Tracy Metz – Zoet&Zout – 2012
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ZOET & ZOUT Water en de Nederlanders NAi Uitgevers Tracy Metz & Maartje van den Heuvel INHOUD / 5 Inleiding 6 Water in beeld 13 Van zeestuk tot veejaykunst Zoet, zilt en zout 22 Strijd 44 Dijken en polders 74 Verbond 96 Groot water 122 Gewin 144 Natte stad 172 Plezier 196 Catastrofe 224 Mythe 246 Water en de Nederlanders 280 Bibliografie 288 INLEIDING / 7 INLEIDING / 9 Geen element ligt zo na aan de Nederlandse Op landelijk niveau maakt het buitenhouden en culturele identiteit als het water. Wie de kaarten inperken van het water (vijand) plaats voor een van Nederland verspreid over de afgelopen visie waarin het water juist meer de ruimte krijgt eeuwen ziet, beseft hoe bepalend dit is voor (vriend). Polders mogen overstromen, dammen deze delta. Nederlanders staan er angsten om worden geopend, woonwijken worden in en op uit als er een stormvloed is of de rivieren weer het water gebouwd, dijken en duinen worden buiten hun oevers treden. Ze gaan er vernuftig in elkaar geschoven, rivieren worden verbreed. en met veel kennis mee om als zij het willen Ingenieurs en ontwerpers leren elkaars taal en beheersen, tegenhouden of sturen. Ze wenden de creativiteit met betrekking tot water krijgt het aan voor hun gewin, op zee of in de haven een heel nieuwe impuls. die de schakel is tussen de maritieme wereld Voor Tracy Metz als geboren Amerikaanse en de economie in het achterland. Ze genieten was haar rondgang door de waterwereld een van de schoonheid van het water en kunnen fascinerende inkijk in het maken, en de maak- intens plezier beleven aan het zwemmen, zeilen baarheid, van het Nederlandse landschap. Zij of schaatsen. schrijft al jaren over stedelijke en ruimtelijke De kennis en technologie waarmee de Lage vraagstukken, maar de wereld van het water Landen sinds eeuwen met water omgaan, zijn was voor haar een grote ontdekking. Tijdens een al lang een bron van verbazing voor de rest van jaar als Loeb Fellow aan de Harvard Graduate de wereld. Nu het klimaat verandert – of dit nu School of Design merkte ze de grote belangstel- tijdelijk of structureel is, of het door de mens ling van de internationale gemeenschap aan wordt veroorzaakt of een natuurlijke cyclus is deze universiteit voor wat daar environmental – dringt het water zich van alle kanten op. Het planning wordt genoemd. De nieuwsgierigheid is regent vaker en harder, de rivieren worden voller, er ook groot voor hoe Nederland met zijn lange de zeespiegel stijgt. Opnieuw zijn alle ogen op en sterke planningstraditie een respons zoekt de Nederlanders gericht: hoe gaan ze hiermee op klimaatverandering – een respons waar de om? En wat kan de rest van de wereld daarvan rest van de wereld ook wat aan hoopt te hebben. leren? Daarom bevat ieder hoofdstuk van dit boek ook Journalist en auteur Tracy Metz gaat in dit een buitenlands voorbeeld, om te laten zien dat boek op zoek naar een antwoord. Zij beschrijft Nederland hierin niet alleen staat. Na het fel- de metamorfose die het Nederlandse land- lowship entameerde zij een samenwerking van schap nu ondergaat bij het vormgeven van de twee jaar tussen de Nederlandse overheid en nieuwe verhouding tot het water. De Nederland- Harvard, waarbij studenten innovatieve plan- se waterbouwkundigen, hydrologen, ingenieurs, nen maakten voor de omgang met het water in dijkgraven en al die andere specialisten die in Almere en Dordrecht. Tracy Metz was lid van de haar teksten aan het woord komen, hebben de tweede Deltacommissie, niet als expert maar als laatste jaren een ware denkomslag gemaakt. vertegenwoordiger van de samenleving, die op- INLEIDING / 11 drachtgever is van de waterwereld en er tevens hoofdstukken van Tracy Metz (Zoet, zilt en zout, van afhankelijk is. De kennis en ervaring die zij Dijken en polders, Groot water, Natte stad en in de Deltacommissie heeft opgedaan, hebben Catastrofe) over de nieuwe ontwerpopgave voor haar gesterkt in de overtuiging dat er een groot, Nederland. In een tijd dat de cultuurhistorische belangrijk en uiterst boeiend verhaal te vertellen dimensie steeds belangrijker wordt in discus- is over het nieuwe water in Nederland. sies over landschapsontwerp, is het spannend Nederland zoals wij het kennen is door men- om te zien in hoeverre beeldende kunst en senhand veroverd op de zanderige en modde- mediacultuur daarvoor als inspiratie kunnen rige rivierdelta – en is dus van meet af aan een dienen. cultuuruiting geweest. De technologie die ons Dit boek wil de lezer en kijker toegang ver- droge voeten bezorgt, trekt nu samen op met de schaffen tot een wereld die hem direct aangaat ruimtelijke ordening, landschapsontwikkeling en die fundamenteel aan het veranderen is. en natuur. Het ontwerpen aan een Nederland Het neemt hem mee in de verwondering van dat bestand is tegen de wisselvalligheden van de auteurs over het plezier, het vernuft en de het klimaat heeft niet alleen een veiligheids- creativiteit waarmee Nederlanders bezig zijn en economische dimensie, maar ook een met water – of het nu fysiek is, met het werke- esthetische en culturele kant. lijke water in het landschap, of