ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (4): 297–308, 2013 Występowanie pająków z rodzaju Atypus (Araneae: Atypidae) w prawobrzeżnej części doliny Środkowej i Dolnej Odry Occurrence of the genus Atypus (Araneae: Atypidae) in the right bank valley of the Middle and Lower Odra River ROBERT ROZWAŁKA1, PAWEŁ SIENKIEWICZ2, KATARZYNA BARAŃSKA3 1 Zakład Zoologii UMCS 2 Katedra Entomologii i Ochrony Środowiska 20–033 Lublin, ul. Akademicka 19 Uniwersytet Przyrodniczy e-mail: [email protected] 60–594 Poznań, ul. Dąbrowskiego 159 e-mail: [email protected] 3 Klub Przyrodników 66–200 Świebodzin, ul. 1 Maja 22 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: Atypus affinis, Atypus muralis, rozmieszczenie, dolina Odry, Polska. W pracy przedstawiono informacje na temat rozmieszczenia pająków z rodzaju Atypus (Latreille, 1804) z polskiej części doliny Odry, na odcinku od Słubic po ujście do Bałtyku. Wykazano siedem stanowisk gryziela stepowego Atypus muralis: Krajnik Dolny, Raduń, Bielinek, Stary Kostrzynek, Gozdowice (dwie lokalizacje), Owczary. Wszystkie odkryte stanowiska A. muralis zlokalizowa- ne były na murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea. Stwierdzono także trzy bli- sko siebie położone stanowiska gryziela zachodniego A. affinis na obrzeżach Świnoujścia. Analiza danych bibliograficznych wykazała, że wielokrotnie cytowane stanowisko A. affinis w Szczecinie jest nieudokumentowane i nie ma o nim wzmianki w publikacji oryginalnej. Weryfikacja mate- riałów dowodowych wykazała, że w Bielinku nad Odrą występuje A. muralis. Wcześniejsza infor- macja o stanowisku na terenie rezerwatu przyrody „Bielinek” A. affinis spowodowana była błęd- nym oznaczeniem. Przedstawione stanowiska pająków z rodzaju Atypus pozwalają także na spre- cyzowanie przebiegu północno-wschodniej granicy zasięgu A. affinis oraz północnej granicy dla A. muralis w Polsce i Europie. Wstęp Platnick 2013). Zaliczane do tego rodzaju ga- tunki są bardzo podobne morfologicznie i cha- Należąca do Mygalomorphae rodzina rakteryzują się zbliżonymi preferencjami sie- Atypidae (gryzielowate) reprezentowana jest dliskowymi. Gryziele są masywnymi, krępy- w Europie, w tym i Polsce, przez trzy gatun- mi, brązowo lub brunatnoczarno ubarwiony- ki z rodzaju Atypus Latreille, 1804, czyli gry- mi pająkami, które wraz z ortognatycznie usta- ziel: gryziela zachodniego A. affinis Eichwald, wionymi chelicerami osiągają długość od 20 1830, gryziela stepowego A. muralis Bertkau, do 30 mm (Wiehle 1953; Nentwig i in. 2013) 1890 i A. piceus (Sulzer, 1776) (Blick i in. 2004; (ryc. 1A–B). Są więc jednymi z największych 297 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 20 mm A C 100 mm B D 20 mm 100 mm Ryc. 1. A–B: Samice Atypus muralis; C–D: Zamaskowane oprzędy łowne A. muralis (rezerwat przyrody „Skarpa Dobrska” w pobliżu Kazimierza Dolnego, 13.07.2011 r., fot. R. Rozwałka) Fig. 1. A–B: Females of A. muralis; C–D: Hidden tubular web of A. muralis (“Skarpa Dobrska” Nature Reserve near Kazimierz Dolny, 13 July, 2011; photo by R. Rozwałka) środkowoeuropejskich pająków, choć bardzo ich nor, w miarę wzrostu i kolejnych zimowań, rzadko można je zaobserwować w środowisku sukcesywnie je tylko pogłębiają. Jedynie samce naturalnym, gdyż prowadzą