ARTYKUŁY Występowanie Pająków Z Rodzaju Atypus

ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (4): 297–308, 2013 Występowanie pająków z rodzaju Atypus (Araneae: Atypidae) w prawobrzeżnej części doliny Środkowej i Dolnej Odry

Occurrence of the genus Atypus (Araneae: Atypidae) in the right bank valley of the Middle and Lower Odra River

ROBERT ROZWAŁKA1, PAWEŁ SIENKIEWICZ2, KATARZYNA BARAŃSKA3

1 Zakład Zoologii UMCS 2 Katedra Entomologii i Ochrony Środowiska 20–033 Lublin, ul. Akademicka 19 Uniwersytet Przyrodniczy e-mail: [email protected] 60–594 Poznań, ul. Dąbrowskiego 159 e-mail: [email protected] 3 Klub Przyrodników 66–200 Świebodzin, ul. 1 Maja 22 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Atypus aﬃnis, Atypus muralis, rozmieszczenie, dolina Odry, Polska.

W pracy przedstawiono informacje na temat rozmieszczenia pająków z rodzaju Atypus (Latreille, 1804) z polskiej części doliny Odry, na odcinku od Słubic po ujście do Bałtyku. Wykazano siedem stanowisk gryziela stepowego Atypus muralis: Krajnik Dolny, Raduń, Bielinek, Stary Kostrzynek, Gozdowice (dwie lokalizacje), Owczary. Wszystkie odkryte stanowiska A. muralis zlokalizowane były na murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea. Stwierdzono także trzy blisko siebie położone stanowiska gryziela zachodniego A. affinis na obrzeżach Świnoujścia. Analiza danych bibliograficznych wykazała, że wielokrotnie cytowane stanowisko A. affinis w Szczecinie jest nieudokumentowane i nie ma o nim wzmianki w publikacji oryginalnej. Weryfikacja mate- riałów dowodowych wykazała, że w Bielinku nad Odrą występuje A. muralis. Wcześniejsza informacja o stanowisku na terenie rezerwatu przyrody „Bielinek” A. affinis spowodowana była błęd- nym oznaczeniem. Przedstawione stanowiska pająków z rodzaju Atypus pozwalają także na sprecyzowanie przebiegu północno-wschodniej granicy zasięgu A. affinis oraz północnej granicy dla A. muralis w Polsce i Europie.

Wstęp Platnick 2013). Zaliczane do tego rodzaju gatunki są bardzo podobne morfologicznie i cha- Należąca do Mygalomorphae rodzina rakteryzują się zbliżonymi preferencjami sie- Atypidae (gryzielowate) reprezentowana jest dliskowymi. Gryziele są masywnymi, krępy- w Europie, w tym i Polsce, przez trzy gatun- mi, brązowo lub brunatnoczarno ubarwiony- ki z rodzaju Atypus Latreille, 1804, czyli gry- mi pająkami, które wraz z ortognatycznie usta- ziel: gryziela zachodniego A. aﬃnis Eichwald, wionymi chelicerami osiągają długość od 20 1830, gryziela stepowego A. muralis Bertkau, do 30 mm (Wiehle 1953; Nentwig i in. 2013) 1890 i A. piceus (Sulzer, 1776) (Blick i in. 2004; (ryc. 1A–B). Są więc jednymi z największych

297 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013

20 mm A C 100 mm B D

20 mm 100 mm

Ryc. 1. A–B: Samice Atypus muralis; C–D: Zamaskowane oprzędy łowne A. muralis (rezerwat przyrody „Skarpa Dobrska” w pobliżu Kazimierza Dolnego, 13.07.2011 r., fot. R. Rozwałka) Fig. 1. A–B: Females of A. muralis; C–D: Hidden tubular web of A. muralis (“Skarpa Dobrska” Nature Reserve near Kazimierz Dolny, 13 July, 2011; photo by R. Rozwałka)

środkowoeuropejskich pająków, choć bardzo ich nor, w miarę wzrostu i kolejnych zimowań, rzadko można je zaobserwować w środowisku sukcesywnie je tylko pogłębiają. Jedynie samce naturalnym, gdyż prowadzą bardzo skryty tryb po osiągnięciu dojrzałości płciowej, czyli oko- życia, a ponadto występują na nielicznych, roz- ło 3–4. roku życia, prowadzą koczowniczy tryb proszonych stanowiskach. Wszystkie gryzie- życia i przez miesiąc lub dwa wędrują w poszu- le są gatunkami ksero- i termoﬁlnymi wystę- kiwaniu partnerek do rozrodu – wtedy można pującymi w ciepłych, silnie nasłonecznionych je czasem zaobserwować na powierzchni zie- biotopach z grubą warstwą gleby (Řezáč i in. mi (Wiehle 1953). Wszystkie gatunki należą- 2008). W takich środowiskach kopią pionowe ce do rodzaju Atypus charakteryzują się zbli- nory o głębokości 20–50 cm (A. aﬃnis, A. pi- żoną biologią i wymaganiami środowiskowy- ceus) lub nawet 40–90 cm (A. muralis), które na mi, ale różnią się nieco areałami swojego wy- powierzchni zakończone są walcowatym, do- stępowania, przy czym – co warto podkreślić brze zamaskowanym oprzędem łownym (ryc. – przez terytorium Polski przebiegają grani- 1C–D). Osobniki młodociane, po zakończeniu ce ich zasięgów (Kraus, Baur 1974; Řezáč i in. przypadającego na wczesną wiosnę okresu mi- 2008). Zachodnioeuropejski gryziel zachod- gracji, oraz samice nigdy nie opuszczają swo- ni wymieniany był z zachodniej i południo-

