Severna Bosna Od 3

JELENA MRGI]

SEVERNA BOSNA 13–16. vek

INSTITUTE OF HISTORY

Monographs Volume 55

JELENA MRGI]

NORTHERN BOSNIA 13th–16th CENTURY

Editor-in-chief Tibor @ivkovi} Director of the Institute of History

Belgrade 2008 ISTORIJSKI INSTITUT

Posebna izdawa kwiga 55

JELENA MRGI]

SEVERNA BOSNA 13–16. VEK

urednik Tibor @ivkovi} direktor Istorijskog instituta

Beograd 2008 Recenzenti Akademik Milo{ Blagojevi} Prof. dr Peter Rokai

Objavqivawe ove kwige finansijski je pomoglo MINISTARSTVO NAUKE VLADE REPUBLIKE SRBIJE SADR@AJ

Re~ autora i Hronologija (13–16. vek) ix Lista vladara Bosne, Srbije, Ugarske i Osmanskog carstva xii UVODNA RAZMATRAWA 1

I PRIRODNA SREDINA I WENE PROMENE 13 Karta 1 — Severna Bosna u sredwem veku 16

II TOK ISTORIJE 33 PREDSLOVENSKO DOBA 33 PO^ECI (6–12. VEK) 44 BURNI 13. VEK 55 „DOBRA UPRAVA“ (1322–1391) 65 Karta 2 — „Zemqe“ sredwovekovne bosanske dr`ave 86 NEMIRI, RATOVI I PROPAST (1391–1463) 87 Karta 3 — Severna Bosna u drugoj ~etvrtini 15. veka 133 DVOVLA[]E (1463–1536) 135 Karta 4 — Osmanska osvajawa u severnoj Bosni i Slavoniji 169

III SVET U POKRETU — DINAMIKA STANOVNI[TVA 171 IV TIPOLOGIJA I MRE@A NASEQA 205 Karta 5 — Naseqa centralnog tipa 209 Karta 6 — œMarschkarte von Mitteleuropa 1848Œ 210 V STARO I NOVO: @UPE, NAHIJE I NASEQA 227 VI PLODOVI ZEMQE 273 „HLEB NA[ NASU[NI“ 273 ZEMQORADNI^KI KALENDAR 304 „SO NA[A NASU[NA“ 322 ROBA I NOVAC 342 KOPNOM I VODOM 350 Karta 7 — Naseqa i putevi u severnoj Bosni 366

ZAVR[NA RAZMATRAWA 367 SUMMARY 377 Re~nik osmanskih termina 402 Spisak karata 406 Spisak skra}enica, izvora i literature 406 Registri 441

Re~ autora

Ovo delo u osnovi sadr`i tekst doktorske disertacije odbrawene pod naslovom „SEVERNA BOSNA U SREDWEM VEKU. ZEMQA — ISTORIJA — NAROD“, na Odeqewu za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Komisiju su ~inili: akademik prof. dr Sima ]irkovi}, akademik prof. dr Milo{ Blagojevi}, prof. dr Andrija Veselinovi} i prof. dr Sini{a Mi{i}. Svesrdnu pomo}, kao i uvek do sada, pru`io mi je prof. dr Peter Rokai. @elim svima da se zahvalim na primedbama i sugestijama koje su doprinele da izmenim i dopunim rad, a svaki eventualni propust je odgovornost autora. Zahvalnost dugujem i drugim kolegama, ovde i u „carskoj Vijeni“, ali ponajpre porodici i prijateqima, koji su mi i ovog puta bili najve}a podr{ka. I poput svakog dela, i ovo nosi pe~at jednog li~nog vremena i okolnosti u kojima je nastajalo. U Beogradu, u prole}e 2008. godine

Svemu ima vrijeme, i svakom poslu pod nebom ima vrijeme. Ima vrijeme kad se ra|a, i vrijeme kad se umire; Vrijeme kad se te~e, i vrijeme kad se gubi; vrijeme kad se ~uva, i vrijeme kad se baca; Vrijeme kad se qubi, i vrijeme kad se mrzi; vrijeme ratu i vrijeme miru.

Kwiga Propovjednikova, 3: 1–2, 6, 8.

HRONOLOGIJA (13–16. vek)

1236–1245. Knez Sibislav, sin biv{eg bosanskog bana Stefana, udeoni knez Usore 1233–1238. Pohodi ugarske vojske krsta{a 1244. Poveqa kraqa Bele IV, u kojoj se navodi i li~na donacija bana Matije Ninoslava bosanskoj biskupiji u Usori — teritorija izme|u reka Bosne, Save i Tolise 1247/1254. Osnovana ugarska Banovina Usore i Soli, koja je pridru`ena Ma~vanskoj banovini, pod upravom kneza (dux) Rostislava Mihailovi~a 1280–1282. Ve}i broj robova iz Usore je prodat u Dubrovniku kao robqe 1284–1316. Teritorija biv{e Banovine Usore i Soli pod upravom Stefana Dragutina — „sremska i usorska zemqa“ 1323. Usora u vladarskoj tituli bana Stjepana II Kotromani}a 1353–1357. Odsustvo svedoka iz „zemqe“ Usore u bosanskim poveqama ukazuje na ugarsku vlast 1357. Ban Tvrtko je dobio potvrdu od kraqa Lajo{a da vlada nad Banovinom Bosne i Usore 1363. Pohod ugarske vojske do grada Srebrenika na Majevici 1366. Pobuna kneza Vuka Kotromani}a; ban Tvrtko se uz ugarsku pomo} vra}a na presto iz „zemqe“ Usore 1387. Ban Ivan Horvati utvr|uje grad Dobor 1391/1392. Upad turskih ~eta iz Srbije u Bosnu zaustavqen pobedom bosanske vojske na Glasincu 1394. Pohod kraqa @igmunda — prva bitka kod Dobora zavr{ena porazom vojske bra}e Horvati i razarawem grada 1398–1400. Pograni~ni sukobi bosanske i ugarske vojske u Posavini 1404. Prodor ugarske vojske dolinom Bosne do Bobovca gde se nalazi biv{i kraq Ostoja. Herceg Hrvoje zauzima Srebrenicu i Ku~lat 1405. Ugarska vojska osvaja Srebrenik na Majevici — stvorena Srebreni~ka banovina pod upravom vojvode Ivana Morovi}a i wegovih kastelana Nikole Gora`da i Ladislava Sila|ija 1406. Prodor Pipa od Ozore do Bobovca i kraqa Ostoje, nakon ~ega je usledio kontranapad bosanske vojske 1407. Pipo predaje Bobovac kraqu @igmundu x Severna Bosna 13–16. vek

1408. Druga bitka kod Dobora — veliki poraz bosanske vojske u kome strada zarobqeno plemstvo 1408. @igmund je utaboren kod grada Maglaja 1410 Herceg Hrvoje predaje Srebrenicu, Ku~lat, Brodar i Sused u ruke ugarskog kraqa, koji s vojskom prodire do sredweg Podriwa 1411/1412. @igmund je Srebrenicu dao u posed despotu Stefanu Lazarevi}u 1414. Prodor osmanskih odreda u Bosnu, do doline Vrbasa i do Dubo~ca na Savi 1415. Sukob ugarske i osmanske vojske u dolini La{ve — usorski vojvoda Ivan Gorjanski i drugi velika{i su zarobqeni 1415. Novi poraz ugarske vojske u sukobu s osmanskim odredima u Bosni 1415–1420. Osmanski odredi stalno prisutni u Bosanskom kraqevstvu, u~e- stvuju u unutra{wim sukobima i protiv ugarske vojske 1422. Usorski vojvoda Ivan Gorjanski uzima u zakup distrikte Sre- brenika, Br~ka i Grabovca 1425. Neuspe{ni napad Tvrtka II na Srebrenicu, a despot Stefan La- zarevi} osvaja i okolna naseqa 1426. Pusto{ewe osmanskih odreda po krajevima Usore, oko Srebrnika i po oblasti Zlatonosovi}a 1430–1433. Despot \ura| Brankovi} osvaja teritoriju bosanskog doweg i sredweg Podriwa s gradovima: Teo~ak, Zvornik, Soko, Brodar, Sused i Srebrenica 1439. Prvi pad Despotovine pod vlast Osmanskog carstva — to se odnosi i na despotove posede u bosanskoj dràvi 1443. Vojvoda Petar Kova~evi} osvaja Srebrenicu od Osmanlija, a Ni- kola Ilo~ki i Jano{ Huwadi zauzimaju Teo~ak 1444. Knez Tvrtko Kova~evi} upravqa Jadrom 1449. Sporazum kraqa Stefana Toma{a s ma~vanskim banom Ivanom Koro|ijem u gradu Doboru o tome da Osmanlijama ne}e predati prelaze na rekama (Sava, Drina, Bosna, Ukrina, Spre~a) 1452. Despot \ura| boravi u podgra|u Teo~aka 1457. U gradu Doboru kraq Stefan Toma{ prima „znak krsta“ za pohod protiv Osmanlija. Osmanski vojni odredi grade la|e u bosanskoj dràvi na Savi 1458. Potvr|eni posedi u Usori velikom logofetu Stefanu Ratkovi}u 1459. Pad Smedereva i Despotovine pod osmansku vlast 1460. Osmanski odredi iz Srbije osvajaju Srebrenicu, Ku~lat, Perin, Zvornik. Kraq Stefan Toma{ predaje Osmanlijama prelaze na Savi ka Sremskoj i Vukovskoj ùpaniji Hronologija xi

1461. Radivoj Ostoji} dobija potvrdu svojih poseda u Usori — grad Te{aw, Grada~ac (Gra~ac), sela u oblasti Srebrenika na Maje- vici, i u dolini Ukrine 1463. Osmansko osvajawe Bosanskog kraqevstva kre}e iz Vrhbosne („Bosanskog kraji{ta“) i Podriwa, gde je poginuo vojvoda Tvrtko Kova~evi} — „zemqa Kova~evi}a“ organizovana u nahije Osat, Bira~, Vratar i Treboti} u okviru Bosanskog sanxaka 1463. Matija Korvin osvaja grad Jajce i zajedno s jo{ 17 wemu podre|enih gradova formira Jaja~ku banovinu 1464. Sultan opseda grad Jajce, koji uspeva da se odbrani 1464. Ugarska vojska zauzima Srebrenik na Majevici i druge gradove u Usori; poku{aj da osvoji Zvornik nije uspeo 1465. Osmanlije osnivaju „Bosansko kraqevstvo“, na prostoru izme|u @ep~a i Maglaja — prvi „kraq“ je Matija [aban~i}, sin Radivoja Ostoji}a 1471. Prodor despota Vuka Grgurevi}a do Srebrenice, ~iju je varo{ spalio. Nikola Ilo~ki, ugarski magnat, izabran je za „kraqa Bosne“ 1476. Posle zauzimawa [apca, despot Vuk Grgurevi} pqa~ka Srebre- nicu, Ku~lat i Zvornik sa okolinom 1476. Ukinuto „Bosansko kraqevstvo“, „kraq“ Matija Voisali} be`i u Ugarsku 1480. Ugarska vojska i despot Vuk Grgurevi} pqa~kaju i pale Sarajevo 1480/1481. Osnovan Zvorni~ki sanxak 1501. Pohod srpskog despota Jovana Brankovi}a na isto~nu Bosnu 1502. Januara i jula, dva prodora despota Jovana u Bosnu, a u bici kod Zvornika pobedio je osmanske odrede 1503. Ugarsko-turski mirovni sporazum na sedam godina; u tekstu se pomiwe Srebrenik kao ugarski, a Doboj i Maglaj kao osmanski posedi. 1512. Bosanski namesnik Feriz-beg osvaja Srebrenik na Majevici, Soko i Te{aw na Usori; nakon toga su osnovane nahije Te{aw, Usora, Maglaj, Trebetin i Ozren u okviru Bosanskog sanxaka. 1519. Prvi sa~uvani, sumarni popis Zvorni~kog sanxaka 1528. Osmanska vojska zauzima Br~ko i Novi na Savi 1533. Sumarni popis Zvorni~kog sanxaka 1536. Pod osmansku vlast dolaze Dobor, Dubo~ac, Koba{, Brod, Arki (Jaruge), Novigrad — kraj ugarske vlasti na podru~ju severne Bosne. Osnovane su nahije Dobor i Koba{ u sastavu Bosanskog sanxaka. xii Severna Bosna 13–16. vek LISTA VLADARA BOSNE, SRBIJE, UGARSKE I OSMANSKOG CARSTVA 12–16. VEK

Vladari Bosne Vladari Srbije BAN BORI] @UPAN URO[ II (oko 1154– oko 1163) (oko 1146– oko 1155) KULIN DESA (1162) (oko 1180– oko 1204) VELIKI @UPAN TIHOMIR (do 1166) STEFAN STEFAN NEMAWA (1166–1196) (pre 1233) KRAQ STEFAN NEMAWI] (1196–1227) MATIJA NINOSLAV STEFAN RADOSLAV (1227–1234) (oko 1233–1250) STEFAN VLADISLAV (1234–1243) PRIJEZDA (oko 1250–1290) STEFAN URO[ I (1243–1276) STEFAN DRAGUTIN STJEPAN (I) KOTROMAN (oko 1290–1310) (1276–1282) PAVLE [UBI] STEFAN URO[ II MILUTIN (1301–1304) (1282–1321) STEFAN URO[ DEÂNSKI MLADEN [UBI] III I (1321–1331) (1304) KRAQ I CAR STEFAN URO[ DU[AN MLADEN [UBI] IV II (1331/46–1355) (1305 — 1322) CAR STEFAN URO[ STJEPAN KOTROMANI] V II (1355–1371) (1322–1353) DESPOT STEFAN LAZAREVI] BAN I KRAQ STEFAN TVRTKO I (1402–1427) (1353/77–1391) \URA\ VUKOVI] (BRANKOVI]) STEFAN DABI[A (1427–1456) (1391–1395) LAZAR BRANKOVI] JELENA GRUBA (1456–1458) (1395–1398) STEFAN BRANKOVI] STEFAN OSTOJA (HRISTI]) (1458–1459) (1398–1404, 1409–1418) * 1459. — PAD SRPSKE DESPOTOVINE POD STEFAN OSTOJI] VLAST OSMANSKOG CARSTVA, (1418–1420) TVRTKO II TVRTKOVI] DESPOTI U UGARSKOM KRAQEVSTVU: (1405–1409, 1414–15, 1420–1443) VUK GRGUREVI] ‰protivkraq RADIVOJ OSTOJI], (1464–1485) 1414–1415, 1433–35Š \OR\E BRANKOVI] STEFAN TOMA[ (1486–1496) (1443–1461) JOVAN BRANKOVI] STEFAN TOMA[EVI] (1496–1502) (1461–1463) IVANI[ BERISLAVI] * 1463. — pad bosanske dràve (1504–1514) pod vlast OSMANSKOG CARSTVA STEFAN BERISLAVI] „BOSANSKO KRAQEVSTVO“ 1465–1476 (1515–1535) MATIJA [ABANÎ] RADI^ BO@I] (1465–67) (1527–1528) MATIJA VOISALI] PAVLE BAKI] (?–1476) (1537) Hronologija xiii