mentaal, met Bij dit laatste sluit de bijdrage aan van de verbeelding ervan in de kunst. Het is ook kunsthistoricus Maartje van den Heuvel. Voor een uitnodiging aan planners, beleidsmakers dit boek en voor de gelijknamige tentoonstelling en ontwerpers om zich te verdiepen in de in de Kunsthal Rotterdam onderzocht zij hoe betekenissen die we door de eeuwen heen aan de verbondenheid met water tot uitdrukking het water hebben toegekend, en inspiratie op komt in beeldende kunst en mediacultuur. te doen voor het beheer, behoud en de telkens Dit thema stond centraal in haar verkenning nieuwe invulling van het Nederlandse water- van beeldtradities, die niet alleen te vinden zijn landschap. in kunstwerken in musea, maar ook terugkomen als ‘visuele communicatie’ in de hedendaagse Tracy Metz media. Al eerder maakte zij de tentoonstel- Maartje van den Heuvel ling ‘Nature as Artifice’, over landschap in de beeldende kunst, met name in de fotografie en videokunst, die internationaal reisde. Het water bleef haar intrigeren: dat heeft naast een land- schappelijk aspect ook een meer symbolische betekenis op een dieper niveau. Door alle tijden heen hebben kunstenaars geprobeerd deze fascinerende kant van het vloeibare element te verbeelden, of zij nu VOC-schepen schilderden in verf, eindeloos aan het water wachtten met een fotocamera tot het licht er op de juiste manier in spiegelde, of onder de oppervlakte waternimfen filmden in video’s voor veejay- kunst. Het onderzoek voerde haar nu eens naar museumdepots, waar zij met een zaklamp zeeslagen en scheepsportretten voor de ten- toonstelling uitzocht, dan weer naar de werk- plaatsen van kunstenaars voor wie het water een dagelijks onderwerp van artistieke gedacht- evorming is, zoals de woonboot op de Amstel van kunstenaar Jan Andriesse. De gevarieerde selectie die hier in vijf thema’s wordt gepresenteerd, geeft de kijker inzicht in de verbeelding en de beeldvorming van het Nederlandse waterlandschap. Deze thema’s (Strijd, Gewin, Verbond, Plezier en Mythe) worden in dit boek afgewisseld met de 156 / ESSAY 157 Philip Sadée | Vertrokken, 1873 Het vissersgenre genoot grote populariteit in de schilderkunst van de jaren zestig van de negentiende eeuw. De schilder Philip Sadée Maarten Schets | Vissersvrouwen, 2009 (1837–1904) woonde gedurende langere tijd in Scheveningen. Hij was er vaak op het strand om de bezigheden van de vissers Voor deze foto, die hij in opdracht van het Zuiderzeemuseum maakte, nam fotograaf en hun families te bestuderen. Dit strandzicht maakte hij in het Maarten Schets (1956) de weemoed en de kracht van de wachtende vissersvrouwen najaar; in september en oktober is de bedrijvigheid op het strand als uitgangspunt. Met stylist Frans Ankoné kleedde hij fotomodellen in historische het grootst en levert de laagstaande zon bovendien prachtig klederdrachtrokken, die hij combineerde met moderne tops en accessoires. Als locatie gekleurde wolken op. Voor dit schilderij koos Sadée het moment koos hij de Hondsbossche Zeewering aan de Noord-Hollandse kust, waar in 1421 de nadat de vissers op hun boten zijn uitgevaren. (Liefde-Van Brakel Sint-Elisabethsvloed en in 1570 de Allerheiligenvloed door de duinen waren gebroken. 1990, p. 26) Eind negentiende eeuw werden ter versterking de karakteristieke basaltblokken aangebracht. Schets fotografeerde de ‘vissersvrouwen’ te midden van de leegte, Olieverf op doek, 66,5 x 101,5 cm, Dordrechts Museum het water en de zware wolkenlucht, zo typisch voor het Hollandse landschap uit de schilderkunst. (Zijlstra 2009, p. 28-29) Chromogene druk, 120 x 180 cm, collectie van de kunstenaar; styling & art direction: Frans Ankoné; haar & visagie: Pernell Kusmus; kleding: rokken en sieraden collectie Zuiderzeemuseum, Enkhuizen; tops en handschoenen van Cora Kemperman; klompen uit het archief van de stylist; hoeden van Elizabeth van der Helm 172 / ESSAY Natte stad NATTE STAD / 173 174 / ESSAY 175 Natte stad Het water keert terug in de stad. Soms gebeurt zwanen voert. Maar er zijn ook foto’s van situa- dat ter verfraaiing, zoals met het herstel van ties die je als gemeente liever niet ziet: een oude havens en grachten, maar vaak is het uit meisje dat op de fiets door een ondergelopen nood geboren. Door de verandering van het straat ploegt, twee mensen die tot hun knieën klimaat regent het vaker en harder, de riolen in de drab de kelder staan leeg te pompen. Alles kunnen het niet aan en de straten staan blank; om de Rotterdammer bewust te maken van het ook de rivieren worden voller en spoelen met water in zijn stad – de prettige én de vervelende regelmaat over de kades. Steden gaan op zoek kanten ervan. Was vijf jaar geleden water voor naar nieuwe manieren om het water óf te weren de afdeling Stedenbouw en Volkshuisvesting óf tijdelijk op te vangen. De ‘natte stad’ maakt nog ‘een van de zeven bijbelse plagen die de van de nood een deugd: singels, vijvers, bas- bouw belemmeren’, nu wordt het gezien als sins en regenwatertuinen kunnen niet alleen een kans, zegt John Jacobs, senior adviseur stortbuien opvangen, maar ook koelte brengen bij Rotterdam Climate Proof, onderdeel van en de stad verfraaien.