VERGROTEN VERSNELLEN AI EN VERBINDEN VOOR NEDERLAND VOORWOORD

Dit rapport geeft de aanzet tot een nationale Artificial Intelligence (AI) strategie. Het rapport is opgesteld door AINED, een samenwerking tussen TopTeam ICT, VNO-NCW, ICAI, NWO en TNO, ondersteund door The Boston Consulting Group en DenkWerk.

We schrijven dit rapport vanuit de overtuiging dat we in Nederland de mogelijkheden die AI ons nu en in de toekomst kan bieden, nog onvoldoende benutten. In een wereld waarin andere landen volop inzetten op AI en de techniek zich razendsnel ontwikkelt, is het van groot belang om hierin mee te gaan en AI tot nationale prioriteit te maken. Alleen zo kunnen we onze welvaart en internationale concurrentiepositie voor de toekomst veiligstellen. Dit rapport bestaat uit drie delen:

1. Een korte duiding van de recente ontwikkelingen rondom de sleuteltechnologie AI. Deze ontwikkelin- gen vormen mede de aanleiding voor het schrijven van dit rapport.

2. Een overzicht van de stand van zaken van AI in Nederland. We gaan hierbij dieper in op het bedrijfs- leven, fundamenteel en toegepast onderzoek, het onderwijs, het maatschappelijk veld, en de overheid. In deze landschapsfoto’s beschrijven we ook waar men in de verschillende werkgebieden tegenaan loopt en wat ontbreekt om AI in ons land naar een hoger niveau te brengen.

3. Voorstellen voor doelen en acties die onderdeel uit kunnen maken van een nationale AI strategie. Bij het samenstellen van dit rapport hebben we met meer dan 60 partijen gesproken. Een volledige lijst is achter in het rapport opgenomen. Ook hebben we gebruik gemaakt van de aanwezige expertise bij de aan AINED deelnemende organisaties en internationaal bij BCG.

We beseffen ons dat het onmogelijk is een compleet en uitputtend beeld te geven van alles wat er in Nederland op het gebied van AI gebeurt. Daarom positioneren we dit rapport uitdrukkelijk als de aanzet tot de ontwikkeling van een nationale strategie. Een overkoepelend initiatief van partijen uit de verschil- lende werkgebieden kan hier gezamenlijk vervolg aan geven, door de concrete doelen en acties door te ontwikkelen. Nederland kan daarbij bogen op ervaring en succes in het samenwerken in de ‘triple helix’ van overheid, bedrijfsleven en wetenschap. Door een team samen te stellen uit de verschillende werkge- bieden, kunnen we de kansen en implicaties voor de samenleving (technologisch, ethisch en juridisch) integraal meenemen. Hebban olla vogola nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbitat ghe nu ANONIEM, CA. 1100

Hebben alle vogels nesten begonnen behalve ik en jij, wat wacht ge nu ARTIFICIAL INTELLIGENCE: HEDENDAAGSE PROMETHEUS

Artificial Intelligence (AI) gaat als sleuteltechno- regels. Dit noemen we kennistechnologie. Het logie de wereld net zo ingrijpend veranderen als kunnen opstellen van een samenhangende set de industriële revolutie dat in de 18e en 19e eeuw kennisregels is een essentiële voorwaarde voor heeft gedaan. Vijf jaar geleden was het ondenkbaar kennistechnologie. Een algoritme beredeneert dat AI betrouwbaardere diagnoses kon stellen dan vanuit deze regels de meest waarschijnlijke oplos- een medisch specialist. Ook was het ondenkbaar sing voor een bepaald probleem, bijvoorbeeld de dat AI ons beter zou kennen dan onze partner, kortste route naar een bestemming of de meest door alleen naar onze Facebook-likes te kijken. Net waarschijnlijke verklaring voor een verzameling zo, is het moeilijk te voorspellen wat AI over vijf, ziekteverschijnselen. Dit maakt kennistechnolo- tien of vijftien jaar voor ons zal kunnen beteke- gie geschikt voor situaties waar besluitvorming nen. Sundar Pichai, topman van Google, zei daar gedreven wordt door regels, maar minder geschikt in februari 2018 over: “AI is één van de belangrijk- voor situaties waar perceptieve gegevens – zoals ste onderwerpen waar de mensheid aan werkt en beeld, geluid, intuïtie, emotie of ervaring – die zal meer impact hebben dan elektriciteit of vuur.” moeilijk in expliciete regels te vangen zijn, een rol spelen. De opkomst van AI We bevinden ons nu in de bloeiperiode van AI is het deel van de informatica dat zich AI is het deel van de informatica dat zich richt op de tweede generatie AI: machine learning. Bij systemen die functies uitvoeren die we normaal machine learning heeft het systeem geen vooraf gesproken associëren met het menselijk brein, geformuleerde regels nodig. Het systeem leert uit richt op systemen die functies uitvoeren die zoals, leren, omgaan met onduidelijkheid, pro- grote hoeveelheden voorbeelddata zelf wat het blemen oplossen, emoties herkennen en zelfs juiste antwoord of de juiste oplossing is. Voor- creatief zijn. AI gebruikt daarbij regels door men- waarde is dat de voorbeelddata is voorzien van we normaal gesproken associëren met het sen geformuleerd, of leert zelf uit voorbeelddata zogenaamde ‘labels’. Een label is een beschrijving van de correcte uitkomst bij een specifieke input. AI heeft een lange historie. De eerste genera- Denk bijvoorbeeld aan een AI-algoritme dat dok- menselijk brein, zoals, leren, omgaan met tie succesvolle AI-systemen, rond 2000 op haar toren helpt beoordelen of een patiënt een bot- hoogtepunt, werkt vanuit expliciet geformuleerde breuk heeft. De doktoren voeden het algoritme

onduidelijkheid, problemen oplossen, emoties AI kent lange geschiedenis, maar laat nu echt versnelling zien

Vibrancy index1 : het aantal publicaties, opleidingsplekken en venture capital investeringen wereldwijd herkennen en zelfs creatief zijn 8

6 X6 4

2

0 1950 Alan Turing 1979 Kunihiko Fukushima 2006 Universiteit 2018 AI Go stelt intelligentietest publiceert theorie neurale van Toronto software verslaat voor computers netwerken ontwikkelt concept Europees voor. Het begrip AI Deep Learning kampioen word in 1954 door McCarthy voorgesteld

Bron: https://aiindex.org, BCG analyse

6 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 1 met stapels röntgenfoto’s waarop ze hebben aan- Meer data = meer succes Een andere beperking is dat AI-systemen niet er vandaag al zijn, is het niet ondenkbaar dat AI gegeven of er sprake is van een botbreuk, de zoge- kunnen uitleggen hoe ze tot een bepaalde uit- bepaalde banen in de toekomst overbodig maakt. naamde ‘training’. Op basis van al deze foto’s AI is een grote toevoeging aan informatieverwer- komst komen. Voor veel toepassingen is dat Aan de andere kant biedt AI de kans om onze beoordeelt het algoritme of in de foto van de kende processen, zolang genoeg voorbeelddata geen beperking, maar wanneer we een verkla- arbeidsproductiviteit op peil te houden in een sterk nieuwe patiënt een botbreuk is te zien. Vergelijk- beschikbaar is. Bedrijven als Google en Facebook ring voor een keuze willen zien, bijvoorbeeld in de vergrijzende samenleving. Voor de werkgelegen- bare algoritmes kunnen reclameboodschappen spelen hier op in, door hun dienst gratis beschik- rechtspraak, is deze eigenschap wel degelijk een heid geldt: ja, er zullen banen verdwijnen, maar er aandragen die aansluiten bij je interesses of voor- baar te stellen en daarmee strategisch relevante belemmering. Daarnaast is het formuleren van zullen ook nieuwe banen voor in de plaats komen.8 spellen wanneer extra rij- of vluchtstroken op de data te verzamelen. Door te analyseren op welk een expliciet en ondubbelzinnig doel vaak een snelweg moet worden opengesteld. Allemaal situ- zoekresultaat we klikken, wat we liken en welk oversimplificatie. In de echte wereld maken we Een andere zorg is het doembeeld van intelli- aties waar voorbeelden beter de gewenste uit- hotel we boeken, creëren we aan de ene kant gela- onder andere afwegingen tussen korte- en lange- gente machines die ons overheersen. Dit beeld is komst uitdrukken dan vooraf geformuleerde belde data – wat zijn de beste zoekresultaten of de termijndoelen. Zulke afwegingen kunnen AI-sys- in het leven geroepen door sciencefictionauteurs regels. meest attractieve aanbiedingen – en tegelijkertijd temen voorlopig niet maken. en Hollywoodstudio’s. We zijn echter wel dicht- patronen die helpen ons gedrag en bij AI-toepassingen zoals autonome voertuigen onze voorkeuren te voorspellen. Deze Enorm maatschappelijk potentieel, met reële en zorgrobots. Dat stelt ons voor de uitdaging om Dataopslag is vandaag zo’n zes informatie gebruiken ze vervolgens aandachtspunten deze systemen zo te ontwerpen dat ze doen wat om hun algoritmes beter te trainen wij willen, in situaties waar sociale, ethische of en om geld te verdienen met bijvoor- AI heeft een general purpose karakter, waardoor juridische waarden moeten worden afgewogen. miljoen keer goedkoper dan in 1980 beeld advertenties. Maar ook andere de opkomst van deze technologie de hele econo- bedrijven en instanties proberen data mie zal raken. Zo voorziet 86% van de bedrijven Dat deze zorgen terecht zijn en aandacht ver- AI is nu wereldwijd aan het versnellen: in tien jaar- te genereren en te verzamelen, zoals supermark- dat AI een grote impact zal hebben op hun sector.2 dienen, staat buiten kijf. Daarom werken we aan tijd zien we een verzesvoudiging in de ‘vibrancy ten die werken met persoonlijke klantenkaarten. Dit effect zal naar voren komen in hogere produc- oplossingen die de economische en maatschap- index’: een combinatie van gepubliceerde arti- Uiteindelijk zijn de bedrijven of organisaties met tiviteit en efficiënter gebruik van onze resources. pelijke kansen benutten met aandacht voor deze kelen, opleidingsplekken en investeringen op het de meeste en best gelabelde data het beste geposi- Onderzoek onderstreept dit: pioniers in AI hebben reële zorgen. gebied van AI.1 De wereldwijde versnelling van AI tioneerd voor toekomstig succes. vergeleken met hun concurrenten tot 15% hogere wordt veroorzaakt door een aantal ontwikkelin- winstmarges.3 Het behalen van deze effecten Wereldwijd is een grote versnelling gaande: gen. De hoeveelheid beschikbare data is exponen- AI kent nog veel uitdagingen en daagt ons draagt bij aan het verbeteren van de concurren- “winner takes all” tieel gegroeid, zowel de hoeveelheid data die we tegelijkertijd uit na te denken over fundamentele tiepositie van Nederlandse bedrijven. Schattingen meten als opslaan. Dataopslag is vandaag zo’n zes vragen voor de impact van AI in de wereldwereld lopen De wiskundige concepten achter AI zijn niet miljoen keer goedkoper dan in 1980. Paste op een uiteen van 105 miljard tot 16 biljoen, waarvan – als nieuw. Sterker nog, ze bestaan al tientallen jaren. floppy disk slechts 1,44 MB, op een USB-stick kun AI is nooit 100 procent foutloos en de accuratesse we dit relatief voor bbp berekenen – ongeveer 1 Op veel plaatsen ter wereld heeft men de potentie je tegenwoordig 128 GB kwijt. Een ander stukje hangt onder andere af van de hoeveelheid data, miljard tot 200 miljard Nederland toe zou komen.4 5 van AI al jaren onderkend. Toch hebben de groot- van de puzzel is rekenkracht. Om tot een beslis- de kwaliteit en diversiteit van data en labels, en de ste doorbraken op het gebied van AI juist de laatste sing te komen, doorloopt AI heel veel data en heel beschikbare rekenkracht. Maar voor nagenoeg alle Daarnaast zal AI een grote positieve maatschap- jaren, of zelfs maanden, plaatsgevonden. veel parameters. Door toegenomen rekenkracht praktijktoepassingen is de vraag naar foutloosheid pelijke impact hebben, zowel in Nederland als kan AI haar berekeningen steeds sneller uitvoe- irrelevant. AI is geen alwetende en alkunnende erbuiten. AI raakt zo aan veel van de Duurzame Dat zien we terug in de ambities die de afgelopen ren. Daarnaast zijn ook de kosten van rekenkracht technologie, het ondersteunt de mens. En het Ontwikkelingsdoelstellingen van de VN.6 Efficiën- periode in sneltreinvaart werden aangekondigd enorm gedaald: rekenkracht is vandaag zo’n tien aantal toepassingen waarin AI ons in staat stelt om tere inzet van de resources helpt bij het bestrijden door buitenlandse overheden. Zo heeft China de miljoen keer goedkoper dan in 1980. En ook het beter, sneller en consistenter te presteren, neemt van het wereldvoedselprobleem en bij verminde- ambitie uitgesproken om in 2030 wereldleider te gebruik van AI wordt steeds toegankelijker door de snel toe. ring van de vervuiling van de aarde. Als concreet zijn in AI, heeft de Europese Commissie recent beschikbaarheid van software, zoals TensorFlow, voorbeeld hiervan leiden AI-toepassingen in Pit- 2,5 miljard vrijgemaakt, en heeft president Macron Caffe en Torch. Toch kent AI ook duidelijke beperkingen. Zo is tsburgh tot een reistijdsvermindering van 15 tot 20 een Franse AI-strategie gelanceerd die zich richt