298 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry wej części Polski (Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1983; Szymkowiak 2000). Związany z terenami podgórskimi Środkowej Europy A. piceus stwierdzany był wzdłuż pasma po- górzy, od Sudetów po Bieszczady (Czajka 1957; Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1983; Rozwałka, Szewczyk 2011). Natomiast stanowiska pontyjskiego gryziela stepowego znane były z doliny Wisły, okolic Krzyżanowic nad Nidą, Gór Świętokrzyskich oraz doliny Wieprza wraz z dopływami (Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1988; Hajdamowicz 2004; Rozwałka 2006, 2007, 2008; Dembicka, Rozwałka 2007; Rozwałka, Juszczyński 2009). W Polsce wszystkie trzy gatunki gryzieli są objęte ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2011), a ponadto są uznawane za silnie zagrożone wy- ginięciem w skali kraju (kategoria EN) (Staręga i in. 2002). W poniższym opracowaniu autorzy przed- stawiają wyniki badań i analiz, które uzupeł- niają informacje o rozmieszczeniu gatun- ków z rodzaju Atypus w prawobrzeżnej dolinie Środkowej i Dolnej Odry. Z lewobrzeżnej, niemieckiej części doliny Odry, na odcinku od Frankfurtu (Słubic) aż po ujście do Bałtyku, znane były zarówno stanowiska gryziela zachodniego (Ehlers 1940; Messner 1983; Barndt 2005b; Staudt 2013), jak i stepowego (Broen, Moritz 1964; Platen i in. 1999; Jakobitz, Broen 2001; Broen, Jakobitz 2002; Barndt 2005a; Staudt 2013) (ryc. 2). Natomiast prawie zupeł- nie nierozpoznana pod tym względem była jej  

Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk pająków z rodzaju Atypus w dolinie Odry: A (1–3) – stanowiska Atypus affinis w Świnoujściu, B – stanowiska A. affinis po niemieckiej stronie Doliny Odry, C (1–7b) – stanowiska A. muralis: 1 – Krajnik Dolny, 2 – Raduń, 3 – Bielinek, 4 – Stary Kostrzynek, 5 – Gozdowice, 6 – Gozdowice, 7a–b – Owczary. Stanowiska pająków z rodzaju Atypus po niemieckiej stronie Doliny Odry wg Staudt (2013) Fig. 2. Distribu�on of spiders from the genus Atypus in the Odra Valley: A (1–3) – sites of Atypus affinis in Świnoujście, B – sites of A. affinis on the German side of the Odra Valley, C (1–7b) – sites of A. muralis as list- ed above. Sites of spiders from the genus Atypus on the German side of the Odra Valley by Staudt (2013)

299 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 prawobrzeżna, polska część. W literaturze moż- Wyniki na było znaleźć tylko dwie wzmianki o polskich stanowiskach gryzieli nad Odrą. Wiehle (1953) W rezultacie przeprowadzonych badań wymieniał Szczecin jako miejsce występowa- oraz analizy materiałów uzyskanych od in- nia gryziela zachodniego, a Szymkowiak (2000) nych badaczy stwierdzono trzy stanowiska opublikował również ten gatunek z rezerwatu gryziela zachodniego oraz siedem stanowisk „Bielinek” nad Odrą. gryziela stepowego (ryc. 2). Opis stanowisk zamieszczono poniżej. Oznaczenia literowe i numery poszczególnych stanowisk są zgod- Metodyka ne z ryciną 2.

Podstawą do niniejszej pracy były materia- Gryziel zachodni Atypus aﬃnis Eichwald, 1830 ły zebrane przy użyciu pułapek Barbera w la- tach 2009–2010 przez jednego z autorów (dra A. Świnoujście, dzielnica Warszów [UTM VV 57]. Pawła Sienkiewicza) w trakcie badań entomo- A1. 1 ♂ – 19.08–13.09.2007 r.: około 100-letni nad- fauny epigeicznej środowisk kserotermicznych morski bór bażynowy Empetro nigri-Pinetum, na dziewięciu stanowiskach położonych w pra- p. Barbera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. wobrzeżnej części doliny Odry. Obszary, któ- A2. 1 ♂ – 19.08–13.09.2007 r.: około 20-letni las so- re wytypowano do badań, to najcenniejsze pod snowy pochodzenia antropogenicznego, p. Bar- względem przyrodniczym i najlepiej zachowane bera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. zbiorowiska murawowe w dolinie Odry (Filipek A3. 2 ♂♂ – 19.08–13.09.2007 r.: napiaskowa mura- 1974; Barańska i in. 2011; K. Barańska – npbl.). wa szczotlichowa Spergulo vernalis-Corynepho- Stanowiska badawcze zlokalizowane były w oko- retum pochodzenia antropogenicznego, p. Bar- licach Lasek Lubuskich (3 powierzchnie badaw- bera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. cze), w rezerwacie „Pamięcin” (2 pow.), w okolicach Owczar (4 pow.), Gozdowic (2 pow.), Starego Kostrzynka (1 pow.), na terenie rezer- Wszystkie wyżej wymienione stanowiska watu „Wrzosowiska Cedyńskie” (2 pow.), w re- gryziela zachodniego były zlokalizowane na zerwacie „Bielinek” nad Odrą (1 pow.), w oko- wschodnich przedmieściach Świnoujścia, na licach Radunia (2 pow.) i okolicach Krajnika terenie rozciągającym się od wybrzeża Bałtyku Dolnego (1 pow.). Na każdej z powierzchni ba- na północy po ulicę Norberta Barlickiego na dawczych odławiano bezkręgowce epigeicz- południu i od ulicy Nowoartyleryjskiej na za- ne przy użyciu pułapek Barbera (5 samołówek chodzie po ulicę Ku Morzu na wschodzie. o pojemności 0,5 l rozstawionych niemal w jed- Teren pokryty był mozaiką suchych nadmor- nej linii w odstępach ok. 2,5 m od siebie, opróż- skich lasów sosnowych, piaszczystych muraw nianych co miesiąc). Powierzchnie badawcze za- i nieużytków oraz wydm w różnym stadium kładano w połowie kwietnia, a materiał zbierano sukcesji. Materiał pochodził z badań inwenta- do pierwszej dekady listopada. Oprócz odłowów ryzacyjnych przeprowadzonych w 2007 roku starano się także przy okazji różnych badań terena terenach planowanego Gazoportu w Świ- nowych poszukiwać wizualnie charakterystycz- noujściu. nych oprzędów gryzieli (ryc. 1C–D) na kilku innych potencjalnych stanowiskach. Gryziel stepowy Atypus muralis Bertkau, 1890 W niniejszej pracy wykorzystano ponad- to także materiały przekazane przez dr. hab. 1. Krajnik Dolny [UTM VU 57]: 8 juv. – 22.03– A. Zawala zebrane podczas badań inwentary- –29.04.2010 r.; 3 juv. – 29.04–28.05.2010 r.; zacyjnych na terenie planowanego terminalu 19 ♂♂ – 28.06–29.07.2010 r.; p. Barbera, leg. gazowego w Świnoujściu. P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka.