Vladari Ugarske Vladari Osmanskog carstva KRAQ GEZA II (1141–1162) OSMAN I STEFAN III (1163–1172) (oko 1290–1324) STEFAN (1163–1165) ORHAN IV (1324–1362) BELA III (1173–1196) MURAT I IMRE (EMERIH) (1196–1204) (1362–1389) LADISLAV (1204–1205) III BAJAZIT I ANDRIJA II (1205–1235) (1389–1402) BELA IV (1235–1270) MEHMED I STEFAN V (1270–1272) (1413–1421) LADISLAV IV KUMANAC MURAT II (1272–1290) (1421–1444, 1446–1451) ANDRIJA III (1290–1301) MEHMED II OSVAJA^ VACLAV (1301–1305) (1444–1446, 1451–1481) OTON VITESLBAH BAJAZIT II (1305–1307) (1481–1512) SELIM KARLO I ROBERT AN@UJSKI I (1308–1342) (1512–1520) SULEJMAN ZAKONODAVAC LAJO[ I VELIKI I (1342–1382) (1520–1566) SELIM MARIJA (1382–1385) II (1566–1574) KARLO (1385–86) II MURAD III MARIJA (drugi put) (1574–1595) (1386–95) MEHMED III @IGMUND LUKSEMBUR[KI (1595–1603) (1387–1437) ALBERT HABSBUR[KI (1437–39) VLADISLAV I JAGELONAC (1439–1444) LADISLAV V (1444–1457) ‰regent JOVAN HUWADI 1446–1453Š MATIJA I KORVIN (1453–1490) VLADISLAV II JAGELO (1490–1516) LAJO[ II (1516–1526) JOVAN I ZAPOQA (1526–1540) FERDINAND I HABZBUR[KI (1540–1564) MAKSIMILIJAN (1564–1576) RUDOLF I (1576–1608)

UVODNA RAZMATRAWA — TEMA, IZVORI I ISTRA@IVA^I —

Pojam severne Bosne u na{em radu odnosi se na severni deo sredwovekovne bosanske dràve, na prostor koji su zauzimale wene teritorijalno-upravne jedinice — „zemqe“ Usora i Soli. One su, pored mati~ne „zemqe“ Bosne, politi~kog jezgra dràve, pripadale najstarijim istorijskim pokrajinama Bosanske banovine i kraqevine. Granice pomenutih „zemaqa“ odre|ene su u skladu s politi~ko-upravnim razvojem severne Bosne u periodu sredweg veka, tako da one ne odgovaraju u potpunosti prostranstvu savremene geografske regije pod nazivom Severna Bosna. Kraj- wa odredi{ta Usore sa Solima ~inile su tri reke — Sava na severu, sredwi i dowi tok Drine na istoku, i dowi tok Vrbasa na zapadu. Ju`ni grani~ni pojas dodirivao se s drugim „zemqama“ bosanske dràve. Na jugozapadu i zapadu su se pruàli Dowi Kraji, ju`no se nalazila „zemqa“ Bosna i oblast Podriwa. Sredi{wim delom Usore proticala je reka Bosna, nizvodno od Vrandu~kog klanca.1 U geografskom pogledu, severna Bosna je genetski i morfolo{ki ra- znorodno tlo. To je regija koja povezuje sistem Dinarskih planina na jugu i peripanonski obod i Panonsku niziju na severu, prema kome se {iroko otvara. Sloènost prirodno-geografskih osobina na{la je svoj izraz i u istoriji ovog prostora. Prema svom poloàju, Usora i Soli su se nalazile na prili~no udaqenoj periferiji u odnosu na politi~ke centre Vizan- tije (Konstantinopoq, Solun),2 Srbije (Ras, Prizren, Skopqe, Kru{evac, Beograd, Smederevo), Bosne (Visoko, Jajce), Ugarske (Budim), i, na kraju,

1 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, JI^ 1–2 (2000) 27–45. 2 P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Bal- kans 900–1204, Oxford University Press 2000, 122. R. Radi}, „Hronika o turskim sultanima“ kao izvor za istoriju Bosne, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: „Zemqa Pavlo- vi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine“, Akademija nauka i umetnosti Republi- ke Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srp- sko Sarajevo 2003, 327–343; isti, ^etiri zanemarena podatka o sredwovekovnoj Bosni, u: Spomenica Milana Vasi}a, Spomenica ANURS kw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka 2 Severna Bosna 13–16. vek

Osmanskog carstva (Jedrene, Carigrad). Savski tok, objediwavaju}i narode i dràve na svojim obalama, predstavqao je, naj~e{}e, i politi~ku granicu sredwovekovne bosanske dràve prema Ugarskoj kraqevini. Tako je severnoj Bosni od po~etka bila dodeqena uloga pograni~nog pojasa,odnosnozone dodira gde su se preplitali raznovrsni politi~ki i kulturni uticaji, i gde je dolazilo do neprekidnog me{awa razli~itih dru{tvenih, privrednih i kulturnih obrazaca.3 Dolina reke Bosne s wenim pritokama nije imala objediwuju}u ulogu u bosanskoj dràvi na onaj na~in kao {to je to imalo Pomoravqe u centralnom delu Balkana. U pore|ewu s Moravsko-vardar- skom dolinom, transverzala Bosna-Neretva prese~ena je visokim planin- skim razvo|em crnomorskog i jadranskog sliva, tako da je udaqenost od obala Mediterana i kontinentalni poloàj severnobosanskog regiona zapravo mnogo ve}i nego {to to pokazuje razdaqina izraèna u kilometrima. Hronolo{ki okvir na{eg istraìvawa ispuwava celokupno sred- wovekovqe bosanske dràve, od 10. veka do 1463. godine.4 Me|utim, priroda sa~uvanih izvora i problematika istorijsko-geografskih istraì- vawa uslovila je potrebu da se i po~etna i krajwa vremenska odrednica prekora~e. Razmicawe hronolo{kih okvira dopustilo je posmatrawe dru- {tvenih, demografskih i privrednih struktura i procesa wihove promene. Na taj na~in su prevazi|eni kvantitativni i kvalitativni nedostaci istorijske gra|e, koja je, s druge strane, oboga}ena drugim vrstama izvora. Politi~ka istorija sredwovekovne Usore i Soli, smewivawe ugarske i bosanske, potom i vlasti srpske Despotovine, osvetqena je dosta podrobno u dosada{woj istoriografiji. Posebnost ovih oblasti bosanske dràve istori~ari, po~ev od Vjekoslava Klai}a, jo{ davno su uo~ili.5 Poloàj Usore i Soli u kontekstu istorije sredwovekovne bosanske dr- àve u glavnim crtama je izneo Vladimir ]orovi} u svojim radovima Te- ritorijalni razvoj (1935) i Historija Bosne (1940)6. To je, potom, u{lo u kw. 14, Bawa Luka 2005, 153–164; isti, Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbro- sa, ZRVI 43 (2006) 141–154. 3 L. Fevr, Granica: re~ i pojam,u:Borba za istoriju, Beograd 2004, 209–227; N. Berend, Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Journal Vol.2, No. 1 (1999) 55–72; Medieval Frontiers: Concepts and Practices, Selected papers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, Cambridge, eds. D. Abulafia — N. Berend, Ashgate 2002. Vid. N. Berend, Preface, p. x–xv; D. Abulafia, Introduction: Seven Types of Ambiguity c. 1100 — c. 1500,1–34. 4 T. Reuter, ‘Medieval’—Another Tyranneus Construct, The Medieval History Journal Vol. 1 (1998) 25–45. 5 V. Klai}, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882. 6 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj bosanske dràve u sredwem veku, Glas SKA 167 (1935) 5–47; isti, Historija Bosne 1, Beograd 1940; J. Mrgi}, Rethinking the territorial development of the medieval Bosnian state, I^ 51 (2004) 43–64. Uvodna razmatrawa 3 jo{ uvek referentnu sintezu Sime ]irkovi}a (1964),7 koji je zaduìo na- uku svojim brojnim istraìva~kim radovima.8 Kao pouzdan oslonac u pro- u~avawu problematike privrednog i urbanog razvoja sredwovekovne Bo- sne izdvajaju se dela Desanke Kova~evi}-Koji}.9 Iako je u centru pa`we rudnik Srebrenica, poglavqe o sredwem Podriwu Mihaila Dini}a (1955) pruìlo je dragocene izvorne podatke o mnogo {irem podru~ju — o Soli i Usori, i vlasteoskim porodicama Zla- tonosovi}ima, Diwi~i}ima/Kova~evi}ima, Stan~i}ima.10 Dvojica istori~ara — Pavao An|eli} i Pavao @ivkovi}, posvetili su ve}i broj radova politi~koj i dru{tvenoj istoriji Usore i Soli u sredwem veku, {to ~ini deo osnove za istraìvawa ovog prostora.11 Wihovi rezultati su u na{em radu dopuweni i precizirani u skladu s dostignu}ima medievi- stike. Novo razmatrawe bosansko-ugarskih odnosa, u kontekstu savremenih istoriografskih kretawa i ideja, donosi Dubravko Lovrenovi} u nekoliko svojih radova.12 Doprinos poznavawu srpsko-bosanskih odnosa u vreme despota Stefana Lazarevi}a i \ur|a Brankovi}a ~ine rasprava An-

7 S. ]irkovi}, Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd 1964. 8 \. Bubalo, Bibliografija radova akademika S. ]irkovi}a, SSA 3 (2004) XIX–LXIII. 9 D. Kova~evi}-Koji}, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela ANUBiH knj. XVIII, Sarajevo 1961; ista, Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske dràve, Saraje- vo 1978; ista, Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo 1987, 89–190; ista, Gradski ìvot u Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beo- grad 2007. 10 M. Dini}, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni, I, Beograd 1955 (= u: isti, Iz srpske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 457–551). 11 P. An|eli}, O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, Pri- lozi 13 (1977) 17–45; isti, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976) 231–239; isti, Studije o teritorijalnopoliti~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982; P. @ivkovi}, Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih franjevaca, IZ 5 (1984) 169–182; isti, Tvrtko II Tvrtkovi}. Bosna u prvoj polovini XV stolje}a, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo 1981; isti, Prvi ugarsko-turski sukobi na tlu Bosne („Dobojska bitka“ 1415. godine), Zna~enja 3–4 (Doboj 1983) 149–157; isti, Bitka kod Do- bora 1394, Zna~enja 5(Doboj 1984) 55–61; isti, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi} i bosanski kraljevi, HZ 39 (1986) 147–169; Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlasteoska porodica,u:isti,Iz srednjovjekovne povijesti Bosne i Huma, Hrvatsko kulturno dru{tvo „Napredak“—Podru`nica Osijek, Osijek 2002, 198–215. 12 D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dràve u srednjovjekovnoj Bosni, u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa Sedam stolje}a bosanskih franjevaca 1291–1991, Sa- rajevo 18–20. travanj 1991, Samobor 1994, 37–93; isti, Modeli ideolo{kog isklju~ivanja: Bosna i Ugarska kao ideolo{ki protivnici na osnovi razli~itih konfesija hri{}anstva, Prilozi 33 (2004) 9–57; isti, Bitka u La{vi 1415. godine,u:Raukarov zbornik, Filozofski fakultet u Za- grebu 2005, 275–295; isti, Na klizi{tu povijesti. Sveta kruna ugarska i Sveta kruna bosanska 1387–1463, Zagreb–Sarajevo 2006. 4 Severna Bosna 13–16. vek drije Veselinovi}a o promenama me|udràvne granice i wegova monografija o srpskoj Despotovini.13 U ma|arskoj istoriografiji postoji veliki broj relevantnih dela, ali je wihova pristupa~nost oteàna s obzirom na jezi~ku barijeru. Situa- cija je ipak dosta poboq{ana pojavom dve sinteze, Pala Engela (2001)14 i prve Istorije Ma|ara u srpskom izdawu (2002).15 Od zna~ajnijih radova izdvajamo ~lanak Pala Engela o bosansko-ugarskim odnosima u poznom sredwem veku, potom Kubiwijev rad o „bosanskom kraqu“ Nikoli Ilo~kom, Maqusovu studiju o bra}i Taloci i monografiju o @igmundu Luksembur- {kom.16 Boqem poznavawu istorije i dru{tva severnog suseda Srbije i Bo- sne doprineli su radovi Petera Rokaija, utemeqeni na pa`qivoj analizi bogate diplomati~ke gra|e.17 Doga|aje iz ugarsko-osmanskih odnosa s kraja 15. i po~etka 16. veka analiziraju rasprave ma|arskih istraìva~a Feren- ca Sakaqa, Andra{a Kubiwija, Geze Davida i Pala Fodora.18 U savremenoj doma}oj istoriografiji pojedine istorijske oblasti sredwovekovne Bosne su dobile svoje moderne istorijsko-geografske prika- ze: Humska zemqa, Trebiwe, Dowi Kraji, i u sinteti~koj formi Podriwe.19

