Vijftiende Jaargang Nummer 2, Mei 2006 SAMENSTELLING BESTUUR

vijftiende jaargang nummer 2, mei 2006 SAMENSTELLING BESTUUR

P.M. Kraan, voorzitter A.F. Dekker, secretaris H. Jeurink, penningmeester De Hietbrink 46 Laan van de Marel 501 Laan van het Kwekebos 229 7824 XT Emmen 7823 BM Emmen 7823 KE Emmen 0591-622306 0591-625893 0591-626728 [email protected] [email protected] [email protected]

M. Nicolai W. Visscher H.J. Joling Mevr. S.H. Hoek-Beugeling Houtweg 180 Zijtak O.Z. 7 Ensingwijk Z.Z. 41 Min Kan straat 13 7823 PK Emmen 7833 AL Nieuw-Amsterdam 7887EZ Erica 7811 GN Emmen 06-25555188 0591-551741 0591-301402 0591-659968

LIDMAATSCHAP

Het lidmaatschap bedraagt G 15,00 en voor huisgenoten G 5,00 extra. Het lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij voor 1 december van het lopende jaar schriftelijk is opgezegd bij de secretaris. Men ontvangt enkele keren per jaar de Kroniek en men is welkom tijdens de lezingen, die regelmatig worden georganiseerd. In verband met kostenbeheersing verwachten we van u dat u uw contributie voor of in de eerste twee manden van het betreffende verenigingsjaar onder vermelding van het contributiejaar overmaakt op het rekeningnummer 10.44.68.815 van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe.

BANKRELATIE

Rekeningnummer 1044.68.815, Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe, Laan van het Kwekebos 229, 7823 KE Emmen

PUBLIC RELATIONS

M. Nicolai, Houtweg 180, 7823 PK Emmen, telefoon 06-25555188

TIJDSCHRIFT

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe Prijs van 'Losse' nummers bedraagt € 3,50 per stuk

Redactie: M. Nicolai W. Visscher (eindredacteur) J.H. Einhaus Houtweg 180 Zijtak O.Z. 7 Havenstraat 68 7823 PK Emmen 7833 AL Nieuw-Amsterdam 7887 BR Erica 06-25555188 0591-551741 0591-301773

Lay out Tineke de Roo [email protected] Gelieve eventuele kopij te zenden aan de eindredacteur, W. Visscher, Nieuw-Am sterdam. Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie INHOUD

Redactioneel Ds J. te Winkel Scheuring in Hervormd Emmen. dl 2 blz 2 Wim Visscher Kanaalgravers in en rond het Oranjekanaal (dl 1) blz 6 Sist Hoek Honderd vijftig jaar Oranjekanaal blz 13 Viering van het 150 j. bestaan van de nieuwbouw van de Grote Kerk te Emmen blz 14 R. van Maanen, Kleine tuinders in Emmen 1938 blz 15 Beeldenwandeling blz 17 Activiteiten blz 18 Mededelingen blz 19 Onze jaarlijkse excursie blz 20