de kennis die een AI-systeem ontwikkelt alleen procent en een CO2-reductie van 20 procent, wat op AI-autonomie. In het Verenigd Koninkrijk zien AI gaat de kernprocessen van zowel individuele geschikt voor die specifieke toepassing. Een algo- nog verder verbeterd kan worden – ook op het vlak we de AI Sector Deal, gericht op talent en econo- organisaties en bedrijven als van gehele (waarde) ritme dat is ontworpen om oogziektes te herken- van ongelukken - door de inzet van zelfrijdende mische meerwaarde, en Duitsland zal binnenkort ketens raken. Met name de ontwikkelingen in nen, werkt alleen daarvoor. Individuele elementen auto’s.7 haar AI-strategie lanceren, gericht op industriële machine learning leiden er toe dat alle sectoren van het leerprogramma kunnen mogelijk elders productie en vergrijzing. zullen moeten nadenken over nieuwe bedrijfs- en worden gebruikt, maar automatisch overzetten Data als succesbepaler moedigt bedrijven aan businessmodellen. van geleerde kennis lukt (nog) zelden. Hoe goed om zoveel mogelijk over ons te weten te komen, In dat geweld zal Nederland snel positie moeten AI-systemen ook presteren, er bestaat geen algo- waardoor privacy onder druk komt. Ook het effect nemen, want toekijken vanaf de zijlijn kan ons ritme dat alle kennis kan leren uit alle beschikbare van AI op werkgelegenheid is een terugkomende op grote achterstand zetten. AI is geen opzich- data. zorg. Als we extrapoleren welke mogelijkheden zelfstaande technologische ontwikkeling, maar

2 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 3 Meeste landen, ook in Europa, hebben een AI strategie gedefinieerd Conclusie: Nederland moet zich positioneren en Een belangrijke en urgente stap voor Neder- Land Naam strategie actie nemen land is het formuleren van een nationale strategie 2017 Maart Canada Pan-Canadian Al strategy om met focus in doelen en middelen een onder- AI ontwikkelt razendsnel en landen om ons heen scheidende Nederlandse positie te realiseren. Dit Japan AI Technology Strategy proberen sinds een aantal jaren een plek te ver- geeft niet alleen houvast aan bedrijven en kennis- Mei Singapore AI Singapore Announced overen in de kopgroep9 . Dit doen zij met een nati- instellingen in termen van toekomstvisie en finan- onale strategie en forse investeringen. Aangezien ciering, maar zorgt ook voor tijdige onderkenning Juli China Next Generation AI plan AI een generieke technologie is, zal het bijna alle en mitigatie van potentiële risico’s. Er zijn veel Oktober Ver. Arabische Emiraten AI Strategy 2031 aspecten van onze economie en maatschap- sterktes en initiatieven op het gebied van AI waar pij raken. Het winner-takes-all effect vergroot het we op kunnen bouwen. We moeten de kansen die December China Three-year action plan belang nog meer meer om als land zelf aan de slag AI onze samenleving biedt verzilveren door het Finland Finland’s AI Strategy te gaan met AI. volume te vergroten, te versnellen en te verbinden.

2018 Januari Kenia Blockchain and AI Task Force

Taiwan Budget for AI In tegenstelling tot normale leereffecten ‘lekt’ het de tijd omdat het algoritme dat voorloopt ook het concurrentievoordeel van een vroege start bij beste is en dus het meest gebruikt wordt. En met Denemarken Strategy for Digital Growth AI niet weg. Het eigendom van een getraind AI- dit gebruik worden weer nieuwe trainingsdata Maart Italië AI at the Service of Citizens systeem (d.w.z., de combinatie van algoritmen en leerpunten gecreëerd, waardoor de voorloper en met name de gebruikte trainingsdata) kan verder uitloopt. Dit is wat platformbedrijven Frankrijk France’s AI strategy namelijk volledig bij de ontwikkelaar blijven. Dit is Facebook, Google, Alibaba, en Tencent zo groot April Verenigd koninkrijk AI Sector Deal anders dan voor traditionele producten en services, heeft gemaakt. Deze partijen houden hun AI in waar veel meer kruisbestuiving plaatsvindt bezit, terwijl zij de inzichten (“deze persoon is Mei Autralië Australian Budget door mensen die tussen bedrijven in dezelfde waarschijnlijk geïnteresseerd in het kopen van Verenigde Staten White House Summit on AI sector wisselen en kennis en ervaring met zich een nieuwe racefiets”) verkopen als deel van hun meebrengen, of meerdere bedrijven in één sector businessmodel. Zo zien we dat vroeg beginnen Zuid Korea AI R&D die dezelfde productietechniek inkopen. Met AI belangrijk is om niet onoverkomelijk achterop te

Juni Zweden Sweden’s AI Strategy kan het bedrijf alle data en de daarmee getrainde raken en anderen winner-takes-all effecten te zien algoritmen zelf houden. De unieke combinatie creëren. Dit is een reden temeer om als bedrijf of India National Strategy for AI van die twee creëert het concurrentievoordeel land vroegtijdig te beginnen met het ontwikkelen dat geëxploiteerd kan worden. Deze voorsprong en opschalen van AI-projecten naar de markt, Mexico Towards an AI Strategy in Mexico wordt groter, in plaats van kleiner, over de loop van waar groei en data kunnen worden verkregen. December Duitsland Herfst 2018: Germany’s AI Strategy In AI “lekt” het leren niet, waardoor first-movers winnen Europese Unie Herfst: EU’s AI Strategy Kosten/eenheid (log) Foutenmarge (log) 10,0 100,0% 2019 Nederland ? 2016 2018 2017 10,0% 2019 2018 Bron: Politics + AI 2020 1,0 2019 een fundamentele omwenteling met ingrijpende Datzelfde buitenland zal AI inzetten in de Neder- 1,0% gevolgen voor elke uithoek van de maatschap- landse markt, omdat data en diensten niet aan pij. Zolang we de regie leggen bij internationale landsgrenzen zijn gebonden. De vraag hoe lang 0,1 0,1% bedrijven en andere overheden, zijn we afhanke- Nederlandse bedrijven nog eigenaar zijn van hun Cumulatief volume Kwantiteit data lijk van hoe zij de balans leggen tussen economi- kernprocessen is een existentiële. Wanneer de sche en maatschappelijke kansen enerzijds en het kernprocessen van organisaties informatiever- reëel adresseren van de ethische en maatschappe- werkend zijn, kan een derde partij met toegang Partij A Partij B lijke zorgen anderzijds. Daarbij is een winner-ta- tot deze data een alternatief model daarvoor ont- Links: in traditionele innovatie lift partij B mee op Rechts: In AI innovatie zal partij B door een bijna kes-all-scenario reëel. Bedrijven zullen, wanneer wikkelen, zoals we bijvoorbeeld zien bij Uber en de kennis die partij A opdoet in eerdere versies. identieke leercurve heen moeten als partij A. Wan- Nederland onvoldoende faciliteert, hun onder- Adyen. Door AI-gedreven disrupties kunnen plots Hoewel partij B later innoveert, heeft deze partij neer partij B later begint en loopt hiermee een ach- zoek en innovatie naar het buitenland verplaatsen. van buiten komen. direct vergelijkbare kosten aan partij A. terstand op wanneer het later begint met innovatie.

4 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 5 WAAR STAAT NEDERLAND

Aan de hand van vijf domeinen – bedrijfsleven, onderwijs, Bedrijfsleven: veel potentieel, maar versnelling wetenschappelijke productie daalt, van ongeveer onderzoek, maatschappelijk veld, overheid – brengen we is nodig 3 procent van de wereldoutput in 2011 tot minder in beeld waar Nederland staat op AI-gebied. In de volgende dan 1 procent in 2017. Nederland kan met een dui- secties lichten we per werkgebied de stand van zaken nader toe. Het merendeel van de Nederlandse bedrij- delijke keuze voor meer publiek-privaat onderzoek ven herkent de potentiële impact van AI op hun op het gebied van AI en de beschikbaarheid van eigen activiteiten en geeft aan dat de inzet van adequate (onderzoeks)financiering zijn positie in AI prioriteit moet krijgen. We zien dat een aan- internationale context en zijn aantrekkingskracht tal Nederlandse bedrijven serieus inzetten op AI. voor AI-talent aanzienlijk versterken. Daarentegen bevinden de AI-activiteiten zich bij de meeste bedrijven nog in de plannings- of Maatschappelijke veld: evenwichtige inbedding pilotfase, en meer in de periferie dan in de kern. nodig Maar de adoptie onder het MKB en het aantal start- ups en scale-ups moet fors omhoog. Gemiddeld Diverse rapporten en overheidsagenda’s wijzen genomen kan het bedrijfsleven geholpen wor- – behalve op de voordelen – op de bedreigingen den met meer kennis, meer talent, bruikbaardere en risico’s van AI (Rathenau, WRR, Nederlandse data, en met heldere en behulpzame regelgeving. Digitaliseringsstrategie, DIGIbeter). Waar op ter- In het oplossen van deze belemmeringen ziet het mijn sommige banen en wellicht bedrijven zul- bedrijfsleven een grotere rol voor de overheid. len verdwijnen, zullen andere banen en bedrijven ontstaan. Dit vergt aanpassing van onderwijs- Onderwijs: sterke groei, tekort aan capaciteit instellingen, werkgelegenheidsinstanties, en werknemers. We zien toenemende maatschappe- Op universiteiten en HBO’s zien we een sterke groei lijke en politieke aandacht voor de ethische aspec- in de vraag naar Computer Science en AI-gerela- ten van AI, omdat gelijke behandeling, autonomie teerde opleidingsplaatsen. De capaciteit is hier nog en menselijke waardigheid onder druk kunnen niet voldoende op afgestemd. We zien dat steeds komen te staan. Gegeven de snelheid waarmee AI minder middelbare scholen het vak Informatica zich ontwikkelt, zullen we in parallel met de ont- aanbieden door een tekort aan geschikte docen- wikkeling van AI voortvarend aan de slag moeten ten. Op een aantal plekken in het basisonderwijs om beleid en regulering vorm te geven. zien we mooie initiatieven waarbij leerlingen in aanraking komen met onderwerpen als coderen. Overheid: een start is gemaakt Nederland ICT heeft de noodklok geluid over de beroepsbevolking die op grote schaal digitaal zou Bij de Nederlandse overheid zien we op meer- moeten worden bijgeschoold. We zien dat speci- dere plekken kleinschalige experimenten en fiek op het gebied van AI nagenoeg geen diep- beleidsmatige verkenningen met AI. Op bestuur- gaand bijscholingsaanbod bestaat. Het ontbreekt lijk niveau zien we een afwachtende en reactieve Nederland vooralsnog aan een systeembrede aan- houding. Eén van de oorzaken hiervoor is dat de pak voor de toegenomen vraag naar AI-gerela- overheid de impact van AI op de samenleving nog teerde opleidingen op alle opleidingsniveaus. onvoldoende herkent. Daarbij staat het gebruik van AI door landelijke en regionale overheden nog Onderzoek: hoge kwaliteit en impact, volume in de kinderschoenen. Waar men voorzichtige moet omhoog pogingen onderneemt, stuit men op de lage kwa- liteit van data en zijn de benodigde capaciteiten De kwaliteit van het Nederlandse computer sci- onvoldoende aanwezig. Wat betreft regelgeving ence onderzoek is excellent en van wereld- heeft de overheid met name aandacht voor risico’s niveau; in de AI speelde het al in de jaren ‘70 en minder voor kansen. Daarnaast wordt regel- een leidende rol. Ook bestaan er in diverse eco- geving te vaak eenzijdig vanuit juridisch, ethisch systemen publiek-private samenwerkingen op of technisch standpunt bekeken en te weinig het gebied van AI. Tegelijkertijd zien we dat de holistisch.