300 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry

Środowiskiem występowania gryziela stepowego były dobrze zachowane murawy kserotermiczne (ryc. 3) reprezentujące ze- spół Adonido-Brachypodietum z klasy Festuco- -Brometea (Filipek 1974). Charakteryzowały się one wielowarstwową strukturą i bogatym składem gatunkowym, z dominującymi sze- rokolistnymi trawami: kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum oraz owsicą omszoną Avenula pubescens, którym towarzyszyły oka- załe i barwnie kwitnące byliny, takie jak pajęcz- nica gałęzista Anthericum ramosum, szałwia łąkowa Salvia pratensis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea. Całość terenu w Krajniku Dolnym (użytek ekologiczny, proponowany rezerwat) to około 7-hektarowy kompleks muraw kserotermicznych, ciepłolubnych zarośli, wrzo- sowisk i prześwietlonych drzewostanów sosno- Ryc. 3. Kserotermiczne zbocze w Krajniku Dolnym (6.05.2009 r., fot. K. Barańska) wych zajmujący strome zbocza i dno niewiel- Fig. 3. Xerothermic slope in Krajnik Dolny (6 May, 2009; kiego wąwozu o wystawie W do SW. photo by K. Barańska)

2. Raduń [VU 47]: 1 ♂ – 4.06–7.07.2009 r.; 2 juv. – 22.03–29.04.2010 r.; 5 ♂♂ – 28.06–29.07.2010 r.; 1 ♂ – 29.07–30.08.2010 r.; p. Barbera, leg. P. Sien- kiewicz, det. R. Rozwałka.

Powierzchnię badawczą, na której stwierdzono obecność gryziela stepowego, porastała murawa ostnicowa należąca do zespołu Potentillo- -Stipetum, silnie zniekształcona wnikaniem ga- tunków ruderalnych (np. pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica) i łąkowych (np. rajgrasu wynio- słego Arrhenatherum elatius). Murawa obejmo- wała szczytową część wysokiego, stromego (ok. 45° nachylenia) zbocza, pochodzenia antropogenicznego (pozostałość po dawnym grodzi- sku) o powierzchni niecałego hektara i wystawie południowowschodniej (ryc. 4). Ryc. 4. Stanowisko A. muralis w Raduniu (21.04.2009 r., fot. K. Barańska) 3. „Bielinek” nad Odrą [VU 46]: 17 ♂♂ – 15.05– Fig. 4. A. muralis site in Raduń (21 April, 2009; photo –4.06.2009 r.; 26 ♂ – 4.06–7.07.2009 r.; 2 juv. – by K. Barańska) 22.03–29.04.2010 r.; 3 ♂♂ – 28.05–28.06.2010 r.; 19 ♂♂ – 28.06–29.07.2010 r.; p. Barbera, leg. la stepowego w szczytowych partiach strome- P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka. go (35–50° nachylenia) i silnie nasłonecznione- go stoku pradoliny Odry o wystawie południo- Na terenie rezerwatu „Bielinek” w obecnych wej, w okolicy Wąwozu Paklonowego (ryc. 5). badaniach stwierdzono występowanie gryzie- Roślinność powierzchni, na której występował

301 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013

lną Artemisia campestris. Niższą warstwę ro- ślinności stanowiły głównie gatunki z rodzajów Thymus oraz Sedum, pomiędzy którymi wystę- powały fragmenty gołej ziemi.

5. Gozdowice [VU 54]: 8 ♂♂ – 15.05–4.06.2009 r.; 4 ♂♂ – 4.06–7.07.2009 r.; 11 ♂♂ – 7.07– –1.08.2009 r.; 11 juv. – 22.03–29.04.2010 r.; 9 ♂♂ – 28.05–26.06.2010 r.; 4 ♂♂ – 26.06– –29.07.2010 r.; p. Barbera, leg. P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka.