13 A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne u XV veku, u: BosnaiHercego- vina od sredweg veka do novijeg vremena, SANU — Istorijski institut, Beograd 1995, 87–100; isti, Dràva srpskih despota, Beograd 1995. 14 P. Engel, The Realm of St Stephan. A History of Medieval Hungary 895–1526, I. B. Tauris, London –New York 2001. 15, Istorija Ma|ara, napisali P. Rokai, Z. \ere, T. Pal, A. Kasa{, Clio, Beograd 2002. 16 P. Engel, Zur Frage der bosnisch–ungarischen Beziehungen in XIV und XV Jahr- hundert, SOF 56 (1977) 27–42; A. Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikola- us Ujlaky, Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae IV, 3–4 (1958) 373–384; E. Malyusz, A negy Talloci fiver, Tortenelmi Szemle 23/4 (1980) 531–587; E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1997. 17 P. Rokai, Istorija porodice Maroti, Beograd 1983 — rukopis neobjavqene doktorske disertacije; P. Rokai, Poslednje godine balkanske politike kralja @igmunda (1435–1437), Godi{wak FF u Novom Sadu 12–1 (1969) 89–109; isti, „Brodovi“ na Du- navu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske,u:Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, Beograd 1983, 139–176; isti, Pavlovi}i i ugarski kraqevi, u: Zemqa Pavlovi}a, 161–169. 18 F. Szakaly, Phases of Turco-hungarian Warfare before the Battle of Mohacs, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 33–1 (1979) 65–111; F. Szakaly, Nandorfe- hervar 1521-es ostromahoz. Egy kiralyi adomanylevel koztorteneti tanulsagai, Hadtortenelmi Kozlemenyek 25–4 (1978) 484–498; A. Kubinyi, Aszavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban (Adatok Mohacs elízmenyeihez),Nadtortenelmi Kozlemenyek 24 (1978) 194–222; G. David — P. Fodor, Hungarian — Ottoman Peace Negotiations in 1512–1514,u:Hungarian — Ottoman Millitary and Diplomatic Relations in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 9–46. 19 S. Mi{i}, Humska zemqa u sredwem veku, Beograd 1996; \. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem veku, Beograd 1998; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji. Krajina sredwo- Uvodna razmatrawa 5 Tome treba dodati i zbornike radova posve}ene najmo}nijoj bosanskoj vlasteli poznog sredweg veka — Kosa~ama i Pavlovi}ima, i wihovim teritorijama.20 Na osnovu takvog smera istraìvawa, javila se potreba mono- grafskog prikazivawa pro{losti Usore i Soli. U pogledu koncepcije, metodologije i postignutih rezultata u prou~avawu sredwovekovne teritorijalne organizacije, dràvne uprave i ekonomske problematike sredi- {weg dela Balkana, izdvajaju se radovi Milo{a Blagojevi}a.21 O istoriografiji pojedinih tematskih i hronolo{kih celina bi}e re~i u daqem izlagawu. Heuristi~ku osnovu na{eg rada ~ini nekoliko ve}ih grupa izvora: diplomati~ki materijal (doma}i — bosanski, srpski, ugarski, papski, mleta~ki), sa posebnom grupom osmanskih izvora (popisni defteri, kanuni i kanun-name, vakuf-name, muhime defteri); ostaci materijalne kulture, putopisi, etnografski i kartografski materijal. Neravnomernost o~uvane i nama dostupne gra|e uslovilo je da izvorna podloga bude hronolo{ki i tematsko-problemski neujedna~ena. Re~ je o oskudnosti sa~uvane sredwovekovne gra|e, kako u kvantitativnom smislu, tako i u bogatstvu sadràja, {to je u najve}oj meri izraèno u slu~aju izvora doma}e, bosanske provenijencije. Zbirke diplomati~kih izvora Fra- we Miklo{i}a, Qube Stojanovi}a i naro~ito one koje je priredio Lajo{ Taloci, i daqe ~ine polaznu osnovu za svako istraìvawe sredwovekovne pro{losti bosanske dràve.22 Neke od bosanskih poveqa su posledwih vekovne Bosne, Filozofski fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Bawaluci, Istorijski institut u Bawaluci, Beograd 2002; M. Blagojevi}, Podriwe izme|u srpskih sredwovekovnih dràva,u:Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 29–67. 20 Kosa~e — osniva~i Hercegovine, Bile}a — Gacko — Beograd 2002; Zemqa Pa- vlovi}a — Sredwi vijek i period turske vladavine, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003. Wima prethodi studija M. Dini}a, Zemqe „hercega od Svetog Save“,u:isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 178–269, i monografija S. ]irkovi}a, Her- ceg Stefan Vuk~i}-Kosa~a i wegovo doba, Beograd 1964. 21 M. Blagojevi}, Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1972 (drugo, dopuweno i izmeweno izdawe — Beograd 2004); isti, Bosansko Zavr{je, Zbornik FF u Be- ogradu 14–1 (1979) 129–144; isti, Severna granica bosanske dràve u XIV veku,u:Bo- sna i Hercegovina od sredweg veka do najnovijeg vremena, Beograd 1995, 59–76; isti, Srpske udeone kneèvine, ZRVI 36 (1997) 45–62; isti, Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997; isti, Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva, u Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 67–84. Vid. J. Mrgi}, Bibliografija radova prof. M. Blagojevi}a, SSA 4 (2005) XVII–XXX. 22 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Vindobonae 1858; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, I–2; L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku Bosanske banovine s naro~itim obzirom na povelje kormendskog arkiva, GZM 18 (1906) 401–444; isti, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter, Mun- chen–Leipzig 1914. 6 Severna Bosna 13–16. vek godina ponovo kriti~ki prire|ene i objavqene u ~asopisu „Stari srpski arhiv“ 1–6 (2002–2007), uz komentare koji sadrè najnovije rezultate nekoliko disciplina. Ipak, za istorijsko-geografska istraìvawa doma}i diplomati~ki materijal veoma je siroma{an toponomasti~kom gra|om. Za podru~je severne Bosne preìvela je jedna jedina vlasteoska poveqa — darovnica bana Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u donosi podatak o nazivu jedne jedine ùpe i pet sela, bez opisivawa wihovih me|a.23 Jo{ nekoliko poveqa se odnosi neposredno na teritoriju sredwovekovne Usore sa So- lima. Liste svedoka, s druge strane, pruàju ne{to vi{e mogu}nosti za rekonstrukciju teritorijalno-upravne organizacije i feudalne strukture na pomenutom prostoru. U pogledu sredwovekovnih ugarskih izvora, situacija je dosta nepo- voqnija nego {to je to bilo u na{em prethodnom istraìvawu zapadnog dela sredwovekovne bosanske dràve — Dowih Kraja. Iako su Usora i So- li mnogo ~e{}e bile izloène politi~kim aspiracijama i vojnim akcija- ma severnog suseda, vlast ugarskog dvora ipak nije bila duèg trajawa i nije ostvarila zna~ajnije rezultate. Pored zbirke Tadije Smi~iklasa, izdvajamo vi{etomni diplomatar ugarskog kraqa @igmunda Luksembur- {kog, koji je priredio Elemer Maqus.24 Podaci se pre svega odnose na vojne pohode s kraja 14. i po~etka 15. veka, zatim na pojedina naseqa i saobra- }ajne komunikacije. Dragocenom se pokazala davno objavqena zbirka dokumenata koju je sakupio Aleksa Ivi}. Ona pokriva period od 1527. do 1536. i sadrì podatke o naseqima u Posavini i wihovom prelasku pod osmansku vlast.25 Studija o Berislavi}ima i zbirka dokumenata koje je Matija Mesi} koristio tokom pisawa nekoliko svojih rasprava, doprinele su rasvetqavawu pitawa identifikacije poseda ove vlasteoske porodice u severnoj Bosni, koje smo u na{em radu precizno ubicirali.26 Veliki nedostatak kako doma}e, tako i ugarske gra|e jeste potpuno odsustvo neposrednih izvornih obave{tewa o privrednoj strukturi se-

23 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u 1329/30, SSA 3 (2004) 19–33. 24 T. Smi~iklas, Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije (Co- dex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb 1904–1990; E. Malyusz, Zsigmondkori Okleveltar I–V, Budapest 1951–1997. 25 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i XVII stole}a. Prvi deo (1527–1600), Kwige Matice srpske br. 36. i 37, Zbornik istorijskih dokumenata III, Novi Sad 1910; isti, Istorija Srba u Vojvodini, Kwige Matice srpske br. 50, Novi Sad 1929. 26 M. Mesi}, Pleme Berislavi}a, Rad JAZU 8 (1869) 30–104; isti, Hrvati posle smrti bana Berislavi}a do Muha~ke bitke, Rad JAZU 18 (1872) 77–163; isti, Gra|a mojih razprava u „Radu“, Starine JAZU 5 (1873) 109–280. Uvodna razmatrawa 7 verne Bosne i wenim ekonomskim vezama sa susednim regionima. Budu}i bez bogatih srebronosnih rudnika, a prostorno dosta udaqeno od jakih privrednih centara, ovo podru~je nije privla~ilo trgovce dubrova~ke komune u ve}em broju. Jedini grad u Usori gde se formirala zna~ajna kolonija dubrova~kih trgovaca bio je Zvornik. Kurioziteta radi navodimo da se sredwovekovna naseqa –trgovi Soli i Bijeqina pomiwu samo jedanput, a u oba slu~aja re~ je o razbojni{tvu nad pojedinim Dubrov~anima. Usa- mqeni primeri, sa~uvani gotovo pukom slu~ajno{}u, ne saop{tavaju ni- {ta o intenzitetu privredne proizvodwe i frekvenciji robne razmene. To, naravno, ne zna~i da one nisu postojale, ve} da je ~itavoj ekonomskoj problematici neophodno pristupiti s druga~ijeg stanovi{ta. U sagledavawu pitawa kontinuiteta naseqenosti, prostorne organizacije i tipologije naseqa koristili smo raznovrsnu gra|u, sastavqe- nu od publikovanih arheolo{kih rezultata, putopisa i etnolo{kih istra`ivawa, kao i starih, objavqenih i neobjavqenih, kartografskih prikaza Bosne i Hercegovine (16–19. vek). Nezamewiv priru~nih i ovog puta bio je Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine I–III (1988). Na poqu anti~ke arheologije zna~ajan doprinos daju radovi Esada Pa{ali}a (1960)27 ipo- sebno Ive Bojanovskog, koji je posvetio pa`wu i najzna~ajnijim sredwovekovnim utvr|enim gradovima severne Bosne — Doboru i Maglaju.28 Tome dodajemo i priloge \ure Baslera, \oke Mazali}a i Zdravka Kajmakovi- }a.29 Natpisi na ste}cima sa~uvali su uspomenu na pojedinu vlastelu i vlasteli~i}e, kao i na sredwovekovnu topografiju.30 S obzirom na to da su se Usora i Soli najve}im delom nalazile izvan glavnih kopnenih komunikacija, malo zna~ajnih putnika je tuda prolazi- lo. Iako su nastali s druga~ijom namenom, izve{taji katoli~kih vizita- tora mogu se posmatrati i kao putopisna gra|a.31 U tom pogledu, izdvaja se

27 E. Pa{ali}, Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960. 28 Vid. spisak literature na kraju kwige. 29 \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s.—Arheologija VII (1952) 411–424; isti, Stari grad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s.—Arheo- logija IV (1957) 110–129; isti, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX (1972) 59–64; isti, Zvonik (Zvornik)—Stari grad na Drini, GZM n.s. Istorija i Etnologija X (1955) 73–83; XI (1956) 243–277; \. Mazali}, Te{anj, GZM n.s.—Arheologija VIII (1953) 289–302; isti, Vinac i Doboj, GZM n.s.—Arheologija XIII (1958) 236–239; Z. Kajmako- vi}, Stari grad Doboj — konzervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964) 43–61. 30 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi; M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa BiH I–IV, Sarajevo 1960–1972; [. Be{lagi}, Novoprona|eni natpisi na ste}cima, NS XII (1969) 133–148; M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, Miscellanea XXII (2004) 81–104. 31 J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), Starine JA- ZU 36 (1918) 81–162, 147–149 (N. Olov~i}); M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti — A. Georgiceo, Starine JAZU 17 (1885) 116–150; F. M(ilobar), Dva savre- 8 Severna Bosna 13–16. vek francuski putopisac Kikle, koji je 1658. godine krenuo iz Sarajeva za Be- ograd, putem preko Mokrog, Jadra (Nove Kasabe), Ku~lata, Zvornika, Bije- qine, Ra~e i Dmitrovice. Uprkos kratkom boravku u krajevima Podriwa, on je ostavio dragocene opise predela i podatke o plovnosti Drine.32 û- veni osmanski putopisac Evlija êlebija nije, naàlost, puno putovao predelima severne Bosne, te su wegovi opisi veoma fragmentarni, izuzev u slu~aju grada Zvornika.33 Spis zastavnika Boì}a iz 1785. godine po svojoj prirodi je {pijunsko-vojnog karaktera, ali stoga veoma precizan i podroban u ocrtavawu ~ak i lokalnih saobra}ajnica.34 Imena mnogih naseqa prvi put su zabeleèna u wegovom spisu, kao i u opisu naseqa Posa- vine iz polovine 18. veka.35 Oba izvora pruàju obimnu toponomasti~ku gra|u, ~iji je mawi deo predstavqen na istorijskim kartama u periodu od 16. do 19. veka. Kartografska gra|a je upotrebqena u poku{aju rekonstrukcije nekada{wih prirodno-geografskih osobina severne Bosne, promene re~nih tokova i identifikacije i{~ezlih naseqa. Velikim trudom Milenka S. Filipovi}a osvetqen je ìvot stanovni{tva u pojedinim predeonim celinama severne Bosne — u selima Maje- vice, Spre~e, Trebave, Krnina, Usore, Vu~jaka i Vakufa. Organizacija prostora, odnos prema prirodi, na~in kori{}ewa zemqi{ta i narodni ìvot i obi~aji, trajno su zabeleèni u wegovim radovima.36 Isti autor dao je svoj prikaz istorije Zvorni~ke eparhije i nekih va`nih pravoslavnih svetili{ta na wenom podru~ju.37 mena izvje{taja o Bosni iz prve polovine stoqe}a. Biskup M. Maravi} i B. Ka{i}, GZM 16 (1904) 251–266; S. Zlatovi}, Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, Starine JAZU 23 (1890) 1–38; M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI–XVIII veka,Zbor- nik za istoriju, jezik i kwièvnost srpskog naroda SANU, kw. 22, Beograd 1983. 32 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, prir. i prev. M. Karaulac, MS, Novi Sad 1998, 110–115. O Kikleu vid. R. Samarxi}, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI-XVII vek), Beograd 1961, 84–87. 33 Evlija êlebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komentar H. [abanovi}, Veselin Masle{a — Sarajevo 19792. 34 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od 1785, Nau~no dru{tvo NR BiH, Gra|a VII, Odjeljenje istorisko–filolo{kih nauka knj.5,Sara- jevo 1957. 35 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, GZM XIX (1907) 156– –190, 360–389. 36 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH, knj. XVI, Sarajevo 1969; isti, Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj.34,Sarajevo 1969. 37 M. S. Filipovi}, Manastir Vozu}a, Sarajevo 1940; isti, Manastir Udrim ili Gostovi}, Skopqe 1940; isti, Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, Bogoslo- vqe VIII (XXIII) 1–2 (1964) 49–132; M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren, Spomenik SAN 101 (1951) 89–124. Uvodna razmatrawa 9 Skoro podjednak zna~aj u na{em istraìvawu Usore i Soli imali su osmanski izvori i istoriografija o klasi~nom periodu Osmanskog carstva (1300–1600). Mno{tvo gra|e je prevodom na savremene jezike postalo dostupno istraìva~ima. Za razvoj osmanistike kod nas su, hronolo{ki posmatrano, zaslu`ni H. [abanovi}, H. Kre{evqakovi} i H. Haxibe- gi}.38 U novije vreme, N. Moa~anin je objavio nekoliko metodolo{ki i istoriografski veoma inovativnih i zna~ajnih radova.39 Za prostor severne Bosne krajem 15. i tokom 16. veka najva`nija je delatnost Adema Han- xi}a, kako u objavqivawu osmanskih izvora, tako i u prou~avawu naseqa i privrede.40 Pomenuti autor priredio je za {tampu dva osnovna izvora koja su nam bila na raspolagawu za na{e istraìvawe. Re~ je o Dva prva popisa Zvorni~kog sanxaka i Op{irnom popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. godine.41 Timarski popisi pojedinih oblasti, sumarni i detaqni, imali su za ciq da utvrde sve prihode spahija, ~ije su vojne obaveze zavisile od vrednosti timara. Wihova namena je bila fiskalna, te su zato zabeleène samo one stavke koje su oporezovane. Stoga se ovakvi defteri, kao {to je utvr|e- no, ne mogu koristiti kao sasvim pouzdani izvori za demografska istra- ìvawa. Osim toga, ve}ina istraìva~a se slaè u tome da je potrebno koristiti najmawe tri uzastopna popisa iste teritorije, u kombinaciji s drugim izvorima.42 Ako se i kada objave popisni i drugi defteri Zvor-

