ZOET & ZOUT Water en de Nederlanders

NAi Uitgevers Tracy Metz & Maartje van den Heuvel INHOUD / 5

Inleiding 6

Water in beeld 13 Van zeestuk tot veejaykunst

Zoet, zilt en zout 22

Strijd 44

Dijken en polders 74

Verbond 96

Groot water 122

Gewin 144

Natte stad 172

Plezier 196

Catastrofe 224

Mythe 246

Water en de Nederlanders 280

Bibliografie 288 INLEIDING / 7 INLEIDING / 9

Geen element ligt zo na aan de Nederlandse Op landelijk niveau maakt het buitenhouden en culturele identiteit als het water. Wie de kaarten inperken van het water (vijand) plaats voor een van Nederland verspreid over de afgelopen visie waarin het water juist meer de ruimte krijgt eeuwen ziet, beseft hoe bepalend dit is voor (vriend). Polders mogen overstromen, dammen deze delta. Nederlanders staan er angsten om worden geopend, woonwijken worden in en op uit als er een stormvloed is of de rivieren weer het water gebouwd, dijken en duinen worden buiten hun oevers treden. Ze gaan er vernuftig in elkaar geschoven, rivieren worden verbreed. en met veel kennis mee om als zij het willen Ingenieurs en ontwerpers leren elkaars taal en beheersen, tegenhouden of sturen. Ze wenden de creativiteit met betrekking tot water krijgt het aan voor hun gewin, op zee of in de haven een heel nieuwe impuls. die de schakel is tussen de maritieme wereld Voor Tracy Metz als geboren Amerikaanse en de economie in het achterland. Ze genieten was haar rondgang door de waterwereld een van de schoonheid van het water en kunnen fascinerende inkijk in het maken, en de maak- intens plezier beleven aan het zwemmen, zeilen baarheid, van het Nederlandse landschap. Zij of schaatsen. schrijft al jaren over stedelijke en ruimtelijke De kennis en technologie waarmee de Lage vraagstukken, maar de wereld van het water Landen sinds eeuwen met water omgaan, zijn was voor haar een grote ontdekking. Tijdens een al lang een bron van verbazing voor de rest van jaar als Loeb Fellow aan de Harvard Graduate de wereld. Nu het klimaat verandert – of dit nu School of Design merkte ze de grote belangstel- tijdelijk of structureel is, of het door de mens ling van de internationale gemeenschap aan wordt veroorzaakt of een natuurlijke cyclus is deze universiteit voor wat daar environmental – dringt het water zich van alle kanten op. Het planning wordt genoemd. De nieuwsgierigheid is regent vaker en harder, de rivieren worden voller, er ook groot voor hoe Nederland met zijn lange de zeespiegel stijgt. Opnieuw zijn alle ogen op en sterke planningstraditie een respons zoekt de Nederlanders gericht: hoe gaan ze hiermee op klimaatverandering – een respons waar de om? En wat kan de rest van de wereld daarvan rest van de wereld ook wat aan hoopt te hebben. leren? Daarom bevat ieder hoofdstuk van dit boek ook Journalist en auteur Tracy Metz gaat in dit een buitenlands voorbeeld, om te laten zien dat boek op zoek naar een antwoord. Zij beschrijft Nederland hierin niet alleen staat. Na het fel- de metamorfose die het Nederlandse land- lowship entameerde zij een samenwerking van schap nu ondergaat bij het vormgeven van de twee jaar tussen de Nederlandse overheid en nieuwe verhouding tot het water. De Nederland- Harvard, waarbij studenten innovatieve plan- se waterbouwkundigen, hydrologen, ingenieurs, nen maakten voor de omgang met het water in dijkgraven en al die andere specialisten die in Almere en Dordrecht. Tracy Metz was lid van de haar teksten aan het woord komen, hebben de tweede Deltacommissie, niet als expert maar als laatste jaren een ware denkomslag gemaakt. vertegenwoordiger van de samenleving, die op- INLEIDING / 11

drachtgever is van de waterwereld en er tevens hoofdstukken van Tracy Metz (Zoet, zilt en zout, van afhankelijk is. De kennis en ervaring die zij Dijken en polders, Groot water, Natte stad en in de Deltacommissie heeft opgedaan, hebben Catastrofe) over de nieuwe ontwerpopgave voor haar gesterkt in de overtuiging dat er een groot, Nederland. In een tijd dat de cultuurhistorische belangrijk en uiterst boeiend verhaal te vertellen dimensie steeds belangrijker wordt in discus- is over het nieuwe water in Nederland. sies over landschapsontwerp, is het spannend Nederland zoals wij het kennen is door men- om te zien in hoeverre beeldende kunst en senhand veroverd op de zanderige en modde- mediacultuur daarvoor als inspiratie kunnen rige rivierdelta – en is dus van meet af aan een dienen. cultuuruiting geweest. De technologie die ons Dit boek wil de lezer en kijker toegang ver- droge voeten bezorgt, trekt nu samen op met de schaffen tot een wereld die hem direct aangaat ruimtelijke ordening, landschapsontwikkeling en die fundamenteel aan het veranderen is. en natuur. Het ontwerpen aan een Nederland Het neemt hem mee in de verwondering van dat bestand is tegen de wisselvalligheden van de auteurs over het plezier, het vernuft en de het klimaat heeft niet alleen een veiligheids- creativiteit waarmee Nederlanders bezig zijn en economische dimensie, maar ook een met water – of het nu fysiek is, met het werke- esthetische en culturele kant. lijke water in het landschap, of mentaal, met Bij dit laatste sluit de bijdrage aan van de verbeelding ervan in de kunst. Het is ook kunsthistoricus Maartje van den Heuvel. Voor een uitnodiging aan planners, beleidsmakers dit boek en voor de gelijknamige tentoonstelling en ontwerpers om zich te verdiepen in de in de Kunsthal Rotterdam onderzocht zij hoe betekenissen die we door de eeuwen heen aan de verbondenheid met water tot uitdrukking het water hebben toegekend, en inspiratie op komt in beeldende kunst en mediacultuur. te doen voor het beheer, behoud en de telkens Dit thema stond centraal in haar verkenning nieuwe invulling van het Nederlandse water- van beeldtradities, die niet alleen te vinden zijn landschap. in kunstwerken in musea, maar ook terugkomen als ‘visuele communicatie’ in de hedendaagse Tracy Metz media. Al eerder maakte zij de tentoonstel- Maartje van den Heuvel ling ‘Nature as Artifice’, over landschap in de beeldende kunst, met name in de fotografie en videokunst, die internationaal reisde. Het water bleef haar intrigeren: dat heeft naast een land- schappelijk aspect ook een meer symbolische betekenis op een dieper niveau. Door alle tijden heen hebben kunstenaars geprobeerd deze fascinerende kant van het vloeibare element te verbeelden, of zij nu VOC-schepen schilderden in verf, eindeloos aan het water wachtten met een fotocamera tot het licht er op de juiste manier in spiegelde, of onder de oppervlakte waternimfen filmden in video’s voor veejay- kunst. Het onderzoek voerde haar nu eens naar museumdepots, waar zij met een zaklamp zeeslagen en scheepsportretten voor de ten- toonstelling uitzocht, dan weer naar de werk- plaatsen van kunstenaars voor wie het water een dagelijks onderwerp van artistieke gedacht- evorming is, zoals de woonboot op de Amstel van kunstenaar Jan Andriesse. De gevarieerde selectie die hier in vijf thema’s wordt gepresenteerd, geeft de kijker inzicht in de verbeelding en de beeldvorming van het Nederlandse waterlandschap. Deze thema’s (Strijd, Gewin, Verbond, Plezier en Mythe) worden in dit boek afgewisseld met de 156 / ESSAY 157

Philip Sadée | Vertrokken, 1873

Het vissersgenre genoot grote populariteit in de schilderkunst van de jaren zestig van de negentiende eeuw. De schilder Philip Sadée Maarten Schets | Vissersvrouwen, 2009 (1837–1904) woonde gedurende langere tijd in Scheveningen. Hij was er vaak op het strand om de bezigheden van de vissers Voor deze foto, die hij in opdracht van het Zuiderzeemuseum maakte, nam fotograaf en hun families te bestuderen. Dit strandzicht maakte hij in het Maarten Schets (1956) de weemoed en de kracht van de wachtende vissersvrouwen najaar; in september en oktober is de bedrijvigheid op het strand als uitgangspunt. Met stylist Frans Ankoné kleedde hij fotomodellen in historische het grootst en levert de laagstaande zon bovendien prachtig klederdrachtrokken, die hij combineerde met moderne tops en accessoires. Als locatie gekleurde wolken op. Voor dit schilderij koos Sadée het moment koos hij de Hondsbossche Zeewering aan de Noord-Hollandse kust, waar in 1421 de nadat de vissers op hun boten zijn uitgevaren. (Liefde-Van Brakel Sint-Elisabethsvloed en in 1570 de Allerheiligenvloed door de duinen waren gebroken. 1990, p. 26) Eind negentiende eeuw werden ter versterking de karakteristieke basaltblokken aangebracht. Schets fotografeerde de ‘vissersvrouwen’ te midden van de leegte, Olieverf op doek, 66,5 x 101,5 cm, Dordrechts Museum het water en de zware wolkenlucht, zo typisch voor het Hollandse landschap uit de schilderkunst. (Zijlstra 2009, p. 28-29)

Chromogene druk, 120 x 180 cm, collectie van de kunstenaar; styling & art direction: Frans Ankoné; haar & visagie: Pernell Kusmus; kleding: rokken en sieraden collectie Zuiderzeemuseum, Enkhuizen; tops en handschoenen van Cora Kemperman; klompen uit het archief van de stylist; hoeden van Elizabeth van der Helm 172 / ESSAY Natte stad NATTE STAD / 173 174 / ESSAY 175 Natte stad

Het water keert terug in de stad. Soms gebeurt zwanen voert. Maar er zijn ook foto’s van situa- dat ter verfraaiing, zoals met het herstel van ties die je als gemeente liever niet ziet: een oude havens en grachten, maar vaak is het uit meisje dat op de fiets door een ondergelopen nood geboren. Door de verandering van het straat ploegt, twee mensen die tot hun knieën klimaat regent het vaker en harder, de riolen in de drab de kelder staan leeg te pompen. Alles kunnen het niet aan en de straten staan blank; om de Rotterdammer bewust te maken van het ook de rivieren worden voller en spoelen met water in zijn stad – de prettige én de vervelende regelmaat over de kades. Steden gaan op zoek kanten ervan. Was vijf jaar geleden water voor naar nieuwe manieren om het water óf te weren de afdeling Stedenbouw en Volkshuisvesting óf tijdelijk op te vangen. De ‘natte stad’ maakt nog ‘een van de zeven bijbelse plagen die de van de nood een deugd: singels, vijvers, bas- bouw belemmeren’, nu wordt het gezien als sins en regenwatertuinen kunnen niet alleen een kans, zegt John Jacobs, senior adviseur stortbuien opvangen, maar ook koelte brengen bij Rotterdam Climate Proof, onderdeel van en de stad verfraaien. Op veel plaatsen worden Rotterdam Climate Initiative. nieuwe woonwijken gerealiseerd in en aan het Dat is dan wel een uit nood geboren kans, water, met steigers aan de achtergevels en getij zeg ik, en dat beaamt hij. ‘Het regent steeds dat op en neer klotst onder de huizen. Sommi- vaker en harder, en de pompen en riolen kunnen gen geloven dat de stad van de toekomst op het het niet zo snel wegwerken. Wat ga je daar als water ligt, met drijvende huizen, parken en zelfs gemeente aan doen? Moet je een enorm dure energiecentrales. Na de auto is het nu het water infrastructuur aanleggen die je 90 procent van dat het aanzien van de stad verandert. de tijd niet nodig hebt? Nog wat van die dure In 2000 stelde Rotterdam voor het eerst stormvloedkeringen bouwen zoals de Maeslant- een Waterplan op. Het verscheen in een oplage kering in de Nieuwe Waterweg? Dan kun je er van twintig exemplaren, zonder plaatjes. Het beter op allerlei plekken voor zorgen dat je het was immers alleen voor intern gebruik bij de water opvangt en gebruikt om de stad aantrek- gemeente en de waterschappen bedoeld. Zeven kelijker te maken, en daarmee ook economisch jaar later verscheen het tweede Waterplan, sterker.’ Siebe Swart maar deze keer werd het full colour gedrukt In het midden van de negentiende eeuw had met veel beeld, in zowel het Nederlands als het Rotterdam een groot waterprobleem. Het op- Recreatiegebied De Gouden Ham, onderdeel van rivier de Maas met Engels en in een oplage van 5.000. Rotterdam pervlaktewater was een open riool, in het drink- drijvende woningen aan de Bovendijk. De recreatiewoningen maken maakt van zijn aanpak van het water een staal- water zaten wormen en duizenden inwoners onderdeel uit van een complex van buitendijks gebouwde tweede tje citymarketing, want water is een hot topic. stierven aan cholera. Stadsarchitect W. Rose huizen, die gaan drijven bij hoog water. De woningen zijn bevestigd Natuurlijk staat het vol sfeervolle foto’s van bedacht toen een nieuw watersysteem voor de aan meerpalen om verschillen in waterhoogte op te vangen. stoere binnenvaartschepen, jaloersmakende stad: dertig kilometer aan singels met sluizen (Afbeelding p. 171) lijven op het tijdelijke stadsstrand aan de Maas en pompstations waardoor het water steeds en een vrouw die vanaf haar terrassteiger de werd ververst. Een bijkomend voordeel was dat 176 / NATTE STAD NATTE STAD / 177