REDACTIONEEL Allereerst in dit nummer vervolgt Ds te Winkel uit Emmen zijn verhaal over de kerkelijke strijd, die in de jaren 1866-1868 de gemoederen in hervormd-Emmen beheerste en uiteindelijk een diepe kloof schiep op de kerkelijke kaart van Emmen. Verder schrijft Wim Visscher over die andere, met minder spraakmakende, diepe kloof die al iets eerder door Z.O.Drenthe werd getrokken, te weten het Oranjekanaal. Dit kanaal doorsneed als een ravijn de hoge gronden bij Zuidbarge en verdeelde het zuidelijk deel van de gemeente in tweeën: het Westerveen en het Oosterveen. Het laatste stuk van het Oranjekanaal is de Bladderswijk. Dit is het veenkanaal bij uitstek van het Oranjekanaal. Vooral over dit laatste - en hoe het aan z'n naam kwam - gaat het artikel. Beide bovengenoemde artikelen komen met zomaar uit de lucht vallen. Aan beide onderwerpen wordt deze zomer namelijk een tentoonstelling gewijd. Het is dit jaar nl 150 jaar geleden dat het kerkgebouw van de hervormden (toen nog één en onverdeeld) in Emmen werd herbouwd en ook is het 150 jaar geleden dat het Oranjekanaal tot Zuidbarge gereed kwam. Sis Hoek schrijft over beide tentoonstellingen. Van de heer Van Maanen ontvingen wij een bijdrage over de moeilijke beginperiode van de Z.O.Drentse tuinbouw van de koude grond, die ondanks rijksbijdragen maar zo moeilijk van de grond kwam. Het artikel over de gerestaureerde tramwagon in de vorige Kroniek leverde een interes sante reactie op. Het leidde tot de opsporing van twee oude tramwagons in Z.O.Drenthe. Vergeet tot slot niet de datum van de lezing van Ds te Winkel, alsmede die van onze jaar lijkse excursie -' zie elders in dit blad - te noteren. De excursie voert deze keer per bus 'over de grup' onder meer naar het historische Duitse stadje Haselunne. SCHEURING IN HERVORMD EMMEN De tweede brief luidt als volgt: (1866-1868) 'Ruim een jaar heeft onze geliefde Br. W. Lubach geëxamineerd Godsdienst Door: Ds J. te Winkel onderwijzer bij het Klassikaal bestuur Heeren Veen in ons midden met onver- Voor een goed begrip van het onderstaande deel 2 moeiden ijver gearbeid in het geven van van deze bijdrage volgt hieronder eerst een Chatigeesch onderwijs (in origineel zo samenvatting van het in het eerste nummer van geschreven, JtW), oprigten van Zondag- deze jaargang verschenen eerste deel. schooien, Evangelie-verkondiging, Jongelingsvereeniging en wat nog meer We zagen reeds dat de komst van de rechtzinnige met de Arbeiding van Gods Koninkrijk evangelist Lubach geheel losstond van de nieuw beroepen predikant Ds Gooszen, die vrijzinnig in verband staat. En tot op dit oogenblik was. De komst van deze predikant was een gevolg zonder bezoldiging. Zoo is het in dezen, van de uitslag van gehouden van onze afdeeling, een dringende vraag predikantsverkiezingen. De genoemde evangelist aan het bestuur der Conf. vereeniging, moet toen reeds te Emmen in functie zijn dat onze Br. W. Lubach met een vaste geweest. Bij een aantal kiesgerechtigden waren bezoldiging als zoodanig in ons midden bezwaren gerezen tegen het niet meer voorkomen wordt erkend. Uit naam der afdeeling, van de orthodoxe predikant Nonhebel op het getekend E. Horring'(29). drietal en de verkiezing daaruit van de vrijzinnige Zoals al eerder opgemerkt: de heer Ds Gooszen. Het merkwaardige hierbij was dat bij Lubach werkte dus ruim voor 1 april een van de plaatsgevonden verkiezingsrondes de 1866 al in Emmen. Al geruime tijd dus niet meer op het drietal voorkomende ds voor de beroepingskwestie ging spelen! Nonhebel de meeste stemmen had gekregen. De Volgens de kerkenraad heeft ook juist gevoerde verkiezingsstrijd zou niet vrij geweest zijn van manipulaties, waar de evangelist de Lubach, 'als drijver., opgetreden', de hand in had gehad. Ergo: Al voordat de nieuwe verkiezingsstrijd zo'n 'groote omvang' en predikant en dus ook zijn 'richting' bekend kon zulke 'treurige gevolgen' gegeven (30). zijn, was de evangelist reeds in de gemeente werkzaam. Hem werd dan ook later door de Speelde daarin Lubach alleen een rol, of kerkenraad 'drijverschap' verweten. Die had was de Confessionele Vereniging daar hierin bestaan dat hij 'onontwikkelden' tegen de ook al op enigerlei wijze bij betrokken? kerkenraad had opgezet. De kerkenraad had De notulen van het hoofdbestuur van echter de zaak zeker met op de spits gedreven. de Confessionele Vereniging melden het Die had daarentegen het geschilpunt - mag er volgende. In de vergadering van 20 buiten het drietal een andere predikant beroepen september 1866 is een agendapunt: worden - uit handen gegeven en wel aan het 'Evangelisatie in Drenthe'. classikaal bestuur. Dit hogere college stelde vervolgens voor de stemgerechtigden alsnog een Er wordt een brief voorgelezen van drie keuze te laten doen tussen de (gekozen) personen uit Assen, die klagen over vrijzinnige dominee en zijn van het drietal 'den geestelijken nood van Drenthe', en afgevallen orthodoxe collega. Omdat hierop de hulp inroepen 'ter bekoming van bezwaarmakers zich van deze tweede stemming geloovige predikanten te Emmen, onthouden bleken te hebben werd de vrijzinnige Koevorden en Sleen'. Het hoofdbestuur predikant opnieuw verkozen. Wederom talmde de besluit nadere inlichtingen te vragen kerkenraad (uit vrees voor een scheuring) en gaf omtrent den toestand van zaken en de zaak opnieuw in handen van het classikaal omtrent den weg langs welken men die bestuur. Deze, nu, bekrachtigde de gemeenten zoude kunnen van dienst verkiezingsuitslag. Het hiertegen bij het provin zijn' (31). Van enige gerichte actie in ciaal kerkbestuur ingestelde beroep werd echter Emmen was op 20 september, een dag verworpen, bij welke beslissing dit beroepscollege daarnaast nog besloot dat de kerkenraad het na de tweede verkiezing door de stem beroep hoorde uit te brengen op Ds Gooszen. Dit gerechtigden, dus nog geen sprake. gebeurde en toen kwam de evangelist onder vuur Maar men zit niet stil. In de oktober- te liggen. Onderwijl hadden de bezwaarden een vergadering (18 october) van het eigen afdeling van een 'confessionele vereeniging' hoofdbestuur meldt ds. Felix 'dat men opgericht. fTot zover deze samenvatting, w.v.). te Arnhem, Emmen, Koevorden en Assen bezig is met de vorming van afdeelingen'. Er zou 'uitzigt' zijn op een afdeling in wordt nu dus duidelijk door de Assen, en verder worden er ook richtingsorganisatie gesteund. inlichtingen ingewonnen 'omtrent de beroeps-kwestie te Emmen en te De'Kwestie' Lubach. Koevorden' (32). Op 20 december Die steun zal hij ook hard nodig rapporteert ds. Felix aan de hoofd hebben, want er ontstaat een 'kwestie bestuursleden dat 'de beroepingszaken Lubach'. Ik wil er tamelijk kort over te Emmen en Koevorden, door verkeer zijn, want er wordt hem eigenlijk een de behandeling door de Kerkeraden, kool gestoofd, die het sop niet waard als verloren te beschouwen zijn' (33). is.., om het zo maar te zeggen. De Van actieve bemoeiing van het hoofd kerkenraad van Emmen krijgt op 26 bestuur der Confessionele Vereniging, februari 1868 een brief van haar ten tijde van de beroeping van ds. classis Coevorden, met de mededeling Gooszen, kan dus niet worden dat Lubach geen lidmaat meer is van gesproken. Evangelist Lubach werkte de Nederlandse Hervormde Kerk. Hij toen kennelijk nog op zijn eigen houtje. heeft namelijk op 20 mei 1860, toen hij Wel blijft de zinsnede: 'door verkeerde nog in Joure (classis Heerenveen) behandeling door de Kerkeraden' woonde, bedankt voor het lidmaat intrigeren. Wat was er volgens het schap van die gemeente, vanwege hoofdbestuur verkeerd aan de bezwaren tegen de kerkelijke richting 'behandeling' van de kerkenraad in van de gemeente, niet beseffend en niet Emmen? Was het zo lang blijven bedoelend -naar eigen zeggen in elk zoeken naar consensus verkeerd? geval- daarmee ook het lidmaatschap van de Hervormde Kerk opgezegd te hebben. Nu hij formeel geen lid meer is van de Hervormde Kerk kan hij daar door ook geen bevoegd hervormd gods dienstonderwijzer meer zijn! De 'meer dere vergaderingen' van de Hervormde Kerk nemen een formele positie in. Zijn bevoegdheden als godsdienstonder wijzer, die hij op 25 maart 1860 na een examen bij het classicaal bestuur van Heerenveen had verkregen, worden hem nu door hetzelfde bestuur op 26 februari 1868 ontnomen. Hoger beroep bij de synode van de Hervormde Kerk levert slechts een bevestiging op van het standpunt van het classicaal bestuur van Heerenveen. Het was evident, volgens de synode, dat Lubach schriftelijk bedankt had 'als lid der Hervormde gemeente' te Joure, dat hij verzocht had dat zijn naam 'in het lid Op de vraag van de kersverse afdeling matenboek zou worden doorgehaald' Emmen, in hun brief van 1 april, en zijn verzoek nooit had ingetrokken. evangelist Lubach te bezoldigen, (36) besluit het hoofdbestuur op 6 mei 1867 hem alleen een aanvulling te Een laatste poging tot Consensus. geven op de vergoeding van F250,-. die Wat heeft de kerkenraad van de hij reeds van de afdeling Emmen Hervormde Gemeente te Emmen ontvangt. Vanuit de Confessionele gedaan met de brief van zijn 82 Vereniging wordt een subsidie gemeenteleden, die op 18 maart 1867 toegekend van honderd gulden 's jaars. hun grote zorg uitten over de (34) Die subsidie wordt op 20 februari 'verdeeldheid en twist, haat en 1868 verhoogd tot F200,-. (35) Lubach vijandschap' zaaiende rol die evangelist Lubach in Emmen vervulde en deswege 'in een reeks van pogingen om den de kerkenraad verzochten Lubach te arbeid van den tegenwoordigen verbieden zijn werkzaamheden voort te predikant verdacht te maken en het zetten? streven van dezen tegen te werken'. Op 6 maart 1868, een jaar later dus, Welk streven van de predikant? En dan schrijft de kerkenraad van Emmen een volgt deze zin: -dit streven- 'om de uitgebreide brief aan het hoofdbestuur gemeente tot een ware eenheid te van de Confessionele Vereniging. Het brengen in de levende en hartgrondige valt niet meer na te gaan -kerken- belijdenis van "Jezus Christus den raadsnotulen ontbreken immers- maar verrezene uit het graf, die doordoor het zou me niet verbazen als er een krachtiglijk bewezen is te zijn de Zone verband bestaat tussen het ontnemen, Gods en de Verlosser van zondaren in op 26 februari, aan Lubach van zijn den zin die de Kerk daaraan altijd bevoegdheden als godsdienstonder gehecht heeft' (curs. van mij, JtW). wijzer, en het tijdstip van het schrijven Een geloofsbelijdenis! En weer een van deze brief. Het is een heel interes beroep op eenheid in de gemeente! De sante brief. De brief lijkt een laatste, predikant wenst een *ware eenheid' te uiterste poging van de kerkenraad om brengen en Lubach wordt beschouwd de scheuring tussen gemeente en als degene die Verdeelheid en twist' evangelisatie, bijna een jaar nu een veroorzaakt. Dit wordt in een volgende feit, alsnog teniet te doen. passage van de brief van de kerken De brief zet in bij het ontstane feit: de raad nog eens onderstreept: 'De Kerke 'kwestie' Lubach: 'De Kerkeraad der raad is zich bewust dat hij in dezen Herv. Gemeente te Emmen heeft de eer optreed als de vertegenwoordiger der U toetezenden een afschrift van een Gemeente (in de brief onderstreept, besluit genomen door 't Class. Best. JtW), wier overgroote meerderheid het iederen dag des Heeren, ieder uur voor van Heerenveen, waarbij de acte van godsdienst-onderwijs bestemd, toont godsdienstonderwijzer ten jare 1860 dat zij hart heeft voor - en belang stelt aan W. Lubach verleend wordt inge in de wijze waarop haar Herder en trokken.' Ze voelt zich hierdoor onge Leeraar de hand slaat aan zijn moeij- twijfeld sterker staan en ze vervolgt: elijke taak en zijn dienstwerk onder 'De Kerkeraad gevoelt zich daartoe haar uitoefent. Ja, de Kerkeraad voegt gedrongen, omdat aan hem is opge er bij: nog meerderen zouden in die dragen de zorg voor de belangen der overtuiging zamenstemmen, zooniet Gemeente en het toezigt dat de Kerk. door den persoon van W.Lubach van Regl. en verordeningen worden den beginne alles in het werk was opgevolgd. Ten hoogste bevreemdt het gesteld om sommigen te vervreemden den Kerkeraad dat het Hoofdbestuur van den tegenwoordigen Predikant en der Conf. vereeniging zonder een om de wonden door den U wel nauwkeurig onderzoek intestellen naar bekenden verkiezingstrijd in 1866 den persoon van W.Lubach, zonder te geslagen open te houden'. (37) vragen of hij niet soms door onzuivere bedoelingen gedreven werd bij zijne handelingen sedert twee jaren met Interessant is dat in de brief ook genoemden Lubach zich in betrekking melding gemaakt wordt van een bezoek heeft gesteld en zooals 't gerucht zegt, van de predikant P.Huet, een vertegen sedert eenigen tijd zelfs bezoldiging uit woordiger van het hoofdbestuur van de de fondsen der vereeniging aan hem Confessionele Vereniging, aan Emmen, uitkeert.' met het doel de nieuwe afdeling op te En dan volgt het 'dringende verzoek' zoeken, tijdens welk bezoek er ook een aan het hoofdbestuur om de heer ontmoeting plaats vond met ds. Lubach 'niet langer (te) ondersteunen Gooszen! (38) Over dit bezoek schrijft bij zijne handelingen', die aan de ene de kerkenraad zeer lovend, maar de lof kant bestaan in het onbevoegd houden voor het optreden van ds. Huet gaat in van godsdienstoefeningen en een en dezelfde zin over in een felle catechisaties, en aan de andere kant uithaal naar het optreden van Lubach: het verblijf van ds. Huet heeft 'de baarde zich de vijandigheid. De tegen aangenaamste herinneringen achter stand van den Predikant, de geringe gelaten om de wijze waarop de Heer belangstelling der meer gegoeden, de Huet ten aanzien van haren Predikant heerschende onverschilligheid van (ds. Gooszen, JtW) is opgetreden en om velen... bemoeielijkten het werk op de waarlijk vrede stichtende strekking zulke wijze, dat menigmaal de moede van Zijn arbeid - wat zal dit alles baten loosheid mij bijna had overmeesterd'. zoolang de goede indrukken daardoor Maar dingen blijken ook goed te gaan. te weeggebragt worden weggenomen Er ontstaan zondagsscholen in Noord door iemand van wlen men niets te veel en Zuid-barge. En 'onder de jonge zegt, als men beweert dat hij ('hij' is lingen wist men wel te spreken van dus Lubach, JtW) belang heeft bij de reciteergezelschappen, maar een aanwakkering van het twistvuur, bij de Christelijke Jongelingsvereeniging was stijving van de tweedragt, omdat deze eene onbekende zaak.' Dat laatste lukt het zijn waarvan hij een vuil gewin Lubach wel en toen hij zijn werkkring zoekt, omdat deze het zijn waarvan hij verliet kon hij Vrijmoedig de leiding der leven moet'. (39) Tja.. Een aai en een vergaderingen aan eenen der tik? Een poging om het hoofdbestuur Drentsche jongelingen toevertrouwen'. en Lubach uit elkaar te spelen? Verdeel en heers?