Odsłonięte, strome zbocze (30–45° nachylenia) dawnego wyrobiska pokopalnianego na krawędzi doliny Odry o wystawie SW i powierzchni około 1 ha, otoczone z góry i boków monokulturą sosnową, a u podnóża graniczące z łąkami położonymi w dolinie Odry. Zbocze Ryc. 5. Kserotermiczne zbocze w rezerwacie „Bielinek” porośnięte jest murawą ostnicową Potentillo- (7.06.2008 r., fot. K. Barańska) -Stipetum. W strukturze roślinnej dominują Fig. 5. Xerothermic slope in “Bielinek” Reserve (7 June, trawy kępkowe (ostnica włosowata i kostrze- 2008; photo by K. Barańska) wa bruzdkowana) oraz wysokie byliny, jak np.: szałwia łąkowa, krwawnik pannoński Achillea gryziel stepowy, to niewielki, ale dobrze wy- pannonica, bylica polna, chaber nadreński kształcony płat murawy ostnicowej Linosyrido- Centaurea rhenana. W dolnej części zbocza -Stipetum o niskim zwarciu (Filipek 1974). wkracza także z pobliskich łąk rajgras wynio- sły (Filipek 1974; Barańska, Żmihorski 2005, 4. Stary Kostrzynek [VU 45]: 1 juv. – 22.03– 2007). –29.04.2010 r.; p. Barbera, leg. P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka. 6. Gozdowice [VU 54]: 1 juv. – 20.04–15.05.2009 r.; 1 ♂ – 15.05–4.06.2009 r.; 17 ♂♂ – 4.06–7.07.2009 Szczytowa część stromego (40–45°) zbocza r.; 2 ♂♂ – 7.07–1.08.2009 r.; 2 juv. – 22.03– dawnego wyrobiska pokopalnianego, na któ- –29.04.2010 r.; 1 juv. – 29.04–28.05.2010 r.; 10 ♂ rego terenie wykształciły się ostnicowe mura- – 28.06–29.07.2010 r.; 1 ♂ – 29.07–30.08.2010 r.; wy kserotermiczne (zespół Potentillo-Stipetum p. Barbera, leg. P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka. z klasy Festuco-Brometea) oraz ubogie gatun- kowo łąki rajgrasowe (zbiorowiska ze związku Strome (40–60° nachylenia) i osypujące się, Arrhenatherion) (Barańska, Żmihorski 2005). piaszczysto-gliniaste zbocze dawnego wyrobi- Cały kompleks muraw zajmuje powierzchnię ska pokopalnianego na krawędzi doliny Odry około 3 ha, granicząc od południa z zabudowa- o wystawie SW i obszarze nieco ponad 3 ha. niami, a z pozostałych stron otoczony jest łą- Od południa i zachodu stok graniczy z pod- kami i polami uprawnymi. Powierzchnia, na mokłymi łąkami i szuwarami, a od wscho- której stwierdzono obecność gryziela stepowe- du i północy z nasadzeniami robinii akacjo- go, to dwuwarstwowa, luźna murawa ostnicowej. Powierzchnia pokryta była mozaiką cie- wa o wyraźnie kępiastej strukturze z dominują- płolubnych muraw napiaskowych ze związ- cą ostnicą włosowatą Stipa capillata, kostrzewą ku Koelerion glaucae, inicjalnych muraw ost- bruzdkowaną Festuca trachyphyla i bylicą po- nicowych z związku Festuco-Stipion oraz nie-

302 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry wielkimi płatami lub kępami zarośli ciepłolub- nych (Filipek 1974; Barańska, Żmihorski 2005, 2007). Szata roślinna złożona głównie z luźno rozmieszczonych, niskich traw (głównie z rodzaju Festuca), kęp ostnicy włosowatej i ksero- ﬁlnych poduszkowatych bylin, takich jak: roz- chodniki, macierzanka piaskowa Thymus ser- pyllum. Gryziela stepowego stwierdzono we fragmencie nawiązującym do inicjalnej murawy ostnicowej Festuco-Stipetum (ryc. 6). Oba stanowiska zlokalizowane w okolicy Gozdowic są od siebie oddalone o około 1 km i izolowane przestrzennie przez otaczające je monokultury sosnowe i akacjowe oraz wilgot- ne łąki. Z uwagi na występującą barierę prze- strzenną, która uniemożliwia migrację osobni- ków i wymianę genów populacje na tych stano- Ryc. 6. Biotop A. muralis w Gozdwicach (13.04. 2010 r., fot. K. Barańska) wiskach potraktowano jako odrębne. Fig. 6. Biotope of A. muralis in Gozdowice (13 April, 2010; photo by K. Barańska) 7a. Owczary [VU 71]: 1 juv. – 20.04–15.05.2009 r.; 1 ♂ – 15.05–4.06.2009 r.; 1♂ – 7.07–1.08.2009 r.; 7b. Owczary [VU 71]: 4 ♂♂ – 4.06–7.07.2009 r.; 1 ♂ – 1.09–6.10.2009 r.1; 1 juv. – 23.03– 1 juv. – 23.03–29.04.2010 r.; 6 ♂♂ – 28.06– –29.04.2010 r.; 1 wylinka – 28.05–28.06.2010 r.; –30.07.2010 r.; p. Barbera, leg. P. Sienkiewicz, 19 ♂♂ – 28.06–30.07.2010 r.; p. Barbera, leg. det. R. Rozwałka. P. Sienkiewicz, det. R. Rozwałka. Bogata w gatunki murawa kwietna Adonido- Dobrze zachowana murawa ostnicowa Brachypodietum położona na rozległym, łagod- Potentillo-Stipetum z dominującą ostnicą Jana nym zboczu o wystawie SE. Gatunkami domi- Stipa joannis, położona na łagodnym zboczu nującymi były kłosownica pierzasta, której to- o nachyleniu około 20° i wystawie południo- warzyszyły charakterystyczne dla muraw by- wej. Luźną roślinność murawy, oprócz ostni- liny: głowienka wielkokwiatowa, wężymord cy Jana, stanowiły charakterystyczne kseroter- stepowy, szałwia łąkowa, chaber driakiewnik miczne byliny: pajęcznica liliowata, leniec po- Centaurea scabiosa i wiele innych (Jermaczek- spolity Thesium linophyllon, szałwia łąkowa, Sitak 2008). zaraza przytuliowa Orobanche caryophyllea Obie stwierdzone w okolicach Owczar po- (Jermaczek-Sitak 2008). wierzchnie, gdzie wystąpił gryziel stepowy, są położone w odległości niemal 300 m od sie- 1 Okres aktywności samców Atypus muralis roz- bie w obrębie jednego, kilkudziesięciohektaro- poczyna się około połowy (końca) maja i trwa do wego, bardzo zróżnicowanego kompleksu mu- połowy lipca lub początku sierpnia, a samców A. af- raw i zarośli kserotermicznych, ciepłolubnych ﬁnis trwa od około połowy sierpnia (bądź począt- lasów i łąk. W niedalekiej przeszłości ten te- ku września) aż do końca listopada lub początku ren był częścią intensywnie użytkowanych pa- grudnia (Wiehle 1953; Nentwig i in. 2013). Okres występowania samców jest więc jedną z pomocni- stwisk należących do PGR Górzyca. Obecnie czych cech determinacyjnych. W tym wypadku jed- obszar jest od kilkunastu lat ekstensywnie wy- nak wszystkie cechy morfologiczne nie pozostawiały pasany w ramach ochrony czynnej prowadzo- wątpliwości, że odłowiony tak późno samiec (1.09– nej przez Klub Przyrodników (Jermaczek-Sitak –6.10.2009 r.) należał do A. muralis. 2008).