hooguit op een vochtig bankje in de wind naast Waterpleinen Naast de parkeergarage die als een vuilnisbak kunnen zitten, nu zitten we heel bassin dubbelt, heeft Rotterdam nog veel meer stedelijk te loungen. Op veel plaatsen zal de kaarten in zijn mouw. Natuurlijk moeten er meer harde grens tussen land en water verdwijnen, groene daken komen, liefst 800.000 vierkante verwacht Jacobs. Er komen ook meer amfibi- meter in 2025, die het regenwater vasthouden sche gebouwen – die op het land staan maar en de stad koeler en minder stoffig maken, maar zonodig kunnen drijven – en meer gebouwen daarnaast loopt er een aantal experimenten om die permanent drijven. ‘Hier in Rotterdam zijn water een nieuwe plek in de stad te geven: we bijvoorbeeld bezig met een plan voor een š De trapdijk bijvoorbeeld, die in plaats van drijvend Chinatown. Bij de voormalige Rotter- schuine taluds, ‘traptreden’ heeft – een soort damsche Droogdok Maatschappij in de Stads- terrassen. De bedenker is Joep van Leeuwen haven komt ook Aquadocks, een experimenteer- van Gemeentewerken, die hiervoor in 2008 ruimte voor alles op het gebied van drijvend de innovatieprijsvraag van zijn dienst kreeg. bouwen: kassen, wegen, nutsvoorzieningen. ‘Je wint hiermee ruimte’, zegt hij, ‘want ieder En als we in 2028 de Olympische Spelen mogen “terras” is bruikbaar: voor wegen, gebouwen, organiseren, dan creëren we een drijvend parkeerplaatsen, groen of recreatie. De extra atletendorp.’ kosten van de aanleg wegen op tegen de ruimte Zal dat drijvend wonen niet altijd een niche- die je ermee wint. Maar let op, dit is nu nog markt blijven? ‘Wolkenkrabbers zijn ook een een conceptuele aanpak.’ In het Museumpark heeft Rotterdam nichemarkt, voor maar één of twee procent š Het dakpark, een combinatie van park, een parkeergarage gebouwd met van je bevolking’, zegt Jacobs. ‘Maar ze zijn wel winkels en dijk. De minister van Infrastructuur onderin ruimte voor 10 miljoen liter kenmerkend voor deze stad, net zoals de grach- en Milieu gaf in september 2011 het startsein regenwater. Bij stortbuien wordt het water tijdelijk opgeslagen en tengordel dat is voor Amsterdam. Het gaat mij voor de aanleg. Het gaat om de overkapping geleidelijk naar het riool afgevoerd, om de uitstraling. Rotterdam moet zich met van een voormalig rangeerterrein in Rotterdam. om te voorkomen dat het riool dat drijvend wonen onderscheiden.’ Daarop worden een winkelcentrum en een par- overloopt.

Joep van Leeuwen van Gemeente- de singels ook nog een groene en prettige woon- werd genoemd. ‘En toch’, zegt Jacobs verma- werken Rotterdam heeft de trapdijk omgeving opleverden.’ nend, ‘was dit zelfs mét de budgetoverschrijding bedacht, een multifunctionele stads- We lopen langs een van Roses huzarenstuk- nog altijd goedkoper dan een aparte water- dijk. ‘Deze dijk bestaat uit vlakke, brede treden die voor allerlei verschil- jes, de Westersingel. Langs het water lopen niet berging graven.’ lende functies zijn te gebruiken, zoals één maar twee kades, een hoge op straatniveau We nemen een steile stenen trap omhoog wegen, groen, bebouwing, parkeren en een lage die tijdelijk onder water kan komen naar de Westzeedijk – die behalve een stads- en waterberging’, zegt Van Leeuwen. te staan. Bij hoogwater eindigt het voetgangers- snelweg ook een primaire waterkering is – en ‘De trapdijk kost in eerste instantie meer in aanleg, maar je spaart er bruggetje dus plompverloren in het water. ‘Ja, aan de overkant via een klein trappetje er weer veel ruimte mee uit.’ met opzet’, zegt Jacobs, ‘dan beleef je het echt. af. Hoe vaak heb ik hier gelopen zonder stil te Anders dan bijvoorbeeld New Orleans (zie hoofd- staan bij waar ik ben? Nu besef ik: ik sta buiten- stuk ‘Catastrofe’) willen wij het water niet dijks, de stad achter mij ligt binnen de dijken ondergronds wegstoppen, maar het juist in maar wel een héél stuk lager. Geen wonder dat het straatbeeld zichtbaar maken.’ menigeen zegt dat je buitendijks veiliger bent: Het watervraagstuk wordt door klimaat- als het water komt kan het ook weer weg, maar verandering weliswaar urgenter, maar om de binnen de dijken zit je daar maar in die volge- hele stadsinrichting te kunnen sturen, moet lopen badkuip. Dan richt je niet veel uit met het ‘meeliften’ met een commercieel belang, je dompelpomp in de kelder. Het hele nieuwe zoals de bouw van een woonwijk of een par- stadsdeel Kop van Zuid ligt trouwens ook bui- keergarage. Een van Rotterdams trouvailles om tendijks, net als de oude Rijn-, Maas-, Waal-, het hoogwater het hoofd te bieden, is de nieuwe Eem- en Merwe-Vierhavens, die samen worden garage onder het Museumpark. Onderin zit een ontwikkeld onder de naam ‘Stadshavens’. reusachtig bassin waarin tijdelijk tien miljoen Dit wordt Rotterdams belangrijkste nieuwe liter regen- en rioolwater kan worden opgeslagen. stadsuitbreiding met 13.000 nieuwe woningen, Als de stortbui voorbij is wordt het geleidelijk waarvan 5.000 drijvend. afgevoerd, dan loopt het riool niet over. Tijdens Onze stadswaterwandeling eindigt op een de bouw liepen de kosten echter zo hoog op terras aan de Maas, met uitzicht op de Eras- dat het project in de volksmond ‘de blunderput’ musbrug. Nog niet zo lang geleden had je hier 178 / NATTE STAD NATTE STAD / 179

keergarage gebouwd met een park op het dak Het plan behelst een ondiepe vijver als pieren- en een dijk erlangs. badje, een bassin waar het water met riet wordt š De City Water Lounge Rotterdam, een ‘recre- gezuiverd en een betegeld zwembad van 25 me- atie-eiland’ van twee gekoppelde duwbakken ter lang. ‘Dit is een didactisch voorbeeld van hoe met daarop een zwembad, whirlpool en horeca we een bestaand gebouw in de binnenstad kun- in een drijvend park. Roland Pouw van archi- nen aanpakken tegen de klimaatverandering’, tectenbureau IOU: ‘Op die duwbakken stapelen zegt Duzan Doepel. ‘Van een kijkplein wordt het we zeecontainers met daarin ruimte voor café, een gebruiksplein.’ De drie baden vangen het restaurant en een dj. Het houten dek refereert regenwater op, in plaats van het in het riool te aan het hout dat vroeger in de Rijnhaven werd laten wegstromen. overgeslagen.’ Het eiland is met een drijvende š En dan zijn er de waterpleinen, die dankzij steiger te bereiken en wordt zo’n honderd meter de Rotterdamse watermarketingmachine al vanaf de kade met palen op z’n plek gehouden. beroemd waren voordat er überhaupt een gere- š Het klimaatplein, dat Doepel Strijkers aliseerd was. Simpel gezegd is een waterplein Architects voorstelt voor de plek waar zich nu een mooi vormgegeven vertragingstactiek: het de door algen en lekkage geplaagde vijver van moet ervoor zorgen dat als er in korte tijd veel het Nederlands Architectuurinstituut bevindt. regen op de stenige stad valt, het niet in één keer in het riool plenst, dat dan prompt over- loopt. Al die verharde oppervlaktes, het asfalt en de stoepen en de daken leiden ertoe dat het water meteen wegstroomt naar het riool in plaats van langzaam weer in de grond te kunnen zakken. Houd het regenwater een tijdje vast, is nu het idee, maak er iets moois van en laat het dan geleidelijk weer weglopen.

Samen met collega-architect Marco Vermeulen werd Florian Boer uitgenodigd om voor de Inter- nationale Architectuur Biënnale Rotterdam van in de stad, grote waterballonnen die ineens uit geving ziet graag dat het plein wordt opgeknapt. De Urbanisten hebben het Waterplein 2005 na te denken over de toekomst van water de grond opzwellen als het hard regent, een Florian Boer: ‘Met het geld dat we toch al uit- ontworpen, een verdiept plein dat bij in de stad. Met zijn huidige compagnon Dirk van lange reeks verkeersdrempels waartussen het geven aan waterbeheer kunnen we meteen ook hevige buien het regenwater tijdelijk opvangt. Het plein is niet gekoppeld Peijpe en hun bureau De Urbanisten maakte water wordt opgevangen, als een levensgrote mooie openbare ruimte maken.’ aan het riool, dus het water is schoon. hij een stripboek vol waterideeën waarin ze streepjescode op straat; en het idee van het Na de bui sijpelt het water terug in hun fantasie de vrije loop laten, zoals een serie waterplein, dat nu als beleid is opgenomen in Vloedstenen Het is een jaarlijks terugkerend de grond en vult het grondwater kleine muurtjes die als dammen het water te- het meest recente Waterplan. ritueel in Dordrecht: elke derde woensdag van weer aan. V.l.n.r. het plein in droge toestand, met een beetje water, genhouden en een terrassenlandschap maken Hij legt het principe uit. ‘Bij droog weer is het september wordt er geoefend met de vloed- met veel water en met ijs. Het eerste waterplein gewoon een verzonken plein waar je schotten. Het water is hier nooit ver weg, zeker Waterplein zal in 2012 in Rotterdam Voor de Rijnhaven in Rotterdam heeft worden gerealiseerd. architectenbureau IOU een eiland van kunt zitten of spelen. Als het een beetje regent, eens per jaar klotst het er over de kades. duwbakken ontworpen met daarop dan komt er een laag water in en vormen zich De schotten moeten voorkomen dat het water zwembaden en een park. In gestapelde loopjes, geultjes en plassen. Pas als het heftig – maar dan moet het heel hoog staan – vanuit zeecontainers is er ruimte voor een regent loopt het waterplein echt vol – dat is de zijstraten de Voorstraat inloopt, de langste café, een restaurant, een dansvloer en een spa. maar 5 tot 10 procent van de tijd. Omdat het en oudste winkelstraat van Nederland en regenwater naar het plein wordt geleid, blijven tevens zeedijk. de straten eromheen droog. Daarna loopt het Het is een heel karwei, die schotten, er water gecontroleerd en geleidelijk terug in de komen kraanwagens aan te pas en mannen grond of in de singels.’ In hun graphic water met helmen en veiligheidshesjes. Ze sluiten de novel staat Florian Boer als stripfiguur wijsneu- zijstraten af door de schotten op elkaar te sta- zig naar een badkuip te wijzen terwijl hij uitlegt: pelen in sleuven in de muren. Veel voordeuren in ‘Het maximum dat dit plein aankan is ongeveer de binnenstad van Dordrecht zijn ook verhoogd, Doepel Strijkers Architects ontwierpen voor de vijver rond het Nederlands 1 miljoen liter regenwater. Dat staat gelijk aan er leiden een paar treden naar toe en als het Architectuurinstituut in Rotterdam 5000 badkuipen vol!’ water komt, dan worden die aan de onderkant een ‘klimaatplein’ met een zwembad, Op zoek naar een plek voor het eerste wa- met planken afgedekt. Dit is hoogwater- een kinderbad en een vijver waar riet terplein kwamen ze uiteindelijk terecht op het bescherming in zijn meest basale vorm, simpel KHWUHJHQZDWHU¿OWHUWHQZDDUNUXLGHQ groeien voor gebruik in het NAi- Benthemplein in Rotterdam-Noord. Het plein en doeltreffend. Zo doen ze het al eeuwen, de restaurant. ligt gunstig in de waterhuishouding en de om- Voorstraat is immers helemaal volgebouwd en 180 / NATTE STAD NATTE STAD / 181