6 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 7 BEDRIJFSLEVEN VEEL POTENTIE, MAAR VERSNELLING IS NODIG

Hoe het Nederlandse bedrijfsleven omgaat met groeiend aantal start-ups. Hiermee staat Neder- AI is onmogelijk in een paar pagina’s volledig te land qua aantal start-ups gericht op AI op de 18e beschrijven. Het speelveld is immens – van snel plaats wereldwijd.11 groeiende start-ups en kleine eenmanszaken tot het MKB en grote multinationals – en de verschil- Het blijkt Nederlandse start-ups in het algemeen len per sector en per activiteit zijn groot. Daarom lastig om uit te groeien tot een bedrijf van inter- beperken we ons in dit hoofdstuk tot het samen- nationaal niveau. Volgens onderzoek van Dutch vatten van trends die voor het hele landschap lij- BaseCamp lukt dat maar 0,4 procent van alle ken te gelden. Hiertoe baseren we ons onder Nederlandse start-ups.12 Voor Nederland zou dat andere op bestaande rapporten, interviews met beteken dat maar 1 van de huidige 200 AI-start- circa 20 bedrijven van start-ups tot multinationals, ups echt doorgroeit. Dat is te weinig. Belangrijke en een eigen enquête. oorzaken liggen bij het gebrek aan groeikapitaal op dit gebied. Nederland kent een aantal koplopers op AI terrein Grootste deel van de bedrijven past AI wel toe en ziet de enorme potentie van AI Nederland heeft een aantal bedrijven die voor- oplopen op het gebied van AI. Voorbeelden zijn Het merendeel van de Nederlandse bedrijven her- TomTom, Booking.com, Euvision en Scyfer. De kent de potentiële impact van AI op hun eigen laatste drie bedrijven zijn nu in Amerikaanse activiteiten. Met name op de lange termijn onder- handen, wat consequenties kan hebben voor het schrijven alle bedrijven die deel hebben genomen eigendom van de data en de ontwikkelde techno- aan onze interviews en enquêtes deze verwach- logie. Nederland kent bovendien meer dan 200 AI ting. Dit geldt voor bedrijven van iedere omvang. start-ups.10 Deze start-ups omspannen een breed Ook worden er veel AI pilots uitgevoerd. Onder- scala aan sectoren en functies. De aanwezig- zoek wijst ook uit dat Nederlandse bedrijven op dit heid van een aantal accelerators en supportpun- gebied niet onder doen aan andere Europese lan- ten, zoals Rockstart, Startup Bootcamp, Startup den.13 Zie hieronder. Delta, Yes!Delft en UtrechtInc, dragen bij aan een

Meeste respondenten gebruiken AI in pilots, over het algemeen vergelijkbaar niveau met Europa

% van bedrijven bezig met AI

45 39 28 28 22

9 9 7 9 4 Geen Gepland Pilots Geïmplementeerd Geavanceerd

Nederland Europa

Bron: EY en Microsoft, Artificial Intelligence in The Netherlands, oktober 2018

8 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 9 AI staat duidelijk op de agenda, maar er zijn ver- andere oplossing is samenwerking tussen univer- niet-persoonsgebonden). Daarbij ontstaan vrijwel Bedrijfsleven is zelf aan zet, maar ziet een beterpunten. Zo blijkt dat nog weinig bedrijven siteiten en bedrijven. ICAI, dat samenwerkt met direct vragen over wie de eigenaar is van algorit- belangrijke rol voor de overheid AI betrekken bij kernprocessen. Uit de interviews Ahold Delhaize, Bosch en Qualcomm, is hier een men en data.17 Deze problematiek ligt grotendeels blijkt dat veel bedrijven worstelen met de ontwik- goed en grootschalig Nederlands voorbeeld van, in het private domein. Om belemmeringen in regelgeving, data en talent keling van nieuwe businessmodellen op basis van alsmede de nieuw opgezette Jheronimus Bosch weg te nemen, zien bedrijven een rol voor de over- AI. Daarmee wordt de potentie van AI nog onvol- Academy of Data Science. Breder zien we ook de heid. Meer dan 90 procent van de ondervraagde doende benut. samenwerking tussen het Havenbedrijf Rotter- bedrijven geeft aan dat de overheid AI-onderwijs dam en het Data Analytics Development Program meer zou moeten stimuleren dan nu gebeurt.18 Bijzondere aandacht vraagt daarbij de toepassing van de UvA. Daarnaast zou de overheid een belangrijke rol van AI in het MKB. Onze enquête en ander onder- moeten spelen in het opstellen van wet- en regel- zoek laten zien dat vooral het MKB zich nog wei- Een andere belangrijke barrière voor bedrijven om geving, en vindt minder dan 10 procent dat de nig bewust is van de mogelijkheden van AI. 14 AI in te zetten, is de onduidelijkheid in regelge- overheid deze rol nu voldoende oppakt. Ook zou ving. Dit heeft een negatieve uitwerking op onder de overheid een rol kunnen spelen door in AI te Bedrijven zien drie belemmeringen: talent, data andere de beschikbaarheid van data. Zo zien we investeren en best practices en succesverhalen te en regelgeving dat Europese regelgeving, in de vorm van AVG, delen. het gebruik van persoonsgebonden data inperkt. Bedrijven hebben moeite talentvolle AI-profes- Ook zien we dat onzekerheid en onduidelijkheid Bedrijven zien belangrijke rol voor overheid in AI, maar weinig activiteit sionals aan zich te binden. Dat komt deels door omtrent de huidige regels het delen van dit soort het tekort in opleidingsplaatsen op universiteiten. data bemoeilijken. We zien bijvoorbeeld een aantal Welke overheidsactiviteiten Welke overheidsactiviteiten Aansprekende bedrijven weten talent uit het bui- ziekenhuizen dat hersenscans niet deelt met par- zouden waardevol zijn ziet u momenteel tenland te halen. Helaas is deze oplossing voor de tijen die voldoen aan de juiste certificering, omdat voor uw bedrijf? plaatsvinden? meeste bedrijven niet zo eenvoudig. Met name men niet zeker weet of hersenscans vallen onder Stimuleren AI onderwijs 94 6 100 traditionele sectoren en het MKB, waar AI nog in persoonsgebonden data. In Nederland is, net als in Opstellen regelgeving 87 13 6 94 de kinderschoenen staat, lukt het niet om een vol- de rest van Europa, de gezondheidsdata in handen Delen best practices 83 17 7 93 doende inspirerende werkomgeving te bieden om van ziekenhuizen en andere instellingen. Zij delen, Investeren in AI 81 19 7 93 op de internationale arbeidsmarkt succesvol te mede door dit knelpunt, die data niet of nauwe- Delen van data 76 24 100 zijn. Het belang van zo’n omgeving voor AI-talent lijks met bedrijven zoals Philips. In de Verenigde Samenwerken internationaal 77 23 7 93 69 31 100 wordt benadrukt door de vele start-ups die door Staten daarentegen verkopen (private) zorginstel- (Zelf) Toepassen van AI 67 33 6 94 ambitie en uitdaging wel aantrekkelijk blijken voor lingen en andere instituten die over gezondheids- Instellen centraal toezicht talent, ondanks de doorgaans lagere salarissen.15 data beschikken deze gegevens voor veel geld aan andere bedrijven. Potentieel waardevol Gebeurt nu Daarnaast zien we dat academisch afgestudeer- Niet waardevol Gebeurt niet den niet altijd voldoen aan het profiel dat bedrijven Maar ook bij niet persoonsgebonden data lig- zoeken. Bedrijven zoeken mensen die AI-ken- gen er nog vraagstukken. AI wordt vaak het beste Bron: BCG AI survey voor Nederlandse bedrijven, september 2018 nis kunnen koppelen aan hun businessmodel. ingezet over de hele waardeketen heen. Dat vergt Sommige bedrijven lossen dit op met trainings- samenwerking tussen verschillende partijen, bij- trajecten. Zo is ING van plan om 3000 medewer- voorbeeld om investeringen te delen of toegang te kers intern op te leiden op het gebied van AI.16 Een hebben tot meer gegevens (persoonsgebonden en

Grootste barrières voor bedrijven om AI te ontwikkelen en gebruiken

% respondenten Gebrek AI talent 23% Gebrek geschikte data 20% Onzekerheden regelgeving 17% Culturele weerstand AI 15% Beperkte technologische kennis 13% Anders 8% Negatieve ervaringen 3%

Bron: BCG AI survey voor Nederlandse bedrijven, september 2018

10 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 11 ONDERWIJS CAPACITEIT ONTBREEKT OM HUIDIGE EN TOEKOMSTIGE VRAAG OP TE VANGEN

We beschouwen de stand van het Computer Sci- We verwachten dat de populariteit de komende ence en AI-onderwijs in Nederland aan de hand jaren verder zal toenemen. Twee van de oorzaken van drie typen onderwijs: hoger en universitair voor de stijging zijn de stimuleringscampagnes onderwijs, middelbaar onderwijs en bijscholing. gericht op bèta- en techniekvakken en het goede baanvooruitzicht in deze vakgebieden. Het per- Hoger en universitair onderwijs: mismatch centage vacatures dat vraagt om specialisatie in AI tussen vraag en aanbod is nu ten opzichte van 2013 in de Verenigde Staten vier keer zo groot, in het Verenigd Koninkrijk acht Steeds meer Nederlandse studenten zijn geïnte- keer zo groot en in Canada zelfs elf keer zo groot.22 resseerd in opleidingen rond Computer Science (CS) en Artificial Intelligence. In de afgelopen De populariteit van AI en CS onder studenten is vijf jaar is het aantal eerstejaarsstudenten in deze goed nieuws. De capaciteit van universiteiten is velden op universiteiten en HBO’s jaarlijks met echter niet toereikend om deze toenemende vraag meer dan 10 procent gegroeid. Ter vergelijking: in te accommoderen. Een toenemend aantal uni- dezelfde periode groeide het totaal aantal eerste- versiteiten met een fulltime bachelor en master in jaarsstudenten met 4 procent per jaar.19 Wereldwijd AI of CS hebben een numerus fixus ingesteld, of is dezelfde trend zichtbaar: vanaf 2010 groei- overwegen dat te doen.23 De universiteiten hebben den het aantal machine learning-studenten aan niet de financiële middelen om op sterke groei Amerikaanse topuniversiteiten met 25 tot 45 pro- van vraag te accomoderen. De eerste oorzaak is de cent per jaar.20 De toenemende populariteit geldt teruglopende bekostiging per student. De tweede niet alleen voor AI- en CS-opleidingen zelf. Ook oorzaak is dat gevorderd AI- onderwijs gegeven de vraag naar AI- en CS-keuzevakken en minors moet worden door wetenschappers. De achter- stijgt sterk.21 blijvende onderzoeksbudgetten voor AI beperken daardoor indirect de onderwijscapaciteit.

Meer dan 10% groei per jaar in Nederlandse AI en CS opleidingen

Inschrijvingen AI afgelopen 5 jaar ('000 studenten)

10,2 +13% 1, 1 9,0 7,7 1, 0 0, 8 3, 3 6,1 6,5 2, 7 5,5 0, 6 2. 2 0,5 0,5 1, 8 1, 5 1,7 5, 8 4, 6 5, 3 3, 5 3, 9 4, 0

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2014 2015 2016 2017 2018 2019

AI (uni) CS (uni)

CS (HBO)

Bron: DUO Open Onderwijsdata

VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 13 We zien dat HBO-instellingen het aantal oplei- Bijscholing: door beperkt aanbod te kort dingsplaatsen vergroten door samen te werken verwacht aan AI-professionals met bedrijven. Dit doen zij bijvoorbeeld door het opzetten van gezamenlijke projecten. Een goed Een deel van voornamelijk de kortetermijnbe- voorbeeld daarvan is de ICT-opleiding van Fontys, hoefte aan expertise in AI en CS zal moeten waar in samenwerking met het bedrijfsleven pro- voortkomen uit om- en bijscholing van huidige jectgedreven onderwijs wordt aangeboden. Uni- professionals. Onlangs heeft Nederland ICT de versiteiten zijn minder ver met het ontwikkelen noodklok geluid over de beroepsbevolking die van dergelijke opschaalbare onderwijsmodellen, op grote schaal digitaal bijgeschoold zou moeten omdat de capaciteit en het budget ontbreken. worden.25 We zien echter, specifiek op het gebied van AI, nagenoeg geen diepgaand bijscholings- Middelbaar en basisonderwijs: lokaal mooie aanbod. Enkele universiteiten en HBO’s hebben initiatieven, nog geen systeembrede actie reeds Computer Science of Cybersecurity deeltijd- opleidingen of op specifieke organisaties gerichte In het middelbaar onderwijs is het aanbod van AI- onderwijsprogramma’s. Universiteiten en HBO en CS-vakken zeer beperkt. Informatica komt als hebben steeds vaker een ‘leven lang ontwikkeling’ vak het dichtst in de buurt, maar wordt de laatste als onderdeel van de missie. Echter hebben deze De populariteit van AI en CS onder studenten is goed jaren steeds minder aangeboden door een gebrek onderwijsorganisaties moeite met het individu- aan geschikte docenten.24 Het in 2013 uitgebrachte elere onderwijs aan professionals. Dat komt door KNAW-advies aan OCW rond digitale geletterd- het ontbreken van de juiste onderwijsmodellen en nieuws. De capaciteit van universiteiten is echter niet heid op havo en vwo heeft tot dusverre niet tot opnieuw door capaciteitsgebrek. structurele verbeteringen geleid. We zien wel een aantal interessante en vooruitstrevende initiatie- We zien op kleinere schaal een aantal veelbe- toereikend om deze toenemende vraag te accommoderen ven, zoals een online cursus programmeren ont- lovende initiatieven. Een aantal commerciële wikkeld door de TU-Delft gericht op kinderen van partijen biedt meerdaagse cursussen en trainin- acht jaar en ouder. Daarnaast zijn ook CodeWeek gen aan op het gebied van AI die zich richten op en CyberPi interessant. praktijk cases en management. Naar Fins voor- beeld wordt vanuit privaat initiatief een nationale We zien echter nog geen overkoepelende, structu- online AI-cursus ontwikkeld waaraan iedereen in rele initiatieven, gericht op de hele breedte van het Nederland kan deelnemen. Een ander voorbeeld is basis en middelbaar onderwijs. Dat terwijl kennis Codam. Zij bieden jongeren tussen de 18 en 30 jaar van informatica en programmeren cruciaal is in zonder vooropleiding gratis een 3,5 jaar durende onze steeds verder digitaliserende samenleving. voltijdse programmeeropleiding aan. Hoe mooi en inspirerend deze voorbeelden ook zijn, het is niet voldoende.