303 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013

Dyskusja Prószyński, Staręga 1971; Kraus, Baur 1974; Řezáč i in. 2008) doszło do „utrwalenia stano- Z polskiej części doliny Odry znane były wiska” w literaturze, które – jak wynika z prze- dotychczas dwie lokalizacje, z których wymie- prowadzonych analiz – nie ma potwierdze- niano stanowiska pająków z rodzaju Atypus. nia w publikacji źródłowej. Z kolei weryfikacja Wiehle (1953), powołując się na Kaestnera, okazów dowodowych udostępnionych przez wymienił Szczecin jako miejsce występowania dr P. Szymkowiaka (wer. R. Rozwałka) wyka- gryziela zachodniego: zała, że w „Bielinku” nad Odrą zamiast gryziela zachodniego – jak to podawał Szymkowiak …Kaestner hat Männchen [A. affinis] auf der Gre- (2000) – występuje gryziel stepowy. Obecność iswalder Oie und in Sttetin gefangen. tego ostatniego dodatkowo potwierdziły tak- że nowsze materiały zebrane przez autorów ni- W oryginalnej pracy Kaestnera (1934) nie ma niejszego opracowania, które – podobnie jak jednak żadnej wzmianki o występowaniu gry- dane Szymkowiaka (2000: sub A. affinis) – po- ziela zachodniego w Szczecinie, a nawet sama chodziły z okolic tzw. Wąwozu Paklonowego nazwa miasta nie jest podana. Zamieszczono (P. Szymkowiak – inf. ustna). Z uwagi na cha- tam jedynie informację o występowaniu Atypus rakter zboczy rezerwatu nie można wykluczyć, piceus na wyspie Greiswalder Oie niedaleko że na tym terenie funkcjonuje większa popu- Rugii (Kaestner 1934) z zaznaczeniem, że jest lacja lub raczej kilka mniej lub bardziej izolo- to najdalej wysunięte na północ i wschód sta- wanych stanowisk tworzących lokalną meta- nowisko, jakie znał wówczas Kaestner. Z uwa- populację. Prowadzone przez pracowników gi na areały, jakie zajmują poszczególne gatun- Fundacji Gaja w ramach aktywnej ochrony za- ki (Řezáč i in. 2008; Nentwig i in. 2013; Staudt biegi odkrzaczania i odlesiania zarastających 2013), występowanie związanego z terena- muraw w „Bielinku” (Prajs, Szumin 2004) pomi gór i pogórzy Europy Środkowej A. piceus winny pozytywnie wpłynąć na rozmieszcze- nad Bałtykiem jest pomyłką. W tym wypadku nie i liczebność gryziela stepowego na terenie Wiehle (1953) słusznie zinterpretował tę infor- rezerwatu. W Ojcowskim Parku Narodowym mację jako odnoszącą się do gryziela zachod- odkrzaczone fragmenty muraw kserotermicz- niego. Dlaczego jednak i na jakiej podstawie za- nych były licznie zasiedlane przez migrujące, mieścił informację o stanowisku w Szczecinie, młodociane okazy gryziela (Rozwałka 2008). tego nie można obecnie ustalić. Możliwe, że Podobnie bardzo wysokie zagęszczenie osob- Wiehle (1953) wymieniając Szczecin jako miej- ników młodocianych obserwowano na wy- sce występowania gryziela zachodniego, mógł palonych fragmentach muraw pod Lublinem wykorzystać jakieś ustne informacje (lub notat- (Rozwałka, Juszczyński 2009). Tak więc pro- ki) udostępnione mu przez Kaestnera. Zamiast wadzone zabiegi powinny korzystnie wpłynąć jednak zaznaczyć niepublikowane źródła, za- na liczebność gryziela stepowego w rezerwacie cytował publikację, w której nie było żad- „Bielinek”, m.in. ułatwiając przepływ osobni- nych informacji o stanowiskach w Szczecinie. ków pomiędzy izolowanymi dotychczas popu- Późniejsi autorzy (np. Broen, Moritz 1964; lacjami i poprzez zwiększenie powierzchni no- Prószyński, Staręga 1971; Kraus, Baur 1974; wych siedlisk. Staręga 1983; Řezáč i in. 2008) przytaczali za- Pojedyncze okazy gryziela zachodnie- pewne dane z powszechnie znanej i cytowa- go, łącznie tylko cztery samce, odłowione na nej pracy Wiehlego (1953), nie zadając sobie trzech stanowiskach na wschodnich obrze- trudu odszukania tekstu źródłowego w trud- żach Świnoujścia, mogą wskazywać na bar- no dostępnej publikacji Kaestnera (1934). W dzo nieliczne populacje tego gatunku lub też rezultacie wielokrotnego cytowania w kolej- niska liczebność wynika z nieodkrycia rzeczy- nych opracowaniach (np. Broen, Moritz 1964; wistych ich kolonii. Ustalenie stanu faktyczne-