Elk jaar houdt Dordrecht een oefening met vloedschotten die de binnenstad en de Maeslantkering bij Rotterdam – maar verontrustend soort groeistreepjes rampspoed bij hoogwater moeten drooghouden. tussen het eiland van Dordrecht en het achter- op ongemak op dreiging gestapeld: 3 december De oefening is onderdeel van de land zit niets. En je beseft weer dat Dordrecht 1936, 12 maart 1906, 26 november 1928, gemeentelijke campagne om inwoners een eiland is, iets wat je makkelijk vergeet nu 13 januari 1916, 23 december 1954, 1 februari bewust te maken van wat er bij hoog- water in deze omgeving kan gebeuren. het met bruggen en tunnels zo efficiënt aan het 1953. In 1953 stond het water 3 meter 73 hoog; land is vastgeniet. ‘Dordrecht heeft een haat- de stad werd alleen gered door een dijkdoor- liefdeverhouding met het water’, zegt Judit Bax, braak elders, die de druk op de Dordtse dijken stedenbouwkundige bij de gemeente. Ze wijst plotseling verminderde. op een huis waar het water tot halverwege het Denk maar niet dat je als leek weet wat hier onderste raam staat. ‘Het water is onvoorspel- binnen- of buitendijks is. Zelfs de Grote Kerk, baar en gevaarlijk, maar het heeft Dordrecht waarvan de bouw in 1339 begon, staat buiten- het is dus onmogelijk deze ‘dijk’ te verhogen. ook zijn welvaart gebracht en geeft het nu een dijks. ‘Dat vond men toen veiliger dan binnen Het doet me denken aan Pamplona, waar elk bijzondere woon- en leefkwaliteit.’ de dijken’, zegt Judit Bax. ‘Wij hebben nu meer jaar de stieren de dwaze mannen achterna Vanaf de Voorstraat en de Wijnstraat vertrouwen in de dijken dan toen, maar feit blijft stuiven door de Estafeta Kalea, die ook met groeide de nederzetting niet alleen binnendijks dat Dordrecht een diepe polder is. Als de dijk schotten tot een soort goot wordt gemaakt. maar ook de rivier in, op een soort opgehoogde hier doorbreekt staat alles onder water.’ Met dat verschil dat er daar wel eens iemand zandbanken. Bax: ‘Dat werd een buitendijks Nog steeds loopt Dordrecht voorop in het tegen aan wordt gespietst; hier krijg je hooguit havengebied waar alle boten hun goederen gedurfde denken over het leven buiten de dijken. natte voeten. moesten overslaan. Daardoor beleefde de stad De stad nam in 2005 het initiatief tot het aantrekkelijk en veilig is maar en tegelijkertijd Dordrecht is voorloper in het ‘Urban Dordrecht heeft een bijzondere plaats in in de veertiende eeuw zijn eigen Gouden Eeuw, Urban Flood Management-programma, waar mensen weer bewust maakt van hun relatie tot Flood Management’, de integratie van waterveiligheid en stadsplan- het oer-Nederlandse verhaal van de verhouding maar dat zijn nu wel de relatief lage kades waar ook Hamburg en Londen aan deelnamen, om het water.’ Nu is Dordrecht trekker van MARE, ning. Op deze luchtfoto uit begin jaren tussen land en water. Hier ontmoeten de rivie- elk jaar water op staat.’ De achterkanten van de de mogelijkheden te onderzoeken voor veilig Managing Adaptive Responses to Changing twintig ligt linksboven schiereiland de ren en de zee elkaar en gaat de zee over in de huizen zijn meteen ook een waterkering. De stad bouwen buitendijks. ‘Toen we hierover begon- Flood Risk, een samenwerking met Sheffield, Stadswerven, waar lange tijd schepen delta. Op de kop van het eiland, waar de stad heeft er samen met het waterschap Hollandse nen was de reactie: ‘Doe niet zo eng, buitendijks Hannover, Bergen en Seattle met de bedoeling werden gebouwd. Het ligt buitendijks, maar wordt als hoogwaardige woon- rond 1200 is ontstaan, zie je de drie rivieren Delta maar een attractie van gemaakt, in de bouwen is gevaarlijk en zo verkopen we geen het water beter in het stedelijk gebied achter omgeving ingericht. De woningen samenkomen, de Oude Maas, de Noord en de vorm van een ‘Hoogwater wandelroute’. huis’, zegt Ellen Kelder, strategisch adviseur de dijken te integreren. krijgen waterdichte plinten en de Beneden-Merwede. Zelfs bij rustig weer voel je Overal in het westelijke deel van de stad waterbeleid bij de gemeente. ‘Maar wij waren Dordrecht besloot het nieuwe beleid uit te openbare ruimte mag bij hoogwater wat een macht aan water uit het hele Europese blijken er vloedstenen in de gevels te zijn ge- ervan overtuigd dat je met een combinatie van proberen op de Stadswerven, een schiereiland onderlopen. achterland op je af komt denderen. Dit is boven- metseld. Judit Bax wijst me de mooiste, die technische innovaties in de bouw, een slimme vlak bij de binnenstad. Die is ooit ontstaan als dien het drukst bevaren waterknooppunt van geheel onvindbaar zou zijn geweest zonder inrichting van de ruimte en een goede com- zandbank tussen de rivieren de Wantij en de Europa. Tussen Dordrecht en de zee zitten twee deskundige leiding, in een overdekte gang tus- municatie met de bewoners over wat te doen Beneden-Merwede en is geleidelijk door men- grote beschermheren, de dam in de Haringvliet sen de straat en een woonblok. Hier is met een bij hoog water, een omgeving kunt bieden die sen op- en uitgebouwd tot scheepswerf. Vanaf

Hamburg, stadskust aan de Elbe

Een binnenstad in de rivier – maar ook een toonaangevend len de schoonmakers daarna populair nieuw stadsdeel. dat is HafenCity, de nieuwe voorbeeld van buitendijks langs moeten komen. Vandaar De nieuwe gebouwen langs uitbreiding van de Duitse stad bouwen. de bijnaam voor HafenCity: de verhoogde kades staan op Hamburg. HafenCity wordt Ik zit er op het Waterplein de stadskust van Hamburg hoge plinten, stoer en afwe- gerealiseerd in het oude ha- en wacht op het water. Zowel aan de Elbe. De combinatie rend. Hamburg heeft immers vengebied aan de noordelijke het plein als de bebouwing van stormvloed en een hoge in 1962 zijn harde les geleerd, oever van de Elbe, waar het langs de kades en de oude waterstand in de Elbe zorgt toen bij overstromingen van getij twee keer per dag ruim pakhuizen erachter kunnen eens in de paar jaar voor de Elbe de huizen van 60.000 drie meter op en neer gaat. veel hebben, dat is eraan af overstromingen. Wie ervoor inwoners werden verwoest Met zo’n 126 hectare land te zien. Het plein loopt als een kiest hier te wonen, leert echt en 315 mensen om het leven met daarop woningen en kan- fraai vormgegeven scheeps- leven met de grillen van getij, kwamen. Geen nood, dat gaat toren, musea, parken, pleinen, helling in lichtgekleurd steen stormvloed, springtij en wel- vandaag niet gebeuren. In het een nieuwe metrolijn en een schuin af naar het water. Deze licht zeespiegelrijzing. Het rustige najaarsweer wordt er Hamburg heeft zijn binnenstad muziekgebouw in het water openbare hangplek kan rustig heeft mensen niet afgeschrikt: volop gefietst, gewandeld, uitgebreid met de nieuwe wijk is HafenCity niet alleen een onderlopen – en het bankje HafenCity is, mede door de van werk naar huis gehaast en HafenCity in de Elbe. Het Waterplein loopt schuin af naar het water van de grootste stadsontwik- waarop ik zit ook – en daarna manier waarop het door de geborreld in de cafés. Voor een en kan bij hoogwater onderlopen. kelingsprojecten van Europa, weer droogvallen, hooguit zul- tijd heen is ontwikkeld, een nieuw stadsdeel is HafenCity 182 / NATTE STAD NATTE STAD / 183

absoluut waterveilig’, verzekert Van Son me. wetse romantisch gedoe, wegen en parkeer- binnen steden kan worden gebruikt om ze ‘Ze krijgen “vloedfronten”, dat zijn waterdichte plaatsen moesten we hebben! Opvallend is dat beter bereikbaar te maken. ‘Water is altijd de plinten. Maar de oever tegenover de stad wordt het water dat in aanleg toch vooral functioneel belangrijkste infrastructuur geweest van de juist laag gehouden. Daar is openbare ruimte was, nu om heel andere redenen wordt hersteld, Nederlandse watersteden, maar dat is verloren in de vorm van een plein en een park waar het namelijk esthetische. En achter de esthetiek zit gegaan met de opkomst van de trein en de auto’, water mag komen, we zijn hier immers buiten- de economie: een mooie stad met leuke terras- zegt Rutger de Graaf van DeltaSync. ‘Nu we dijks. Op sommige plekken houden we het water sen langs het water trekt meer bezoekers. steden ecologischer proberen te maken, is het buiten, op andere zoeken we het juist op.’ Dat Water terugbrengen in de bestaande stad is terugbrengen van het gebruik van het water een vonden ontwikkelaars een moeilijk idee in het niet simpel. Amsterdam is dan wel beroemd om goede manier om de auto terug te dringen en de begin, ja, ‘maar nu zien ze dat de relatie met het de grachtengordel, maar tussen 1850 en 1950 parkeerproblemen in de binnensteden te lijf te water de woonkwaliteit ten goede komt’. zijn er wel zeventig grachten in de hoofdstad gaan.’ DeltaSync kwam tot de conclusie dat er in gedempt. Het stadsbestuur heeft een plan deze steden (Breda, Delft, Den Bosch, Den Haag, Water terug in de stad Dordrecht is niet gelanceerd om óf de Westerstraat óf de Elands- Dordrecht, Haarlem, Leiden en Rotterdam) grote alleen: veel steden in Nederland zijn aan het gracht weer uit te graven – maar dat is uitein- kansen liggen, vooral voor winkelpubliek en water ontsproten. Vaak is die relatie met water delijk gestrand op verzet van de middenstand. toeristen. Zij stellen een heel scala aan oplos- de reden van hun bestaan: nog tot in de jaren En de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse singen voor, zoals het aanleggen van nieuwe De stad trekt naar het water: houten het oude Tolhuis en de halte voor de waterbus- zestig werden groenten uit Noord-Holland met Binnenstad vindt dat de gemeenteraad de kans vaarroutes (Breda), een park&float-transferium dek voegt openbare ruimte toe aan sen, onder andere naar Rotterdam, kijk ik over pramen aangevoerd bij de Centrale Markthallen van de eeuw misliep toen bij de bouw van de (Delft), een doorgaande vaarroute vanaf een de nieuwbouw aan de Borneokade in de smalle rivier de Wantij naar het verlaten – een beeld dat we nu eerder met de drijvende Noord-Zuidlijn werd gekozen voor een plein in bedrijventerrein tot aan het strand (Den Haag), Amsterdam. landje: de scheepsbouw is vertrokken en de markten van Vietnam of Bangkok associëren plaats van voor herstel van de rivier de Amstel een drijvende parkeergarage met daarop een grote hallen en kantoren staan leeg. Ik fiets dan met Nederland. tot aan de Dam. stadsboulevard (Dordrecht), een autoferry die achter stedenbouwkundige Edwin van Son aan, Met de komst van de auto is veel water Iedere toerist die Nederland bezoekt, is ver- over een ringweg van water vaart (Rotterdam) langs de Biesboschhal, die concerthal, horeca vervangen door asfalt, maar daar komt nu een baasd hoe weinig gebruik er van het water wordt en bijna overal waterbussen en vrachtboten die en tijdelijk museum moet worden; langs de me- kentering in. Niet alleen is er onder druk van het gemaakt. Waarom zijn er geen vaporetto’s in de de winkels bevoorraden. Ja, het kan, is de con- galomane Ark van Noach van een welgestelde klimaat meer behoefte aan ruimte voor water, grachten? Waarom rijdt er wel een busje langs clusie van het rapport: alle acht binnensteden gelovige die het schip hier tijdelijk mag afmeren. bovendien is het historische stadsbeeld weer in. de Prinsengracht dat overal stopt waar iemand zijn goed bereikbaar over water én ze hebben Een opgezette giraf houdt de wacht vanaf de We verlangen naar authenticiteit en de beelden wil in- of uitstappen, maar vaart er geen boot? allemaal een parkeerprobleem. De veronder- voorplecht. die daarvan de belichaming zijn – en daar hoort Waarom houden de vrachtwagens het verkeer stelling is dat er met meer vervoer over water, De bedoeling is dat hier 1.450 woningen het water bij, liefst in de vorm van grachten. De op de smalle grachten op in plaats van met een minder auto’s in de stad zullen zijn. worden gebouwd ‘in het hogere prijssegment’. grachten van Amsterdam zijn beeldbepalend en boot hun pakjes af te leveren? DHL is de enige Breda heeft in 2007 de oude haven die in Dankzij een steeds weer nieuwe laag rivierslib de woonboten zijn het symbool van de vrijbui- die een pakjesboot door de grachten laat varen. 1964 was gedempt weer opengemaakt, en niet liggen de Stadswerven al relatief hoog, 3 meter tershouding die deze stad eigen is. Onze om- De boot heet niet voor niets Hollands Glorie. lang daarna een deel van het riviertje de Mark, boven NAP, en aan de kant van de Beneden- gang met het water is een uitvloeisel van onze Het jonge bedrijf DeltaSync, dat zich dat tot 1941 zichtbaar de binnenstad instroom- Merwede wordt het nog verder verhoogd tot cultuur – in de jaren zestig was het dempen specialiseert in water-based urbanism, heeft de. ‘In de jaren tachtig zijn vrij veel oudere ge- 4 meter. ‘De woningen aan die kant worden bijvoorbeeld juist modern. Weg met dat ouder- onder zocht hoe het water in acht historische bouwen in de toch al niet zo grote binnenstad