14 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 15 ONDERZOEK EXCELLENTE KWALITEIT MAAR VOLUME MOET OMHOOG

Kwaliteit, impact en publiek-privaat onderzoek met Duitse universiteiten is interesse van buiten- landse bedrijven. Het Nederlandse onderzoek in de computer science is van excellente kwaliteit en op wereldniveau.26 Het Een andere manier van samenwerken is via de speelde al in de jaren ‘70 een leidende rol bij nieuwe lectoraten op het HBO. Lectoren van ruim twin- ontwikkelingen in de AI, en staat sindsdien interna- tig hogescholen hebben hun ambities in kaart tionaal hoog aangeschreven. Studies laten zien dat gebracht in de ‘Agenda Praktijkgericht ICT-onder- de wetenschappelijke impact van de Nederlandse zoek’ ter verbetering van de capaciteit en kwali- computer science vergelijkbaar is met die van de teit van het ICT-onderwijs op het HBO, met daarin Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk.27 ook aandacht voor AI. Van de ruim 100 Nederlandse AI-wetenschappers hebben zo’n veertig een bovengemiddelde cita- TNO werkt in publiek-private ecosystemen en tie-index, wijzend op een grote wetenschappe- onderzoeksprogramma’s aan het integreren van lijke impact.28 De Nederlandse computer science is expertises op het gebied van AI, data sharing, goed georganiseerd in het ICT-onderzoek Platform business modellen, regelgeving en ethiek. Voor- Nederland, met een Special Interest Group AI en beelden hiervan zijn Smart Dairy Farming en het beroepsverenigingen als de BNVKI. Big Data Value Center, het open innovatie platform voor big data en AI dat een associatie heeft met Het Nederlandse onderzoek kent een aantal con- drie duizend specialisten. centraties in de hoofdstromen van de AI: de symbolische stroom, die redeneert in regels, en Voor sommige bedrijven is er een directe con- machine learning stroom die werkt via beeld, nectie te maken met de universiteit. Voor andere taal, tekst, video en geluid. Toepassingen van AI bedrijven is er een intermediair van belang. zijn er in alle wetenschapsgebieden: van medisch diagnostisch onderzoek tot longitudinale dos- Dilemma’s en kansen –perspectief cruciaal voor sierstudies en van mobiliteitsonderzoek tot medi- talentontwikkeling en volume astudies. Daarom werkt de AI-wetenschap breed samen met andere disciplines als data science, Ondanks het vroegtijdige internationale leider- logica en cognitie. In juridische, ethische en soci- schap is de relatieve wetenschappelijke productie ale kaders werkt men samen met TILT aan de UvT, in de laatste jaren sterk aan het dalen van ongeveer IVIR aan de UvA en met bijvoorbeeld onderzoe- 3 procent van de wereldoutput in 2011 tot min- kers aan de TU Delft en Universiteit Twente. der dan 1 procent in 2017.29 Daarmee is het Neder- landse aandeel binnen AI gezakt tot onder het De publiek-private samenwerking in onderzoek Nederlandse aandeel in wetenschappelijke publi- wordt vormgegeven in de COMMIT/ en COMMIT- caties in het algemeen. Een belangrijke oorzaak 2DATA programma’s waarin meer dan 150 bedrij- van deze terugloop is dat de Nederlandse inves- ven meedoen. Een belangrijke resultante van het teringen in AI-wetenschap in internationaal per- COMMIT/ programma is de samenwerking in spectief achterblijven. Financiering wordt veelal ICAI met aanzienlijke labs van Qualcomm, Bosch wetenschapsbreed uitgezet in competitie en in Industries, Ahold Delhaize en Philips, en meer projecten van beperkte omvang, wat voor versnip- volgen. ICAI groeit uit tot een landelijk netwerk pering zorgt. Daarnaast zijn de topsectormiddelen met UvA, UU, VU en Radboud UMC waarin uni- voor de sector ICT beperkt en gericht op sectorale versiteiten rechtstreeks samenwerken met bedrij- toepassingen. Mede door deze gefragmenteerde ven. Andere concentraties zijn AiTech in Delft en onderzoeksfinanciering mist Nederland het inter- CogniGron in Groningen. Voor zowel de ICAI-labs nationale momentum. als voor het Nijmeegse Endeavour programma

VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 17 Nederland was er vroeg bij met AI, maar sinds een aantal jaar verliezen we onze positie Oxford, Parijs en Berlijn. Lichtpuntje daarin is Een duidelijke keuze voor meer publiek-privaat dat Google ook een researchlab in Amsterdam onderzoek op het gebied van AI met de bijbeho- gepland heeft. Aangetrokken door de ruimere rende financiële middelen versterkt de Neder- Nederlandse papers als deel van wereldproductie (%) financiering, vertrekken Nederlandse weten- landse positie in internationale context aanzienlijk. 4 schappers naar landen als Duitsland, Frankrijk, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde 3 2,8% Staten. Het is nog te vroeg om te spreken van een braindrain, maar bedrijven en universiteiten trek- 2 ken over de hele wereld aan Nederlandse toptalen- ten. Daarom is het zaak hen zo snel mogelijk een 1 0,9% inspirerend Nederlands perspectief voor te leggen.

0 Andere landen investeren fors in AI onderzoek 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20022003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Alle vakgebieden €M per 5 jaar Computer Science 1700 AI Niet bekend hoeveel naar onderzoek gaat. DFKI (Duitse onderzoekcenter voor AI) heeft jaarlijks budget van ~€50M Bron: SCOPUS Database

80 0 Bij brede EU-netwerken voor AI-wetenschap, die Om concurrerend te blijven heeft Nederland 50 0 toewerken naar grootschalige Europese financie- AI-talent hard nodig. De aanwezigheid van goede 400 ring, zoals CLAIRE en ELLIS, is de Nederlandse universitaire staff en de beschikbaarheid van ade- 125 100 wetenschap op persoonlijke titel goed aangeslo- quate (onderzoeks)financiering zijn belangrijke VS-Darpa 1 Zuid Duitslan d VK-PhD Canada- Denemarken ten. Dit zorgt voor erkenning. Ons omringende randvoorwaarden om talent aan te trekken, te ont- Korea Studenten Vector Institute landen hebben hiervoor substantiële nationale wikkelen en te behouden. Andere landen hebben budgetten beschikbaar. Omdat dit in Nederland dit al eerder ingezien en verbeteren hun aantrek- 1. Defense Advanced Research Projects Agency nog niet het geval is, loopt ons land het risico op kingskracht door fors te investeren, variërend tus- Bron: BCG analyse een zijspoor te belanden. Juist nu is er kans op sen de 100 miljoen en 2 miljard euro. Deze landen participatie in de Europese investeringsprogram- kiezen ervoor om met grote investeringen hun ma’s voor Nederland. kennisbasis flink te versterken en niet afhankelijk te maken van buitenlandse partijen. Zo heeft het Verenigd Koninkrijk geld gereserveerd voor 1000 nieuwe promovendi , investeerd MIT 1 miljard dol- lar in een nieuwe AI universiteit, en openen grote bedrijven en openen grote bedrijven als Google, Amazon en Facebook research labs in Cambridge, Het is nog te vroeg om te spreken van een braindrain, maar bedrijven en universiteiten trekken over de hele wereld aan Nederlandse toptalenten

18 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 19 HET MAATSCHAPPELIJKE VELD EVENWICHTIGE INBEDDING NODIG

Het maatschappelijke debat ontwikkelt zich snel. Naast de economische, maatschappelijke en geo- politieke voordelen van AI, is er ook veel aan- dacht voor bedreigingen en risico’s. Door AI zullen banen verloren gaan en nieuwe banen ontstaan. Vooral routinematige banen zullen verdwijnen.30 Tegelijkertijd leidt innovatie doorgaans tot meer werkgelegenheid. De vrees voor robots die al ons werk overnemen wordt niet ondersteund door vele werkende voorbeelden. AI zal het werk in het ziekenhuis veranderen maar de relatie tussen arts en patiënt blijft bestaan en belangrijk.

Zoals de WRR beschrijft in haar rapport ‘iOver- heid’ hebben digitalisering en AI een toenemende invloed op ons dagelijkse leven. Het Rathenau Instituut schrijft in haar rapport ‘Opwaarderen’ dat gelijke behandeling, autonomie en menselijke waardigheid onder druk kunnen komen te staan door digitalisering. We zien toenemende maat- schappelijke en politieke aandacht voor de ethi- sche aspecten van AI. Het Ministerie van BZK rolt een breed programma uit, gericht op publieke waarden en digitalisering met een visie op AI en ethiek. Dit programma wordt in het voorjaar van 2019 aan het kabinet voorgelegd. De overheid stimuleert de ontwikkeling van een AI Impact Assessment, die organisaties helpt bij het inzich- telijk maken van de relevante juridische en ethi- sche afwegingen bij AI-toepassingen. AI vraagt dat we aandacht besteden aan de maatschap- pelijke effecten: de regelgeving, de scholing en omscholing, en de digitale veiligheid van gege- vens en personen. Het is uiteindelijk aan de over- heid om op alle aspecten van beleid en regulering te ontwerpen.

VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 21 OVERHEID EEN VOORZICHTIGE START IS GEMAAKT

Op het gebied van AI zijn er drie rollen voor de is opgedaan in de analyse van camerabeelden. overheid, namelijk die van gebruiker van de tech- Living Lab-experimenten worden in Eindho- nologie, die van regelgever, en die van stimu- ven ingezet om met licht het gedrag van men- lator. En dan is er nog een belangrijke bijrol als sen te beïnvloeden in het uitgaansgebied en in de mede-vormgever van het Europese kader. De gemeente Amsterdam om de verkeersdoorstro- ambitie en eerste aanzet voor deze rollen worden ming te verbeteren. gegeven door de DIGIbeter agenda en de Neder- landse Digitaliseringsstrategie. Hieronder gaan we De overheid staat op veel plaatsen pas aan het op ieder van deze rollen dieper in. begin van de ontwikkeling naar verantwoord en systematisch datagebruik, zoals verwoord in de Overheid als gebruiker: veel kleinschalige Nationale Digitaliseringsstrategie. Voor de suc- experimenten cesvolle introductie van AI bij de overheid is meer nodig.31 Obstakels waar men tegenaan loopt zijn AI-technologie kan de processen binnen de over- bijvoorbeeld de beperkte ervaring met het ont- heid verbeteren. Bijvoorbeeld met het interpre- sluiten van data uit andere bronnen, de wetgeving teren van data, het lezen en samenvatten van over noodzakelijkheid en doelbinding van data, en teksten, en het controleren van documenten. Met het gebrek aan aansluiting bij AI-talent. De alge- een nauwkeurige en begripsvolle interpretatie van mene houding is voorzichtigheid. Anonymisering tekst is het met AI mogelijk tijd te besparen bij de en neutraliteit zijn belangrijke onderwerpen in het ambtelijke organisaties, onder andere bij het voor- publieke debat en dus in de handelingen van de bereiden van antwoorden op de WOB. Het Minis- overheid. Correlaties gevonden in data kunnen terie van BZK heeft pilots opgezet voor de analyse maatschappelijk onaangenaam zijn. van kindermishandeling en migratie door middel van AI. Daar is met AI nog veel te winnen zonder Binnen de bestaande kaders heeft het gebruik van de beleidsvormende essentie aan te tasten. TNO AI als hulpmiddel voor de overheid zeker potentie, werkt met diverse ministeries aan controleerbare zoals bij data-analyse voor beleidsvorming en bij AI voor mobiliteit, zorg, en veiligheid. IBM Neder- het efficiënter maken van bedrijfsprocessen. Deze land doet projecten met BZK, waaronder voor de mogelijkheden worden door de overheid klein- implementatie van de chatbot bij DUO schalig experimenteel verkend maar nog niet sys- tematisch ingevoerd. Op lokaal niveau maken veel gemeenten een omslag naar data-gedreven sturing. De databe- standen zijn vaak nog klein en de bewerkingen beperkt. De City Deal ‘Zicht op ondermijning’ richt zich op het veiligheidsdomein waarbij inspiratie