304 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry go w chwili obecnej jest niemożliwe, gdyż na we dla gryziela stepowego (Řezáč i in. 2008). obszarze stwierdzonego występowania gryzie- Powierzchnie w Krajniku Dolnym, Raduniu, la zachodniego prowadzone są prace związa- Starym Kostrzynku, Gozdowicach i Owczarach ne z budową terminalu gazowego, które – choć objęte są programem ochrony muraw ksero- stanowią duże zagrożenie dla przetrwania sta- termicznych LIFE+ (Conservation and resto- nowisk gryziela zachodniego – nie obejmą ca- ration of xerothermic grasslands in Poland – łości obszaru. Istnieje więc szansa, że ten ga- theory and practice), realizowanym przez Klub tunek może się tam utrzymać. Występowanie Przyrodników, a rezerwat „Bielinek” jest pod- gryziela zachodniego na wschodnich przed- dawany zabiegom konserwatorskim realizowa- mieściach Świnoujścia jest warte podkreśle- nym przez Federację Zielonych „Gaja”. W ra- nia ze względu na przebieg granicy zasięgu mach ochrony czynnej wymienione murawy są gatunku. Po odrzuceniu nieudokumentowa- odkrzaczane i ekstensywnie wypasane (Prajs, nych informacji o występowaniu tego gatun- Szumin 2004; Barańska i in. 2011), co powinno ku w Szczecinie (Wiehle 1953) są to najdalej na korzystnie wpływać na występowanie gryzie- północny wschód wysunięte obszary jego wy- la stepowego, m.in. poprzez udostępnianie no- stępowania w Polsce i Europie. Niewykluczone, wych siedlisk oraz otwieranie korytarzy umoż- że wzdłuż wybrzeża Bałtyku gryziel zachod- liwiających migracje bezkręgowców. Prawie ni może sięgać znacznie dalej na wschód. Taka wszystkie lokalizacje, w których stwierdzono hipoteza jest tym bardziej prawdopodobna, że obecność gryziela stepowego (oprócz Krajnika jest to gatunek zachodnioeuropejski, związany Dolnego), są już prawnie chronione jako użytki z zasięgiem oddziaływania klimatu atlantyc- ekologiczne czy rezerwaty lub trwają prace nad kiego, który oprócz otwartych biotopów mura- objęciem ich powierzchniową formą ochrony. wowych, zamieszkuje także ciepłe i widne śro- Jedynym czynnikiem, który obecnie może po- dowiska leśne i leśno-zaroślowe (Wiehle 1953; tencjalnie zaszkodzić populacjom gryziela, jest Řezáč i in. 2008). stosunkowo duża izolacja poszczególnych mu- Drugi spośród stwierdzonych gatunków raw, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia prze- gryzieli – gryziel stepowy – został wykazany pływ genów i osobników pomiędzy wykrytymi łącznie z siedmiu stanowisk, zlokalizowanych lokalizacjami. Mimo że nad Środkową i Dolną w streﬁe krawędziowej dolnego i środkowego Odrą istnieje wiele stanowisk roślinności ksero- odcinka doliny Odry (ryc. 2). Obszary, na któ- termicznej (Filipek 1974; Barańska i in. 2011), rych stwierdzono występowanie gryziela ste- to intensywne badania nie wykazały obecno- powego, różnią się od siebie wielkością, pod- ści przedstawicieli rodzaju Atypus ani w rezer- łożem, rodzajem roślinności i stopniem zacho- watach „Wrzosowiska Cedyńskie” i „Pamięcin”, wania. Można jednak stwierdzić, że w większo- ani na murawach w okolicach Lasek Lubuskich ści stanowiska te są w dobrej kondycji. Część (R. Rozwałka, P. Sienkiewicz – npbl.). Ponadto z nich jest pochodzenia antropogenicznego – bezowocne okazały się próby wizualnych po- Gozdowice i Stary Kostrzynek to dawne wyro- szukiwań (K. Barańska npbl.) przeprowadzone biska pokopalniane, użytkowane jeszcze przed na kilku innych potencjalnych lokalizacjach, co II wojną światową, a stanowisko w Raduniu to wskazuje, że gryziel stepowy mimo sprzyjają- dawne grodzisko. Pozostałe stanowiska to mu- cych warunków siedliskowo-środowiskowych rawy położone na zboczach naturalnego po- nie występuje we wszystkich potencjalnych chodzenia (Filipek 1974; Barańska, Żmihorski biotopach. Natomiast w odniesieniu do stwier- 2005, 2007). W większości przypadków roślin- dzonych stanowisk stan i liczebność większości ność należała do klasy Festuco-Brometea i cha- prezentowanych populacji gryziela stepowego rakteryzowała się luźną strukturą, a stanowi- nad Odrą (oprócz Starego Kostrzynka, gdzie ska cechowały się znacznym nachyleniem tere- zebrano tylko jednego, bardzo młodego mi- nu i silnym nasłonecznieniem – co jest typo- gracyjnego osobnika) wydaje się zadowalają-