38 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1448–1463, GID BiH 9 (1957) 177–220; isti, Voj- no ure|enje Bosne od 1463. do kraja XVI stolje}a, GDI BiH XI (1961) 195–240; isti, Pitan- je turske vlasti u Bosni do pohoda Mehmeda II 1463. g, GID BiH VII (1955) 37–51; isti, Bo- sanski pa{aluk, Sarajevo 19822; H. Hadìbegi}, Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, POF VIII–IX (1958–59) 63–110; isti, Dìzja ili hara~, POF III–IV (1953) 55–135. 39 N. Moa~anin, Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u sredwoj Slavoniji 1536 –1541, u: Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mira 1699, Beograd 1989, 115–124; isti, Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavon- skog Broda i okolice: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povijesnog razvitka grada i okolice u razdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupa o Slavonskom Brodu u povodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, Slavonski Brod 2000, 133–144; isti, Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a: demistifikacija, Zbornik Mirjane Gros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63; Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskog carstva (1537.–1691.), Zagreb 2003; isti, Town and Country on the Middle Danube 1526– –1690, Brill, Leiden–Boston 2006. 40 Lista kori{}enih radova A. Hanxi}a nalazi se u spisku literature na kraju kwige. 41 A. Handì}, Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine), ANU- BiH–SANU, Sarajevo 1986; Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000. 42 Od defterolo{ke literature izdvajamo slede}e radove: J. C. Alexander, Count- ing the Grains: Conceptual and Methodological Issues in Reading the Ottoman Mufassal Ta- hrir Defters, Arab Historical Review for Ottoman Studies 19–20 (1999) 55–70; B. McGowan, 10 Severna Bosna 13–16. vek ni~kog i Bosanskog sanxaka u kontinuitetu, od polovine 15. do kraja 16. veka, bi}e mogu}e pristupiti sloènijoj analizi wihovog sadràja, sa stanovi{ta demografske i privredne problematike, kako su to pokazala savremena istraìvawa.43 Deftere su naj~e{}e, ali ne i uvek, pratili tekstovi posebnih carskih zakona i zakonskih propisa (kanuna i kanun-nama) koji su se prime- wivali u istoj oblasti. Wihov sadràj je dobrim delom oslikavao dotada- {we dru{tveno-ekonomske prilike, a u slu~aju najranijih kanuna, moè se otkriti sloj predosmanskih institucija i zakonskih regulativa koje su inkorporirane u pravni ìvot Carstva.44 Jo{ jednu izuzetno va`nu vrstu izvora predstavqaju tekstovi zadu`binskih poveqa — vakuf-nama,u~i- jem sadràju se nalaze podaci o osmanskim urbanim naseqima — kasabama i {eherima, i wihovoj komunalnoj strukturi.45 Muhime defteri su zbirke carskih nare|ewa upu}ene sudskim i vojnim vlastima pojedinih upravnih jedinica Osmanskog carstva. Za na{e podru~je objavqen je samo deo ove gra|e, i on pokriva kratak period iz vremena vladavine Sulejmana Ve- li~anstvenog. Tekstovi naredbi oslikavaju na~in funkcionisawa centralne vlasti, wene snage i efikasnosti na lokalnom nivou.46 Umesto metodolo{ki ne uvek opravdanog kori{}ewa osmanske gra|e u ciqu prou~avawa prethodnog, sredwovekovnog perioda, opredelili smo

Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568–1579), AO 1 (1969) 139–196; H. W. Lowry Jr., The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pit- falls and Limitations, u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18. 43 P. K. Doorn, Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis of Ottoman Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries,u:History and Computing II, ed. P. Denley, Manchester University Press 1898, 193–208; R. Anane, Data Mining and Serial Documents, Computers and Humanities 35 (2001) 299–304. Na 13. me|unarodnom kongresu istorijskih geografa (ICHG), odrànom 20–24. avgusta 2006. u Hamburgu, saop{ten je referat koji nas privla~i svojim naslovom, ali do vremena {tampawa ove kwige nije objavqen: O. Gumuscu, The Ottoman Tahrir Defters as a Source for Historical Geography. 44 Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegova~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i skadarski sandàk iz XV i XVI vijeka, prir. B. \ur|ev, N. Filipovi}, H. Hadìbegi}, M. Muji} i H. [abanovi}, Sarajevo 1957, 7; D. Bojani}, Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku, kru{eva~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd 1974; H. W. Lowry Jr., The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter–i Hakani,u:isti,Studies in Deftero- logy, 19–46. 45 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V, Serija III, Orijentalni institut u Sarajevu 1985; M. Begovi}, Vakufi u Jugoslaviji, Posebna izdawa SAN, kw. CCCLXVI, Odeqewe dru{tvenih nauka kw. 44, Beograd 1963; A. Hand- ì}, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskom carstvu, AGHBB IX–X (1983) 113–120. 46 Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, prir. E. Kova~evi}, Orijentalni institut — Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985. Uvodna razmatrawa 11 se za druga~iji istraìva~ki put, naro~ito u pogledu istorijske geogra- fije, demografije i ekonomije. U skladu s raspoloìvom gra|om, sredwovekovnom i osmanskom, poku{a}emo da sagledamo pitawe odnosa predosmanskog i osmanskog perioda pra}ewem kontinuiteta i diskontinuiteta struktura, ukazuju}i na mogu}e uzroke promena do kojih je tokom vremena dolazilo.47 Metodologija i koncepcija na{eg rada po~ivaju na raspoloìvoj izvornoj gra|i i literaturi. Budu}i da je istorijska geografija po svojoj prirodi „grani~na“ nauka, ona koja povezuje geografski prostor i ìvot qudi u pro{losti, osnovno izlagawe je zami{qeno u vidu nekoliko celina. Uvodni deo rada posve}en je prirodno-geografskim osobinama severne Bosne, ta~nije, posmatrawu me|usobnog dejstva qudi i wihove prirodne sredine. Predstavqena je pozornica budu}ih doga|aja, sa svim promenama i preoblikovawem prirodnog okruèwa, {to je predmet prou~avawa novi- jih i veoma popularnih nau~nih disciplina (human geography, ecology, environmental psychology, paleoenvironmental science itd.). Na tako ocrta- noj osnovi, na tlu Usore i Soli, odvijao se ìvot qudskih zajednica tokom {irokog vremenskog raspona, {to ~ini sadràj naredne celine, pod nazivom Tok istorije. U hronolo{kom nizu prikazani su doga|aji koji su obeleìli politi~ku istoriju ovog prostora. Periodizacija je prilago- |ena razvoju sredwovekovne bosanske dràve, a posle wene propasti, 1463. godine, ugarsko-osmanskom odnosu snaga i prelamawu wihovih uticaja na ovom podru~ju. Prostor severne Bosne Osmanlije su osvajale u eta- pama koje su u radu posebno osvetqene. Izlagawe u ovoj celini dopire do po~etka osmanskog osvajawa Slavonije (1536), kada se severna granica Carstva pomera daqe od Posavine. Istraìvawe je usmereno ka teritorijalno-politi~kim promenama, upravnoj i dru{tvenoj strukturi. Naredna tri poglavqa posve}ena su pitawima iz oblasti sredwovekovne — bosanske i ugarske, i novovekovne — osmanske teritorijalne organizacije. Ocr- tana su glavna demografska kretawa, mreè naseqenih mesta s tipologi- jom naseqa, i analizirani su wihovi prostorni odnosi. Ekonomski odnosi u toku ovog „dugog sredweg veka“ posmatrani su na osnovu modela predindustrijske privrede, ~ime je prevazi|eno pomawkawe neposrednih istorijskih svedo~anstava. Zahvaquju}i objavqenoj osmanskoj gra|i bilo je mogu}e ukazati na promene strukture prostorne, upravne, demografske i privredne organizacije do kojih je do{lo posle uspostavqawa vlasti Osmanskog carstva, i do kraja 16. veka. Delo koje je pred ~itaocima predstavqa poku{aj rekonstrukcije ì- vota qudi na prostoru severne Bosne, pouzdan i verodostojan u onoj meri u

47 J. Mrgi}, Transition from the Late Medieval to Early Ottoman Settlement Pattern — Northern Bosnia Case Study, SOF 65–66 (2006–2007) 50–86. 12 Severna Bosna 13–16. vek kojoj su to izvori omogu}ili. Wihovom reinterpretacijom u okviru savremenih nau~nih teorija i koncepata, bilo je mogu}e ponuditi novu sliku, polaze}i sa stanovi{ta da istorije pojedinih regiona, kao istorijski promenqivih celina, dobijaju svoj puni smisao tek kada se posmatraju u {irokom prostornom i vremenskom kontekstu. I

PRIRODNA SREDINA I WENE PROMENE

8emla mi e mati, a ñtâ~âstvo mi e grobâ, ñtâ zemle esmo i ô zemlô ônidemo dijak Dra`eslav Boi}, 1367.1

Pojam geografskog prostora, kome je blisko zna~ewe prirodne sredine, vi{ezna~an je i promenqiv, u skladu s promenama znawa o wemu. ôvek moè da se posmatra i kao geografski ~inilac koji koristi i mewa svoju prirodnu okolinu, prema svojim nazorima, a u skladu sa svojim ve{tinama i potrebama. Izbegavaju}i pristup geografskog determinizma, ipak se ne moè zanemariti ~iwenica da je ~ovek predindustrijskog, pa ~ak i savremenog, postindustrijskog dru{tva, bio i jeste pod uticajem prirodno-geografskih faktora, ali ne u svojstvu pasivnog posmatra~a. Re~ je o neprekid- nom procesu sloène interakcije, unutar koje su posebna pitawa u kojoj meri je ~ovek uticao na svoju prirodnu sredinu i kakvu ulogu su u tome imali dru{tveno-kulturni obrasci, s jedne, i tehni~ko-tehnolo{ka sredstva, s druge strane.2 Wegova aktivnost se odvijala u kontekstu kori{}ewa prirodnih resursa, kao osnove za dugotrajni opstanak qudskih zajednica na odre|enom prostoru. Me|u wima, od najve}eg su zna~aja teku}e i staja}e pija}e vode, potom privredno korisne povr{ine — obradivo zemqi{te i pa{waci, bogatstvo {umskog pokriva~a, faune i rudnih nalazi{ta. Iz me|usobnih odnosa ~oveka i prirode nastajali su razli~iti kulturni pejzaì (cultural landscapes, Kulturlandschaften), nose}i pe~at razli~itih dru{teno-politi~kih, ekonomskih, tehnolo{kih i kulturnih perioda i obrazaca. To su delovi prirodnog okruèwa koji sadrè vrednosti i te`we, na~in opaàwa i estetske norme qudskih zajednica koje su

1 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 74. 2 H. Mucke, Historische Geographie als lebensweltliche Umweltanalyse, Frankfurt a/M 1988, 97–101, 110, 126. 14 Severna Bosna 13–16. vek ih naseqavale. Kulturni pejzaì se tako|e mogu posmatrati sa stanovi- {ta funkcionalnosti, kao posledice ekonomske aktivnosti qudi.3 Oblik, a naro~ito funkcije geografskih celina podlo`ne su promenama tokom vremena, tako da se i wihova struktura i sastav mewaju s promenom politi~kih, socijalnih i ekonomskih prilika. Stoga je razumqivo da savremeno odre|ewe pojma severne Bosne i wegovo teritorijalno prostirawe u periodu sredweg veka, nisu podudarni. Prema savremenoj geografskoj podeli, severna Bosna je geografski predeo koji najve}im delom pripada regionu Panonske nizije, ta~nije, wenom ju`nom peripanonskom obodu. Wen mawi deo, Bosanska Posavina produètak je Panonske nizije, od koje je odvaja tektonski rov Save. To je ujedno i severna granica ovog predela. Zapadnu granicu, prema istom shvatawu, ~ini reka Una, podru~je wenog sredweg i doweg toka, prelaze}i i na wenu levu obalu sve do Velike Kladu{e. Granica na istoku je sredwe i dowe Podriwe, ali samo s wene leve obale. Zapadna i isto~na granica su, kako se vidi, vi{e politi~ke nego geografske prirode, budu}i da su odre|ene me|udràvnim granicama. Prema jugu i Planinsko-kotlinskoj oblasti, granicu ~ini planinsko razvo|e s Grme~om, Mawa~om, êmerni- com, Vla{i}em, Ozrenom, Kowuhom i Javornikom, te bi grani~na linija povezivala gradove Bosansku Krupu na Uni i Zvornik na Drini. îtav predeo severne Bosne zauzima prostor izme|u 44¿23' i 45¿18' severne geografske {irine, i 15¿48' i 19¿20' isto~ne geografske duìne. Unutar ovako ome|enog predela, izdvajaju se mawe geografske celine — krajevi, kao {to su Unska krajina, Dowovrbasko-dowobosanski kraj, Spre~ko-majevi~ki kraj i Bosanska Posavina sa Semberijom.4 Tako bi izgledalo dana{we poimawe i odre|ewe severne Bosne, {to s razlogom nismo prihvatili kao osnovu za na{e istraìvawe. U sredwovekovnim pisanim izvorima ne sre}e se pojam „severne Bosne“, uostalom kao ni ju`ne, isto~ne ili zapadne.5 Nasuprot tome, izvori svedo~e o po-