Maar misschien is de zorg van de (Wat zou trouwens het verschil geweest kerkenraad over de rol die Lubach zijn tussen een 'reciteergezelschap voor speelde in de gemeente ook niet jongelingen' en een 'Christelijke helemaal bezijden de werkelijkheid. Jongelingsvereniging'?) Lubach schrijft In het Jaarverslag 1869-1870 van het verder: 'Wat nu de Evangelieverkondi hoofdbestuur van de Confessionele ging of Bijbellezing betreft, aanvanke Vereniging schrijft evangelist Lubach, lijk ging dit werk in de Drentsche op dat moment werkzaam in Vlissingen keukens (het waren vaak bijeenkom (wat wil het toeval: in de gemeente sten bij de mensen aan huis, JtW) waar ds. Nonhebel werkt, die dus in voorspoedig en gezegend. Met den 1866 in Emmen niet werd verkozen), komst van den Predikant evenwel over zijn ervaringen in Emmen. Een scheen het alsof het door gebed en paar citaten: 'In 1866 begon ik mijnen strijd, onder eb en vloed zachtkens arbeid, mij te Emmen door den Heer opgroeiend werk op eens door den aangewezen. Onder die eenvoudige verwoestenden storm zou worden hartelijke landlieden was het mij ontworteld. Doch onze Heiland gaf aanvankelijk goed. Doch weldra open- kracht naar kruis. In 1868 verrees van tusschen de heidestruiken eene GRAVERIJ IN EN OM HET Christelijke school. Ook deze arbeid en ORANJEKANAAL, afl 1. de Evangelisatie werden geducht geteisterd in 1869, na vertrek van de Door Wim Visscher Predikant, door de komst van zijn opvolger. Doch ook dit onweder heeft Inleiding. de Heer afgewend.' (40) De geschiedenis van het Oosterveen bij Van een zich tegen elkaar afzettende, Oranjedorp, het eerste in exploitatie concurrerende verhouding tussen genomen Zuidoost-Drentse vervenings- evangelist en predikant lijkt ook in de gebied, hangt nauw samen met die van ervaring van Lubach dus wel sprake te het Oranjekanaal. Over dit vanuit de zijn. De reactie van het hoofdbestuur Drentse Hoofdvaart bij Beilen naar de der Confessionele Vereniging op de Bargervenen onder Zuidbarge gegraven brief van 6 maart 1868 van de kerken- kanaal is één en ander bekend. raad is even kort als afwijzend: 'Het Daarentegen is aan de gang van zaken Hoofdbestuur - gehoord het van uw bij de verdere doortrekking van dit ongunstig oordeel zeer afwijkend kanaal door de Bargervenen - de rapport van den ook door U te recht Bladderswijk en alles wat daarmee gewaardeerden ? (vraagteken staat zo samenhangt - nauwelijks serieuze in de brief, JtW) predikant P.Huet, aandacht gewijd. Omdat bij de omtrent den persoon en het werk van beschrijving ervan in deze bijdrage niet genoemden Lubach - vindt geene aan de ontstaansgeschiedenis van het aanleiding met U in wijder brief Oranjekanaal zelf kan worden voor wisseling te treden en verzoekt bij zijne bijgegaan, wordt die hieronder in het vele werkzaamheden van verder kort weergegeven. geschrijf in deze zaak te mogen worden verschoond' (41). Aan Lubach wordt De Oranjekanaal-maat schappij. geschreven 'dat hij moedig voortga op Het Oranjekanaal was een omstreeks den ingeslagen weg'. Een lid van het het jaar 1850 daterend initiatief van de hoofdbestuur zal hem begeleiden 'in de Smildeger veenbaas Jasper Klijn, tevens zaak van het al of niet opzeggen van aannemer van openbare werken. Samen het lidmaatschap' (42). met vier Zuidhollandse collega aannemers wist hij in 1853 van de NOTEN regering in Den Haag een vergunning te 29. Ibidem. krijgen voor de aanleg van een groot 30. Zie noot 13. scheeps kanaal van Smilde naar de 31. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele Bargervenen. Het ging hier om een Vereniging, d.d. 20/9/1866. 32. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele gewaagde onderneming: een dwars door Vereniging, d.d. 18/10/1866. de hoge gronden van Drenthe lopend 33. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele kanaal, dat deze provincie als het ware Vereniging, d.d. 20/12/1866. diagonaalsgewijs in tweeën sneed. De 34. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele Vereniging, d.d. 16/5/1867. genoemde aannemers richtten daartoe 35. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele een nv op met een werkkapitaal van het Vereniging, d.d. 20/2/1868. in die tijd enorme kapitaal van fl 36. Brief algemene synode van de Hervormde 600.000,- . Dit was de nv Drentsche Kerk, d.d. 25/7/1868. Veen- en Midden Kanaal Maatschappij 37. Zie noot 13. 38. Lubach had op 15 oktober 1867, namens (DVMKM). In de wandeling ging deze te de afdeling Emmen, om een ontmoeting met Dordrecht gevestigde kanaalmaat Huet verzocht (notulen hoofdbestuur schappij ook wel de 'Gouden Ploeg' Confessionele Vereniging, d.d. 21/11/1867). heten. Het ging immers om een 39. Zie noot 13. 40. Jaarverslag hoofdbestuur v/d vermogen dat maar liefst zes ton goud Confessionele Vereniging 1869-V0, p.31-33. in gewicht waard was. Veel vooraan 41. Brief hoofdbestuur v/d Confessionele staande Nederlanders staken er hun Vereniging 19/3/1868. geld in, belust als ze waren op de aan 42. Notulen hoofdbestuur v/d Confessionele hen in het vooruitzicht gestelde winsten. Vereniging d.d. 19/3/1868. De bedoeling van dit kanaal was immers om de uitgestrekte venen van Zuidoost- gronden (waardoor heen dat kanaal zou Drenthe - het 'bruine goud' - aan te lopen) gratis aan de maatschappij snijden. Het ging dus om een soort afgestaan. Het zou hierbij om een zijka goldrush. Een in die jaren een tot de naal van het Oranjekanaal gaan, verbeelding sprekend fenomeen. In bedoeld om de uit het Smeulveen en Amerika werden in die tijd veel omgeving te graven turf langs het goudvondsten gedaan, wat in Nederland Oranjekanaal af te kunnen voeren. In niet onopgemerkt was gebleven. Daar 1853 was bij Smilde al de eerste schop naast werd ook nog eens het 'nationale in de grond gestoken, zodat een snelle gevoel' versterkt toen de maatschappij start van de werken aan het kanaal ook nog eens het exclusieve recht kreeg verzekerd leek. Maar al na korte tijd om het kanaal Oranjekanaal te mogen kwamen de eerste problemen. Allereerst noemen. Het kon dan ook niet anders werd het woord 'Middenkanaal' in de dan dat de ondernemers gingen 'voor naam van de maatschappij mikpunt goud'. Al in 1853 had de maatschappij van spot. Ter voorkoming van verdere van de boermarke van Noord- en ongewenste toespelingen - waartoe deze Zuidbarge twee grote complexen veen naam blijkbaar aanleiding gaf gekocht, in totaal zo'n 1.500 hectaren. presenteerde de maatschappij zich Het ging hier om het onder Zuidbarge officieus ook wel als Oranjekanaal gelegen Oosterveen, groot 560 ha en het Maatschappij. We zullen haar hieronder op enige afstand noordoostelijk daarvan verder aanduiden als: de maatschappij. gelegen Smeulveen van 978 ha. De Meerdere onplezierige ervaringen vielen tussen beide veencomplexen gelegen de maatschappij ten deel. Zeer spoedig gronden - op een uitloper van de kwam ze tot de afschrikwekkende Hondsrug, waar later Nieuw-Dordrecht ontdekking dat de ondergrond van de zou ontstaan - waren door hun hoge gekochte venen veel lager lag dan was ligging ongeschikt voor vervening. voorzien. In plaats dat het kanaal vanuit de venen watertoevoer zou krijgen, dreigde het daarentegen geheel leeg te lopen. Er doemde het schrikbeeld op van een voor scheepvaart totaal ongeschikt kanaal. Nadat de aannemers op eigen kosten dure voorzieningen hadden getroffen, kwam het kanaal in 1858 tot onder Zuidbarge gereed. Wel zou door dit alles het bovenbedoelde (door de Hondsrug) geprojecteerde zijka naal naar het Smeulveen nog veel dieper moeten worden uitgegraven. De ver plichting van de maatschappij tegenover de marke om dit kanaal te graven zou jarenlang als een molensteen op de schouders van de maatschappij blijven rusten. Al direct na de aankoop van de venen in 1853 was de maatschappij Overzichtkaart van de omgeving van het begonnen met het graven van greppels Oosterveen en het Smeulveen Circa 1865. en naaien (verbrede en verdiepte Tekening WV greppels) in die venen. Daarnaast ging Aanleg zijkanaal verplicht. de maatschappij veenpercelen verhuren Bij het koopcontract had de Drentsche aan boekweitboeren. Dit alles bevorder Veen- en Midden Kanaalmaatschappij de de drooglegging van die venen, een zich tegenover de marke verplicht om voor de aanleg van veenkanalen noodza door die hoge gronden tussen het kelijke activiteit. Daarnaast bracht de Ooster- en het Smeulveen een kanaal jaarlijkse som van ongeveer tienduizend aan te leggen. Als tegenprestatie had de gulden aan boekweitverhuur het nodige marke een brede strook van die hoge geld in het laadje. Nieuw-Dordrecht en Vastenouw Na enkele jaren, in 1855, bouwde de maatschappij voor haar arbeiders op de hoge gronden van de Hondsrug langs het geprojecteerde zijkanaal een zestal woningen. De maatschappij vernoemde deze nieuwe nederzetting naar haar plaats van vestiging de stad Dordrecht. Zo ontstond de naam Nieuw-Dordrecht. De eerste bewoners hielden zich naast hun werkzaamheden voor de maatschappij ook bezig met de verbouw Voormalig kantoor en dienstwoning van de Oraryekanaabnaatschappy.Hier woonde jarenlang van boekweit. Loodrecht op dit van west de hoofdopzichter Joh. Lokker. Later kanton naar oost lopende streekdorp ontstond gerechtsgebouw te Emmen. Foto W. Visscher ongeveer tegelijkertijd nog een nederzetting. Die kwam tot stand op Fabriek en kantoor aan de marke behorende gronden. Hier Als bijzonderheid kan over het begin vestigden zich vooral mensen, die voor van Nieuw-Dordrecht nog worden de boeren van Zuidbarge werkten. Deze vermeld dat het dorp werd opgebouwd noord-zuid lopende nederzetting werd met stenen uit een eigen (ter plaatse) Vastenou genoemd. Over de betekenis aanwezige steenfabriek. Geert Lamberts van die naam zijn de geleerden het niet uit Noordbarge, veenbaas voor de eens. Zo zou de naam duiden op de door maatschappij, vond namelijk in 1854, haar hardheid moeilijk te bewerken onder de dunne veenlaag op de Hon veenlaag, wat een 'vasten houw' nodig dsrug een dikke laag leem van een zou maken. Weer anderen zien in de goede soort. Dit leem bleek namelijk naam een variant op het Duitse geschikt om er stenen van te bakken. Furstenau. Jans Brands te Nieuw- Deze vondst leidde er toe dat binnen het Dordrecht, kenner van de streek, oppert jaar de Oranjekanaal-maatschappij ter via een ingenieuze gedachtegang de plaatse een steenfabriek bouwde. Zo mogelijkheid dat de naam een bepaalden de plaats waar zowel brand- verbastering zou zijn van het Russische als grondstof en arbeidskrachten 'asstanowka' (d.i. rustplaats). Een kozak werden gevonden de belangrijkste vesti- zou in de Franse tijd daar een rust gingsfaktoren voor deze fabriek. Door al plaats, een ontmoetingsplaats hebben deze toegenomen activiteiten was het gehad met een Drentse schone. Per nodig geworden dat de maatschappij soonlijk lijkt me de vaste houw ook ter plaatse kantoor ging houden. (trouwens ook een houwdegen) het Hiertoe werd door haar in Emmen een meest voor de hand liggend. Vanuit het markant pand met een Indische kap en gegeven dat in het Drents (met name in een zuilengalerij - later tot op heden in Z.O Drenthe) de medeklinker 'h' (de zgn gebruik als kantongerechtsgebouw - grote 'a') nogal eens wordt ingeslikt blijft betrokken. Dit werd meteen ook de er van een vasten houw immers een dienstwoning voor de hoofdopzichter vasten ouw over en klinkt dit als Johannes Lokker. Deze was eveneens vastenou. Zo kan vanuit een combinatie afkomstig uit Zuidholland. Hij was het van disciplines, in dit geval geschiedenis die ter plaatse het 'gezicht' van de en taal/dialectologie, tot een oplossing maatschappij vormde. In feite was worden bijgedragen. Overigens werd ter Lokker de plaatselijke directeur. De plaatse zo'n discussie vermeden. In de beide (statutaire) directeuren Van den volksmond had men het daar over Bandt en Nebbens Sterling woonden in . 'Eerappeldord', als men Vastenou Dordrecht, waar ze een advocaten bedoelde. Voor Nieuw-Dordrecht was praktijk uitoefenden. De communicatie dat 'Boekweitendord'. tussen hoofdopzichter en directie verliep via briefwisseling en een keer per jaar ging Lokker naar Dordrecht om mondeling verslag uit te brengen. Oranjedorp veen op de westelijke grens van het Toen in 1857 het Oranjekanaal het Oosterveen. Hier zou de verlenging van gebied ten zuiden van Zuidbarge had het Oranjekanaal zou worden bereikt, werd onmiddellijk begonnen aangelegd. Pas als het veen daar was met de exploitatie van het veen. Het verwijderd, kon er een zogenaamd betrof hier echter uitsluitend werkzaam hulpkanaal in het zand worden heden om het Oranjekanaal - in uitgegraven. Dit zou het begin zijn van zuidoostelijke richting - te verlengen in de later zo genoemde Bladderswijk. het veen (het gedeelte dat later Bladderswijk werd genoemd). Daarnaast werd toen een begin gemaakt met het graven van een naar het noordoosten lopende zijtak (wijk) naar het Barger- meer. In die tijd had de maatschappij bij het begin van bovengenoemde verlengingswerken een aantal arbeiders woningen in het veen 'doen plaatsen'. Zo was hier het eerste dorp in het veen ontstaan als gevolg van het doortrekken van het Oranjekanaal. De maatschappij noemde daarom dit dorp Oranjedorp. Van oudsher werd dit gebied in de volksmond het 'Kollingsveen' genoemd, wat kolk zou betekenen en te maken zou hebben met het naburige Bargermeer. Dit meer was nu door de aanleg van het Oranjekanaal leeg Zo moet de kalkoven aan het Oranjekanaal bij gelopen en hierdoor droog komen te Zuidbarge in 1858 er ongeveer hebben uitgezien liggen. In de Asser Courant van 3 (met de vorm van een afgeknotte kegel) december 1857 werd voor het eerst uit: bijdrage Land van Ussel en Vecht 1977. melding gemaakt van de nieuwe veenkolonie in het Kollingsveen: 'Er is in het In verband met de uit deze veenstrook Kollingsveen eene veenkolonie ontstaan gegraven turven had de maatschappij in waar voor enige dagen het eerste kind 1858 even ten westen van Zuidbarge werd geboren'. Het ging hier om Aleida aan het Oranjekanaal door de Jacoba Klok, dochtertje van de uit maatschappij een kalkoven gesticht. Smilde afkomstige Bartelt Klok, arbeider Deze turven - zogenoemde splittingturf- van de maatschappij. De krant noemde waren door hun hoge vochtgehalte vaak echter de naam van het kind niet, en van een slechte kwaliteit. Ze waren evenmin gebruikte het de naam Oranje echter nog wel geschikt om als dorp. Blijkbaar was deze naam toen nog brandstof