305 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 ca. Najliczniej odnotowano okazy gryziela ste- • informacja o występowaniu gryziela za- powego w „Bielinku” nad Odrą (67 okazów), chodniego w rezerwacie „Bielinek” nad natomiast potencjalnie najrozleglejsza i najle- Odrą powstała wskutek błędnego ozna- piej zachowana populacja występuje prawdo- czenia i w rzeczywistości jest to stanowi- podobnie w kompleksie muraw w Owczarach. sko gryziela stepowego; Jest to uwarunkowane zarówno dobrym sta- • potwierdzono występowanie gryziela ste- nem zachowania rozległych środowisk mura- powego w rezerwacie „Bielinek” nad wowych, jak i ich znaczną powierzchną obej- Odrą, a ponadto odkryto sześć dalszych mującą kilkadziesiąt hektarów (Jermaczek- stanowisk tego gatunku położonych po Sitak 2008; Barańska i in. 2011). Ponadto sta- polskiej stronie doliny Odry; nowiska w Owczarach tworzą zapewne meta- • prezentowane stanowisko gryziela stepo- populację pozostającą w kontakcie z położo- wego w Krajniku Dolnym, wraz z nadal nym na zachodnim brzegu Odry stanowiskiem aktualnym stanowiskiem ze „Zboczy w NSG Pimpinellenberg (Platen i in. 1999; Płutowskich” koło Chełmna nad Dolną Jakobitz, Broen 2001). Wisłą są najdalej wysuniętymi na pół- Nowo stwierdzone stanowiska gryziela ste- noc terenami występowania tego gatunku powego w prawobrzeżnej części doliny Odry, w Polsce i Europie; wraz z stanowiskami położonymi po stronie nie- • obecność zarówno odkrytych, jak i znanych mieckiej (Staudt 2013), pozwalają także na wy- z literatury stanowisk gryziela stepowe- tyczenie północnej granicy występowania tego go w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej gatunku w Polsce i Europie. Tutaj szczególnie i jej pobliżu sugeruje, że możliwe jest ist- znaczenie ma stanowisko z Krajnika Dolnego, nienie dalszych stanowisk tego gatunku które wraz ze stanowiskiem z rezerwatu „Zbocza rozmieszczonych równoleżnikowo wzdłuż Płutowskie” koło Chełmna nad Dolną Wisłą tej pradoliny, gdyż obfituje ona w licz- (Błażejewski 1958; Hajdamowicz 2004; R. Roz- ne potencjalne stanowiska odpowiadające wałka, P. Sienkiewicz – npbl.) są najdalej na pół- wymaganiom tego gatunku. noc wysuniętymi, znanymi obszarami występo- wania gryziela stepowego w Europie. Podziękowania Podsumowanie Autorzy dziękują dr. hab. Andrzejowi Zawa- lowi z Uniwersytetu Szczecińskiego za przekaza- Wyniki przeprowadzanych badań tereno- nie próbek pająków ze Świnoujścia, a dr. Pawłowi wych oraz analiza i weryfikacja publikacji źró- Szymkowiakowi za udostępnienie do weryfikacji dłowych i materiałów dowodowych wykaza- okazów z rodzaju Atypus zebranych w rezerwacie ły, że: „Bielinek” nad Odrą. • wielokrotnie cytowane i przytaczane wystę- powanie gryziela zachodniego w Szczecinie PIŚMIENNICTWO nie znalazło potwierdzenia w opublikowa- nych pracach źródłowych, wobec czego na- Barańska K, Chmielewski P., Cwener A., Pluciń- leży tę lokalizację wykreślić z listy stano- ski P. 2011. Ochrona muraw kserotermicznych wisk tego gatunku w Polsce (i Europie); w Polsce – teoria i praktyka. Klub Przyrodników, Świebodzin. • stwierdzono trzy, blisko siebie zlokalizo- Barańska K., Żmihorski M. 2005. Ostnica włosowata wane, stanowiska gryziela zachodniego Stipa capillata L. w Cedyńskim Parku Krajobra- na obrzeżach Świnoujścia, co pozwala na zowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61 (6): 81–86. sprecyzowanie przebiegu fragmentu pół- Barańska K., Żmihorski M. 2007. Stanowiska rzad- nocno-wschodniej granicy zasięgu tego kich gatunków roślin muraw kserotermicznych gatunku w Polsce i Europie; w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (NW Pol-