al opmerkelijk stedelijk, op een indrukwekkende rijen stoere Maar die lonkende tabula rasa naarmate de bouw vordert’, straatniveau toegevoegd waar ren wanneer het hoogwater ontspannen vanzelfsprekende bakstenen pakhuizen. ‘Dit ligt in de rivier, waar er meters zegt Christiaanse. ‘We wilden het verkeer rijdt en de toegang zal zijn, waardoor bewoners manier. En toch is alles in deze entrepotgebied had eigen verschil is tussen eb en vloed per se de historische kades tot de woningen zich bevindt. tijd hebben om hun auto weg kersverse stedelijke omgeving grenzen en een eigen douane, – Hamburg ligt 100 kilometer behouden – die zijn karakte- Wonen mag dus pas op 7,5 te halen. Dankzij deze gara- ontstaan in reactie op getij, voor buitenstaanders was het van de Noordzee en daar zit ristiek voor deze plek en dus meter +NN (Normal Nul, ges was het ook niet nodig stormvloed, springtij en nu verboden terrein’, vertelt de geen kering tussen, anders belangrijk voor de identiteit het Nederlandse NAP). om nieuwe op straatniveau te zeespiegelrijzing: stedenbouw Rotterdamse stedenbouwer dan bijvoorbeeld bij Rotter- van het nieuwe stadsdeel. Je Alle nieuwe gebouwen bouwen. En buiten konden we uit voorzorg. Kees Christiaanse. Zijn bureau dam, dat door de Maeslant- moet dan ook langs het water waarin mensen overnachten, het hoogteverschil overbrug- De oude binnenstad van KCAP Architects&Planners kering wordt beschermd. Het kunnen lopen en niet alleen zijn vloedbestendig gemaakt gen met mooie hellingbanen, Hamburg is al tussen twee won samen met het Keulse eerste plan voor het gebied vanaf drie of vier meter hoogte door ze op acht meter hoge terrassen en trappartijen, rivieren ingeklemd, dus om ASTOC Architects and Plan- voorzag in de traditionele aan- ernaar kijken.’ Daarmee wint plinten van puin te zetten, waardoor ze aantrekkelijke te groeien moest de stad zich ners in 2000 de prijsvraag leg van een dijk om het nieuwe de nieuwe wijk ruim tien kilo- Warften in het Duits. ‘Daarin, openbare ruimte worden.’ richting de Elbe uitbreiden, voor het masterplan voor land heen en het afsluiten van meter aan wandelroutes. Aan in dat hoogteverschil tussen Ook de wegen zijn op dat naar het oude havengebied. HafenCity. ‘In de jaren negentig de havenbekkens met sluizen. deze brede flaneerkades op de kade beneden en de straat verhoogde niveau aangelegd, In de negentiende eeuw werd werd de haven verplaatst naar Maar dat zou een reusachtige waterniveau, die bij hoogwa- boven, zijn de parkeergarages waardoor het verkeer – en de De oude kades langs het water aan de Dalmannkai in HafenCity. daar de vrijhandelszone Spei- de zuidoever van de Elbe en investering vergen. ‘Nu wordt ter mogen onderlopen, heeft ondergebracht. Hamburg weet hulpdiensten – ook bij hoog- Deze zijn nu als openbare ruimte ingericht, waarmee de nieuwe wijk cherstadt gebouwd, met zijn kwam dit gebied vrij.’ het terrein steeds opgehoogd KCAP een tweede (verhoogd) ongeveer een week van tevo- water kunnen doorstromen. tien kilometer aan wandelroutes heeft gewonnen. 184 / NATTE STAD NATTE STAD / 185

gesloopt’, zegt projectleider Dirk Oudshoorn in dit met het oog op de te herontwikkelen Spoor- veelheid bouwgrond. Om compact te kunnen het tijdschrift De Water. ‘We realiseren ons nu zone’. Het heeft geholpen: in tegenstelling tot bouwen, wordt er ook gezocht naar manieren dat we veel zorgvuldiger moeten omgaan met bijvoorbeeld Den Haag is Breda nu aangetakt op om het water tijdelijk ondergronds op te slaan. ons historische en culturele erfgoed. Daarin de hogesnelheidslijn. Ballast Nedam heeft een prototype ontwikkeld staat de haven centraal, want de stad heeft voor een woonwijk, de WaterBalans Wijk, waar- haar ontstaan eraan te danken. Tot het begin Water ondergronds Een plan voor een bij het water niet alleen in een centrale vijver van de twintigste eeuw kwamen hier nog drie- nieuwe wijk waarin de geneugten van het water wordt bewaard, maar ook in bassins onder en duizend vrachtboten per jaar, wekelijks vertrok niet voorkomen, is tegenwoordig ondenkbaar. zelfs in de gebouwen. er een passagiersboot naar Amsterdam.’ De Commissie Waterbeheer 21ste Eeuw stelde Frans van de Ven, hoofddocent stedelijk De haven was toen nog werkwater, in zijn in 2007 vast dat er tot 2015 60.000 hectare waterbeheer aan de TU Delft en verbonden aan nieuwe gedaante is het vooral plezierwater. nodig is voor waterberging. Wonen aan het wa- Deltares, verzet zich tegen het idee dat water Het uitgraven van de haven betekende de ter roept meteen dromerige associaties op, ook ruimte en dus geld kost. ‘Je kunt prima op en in sloop van de parkeergarage die er bij het dem- al is het eigenlijk ‘makelaarswater’ of ‘kijkwater’. dat water bouwen, bijvoorbeeld met drijvende pen was gebouwd. Maar de gemeente zorgde Bij de herstructurering van de naoorlogse wij- woningen, om de waterruimte effectief te be- voor vervangende parkeerplaatsen en kon de ken kan het water een uitkomst zijn in wijken nutten.’ Hij merkt wel dat onze houding ten op- lokale ondernemers ervan overtuigen dat het met een overdaad aan slecht onderhouden zichte van het water, en met name regenwater nieuwe oude water voor een omzetstijging van groen, zoals Rotterdam nu met de herstruc- verandert. ‘Heel lang stond het hemelwater ge- 10 tot 15 procent én driehonderd banen zou turering van de wijk Pendrecht laat zien. lijk aan overlast, aan afval. Je moest er zo snel zorgen. Van de gesloopte parkeergarage zijn Maar die wateropvang is ook gewoon nood- mogelijk van af zien te komen. Als er een nieuwe de wanden en vloeren in de nieuwe lage kade zaak, het is zelfs een wettelijke verplichting. wijk werd gebouwd, werd een riool aangelegd en hergebruikt. Aangestoken door het succes van Sinds 2003 moeten alle bouwplannen aan de daar ging vanzelfsprekend ook het regenwater de oude haven besloot de stad daarna, in een Watertoets worden onderworpen. Die schrijft in. We hadden het water onzichtbaar gemaakt. opmerkelijk vertoon van eensgezindheid tussen voor dat 10 procent van een bouwterrein voor Nu weten we beter: dat water is schoon en Boven: Het uitgraven van de oude Boven: Ontwerp van haven van Breda. stedenbouwkundige Henk Krouwel bestuur en burgers, om de Mark over een lengte water moet worden gereserveerd. Daar hebben waardevol. We moeten het niet in het riool laten voor het uitgraven en opnieuw van 400 meter weer bovengronds te halen. projectontwikkelaars gemengde gevoelens over: wegstromen, we moeten het vasthouden daar Onder: De oude haven van Breda in inrichten van de Bredase haven en Voor de terugkeer van haven en riviertje water maakt een project aantrekkelijk, maar waar het valt en het gebruiken om de stad aan- QLHXZHOXLVWHUPHWODJHÀDQHHUNDGHV stadsrivier de Nieuwe Mark. – kosten: 30 miljoen – kreeg Breda Europese in hun ogen zijn het de vierkante meters die genamer en koeler te maken.’ Jasper Fiselier, langs het water en terrassen op straatniveau. Onder: Intocht van Sinterklaas op de subsidie. Samen met Den Bosch nam de stad je kunt bebouwen die het rendabel maken. adviseur land en water bij ingenieursbureau Tjerk Hiddes in de haven van Breda het initiatief tot de oprichting van het project Ambtenaren én ontwerpers klagen dat de DHV beaamt dat. ‘Nederland heeft nu al last in 1952. ‘Water in Historic City Centres’, waar ook de Watertoets in de praktijk van alledag vernieu- van extremen, zoals veel regen maar ook droog- Belgische steden Gent en Mechelen, het Britse wing in het denken en plannen in de weg staat. te en hitte.’ Chester en het Ierse Limerick aan meededen. Alle stedenbouwkundige bureaus van Volgens Van der Ven kunnen we in en om het In het grote dikke boek waarmee het WIHCC Nederland zijn ermee bezig. Dat leidt tot veel huis veel beter gebruikmaken van dat regenwa- werd afgerond, schrijft Breda dat dit ‘een kans plannen met plassen, vaarten, vijvers en grach- ter, door het in tanks of regentonnen op te van- was om te oefenen met Europese projecten, ten – maar dat gaat wel ten koste van de hoe- gen. Je kunt er prima het toilet mee doorspoelen

Het enige bedrukkende effect dat iedereen weg is. De mo- hoogleraar landschapsarchi- ler, want het water wordt door ‘Elke keer dat de vaargeul van deze beschermende maat- numentale pakhuizen van de tectuur in Stuttgart en mede- steeds smallere en diepere wordt uitgegraven, rukt het regel zijn de tamelijk gesloten Speicherstadt liggen lager en eigenaar van het Hamburgse geulen geperst. Nu is er een zoute water uit de Noordzee plinten met af en toe een moeten dan ook met vloed- bureau Urbane Landschaften. vicieuze cirkel: er spoelt meer verder op richting de stad. Het ingang naar plekken die eva- deuren worden beschermd; ‘Maar binnen een eeuw is het sediment in dan eruit, waar- komt nu tot veertig kilometer cueerbaar zijn, zoals horeca, ertussendoor zijn verhoogde verschil tussen eb en vloed door de haven steeds sneller bij de stad vandaan. Een van kantoren en de garages. voetgangersbruggen aan- verdubbeld. Dat hebben we uitgebaggerd moet worden, de grootste teeltgebieden voor Als er hoogwater aan komt gelegd die bij hoogwater als zelf veroorzaakt door steeds waardoor er steeds meer appels in Europa ligt dicht bij van meer dan 5 meter +NN vluchtwegen dienen en onder diepere geulen uit te baggeren sediment inspoelt.’ de haven – als het rivierwater mag de ‘Katastrophendienst’ normale omstandigheden voor steeds grotere schepen. Die voortdurende manipu- zout wordt, kun je daar geen Luchtfoto van het gebied afsluiten. Ieder een verbinding met de oude Vroeger was deze tak van de latie van de waterwegen heeft appels meer telen. Je ziet dan HafenCity met vooraan de gebouw heeft ook een binnenstad vormen. Elbe maar twee meter diep, gevolgen waarmee men in ook overal in dat gebied pro- Sandtorhafen ‘Flutschutzbeauftragte’, de ‘Toen de Speicherstadt in de nu veertien. Dat betekent dat Nederland ook te maken heeft: testborden tegen het uitdiepen en links de persoon die belast is met negentiende eeuw werd ge- de verbinding met de Noord - het zoute water rukt op, met van de vaargeul.’ Elbphilharmonie het organiseren van jaarlijkse bouwd, waren die grote pak- zee ook veel groter is, dus gaat alle gevolgen van dien voor de Sinds de overstroming van van Herzog & de Meuron in hoogwateroefeningen en die huizen bestand tegen hoog- er veel meer water heen en landbouw en – in Nederland – 1962 heeft Hamburg de dijken aanbouw bij vloed ervoor moet zorgen water’, zegt Antje Stokman, weer. Dat gaat ook veel snel- het drinkwater. Stokman: een aantal keer verhoogd. ‘De 186 / NATTE STAD NATTE STAD / 187

Stad in het water Nederland heeft het land- schap altijd naar zijn hand gezet, zonder dijken en polders en pompen viel er immers niet te leven. Met de groei van de technische mogelijk- heden lukte het steeds beter om onze wil aan het landschap op te leggen. We bouwden onze woonwijken, bedrijventerreinen en boerderijen daar waar het ons uitkwam, niet waar het paste bij de fysieke gesteldheid van de omgeving. Water werd snel afgevoerd als we er last van hadden en met buizen van ver gehaald als we het nodig hadden. Begin jaren negentig begonnen de steden in de hele westerse wereld hun verlaten haven- gebieden tot aangename waterfronten te transformeren; nu wordt het water steeds meer š Woerden Waterrijk is gebouwd naar een Water speelt een prominente rol in met de nieuwbouw vervlochten. Mensen vinden masterplan uit de jaren negentig van het bureau nieuwe woonwijken, zoals Waterrijk in Woerden met brede sloten en water mooi om op uit te kijken (dat is dus goed West 8 van Adriaan Geuze. Het bestaat uit twee robuuste bruggen. voor de prijzen) en het komt tegemoet aan ons delen, een ruim opgezet Villapark en vier dich- verlangen naar identiteit, het geeft ons binding ter bebouwde Eilanden; er moet nog een vijfde met onze plek. Er verrijzen dan ook steeds meer drijvend eiland bij komen. Brede sloten met wijken waar het water prominent aanwezig is, robuuste bruggen leiden naar een plas die aan Bij Huizen ontwierp Neutelings en de tuin besproeien. ‘In een aantal kantoor- ken, vindt hij. ‘Hier is het opvangen van regen- en waar de woningzoekende met een goedge- twee kanten diep in de wijk dringt. Op reportage Riedijk Architects De Sphinxen, gebouwen in Nederland gebeurt dat al, zoals in water vrijwillig. Wij hebben wel wetgeving die vulde beurs aan of zelfs in het water kan wonen. met tijdschrift de Blauwe Kamer loopt Geuze vijf woonblokken in het water van ons gebouw van TNO en Deltares in Utrecht en het mogelijk maakt burgers hiertoe te verplich- Enkele voorbeelden: door de wijk en ziet tot zijn vreugde een groepje het Gooimeer. dat van het Amsterdamse waterbedrijf Water- ten. Maar dat ligt in Nederland moeilijk, we zijn š Bij Huizen bouwde architectenbureau jongens in het water spelen. ‘Kijk, dit is waar net. Voor de individuele burger zou een prikkel zo gewend dat de overheid hier alles regelt. De Neutelings Riedijk in het Gooimeer vijf stoere, het ons om gaat’, zegt hij. ‘Hier zie ik mijn jeugd. helpen. Op het moment dat ik voordeel heb bij overheid wil toch dat mensen meer verantwoor- expressieve appartementsblokken onder de Maar dit is allemaal bedacht! Het grasveld, het gebruik van regenwater, dan zal de overgang delijkheid nemen voor het water in hun omge- naam De Sphinxen. Je ziet ze altijd afgebeeld het trapje om uit het water te komen, alles.’ naar een ander systeem vast makkelijker gaan.’ ving? Dit is dan een mooi begin. Je moet het voor vanaf het water, dan lijken ze er haast in of De interviewers zien in deze ‘suggestie’ van In Australië is het allang verplicht om je mensen aantrekkelijk maken, ook financieel, boven te zweven. In werkelijkheid zitten ze dicht water ‘de gelaagdheid van de zeventiende- eigen dakwater op te vangen en te gebruiken, om voor hun eigen water te zorgen.’ Een regen- bij de kant en zijn met een stevige loopbrug te eeuwse Hollandse interieurschilderijen’. vertelt Fiselier. Gemeenten geven burgers re- ton die in de vorm van een loungebank voor in bereiken. Toch behoren ze tot de eerste iconen Het valt op dat er kennelijk al vaste formules gentonnen of kratten voor in de regenwatertuin. de tuin is ontworpen: hij ziet het helemaal voor van het waterwonen. zijn in de stedenbouw en de architectuur van Nederland moet daar veel meer werk van ma- zich. het waterwonen. In Woerden Waterrijk staat er