voor kalkovens te dienen. De niet voldoende ingeburgerd. Het grote plaats van deze kalkoven is een opmer werk waar het allemaal om te doen was kelijke. Waarschijnlijk was het - de grootschalige veenkanalisatie en Oranjekanaal in die tijd nog maar tot afgraving - was toen blijkbaar al van die plaats bevaarbaar voor met schelpen start gegaan. Volgens een uit 1858 date een van de grondstoffen voor rende uitspraak van het statenlid kalkproductie - beladen schepen. Het Slingenberg uit Coevorden in diezelfde lag in de bedoeling van de maatschappij krant 'is het Oranjekanaal al doorge om het noordelijke gedeelte van het drongen tot in het hart van de venen van Oosterveen voor eigen rekening te gaan Drenthe. Hij kan rondom zich tasten als vervenen. Zoals de naam Drentse Veen- een gelukkige gouddelver in Californië'. en Middenkanaal Mij al aangeeft was ze naast kanaalmaatschappij ook een Kalkbranderij en korenmolen veenmaatschappij. De indruk ontstaat In deze jaren was de maatschappij bezig dat de kalkoven slechts een gelegen- met het opruimen van een smalle strook heidsoven moet zijn geweest. Deze zal speciaal voor de uit de Openbare aanbesteding veenspitting van het hulpkanaal Tot het jaar 1859 had de maatschappij vrijkomende turf opgezet zijn. Als kalk- alle de werken in eigen beheer brander fungeerde hier Hendrik Kuik uitgevoerd. De daarbij geleden financiële uit Zuidbarge. Hij was eerder in tegenvallers hadden toen nagenoeg haar Dedemsvaart kalkbrander geweest bij de gehele werkkapitaal verslonden. Zij vervener Egbert Zwiers. Deze naam moest nu ernstig op haar uitgaven gaan zullen we later trouwens aan de bezuinigen. Dit viel nu net in de periode Bladderswijk weer tegenkomen. In dat zij een begin had gemaakt met dezelfde tijd dat de kalkoven werd verlengen van het Oranjekanaal (langs gesticht werd er aan de zuidkant van Oranjedorp) door de venen langs de Zuidbarge, aan het Oranjekanaal, een westzijde van het Oosterveen. De windkorenmolen gebouwd door R. maatschappij moest nu naar een Oosting. Dit is de thans daar nog steeds goedkopere oplossing zoeken om de staande molen Zeldenrust van de geplande werken uitgevoerd te krijgen. familie Omvlee. Deze werd gevonden in de wijze van een openbare aanbesteding van dit eerste Zandbergen kanaalwerk in de Zuidoost-Drentse Inmiddels was de bevolking van Nieuw- venen. De maatschappij had hierbij een Dordrecht aanmerkelijk toegenomen; in gunstig voorbeeld voor ogen gestaan. Dit de loop van de tijd waren daar meer was de enkele jaren eerder plaatsgevon woningen gebouwd. Er vestigden zich den openbare aanbesteding van een ook enkele wat grotere boeren. De zijkanaal van de Dedemsvaart, de maatschappij verkocht in het jaar 1859 Lutterhoofdwijk bij De Krim. In de een aantal flinke percelen. Die lagen aan venen was in die dagen openbare wat tegenwoordig de Herensteek heet. aanbesteding van kanaalwerken nog De betreffende percelen waren 400 el niet gebruikelijk. De door de lang en 50 el breed. De kopers waren maatschappij op 23 november 1859 te onder anderen de landbouwers Pieter Emmen gehouden openbare Jalvingh (thans exp. boerderij J.J. aanbesteding van de eerste kilometer Brands), Jan Dolfing, Freerk Pagters en kanaallengte ondervond nauwelijks Egbert Jalvingh. De maatschappij hield enige belangstelling. De enige zich bij deze verkopen het recht voor om inschrijver was de eerder genoemde de bij het kanaalgraven vrijkomende Dedemsvaartse aannemer Egbert grond op het verkochte te mogen Zwiers. Tot ieders verrassing bleef het bergen. De bebouwing aan deze naar door hem ingeschreven bedrag van fl het Smeulveen geprojecteerde kanaal- 11.600,- ver beneden de raming. Het strook werd behalve Nieuw-Dordrecht werk werd dan ook aan hem gegund. ook wel Heerendord genoemd. Er Wel wist deze aannemer nog van de mochten op de verkochte percelen maatschappij te bedingen dat hij de bij zonder toestemming van de maat het kanaalgraven vrijkomende turf voor schappij ook geen huizen worden ge zichzelf mocht houden. Kanaalaanne bouwd. Dit laatste in verband met de mer Zwiers kon die turf goed gebruiken. berging van de naar verwachting grote Naast vervener en aannemer was hij ook massa's zand uit de doorgraving ter nog steenfabrikant en kalkbrander. plaatse van de Hondsrug. De komst van Hierin zat waarschijnlijk voor hem ook de steenfabriek in Nieuw-Dordrecht had de winst. Dat het juist Zwiers was, die als gevolg dat de eigenaar van de voor de maatschappij als aannemer ging steenbakkerij te Weerdinge besloot zijn optreden, was op zichzelf niet zo bedrijf te sluiten. De eigenaar, Willem verwonderlijk. Bij de hierboven al Joling vreesde namelijk een te sterke genoemde openbare aanbesteding van concurrentie voor zijn bedrijf. Met name de Lutterhoofdwijk had hij ook tot de de toekomstige gunstige ligging van die inschrijvers behoord. Het ligt voor de nieuwe fabriek aan een kanaal, zal bij hand te veronderstellen dat het zijn zijn afweging al dan niet door te gaan vroegere kalkbrandersknecht Hendrik met zijn fabriek de doorslag gegeven. Kuik was - nu kalkbrander voor de maatschappij te Zuidbarge - die hem aannemer Zwiers gegund. De over de aanstaande aanbesteding had aannemingssom bedroeg hiervoor getipt. Kuik zal Zwiers dan ook bij fl. 18.200,- Toen kreeg de aannemer hoofdopzichter Lokker hebben echter met grote tegenslagen te kampen. aanbevolen als iemand die reeds veel Door langdurige regenval in de winter van dit soort karweien tot een goed van 1861/62 kreeg hij herhaaldelijk te einde had gebracht. maken met zeer hinderlijke oever- afschuivingen. Het gevolg hiervan was dat grote stukken kanaaloevers in het water dreven. Hierdoor moesten de veensplittingen steeds opnieuw worden uitgegraven. Het gehele karwei moet de aannemer een veelvoud van de aanne mingssom hebben gekost. Niettemin wist opzichter Bladder het werk nog in goede banen te leiden, zodat het met een slechts korte vertraging kon worden opgeleverd. Bijna onmenselijke presta ties moeten de arbeiders nebben geleverd. Veel extra spek, tabak en drank zullen door de aannemer zijn verstrekt om de werkers zo ver te De wijk van veenbaas Bladder krijgen. In het verslag van de De aannemer kon direct aan de slag. Hij maatschappij over dit jaar werd aanne liet ook enkele tientallen van zijn eigen mer Zwiers door de directie veel lof veenarbeiders uit Slagharen en de toegezwaaid. 'Ofschoon niet te ontkennen omgeving van Dedemsvaart naar valt dat aannemer Zwiers by zijn werk Oranjedorp overkomen. Ze werden daar teleurstelling ondervond en zich belang ondergebracht in een achttal door hem rijke kosten getroostte erkennen wij van de maatschappij in huur gaarne, dat hij met ijver zijn overgenomen keetwoningen. Met de verplichtingen volbrengt. Opvallend is dagelijkse leiding over de kanaalwerken dat met geen woord hier over de werd Zwiers veenbaas Frederik Bladder arbeiders wordt gerept, evenmin wordt belast. Deze opzichter Bladder had de de veenbaas genoemd. Het is dan ook naam grote ervaring te hebben met de niet waarschijnlijk dat het initiatief om aanleg van kanalen door het veen. Met dit kanaal naar Bladder te vernoemen - name de hieraan voorafgaande (ris de Bladderswijk - van de maatschappij kante) splittingswerken vereisten een zal zijn uitgegaan. Het zal de plaatselijke bijzonder vakmanschap. Weinigen bevolking zijn geweest, bekend met de durfden dit aan, zoals dit ook al bleek toenmalige problematiek - die het uit de geringe opkomst bij de kanaal aan zijn naam heeft geholpen. aanbesteding. Bladder vestigde zich niet in Oranjedorp. Hij bleef gewoon in zijn woonplaats Dedemsvaart wonen. Vermoedelijk was hij door de week bij een landbouwer te Zuidbarge in de kost. Dit kwam omdat hij ook in de Overijsselse venen nog enkele soort gelijke projecten onder handen had. Eind 1860 kon reeds de onder opzicht van Bladder es. uit de kanaallijn gegraven turf uit de Oostvenen worden afgevoerd. Toen de werkzaamheden voorspoedig leken te verlopen, werd ook het restende gedeelte van het twee en halve kilometer lange kanaal-tracé aan Kweek niet gewenst Slagharen en omgeving voor dit gebied Toen aannemer Zwlers begin 1863 het gewekt. De terugkeer van kanaalgravers kanaal opleverde, was tevens de huur zal daaraan zeker hebben meegewerkt. van de keten te Oranjedorp afgelopen. Door de sterk toegenomen vervening bij De daar wonende kanaalgravers Slagharen en omgeving waren daar de moesten die dan ook ontruimen. De mogelijkheden om boekweit te meeste van hen, waaronder Johan verbouwen steeds minder geworden. Karperien, keerden weer naar Slagharen Daarentegen waren in Zuidoost-Drenthe terug. Een aantal anderen, waaronder door de in het Oosterveen en in het Geert Tien en Anton Lipholt, bleven Smeulveen plaats gevonden echter in het gebied achter. Het verhaal begreppeling hier juist mogelijkheden te gaat dat ze in zekere nacht enkele over om aan boekweitcultuur te doen. hutten bouwden op een stuk heideveld Aangelokt door die goede perspectieven aan de zuidkant van het Oranjekanaal besloten in de zomer van het jaar 1863 bij Zuidbarge. Toen de volgende ochtend drie Slagharense boekweitboeren om de rook uit de schoorstenen kringelde, naar Zuidoost-Drenthe te 'emigreren'. dachten ze (naar oud veengebruik) daar Het ging hier om Geert Veltrop, Frans een vaste plek te hebben verworven. De Farweg en Hendrikus Kotterink. In dat inwoners van Zuidbarge, die vanuit hun najaar vestigden ze zich met hun zeer boerderijen die hutten konden zien kinderrijke gezinnen bij de reeds op de staan, waren daar absoluut niet van ge zandhoogte aan de weg tussen diend. Ze lieten deze hutbewoners met Zuidbarge en Schoonebeek wonende niet mis te verstane woorden weten Geert Tien en Anton Lipholt. Hier ont 'geen kweke' te willen op hun land. Ze stond toen een nieuwe nederzetting van dienden dan ook zo snel mogelijk hun keten. De bewoners wilden deze nieuwe, boeltje op te nemen en te vertrekken. snelgroeiende nederzetting vernoemen Toch meenden de boeren het zo kwaad naar de plaats van hun herkomst nog niet. Toen bleek dat het hier niet om noemen. Dit werd toen Nieuw-Slagha een stelletje achtergebleven pol ren. De toenmalige burgemeester van derjongens ging, maar daarentegen om Emmen, mr. Lucas Oldenhuis Tonc- harde veenwerkers draaiden ze wat bij. kens, wilde echter van deze voor de De polderjongens onder de kanaal hand liggende naam - er was in de gravers hadden - wegens hun afwijken buurt immers ook een Nieuw- de zeden en normen - namelijk bij de Amsterdam, Nieuw-Dordrecht en autochtone boerenbevolking niet zo'n Nieuw-Schoonebeek - niets weten. Zijn beste naam. Ze vonden het echter goed afkeer voor de naam Nieuw-Slagharen dat deze werkloos geworden kanaalwer had te maken met in een nabij verleden kers enkele kilometers zuidelijker op voorgevallen gebeurtenissen. De een hoge uitloper van de Hondsrug hun burgemeester was namelijk mede hutten gingen opzetten. Met de aanwij oprichter en aandeelhouder van de in zing van die nieuwe plek gaven ze te het jaar 1850 opgerichte nv Drentsche kennen in dit geval een uitzondering te Kanaal Mij. Deze zou de Hoogeveense willen maken. Andere vreemdelingen Vaart gaan verlengen tot in en door de zouden bij hen in die tijd zeker geen Bargervenen. In 1863 was dit kanaal kansen hebben gekregen. Die hoge reeds tot anderhalve kilometer voorbij zandgronden hadden overigens voor de Nieuw-Amsterdam gereed. Deze boeren van de marke toch nauwelijks kanaalmaatschappij was echter in waarde. Er wou toch alleen maar heide hevige concurrentiestrijd verwikkeld met groeien. exploitanten van veenkanalen in Over ijssel. Zo was het kanaal de Dedemvaart Ontstaan van (de plaatsnaam) Erica. al dicht bij Coevorden genaderd. In De betrokkenheid van Overijsselse Drenthe bestond al een aantal jaren de werkers aan de kanaalactiviteiten in dit vrees dat deze spoedig naar de venen gebied zou tot belangrijke gevolgen onder Zuidbarge zou worden leiden. Hierdoor was namelijk de doorgetrokken. Het was juist de eerder belangstelling van veel inwoners van besproken aannemer Zwiers geweest, Op 15 juli vindt in het Centrum Viering van het 150-jarig bestaan Beelden Kunst -CBK-( in het brug van de nieuwbouw van de Grote gebouw van het gemeentehuis) in Kerk in Emmen Emmen de opening plaats van twee tentoonstellingen waarbij het Oranje In de vorige kroniek heeft u het eerste kanaal het centrale thema zal zijn. In deel van een artikel van ds H te Winkel de grote zaal van het CBK geven leden kunnen lezen over de scheuring in de van het Drents schildersgenootschap hervormde kerk in Emmen. In deze hun visie weer over de schoonheid van kroniek volgt deel twee. Over dit onder het Oranjekanaal. Tegelijkertijd wordt werp zal ds Te Winkel op 28 juni a.s. in de kleine zaal, op panelen, de een lezing houden waarvoor de leden geschiedenis van het Oranjekanaal in van de Historische Vereniging Zuid- (veel) foto's met tekst weergegeven. De Oost-Drenthe speciaal worden uitge Historische Vereniging Zuidoost- nodigd. Om de diverse activiteiten die Drenthe is initiatiefnemer van deze eind juni/begin juli plaats zullen tentoonstelling en heeft een groot vinden in het kader van deze viering te aandeel gehad in het samenstellen omlijsten heeft de Historische vereni ervan. Samen met andere Historische ging aangeboden een kleine foto verenigingen in de gemeenten waar het tentoonstelling samen te stellen. Hierin Oranjekanaal is gegraven zijn foto's zal de bouw- en renovatie geschiedenis verzameld en thema's vastgesteld. De van de kerk zichtbaar worden gemaakt. tentoonstelling laat schitterende foto's Indien mogelijk zal deze tentoonstelling zien van oude schepen, kanaalgravers, vanaf zaterdag 24 juni tot en met het bruggen en sluizen, het leven langs eind van de zomervakantie in de toren het kanaal en vooral de schoonheid van de kerk te zien zijn tijdens van het Oranjekanaal. openingsuren. Beide tentoonstellingen zijn tot en met 3 september te zien tijdens openings Titel en korte inhoud van de lezing uren van het gemeentehuis en op op 28 JUNI 2006 20.00 uur in de zaterdag- en zondagmiddag van 14.00- Grote Kerk: 16.00 uur (ingang gemeentehuis bij het busstation.) De toegang is gratis. Aanleiding: de viering op zondag 2 juli 2006 van het 150-jaar bestaan van de Grote Kerk (nadat de oude kerk uit 1456 in 1855 werd afgebroken, werd de huidige kerk op zondag 2 juli 1856 ingewijd). De toren van de Grote Kerk is rond 1200 gebouwd.