De overheid staat op veel plaatsen pas aan het begin van de ontwikkeling naar verantwoord en systematisch datagebruik

VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 23 Overheid als stimulator: een nationale strategie Overheid als scheidrechter: ethiek en welvaart, komen daar niet in één keer. Juist daarom is het ontbreekt risico’s en kansen worden erkend aan te bevelen dat de overheid nu ervaring opdoet met AI en de consequenties van AI en regulering AI is één van de grote technologische trends, AI leidt tot een radicale hervorming van economi- inbouwt in de technologie, zonder op de rem te maar een nationale ambitie, een overkoepe- sche modellen. Diagnose, plannen en voorspellen gaan staan van de bredere ontwikkelingen lende agenda, en een strategie ontbreken nog. De kunnen veel accurater en efficiënter, maar zetten WRR zal pas in 2020 haar discipline-overstijgend daarmee ook bestaande modellen als bijvoorbeeld Overheid als mede-vormgever van Europese onderzoek naar de impact van AI op publieke verzekeren op de helling. En we kunnen nog gro- kaders: Nederland kan dit niet alleen waarde uitbrengen aan de regering. Het nieuwe tere vraagstukken verwachten. Digitale platforms topsectorenbeleid heeft AI pas recentelijk op de verzamelen data op grote schaal die dankzij AI AI is bij uitstek een internationale aangelegen- agenda gezet. deze platformen transformeren tot de grote win- heid. Het is gekoppeld aan digitale data die in een naars. Van wie zijn deze data die zij gebruiken? En flits de hele wereld overgaan. AI-kennis wordt op Andere landen zijn hier eerder bij. In ons omrin- voor wie is de opbrengst die met deze data wordt een wereldschaal ontwikkeld. Daarom is het plat- gende landen zijn op het hoogste niveau AI-agen- gerealiseerd? Hebben wij recht op niet-geperso- form Europa bij uitstek geschikt om AI te regelen: da’s, ondersteund vanuit de overheid met vele naliseerde informatie? Vereist dat verdere regu- in wetten en richtlijnen, in stimuleringsmaatre- miljoenen. Zowel Merkel als Macron noemen AI lering? Het Rathenau Instituut concludeert dat er gelen en in onderzoek. Nederland is alleen kans- een nationale topprioriteit en ook Trump en Xi in Nederland veel aandacht is voor de risico’s van loos. Aansluiten – en waar mogelijk leiderschap Jinping investeren miljarden. Door het internati- digitalisering. Ook in de discussies over AI hebben tonen – bij Europees beleid, programmering en onale karakter van AI is een duidelijke nationale de negatieve aspecten tot op heden veelal de over- allianties is voor Nederland noodzaak. ederland strategie noodzaak. Een herkenbaar stimulerings- hand. Dit terwijl we juist in Nederland veel erva- heeft als eerste stap het EU AI declaratie onderte- beleid van de overheid bevordert investeringen ring hebben met het ontwikkelen van ethische, kend om samenwerking op het gebied van AI aan van gevestigde bedrijven en trekt nieuwe bedrij- juridische en technologische vraagstukken in te gaan. Voor succesvol Europees beleid is er een ven aan. samenhang. Die hebben we ook nodig omdat ze nationale strategie nodig die alle aspecten zicht- houvast bieden aan ondernemers en investeer- baar verenigt en keuzes maakt voor Nederland. En De overheid is aan zet om de ambitie voor Neder- ders. Als buitenlandse oplossingen en diensten er is politieke steun nodig om op het moment van land te formuleren voorzien van een overkoepe- voor AI via internet bij elke gemeenschap, bij elk besluitvorming in Europa de Nederlandse belan- lende agenda en strategie. type werk en bij elk individu binnentreden, moe- gen te bestendigen. ten de speelvelden eerlijke spelregels hebben. We

De overheid is aan zet om de AI-ambitie voor Nederland te formuleren door een overkoepelende agenda en strategie

24 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 25 VOORSTEL VOOR NATIONALE STRATEGIE DOELEN EN ACTIES

Het hiervoor geschetste landschap vertoont veel Allereerst passen we AI toe binnen en over waar- positieve punten, waaronder de experimenten in deketens heen, met als meerwaarde de ontsluiting het bedrijfsleven, de hoge kwaliteit van onderwijs van data en kennis over alle partijen in de kennis- en het onderzoek, en de erkenning van de risico’s keten. We sorteren hiermee voor op de missie- van AI. Echter, op het tempo dat AI zich wereld- georiënteerde innovatie, die in de komende peri- wijd ontwikkelt zal er op korte termijn veel meer ode ontwikkeld wordt in topsectorverband. Deze moeten gebeuren. Met het hierop volgend voor- waarde- en kennisketens worden vormgegeven stel voor doelen en acties kunnen partijen uit alle via sectorale hubs. hoeken van de economie en samenleving aan de slag om de positieve impact te creëren met AI voor Ten tweede stimuleren we waardecreatie via Nederland. We beogen zo in Nederland te vergro- specifieke hightech AI innovaties met ken- ten, versnellen en verbinden op het gebied van AI. nisinstellingen en organisaties met kennis- en innovatiebehoeften. Deze differentiatie richt zich In de landschapsfoto hebben we gezien dat bedrij- daarom op het versterken en verbreden van AI als ven een tekort aan AI talent hebben, op zoek zijn sleuteltechnologie in geconcentreerde industriële naar waardevolle data, en duidelijke regelgeving. kennislaboratoria. Daarnaast zien we dat start-ups en MKBonder- steuning missen om door te groeien. De overheid Zowel voor de sectorale hubs als industriële labo- is nog voorzichtig op het gebied van AI. De eerste ratoria lopen al succesvolle initiatieven, zoals de vijf doelen dienen om deze belemmeringen weg Smart Industry Labs en ICAI. Hier kan op worden te nemen en versnelling te brengen in bestaande voortgebouwd. Met deze differentiërende doelen initiatieven. verwachten we tevens aansluiting te vinden bij Europese initiatieven, waarmee we internationale Het is belangrijk om in het internationale speel- zichtbaarheid krijgen, talent aantrekken, en helpen veld een differentiërende positie in te nemen, sturen in Europese ontwikkelingen. die voortbouwt op Nederlandse kwaliteiten. Het karakter van AI geeft sterke first-mover voorde- len. Daarbij kunnen we alleen invloed uitoefe- nen op de richting die AI neemt als we zelf tot de kopgroep behoren en actief bijdragen aan de ont- wikkeling. We geloven dat het Nederlandse con- currentievoordeel schuilt in onze ervaring met publiek-private samenwerkingen. We stellen daar- bij voor op twee manieren te differentiëren.

Het is belangrijk om in het internationale speelveld een differentiërende positie in te nemen, die voortbouwt op Nederlandse kwaliteiten

26 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 27 Doelen voor Impact binnen vijf jaar 1.2 Trek buitenlands talent aan nationaal plan Versnellingsdoel 1 Nederland heeft toegang tot voldoende talent VERSNELLINGSDOEL 1 De meeste AI-gerelateerde banen vereisen wei- 1.1 Verhoog de capaciteit van het (AI) onderwijs Verhoging van het huidige groei NEDERLAND HEEFT TOEGANG TOT nig kennis van de Nederlandse taal en cultuur. Met percentage van 13% per jaar, leidend buitenlandse kenniswerkers kunnen we een deel tot in ieder geval een verdubbeling in van het tekort aan talent opvangen. We moeten opleidingsplekken binnen 5 jaar VOLDOENDE TALENT 1.2 Trek buitenlands talent aan 25% extra int. studenten blijven na AI ons daarbij realiseren dat andere landen hetzelfde studie in NL Om in de toekomst over genoeg AI-talent te proberen, onder andere door talent uit Nederland 1.3 Ontwikkel AI-kennis bij executives en 80% van mensen die met AI werken beschikken, moeten we onze onderwijscapaci- aan te trekken. Zo maakt het Verenigd Koninkrijk beroepsbevolking weten hoe zinvol om te gaan met AI teit vergroten. Op korte termijn kunnen we meer geld vrij om 1000 PhD studenten aan te trekken. Versnellingsdoel 2 Nederland heeft toegang tot waardevolle buitenlands talent aantrekken. Hiervoor zijn soe- publieke data pelere regels rond het verstrekken van werk- en Nederland heeft een goede uitgangspositie voor 2.1 Verhoog bruikbaarheid, beschikbaarheid en (Her)gebruik van publieke data verblijfsvergunningen en gerichte campagnes op het aantrekken van buitenlands AI-talent. Zo heeft waarde van publieke data verdubbeld buitenlandse universiteiten nodig. de OESO gevonden dat Nederland een aantrek- 2.2 Ontwikkel (op lange termijn) een PPS kelijk land is voor kennismigranten. De 30 pro- platform voor data delen 1.1 Verhoog de capaciteit van het (AI-)onderwijs cent-regeling voor ingekomen werknemers speelt Versnellingsdoel 3 Nederlandse bedrijven groeien (door) hierin een voorname rol. Daarbij komt dat volgens met AI Er is meer budget nodig om docenten aan te trek- onderzoek blijkt dat 76 procent van het wereld- 3.1 Verbeter de toegang tot WBSO subsidie voor WBSO toegang voor toegepaste AI AI innoverende bedrijven innovatie ken. Daarnaast kan betere samenwerking tussen wijde AI-talent, 10 procent meer dan gemiddeld 3.2 Faciliteer de toegang tot Europese 15M extra investeringen vanuit Horizon bedrijven en onderwijsinstellingen meer onder- voor ander beroepen, bereid is om internationaal investeringen en netwerken 2020 in NL wijscapaciteit creëren bijvoorbeeld door bedrijven te verhuizen voor werk.32 3.3 Zet een groeifonds voor AI op bij Invest-Nl 10 start-ups of MKBs gegroeid naar in te zetten door het curriculum uit te breiden of Europees niveau professionals in te zetten als docenten. Door effici- Door de immigratie voor AI-talent aantrekkelijker 3.4 Zet in op ruimere toegankelijkheid tot 50% van de MKB-ers heeft een goed beeld ënter onderwijs en gebruik van nieuwe methoden te maken, kunnen we deze goede positie verder financiering en verhoogde awareness omtrent van de impact van AI voor betreffend kunnen onderwijsinstellingen ook met de huidige uitbouwen. Hierbij denken we aan het uitvoeren AI binnen het MKB bedrijf capaciteit meer studenten opleiden. Hier is echter van een aantal aanbevelingen van de OESO, bij- Versnellingsdoel 4 De Nederlandse Overheid neemt het voortouw budget voor nodig. De overheid kan dit stimuleren voorbeeld het verbreden van de mogelijkheden in AI door een transitiebudget beschikbaar te stellen, voor een zoekjaar (na de studie) in Nederland en 4.1 Pas AI toe binnen de eigen processen van de 10 AI toepassingen succesvol gelanceerd potentieel uit bestaande budgetten zoals de Sti- het flexibiliseren van salarisnormen voor kennis- overheid in beleid en uitvoering. 4.2 Ontwikkel gericht de AI competenties Twee centrale AI teams up and running muleringsregeling Open en Online onderwijs. Dit migranten van wie het verblijf in Nederland kort 33 binnen de overheid zou moeten leiden tot een significante stijging in is. Deze maatregelen zullen er onder andere toe Versnellingsdoel 5 Er zijn sociale, economische en ethische kaders het huidge groei percentage van circa 10% per jaar moeten leiden dat we 25% extra buitenlandse AI voor AI en in ieder geval voor een verdubbeling van oplei- studenten in Nederland houden na afstuderen.34 5.1 Bepaal kaders in samenwerking met Europa Eigen standpunt regelgeving om bij te dingsplekken moeten zorgen op de korte termijn. en werk kaders uit op sector- en waar nodig dragen in Europees debat Met deze maatregelen willen we een zelfverster- casusniveau Bijscholing is een andere manier om nieuw AI-ta- kend mechanisme in gang zetten. Als er meer Differentiatiedoel 6 Nederland werkt in slimme ketens aan AI lent op te leiden. Om de kans op succesvolle bij- AI-talent in Nederland werkzaam is, zal dit leiden 6.1 Richt publiek-private samenwerking Europees herkenbaar rolmodel dankzij de scholing te vergroten, helpt de aanwezigheid van tot een grotere aantrekkingskracht op bedrijven en financiering invoor data-en 1-2 slimme ketens per focus sector (~4-8 basiskennis over informatica en AI. Als eerste om AI-activiteiten in Nederland te vestigen. Dit kennisgeoriënteerde waardeketens in totaal) waar bedrijven in samenwerken stap zullen bedrijven en kennisnetwerken (waar- zal weer leiden tot het behoud van eigen talent en om kosten te verlagen en effectiviteit te verhogen onder het ICAI) werken aan een online cursus over het aantrekken van meer buitenlands talent. Deze Differentiatiedoel 7 Een AI onderzoeksentrum van wereldklasse de basisprincipes van AI, opgezet naar Fins voor- maatregel buigt de dreigende braindrain om in beeld. Deze cursus komt gratis beschikbaar voor een braingain. 7.1 Zet een onderzoekscentrum opgericht Een overkoepelend nationaal iedere Nederlander. Vervolgens krijgen cursis- op high-tech onderzoek samen met onderzoekscentrum van wereldklasse kennisinstellingen en organisaties via is opgericht, geënt op het ICAI model, ten gerichte suggesties voor bestaande online AI- industriële kennislaboratoria met daarin verenigd 10 industrieel- cursussen van gerenommeerde instellingen. Het academisch labs, met 300+ streven is dat 1% van de Nederlanders deze cursus onderzoekers, 200+ studenten. volgt.