dijken zijn hier niets meer dan die in een superdijk wordt ge- menten, door er een tentach- gebeurt ook op een kleinere groter zijn geworden, tegen In de Docklands in Londen lag stad tegenover HafenCity zijn mensen kennis en ervaringen de scheiding tussen het water integreerd, met een 750 meter tige glazen structuur van 110 schaal, vaak gaat het maar een investering – voornamelijk de nadruk op kantoren voor gestegen.’ Het vloedbestendig uitwisselen.’ De vraag of Ham- en de stad erachter’, zegt Stok- lange promenade erop en plek meter hoog bovenop te zetten. om twintig, dertig woningen. door private partijen – van 8 versterking van de financiële bouwen heeft de bouwkosten burg een stormvloedkering man. ‘Ze hebben verder geen voor winkels en restaurants. ‘HafenCity is opmerkelijk Er zijn ook veel meer wooncol- miljard euro; de publieke uit- sector, in Sydney op toerisme met ongeveer 10 procent ver- moet bouwen zal ongetwijfeld functie voor de stad of de men- HafenCity wordt van west veel levendiger dan de Rot- lectieven van mensen die zelf gaven van 2,4 miljard worden en detailhandel.’ Hamburg kon hoogd, maar de verkoop van de weer opkomen, denkt ze, maar sen die er wonen. En achter naar oost over een periode van terdamse Kop van Zuid of de bouwen, die een architect een gefinancierd door de grondver- leren van de fouten van andere huizen loopt desondanks goed. zij is daarvan geen voorstan- de dijken heb je geen idee van twintig jaar geleidelijk ontwik- Londense Docklands’, zegt opdracht geven voor combi- koop. ‘Veel steden hebben hun steden, aldus Meyhöfer: ‘Ach- Voor Antje Stokman is een van der. ‘Hamburg moet het water wat er met het water gebeurt.’ keld met 5.800 woningen en Christiaanse. ‘In Duitsland naties van ateliers, lofts en havengebieden ontwikkeld om teraf gezien zijn in Hamburg de belangrijkste verdiensten juist meer ruimte geven. Dit is Wel wordt de rivier gebruikt werkplekken voor ruim 45.000 heb je meer kleinschalige win- kantoren aan huis, en dat achterstallige behoeften aan veel dingen anders en in som- van HafenCity het feit dat de een getijdenstad. Dat is niet voor het openbaar vervoer: mensen. Op een landtong in kels en restaurants. In deze ook zelf financieren. Ook voor te pakken’, schrijft de Ham- mige opzichten beter gedaan.’ mensen die er wonen zich be- alleen maar iets lastigs, dat Hamburg heeft een waterbus het westen van het gebied buurten zijn er ook heel snel Nederland zijn die geënga- burgse architectuurcriticus Was Hamburg niet bang dat wust zijn van wat het betekent maakt deze stad speciaal.’ die frequent over de Elbe vaart transformeert architecten- sociale netwerken ontstaan: geerde bewonersgroepen de Dirk Meyhöfer in een thema- het nieuwe stadsdeel, dat ook om te leven met het water. ‘Ze In hoeverre is Hamburg een en veel haltes aandoet. Aan de bureau Herzog & de Meuron het architectenbureau dat de toekomst, nu de grote ontwik- nummer van de Architect. zijn eigen winkelgebied heeft, zien het stijgen en dalen en ze voorbeeld voor Nederland, kant van de bestaande stad een cacaopakhuis uit de jaren webdesigner van twee straten kelaars minder te vertellen ‘In Amsterdam is het Oostelijk de bestaande binnenstad zou weten dat het gevaarlijk kan waar het waterpeil veel stren- heeft de architect Zaha Hadid zestig tot muziekgebouw verderop inhuurt, van wie de hebben.’ Havengebied gebruikt om goe- leegzuigen? ‘Die profiteert er zijn’, zegt ze. ‘Als je er komt wo- ger gereguleerd is? ‘Het aantal een ontwerp gemaakt voor een Elbphilharmonie, inclusief een vrouw de crèche runt, dat soort Als HafenCity rond 2025 af is de en betaalbare woonruimte juist van’, zegt Christiaanse. nen, krijg je er informatie over, vergelijkbare locaties is be- terminal voor de waterbussen vijfsterrenhotel en 45 apparte- dingen. Projectontwikkeling zal de binnenstad 40 procent te creëren voor jonge gezinnen. ‘De grondprijzen in de oude er zijn blogs in de buurt waar perkt’, schrijft Jeroen Singe- 188 / NATTE STAD NATTE STAD / 189

kant-en-klaar project worden gebouwd en nog eens 300 kavels waar de kopers hun eigen wo- ning mogen ontwerpen. Deze liggen langs smal- le ‘woondijken’ en zijn met de boot te bereiken. Het plan spreekt ook van ‘legakkers’ en ‘dwars- vaarten’, termen die associaties oproepen met oud-Hollandse turfstekers in veengebieden. š Plan Tij Dordrecht. Deze nieuwe wijk met 96 woningen in twee hectare ‘natuur’ won de jaarlijkse prijs van het tijdschrift Water Wonen Ruimte in 2011. ‘Het plan is gebaseerd op de wens van de nieuwe bewoners om buiten in het ‘De gemeente is ook voor een klein deel eige- ook gewone traditionele huizen. Dit planmatige Voor de 96 woningen in Plan Tij bij landschap te wonen. Omdat je niet zomaar er- naar en stuurt dat beheer aan.’ Het plan stuitte landschap van land en water doet denken aan Dordrecht zijn de dijken van de polder afgegraven om het water weer binnen gens buiten kunt bouwen, hebben we een land- op verzet van natuurorganisaties en de zaak een ander deel van Nederland, de Zak van Zuid- te laten. Het water is verbonden met schap geschapen waar je in kunt wonen’, zegt is tot aan de Raad van State gegaan. Van Wijk Beveland, in Zeeland. Daar maakten de boeren de Biesbosch en het getij gaat twee Paul de Wijk van de Stijlgroep, die het plan heeft beleeft er dan ook erg veel plezier aan, dat een met een schop en een kruiwagen steeds nieuwe keer per dag met een meter op en gemaakt. ‘We hebben in de Jagerspolder en de beverechtpaar inmiddels een burcht in Plan Tij kleine polders die als de schubben van een vis neer. De woningen staan op beton- platen op palen en het water beweegt Windhondenpolder bij de Biesbosch de dijken heeft gebouwd. tegen elkaar aan liggen. Nu wordt dat meng- eronderdoor. afgegraven om het water weer binnen te laten. š Op palen? Nog beter: megaterpen! In het sel van land en water in één keer als een tapijt Het waterwonen begint kennelijk De woningen zijn als vanouds op de kreekrug- rapport Hoogtij voor laag Nederland breekt het uitgerold. een typologie te worden, met het gen gebouwd, alleen staan ze nu op betonnen Wereld Natuur Fonds een lans voor de terug- huis staand in het water en een eigen platen op palen. Doordat dit water nu opnieuw is keer van de terp. Anders dan dijken, die alles Nederland heeft nooit een tekort aan plannen, steiger aan de achtergevel. Boven de Scheepstimmermanstraat in Amster- verbonden met de Biesbosch, is er weer getij en en iedereen omsluiten, kunnen terpen allemaal en dat geldt ook voor deze hausse aan nieuwe dam, onder Waterrijk in Woerden. gaat het water in de wijk twee keer per dag een een eigen veiligheidsniveau krijgen. ‘Op goed waterwijken. Ze zijn nog lang niet allemaal meter op en neer. Wij willen met dit plan laten gekozen plekken kunnen we zelfs de zee en gerealiseerd, en door de economische crisis een rijtje huizen met de voeten in het water en zien dat het mogelijk is op zo’n manier te bou- de rivieren weer toegang verschaffen tot het zullen er vele voorlopig tot papier en 3D-model- een steiger aan de achtergevel, dat sprekend wen dat je niet het landschap bedwingt, maar land om daar, via het afzetten van zand en slib, len beperkt blijven. Maar het denken is in gang lijkt op net zo’n rijtje aan de Scheepstimmer- juist er weer verbinding mee maakt.’ weer te beginnen met de opbouw van ons land’, gezet. Wat deze plannen gemeen hebben, is de manstraat op Borneo Sporenburg in Amsterdam. De 96 huishoudens zijn ook gezamenlijk aldus het rapport. ‘In de bebouwde omgeving poging aan te sluiten bij de omstandigheden ter š Nesselande aan de oostrand van Rotterdam, eigenaar van hun twee hectare en zijn dan ook kunnen we collectief gebieden ophogen en er plekke in plaats van ze te bedwingen. Nederland een ontwerp van Palmboom & Van den Bout verantwoordelijk voor het beheer: houtopstan- parkeergarages en trein- en metroverbindingen zal altijd in hoge mate een kunstmatig, high met H+N+S Landschapsarchitecten, ligt rond den kappen, wilgen snoeien, de begroeiing in in leggen. Dit is kostenefficiënt omdat ze boven- maintenance-land blijven, zoveel is duidelijk de Zevenhuizerplas, met een winkelcentrum, toom houden. Dat collectieve klinkt sympathiek, gronds worden aangelegd en afgedekt met een – maar binnen de strenge marges van de veilig- een boulevard en zelfs een strand. Een onder- zeg ik, maar hoe weet je als willekeurige huizen- terp. Zo ontstaat in de wijken meer ruimte voor heid, de technologie en de rentabiliteit is er een deel is de waterwijk, met 120 woningen die als koper wat je dan precies moet doen? Van Wijk: groen en water.’ kentering gaande. Een woonwijk waar het getij š In Goes wordt een voormalig haven- en op en neer gaat, waardoor de bewoners wel industrieterrein aan de noordkant van de stad plezier en geen last van de natuur hebben? afgegraven om plaats te maken voor een water- Een hightech omgeving met een lowtech look – lenberg van Stuurgroep Expe- wijk van 1.900 woningen. Het masterplan is van dat is het nieuwe Nederland ten voeten uit. rimenten Volkshuisvesting in West 8. Het loopt echter nog niet zoals gehoopt; een verslag van een bezoek voor de duurdere woningen zijn amper kopers te Stad op het water In de winter van 2010– aan Hamburg in het tijdschrift vinden. 2011 steeg het water in de rivieren tot angst- Building Business. ‘Het gaat š Voor haar nieuwe Polderwijk, vlak bij het aanjagende hoogtes. In Nijmegen stonden dan vooral om Rotterdam en randmeer Wolderwijd, schreef de gemeente drommen mensen gebiologeerd te kijken hoe Dordrecht. Wat HafenCity Zeewolde een prijsvraag uit onder de naam de kades bijna werden verzwolgen; in Deventer

vooral laat zien, is dat het H2O Wonen. Zeewolde ligt in Flevoland, een van liep het straatje de Welle weer eens vol. Een veilig en verantwoord is om de grote polders die na de Tweede Wereldoorlog bijna-ramp spreekt enorm tot de verbeelding. buitendijks te bouwen.’. in het IJsselmeer zijn aangelegd. Het winnende Een kleine groep mensen was zelfs blij met plan, van het bureau Defacto, is een gekrioel van het hoge water: de bewoners van een rij van allemaal watertjes van verschillende diepten 32 amfibische woningen in Maasbommel, aan die met elkaar verbonden zijn. Als je het plan de oevers van de Maas in de provincie Gelder- Artist’s impression van de Elbphilharmonie, een voormalige ziet dan is de infrastructuur van het water veel land. Zij woonden al zeven jaar buitendijks, opslag voor cacao met een 110 meter hoge glazen opbouw. bepalender dan die van het asfalt. Aan en in al in huizen op palen die bij hoogwater moesten Het wordt een muziekgebouw met daarin appartementen, een vijfsterrenhotel en een parkeergarage, ontworpen door dat water staan en liggen verschillende soorten gaan drijven. Dit project van ontwikkelaar Dura Herzorg & de Meuron. woningen: woonboten, drijvende woningen, en Vermeer, die ook bezig is met drijvende kassen, 190 / NATTE STAD NATTE STAD / 191