Van scheuring naar heling?' Bij de volkstelling van 1809 was in Emmen 97,7% van de 1085 inwoners lid van de Nederlandse Hervormde Kerk. Ze maakten deel uit van de enige kerk in Emmen: de Grote Kerk. Er waren nog drie lutheranen, een katholiek en 21 joden. In 1842 scheurde de hervormde gemeente, als gevolg van de Afscheiding, en ontstond de Christelijke Afgescheiden Gemeente, irt het centrum van Emmen nu nog te herkennen als de Zuiderkerk. In de jaren 1866-1868 vond een tweede scheuring plaats, die de gemoederen heviger zou beroeren: de 'Evangelisatie' maakte zich los van de hervormde KLEINE TUINDERS IN EMMEN gemeente, maar zij bleef, anders dan rond 1938 de 'afgescheidenen', binnen de hervormde gemeente, vormde daar een Door: Ron van Maanen eigen groepering, later ook met een eigen kerkgebouw: de Kapel. In de jaren dertig van de twintigste eeuw verkeerde de wereld in een economische crisis. Dit had vanzelf sprekend grote gevolgen voor de Nederlandse land- en tuinbouw die voor een deel steun op de export. Exportbelemmerende maatregelen door buitenlandse overheden, overproductie en achterblijvende afzet in eigen land dwongen de Nederlandse rijksoverheid tot ingrijpen. Het gevolg was een ingrijpende crisiswetgeving waarbij bedrijfstakken als de bloembollen sector gesaneerd werden. Door het afgeven van teeltvergunningen werd de productie verkleind. Het gevolg was wel dat met name de kleine boeren en Witte kerkje Sterrenkamp hv, tuinders financieel dermate achter het zogenaamde chocoladekerkje. uitgingen dat het water hen aan de lippen kwam te staan. Dit werd Grote Kerk, Zuiderkerk en Kapel zijn uiteindelijk door de regering erkend en nu nog aan hun 'roots', hun wortels vanaf eind jaren dertig konden kleine van toen herkenbaar, maar ze zijn ook boeren en later ook de kleine tuinders intensief met elkaar in overleg om, met op geldelijke steun rekenen. Bij toeval behoud van eigen 'kleuren', weer een zijn voor een deel van de gemeenten de gemeente te gaan vormen. aanvragen om steun bewaard gebleven. Het dorp Emmen behoort van oudsher Bij een-teelt was sprake van een tot het 'zand-drentse' gebied. En 'zand- groente, bij twee-teelt van twee drenten' kenden een eigen religiositeit. groenten al dan niet tegelijkertijd, Ze waren niet fanatiek in hun geloof, steeds echter op de volle grond. veeleer gemoedelijk en praktisch, en hechtten zeer aan de eenheid in de dorpsgemeenschap. Maar als het eenmaal tot een scheuring kwam, dan kon deze hardnekkig-lang worden volgehouden. 'Van scheuring naar heling?' zal gaan over de religieuze aard van de zanddrent, over hoe het uiteindelijk toch in Emmen tot scheuring kwam, en over de vraag of die 'aard' ook kan bijdragen tot heling. Inleider: ds. Hans te Winkel, predikant van de Grote Kerk - wijkgemeente. Erica, tuinbouwbakken voor o.a. komkommers Er werden bij de steunverlening drie categorieën onderscheiden. Afhankelijk van de bedrijfsinkomsten waren dit: minder dan ƒ 4,00, tussen de ƒ 4,00 en de ƒ7,00 en tenslotte boven de ƒ7,00. Bij het berekenen van de eventuele steun werd eerst de theoretische netto inkomsten van het bedrijf vastgesteld. Hierbij werd per product de in gebruik zijnde oppervlakte x een vooraf vast gestelde factor vermenigvuldigd. De omrekeningsfactor bestond uit een bedrag per are, bijvoorbeeld: aardappelen 2 cent en nateelt groenten 2V2 cent. De zo verkregen bedragen werden bij elkaar opgeteld en vormden de inkomsten. Vervolgens ging men uit van een basisinkomsten (ƒ 9,00), aan Erica, tuinbouwcentnim gevuld met een bedrag per inwonend gezinslid, waarbij de eerste twee Hermanus Hofstede, tuinder met als gezinsleden niet meetelden en in 1940 nevenberoep bietenagent, adres aangevuld met een duurtetoeslag. Van Amsterdamscheveld 412, Nieuw- het dan verkregen bedrag werden de Amsterdam. Netto weekinkomsten bedrijfsinkomsten, eventuele neven bedroegen ƒ 4,74. Het bedrijf bestond inkomsten en inkomsten niet uit 16 are tweeteelt intensief groenten afkomstig uit arbeid (bijvoorbeeld bestaande uit onder meer bonen en rente) afgetrokken. Het positieve kool en doppers en nateelt, 26 are twee verschil werd als steun uitgekeerd. Als teelt extensief groenten bestaande uit de genoemde inkomstens bij de stamslabonen om de andere rij kool, kwekers inderdaad betrekking hebben 16 are een teelt groente te weten sluit op netto inkomsten per week dan geeft kool en bloemkool (ras Le Cerf), 160m2 dat een indicatie van hoe slecht deze onverwarmd platglas voor groenteteelt, mensen het gehad moeten hebben. De 3 are klein fruit, 24m2 fruitteelt onder bedragen tussen de haken hebben onverwarmd platglas, 10 are betrekking op de totale inkomsten van suikerbieten en 7 are aardappelen. het genoemde product). Antonie van Nienes, groentekweker, Ik heb de beschikbare aanvragen adres Schoonebeekstraat 146, Nieuw- alfabetisch gerangschikt en de Amsterdam. Netto weekinkomsten voornaamste gegevens overgenomen bedroegen ƒ 6,90. Het bedrijf bestond als het gaat om de omvang en indeling uit 55 are twee-teelt groenten bestaan van het bedrijf. Hierdoor ontstaat een de onder meer uit bonen en tussen- beeld welke kleine tuinders de teelt, spinazie en nateelt, bieten en crisisjaren 'overleefd ' hadden. Wellicht nateelt, kool en nateelt, verder 20 are dat de volgende lijst lezers stimuleert een-teelt groenten bestaande uit rabar tot het doen van verder onderzoek. ber, sluitkool en bieten en tenslotte 500m2 of 300 ramen., onverwarmd Willem Gerrit Beekman, tuinder met platglas voor groenteteelt. als nevenberoep behandeling van vruchtbomen etc, adres Streek NZ Jacop Santing, tuinder, adres 415, Nieuw-Amsterdam. Netto Dreschjeslaan 7. Netto weekinkomsten weekinkomsten bedroegen ƒ 5,37. Het bedroegen ƒ 3,17. Het bedrijf bestond bedrijf bestond uit 12 are twee-teelt uit 21 are tweeteelt groenten bestaande groenten te weten bonen en kool en uit doppers en nateelt, vroege aardap spitskool en nateelt, 16 are een-teelt pelen en nateelt etc, 19 are een-teelt groenten te weten, sluitkool, winter groenten als sluitkool en bonen, 14 are peen en stamslabonen, 394m2 of 236 aardappelen en 21 are vervuilde grond ramen onverwarmd platglas voor aangemerkt als grasland. Daarnaast groenteteelt, 35 are fruitteelt, 2 are verdiende hij als venter met eigen aardappelen en 3 are grasland. producten en zuidvruchten nog eens ƒ 7000 bij. Roelof Wesseling, tuinder, geboren 20- BEELDENWANDELING door het 5-1892, adres Kanaal NZ 474, Nieuw- centrum van EMMEN. Amsterdam. Netto weekinkomsten bedroegen ƒ 1,52. Het bedrijf bestond Als thema van het Historisch Café op uit 6 are twee-teelt bestaande uit zaterdag 15 april stond een beelden doppers met nateelt, 16 are een-teelt te wandeling door het centrum van Emmen weten bonen en 12 are aardappelen. op het programma. Rond 14.00 uur verzamelden zich 23 dames en heren om Philippus Withagen, tuinder, adres onder de bezielende leiding van Henk Erica nr. 148. later Verl. Vaart ZZ 36. Jeurink door Emmen te lopen.Voordat Netto weekinkomsten ƒ 4,33. Het Henk van start kon gaan, moest hij van bedrijf bestond uit 30 are twee-teelt bijna iedereen horen dat ze het interview groenten bestaande uit bonen en kool, met hem in het Dagblad van het Noorden doppers en nateelt, kool en kool, van die ochtend hadden gelezen! Na een vroege aardappelen en nateelt en tuin- welkom van de voorzitter, ging de groep bonen en nateelt, 19 are twee-teelt op weg naar het eerste beeld in de groenten stamslabonen met om de Noorderstraat bij de winkel van Plantage andere rij spitskool, 4 are aardbeien, 4 Boekhandel Vermeer. are aardappelen en 1, 69 are onverwarmd platglas voor groenteteelt. Verder liep er ook nog een geit op het bedrijf rond.