3 Anglo-saksonski geografski i kulturno-istorijski termin landscape vodi poreklo od nema~kog termina Landschaft, i preuzet je tokom 16. veka kao kartografsko-geografski pojam. Prvobitno zna~ewe je bilo predeo, geografska oblast koja predstavqa jednu celinu, zajedno sa svojim prirodnim i kulturnim granicama, a koja je mogla da bude likovno i kartografski predstavqena. Na taj na~in, zemqa (land, Land, pays, paese) je postala predmet posmatrawa i objekat prikazivawa. Oba termina, nema~ki i an- glosaksonski, kao i francuski paysage iitalijanskipaesaggio, s vremenom su razvija- li nova zna~ewa, a nastale su i posebne nau~ne discipline — landscape geography i landscape history — A. R. H. Baker, Geography and History — Bridging the Divide, Cambrid- ge Studies in Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003, 109–155. 4 J. Markovi}, Geografske oblasti SFR Jugoslavije, Beograd 1970, 151–175. 5 Izuzetak bi u ovom pogledu bio naziv „Zapadne strane“, koji se prvi put javqa u intitulacijama bosanskih kraqeva od vremena Stefana Tvrtka I (1378). Ovaj pojam je obuhvatao ùpe u kra{kim poqima — Livno, Duvno i Glamo~, koje su se prostirale na Prirodna sredina i wene promene 15 stojawu prostranih istorijskih i geografskih oblasti — „zemaqa“, koje su ulazile u sastav sredwovekovne bosanske dràve. To su bile „zemqe“ Bosna, Usora, Soli, Dowi Kraji i Humska zemqa, a u red mla|ih spadaju Drina, Podriwe, Zapadne strane i Primorje. U kontekstu sredwovekovnih politi~kih i privredno-dru{tvenih prilika, pojmu severne Bosne odgovara, zapravo, naj{ire prostirawe pojma Usore, nastalo polovinom 14. veka, tako da }emo u daqem izlagawu kao sinonim koristiti ovo teritorijalno zna~ewe. Nastanak teritorijalno-upravne podele bosanske dràve na „zemqe“ — Bosnu, Usoru, Soli i Dowe Kraje, moè se smestiti u period vladavine bana Kulina (pre 1180 — oko 1204), dok se neposredna svedo~anstva javqaju nekoliko decenija kasnije, kako u doma}im, tako i u ugarskim i papskim izvorima. U dràvi bana Matije Ninoslava (oko 1233 — oko 1250) postojala su tri kaznaca — finansijska slu`benika, ~ija je delatnost bila teritorijalno ograni~ena na pojedine „zemqe“ — Bosnu, Usoru i Dowe Kraje. Protivnik bana Matije bio je izvesno vreme usorski knez Sibislav, sin nekada{weg bosanskog bana Stefana. Ovakva upravna struktura bosanske dràve ogleda se i u stranim izvorima. Ve} prvo pomiwawe Usore (1225) u istorijskim dokumentima ukazuje na prostor {iri od doline istoimene reke i ùpe, koja se na tom podru~ju razvila. Usora se tada navodi uporedo s Bosnom i Dowim Krajima, tako da je nesumwivo re~ o upravnoj celini u rangu jedne „zemqe“. Takvo pojmovno i teritorijalno odre|ewe Usore o~evidno je i u dokumentima nastalim na dvoru ugarskih kraqeva. U poveqi kraqa Bele IV iz 1244. godine, pojedina~no se pomiwu delovi bosanske dràve. Bile su to wene istorijske oblasti — „zemqe“ Bosna, Usora i Dowi Kraji.6 Grad Gla` u vrba{kom kotaru, prema podatku iz 1334. godine nalazio se „na granici Usore“. Ovo naseqe je pouzdano identifikovano na terenu i odgovara poloàju dana{wih Sre|ana, na levoj obali doweg toka Vrbasa.7 Otuda se moè zakqu~iti da je do ove godine, a sigurno i ranije, „zemqa“ Usora obuhvatila prostor zapadno i severozapadno od ùpe Uso- re, sve do desne obale doweg toka Vrbasa. Najkasnije 1351, kada je zabele- èno da su nekada{wi svedoci „od Soli“ postali predstavnici Usore, zapadnoj i jugozapadnoj strani u odnosu na mati~nu dràvnu teritoriju — „zemqu“ Bo- snu. Ovaj deo intitulacije preuzet je iz carske titule Stefana Du{ana — F. Miklosich, Monumenta Serbica, 187; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 34–36. 6 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 36–37, sa izvorima i literaturom. 7 F. Ra~ki, Popis ùpa zagreba~ke biskupije 1334. i 1501. godine, Starine JAZU 4 (1872) 213; M. Blagojevi}, Severna granica, 69–75; J. Mrgi}, Lijev~epoqe—bele{keo naseqima i prirodi (15–19. vek),I^LV (2007) 176. 16 Severna Bosna 13–16. vek veku redwem s u Bosne severne karta ografska e G — 1 Karta Prirodna sredina i wene promene 17 weno ime je prekrilo ~itavo podru~je severne Bosne i izbilo je na desnu obalu Drine. Sli~an razvoj pojma Usore ogleda se i u ugarskoj diplomati~koj gra- |i od vremena Bele IV. Naime, ~itavo podru~je severno od („zemqe“ i ba- nata) Bosne, zapadno od Banovine Ma~ve i isto~no od „Dowe Slavonije“ (ùpanija Sane, Dubice i Vrbasa), smatralo se i nazivalo Usorom. To jasno proizlazi iz dokumenta iz 1357, u kome se kaè da je kraq Lajo{ potvrdio banu Tvrtku vlast nad „Banovinom Bosnom i Usorom“. Administrativne granice Usore i Soli kao teritorijalno-upravnih jedinica mogu se odrediti u odnosu na druge „zemqe“ bosanske dràve i wene politi~ke granice. „Zemqa“ Usora se prostirala ju`no od reke Save, kao severne granice Bosanske banovine prema Ugarskom kraqevstvu, zatim is- to~no od „zemqe“ Dowi Kraji i severno od „zemqe“ Bosne. Prema zapadu, granicu „zemqe“ Usore ~inila je reka Vrbas u svom dowem toku, potom planine Uzlomac i O~au{, ostavqaju}i dolinu Vrbawe i istoimenu ùpu u sastavu „zemqe“ Dowi Kraji.8 Na jugozapadu i jugu, zna~ajnu prirodnu granicu je ~inila planina Vla{i}, razdvajaju}i pore~je Usore od sliva La{ve, koji je pripadao „zemqi“ Bosni. Wena najsevernija ta~ka bio je grad Vran- duk na ulazu u sutjesku reke Bosne. Odatle je granica „zemqe“ Usore sa „zemqom“ Bosnom i{la ka istoku, ostavqaju}i dolinu Krivaje ju`no i spu- {tala se na grad Olovo, zatim na izvori{ni deo Driwa~e i grad Kladaw. Tu se, prema navodima poznijih izvora, zavr{avala „Kraqeva zemqa“ i po~i- wala je Usora.9 Wena jugoisto~na granica je potom sledila tok Driwa~e do wenog u{}a u Drinu, i daqe, wenim tokom do Save. U sastavu ovako prostrane Usore na{la se „zemqa“ Soli, koju su ~i- nile ùpe u pore~ju Spre~e. Wene granice bi se zapravo poklapale s granicama prirodno-geografske celine kakvu ~ini kotlina kroz koju ova reka proti~e. Na severu su prema Posavini istaknutu barijeru ~inili masi- vi Trebave i Majevice, dok se na jugu prema Krivaji i Driwa~i izdvajao masiv Ozrena (927 m), Kowuha (1.327 m) i Javornika (1.021 m). Iako nisu sa~uvani savremeni izvorni podaci, moè se prihvatiti da je „zemqa“ Soli, poput svih drugih upravnih jedinica ovog ranga, bila sastavqena od nekoliko ùpa, ~ija mreà je pokrivala pore~je Spre~e.10 Imena nekih

8 F. Ra~ki, Popis ùpa zagreba~ke biskupije, 213; isti, Hrvatska prije XII vieka, Rad JAZU 56 (1881) 100–103; T. Ortvay, Geographia ecclesiastica Hungariae ineunte saeculo XIV, I–2, Budapest 1892, 744; M. Blagojevi}, Severna granica, 63–65; S. ]irkovi}, „Na- seqeni gradovi“ Konstantina Porfirogenita i najstarija teritorijalna organizacija, ZRVI 37 (1998) 24; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 139, 249–256. 9 Dubrova~ki poslanici smeli su da „usque ad montem Cladagn“ prate Tvrtka II, koji je avgusta 1432. „eunte in Vsoram…“ — M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I,74, nap. 2. 10 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, passim. 18 Severna Bosna 13–16. vek ùpa javqaju se u predosmansko doba, a neke od wih se mogu prepoznati u nazivima najranijih osmanskih upravnih jedinica — nahija Zvorni~kog sanxaka (1519). U pore|ewu s prethodno ocrtanom savremenom geografskom celinom, „zemqa“ Usora prostirala se dosta ju`nije, obuhvataju}i i dobar deo Planinsko-kotlinske oblasti. Grad Zvornik pripadao je Usori, a ne Po- driwu, dok se grad Kladaw na Driwa~i nalazio na granici Usore. Severna Bosna — Usora je samim nagibom zemqi{ta, postepenim spu{tawem tla, bila {iroko otvorena ka Panonskoj niziji na severu, {to je doprinelo ja- ~em strujawu politi~kih, dru{tvenih i kulturnih uticaja.11 Glavne karakteristike reqefa — raspored planina i brda, formirawe re~nih slivova i dolina, nastale su tokom duge geolo{ke istorije. Re- qef i wegovi oblici imaju izuzetnu ulogu u poqoprivrednoj proizvodwi, posebno nadmorska visina, stepen ra{~lawenosti reqefa, stepen osun~anosti i erozija. Neposredno, reqef uti~e na poqoprivredu kli- matskim odlikama, biqnim i pedolo{kim pokriva~em, odnosno sastavom i kvalitetom tla, podzemnom hidrografskom mreòm. Geolo{ka podloga je osnov za formirawe zemqi{ta koje je predmet kori{}ewa qudskih zajednica u poqoprivrednoj proizvodwi. Nadaqe, struktura geografskog prostora i wegove osobine neposredno uslovqavaju vrste i raspored naseqa s wihovim privredno korisnim povr{inama. Tokom geolo{kog vremena, svojstva geografskog prostora su bila izloèna raznovrsnim promenama, koje treba uzeti u obzir radi boqeg razumevawa ìvota qudi. Unutar Savskog tektonskog rova i u Tuzlanskom zalivu nekada{weg Panonskog mora odvijao se spori proces sedimentacije marinskog i jezerskog materijala, tokom koga su se formirale naslage kamene soli, ugqa, nafte i ga- sa.12 Ovo veliko mineralno bogatstvo qudi nisu mogli da koriste sve do modernog doba, sa izuzetkom izvora slane vode u {iroj okolini dana{we Tuzle. Wihovo postojawe i kori{}ewe bilo je nadaleko poznato, i uslovilo je trajno naseqavawe qudskih zajednica po~ev od najstarijih vremena, u doba paleolita. Paleoklimatske karakteristike bile su od zna~aja za nastanak i razvoj povr{inskog tla, wegovog sastava i strukture, rasporeda i vrste biqnog pokriva~a i, naro~ito, kulturnih biqaka, hidrografske mreè i raznovrsnosti ìvotiwskog sveta. Ukupno uzev{i, klimatski faktori su mogli da imaju podsticajno ili oteàvaju}e dejstvo na ìvot qudskog dru{tva, u smislu pruàwa vi{e ili mawe mogu}nosti za egzistenciju.

11 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 3–47; S. ]irkovi}, „Naseqeni gradovi“, 23–32; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 27–41; ista, Dowi Kraji, 26–33; ista, Rethinking The Territorial Development of the Medieval Bosnian State,I^LI (2004) 43–64. 12 P. Nikoli}, Osnovi geologije II — Istorijska geologija, Beograd 1990, 207–229. Prirodna sredina i wene promene 19 Wihov uticaj je bio dvostruk — u smeru biolo{ko-geneti~ke, s jedne, i kulturolo{ke adaptacije, s druge strane, koja se ogleda u razvoju tehnologije i dru{tvene strukture.13 Pa`wu nau~nika privla~i, osim samih fenomena klimatskih promena, i pitawe stepena izloènosti, zapravo, oset- qivosti (vulnerability) predindustrijskih privreda i dru{tava na klimatska kolebawa. Uprkos postojawu razlika me|u dru{tvenim zajednica- ma u stvarawu kulturolo{ko-tehnolo{kih odgovora i re{ewa, uo~ena je odre|ena zavisnost ekonomskih prilika od klimatskih promena. One su ~e{}e od ostalih prirodnih faktora mewale uslove prirodne sredine, te tako i uslove privre|ivawa. S obzirom na to da je zemqoradwa bila osnova qudske egzistencije, neophodno je razmotriti i dejstvo klimatskih karakteristika. Me|utim, sam na~in prevazilaèwa prepreka u vidu klimatskih ograni~ewa bio je odre|en dru{tvenim, kulturnim i politi~kim prilikama. Na istom prostoru i pod istim prirodnim uslovima, dve razli~ite zajednice izabrale bi razli~ite metode delovawa.14 Klimatske promene pripadaju strukturama dugog trajawa, odvijaju}i se unutar velikih vremenskih ciklusa od 105.000, 41.000, 23.000 i 19.000 godina. Tokom posledweg postgle~erskog perioda — holocena (aluviju- ma), formiran je sada{wi raspored klimatskih pojaseva, te tako i raspored biqnog i ìvotiwskog sveta na kopnu i u vodi. Najzna~ajniji klimatski elementi koji su predmet istraìvawa klimatskih promena jesu sun- ~evo zra~ewe, stepen osun~anosti povr{ine zemqe, koli~ina i raspored padavina po godi{wim dobima, i sezonske temperaturne vrednosti. Radi lak{eg prou~avawa, primewuju se razli~ite periodizacije — milenijum- ske, sekularne, poluvekovne, tridesetogodi{we i jedanaestogodi{we.15 Seoba slovenskih plemena pod pritiskom Avara i wihovo naseqavawe na prostoru Balkanskog poluostrva odigravalo se u periodu hladnije i vla`nije klime, koja je otpo~ela krajem 5. veka nove ere. U razli~itim de-

13 J. Pontek, Climatic change and biological structure of the human population in Po- land in Middle Ages, Palaoklimaforschung 7 (1992) 107. 14 H. Salvesen, The climate as a factor of historical causation, Palaoklimaforschung 7 (1992) 219–233. Vid. Climate Impact Assessment. Studies of Interaction of Climate and Soci- ety, SCOPE 27 (http://icsu-scope.org/downloadpubs/scope27.html). 15 Prvi nau~nik u svetu koji je utvrdio uzrok ledenih doba, wihovu cikli~nost i trajawe bio je Milutin Milankovi} u svom kapitalnom delu Kanon der Erdbestra- hlung und seine Anwendung auf das Eiszeitproblem, Belgrade 1941. Cikli~ne promene Ze- mqine putawe dovode do promene koli~ine osun~anosti planete, {to su astronomski uzroci klimatskih promena. Wima treba dodati i geodinami~ke uzroke — pomerawe kontinenata, polova, vulkanizam i mnoge druge — N. Panti}, Milankovi}eva astronomska teorija klimatskih promena i geolo{ko-paleontolo{ka provera njene ispravnosti, Dijalektika 3–4 (1979) 35–50; isti, Milankovi}evo tuma~ewe uzroka klimatskih promena u geolo- {kom vremenu i savremena paleoklimatologija, Glas SANU 335, Odeqewe prirodno-matemati~kih nauka kw. 49 (1983) 81–97. 20 Severna Bosna 13–16. vek lovima Evrope, prime}eno je ponovno napredovawe {umske vegetacije na ra~un prethodno kultivisanog zemqi{ta, {to je podstaknuto i velikim demografskim padom Poznorimskog carstva i nestabilnim prilikama tokom seoba naroda. Usledio je klimatski povoqniji, topliji i suvqi period, koji se u nauci naziva „sredwovekovni topli period“ (Medieval Warm Period — MWP), u trajawu od oko 850/1000. do oko 1200/1300. godine. Wega je postepeno smenio znatno duì period nestabilnog vremena s tendenci- jom op{teg zahla|ewa i pove}awa padavina — „malo ledeno doba“ (Little Ice Age — LIA). Wegov po~etak, kao i trajawe i prostorni raspored, razli- ~ito se odre|uje, ali se uop{teno prihvata da je zahvatio ~itavu severnu hemisferu, po~ev od 13/14. veka do polovine 19. veka. Klimatske oscilacije imale su neposredan, ponekad odlu~uju}i uticaj na poqoprivrednu proizvodwu, na vrste i raspored kulturnih useva, na u~estalost lo{ih ètvi, a u spoju s drugim faktorima — na epidemije gladi.16 Unutar ovog dugog perioda mawe povoqnih klimatskih prilika, izdvajaju se regionalne klimatske razlike, kao {to su to pokazala prou~avawa vizantijske dokumentarne gra|e.17 Analize ugarske diplomati~ke gra- |e govore o tome da je decenija 1341–1351. ostavila naro~it utisak na sa- vremenike, budu}i da najve}i broj zapisa o vremenu poti~e iz tog perioda. Oni svedo~e o izlivawima Dunava na teritoriji Ba~ke i Barawe, i Tise u wenom gorwem toku, i uop{te, govore o dosta vla`nijoj i hladnijoj kli- mi.18 Za na{ prostor prou~avawa jo{ uvek u dovoqnoj meri nedostaju na- u~ni dokazi o paleoklimatskim prilikama koje bi pruìla paleobota- ni~ka i paleodendrolo{ka istraìvawa. Izuzetak je rad klimatologa Vladana Duci}a, koji je poku{ao da na osnovu raspoloìvih meteorolo- {kih i dendrolo{kih podataka sastavi pregled klimatskih prilika podru~ja Srbije i susednih oblasti u predinstrumentalnom periodu. Tako su, prema wegovim rezultatima, 15. vek u zapadnoj i isto~noj Evropi obe- leìli hladni periodi 1431–1440, 1441–1450, a u isto~noj i prva dekada stole}a (1401–1410), dok za srpske krajeve se mogu izdvojiti i periodi