Rohmer is hier acht jaar mee bezig geweest, reizen van en naar hun werk per boot. In Zaan- toch is zij de eerste om dit project te relativeren. dam ligt een drijvende gevangenis. ‘Ik noem het oneerbiedig de Tupperware-vloot.’ Terwijl het wonen aan het water ingeburgerd En eerlijk gezegd zou het bouwen op palen goed- raakt, ook in de wetgeving dankzij de Water- koper zijn geweest. Maar de opdrachtgever heeft toets, is het wonen in het water voorlopig meer gekozen voor de romantiek van het drijven.’ Ze is droom dan werkelijkheid. ‘Het is een nichemarkt vooral trots op de oplossing die ze voor het par- voor gelovigen en zal dat ook blijven’, zegt keren heeft gevonden, wat altijd een probleem Roland Goetgeluk, onderzoeker bij bureau ABP, is bij het waterwonen. De parkeerplaatsen zitten dat in de woningmarkt is gespecialiseerd. onder een langwerpig appartementenblok aan ‘De markt van mensen die aan het water willen de hoofdstraat van IJburg. Het drijvend bouwen wonen, is groot, maar woningen die drijven of is hot. Er wordt veel over gesproken en gepubli- op palen staan zijn meer iets voor watersporters ceerd, aan getekend en ontworpen. In de praktijk of woonbootbewoners. Het is een geloofsartikel, is het nog een kleine markt, maar wel een die maar de markt reageert er niet op.’ tot de verbeelding spreekt. Het gaat vaak over Het waterwonen kent nu nog praktische wonen, maar er is meer. problemen, want de regelgeving is nog niet Onder de naam ‘Floating Roses’ werkt een uitgekristalliseerd. Is een drijvend huis roerend stuurgroep met onder andere ontwikkelaar of onroerend goed? Een boot is het niet, want Dura Vermeer, de provincie Zuid-Holland en het heeft geen stuur of motor. Dus kun je er een

bloemenveiling FloraHolland aan een drijvende hypotheek op krijgen? Verzekering? De premies De eerste drijvende woonwijk van rozenkas van 45.000 vierkante meter. Begin zijn twee tot drie keer zo hoog als bij een ge- enige omvang in Nederland, de 2011 werd een kantoor van twee verdiepingen woon huis. En koop je het water onder je huis, uitbreidingswijk IJburg in Amster- dam, naar een ontwerp van Marlies (met een gevel van riet) voor het Amsterdamse of de grond onder het water? Beschouwt de Rohmer. De woning wordt van waterbedrijf Waternet naar zijn ligplaats in de brandweer een drijvende wijk als die op IJburg de bouwplaats in Urk naar haar Amsterdamse haven gesleept; werknemers als een cruiseschip of een woonwijk? ligplaats in IJburg gesleept (links).

Zeewolde ligt in Flevoland, een grote was lang de enige potentieel-drijvende wat op staal lijkt maar in feite onderhoudsarm polder die voor de Tweede Wereld- woningbouw van Nederland, foto’s van de hui- kunststof is. De bewoners kunnen hun woning oorlog nog water was. Nu is Zeewolde zen verschenen in binnen- en buitenlandse uitbreiden met wat Rohmer click-on’s noemt: bezig in zijn nieuwbouwwijken het water weer terug te brengen. media – zonder dat ze ooit hadden gedreven. serres, veranda’s en terrassen die je los kunt ko- Het bureau Defacto tekende een Maar nu was het gelukt. pen en toevoegen. De woningen zijn verbonden plan voor de nieuwe Polderwijk met Naast drijvende vakantiewoningen en de met ‘straten’ van glanzende aluminium steigers. woonboten, drijvende woningen en amfibische villa’s van Maasbommel zijn er nu We gaan op een bankje zitten in een van de waterwegen die de infrastructuur van de wijk vormen. Boven het ont- woningen die aldoor drijven, in Amsterdams ‘straten’ tussen de huizen. De bankjes zijn uitno- werp, onder een artist’s impression nieuwe woonwijk IJburg – het eerste project van digend en toch voelt het een beetje alsof je ponti- van de toekomstige woonsituatie. enige omvang in Nederland. Architect Marlies ficaal voor iemands voordeur gaat zitten. Moet je Niet alleen de grachten maar ook de Rohmer ontwierp een groep van 75 woningen zo dicht op elkaar zitten als je juist lekker buiten woonboten die erin liggen, zijn een variërend van dure koop en vrije sector huur tot op het weidse water gaat wonen? ‘De opdracht- kenmerk van het waterrijke centrum en met sociale woningbouw. Als een vlucht witte gever wilde dat het een echte stadsbuurt zou van Amsterdam. Eerst werden oude boten als woning gebruikt, nu wor- zwanen zijn ze in het water langs de hoofdas worden met een hoge dichtheid van 100 wonin- den woonboten onder architectuur van IJburg neergestreken. De woningen zijn gen per hectare’, zegt zij. ‘De gemeente wilde niet gebouwd, zoals deze van Ton van der lichte, luchtige moderne dozen van glas en iets dat IJburg de zoveelste buitenwijk zou worden.’ Spruit Design & Architecture. 192 / NATTE STAD NATTE STAD / 193

In een onzekere markt letten kopers nog meer Drijvend paviljoen voor Rotterdam van DeltaSync en Public Domain Architecten. dan anders op de kansen om hun woning door Dit is tot nu toe Nederlands grootste drijvende gebouw in een haven waar nog getij is. Dit ontwerp voor een drijvende stad te verkopen, en zijn dus huiverig voor het al te voor 20.000 mensen in het IJmeer is bijzondere, vermoedt Goetgeluk. ‘Het drijvend een toekomstvisie van het jonge be- wonen is economisch veel interessanter in lan- drijf DeltaSync over verstedelijking op het water. De drijvende stad, die kan den waar de overheid minder in bescherming meestijgen met de zeespiegel, voorziet investeert, zoals India, Bangladesh en China. in haar eigen water en energie en is Wij houden het water gewoon buiten. Het is wel verbonden met een drijvende snelweg leuk als woonmilieu, maar voor de adaptatie is tussen Amsterdam en Almere. het zeker in Nederland een zinloze discussie.’ Opmerkelijk in dit licht is een project in Lely- stad, waar voor acht drijvende woningen een sloot tot ‘een royale halfronde kom’ wordt uit- gegraven – de hang naar het drijvend wonen is kennelijk zo sterk dat er water wordt aangelegd om in te kunnen drijven. Het water wordt net zo maakbaar als het land. Volgens de gelovigen ligt daar onze toe- komst: op het water. Hebben we niet altijd al het water gedomesticeerd, met het droogleggen van polders en het opspuiten van nieuw land? DeltaSync ontwierp voor de Rotter- damse Rijnhaven een drijvend park, Het zal allemaal alleen maar meer worden, met onder andere een drijvend thea- daarvan is Rutger de Graaf, medeoprichter van ter- en horecapaviljoen. ‘Niet alleen DeltaSync, overtuigd. In 2006 won het bureau gebouwen kun je op het water plaat- de Royal Haskoning Award met een futuris- Park&Float, drijvende parkeergarage sen’, zegt Rutger de Graaf van Delta- van DeltaSync. Sync, ‘maar ook openbare ruimten tisch plan voor een drijvende stad voor 20.000 als parken en pleinen.’ mensen in het IJmeer, inclusief een drijvende 194 / NATTE STAD NATTE STAD / 195

Koen Olthuis, oprichter van Waterstudio.NL, bestaat volgens hem uit city apps – losse, dus In het kassengebied ten westen van ondertekent zijn e-mails met de oproep: ‘Protect verplaatsbare onderdelen als drijvende wijken, Rotterdam tekende Waterstudio.NL het project ‘Nieuw Water’, met het our planet with scarless floating developments!’ wegen, energiecentrales, zelfs landbouw. ‘Ver- drijvende appartementencomplex Dat is een sleutelwoord voor het bouwen op het plaatsbare gebouwen zijn ook duurzamer, want Citadel. water: scarless, het veroorzaakt geen littekens. als ze op de ene plek niet meer nodig zijn, kun Time Magazine noemde hem in 2007 een van je ze gewoon naar een andere plek slepen waar de 200 meest invloedrijke mensen in de wereld. er wel behoefte aan is. In Nederland is dat dub- Zijn werkgebied reikt van Dubai tot China en belgebruik ook voor de hand liggend: de water- de Malediven, waar hij werkt aan een drijvende schappen willen meer water en de gemeenten golfbaan, hotels, een conferentieoord, zelfs een willen meer huizen. Voor architecten van mijn drijvende stad met 20.000 huizen. In Nederland generatie is het water het nieuwe domein.’ TM heeft hij een plan voor de gemeente Westland ontwikkeld, Het Nieuwe Water geheten, midden in het kassengebied ten westen van Rotterdam. Volgens de Ontwikkelingsmaatschappij wordt Het Nieuwe Water de eerste woonwijk in ont- polderd gebied van 1.200 woningen, waarvan de Koen Olthuis van Waterstudio.NL snelweg tussen Amsterdam en Almere. ‘Naast nog getij is. ‘We werken nu aan een Drijvende eerste in 2013 worden opgeleverd. In dit uiterst ontwierp met Dutch Docklands een het wonen op het water hoort daar ook open- Nuts Eenheid’, vertelt De Graaf. ‘Zeg maar een utilitaire landschap van kassen en sloten moet drijvende moskee voor Dubai. bare ruimte bij. Daarom hebben we voor de Rot- kleine drijvende energiecentrale. Nu zitten drij- de ‘Citadel’ komen, een drijvend complex van (Boven exterieur, onder interieur) terdamse Rijnhaven een stadspark ontworpen vende woningen altijd vast met een navelstreng 60 appartementen en onderwater parkeren. van gekoppelde eilanden met verschillende naar elektriciteit en verwarming op de wal. Als Elders in het plan zijn er ook drijvende eilan- functies, zoals een theater en een onderwater- de energievoorziening ook drijft, dan kan je echt den, drijvende rijtjeshuizen en paalwoningen > Zeespiegelstijging is een directe restaurant.’ autonoom op het water worden. Dan kunnen we gepland – en zelfs huizen op terpen, een ander, bedreiging voor de lage eilanden van Het eerste gerealiseerde project van het een zelfvoorzienende drijvende stad realiseren.’ ouder antwoord op de verhouding tot het water. de Malediven. Architect Koen Olthuis van Waterstudio.NL heeft samen met jonge bureau is een drijvend paviljoen van drie De redenering van DeltaSync is als volgt: het Voor Olthuis is de noodzaak van bouwen op het bedrijf Dutch Docklands voor de aan elkaar gekoppelde bollen, op een onzink- klimaat maakt meer waterberging nodig, het het water evident. ‘Wereldwijd is 90 procent van Malediven diverse drijvende voor- bare bodem van een soort piepschuim. Het drijvend bouwen maakt die waterberging renda- de steden aan de kust of een rivier gebouwd. zieningen gemaakt: een hotel, een paviljoen, dat als informatiecentrum dient over bel. Bovendien maakt het drijvend bouwen het Naarmate er meer mensen naar de steden conferentieoord, zelfs een drijvende golfbaan die via een tunnel onder de plannen van deze stad met het water, is het mogelijk om flexibel buiten de dijken te bouwen, trekken is er bouwgrond nodig – en die ligt water te bereiken is. grootste drijvende gebouw in een haven waar omdat de bebouwing meestijgt met het water. op het water.’ De waterstad van de toekomst 208 / ESSAY 209

< Emmy Andriesse | Camperduin, 1950–1952 Lucebert | De baadsters, 1981

Deze zwemster van Emmy Andriesse (1914–1953) is inmiddels Lucebert, pseudoniem van Lubertus Jacobus Swaanswijk, een klassieke baadster in de Nederlandse beeldcultuur. Andriesse (1924–1994), is vooral bekend geworden als dichter en voorman nam in de Nederlandse fotogra¿e een sleutelpositie in tussen van de groep experimentele dichters, de Vijftigers (opgericht in vooroorlogs modernisme en naoorlogse documentaire fotogra¿e. 1949). Vanaf de jaren zestig, toen hij in Bergen woonde, legde hij Ze heeft altijd oog gehad voor een mooie, intense menselijkheid. zich toe op de schilderkunst en zou hij een vorm van expressionisme Deze opname, die zij maakte van iemand uit haar vriendenkring ontwikkelen die was beïnvloed door de kunstenaars van de groep in de periode 1950–1952 in Camperduin, is daar ook een voorbeeld CoBrA, waarvan hij echter zelf geen lid was. In dit schilderij maakt van. Deze baadster is niet in een gerichte pose afgebeeld, niet hij een aantal naakte baadsters en een bader met een kind in de bedoeld om te choqueren of te verleiden. Iedere Nederlander achtergrond, samen met indrukken van strepen- en bloemendessins herkent hierin het heerlijke gevoel van vrijheid van het strand, van badattributen, tot een expressief geheel. het uitwaaien, de warmte van de zon en het typische gevoel van het zand en het opdrogen na het zwemmen. Emmy Andriesse Acrylverf en olieverf op doek, 114 x 146 cm, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, beeldde het af in een ontwapenende alledaagsheid. inv.nr. AB18777

Ontwikkelgelatinezilverdruk, 25,9 x 24,0 cm, Bijzondere Collecties, Universiteitsbibliotheek Leiden, inv.nr. PK-F-EAB.2389 280 / ESSAY 281 Water en de Nederlanders