Andreas Zwart, tuinder, adres Dordsche straat 231, Barger- Oosterveld. Netto weekinkomsten bedroegen ƒ 7,25. Het bedrijf bestond uit 8 are fruitteelt, 2 are bruine bonen, 3 are aardappelen, 20^2 are twee-teelt groenten, 37 are een-teelt groenten, 418m2 onverwarmd platglas voor groenteteelt, een onverwarmde kas van Na een uitleg over dit beeld werd de 20m2 voor groenteelt, 5Vfc are volle tocht vervolgd via de Derksstraat, grond bloementeelt, 40m2 onverwarmd Hoofdstraat, achter de HEMA langs waar platglas voor bloementeelt voor in het we een uitleg kregen over de ver voorjaar, de rest van het jaar bestemd schillende bouwstijlen en waaraan je voor de groenteteelt, een onverwarmd deze kunt herkennen, hierna richting het kas van 60m2 voor potplanten en 5 are gemeentehuis waar we de oversteek boomteelt. Daarnaast schijnen er ook richting Mondriaanplein maakten om bloembollen geteeld te zijn. richting Hoofdstraat via het Indië- monument aan het Insulinde-plantsoen weer richting Monetpassage over de Traverse met een uitstapje over de Es richting de Bibliotheek. Als stedenbouw- man kon Henk Jeurink het toch niet laten om de aanwezigen ook aanvullende informatie te geven over de openbare ruimten en de nog bijzondere bebouwing in het centrum van Emmen. De aanwezige deelnemers hebben zo een wandeling gemaakt langs kunst en monumenten. Veel deelnemers hoorden en zagen zaken waarvan ze het bestaan Bron niet wisten, reden om Henk te verzoeken • Directie van de landbouw: Tuinbouw nog eens een dergelijke wandeling te 1882-1957 inv.nr. 243 (Nationaal Archief te s'- Gravenhage. organiseren! Activiteiten 2006 26 augustus trap de fletse deur 't buulzand hen op 'n 10 Juni zandpad tussen Westenesch en omgeving Mach Rast in Haselünne... busexcursie Onder bezielende leiding van Gerard De jaarlijkse excursie gaat dit jaar naai Waasdorp gaan we als opening van het het Emsland. Zie voor verdei seizoen een fietstocht maken in de informatie over deze excursie in hel omgeving van Westenesch. Onderweg artikel in deze Kroniek. zal Gerard ons wijzen op bijzondere zaken die we onderweg tegen komen. 28 juni 20.00 uur in de grote kerk Aanvang 13.30 uur achter het 'van scheuring naar heling?' gemeentehuis aan de Vreding.