Meer bedrijven met R&D in Nederland, en herstel van marktaandeel publicaties tot tenminste nationaal gemiddelde.

28 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 29 1.3 Ontwikkel AI-kennis bij executives en Om de bruikbaarheid van publieke data te verbete- 2.2 Ontwikkel (op lange termijn) een PPS beroepsbevolking VERSNELLINGSDOEL 2 ren, moet data worden opgeschoond, gelabeld en platform voor data delen gekoppeld. Het FAIR (Findable, Accessible, Inter- De impact van AI op werkgelegenheid is een veel- NEDERLAND HEEFT TOEGANG operable, Reusable) principe - een methodologie Als lange-termijnoplossing kan de overheid over- besproken onderwerp. In de komende jaren zullen voor de evaluatie van data dat op Europees niveau wegen een platform voor data-uitwisseling (mede) er nog nauwelijks autonoom werkende AI-oplossin- TOT BRUIKBARE, WAARDEVOLLE is ontwikkeld - kan hiervoor als handvat dienen. te ontwikkelen waarin data confidentieel, veilig en gen bestaan. Daarom zal AI vooral ondersteunend FAIR is ondertussen een belangrijk uitgangspunt verantwoord gedeeld kan worden. De overheid zijn bij menselijk werk. Het is belangrijk daar de juiste PUBLIEKE DATA voor datagebruik in de medische sector gewor- kan alle decentrale publieksdata op dit platform handvatten voor te creëren. den. Het vergt echter serieuze inspanning, deels koppelen en beschikbaar stellen. Daarnaast biedt Data vormt de brandstof voor AI. Als we AI in van mensen, en deels van AI-technieken zélf. het private partijen direct een solide infrastructuur De beroepsbevolking zal op twee niveaus met AI Nederland naar een hoger niveau willen tillen, dan om data onderling te delen.37 Dit initiatief kan het te maken krijgen: op executive niveau, waar men moeten we zorgen dat data en de kennis over die De eerste stap in het verbeteren van de bruikbaar- differentiatiedoel 6 in hoge mate ondersteunen. besluit over AI-toepassingen, en op het niveau van data beschikbaar en bruikbaar zijn.35 Toch blijkt uit heid van data, is begrijpen welke data van waarde de werknemer, waar men samenwerkt met AI. onze gesprekken met Nederlandse bedrijven dat is voor gebruikers. De ontwikkeling van een de beschikbaarheid van kwalitatief goede data de methodiek om data te waarderen volgt daarop. Executives zullen zich meer bewust moeten wor- op één na grootste belemmering is voor de ont- Daarnaast moet er een duidelijk verdienmodel den van de impact die AI op hun businessmodel wikkeling van AI, na gebrek aan talent. In doel 6 komen waarin de kosten voor de overheid in ver- zal hebben. Vaak is gebrek aan technische bagage gaan we in op het verhogen van de beschikbaar- houding zijn met de baten voor de directe gebrui- een struikelblok bij dit bewustwordingsproces, en heid van private data in sectorale ketens. Doel 2 is ker en de maatschappij. Om dit in te richten zodat bemoeilijkt dat het nemen van afgewogen beslissin- gericht op het verbeteren van toegang tot publieke de gebruiker er echt iets aan heeft is samenwer- gen in het bedrijfsleven. Kennissessies en workshops data. De EU schat namelijk de mogelijke markt- king nodig met bedrijven, wetenschappelijke met de top van het bedrijfsleven zijn noodzakelijk waarde van publiek beschikbare overheidsdata in instituten en overheidsinstellingen. Over vijf jaar om de basistechniek en -effecten van AI uit te leg- 2020 op ongeveer 325 miljard euro. We zien daar bereiken we hopelijk een verdubbeling van het gen, en te spreken over wat AI kan betekenen voor een kans. hergebruik van publieke data. hun bedrijf en sector. 2.1 Verhoog bruikbaarheid, beschikbaarheid en Voor medewerkers geldt dat het (fysiek) samenwer- waarde van publieke data ken met AI-systemen tot ingrijpende veranderin- Nederland scoort binnen top 20 van open data beleid OECD landen, maar heeft lage score op bruikbaarheid gen kan leiden. Werknemers die hier vooraf voor zijn Overheden beschikken over zeeën van – in theorie opgeleid en de juiste begeleiding krijgen, kunnen – waardevolle data en kennis over die data. Hier- Score deze transitie eenvoudiger doormaken. Via speci- mee kunnen ze een impuls geven aan de ontwik- 1,0 fieke beroepsgerichte trainingen kunnen medewer- keling van AI. Vergeleken met andere Europese 0,8 kers leren hoe ze met AI om moeten gaan. Met deze landen, doet Nederland het goed waar het gaat sessies voor executives en medewerkers, hopen we om centrale datacoördinatie. Maar we presteren 0,6 0,18 dat in vijf jaar tijd, 80% van de beroepsbevolking minder goed op de kwaliteit en bruikbaarheid van 0,4 weet hoe zinvol om te gaan met AI in hun werk. overheidsdata.36 De overheid koppelt nog te wei- 0,23

nig data van verschillende bronnen, heeft moeite 0,2 0,24 met het gebruikersvriendelijk ontsluiten van data 0,0 k e d d d d d d en legt de prijzen voor de meeste gebruikers te n n an Italie Israel

hoog. Zo zijn individuele KvK-gegevens alleen staten Japa

Spanje Ierlan Mexico Finlan Canada

Frankrij Australi Duitslan

één voor één te downloaden. Zeer onhandig voor Colombia Oostenrijk Nederlan Zuid-Korea Noorwege AI-toepassingen. Griekenlan Nieuw-Zeel Verenigde

Overheid stimuleert hergebruik Data Beschikbaarheid Data Toegankelijkheid

Bron: Open Government Data Index

30 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 31 rol spelen bij het stimuleren van (internationale) Om tot AI-toepassingen te komen, is prioritering VERSNELLINGSDOEL 3 groei. Zij kunnen bijvoorbeeld hun internatio- VERSNELLINGSDOEL 4 van de overheidsgebieden nodig. Dit kan goed nale netwerk beschikbaar stellen en handelsmis- op basis van maatschappelijke waarde en het NEDERLANDSE BEDRIJVEN GROEIEN sies opzetten, specifiek gericht op AI, zoals dat ook DE NEDERLANDSE OVERHEID NEEMT acceptatieniveau in de samenleving. De Neder- gebeurt voor de circulaire economie en logistiek. landse bevolking ondersteunt het gebruik van AI (DOOR) MET AI Dit zal hopelijk resulteren in 15 miljoen euro extra HET VOORTOUW IN AI het meest in verkeer, vacature matching, bij de investeringen vanuit Horizon 2020 in Nederland Belastingdienst en fraudedetectie, zoals te zien in In Nederland ligt het investeringsniveau in AI laag in de komende vijf jaar. Er liggen bij de overheid veel kansen om met onderstaande figuur. Op geselecteerde specifieke vergeleken met omliggende landen. Om de kan- AI-toepassingen maatschappelijke waarde te cre- gebieden, waar veel realiseerbare waarde zit, moet sen van onze start-ups te vergroten, kan de over- 3.3 Zet een groeifonds voor AI op bij Invest-NL ëren. Er is berekend dat de Amerikaanse federale de overheid AI gaan invoeren. Over vijf jaar hopen heid hen beter ondersteunen via vehikels zoals regering in de komende 5 tot 7 jaar door gebruik we dat er op tien plekken in de overheid AI toepas- RVO en Invest-NL. Daarnaast moet verder ingezet Vanuit Invest-NL kan er een groeifonds opgezet van AI wel 32 miljard euro en 1,1 miljard werkuren singen grootschalig en succesvol zijn uitgevoerd. worden op het vergroten van de awareness voor AI worden specifiek Voor AI start-, scale-ups en MKB, kan besparen.40 Wanneer we dit omrekenen naar binnen het MKB. Verder kan de overheid AI start- om een deel van de benodigde investeringen voor Nederlandse proporties, komen we op een bespa- Om het proces te versnellen kan de overheid ups en MKB ook stimuleren door zelf afnemer te groei te realiseren. Ook grote bedrijven kunnen ring van ruwweg 1,8 miljard euro en 50 miljoen inzetten op het stimuleren en faciliteren van worden van bepaalde toepassingen, zoals aange- een rol spelen bij het verder brengen van start-ups bespaarde werkuren. Ook in Nederland kunnen samenwerkingen met innovatieve GovTechs: duid later in doel 4.1. op het gebied van AI. Een voorbeeld in Nederland we hier stappen in zetten. Uit onze 5e plaats in de start-ups of innovatieve teams van de over- is IBM, dat regelmatig competities onder start-ups AI Government Readiness Index blijkt dat de basis heid zelf. De GovTech Catalyst in het Verenigd 3.1 Verbeter de toegang tot WBSO subsidie voor organiseert waarbij zij gratis hun apps kunnen is gelegd: we hebben de juiste infrastructuur en Koninkrijk dient hierbij als voorbeeld. Zij zetten AI innoverende bedrijven ontwikkelen op hun AI Platform (Watson op IBM voldoende organisatiekracht.41 goed-gedefinieerde overheidsvraagstukken uit Cloud). Mogelijk kan samenwerking tussen groot- als wedstrijd bij het bedrijfsleven en vragen hen De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland bedrijven en start-ups voor AI versterkt worden 4.1 Pas AI toe binnen de eigen processen van de hiervoor om innovatieve oplossingen. Voor de (RVO) hanteert sinds 2016 aangescherpte voor- via het Costa (Corporates-start-ups) programma. overheid winnaars is een GovTechfonds van ongeveer 23 waarden voor ICT onderzoek in de WBSO rege- Uiteindelijk hopen we dat Nederland zo tien suc- miljoen euro beschikbaar om hun oplossing door ling, een fiscale regeling voor het uitvoeren van cesvolle Europa-dekkende AI start-ups ontwikkelt Om AI-toepassingen binnen de overheid te sti- te ontwikkelen.42 Het SBIR (Small Business Inno- R&D. Dit heeft geleid tot de vereiste dat program- binnen vijf jaar. muleren, is het niet voldoende alleen ‘sandboxes’ vation Research) instrument dat Nederland kent is matuur in een formele programmeertaal moet op te zetten om veilig te experimenteren. De stap hiervoor mogelijk bruikbaar. Vakdepartementen worden vastgelegd. Het bedenken van algoritmes 3.4. Vergroten awareness MKB van experiment tot daadwerkelijk gebruik van AI zouden bijvoorbeeld een aantal AI-SBIR’s kunnen en het uittekenen van software, wordt hierdoor bij de overheid verdient zeker zo veel aandacht. ontwikkelen. niet als WBSO-waardig gezien. Dit lijkt echter niet Om de kansen van AI voor het MKB duidelijker naar te passen bij de manier waarop AI bedrijven inno- voren te brengen kan gewerkt worden aan verschil- Nederlandse bevolking steunt AI voor onderwerpen zoals verkeer, onderhoud en belasting, veren. We zouden moeten streven naar het maxi- lende kennissessies met midden- en kleinbedrijven. grootste zorgen over AI gebruik in zorg, immigratie, rechtspraak en reclassering maal stimuleren van onderzoek en innovatie in AI Soortgelijke initiatieven zijn er ook geweest rondom via de WBSO. Big Data en in het kader van Smart Industry.39 Er is Respondenten over gebruik AI in de overheid (%) in dat kader een ‘smart industry’ readiness scan in Sterk mee oneens Sterk mee eens Netto 3.2 Faciliteer de toegang tot Europese ontwikkeling. Een dergelijke tool zou ook voor AI Verkeersstromen -3% 43% +40% investeringen en netwerken ontwikkeld kunnen worden. Ook zouden AI ‘know- Onderhoud -4% 42% +38% ledge deals’ kunnen worden opgezet. In dit model, Vacatures -8% 37% +29% Voor start-ups en MKB om (internationaal) te ontwikkeld door Metaalunie, in samenwerking met Belasting -9% 37% +28% groeien is geld nodig. Geld van investeerders en MKB Nederland en TNO, wordt gewerkt aan samen- Virtuele assistent -11% 35% +24% subsidies. En in die laatste categorie scoren Neder- werking met en kennisverspreiding naar een groep Fraudedetectie -10% 28% +18% landse bedrijven op Europees niveau niet goed. In MKB bedrijven in een bepaalde sector. Prescreening reizigers -15% 31% +16% de EU blijven we achter bij onze doelstelling om Uitkeringen/subsidies -18% 25% +7% 75 miljoen uit het Horizon2020 budget toe- Medische diagnoses -25% 22% -3% gekend te krijgen. Dit jaar kregen we slechts Visa/immigratiedienst -25% 22 % -3% 60 miljoen.38 Dit verschil zal toenemen door de Medische behandelingen -31% 19 % -12% nationale AI-agenda’s van de ons omringende Rechtspraak -40% 14 % -26% landen. De internationale tak van RVO kan bedrij- Reclassering -42% 15 % -27% ven hierin helpen door subsidieaanvragen te controleren en kennis te delen over hoe dit aan te pakken. RVO kan tegelijkertijd een bredere Source: BCG, Digital Government Satisfaction Survey The Netherlands, 2018