16 E. Le Roy Ladurie, Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since the Year 1000, London 1972; B. Fagan, The Little Ice Age. How Climate Made History 1300– –1850, New York 2000; J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land at the end of the late antiquity in the east Mediterranean, Palaoklimaforschung 10 (1994) 157–167; isti, Climatic Change in the Fifth and Sixth Century?,u:The Sixth Century — End or Begin- ning, eds. P. Allen — E. Jeffreys, Brisbane 1996, 270–285. 17 I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age in the East- ern Mediterranean,u:Byzanz als Raum, eds. K. Belke — F. Hild — J. Koder — P. Soustal, Wi- en 2000, 223–244; D. Stathakopoulos, Reconstructing the Climate of the Byzantine World: State of the Question and Case Studies,u:Man and Nature in Historical Perspective, eds. J. Laszlowski — P. Szabo, CEU, Budapest 2003, 247–261. 18 A. Kiss, Some weather events in the fourteenth century II.(Angevin period: 1301–1387), Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64. Prirodna sredina i wene promene 21 1451–1460. i 1491–1500. godine. U drugoj polovini 16. veka tako|e je bilo znatno vi{e hladnih zima na ~itavom evropskom podru~ju.19 Savremene klimatske karakteristike severne Bosne odre|ene su wenim geografskim poloàjem unutar pojasa umereno-kontinentalne klime, ra{~laweno{}u reqefa i pravcem pruàwa planina, udaqeno{}u od me- diteranskog basena, otvoreno{}u prema severu i panonskom klimatskom uticaju. Bosanska Posavina, sli~no Lijev~e poqu, pripada posavskoj va- rijanti umereno tople i vla`ne klime, s mawom koli~inom padavina zimi, i s toplijim vremenom u jesen nego u prole}e. Prelaz iz zime u prole}e je brì, ali su mogu}e pojave poznog, aprilskog mraza, a to moè imati ka- tastrofalne posledice za poqoprivredne useve. Pore|ewem vremenskih prilika prve i druge polovine 20. veka, uo~en je porast broja tropskih dana, s temperaturom vi{om od 30¿ Celzijusovih.20 Me|utim, koli~ina padavina opada sa zapada ka istoku, tako da Semberija godi{we prima mawe koli~ine atmosferskih padavina od Lijev~e poqa. Pore~je Bosne severno od Vranduka, ukqu~uju}i doline Usore i Spre~e tako|e pripada tipu umereno-kontinentalne klime, koja prelazi u kontinentalnu i subplaninsku s porastom nadmorske visine.21 Hidrografska mreà svojom gustinom i bogatstvom vode predstavqa prvorazredan resurs za opstanak qudskih zajednica. Sve reke na tlu severne Bosne pripadaju Crnomorskom slivu, i oti~u re~nom mreòm Sa- ve — Vrbas, Ukrina, Bosna sa Usorom i Spre~om, i slivom Drine. Dolina Save predstavqa tektonski rov kojim se voda povla~ila ka Karpatskom useku, dok je weno korito use~eno u vlastite nanose i naplavine wenih pritoka, koje sa~iwavaju {qunak, pesak i glina. Dno doline Save je u dowem toku prostrana aluvijalna ravan ~ija se {irina kre}e od 4 km kod Stare Gradi{ke, do 25 km kod Siska, Lowe i [apca. Sa ovog geolo{ki mla|eg tla, izdiù se starije formacije Motajice (652 m), Vu~jaka (367 m) i Majevice (915 m), dok ju`niji orografski oblici pripadaju Dinarskom sistemu. Prvobitno korito Save nalazilo se dosta severnije od dana{weg i i{lo je dolinama Lowe, Velikog Struga, Crnca i Bosuta.22 Spu{tawem tla ju`nog oboda Panonske nizije, reka Sava dobija u svom sredwem i dowem toku op{tu tendenciju ka jugu, dok je wene pritoke potiskuju u suprotnom pravcu. Neotektonski pokreti odvijaju se i danas, tako da se ju`nopanonski obod spu{ta do 2 mm svake godine, dok se Dinar- ski sistem uzdiè do 6 mm. Reka Vrbas ubacuje veliku koli~inu materija-

19 V. Duci}, Rekonstrukcija klimata u Srbiji u predinstrumentalnom periodu, Beograd 1995 — tekst neobjavqene magistarske teze. 20 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawaluka 2004. 21 J. Markovi}, Geografske oblasti, 160, 166, 173; EJ 2, 115, 148. 22 D. Duki}, Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957, 21–25. 22 Severna Bosna 13–16. vek la, naro~ito krupnijeg {qunka u savski vodotok, tako da se formiraju re~ne ade i sprudovi. Proti~u}i preko mekog aluvijalnog tla, Vrbas je dosta mewao korito u svom dowem toku, a 1943. godine je probio usku prevlaku i pomerio svoje u{}e za 350 m uzvodnije. Nizvodno od u{}a Vrbasa, tok Sa- ve je pribijen uz padine Motajice, ali skre}e ka severu pod pritiskom Ukrine (duìna toka 129 km), koja je formirala svoju aluvijalnu naplavinu — Brodsku Posavinu (Ivawsko poqe), povr{ine 160 km2.RekaBosna,sadu- ìnom toka od 272 km i povr{inom sliva od 10.480 km2, formirala je kom- pozitnu dolinu, u kojoj se izdvajaju Vrandu~ka klisura, @epa~ka kotlina, Maglajsko-dobojska klisura, Dobojska kotlina i Modri~ka klisura. Niz- vodno od Modri~e, reka Bosna te~e kroz svoje akumulativne nanose, jer je tok Save nekada i{ao dosta ju`nije, na liniji Oxak — Slatina — Br~ko. Udarom matice i stalnim zasipawem u{}a stvorena je makroplavnina Bo- sne — [ama~ka Posavina, povr{ine 767 km2, a korito Save se pomerilo ka severu, u lu~noj liniji Svilaj — [amac — @upawa — Ora{je — Br~ko.23 I Bosna je mewala svoje korito u dowem toku, tako da se jedno weno staro u{}e nalazilo oko 3 km uzvodnije od dana{weg, dok je krajem 19. veka na terenu jo{ uvek bilo vidqivo weno staro korito izme|u Modri~e i [amca.24 O promenama korita Bosne sa~uvana su i pisana svedo~anstva. Fra Nikola Olov~i} je prilikom svoje kanonske posete 1673. godine zabe- leìo da je „pre desetak godina, reka Bosna iza{la iz svog korita i udarila na desnu stranu“. Tako je reka do temeqa razrovala crkvu sv. Ilije kod Modri~e i odnela materijal.25 Potok Modri~a je, me|utim, dosta stariji naziv od istoimenog naseqa. On se pomiwe jo{ 1244. godine, kao granica poseda koji je ban Matija Ninoslav darovao bosanskoj biskupiji. Drugu me|u ~inila je „Suva Tolisa“, jedno od presu{enih korita re~ice Tolise, sa izrazito meandarskim tokom.26 Pored pisanih, postoje sa~uvani tragovi hidrolo{kih promena u oblasti oko doweg toka Bosne. Na topografskoj karti, nizvodno od Modri- ~e zabeleèni su toponimi koji govore o rezultatima rada re~nog toka, u vidu oblika akumulativnog reqefa — Prudovi i (Mrka) Ada. Severno od sela Milo{evca, na desnoj obali Bosne, ucrtan je vodotok Stara~a,ane- {to severnije je upisano naseqe Zasavica. Ovaj bi naziv ukazivao na staro korito Save, a ne Bosne, {to je sasvim mogu}e, budu}i da udaqenost Zasa- vice do dana{weg u{}e Bosne u Savu iznosi samo oko 5 km. Na levoj obali u{}a tako|e je ucrtan stari vodotok Save, unutar koga se formiralo nase-

23 D. Duki}, nav. delo, 22–25. 24 Bosnien — Topographisch–statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev, KVII m 45–11. 25 J. Jeleni}, Spomjenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878),146. 26 T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240. Prirodna sredina i wene promene 23 qe po imenu Prud. Na suprotnoj, slavonskoj obali nalaze se naseqa Jaruge i Sikirevci, koja su u sredwovekovnim istorijskim izvorima zabeleèna kao va`ni prelazi preko reke Save.27 Nizvodno od [amca do @upawe, ova bo~na erozija Save naro~ito je izrazita. Tu su formirani duga~ki meandri, poput Burum [titara i Bu- rum Domaqevca, a presecawem drugih savskih meandara nastale su prostrane bare — Velika ti{ina i domaqeva~ko Blato. Mawi meandri su kod Vidovice i potom kod Rajevog Sela, da bi nizvodno do Brezovog Poqa, tok Save bio priqubqen uz ~vr{}e tlo svoje desne obale.28 Reka Usora je leva pritoka Bosne, koja nastaje spajawem Velike i Ma- le Usore kod Tesli}a, a uliva se u Bosnu kod Doboja. Veliku Usoru ~ine potoci Penava i Mihailovac, koji se sastaju kod sela Gorwi O~au{, na nadmorskoj visini od 553 metra. Najzna~ajnija pritoka Velike Usore je Blatnica. Nizvodno od u{}a Gomjenice, Velika Usora poprima karakter ravni~arske reke, meandriraju}i kroz tesli}ku kotlinu. Malu Usoru tako|e ~ine dve re~ice — Usorica i Velika Ostru`wa, koje se spajaju u selu Pribini}u, na 330 m nadmorske visine. Sliv Velike i Male Usore zahvata najve}im delom planinski prostor Borje, O~au{a, Vu~je planine, Veqe planine, Smolina i Javorove, a veoma malu koli~inu vode prima u tesli}kom basenu. îtav predeo je bio izuzetno dobro po{umqen, a eksten- zivnom se~om {uma poreme}en je prirodni oticaj vode, tako da su reke dobile buji~ni karakter, uz pove}awe stepena erozije i koli~ine deluvijal- nog i aluvijalnog materijala.29 Nizvodno od sela Jelah pa do u{}a, predeo oko doweg toka Usore naziva se @upa, {to je uspomena na sredwovekovnu privredno-upravnu jedinicu, koja je obuhvatala znatno ve}i prostor. Spre~a je desna pritoka Bosne koja izvire ispod Veqe glave (594 mnv), kod sela Snagova, jugozapadno od Zvornika, i nakon 128 km uliva se u Bosnu kod Doboja. Svojim radom reka je formirala prostranu aluvijalnu ravnicu, u kojoj prima brojne pritoke — Jalu koja dolazi iz Tuzlanske kotline, Gostiqu, Turiju i niz mawih vodotokova sa okolnih planina — Ozrena, Majevice i Trebave. Dva mawa hidronima u slivu Spre~e — Vace- tina i Oskova, imaju svoje paralele na tlu ê{ke, odnosno Moravske, pa se moè pomi{qati na preno{ewe ovih naziva sa severa na jug.30

27 Topografske karte 1: 100.000, 1: 50.000, sekcije Brod, Vinkovci, Derventa i Tuzla, Vojnogeografski institut, Beograd 1930, 1956. 28 J. Markovi}, Makroplavine u Jugoslaviji, VI Kongres geografa FNRJ, Ljubljana 1962, 230. 29 ^. Crnogorac, Sliv Velike Usore — Hidrolo{ko-geomorfolo{ke karakteristike, Bawaluka 2000. 30 J. Markovi}, Geografske oblasti, 166; A. Loma, Srpskohrvatska geografska imenana–ina, mn. — ine,OPXIII (1997) 11. 24 Severna Bosna 13–16. vek

Najzna~ajnija pritoka Save, kako po povr{ini sliva, tako i po koli- ~ini vode i u~inku re~ne snage jeste Drina. Ona nastaje spajawem Pive i Tare kod [}epan Poqa, na nadmorskoj visini od 433 m, a u novije vreme se uliva u Savu kod Ra~e, na 78 mnv. Sliv Drine ~ini 20% sliva Save, a po koli~ini vode koju unosi — ~ak 32%. Od u{}a Driwa~e do [epka, 23 km nizvodno od Zvornika, Drina probija posledwi planinski masiv, koji ~ine Majevica, Jagodwa, Roàw, Medvednik, Jablanik i Povlen, pa je wena dolina ponovo suèna. Nizvodno od [epka do u{}a kod Ra~e, tih posledwih 80 kilometara Drina te~e svojom aluvijalnom ravnicom, po mekom tlu. Na ovom podru~ju je izraèna bo~na erozija — meandri, rukavci, mrtvaje, i reqef nastao radom reke — sprudovi i ade. Pri velikom vodostaju Drina moè da pro{iri svoju ravnicu za ~itav kilometar, dok se pri malom vodostaju, wen glavni tok deli na rukavce, {irine po 30 m, koji vijugaju izme|u sprudova od {qunka.31 Osim ogromnog dotoka vode, ova reka predwa~i i po koli~ini delu- vijalnog i aluvijalnog materijala koje nosi snagom svog vodotoka. Radom ove reke nastala je najve}a makroplavina — Semberijsko-ma~vanska, s povr{inom od 1.262 km2, u ~emu na Semberiju otpada 402, a na Ma~vu 860 km2. Kako se tlo ovih ravnica sastoji od drinskog {qunka, to upu}uje na delta- sto u{}e Drine najpre u Panonsko more, zatim u Savu. Najve}i deo Ma~ve je ispresecan starim re~i{tima Drine, koja je svoje korito pomerila prema zapadu za 20–30 km, jer je jedno od u{}a Drine bilo kod [apca. Tu je debqina drinskog {qunka ~itavih 16 metara, na dubini od 11 do 27 m ispod povr{ine zemqe. Pod dejstvom snage drinskog toka, korito Save se pomerilo od linije Loznica — Bogati} — Tabanovci daleko na sever, za nekih 15–20 km. Bitva i Zasavica su prvo bile korita Drine, a potom Save, da bi zasipawem wihovih istoka i utoka postale mrtvaje.32 „Semberija“ je narodni naziv za ravnicu sa leve obale doweg toka Drine, i on nije zabeleèn u istorijskim izvorima. Prema mi{qewu lin- gvista, ime je pozajmqena albanska ili rumunska forma slovenske re~i se- bar. Danas se na terenu za stanovnike Semberije ~e{}e upotrebqava naziv „Ravwaci“. Zapadna granica ove naplavine po~iwe od Crwelova i kre}e se ka jugoistoku do Amajlija na levoj obali Drine, dok u {irem smislu obuhvata i oblast na jugu, sve do Jawe.33