‘Geen element ligt zo na aan de Nederlandse (uit dat particulier initiatief ontstane) water- culturele identiteit als het water’, zo begint de schappen en de overheid. Het staat zelfs als inleiding van dit boek. Dat is natuurlijk hele- een grondrecht in artikel 21 van de Grondwet maal waar. Maar inmiddels is het volgende net dat ‘de zorg van de overheid is gericht op de be- zo waar: voor de meeste Nederlanders heeft woonbaarheid van het land en de bescherming water weinig invloed op hun dagelijkse doen en verbetering van het leefmilieu’. En mocht en laten. We zijn er niet mee bezig, we worden het toch nog misgaan, dan is er nog altijd het er hooguit mee geconfronteerd in de vorm van Nationaal Rampenfonds. blauwe vlekken op het navigatiescherm in de Ja, het is een luxe – maar luxe maakt lui. auto. Sterker nog, ‘Nederland en het water’ is Elke prikkel om verantwoordelijkheid voor de een cliché geworden, een marketinginstrument, eigen veiligheid te nemen, elk besef van wat het net zoiets als tulpen, kaas en klompen. Folklore. betekent om in een laaggelegen delta te leven, Tulpen en kaas hebben we nog regelmatig onder is weggesmolten. De gemiddelde Nederlander handbereik, en het water komt altijd schoon uit weet niet eens of zijn huis bij een overstroming de kraan, maar verder? Pas als we er last van droog staat of 2 meter onder water zou staan. hebben, staan we er (even) bij stil. Als de straat Makelaars zijn ook niet verplicht ons dat te blank staat, of als onze uitgebreide veiligheids- vertellen. Gemeenten verspreiden risicokaarten, maatregelen ineens overruled worden door de maar die leggen we in de keukenla en vergeten natuur en de dijken op doorbreken staan. we. We gaan in gelukzalige onwetendheid ervan Totdat het water weer zakt en er meteen een uit dat we veilig zijn, en accepteren ook geen paar nuchtere zielen voor de camera zeggen: risico meer. zie je wel, niks aan de hand, ik laat me niet gek Na de Watersnoodramp van 1953 over- maken. Of zoals Jan Kant zegt, boer in polder heerste het gevoel: dit nooit weer. Er werd kor- de Noordwaard, waar straks de rivier doorheen daat besloten tot de bouw van de Deltawerken, mag stromen: ‘Wij geloven niet zo in dat water.’ nationaal icoon van onze heerschappij over het Laat ik meteen zeggen dat het een luxe en water. Het was toen al bekend dat die dammen een voorrecht is om in een land te wonen waar en keringen impact op het natuurlijke systeem je niet doorlopend in angst voor het water hoeft van de Delta zouden hebben, maar de veilig- te leven. Dat is op veel plaatsen in de wereld heid stond voorop. En de techniek stond daar- anders: Bangladesh, bijvoorbeeld, of de stad voor garant. Die traditie van een door de mens Djakarta, die met centimeters per jaar steeds gemaakt, beheerd en beheerst landschap, in verder wegzakt. Die luxe is het product van combinatie met onze drang naar optimalisatie, eeuwen ervaring in de bescherming tegen het vooral van de economie, heeft ons overmoedig water, eerst door burgers – de eerste bewoners gemaakt ten aanzien van de grond waarop we die in de drassige delta samen terpen en dijken leven. Dankzij de techniek kunnen we het onder- ging bouwen – en later door instanties als de liggende watersysteem negeren. Willen we een 282 / WATER EN DE NEDERLANDERS WATER EN DE NEDERLANDERS / 283

woonwijk bouwen op 6,7 meter beneden NAP, Hoe meer je hebt, hoe meer je kunt verliezen. het grote water langs de kust en in de delta, het buitenland met grote belangstelling naar in de Zuidplaspolder op het diepste punt van Het wordt daarom hoog tijd om toe te geven wat in gebieden langs de grote rivieren, en ook in kijkt, is nog wishful thinking. De nogal introverte Nederland? Dan pompen we daar wat harder. we diep in ons hart al weten: absolute veiligheid woonwijken in wat ik in dit boek ‘de natte stad’ waterwereld is gewend een onbetwist nationaal Willen boeren per polder een ander waterpeil, bestaat niet. ‘We moeten af van het idee dat je heb genoemd. Dat kan tot een mooier, natuur- belang te vertegenwoordigen en is niet gewend zodat hun koeien niet in de modder staan en een polis kunt afsluiten om droog te blijven. lijker landschap leiden, tot meer bewustzijn van aan bemoeienis van buitenaf; voor de ruimte- hun trekkers niet vast komen te zitten? Regelen Je kan toch ook geen polis afsluiten om eeuwig het water ook, en de kans op overstromingen lijke ordenaars is meer ruimte voor water we. Steeds meer zoet water door de sloten jagen te leven?’, merkt architect Lucas Verweij op in verminderen. slechts een van de vele claims op de schaarse om het zoute water eruit te spoelen? Doen we. Inez Flamelings boek Hoogwater. 50 jaar na de Dit is niet alleen een fysieke verandering in onze ruimte. Het zijn twee vakwerelden met verschil- Alles kan... of beter gezegd: alles leek te kunnen. Watersnoodramp. Het water laat zich namelijk omgang met het water, maar ook een mentale. lende culturen en wetten en uiteenlopende niet tot in de finesses dirigeren. Met ingenieuze Hoezeer onze ideeën zijn veranderd over heer- doelstellingen die nog maar net beginnen Kentering Er is een kentering gaande in de dammen, keringen, sluizen en overlaten hebben schappij over de natuur, blijkt uit een uitspraak elkaars taal te leren. En zoals dat in Nederland relatie van Nederland met het water – dat is de ingenieurs aan de balans tussen zoet en zout van Jac.P. Thijsse, bekend als de vaak gaat, zijn de barrières bij samenwerking wat ik in dit boek heb willen onderzoeken. Om gesleuteld. Dat is niet zonder gevolgen geble- vader van de natuurbescherming in Nederland. toch nog altijd groter dan de beloningen. te beginnen doordat het systeem tegen zijn ven. Als je met schelpdierenkweker Co Prins in In 1927 kon hij, zonder dat als tegenspraak te We zitten in het interbellum van het water. grenzen aanloopt. Het land zakt en de water- Yerseke praat, hoor je dat de mossel- en oester- ervaren, zich een fervent voorstander betonen We zijn afhankelijk van een systeem waarvan wegen steken er soms meters boven uit – het teelt in de Oosterschelde terugloopt. De water- van het ingrijpen in landschap en waterhuis- we de beperkingen inmiddels kennen, maar we is een eigenaardig en zeer Nederlands gezicht kering aldaar is na lange strijd grotendeels open houding. In zijn boek Hollandse polders citeert durven ons nog niet volledig op het nieuwe te om boten boven je hoofd op onzichtbaar water gebleven, en toch komt er te weinig zout water Willem van der Ham een artikel van Thijsse in verlaten. Dat het hightech, high-maintenance voorbij te zien glijden. De omgekeerde badkuip en getij doorheen. Ineens zijn de vissers en de het tijdschrift De levende natuur: ‘Ontginnen, Nederlandse landschap er natuurlijker en aan- wordt steeds dieper: het land ligt in bad en het natuurbeschermers bondgenoten, bien étonnés droogmaken, inpolderen, mooier werk bestond trekkelijker op zal worden, zal denk ik niemand water klotst langs de rand. Om dat land droog de se trouver ensemble, in hun pleidooi voor er niet op de wereld.’ En over de droogmaking betwisten. Maar hoe zeker is het dat het nieuwe te houden, pompen we onszelf door inklinken herstel van een natuurlijker dynamiek in de van de Haarlemmermeer schreef letterkundige beleid van meerlaagse veiligheid – een combi- en oxideren van de bodem steeds verder naar Oosterschelde. En de Zeeuwse recreatiebranche A.H. van der Boon Mesch: ‘In dit proces van plas natie van preventie (dijken), slim bouwen achter beneden. ‘Het Nederlandse systeem van pol- staat met lege handen en lege portemonnee als tot polder ligt een der voornaamste hoofdstuk- de dijken en goede rampenplannen – hetzelfde derbemaling voor de landbouw is op de langere de duikers het Grevelingenmeer een dode boel ken van de beschavingsgeschiedenis van ons niveau aan veiligheid biedt als een stevige ver- termijn letterlijk een race to the bottom’, zegt vinden en de zeilers het Volkerak mijden van- vaderland besloten.’ trouwde dijk? landschapsarchitect Cees van der Veeken van wege de blauwalg. De nieuwe waterbouw is met zijn integratie We wedden nu op twee paarden, lijkt het het bureau LOLA. ‘We hoeven slechts te wachten Daar komt de klimaatverandering nog van wonen, werken, recreatie, natuur en water wel, waardoor geen van tweeën kan winnen. tot al die slappe veenpoldertjes vanzelf natte bovenop. Het water laat zich nog minder sturen, de volgende incarnatie van de sterke Neder- Het bouwen met de natuur is beleid, maar komt natuur worden.’ integendeel, het dringt zich op. De zeespiegel landse planningstraditie. Alleen blijken er nu langzaam van de grond; intussen lijkt het geloof De maakbaarheid van Nederland bestaat stijgt en drukt het zoute water via de water- naast ingenieurs en waterbeheerders ook eco- in de klassieke dijkenbouw tanende. Er wordt voor een belangrijk deel uit het dirigeren van wegen en onder de duinen door verder het land logen en landschapsarchitecten nodig te zijn. In altijd gezegd dat Nederland de veiligste delta het water: daarheen brengen waar het nodig is, in, waardoor het water zouter wordt en de grond plaats van de dijken steeds hoger op te trekken, ter wereld is. Zonder meer zijn de veiligheids- daar weren waar het niet welkom is. Het resul- verzilt. Het regent harder en vaker, waardoor moeten kwelders en wilgenbossen de kracht normen hier de hoogste ter wereld. Op papier taat is een ongelofelijk complex en geraffineerd straten en akkers blank komen te staan; een van het water breken. In plaats van elk jaar is het dus dik in orde, maar in werkelijkheid systeem dat én ultieme veiligheid moest bieden, paar maanden later kan het weer zo droog zijn zand bij te spuiten op de stranden, maken we voldoen veel dijken niet aan die hoge normen. én de economie van scheepvaart en landbouw dat er een tekort aan zoet en een teveel aan een zandmotor en laten de zee het zand langs Dat bleek toen in januari 2012 een felle storm moest dienen. Het systeem is zo geperfectio- zout water dreigt. 2011 was een jaar van bizarre de kust verdelen. De dijken zijn geen eenzame, tot bijna-noodsituaties in het noorden van het neerd, zo gemicromanaged, dat alle flexibiliteit verschillen: bijna-overstromingen in januari, onaantastbare bewakers meer, maar brede land leidde. ‘We hebben in Nederland 14.000 eruit is – en het ook steeds kostbaarder wordt extreme droogte in mei, een heel natte zomer, superdijken waarop wordt gewoond, gewerkt, kilometer aan secundaire waterkeringen. Tot om iedereen ter wille te zijn. We zitten gevan- weer extreem droog in november, en in januari gereden, gerecreëerd. Een dijk kan schuilgaan 2004 bestonden daar helemaal geen normen gen in een control paradox, betogen Jochem de 2012 dijkdoorbraken en evacuaties na een in een duin samen met een parkeergarage. voor, de maatschappelijke drang daarvoor Vries en Maarten Wolsink in hun artikel ‘Making stevige noordwesterstorm. Het klimaat is een Waterwegen doorsnijden de nieuwbouwwijken ontbrak’, vertelde voorzitter Peter Glas van de Space for Water: Spatial Planning and Water duw in de rug bij het opnieuw doordenken waar ieder huis een steiger heeft; woningen Unie van Waterschappen aan NRC Handelsblad Management in the Netherlands’. ‘Vloedbe- van de relatie tussen het waterbeheer en het drijven of staan op palen waaronder het getij daags na die januaristorm. ‘Inmiddels liggen scherming vermindert de kans op overstroming, gebruik van de ruimte. op en neer kan gaan. er bij de meeste provincies en waterschappen waardoor het gebied erachter aantrekkelijker Het klinkt idyllisch en dat wordt het mis- wel juridische verordeningen over gewenste wordt voor ontwikkeling. Als zo’n gebied over- Bouwen met de natuur Nederland gaat het schien ook. Maar er zijn ook spanningen. Veel normen, maar met de uitvoering zijn we nog stroomt zijn de gevolgen dan nog desastreuzer.’ anders doen. Het geloof in de techniek is niet van de plannen – zoals uit de afbeeldingen tot 2020 bezig.’ Een paar maanden eerder had Het paradoxale gevolg, volgens de auteurs: langer onbeperkt. Sinds een jaar of tien is het in dit boek blijkt – zijn nog papieren plannen. staatssecretaris Joop Atsma de Tweede Ka- ‘Ondanks alle investeringen om Nederland te beleid: bouwen met de natuur, leven met het De molens van zowel het waterbeheer als de mer laten weten dat een derde van de dijken beschermen tegen overstromingen, is het risico water. Dat betekent: minder defensief met het ruimtelijke ordening malen langzaam, al hele- niet aan de normen voldoet, met name in het in de afgelopen decennia waarschijnlijk alleen water omgaan, de druk er afhalen. Het water maal als ze gelijk op moeten malen. Veel van rivierengebied. En toch is het vertrouwen in het maar groter geworden.’ wordt – gecontroleerd! – binnengelaten, in de zogenaamde environmental planning, waar systeem zo diep geworteld, dat Nederland nog 284 / WATER EN DE NEDERLANDERS WATER EN DE NEDERLANDERS / 285