In de vorige kroniek heeft u het eerste 16 september deel van een artikel van ds Hans te Nationale Monumentendag Winkel kunnen lezen over de scheuring in de hervormde kerk in Emmen. Ir 16 oktober deze kroniek volgt deel twee. Ovei Wij, eenvoudige Drentse lui (Lezing) hetzelfde onderwerp zal ds Te Winke Lezing door Ger de Leeuw op 28 juni a.s. een lezing houder waarvoor de leden van de Historische 28 oktober Vereniging Zuidoost-Drenthe speciaa Historisch Café worden uitgenodigd. Om de diverse activiteiten die einc 27 november juni/begin juli plaats zullen vinden ir Landverhuizen (Lezing) het kader van deze viering te omlijster Lezing door Marcel Bulte over het heeft de Historische vereniging thema "landverhuizen" in de jaren '20 aangeboden een kleine fototentoon en '30 van de vorige eeuw vanuit stelling samen te stellen. Hierin zal de zuidoost Drenthe. bouw- en renovatie geschiedenis var de kerk zichtbaar worden gemaakt. 9 december Deze tentoonstelling is vanaf zaterdag Historisch Café samen met de NGV 24 juni tot en met het eind van de afdeling Drenthe zomervakantie in de toren van de kerk te zien zijn tijdens openingsuren.