306 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry

ska). Bad. Fizjograf. Pol. Zach. ser. B. 56: 163– Kaestner A. 1934. Eine Verwandte der Vogelspinne –172. (Atypus) als Bewohner Pommerns festgestellt. Barndt D. 2005a. Beitrag zur Arthropodenfauna der Dohrniana 13: 220–222. Oderhänge und der Oderaue von Lebus – Fau- Kraus O., Baur H. 1974. Die Atypidae der West-Pa- nenanalyse und Bewertung (Coleoptera, Hete- läarktis. Systematic, Verbreitung und Biologie roptera, Hymenoptera, Saltatoria, Araneae, Opi- (Arach.: Araneae). Abh. Verh. Naturwiss. 17: liones u. a.). Märkische Ent. Nachr. 7 (1): 1–52. 85–116. Barndt D. 2005b. Beitrag zur Arthropodenfauna Messner B. 1983. Neufunde von Atypus affinis Eich- des Naturparks Schlaubetal und Umgebung. wald (Araneae, Atypidae) und die Kontrollen Faunenanalyse und Bewertung (Coleoptera, He- bisher bekannter Populationen. Entomol. Nachr. teroptera, Saltatoria, Araneae, Opiliones u.a.). Ber. 27 (2): 79–81. Märkische Ent. Nachr. 7 (2): 45–102. Nentwig W., Blick T., Gloor D., Hänggi A., Kropf C. Blick T., Bosmans R., Buchar J., Gajdoš P., Hänggi 2013. Spinnen Europas, ver. 3.2013 [http://www. A., van Helsdingen P., Růžička V., Staręga W., araneae.unibe.ch]; dostęp: 21.07.2013. Thaler K. 2004. Checkliste der Spinnen Mitte- Platen R., Broen B., Herrmann A., Ratschker U.M., leuropas. Checklist of the spiders of Central Eu- Sacher P. 1999. Gesamtartenliste und Rote Liste rope. (Arachnida: Araneae). Version 1. Dezem- der Webspinnen, Weberknechte und Pseudo- ber 2004 [http://www.arages.de/checklist.html]; skorpione des Landes Brandenburg (Arachni- dostęp: 21.07.2013. da: Araneae, Opiliones, Pseudoscorpiones) mit Błażejewski F. 1958. Atypus muralis Bertkau, nowy Angaben zur Häufigkeit und Ökologie. Natur. dla Polski przedstawiciel Mygalomorphae (Ara- Landsch. Brand. 8 (2): 1–79. neida). Fragm. Faun. 8: 11–15. Platnick N.I. 2013. The World Spider Catalog, Ver- Broen B., Jakobitz J. 2002. Bemerkungen über Wie- sion 14.0, American Museum of Natural History derfunde von zwei „verschollenen Arten“ und [http://research.amnh.org/entomology/spiders/ eine erstmalig nachgewiesene Spinnenart Bran- catalog/index.html]; dostęp: 21.07.2013 r. denburgs. Arachnol. Mitt. 23: 45–48. Prajs B., Szumin J. 2004. Konserwacja muraw kse- Broen B., Moritz M. 1964. Zur Biologie und Ver- rotermicznych w Rezerwacie Bielinek. Federacja breitung der deutschen Atypus-Arten (Araneae, Zielonych Gaja, Szczecin. Atypidae). Zool. Anz. 172: 147–151. Prószyński J., Staręga W. 1971. Pająki – Aranei. Kata- Czajka M. 1957. Kilka nowych stanowisk dwóch log Fauny Polski. Tom 33. PWN, Warszawa. rzadkich pająków w Polsce. Przegl. Zool. 1: 178– Rozporządzenie 2011. Rozporządzenie Ministra –179. Środowiska z dnia 12 października 2011 roku Dembicka A., Rozwałka R. 2007. Nowe stanowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. gryziela stepowego Atypus muralis Bertkau, z 2011 nr 237, poz. 1419. 1890 w dolinie Wisły. Chrońmy Przyr. Ojcz. 63 Rozwałka R. 2006. Pająki (Araneae) Nadwieprzań- (3): 13–29. skiego Parku Krajobrazowego. Nowy Pam. Fi- Ehlers M. 1940. Kleine Beiträge zur Spinnenfauna zjogr. 4 (2005) (1–2): 55–66. der Mark. Märkische Tierwelt 4: 212–217. Rozwałka R. 2007. Materiały do znajomości pają- Filipek M. 1974. Murawy kserotermiczne regionu ków (Araneae) Wyżyny Lubelskiej. Nowy Pam. Dolnej Odry i Warty. Prace Kom. Biol. PTPN Fizjogr. 5 (2006) (1–2): 147–175. 38: 1–110. Rozwałka R. 2008. Wykaz krytyczny pająków (Ara- Hajdamowicz I. 2004. Atypus muralis Bertkau, 1890. neae) Ojcowskiego Parku Narodowego. Parki W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Nar. Rez. Przyr. 27 (1): 63–79. czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Rozwałka R., Juszczyński P. 2009. Pająki (Arane- Ochr. Przyr. PAN, Kraków, AR Poznań: 39–41. ae) dwu nalessowych stanowisk kserotermicz- Jakobitz J., Broen B. 2001. Die Spinnenfauna des nych w okolicach Lublina. Nowy Pam. Fizjogr. NSG Pimpinellenberg. Natur. Landsch. Brand. 6 (2007) (1–2): 87–106. 10 (2): 71–80. Rozwałka R., Szewczyk M. 2011. Nowe stanowisko Jermaczek-Sitak M. 2008. Roślinność łąk i muraw Atypus piceus (Sulzer, 1776) (Araneae: Atypi- na krawędzi doliny Odry w Owczarach (gm. dae) oraz uwagi o jego rozmieszczeniu w Polsce. Górzyca). Przegl. Przyr. 19 (3–4): 33–76. Przegl. Zool. 52–54: 153–157.

307 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013

Řezáč M., Řezáčová V., Pekár S. 2008. The distribu- Staudt A. 2013. Nachweiskarten der Spinnen tion of purse-web Atypus spiders (Araneae: Myg- Deutsch lands. Version 20.05.2013 [http://www. alomorphae) in central Europe is constrained by spiderling.de/arages]; dostęp: 21.07.2013 r. microclimatic continentality and soil compact- Szymkowiak P. 2000. Szanse zachowania rzadkich ness. J. Biogeogr. 34 (6): 1016–1027. gatunków pająków (Aranei) na terenie rezerwatu Staręga W. 1983. Wykaz krytyczny pająków (Aranei) przyrody „Bielinek”. Przegl. Przyr. 2–3: 133–138. Polski. Fragm. Faunist. 27: 149–268. Wiehle H. 1953. Spinnentiere oder Arachnoidea Staręga W. 1988. Pająki (Aranei) Gór Świętokrzy- (Araneae) IX: Orthognatha – Cribellatae – Ha- skich. Fragm. Faunist, 31: 185–359. plogynae – Entelegynae (Pholcidae, Zodariidae, Staręga W., Błaszak C., Rafalski J. 2002. Arachnida Oxyopidae, Mimetidae, Nesticidae). Die Tier- Pajęczaki. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona welt Deutschlands und der angrenzenden Mee- lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. resteile nach ihren Merkmalen und nach ihrer Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 133–140. Lebensweise. Gustav Fischer Verlag, Jena.

SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (4): 297–308, 2013 Rozwałka R., Sienkiewicz P., Barańska K. Occurrence of the genus Atypus (Araneae: Atypidae) in the right bank valley of the Middle and Lower Odra River

This paper presents data on the distribution of spiders from the genus Atypus in the Polish part of the Odra River valley along the distance from Słubice to the river mouth into the Baltic Sea. Based on the collected data, seven sites with Atypus muralis were recorded: Krajnik Dolny [UTM VU 57], Raduń [VU 47], Bielinek [VU 46], Stary Kostrzynek [VU 45], Gozdowice (two localities) [VU 54], Owczary [VU 77]. All the sites of the species were located in the xerothermic calcareous grasslands from the Festuco-Brometea class. Moreover, three sites of A.affinis were found in the vicinity of Świnoujście [VV 57]. Additionally, the detailed analysis of the bibliographic data revealed that the site of A. affinis in the city of Szczecin, which was commonly referred to in the literature, is actually not documented and is not mentioned in the original publication. Verification of the available material revealed also that it is A.muralis that occurs in the Bielinek reserve and former information on the occurrence of A. affinis probably results from the mistake in identification. Based on the presented data on spiders from the genus Atypus, we are able to define more precisely the northern boundary in the distribution of both species in Poland and Europe.

308