steeds geen evacuatieplannen heeft. Er zijn op watersnoodrampen’ beschrijft zij hoe tot in bepalen en daar heeft de uitvoerder aan te blijven houden, vindt hij. ‘Het is water naar de wel hoogwatervluchtplaatsen voor dieren, de vorige eeuw in Nederland, een land van me- voldoen.’ Hij noemt als voorbeeld het Engelse zee dragen, die dijkenbouw’, zegt hij. ‘We moeten maar niet voor mensen. ren, rivieren, kanalen en sloten, alles over water Pevensey Bay, waar de Britse overheid in 2000 werken aan die zeespiegel en niet alle land wil- Ik moet denken aan de vooruitziende blik ging. Natuurlijk het vrachtvervoer, maar ook het voor het eerst de bescherming van 9 kilometer len behouden. We moeten actie ondernemen om van Johan van Veen (1893–1959). Hij werkte dagelijks leven in de steden die meer grachten kust privaat aanbesteedde. ‘De overheid geeft de oorzaken weg te nemen, niet om de gevolgen bij het ministerie van Verkeer en Waterstaat en dan straten hadden. Bovendien had iedere boer de normen aan waar de sea defence aan moet te bestrijden. Dat is een fundamentele culturele pleitte al vroeg voor een Deltaplan. In haar boek een boot; Noord-Holland had tot kort geleden voldoen; ontwerp en uitvoering zijn aan de aan- verandering.’ Waterwolven citeert Cordula Rooijendijk uit nog vaarboeren, die hun koeien per boot van nemer; en het ministerie van Milieu toetst het een interview met hem in Elseviers Weekblad, weiland naar weiland verplaatsten. ‘Het kleine resultaat. Dat kunnen wij ook – maar dan moe- Nationale zoektocht De Nederlandse water- een jaar voor de Watersnoodramp. ‘Een nieuwe scheepje is de voorwaarde voor “amfibisch” ten we de kunst van het loslaten beheersen.’ bouw van eind negentiende, begin twintigste Elisabethsvloed is zomaar mogelijk. Onze dijken gedrag’, schrijft Van Dam, ‘het veilige en gemak- In het buitenland is er veel belangstelling voor eeuw straalt een onmiskenbare heroïek uit. tellen zoveel kwetsbare en gevaarlijke plaatsen kelijke heen en weer bewegen tussen de droge het herstel van wetlands en het ruimte Alleen al de grootsheid van de onderneming: dat een zeer zware stormvloed er grote bressen en natte delen van het landschap.’ Bij overstro- geven aan de rivieren. Vietnam bijvoorbeeld de drooglegging van de Haarlemmermeer, de in zal slaan’, waarschuwde Van Veen. ‘Ze beschou- mingen vielen er relatief weinig slachtoffers, heeft Nederland om een ‘Deltaplan’ gevraagd, Zuiderzeewerken, de bouw van de Deltawerken. wen me als een Cassandra [dochter van de doordat mensen zich makkelijker naar hoge analoog aan het advies van de tweede Delta- ‘Als drager van de nationale identiteit bleek het koning van Troje, die de ondergang van Troje gronden konden verplaatsen. commissie vanwege de combinatie van ‘harde’ Hollandse landschap vol waterwerken zich goed voorspelde en naar wie niemand wilde luisteren]. Tussen de amfibische cultuur van een veiligheid en ‘zachte’. Toch heb ik gedurende te lenen voor de rechtvaardiging van allerlei Maar het kán gebeuren. Morgen zelfs.’ eeuw geleden en het heden heeft Nederland mijn rondgang voor dit boek vaak horen zeggen politieke idealen’, zegt Jan Kolen, hoogleraar Of het jaar daarop dus. wereldfaam verworven met een technologisch dat het ‘bouwen met de natuur’ nog marginaal erfgoed van stad en land aan de Vrije Univer- Weliswaar waren de dijken slecht onder- hoogstaand waterbeheer, dat ook een waarde- is, dat het de slagroom op de taart is, het op- siteit. Hij haalt een toespraak aan van priester, houden na jaren van verwaarlozing tijdens de vol exportproduct is gebleken. Zal de ‘zachte’ timaliseren van een bestaand systeem. In zijn dichter en politicus dr. H.J.A.M. Schaepman, Tweede Wereldoorlog, maar ook nu is er volgens aanpak dat ook worden? Hoe innovatief is de essay ‘Delta Blues’ stelt Cornelis Disco van de die naar aanleiding van de plannen voor de experts reden tot zorg. ‘De overheid legt veel nieuwe benadering eigenlijk? TU Twente dat de nieuwe ‘zachte’ benadering Zuiderzeewerken in 1897 zei: ‘Een volk moet van strengere normen op aan het bedrijfsleven dan De innovatie zit niet alleen in de fysieke alleen mogelijk is in het kielzog van de ‘harde’ tijd tot tijd een groot werk aanvatten en daarbij aan zichzelf’, zegt Marcel Stive, hoogleraar maatregelen, vindt Arthur Gleijm van organisatie- verzekering die Nederland met de dijken al lang niet zien op de kosten. Een groot arbeid geeft kustwaterbouwkunde aan de Technische adviesbureau Rebel, maar ook in de verdeling geleden had afgesloten. aan een volk een nieuw en krachtig bewustzijn. Universiteit Delft. Hij was – net als ikzelf – lid van de verantwoordelijkheden en de financie- Jasper Fiselier, strategisch adviseur van het Dat past een nazaat van een geslacht, dat de van de tweede Deltacommissie, die ervoor pleit- ring. ‘Nederland zou veel geld kunnen besparen internationaal opererende ingenieursbureau zee niet alleen beheerscht heeft door zijn ad- te de veiligheidsnormen met een factor 10 te als projecten zoals het repareren van de zwakke DHV, is uitgesproken sceptisch. ‘Ik denk dat miralen, maar ook door zijn ingenieurs.’ De grote verhogen. Zijn collega, hoogleraar waterbouw- schakels in de Afsluitdijk door private partijen we verder komen als we wat beter kijken naar waterwerken dreigen nu te worden weggezet kunde Han Vrijling vindt dat de dijken eerste zouden worden uitgevoerd. De watersector wat er buiten Nederland allemaal gebeurt. Het als een vorm van vermolmd erfgoed, zegt Jan op orde moeten worden gebracht, voordat we houdt zich vooral bezig met techniek en techni- floodproof bouwen in de stedelijke omgeving Kolen. ‘Kinderdijk, Schokland, het Woudgemaal, ons overgeven aan wat hij ziet als de modieuze sche oplossingen, en niet zozeer met het opti- heeft Rotterdam in hoofdzaak afgekeken van de Beemster: 70 procent van het erfgoed dat wij ‘nieuwe waterbouw’ met terpen en de ‘roman- maliseren van de uitvoering. Er ligt veel waarde Hamburg, het drijvend bouwen in IJburg is aan de Unesco hebben voorgedragen, gaat over tische’ roep om meer ruimte voor het water. besloten in het “life cycle”-denken, als een deels afgekeken van waterwijken in Seattle en de strijd tegen het water. Maar zodra je het aan- Hij trekt een onheilspellende vergelijking: ‘In bedrijf verantwoordelijk is voor het ontwerp tot de superdijk komt uit Japan. Het opvangen en wijst als erfgoed is het dood. We koesteren wat de oude dierentuin bergt men de tijgers achter en met de uitvoering en het onderhoud. Dat kan gebruiken van regenwater is allang ingeburgerd we al hebben. De erfgoedwereld denkt in termen dikke stalen tralies. In de nieuwe dierentuin aantrekkelijke ruimtelijke oplossingen opleve- in veel drogere landen.’ In landen met lagere van iconen en kijkt naar het landschap met een laat men de kinderen ermee spelen.’ ren die niet alleen geld kosten, maar ook ver- veiligheidsnormen is ‘meerlaagse veiligheid’ esthetische blik. Terwijl Schaepman vond dat diencapaciteit hebben. De commissie-Ruding, – preventie door middel van dijken, slim bouwen Nederland juist kracht ontleende aan het Amfibische cultuur De overtuiging achter die de meerwaarde van private financiering voor achter de dijken en een goed rampenplan – maken van nieuwe dingen.’ het nieuwe beleid van ‘adaptief watermanage- wegen en spoorwegen onderzocht, kwam tot de gemeengoed, zegt Fiselier. Bijvoorbeeld: een Ik kan alleen maar gissen naar wat Schaep- ment’ is dat Nederland veiliger én leefbaarder conclusie dat dit een besparing kan opleveren verbod op eenlaags bouwen in gebieden die man zou hebben gevonden van de nieuwe wordt als het water meer ruimte krijgt – om te van 5 tot 30 procent. Als je je realiseert dat er in meer dan 2 meter onder water kunnen staan, waterbouw. Die is namelijk zowel een vernieu- voorkomen dat het water die ruimte met geweld de grote delta’s van alleen al de ontwikkelings- geen olietanks in gebieden met een overstro- wing als een teruggrijpen op landschappen en néémt – én als functies als wonen, werken, landen wel 100 miljard per jaar nodig is voor mingsrisico, ziekenhuizen en dergelijke op hydrologische wetmatigheden van vroeger. Bij recreëren en waterbeheer worden gecombi- klimaatadaptatie, dan is dat een significante hogere gronden bouwen. Fiselier: ‘Wij zijn goed zijn ingenieurs sluiten nu ook de ecologen en de neerd. Back to the future: dat was lang de van- besparing. Als het werkt met wegen en spoor- in het vermarkten van de watersector, maar we landschapsontwerpers aan. Nederland gaat nu zelfsprekende situatie in de natte delta. Tot diep wegen, waarom dan niet met water? Maar ken- zouden meer kunnen bereiken als we minder voor de zoveelste keer op de schop in het kader in de negentiende, begin twintigste eeuw had nelijk is het gevoel nog steeds diepgeworteld vanuit onze ivoren toren zouden opereren. van ‘leven met het water’, maar kun je kwelders Nederland een ‘amfibische cultuur’, zoals Petra dat water en waterveiligheid een taak van de Voor kunstenaar Jeroen van Westen gaat en wilgenbossen en verbrede rivierbeddingen van Dam, bijzonder hoogleraar waterstaatsge- overheid hoort te zijn.’ de nieuwe waterbouw nog lang niet ver genoeg. als ‘een groot arbeid’ kwalificeren? Zijn ze wel schiedenis aan de Vrije Universiteit, dat noemt. Dat is vooral een gevoelsargument, vindt Nederland moet zich afvragen of het al het op heroïsch? Dat vraagt om een nieuwe definitie In haar oratie ‘De amfibische cultuur. Een visie Gleijm. ‘De overheid blijft de veiligheidsnormen de zee gewonnen land tot in de eeuwigheid kan van heroïek – minder macho, meer meelevend. 286 / WATER EN DE NEDERLANDERS

Nu komt de amfibische cultuur waar Petra van Dam het over heeft weer in beeld. Die begon in de negentiende eeuw af te brokkelen en ver- dween volgens haar na de Tweede Wereldoorlog, maar met het gesprek over de nieuwe ‘adaptieve’ waterbouw komt het weer terug, als iets nieuws en ouds tegelijk. Met de hete adem van de klimaatverande- ring in onze nek ontdekt Nederland dat het verstandig is zich meer te gedragen naar de fysische wetmatigheden van deze plek. We waren het een beetje vergeten, maar water bepaalt hoe en waar er in Nederland kan wor- den geleefd, het bepaalt hoe het land eruitziet en hoe het gebruikt kan worden. Is het toeval dat deze terugkeer naar een cultuur van leven met water zich voltrekt in een tijdperk waarin er een hang is naar authenticiteit, nostalgie – naar vroeger. Niets voor niets, vermoed ik, worden die nieuwe waterwegen aangeduid met Oud- hollandse begrippen als ‘vaarten’ en ‘tochten’. Misschien is de toegenomen belangstelling voor onze veranderende relatie tot het water, waar dit boek een manifestatie van is, een onderdeel van de grote nationale zoektocht naar het spe- cifieke van Nederland, gekruid met de mondiaal gedeelde noodzaak om een respons te vinden op de verandering van het klimaat. Als dat zo is, dan heeft de nieuwe waterbouw de tijdgeest in de rug. Want voor Nederland ís water identiteit.TM Nederland en het water: het is een verhaal van strijd en verbondenheid, van ramp en voorspoed, van hoogstaande techniek en van emmertjes en schepjes op het strand. Eeuwenlang hebben we ons bekwaamd in het beheersen van het water, we hebben het land op het water veroverd en van de Nederlandse waterwerken hebben we een wereld- wijd exportproduct gemaakt. Maar hoe veilig zijn we eigenlijk? Klimaatverandering vergroot het gevaar van zowel overstromingen als droogte, en de gevolgen van een ramp in ons dichtbevolkte land zijn niet te overzien. Niet voor niets is de omgang met het water een van de grote opgaven voor Nederland in de 21ste eeuw. In Zoet&Zout. Water en de Nederlanders beschrijft journalist en auteur Tracy Metz de metamorfose die het Nederlandse landschap op dit moment ondergaat en hoe we zoeken naar nieuwe manieren om met het water te leven. Als meest identiteitsbepalende element van Nederland is water door de eeuwen heen veelvuldig in beeld gebracht. Kunsthistoricus Maartje van den Heuvel toont in deze publicatie met meer dan 125 kunstwerken de rijke schakering aan betekenissen die Nederlanders hechten aan water en de wateren. Deze kunstwerken verbeelden op aansprekende wijze onze geschiedenis met het water en kunnen inspireren bij het vormgeven van een toekomstig Nederland. Zoet&Zout is een ode aan ons waterrijke land en een meeslepend verhaal over onze omgang met water.

NAi Uitgevers www.naipublishers.nl