15 juli Manifestatie Oranjekanaal In de zomer gaat het gebeuren op er rond het Oranjekanaal. Een mani festatie die dit 150- jarige kanaal in hel middelpunt van de belangstelling zet. Op diverse plaatsen aan het Oranje kanaal vinden de komende maanden allerlei evenementen plaats. Informatie hierover treft u aan in de plaatselij ke en provinciale kranten. De Historische Vereniging Zuidoost- Drenthe heeft, samen met haar werkgroepen en zusterverenigingen langs het Oranje kanaal, een prachtige tentoonstelling ingericht die op 15 juli in het Centrum Beeldende Kunst in het Bruggebouw in Emmen geopend zal worden. Na 3 september zal deze tentoonstelling nog op diverse plaatsen in de provincie te zien zijn.

18 Bestuursmededelingen, bezig zijn de verhalen van de oudste generatie vast te leggen. Zoals u al heeft kunnen zien bij de uitgave van de vorige Kroniek is ons Deze maand is eindelijk 'groen licht' contactorgaan in een nieuw jasje (subsidie) afgegeven van de gemeente gestoken. De tijd leek rijp om de Emmen voor de organisatie van een Kroniek in een meer eigentijdse grote tentoonstelling over het veen uitvoering te laten verschijnen en uit waarbij onze vereniging nauw zal de positieve reacties van de leden op samenwerken met de Bibliotheek het nieuwe omslag maken we op dat Emmen. Deze tentoonstellingen zullen we een goede beslissing hebben in 2007 en 2008 plaats vinden. Wij genomen. Hopelijk daagt het nieuwe houden u op de hoogte. jasje onze leden uit om over 'oude zaken' te gaan schrijven. Op deze wijze De nieuwe rubriek " De geschiedenis kunnen we met elkaar het verleden vertelt..." die we samen met de diverse laten herleven en vastleggen voor werkgroepen in de Zuidenvelder zijn komende generaties. gestart lijkt een succes. Tot nu toe Indien u verhalen of gebeurtenissen heeft elke foto nog reacties en weet die het waard zijn om vastgelegd aanvullende gegevens opgeleverd waar te worden, maar u wilt zelf niet de werkgroepen weer mee verder schrijven, dan zijn leden van de kunnen. redactie graag bereid daar samen met u een artikel over te schrijven. Wij Graag vragen wij nog uw aandacht hopen op veel aanmeldingen, want voor het overzicht van de activiteiten juist ook die 'kleine' verhalen mogen voor de komende maanden elders in dit niet verloren gaan. blad, waarbij we speciale aandacht vragen voor de lezing van ds Hans te Het bestuur is op dit moment druk Winkel en de door de vereniging bezig om voor de tweede helft van dit samengestelde fototentoonstellingen in jaar een gevarieerde activiteitenlijst de Grote Kerk in Emmen en het samen te stellen. Het thema 'verhuizen' Centrum Beeldende Kunst. staat een aantal keren centraal. Wij wensen u allen fijne Ger de Leeuw zal een lezing houden zomermaanden toe, over de emigratie in de 19e eeuw vanuit Drenthe naar Amerika. Het bestuur.

Marcel Bulte zal vertellen over de (min of meer gedwongen) verhuizing van Drentse veenarbeiders naar Twente, Noord-Brabant en Noord-Holland in de jaren twintig.

Ger de Leeuw schreef al een boek over zijn onderwerp, Marcel Bulte is bezig met een boek en geeft ons alvast een voorproefje.

Aan het door leden gevraagde bezoek aan de Bibliotheek in Meppen wordt gewerkt, evenals als aan het organiseren van een kleine 'cursus' interviewen. Deze laatste activiteit vooral op verzoek van leden van de diverse werkgroepen in de dorpen die Mach Rast in Haselünne... Tijdens de excursie zal Wim Visscher busexcursie op 10 juni 2006 wetenswaardigheden vertellen over de streek die we bezoeken. De organisatie De jaarlijkse excursie gaat dit jaar naar is in handen van de bestuursleden het Emsland. In het hart van deze Harm Joling, Wim Visscher en Henk Landkreis ligt de stad Haselünne. Jeurink. Haselünne kreeg in 1272 stadsrechten en werd in 1351 lid van de Hanze. De kosten van de excursie bedragen 15 euro per persoon voor leden en 20 Deze middag brengt de echte Henk euro per persoon voor niet-leden. Lanting ons naar de boorden van de In de bus kunnen vijftig personen. rivier de Hase. De Hase heeft een Naarmate de bus voller wordt, werkt diepe spoor door het zacht glooiende dat in het voordeel van de vereniging. landschap getrokken. Op sommige plekken zullen we daar volop van U kunt zich tot 8 juni 2006 opgeven genieten. In Nederland wordt jenever bij Harm Joling [0651238740] of bij en Schiedam in één adem genoemd. In Henk en Miny Jeurink [0591 626728] Duitsland geldt dat voor Schnapps en Met de e-mail kan ook Haselüne. In 1749 kende de stad 26 [email protected]. In juni en jeneverstokerijen. Berentzen is een juli wordt het wereldkampioenschap bekende nazaat van deze ooit als voetbal gehouden. Die zaterdag spelen thuiswerk begonnen agrarische Engeland en Paraguay om 15.00 uur verwerkingsindustrie. hun eerste wedstrijd in het Frankfurter Waldstadion. Pas de volgende dag In de middeleeuwse burcht de komen wij aan de beurt. Misschien is Westerholtsche Burgmannshof heeft het aan te bevelen om deze middag het dit bedrijf een bezoekerscentrum groen van uw breedbeeldscherm te ingericht. Hier worden we vanaf 13.30 verruilen voor het intense groen van uur rondgeleid en krijgen we om 14.20 het Hasetal. uur Kaffee/Tee mit Kuchen voorgeschoteld. Na die tijd bestaat er Harm Joling - Wim Visscher -Henk gelegenheid om de vele soorten drank Jeurink van Berentzen te proeven en ook kan er een voorraadje worden ingeslagen.

Omstreeks 15.30 voert de bus ons langs landelijke dreven naar het dorp Bokeloh. In deze volledig met de Hase vervlochten plaats bekijken we o.l.v. Hans Schmallenberg de meer dan 1000 jaar oude Sint Vitus.

In het oude schooltje naast de kerk is een permanente tentoonstelling van de zeer bekende kunstschilder Otto Pankok ingericht. Omstreeks 16.45 uur gaan we naar het tegenover de kerk gelegen Altes Gasthaus Giese. Hier nemen we een afzakkertje, waarna de chauffeur ons rond 18.00 uur zal afleveren bij het bedrijf van Lanting Reizen aan de Mizar 16 (bij de N37) in Klazienaveen. Op dezelfde plaats begint de excursie met het verzamelen van de deelnemers tussen 12.30 -12.45.