bardzo skryty tryb po osiągnięciu dojrzałości płciowej, czyli oko- życia, a ponadto występują na nielicznych, roz- ło 3–4. roku życia, prowadzą koczowniczy tryb proszonych stanowiskach. Wszystkie gryzie- życia i przez miesiąc lub dwa wędrują w poszu- le są gatunkami ksero- i termofilnymi wystę- kiwaniu partnerek do rozrodu – wtedy można pującymi w ciepłych, silnie nasłonecznionych je czasem zaobserwować na powierzchni zie- biotopach z grubą warstwą gleby (Řezáč i in. mi (Wiehle 1953). Wszystkie gatunki należą- 2008). W takich środowiskach kopią pionowe ce do rodzaju Atypus charakteryzują się zbli- nory o głębokości 20–50 cm (A. affinis, A. pi- żoną biologią i wymaganiami środowiskowy- ceus) lub nawet 40–90 cm (A. muralis), które na mi, ale różnią się nieco areałami swojego wy- powierzchni zakończone są walcowatym, do- stępowania, przy czym – co warto podkreślić brze zamaskowanym oprzędem łownym (ryc. – przez terytorium Polski przebiegają grani- 1C–D). Osobniki młodociane, po zakończeniu ce ich zasięgów (Kraus, Baur 1974; Řezáč i in. przypadającego na wczesną wiosnę okresu mi- 2008). Zachodnioeuropejski gryziel zachod- gracji, oraz samice nigdy nie opuszczają swo- ni wymieniany był z zachodniej i południo- 298 R. Rozwałka i in. Pająki z rodzaju Atypus w dolinie Odry wej części Polski (Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1983; Szymkowiak 2000). Związany z terenami podgórskimi Środkowej Europy A. piceus stwierdzany był wzdłuż pasma po- górzy, od Sudetów po Bieszczady (Czajka 1957; Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1983; Rozwałka, Szewczyk 2011). Natomiast stano- wiska pontyjskiego gryziela stepowego znane były z doliny Wisły, okolic Krzyżanowic nad Nidą, Gór Świętokrzyskich oraz doliny Wieprza wraz z dopływami (Prószyński, Staręga 1971; Staręga 1988; Hajdamowicz 2004; Rozwałka 2006, 2007, 2008; Dembicka, Rozwałka 2007; Rozwałka, Juszczyński 2009). W Polsce wszystkie trzy gatunki gryzieli są objęte ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2011), a ponadto są uznawane za silnie zagrożone wy- ginięciem w skali kraju (kategoria EN) (Staręga i in. 2002). W poniższym opracowaniu autorzy przed- stawiają wyniki badań i analiz, które uzupeł- niają informacje o rozmieszczeniu gatun- ków z rodzaju Atypus w prawobrzeżnej doli- nie Środkowej i Dolnej Odry. Z lewobrzeżnej, niemieckiej części doliny Odry, na odcinku od Frankfurtu (Słubic) aż po ujście do Bałtyku, znane były zarówno stanowiska gryziela za- chodniego (Ehlers 1940; Messner 1983; Barndt 2005b; Staudt 2013), jak i stepowego (Broen, Moritz 1964; Platen i in. 1999; Jakobitz, Broen 2001; Broen, Jakobitz 2002; Barndt 2005a; Staudt 2013) (ryc. 2). Natomiast prawie zupeł- nie nierozpoznana pod tym względem była jej Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk pająków z rodzaju Atypus w dolinie Odry: A (1–3) – stanowiska Atypus affinis w Świnoujściu, B – stanowiska A. affinis po nie- mieckiej stronie Doliny Odry, C (1–7b) – stanowiska A. muralis: 1 – Krajnik Dolny, 2 – Raduń, 3 – Bielinek, 4 – Stary Kostrzynek, 5 – Gozdowice, 6 – Gozdowice, 7a–b – Owczary. Stanowiska pająków z rodzaju Atypus po niemieckiej stronie Doliny Odry wg Staudt (2013) Fig. 2. Distribu�on of spiders from the genus Atypus in the Odra Valley: A (1–3) – sites of Atypus affinis in Świnoujście, B – sites of A. affinis on the German side of the Odra Valley, C (1–7b) – sites of A. muralis as list- ed above. Sites of spiders from the genus Atypus on the German side of the Odra Valley by Staudt (2013) 299 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 4, 2013 prawobrzeżna, polska część. W literaturze moż- Wyniki na było znaleźć tylko dwie wzmianki o polskich stanowiskach gryzieli nad Odrą. Wiehle (1953) W rezultacie przeprowadzonych badań wymieniał Szczecin jako miejsce występowa- oraz analizy materiałów uzyskanych od in- nia gryziela zachodniego, a Szymkowiak (2000) nych badaczy stwierdzono trzy stanowiska opublikował również ten gatunek z rezerwatu gryziela zachodniego oraz siedem stanowisk „Bielinek” nad Odrą. gryziela stepowego (ryc. 2). Opis stanowisk zamieszczono poniżej. Oznaczenia literowe i numery poszczególnych stanowisk są zgod- Metodyka ne z ryciną 2. Podstawą do niniejszej pracy były materia- Gryziel zachodni Atypus affinis Eichwald, 1830 ły zebrane przy użyciu pułapek Barbera w la- tach 2009–2010 przez jednego z autorów (dra A. Świnoujście, dzielnica Warszów [UTM VV 57]. Pawła Sienkiewicza) w trakcie badań entomo- A1. 1 ♂ – 19.08–13.09.2007 r.: około 100-letni nad- fauny epigeicznej środowisk kserotermicznych morski bór bażynowy Empetro nigri-Pinetum, na dziewięciu stanowiskach położonych w pra- p. Barbera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. wobrzeżnej części doliny Odry. Obszary, któ- A2. 1 ♂ – 19.08–13.09.2007 r.: około 20-letni las so- re wytypowano do badań, to najcenniejsze pod snowy pochodzenia antropogenicznego, p. Bar- względem przyrodniczym i najlepiej zachowane bera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. zbiorowiska murawowe w dolinie Odry (Filipek A3. 2 ♂♂ – 19.08–13.09.2007 r.: napiaskowa mura- 1974; Barańska i in. 2011; K. Barańska – npbl.). wa szczotlichowa Spergulo vernalis-Corynepho- Stanowiska badawcze zlokalizowane były w oko- retum pochodzenia antropogenicznego, p. Bar- licach Lasek Lubuskich (3 powierzchnie badaw- bera, leg. A. Zawal, det. R. Rozwałka. cze), w rezerwacie „Pamięcin” (2 pow.), w oko- licach Owczar (4 pow.), Gozdowic (2 pow.), Starego Kostrzynka (1 pow.), na terenie rezer- Wszystkie wyżej wymienione stanowiska watu „Wrzosowiska Cedyńskie” (2 pow.), w re- gryziela zachodniego były zlokalizowane na zerwacie „Bielinek” nad Odrą (1 pow.), w oko- wschodnich przedmieściach Świnoujścia, na licach Radunia (2 pow.) i okolicach Krajnika terenie rozciągającym się od wybrzeża Bałtyku Dolnego (1 pow.). Na każdej z powierzchni ba- na północy po ulicę Norberta Barlickiego na dawczych odławiano bezkręgowce epigeicz- południu i od ulicy Nowoartyleryjskiej na za- ne przy użyciu pułapek Barbera (5 samołówek chodzie po ulicę Ku Morzu na wschodzie. o pojemności 0,5 l rozstawionych niemal w jed- Teren pokryty był mozaiką suchych nadmor- nej linii w odstępach ok. 2,5 m od siebie, opróż- skich lasów sosnowych, piaszczystych muraw nianych co miesiąc). Powierzchnie badawcze za- i nieużytków oraz wydm w różnym stadium kładano w połowie kwietnia, a materiał zbierano sukcesji. Materiał pochodził z badań inwenta- do pierwszej dekady listopada. Oprócz odłowów ryzacyjnych przeprowadzonych w 2007 roku