31 A. Lazi}, Re`im Drine, Beograd 1952, 15–19; Q. Gavrilovi}, Drina i wene pritoke,u:Drina, 205. 32 A. Aleksi}, Ma~va s naro~itim pogledom na poplavne prilike, Glasnik SUD 72 (1881) 6–7, list III;J.Markovi}, Makroplavine, 229; M.Gr~i}—Q.Gr~i},Ma~va, [aba~ka Posavina i Pocerina, Beograd 2002, 34– 38. 33 P. Skok, Etimologijski rje~nik, III, 210. Up. R. Kajmakovi}, Semberija. Etnolo{ka monografija, GZM n.s.—Etnologija 29 (1984) 8–9. Prirodna sredina i wene promene 25

J. K. Miler — S. Ingen, 1710. Grof Marsiqi, 1717.

Re~ice Da{nica, Bistrik i Prug- wa~a, dana{we pritoke Save, i Drini- ca predstavqaju zna~ajnije ostatke nekada{wih rukavaca Drine, koja se u vidu delte ulivala u Savu, kako je to prikazano na Roskjevi~evoj karti (1865). U drugoj polovini 19. veka, a verovatno i znatno ranije, istra`iva- ~i su pomiwali prostranu baru i okolno mo~varno zemqi{te pod nazivom Broda~ka bara (Brodatscher Sump- fe), sme{tene kod dana{weg Brodca.34 O postojawu takve ve}e zabarene povr- {ine svedo~i ime i naseqa Balatuna — „Blatno jezero“, nekoliko kilometara isto~no od Brodca, blizu leve Homan, oko 1720. obale Drine, a tako je ucrtano i na austrijskoj karti iz 1783. godine.35 Neke starije karte prikazuju tok Dri- nice kao drinskog vodotoka, kao {to su to Milerova karta iz 1710, Marsi-

34 Roskiewicz, Karte von Bosnien, der Herzegovina und des Paschaliks von Novi Pa- zar, Wien 1865 — Narodna biblioteka Srbije — Kp. III — 808; Bosnien — Topograp- hisch-statistische Ubersicht, Wien 1874, 42; V. Klai}, Bosna. Zemljopis, Zagreb 1878, 55. 35 Osterreichisches Staatsarchiv — BIXb212, T. 10, 1: 28.000. 26 Severna Bosna 13–16. vek qijeva iz 1717, Homanova iz oko 1720. i anonimni prikaz toka Save iz 1736. godine.36 Sistematske regulacije toka Save otpo~ete su u drugoj polovini 18. veka, s ciqem da se zaustavi degradacija poqoprivrednog tla, uni{tavawe oranica i useva izazvano godi{wim izlivawima ove reke, kao i uspostavqawe neometane re~ne plovidbe.37 Poplave su zahvatale mnogo ve}e povr{ine na suprotnoj, slavonskoj strani, jer je leva savska obala znatno nià od desne. Austrijski opis posavskih naseqa u Bosni iz polovine 18. veka moè da pruì neke podatke o stepenu wihove izloènosti izlivawu reke Save. Tako je, na primer, podru~je Kaoca, Koba{a i Dubo~ca bilo iz- loèno mawim poplavama, pa je taj poplavni teren sluìo za senokose i livade. U oblasti Bosanskog Broda, wive i livade su bile izme{ane s baru{tinama koje je punila re~ica Struga, a koje je stanovni{tvo zagra|ivawem oticaja — „bogaza“, koristilo za ribolov.38 Danas na terenu ne postoji ovaj hidronim, ve} samo toponim Struga, oko ~etiri kilometra jugoisto~no od Broda, na samoj obali Save. Me|u- tim, u neposrednoj blizini, s ju`ne strane postoji vodotok Moceq, tako|e naveden u tekstu, a koji je spojen s â|avicom i Ukrincem, starim tokom Ukrine. îtav predeo Ivawskog poqa bio je i polovinom 20. veka izloèn ~estim poplavama, tako da su se naseqa formirala na pojedinim malim uz- visinama — „gredama“, kao {to je to bio slu~aj i u 18. veku, a sigurno i znatno ranije. U pomenutom austrijskom spisu javqa se naseqe na gredi „Krisanovo“, {to po imenu i po poloàju odgovara dana{wim Kri~anov- cima. Zanimqivi toponimi koji ukazuju na karakter tla i vegetaciju jesu Mo~ila, [a{evi, Bare, Blato, Otoke i drugi.39 Slede}i odsek Posavine, isto~no od u{}a Bosne do Domaqevca, prema austrijskom opisu tako|e je bio ispuwen {umama i mo~varama u nizi- ni, a po „gredama“ su se nalazile malobrojne wive, livade i stabla vo}aka. Kao ve}e bare navode se @endrak, Ti{ina i domaqeva~ko Blato, gde je stanovni{tvo zagra|ivalo wihove otoke u Savu radi ribolova. Ju`no od dana{we Vidovice prostirala se ve}a bara „Obed“, odnosno Objeda, {to je danas naziv {ireg mo~varnog predela s Povr{kom, Krajnom i Orqom barom. Na austrijskoj karti koja prikazuje granice s Osmanskom imperi-

36 OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 84; 90; 98. 37 F. Vani~ek, Spezialgeschichte der Militargrenze, II, Wien 1875, 640–644; M. Ko- sti}, O dunavsko-savskoj trgovini, la|ama, la|arima i la|arskim cehovima u 18. i 19. veku do pojave èqeznica, I^ 9–10 (1959) 275–285. 38 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini g. 1718–1739, 175–185. 39 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien 1879, 56; \. Basler, III. Topografska gra|a. A) Ivanjsko polje, GZM n.s.—Arheologija 7 (1952) 411, 413; topografska karta 1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Brod, Vojnogeografski institut — Beograd 1930 (1959). Prirodna sredina i wene promene 27 jom prema odredbama Karlova~kog mira (1699), ucrtano je nekoliko Obeda bara kod Kopanice, kao i Vrbovac bara kod u{}a Tiwe. Okolina Br~kog nije bila izloèna poplavama Save, barem prema tekstu austrijskog izvora. Oblast Brodca plavile su u mawoj meri Sava i Drina, a podru~je Bije- qine bilo je izloèno na istoku izlivawima Drine.40 Qudi su bili veoma svesni promena re~nih tokova i korita, promena poloàja u{}a i postanka re~nih ada, kao stalnih pojava zbog delovawa jedne reke. Tako se, na primer, u tekstu razgrani~ewa dvaju carstava 1699, a u delu opisa granice Bosanskog vilajeta, nagla{ava da ona po~iwe od starog u{}a Bosuta u Savu, {to zna~i da je u me|uvremenu, do 1699, reka Bosut izgradila novo u{}e. Potom su navedena i re~na ostrva — ade, koje je trebalo demilitarizovati i koja su stavqena u reìm zajedni~kog kori- {}ewa. Prva po redu bila je Ra~anska ada, nedaleko od u{}a Bosuta, nazvana prema ka{telu Ra~i. Daqe uzvodno su se nalazile Rastovi~ka, @upaw- ska i najve}a — Brodska ada, gde su se nalazili i vojni objekti. Zapisano je da nizvodno od Broda do Jasenovca u to vreme nije bilo savskih ada, kao i da kada se pojave u budu}nosti, tako|e }e biti zajedni~ki kori{}ene. Iz- laskom grani~ne komisije na teren re{en je i problem oko starog i novog u{}a Une u Savu kod Jasenovca, nastao izlivawem obe reke.41 Nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, pristupilo se ure|ivawu i desne obale Save, gde se mo~varno zemqi{te prostiralo na oko 20% ~itave oblasti poplava (14.000 hektara). Na tom podru~ju, ve}e poplave su se de{avale kada bi se poklopili visoki vodostaji Save i wenih pritoka, ~ije bi oticawe bilo znatno usporeno, pa ~ak i zaustavqeno, {to je za posledicu imalo zabarivawe zemqi{ta i stvarawe mo~vara. Ta- ko je oko u{}a Ukrine i nizvodno, od Broda do Klakara, pod poplavama bila povr{ina od 8.500 hektara. Trostruko ve}a povr{ina bila je izloèna izlivawem Bosne, od Kr~evina preko [amca do Ora{ja (28.000 hektara), u ~emu su u~estvovale re~ice @endrak, Tolisa i Brije`nica. Nizvodno od Brezova Poqa do u{}a Drine, izlivawu je bila izloèna povr{ina od 18.000 hektara. Dok je Sava veoma retko prelazila svoju desnu obalu, poplave je izazivala reka Da{nica, ~ije je korito ranije bilo veoma promen- qivo. Pre nego {to je dràva pokrenula zama{ne radove na meliorizaciji Posavine, lokalno stanovni{tvo se sopstvenim snagama borilo protiv poplava. S vremenom je izgra|en sistem zemqanih brana i nasipa — „greda“, i odvodnih kanala — „bogaza“, koji su povezivali pojedine bare i od-

40 J. C. Muller, Mappa Geographico-limitanea in qua Imp. Caesarei et Ottomanici confinia in alme pacis Carlovitzensis Congressu decreta — Wien (c. 1700) — Kriegsarchiv, Wien, BIX c 634; G. Bodenstein, nav. delo, 280–381, 384. 41 E. Kova~evi}, Hududnama Bosanskog vilajeta prema Austriji poslije Karlova~kog mira,(kriti~ko izdanje teksta) POF XX–XXI (1970–71) 365–435. 28 Severna Bosna 13–16. vek vodili wihove vode ka glavnim tokovima. Na podru~ju Semberije, zapadno od Da{nice zate~ena su tri takva sistema, s duìnom kanala od 14 km, a kanali su zabeleèni i na potezu od Br~kog ka [amcu.42 Lep prikaz kulturnog pejzaà isto~nog dela Semberije sa~uvan je na karti „Plan oblasti na levoj obali Drine izme|u Bijeqine i Ra~e“, koju je izradio glavni inèwer Jozef de Ladka, u drugoj polovini 18. veka.43 Karta je orijentisana u pravcu jug — sever, tako da je Ra~a sme{tena na wenoj dowoj ivici. Prikazana su naseqa Bijeqina, Dvorovi i Brodac, gotovo utonula u {umski predeo, ozna~en crteìma stabala. Sitnijim potezima su predstavqeni pa{waci, dok se orani~ne povr{ine jasno izdvajaju pa- ralelnim brazdama. Na karti su ucrtani vodotokovi Drine i Save, kao i nekih mawih, veoma krivudavih re~ica, ali naàlost bez wihovih imena. Ipak, s obzirom na to da se imena starih drinskih tokova pomiwu i 1736, kao i danas, moè se pretpostaviti da je re~ o Bistriku, Prugwa~i i Dri- nici. Sli~an na~in prikazivawa, kako u pogledu orijentacije karte, tako i toponimije i hidrografije, predstavqa karta priloèna uz opis severoisto~ne Bosne, koji je sastavio austrijski oficir Jovan Anton Pereti} 1783/84. godine.44 Podru~ja izloèna mawe ili vi{e stalnim izlivawima reka, koje bi iza sebe ostavile ritove i zabareno zemqi{te, bila su ujedno àri{ta malarije i bolesti izazvanih lo{im kvalitetom pija}e vode. Sama Bije- qina je bila izloèna ovoj opasnosti. Krajem 19. veka se predlagalo da se weno barovito tlo isu{i, a korita re~ica Glogovca i Modrana skrenu u tada ve} u~vr{}eno korito Da{nice.45 Putuju}i od sela Popova do sela Brodca, Pereti} je 1783/84. godine koristio put koji je bio trasiran tik uz levu obalu Stare Drine, to jest, Da{nice, koju opisuje kao jarugu ispu- wenu vodom, {irine deset koraka. Wegov predlog je tako|e bio da se mo- ~vare koje pravi Drina svojim izlivawima planski isu{e, tako {to bi se wihova voda odvela starim tokom Drine u Savu.46 [umska vegetacija severne Bosne bila je izuzetno bogata i razno- svrsna. Imala je veliku ulogu u regulisawu oticawa atmosferske vode i

42 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 55; Ph. Ballif, Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina, II, Wien 1899, 80–86. 43 Plan eines Teils am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha — Osterrei- chisches Staatsarchiev, Kriegsarchiev — BIXa953. 44 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784. godine, Spomenik SKA LXXXII (1936) 103–144, sa registrom geografskih naziva i ko- pijama karata. Naslov originala: „Militairische Beschreibungen der bereisten Weege und Gegenden eines Theiles des Konigreichs Servien und Bosniens“, mit Karte „Theil des Koni- greichs Servien und Bosnien“—Wien, Kriegsarchiv, KIf12. 45 Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 87. 46 D. Panteli}, nav. delo, 139. Prirodna sredina i wene promene 29 regularnosti vodotokova, i uticala je na klimatske karakteristike ~itavog podru~ja. [uma je bila izuzetno zna~ajan privredni resurs u ìvotu wenih stanovnika, o ~emu }e biti re~i ne{to niè u tekstu. Tlo koje je bilo izloèno izlivawu reka i potoka nastawivale su zajednice hidrofil- nog drve}a. Re~ne doline i najve}i deo Posavine bili su prekriveni gu- stim {umama hrasta lu`waka (Quercus robur). One su se nastavqale i severno, na podru~ju Slavonije, kao nadaleko ~uvene „slavonske hrastove {ume“. Pored hrastova, bile su tu i bukve (Fagus silvatica), poqski jaseni (Fraxinus excelsior), vrbe (Salix alba), topole (Populus alba), breze (Betula pubescens) i crne johe (Alnus glutinosa). Nisko breùqkasto-brdovito zemqi{te nastawivale su zajednice hrasta kitwaka (Quercus sessiliflora)i graba (Carpinus betulus), ujedno podru~je najgu{}eg naseqavawa stanovni- {tva. Zato su najve}im delom iskr~ene i pretvorene u oranice i livade, a ostaci ovih {uma su degradirani u {ikare. [ira okolina Bosanskog Bro- da s Motajicom bila je podru~je odakle se izvozila velika koli~ina hrastovih duìca za burad. Prema austrijskim podacima s po~etka okupacionog perioda, godi{wi izvoz se procewivao na 500–600.000 komada. Deo Podriwa oko Zvornika bio je po{umqen hrastom sladunom i cerom. Naj- ve}e prostranstvo su zauzimale bukove {ume, unutar kojih su se nalazile {ume jele sa smr~om. One su ~inile glavnu osnovu privredne eksploatacije od druge polovine 19. veka, tako da su znatno uni{tene, prore|ene i prostorno veoma ograni~ene.47 Posredni podaci o prostirawu hrastovih i bukovih {uma mogu se dobiti iz statisti~kih pregleda o sviwogojstvu, budu}i da su ova {umska podru~ja bila teren za iìravawe sviwa. U oblastima oko Te{wa, Doboja, Maglaja, ali naro~ito Bijeqine, potom Br~kog i Ora{ja, zabeleèn je najve}i broj popisanih sviwa, dok su na drugom mestu bila krupna goveda, a na tre}em ovce.48 Gusto po{umqeno podru~je severne Bosne ~inilo je podlogu za stvarawe stalnih qudskih naseqa, po~ev od najstarijih vremena. Teritorija naseqa i wihovih privrednih povr{ina — oranica, vinograda, livada, senokosa, stvarala se kr~ewem. Prema ve} pomenutom austrijskom opisu Posavine, povr{ine pod {umom su mnogostruko prema{ivale povr{ine sa oranicama i livadama, a odnos se kretao ~ak i do 1 prema 16, u korist {uma. Iako iz poznijeg vremena, verovatno tek s kraja 18. veka, najstarija predawa u semberijskim selima svedo~e o zaseqavawu potpuno pustih