32 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 33 4.2 Ontwikkel gericht de AI-competenties Daarnaast zien we dat het AI-debat over kansen binnen de overheid VERSNELLINGSDOEL 5 en risico’s vaak op een te hoog abstractieniveau DIFFERENTIATIEDOEL 6 wordt gevoerd, waarbij men AI als één allesomvat- Om met AI aan de slag te kunnen, heeft de over- ER ZIJN SOCIALE, ECONOMISCHE, EN tende term gebruikt. Hier doen we AI tekort mee. NEDERLAND WERKT IN SLIMME heid in al haar geledingen de juiste competen- Maatwerk is vereist. AI biedt namelijk in bijvoor- ties nodig. Competenties om de kansen van AI te ETHISCHE KADERS VOOR AI beeld iedere sector andere kansen en risico’s. Zo KETENS AAN AI identificeren, te realiseren en hier correct over te verstaan we onder verantwoord AI-gebruik iets communiceren. Wij stellen voor om hiervoor twee Vandaag zorgt onduidelijkheid in wet- en regel- heel anders als het gaat over het efficiënt telen Samenwerking tussen bedrijven binnen één centrale teams op te zetten, bijvoorbeeld binnen geving vaak voor terughoudendheid bij bedrijven. van tomaten, dan wanneer het gaat over het ver- waardeketen heeft veel toegevoegde waarde. Door het Ministerie van Binnenlandse Zaken - waar al Meer duidelijkheid over wat AI wel en niet mag is beteren van de medische zorg. Het uitwerken van ketenoptimalisatie gaan doorgaans de kosten in aan een goede AI basis gebouwd wordt. nodig, zowel voor de publieke als de private sec- de kaders naar wat dit in de praktijk betekent zou de keten omlaag en de omzet omhoog. In sectoren tor. De ontwikkeling wacht niet op deze verdui- daarom binnen verschillende sectoren moeten zoals zorg, mobiliteit, energie en veiligheid komt Het eerste centrale team, een expertisecentrum, delijking en de samenhang met technologische gebeuren. De sectorhubs zoals deze beschreven de waarde die AI nu al toevoegt veelal niet voort stimuleert AI-toepassingen binnen de over- oplossingen is noodzakelijk. Dus zullen we paral- worden in differentiatiedoel 6 (zie volgend hoofd- uit toepassingen binnen één bedrijf, maar juist uit heid. Dit team geeft de strategie verder vorm en lel met de ontwikkeling van de techniek stappen stuk) zouden voor de uitwerking van kaders een samenwerking tussen partijen. voert deze uit. Daarbij verspreidt het team suc- moeten zetten in het verduidelijken en opstellen goed platform zijn. cesverhalen en stimuleert en ondersteunt andere van regelgeving. Sinds enkele jaren zien we een versnippering overheidsinstanties bij de ontwikkeling en imple- AI is bij uitstek een internationale aangelegenheid. van waardeketens, waarin steeds meer en klei- mentatie van AI-toepassingen, bijvoorbeeld via 5.1 Bepaal kaders in samenwerking met Europa Daarom is het platform Europa bij uitstek geschikt nere bedrijven een deel van de keten invullen. pilotprojecten. Ook kan dit team het open data en werk kaders uit op sector- en waar nodig op voor het opstellen van wetten en richtlijnen. Aan- Hiermee worden ketens complexer en vaak ook beleid coördineren en naar een hoger niveau casusniveau sluiten – en waar mogelijk leiderschap tonen – internationaler. brengen. Het tweede centrale team geeft advies bij Europees beleid is voor Nederland noodzaak over veilig en ethisch gebruik van AI binnen de De eerste stap in het ontwerpen van nieuwe om invloed te hebben op de richting waar AI zich Tegelijkertijd stijgt de waarde van data, waar- overheid. Dit team ontwikkelt richtlijnen en werk- kaders is het inventariseren van gaten en ondui- naartoe beweegt. Door zelf kaders te ontwikke- door de bereidheid om data in de keten te delen wijzen voor verantwoord AI-gebruik en treedt delijkheden in huidige wet- en regelgeving. Zoals len kan Nederland een standpunt ontwikkelen op sterk afneemt. Daarbij zien we dat waar ketens in in overleg met toezichthouders en experts om bijvoorbeeld waar de aansprakelijkheid ligt bij sociale, economische en ethische vraagstukken het verleden voornamelijk op producten en dien- de balans te vinden tussen de hoedersrol van de autonome AI-systemen en hoe goed systemen omtrent AI. Dit leidt er toe dat Nederland binnen sten waren gericht, nu nieuwe ketens ontstaan die overheid en de inzet binnen eigen processen. Bin- moeten presteren om te mogen worden gebruikt. korte tijd in Europees debat kan bijdragen aan de zich oriënteren naar data en naar het gebruik van nen vijf jaar hopen we te zien dat beide AI teams Daarbij moeten we positieve en negatieve effecten regelgeving rondom AI. inzichten die daaruit verkregen kunnen worden. up and running zijn. zorgvuldig balanceren, juist omdat tot nu toe de Partijen met kennis over AI zullen daarom steeds neiging bestond vooral vanuit risico’s te denken. vaker een centrale rol in de waardeketen innemen, De negatieve toon van het publieke debat is moge- Hierdoor missen we kansen. Daarom kunnen we We verstaan onder wat soms ten koste zal gaan van andere partijen. lijk een drempel voor de overheid om AI breed toe dit debat beter integraal voeren, waarbij de juridi- te passen. Beide teams hebben daarom ook de sche, ethische en technische aspecten in samen- 6.1 Richt publiek-private samenwerking taak goed te communiceren over AI en de manier hang worden bekeken, en deze kaders innovatie verantwoord AI-gebruik iets en financiering in voor data- en waarop de overheid dit gebruikt. aanjagen in plaats van afremmen. kennisgeoriënteerde waardeketens

Een voorbeeld van een integrale aanpak zijn de heel anders als het gaat Focus op waardeketens in Nederland richtlijnen voor zelfrijdende auto’s in Duitsland. Deze zijn ontwikkeld door wetenschappers en Juist Nederland is goed voorgesorteerd om deze overgenomen door de regering. Over het tech- over het efficiënt telen van nieuwe ketens te vormen als privaat-publieke nische aspect zeggen de richtlijnen: zelfrijdende samenwerking, dankzij een historie van zulke auto’s moeten er komen, want ze maken minder succesvolle samenwerkingen. In de kern heeft de ongelukken dan mensen. Over het juridische: in tomaten, dan wanneer het topsectorenaanpak bijgedragen aan het klimaat iedere situatie moet duidelijk zijn wie er rijdt, de waarin kennisinstellingen en bedrijven elkaar mens of de auto, ten behoeve van aansprakelijk- vinden in publiek-private samenwerking. Bedrij- heidskwesties. Over het ethische: als een ongeluk gaat over het verbeteren van ven, overheid, en kennisinstellingen voelen zich onvermijdbaar is, mag een auto geen beslissing comfortabel in deze ketensamenwerkingen waar- nemen gebaseerd op eigenschappen van moge- bij spelers in het veld meer verantwoordelijk- lijke slachtoffers, zoals leeftijd, geslacht en licha- de medische zorg heid krijgen voor de werking en de resultaten van melijke toestand. hun innovatieaanpak.43 Om een vooraanstaande

34 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 35 positie te verwerven in de transitie naar data- en Bovenstaande potentiële focus laat onverlet dat AI Voorstel focussectoren voor sectorale hubs AI-gedreven waardeketens, moet Nederland zich in heel veel sectoren een enorme impact zal heb- met overtuiging richten op publiek-private initia- ben. Te denken valt bijvoorbeeld aan de financiële Gezondheidszorg Agricultuur Mobiliteit & Logistiek Veiligheid tieven die data over de gehele keten ontsluiten. sector. Voor nieuwe, deels losstaande, privaat-pu- ​Zeer grote ​Mogelijk grote ​Economisch één van Veiligheid​ belangrijk bliek initiatieven op deze terreinen moet natuurlijk maatschappelijke maatschappelijke de meest waardevolle voor maatschappij. We kennen in Nederland al enkele succesvoor- voldoende ruimte blijven. waarde en financieel waarde door bijdrage sectoren voor AI (McK). Defensie moet op potentieel - geschatte aan voedselvoorziening Grote potentie voor internationaal niveau beelden van AI innovaties over waardeketens besparingen door AI wereldwijd en duurzaamheid en kunnen acteren, wat nu heen, zoals de Smart Industry Fieldlabs (indus- Vormgeving van de sectorale hubs ~170 mld € in Europa vermindering van veiligheid vooral op digitaal niveau triële data spaces), ‘T2D Health Data Community’ (PwC) vervuiling van de aarde. is (waaronder AI). (gepersonaliseerde gezondheidsadviezen), en het We willen bereiken dat er binnen vijf jaar 1-2 Toegevoegde​ ​ Big Data Value Center (big data innovaties voor en slimme ketens per focus sector (~4-8 in totaal) zijn waarde AI: ​Nederland voorloper ​Smart Diary Farming ​Rijkswaterstaat zeer ​Defensie gebruikt AI met het MKB). opgezet. op het gebied van Value en Farm Data Train actief in toepassen AI actief; gemeente Den Based Healthcare, zijn twee initiatieven voor wegverkeer. Ook Haag bezig met het Differentieer door sectorale hubs Een belangrijke rol voor de keuze, inrichting waarvoor recent die bouwen aan op lokaal niveau zoals opzetten van een AI en financiering van de sectorale hubs ligt bij de 70 miljoen euro is veilige en transparante StadsDashboard van hub gefocust op o.a. Praktisch betekent dit dat Nederland zich interna- samenwerkende topsectoren en de missie-ori- gecommitteerd vanuit dataplatformen voor de gemeente Rotterdam. security; UN plannen Ministerie van VWS. Nederlandse agrarische Smart Data Factory om centrum AI voor tionaal kan differentiëren door het inrichten van ëntatie van de overheid, met het topteam ICT als sector. (TNO) om real-time veiligheid op te zetten publiek-private financiering gericht op data- en belangrijke proceseigenaar. data te delen tussen in NL kennisgeoriënteerde waardeketens in sectoren logistieke bedrijven. waar de maatschappelijke meerwaarde groot is en Vraagstukken waarop deze sectorale hubs zich ​Energie/ capaciteit voor waar we goede, bruikbare datasets voor hebben. richten omvatten onder andere: data-gedreven (samen) werken: Systeemintegratie is hierbij belangrijk. Toegepast -- Wat de waarde is van eigen (sectorale) data en Elektronisch​ Patiënten ​Met wereldspelers ​Eén betaalsysteem Internationale​ onderzoek (TNO), praktijkgericht onderzoek (HBO) de databehoefte is van partijen binnen en bui- Dossier is hekel punt. in agricultuur zullen voor OV; wereldniveau veiligheidsorgs zoals en fundamenteel onderzoek (universiteiten) spe- ten de keten; Mogelijk waarde uit we unieke data vliegveld en haven, Europol, IT van NAVO. len hierin ook een rol, zodat we bij de waardeke- -- Met welke toepassingen er maximale waarde longitude studies hebben. Unieke fijnmazig OV netwerk Nederland is één van tens ook kennisketens ontwikkelen. voor de totale keten gecreëerd worden; (Generation R.) kennis beschikbaar de grootste (high- -- Welke kennis (toegepast, praktijkgericht, fun- via Universiteit van tech) wapenexporteurs Wageningen. wereldwijd Om hiermee te differentiëren is het van belang damenteel) ontwikkeld dan wel bijeengebracht ​Unieke datasets en/of focus aan te brengen. Hierbij kunnen we aan- moet worden; kennis: sluiten bij de recente keuzes van de overheid om -- Hoe verantwoorde systeemintegratie voor ​Sluit perfect aan bij ​Sluit goed aan bij de ​Past bij de missie ​Sluit goed aan bij de topsectoren missiegeoriënteerd te positioneren. datadeling tussen participerende organisaties de bestaande missie bestaande missie ‘Energietransitie & missie ‘Veligheid’. Onder ‘Gezondheid & zorg’, en ‘Landbouw, water & duurzaamheid’. De meer Defensie en NCSC Uiteindelijk moet het eigenaarschap voor de ken- eruit ziet en welke positie ingenomen moet de overheid kan via bijv. voedsel’, en de overheid overheid is, door kleine kunnen goed data nisketen bij de partijen zelf liggen, maar speelt worden ten opzichte van data-toegang voor RIVM data zelf ook veel kan via bijv. KNMI, oppervlakte met hoge delen, zo creëerde de de overheid een belangrijke rol om in de begin- derden; bijdragen. Rijkswaterstaat en bevolkingsgraad van Afghanistan missie 2TB fase via publiek-private financiering het proces in -- Hoe er effectief kan worden aangesloten bij VWA data zelf ook veel Nederland, zeer goed aan data per dag. gang te zetten. Europese initiatieven. bijdragen. in staat om mobiliteit te tracken. ​Aansluiting Het figuur hieraast analyseert vier sectoren: In analogie met de oprichting van de fieldlabs in missiegedreven gezondheidszorg, agricultuur, logistiek en vei- Smart Industry, kan een competitie van consor- Innovatiebeleid en ligheid. Deze sectoren hebben een unieke positie tia het proces van inrichten van sectorale hubs bijdragen overheid: in Nederland en laten momentum voor veran- versnellen. Bron: BCG analyse dering zien. Hierbij kijken we naar vier factoren: hoe groot is de potentiële toegevoegde waarde van AI, welke domeinen zijn al actief in AI, waar heeft Nederland unieke datasets of kennis, en of het domein aansluit op het missiegedreven inno- vatiebeleid van de overheid. Voor bijvoorbeeld de gezondsheidszorg bestaan reeds goede aanpak- ken voor hoe waardecreatie langs de data-as bin- nen de sector vormgegeven kan worden (‘Health data trust’) en wat daarvoor nodig is44 .

36 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 37 investeringen. Minder dan bij het creëren van Wij bouwen hiermee voort op het Innovation DIFFERENTIATIEDOEL 7 waardeketens is dit vooruitstrevende onder- Center for Artificial Intelligence (ICAI). ICAI speelt zoek meer bottom-up, vormgegeven in bilaterale een steeds belangrijkere rol in de creatie en coör- NEDERLANDS HEEFT EEN AI samenwerking tussen bedrijven of overheden en dinatie van grootschalige en geconcentreerde kennisinstellingen, en vindt de absorptie van de industriële-kennis labs. Met ICAI en vergelijkbare ONDERZOEKSCENTRUM VAN kennis en innovaties plaats binnen de organisa- initiatieven is reeds waardevolle ervaring opge- ties zelf. daan met de succesfactoren en financieringsmo- WERELDKLASSE dellen. Het ICAI heeft de potentie om zich verder Omdat kennisontwikkeling niet bij de grens ein- te ontwikkelen tot een onderdeel van het over- 7.1 Zet een onderzoekscentrum op gericht digt, en internationale zichtbaarheid noodzakelijk koepelend nationaal onderzoekscentrum dat alle op high-tech onderzoek samen met en urgent is om talent en bedrijven gericht op AI industriële kennislaboratoria effectief verbindt. We kennisinstellingen en organisaties via aan te trekken, is aansluiting bij Europese initiatie- hopen binnen vijf jaar een onderzoekscentrum industriële kennislaboratoria ven een belangrijk nevendoel. van wereldklasse te hebben in Nederland met zeker 10 industrielabs, minimaal 300 onderzoe- Ontwikkelen van AI sleuteltechnologie Differentieer door verbonden industriële-kennis kers en meer dan 200 studenten. Organisaties die innoveren met AI hebben in toe- laboratoria nemende mate behoefte om zelf sturend te zijn in Als organisatievorm voor deze bottom-up het ontwikkelen en operationaliseren van speci- publiek-private samenwerkingen tussen bedrijven fieke AI-kennis. Het kan daarbij gaan om organi- en universiteiten stellen we het industriële ken- saties die eigen processen optimaliseren met AI, nislaboratorium als model voor. Deze vorm van AI producten in de markt zetten, of in de waarde- samenwerking is in de laatste jaren bij verschil- keten een leidende rol willen spelen. lende kennisinstellingen in Nederland al ontstaan. Voorbeelden zien we bij de UvA (samenwerking Dit differentiatiedoel richt zich dan ook op onder- met Qualcomm, Bosch en Ahold), de TU/e en TU zoek van bedrijven naar specifieke aspecten van Delft (KPN). Ook TNO en HBO-organisaties ves- de AI-sleuteltechnologie, samen met kennisin- tigen industriële kennislaboratoria. In een derge- stellingen die internationaal een ‘right to play’ lijk lab werken een bedrijf (of overheidsorganisatie) hebben. Aan de kennisinstellingskant vraagt dit en één of meer kennisinstellingen samen op goed een uitstekende fundamentele of toegepaste ken- afgebakende fundamentele en praktijkgerichte nisbasis, en een hoge mate van momentum. Van onderzoeksvragen en aanverwante onderwijs- participerende organisaties vraagt het kennis activiteiten die van kritische relevantie zijn voor van hoe AI impact heeft op het business model, het betreffende bedrijf of overheidsorganisatie. exploiteerbare data, en om de capaciteit AI-inno- vaties toe te passen binnen de organisatie. Centrum als collectief van laboratoria De individuele industriële labs zijn gevestigd bij Noodzakelijke internationale profilering kennisinstellingen, zodat duidelijke afspraken We zijn als land goed gepositioneerd door de hoge kunnen worden gemaakt over de afbakening, de kwaliteit van ons fundamenteel en toegepast wijze van vraagsturing, en de onderlinge rechten onderzoek en onze innovatieve bedrijven en over- en plichten. Tegelijkertijd zijn de labs verenigd in heidsorganisaties. De schaal van het onderzoek en een Nederlandse AI-onderzoekscentrum. Door de het aantal (inter)nationale bedrijven dat AI-ken- labs te verbinden faciliteert het centrum informele nis zelf kan absorberen, is echter te klein. Schaal- mobiliteit en samenwerking tussen onderzoe- vergroting maakt Nederland aantrekkelijker voor kers. Daarnaast zorgt een nationaal centrum voor buitenlands talent. Toponderzoekers vestigen zich internationale herkenbaarheid. En tot slot is voor daar waar er unieke data, kennis en onderzoeks- Nederlandse inbreng in grote Europese kennis- budget beschikbaar is. Bedrijven vestigen zich en en innovatienetwerken zoals CLAIRE en ELLIS kunnen doorgroeien daar waar talent aanwezig is. nationale afstemming nodig; het onderzoekscen- trum zal daarvoor verantwoordelijk zijn. Onderzoek naar AI als sleuteltechnologie zélf is belangrijk om als land economisch relevant te blijven en interessant te zijn voor buitenlandse

38 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 39 Noten Geconsulteerden Colofon 1 AI Index (samenwerking Stanford University, SRI international, Bedrijfsleven MIT, OpenAI), Annual report, 2017 Aidence 2 EY en Microsoft, Artificial Intelligence in the Netherlands, CIO Platform Leden van het AINED initiatief oktober 2018 Commissie ICT 3 McKinsey Global Institute, Artificial Intelligence discussion Commissie Technologie & Innovatie paper, juni 2017 DSM 4 Tractica, Artificial Intelligence Market Forecasts, 2018 Digital Shapers Inald Lagendijk (Topteam ICT), 5 PwC, Sizing the price, what’s the real value of AI for your Elsevier BV Daniel Frijters (Topteam ICT), business and how can you capitalize?, februari 2018 FME 6 sustainabledevelopment.un.org/sdgs Friesland Campina Thomas Grosfeld (VNO-NCW), 7 SmartCitiesDive, This AI traffic system in Pittsburgh has IBM Feroz Amirkhan (VNO-NCW), reduced travel time by 25%, juli 2017 InvoiceFinance 8 PwC, The economic impact of artificial intelligence on the UK Kennedy van der Laan Arnold Smeulders (ICAI), economy, juni 2017 Klankbord Industrie 9 https://www.rvo.nl/sites/default/files/2018/10/Artificial-%20 Microsoft Christiane Klöditz (NWO), Intelligence-%20Holland-Innovation-Network-Special.pdf Nederland ICT Henk-Jan Vink (TNO), 10 StartUp Delta database, september 2018 Nutricia Research 11 Roland Berger and Asgard Capital, Artificial Intelligence NXP Semiconductors Peter Werkhoven (TNO), – A strategy for European startups, 2018 Philips 12 Dutch BaseCamp, Nederlandse startups moeizaam Picnic Frans Blom (BCG, Denkwerk), internationaal succesvol, augustus 2018 Quantib Peter Geluk (BCG), 13 Idem als 2 Rijk Zwaan 14 FME Ondernemersonderzoek, augustus 2018, 284 Royal van Zanten Tessa van Swieten (BCG), Nederlandse bedrijven als respondenten Scitodate Mireille van Dongen (BCG), 15 BCG/StartUp Delta inputsessie met ~10 start-ups uit SeedLink verschillende sectoren aanwezig Shell Reinoud Blom (BCG). 16 BCG en MIT, Artificial Intelligence in business gets real, Skinvision september 2018 Startup Bootcamp 17 BCG/StartUp Delta inputsessie met ~10 start-ups uit StartupDelta Financieel mogelijk gemaakt door verschillende sectoren aanwezig, BCG/VNO-NCW MKB TenneT inputsessie met ~5 representanten van de topsectoren The Room aanwezig, BCG/VNO-NCW ICT commissie met ~5 TomTom representanten aanwezig Top Sector Life Sciences & Health Topteam ICT, VNO-NCW, ICAI, NWO, 18 BCG AI Survey, september 2018, 40 Nederlandse bedrijven als Topteam representanten MKB TNO, UvA, TU Delft, Stichting COMMIT/, respondenten Unilever 19 DUO Open Onderwijsdata, 2018 Van Doorne advocaten Boston Consulting Group. 20 Idem als 1 VNCI Branchevereniging Chemische Industrie 21 Studentenadministratie Nederlandse universiteit Onderwijs/Wetenschap 22 Idem als 18 Aigency Vormgeving 23 Verscheidene media artikelen, waaronder: NOS, Universiteiten CODAM kunnen belangstelling voor kunstmatige intelligentie niet aan, Fontys Hogeschool Bart de Wit van Weperen (BCG) 16 juli 2018 Hogeschool van Amsterdam 24 NOS, Steeds minder informatica les op school, tekort aan IPN ICT’ers groeit, 30 januari 2017 Radboud Universiteit Informatie in dit rapport mag te allen tijde 25 Nederland ICT: Beroepsbevolking moet op grote schaal digitaal Tilburg University bijgeschoold worden, april 2018 TU Delft vrijelijk gebruikt worden, onder bronver- 26 NWO, Visitatierapport Nederlands ICT onderzoek behoort tot Universiteit Leiden melding: AI voor Nederland, AINED, de wereldtop, maart 2016 Universiteit Groningen 27 Carleton University, Computer Science research in Canada, Universiteit van Amsterdam Oktober 2018. strengths, challenges and recommendations, april 2013 VSNU 28 Google Scholar Vrije Universiteit 29 Elsevier, Scopus database of academic publications Overheid 30 Ministerie van EZ&K, BZK, J&V, Nederlandse CPB Digitaliseringsstrategie, juni 2018 Gemeente Amsterdam 31 Idem als 28 Gemeente Den Haag 32 BCG, Decoding global talent 2018, juni 2018 Ministerie BZK 33 OECD, Recruiting Immigrant Workers (The Netherlands), 2016 Ministerie EZ&K 34 Volgens Nuffic blijft momenteel 40% van buitenlandse Ministerie OC&W studenten tot zeker vijf jaar na de studie in Nederland Topteam ICT 35 Europese Comissie, Open Data Maturity in Europe 2017 Overige – Open Data for a European Data Economy, 2017 Center for Public Impact 36 Open Knowledge Network, Global Open Data Index, 2017 ECP 37 Naar het voorbeeld van Estland, waar de overheid een DenkWerk platform heeft opgesteld waar publieke en private data op een Rathenau Instituut verantwoorde manier wordt uitgewisseld. Het platform borgt Smart Industry vrije toegang, integriteit en vertrouwelijkheid. WRR 38 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, Artificial Intelligence in Horizon 2020 39 Zie bijvoorbeeld www.bdvc.nl 40 Deloitte University Press, How much time and money can AI save government, 2017 41 Oxford Insights, Government AI readiness index, 2017 42 United Kingdom, AI Sector Deal - Policy Paper, april 2018 43 Rijksoverheid, Kamerbrief over evaluatie topsectorenaanpak, juni 2017 44 Sharing healthcare data: A consortium approach, Philips white paper, April 2018.

40 AI VOOR NEDERLAND VERGROTEN,VERSNELLEN EN VERBINDEN 41