47 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 56; P. Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina 1878–1918, University of Washington Press, Seattle 1963, 128–129; BosnaiHercegovina, Enciklopedija Jugoslavije, 2, Zagreb 19802, 123–131. 48 Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881, 10–21. 30 Severna Bosna 13–16. vek predela kr~ewem prostranih {uma. Takva predawa su zabeleèna u selima Amajlije, Crwelevo, Dazdarevo, Meterizi i Patkova~a.49 Drvna gra|a bila je osnovni gra|evinski materijal u gradovima, a naro~ito u selima, sve do perioda posle Drugog svetskog rata i zama{ne industrijalizacije. Svi stambeni i privredni objekti gra|eni su od razli~itog drveta. Shodno dostupnosti pojedinih vrsta gra|evinskog drveta i klimatsko-geografskim osobinama sredine, s vremenom su se razvili razli~iti tipovi ku}a. Tako se u krajevima s povodwima, naro~ito du` savskih obala podizao poseban tip ku}a — sojenice, a najstariji primerci su otkriveni na ~uvenom lokalitetu iz doba neolita — Dowa Dolina kod Bosanske Gradi{ke. Ovaj tip gradwe pretrpeo je relativno malo izmena do modernog vremena. êtiri debela kolca, visine oko dva do tri metra pobadana su u uglove budu}e zgrade, a izme|u wih su re|ane tawe grede. Zi- dovi sojenice su slagani od brvana, oblepqenih blatom. Postojala je samo jedna prostorija s ogwi{tem, a pred vratima je bio trem do koga vode ste- penice. Krov je bio ravan, prekriven trskom, kasnije daskama. Prave brvnare su gra|ene samo na onim mestima gde je bilo dovoqno ~etinarskih {uma — jele, omorike i smreke, jer su imale duga~ka i prava stabla za brvna. Tamo gde je {uma ve} prore|ena, {tedelo se na materijalu, pa su se kom- binovala brvna, odnosno hrastove i bukove daske i zidovi od pletera, ob- lepqeni ilova~om. U gradwi drvenih ku}a nije kori{}en niti jedan metalni deo. Ako nisu bile ukopane, mogle su i da se transportuju volovskom vu~om, budu}i da su bile malih dimenzija.50 Razli~ite vrste drve}a i wihovih delova, kao i {umsko biqe, imali su raznovrsne namene: — alternativni izvor hrane i lekova — plodovi divqih vrsta vo}a, pe~urke, med, lekovito biqe; — ogrev — krupniji trupci hrasta, ve}e grane; — osvetqewe — lu~, smola i katran od ~etinara; — izrada malobrojnog poku}stva — klupe, trono{ci, sanduci; posu- |a — ~inije, kutla~e, ka{ike; — ba~ve za vino od hrastovih duìca — glavni predmet izvoza iz Bosne i Hercegovine u 19. veku.51

49 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 171– 389; R. Kajmakovi}, Semberija, 20, 22, 27, 113. 50 [. Soldo, Tipovi ku}a i zgrada u pre|a{woj Bosni i Hercegovini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, sv. 13, Beograd 1932, 26–27, 44–49; G. Milo{evi}, Stano- vaweugraduiselu,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 161–171. 51 P. Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina, 130. Prirodna sredina i wene promene 31 — izrada poqoprivrednih i zanatskih alatki — ralo, vile, drqa~e i drveni delovi motika, kosira, srpova, jarmova za volove od javora; koqe za vinograde; vretena, razboji, preslice, merdevine; — izrada oru`ja — kopqa, strele, {titovi, lukovi, naj~e{}e od jase- na i tisovine, jer su lake i savitqive gra|e; — izrada plovnih objekata — ~unovi (monoksili) od izdubqenih trupaca, naj~e{}e hrasta, zatim splavovi, nasadi i {ajke od izdr- `qive ~amovine/jelovine; — izrada teretnih kola i saonica — od izdr`qivog drveta, kru{ke, graba, bresta; — sto~na hrana — lisnik, naj~e{}e li{}e hrasta; ìrovi hrastovih i bukovih {uma za prehranu sviwa; — gorivo — proizvodwa soli prokuvavawem slane vode; proizvodwa stakla, cigle, grn~arije, kre~a, gipsa; — rudarstvo — kao gorivo u topionicama, kao potpora svodova rudarskih okana i tunela; — proizvodwa pepela — pota{e, koja se koristila kao |ubrivo, zatim u proizvodwi sapuna, i kao sredstvo za prawe; — od kore pojedinog drve}a dobijane su biqne boja za tkanine, a brezova i hrastova kora kori{}ena je za dobijawe tanina za {tavqe- we koà.52 Proces deforestacije, u koji je ukqu~en i proces degradacije prvobitnog {umskog pokriva~a i prvobitnog sastava tla, odvijao se nepresta- no, u razli~itom tempu u zavisnosti od demografskog pritiska i tehni~ko-tehnolo{kog razvoja. Naro~ito je bio intenziviran od druge polovine 19. veka, ta~nije od 1878. godine. Radi eksploatacije {umskog bogatstva, austrougarske vlasti su podigle pilane i izgradile {umske èle- znice, pokrenule proizvodwu pota{e, koja se koristila u spravqawu stakla i sapuna. Prva {umska èleznica od Doboja preko Tesli}a do planine Vla{i} podignuta je ve} 1889. godine.53 Preteranim uklawawem {umske vegetacije ubrzano je oticawe povr{inskih voda, te tako i proces erozije dobija na zamahu. Stoga je karakter vodotoka Save i wenih pritoka postao buji~an, {to zna~i neregularan i mawe predvidqiv.54 U vreme osmanske vlasti, {ume nisu bile predmet posebne regulative sve do 1870, dok je u susednim austrijskim podru~jima stawe bilo pot-

52 R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Middle Ages, New York 1990, 147–200; T. Russel, Wood,u:The Cultural History of Plants, eds. Gh. Prance — M. Nesbitt, Routledge 2005, 315–334; Vid. radove M. S. Filipovi}a. 53 J. Markovi}, Geografske oblasti, 161; ^. Crnogorac, Sliv Velike Usore,41; P. Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina, 129–143. 54 D. Duki}, Sava, 75. 32 Severna Bosna 13–16. vek puno druga~ije. Za teritoriju Vojne granice, ~iji je deo bila Slavonija, prvi zakonski propisi su doneti ve} polovinom 18. veka (1755), s ciqem da se kori{}ewu ovog prirodnog resursa pristupi ekonomski racional- no. Postavqeni su posebni slu`benici — {umari, koji su kontrolisali po{tovawe propisa i sprovodili su ponovno po{umqavawe iskr~enih povr{ina. Se~a drve}a bila je ograni~ena na tri zimska meseca, a prvo je moralo da se iskoristi drve}e prirodno oboreno (od starosti, udara vetra i sl.). Bilo je zabraweno qu{titi koru mladica, a ubrzo i dràwe koza, jer su one nanosile najve}u {tetu {umskom ekosistemu. Ograni~eno je i iìravawe sviwa, kao i otresawe ìrova s drve}a i wihovo sakupqawe.55 Prikaz paleogeografskih svojstava oblasti severne Bosne, to jest, sredwovekovne Usore i Soli pokazao je da su weni stanovnici imali na raspolagawu raznovrsne i relativno izda{ne prirodne resurse: povoqan raspored reqefnih oblika, umerene klimatske karakteristike, gusta hidrografska mreà, obiqe {umskog pokriva~a, i s tim u vezi — obradivo tlo, senokosi i pa{waci, do kojih se dolazilo iskr~ivawem. Na~in upotrebe prirodnih resursa bio je uslovqen dru{tveno-kulturolo{kim obrascima, politi~ko-ekonomskim prilikama i stepenom tehni~ko-tehnolo{kog razvoja, tako da se mewao tokom vremena. Promene prirodnog, prvobitnog pejzaà u mnogovrsne kulturne pejzaè pripada strukturama „dugog trajawa“, i one se nisu uvek odvijale uzlaznom linijom, ka ve}em stepenu preoblikovawa prirodne sredine. U nekim periodima, naprotiv, dolazilo je do regresije, kada se „divqina“ ponovo vra}ala i osvajala dotad kultivisane oblasti. Ti periodi su posledica velikih politi~ko-demografskih i dru{tveno-ekonomskih lomova, kao {to su to bili slom rimskog rajnsko-dunavskog limesa, seobe naroda, doseqavawe ju`noslovenskih plemena. Drugo razme|e bi se moglo postaviti u period poznog sredweg i po~etka novog veka, u doba osmanskog osvajawa. Ono je podstaklo velike migracije stanovni{ta, a rezultiralo je uspostavqawem druga~i- jih politi~kih i privrednih okvira.

55 F. [. Engel, Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, prev. V. Stoji}, Matica Srpska, Novi Sad 2003, 57, 234–235, 407–415; F. Vani~ek, Specialgeschichte der Militargrenze, II, Wien 1875, 604–613. II

TOK ISTORIJE PREDSLOVENSKO DOBA

Da bi se stekao celovit uvid u problematiku naseqenosti i odnosa stanovni{tva prema prirodnoj sredini, trebalo bi se ukratko osvrnuti na veliki period koji povezuje najstarije preistorijske kulture i po~e- tak doseqavawa ju`noslovenskih plemena na Balkan. U narednom izlagawu, pa`wa }e biti usmerena na prikazivawe naseqa i materijalnih ostataka koje su iza sebe ostavile preistorijske kulture, ilirska plemena i, posebno, Rimska imperija. Zajedni~ki imeniteq je prirodno-geografski prostor severne Bosne, koji se sasvim razli~ito doìvqavao i obli- kovao pod uticajem prirodnih i qudskih faktora tokom ovih nekoliko milenijuma. Za razliku od nekih drugih podru~ja, na prostoru severne Bosne postojao je kontinuitet naseqenosti tokom ~itavog perioda paleolita, neolita i latena. Jedno od dominantnih obele`ja jeste otvorenost ka uticajima i migracijama sa severa, iz Panonske nizije, {to je dovodilo do blièg kulturolo{kog povezivawa ove dve oblasti. To je sasvim razumqivo, budu}i da veliki deo severne Bosne geografski pripada Panonskoj regiji i peripanonskom obodu. Kontinuitet naseqavawa od paleolitskog doba do sredweg veka utvr|en je, da navedemo samo nekoliko primera, na lokalitetima Crkvine — Makqenovac kod Doboja, ârda~ine u Dowem Klakaru kod Bosanskog Broda, i na prostoru Dubo~ca.1 U periodu neolita odvijao se prelazak s lova~ke na zemqoradni~ku kulturu, koja se {iri iz Male Azije. Najzna~ajnije, i jedno od najstarijih naseqa na prostoru severne Bosne nalazilo se u dana{woj Gorwoj Tuzli, uz obalu re~ice Jale. Tu su otkopani ostaci ku}e sa zidovima od pletera oblepqenim ilova~om, poplo~anim

1 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine — Od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, drugo, prera|eno i dopunjeno izdanje, Veselin Masle{a, Sarajevo 1984, 13–23 (\. Basler); ALBiH, II, 5.40, 4.14, 4.17, 4.25, 4.37, 4.112, 4.115. 34 Severna Bosna 13–16. vek podom i ozidanim ogwi{tem, a pokretni nalazi svedo~e da je re~ o pripadnicima star~eva~ke kulture.2 Najbrojnija preistorijska naseqa u severnoj Bosni pripadaju vin- ~anskoj kulturi, koja je obeleìla ~itav period sredweg i mla|eg neolita. Stani{ta vin~anske kulturne grupe u Posavini imala su oblik tzv. telova — malih zemqanih uzvi{ewa koja se izdiù nad okolnim mo~varnim tlom. Takva naseqa su otkrivena na lokalitetu Varo{ kod Koraja, Grba~a kod Bosanskog [amca i Mati} kod Tolise. Sli~an teren — mo~varno zemqi{te, u dolini Jale uslovio je sojeni~ki tip naseqa. Kao tre}i tip naseqa izdvaja se grupa stani{ta na uzvi{ewima u dolini Usore, kao {to su lokaliteti Debelo brdo, Malo brdo i Visoko brdo. Uslovi prirodne sredine sasvim jasno su odre|ivali tip i izgled naseqa, a dominanti poloàj za naseqavawe bio je odabran iz bezbednosnih, ali i privrednih razloga. Neo- litsko stanovni{tvo ìvelo je u malim, zatvorenim seoskim naseqima. Najve}e neolitsko nalazi{te otkriveno je na lokalitetu Kraqevine kod Novog [ehera, gde je postojala veoma razvijena radionica kamenog oru|a i oru`ja. Uz samu obalu Save, otkriveni su ostaci ribarskih naseqa u Dowoj Mahali kod Ora{ja i u Dowem Klakaru kod Bosanskog Broda. Budu}i da je re~ o izrazito vodoplavnom terenu, stanovnici zemunica u Dowem Klakaru izgradili su jarak oko svog naseqa za odvo|ewe vi{ka vode.3 Velike promene nastupaju u gvozdenom dobu, koje otpo~iwe u 9. veku pre n. e. i zavr{ava se rimskim osvajawem krajem stare i po~etkom nove ere. Tokom ovog perioda dolazi do stvarawa ilirskih plemenskih saveza, ~ija imena, teritorije i pojedina naseqa pomiwu tek rimski istoriogra- fi. Severna Bosna je pripadala zapadnoilirskom i ju`nopanonskom kulturnom krugu, van uticaja glasina~kog podru~ja. Oko reke Save su stanova- la plemena Kolapijana (reka Colpis — Kupa), Oserijata i Breuka — u severoisto~noj Bosni i dowem Podriwu. U ~etvrtom veku stare ere na ovaj prostor prodiru keltska plemena, od kojih su Skordisci naselili podru~je severno od Breuka. Predrimski period obeleèn je gradinskim ti- povima naseqa koja simbolizuju period nesigurnosti i stalnih me|uple- menskih sukoba i migracija. Na gradini Vis kod Dervente istraèno je jedno od najstarijih naseqa gvozdenog doba, koje je kontinuirano ìvelo od 11. do 8. veka. U Bosanskoj Posavini svoj vrhunac doìvqava ~uveno sojeni~ko naseqe u Dowoj Dolini kod Bosanske Gradi{ke (1200. pre n. e. — 1. vek n. e.), u kome su prona|eni gr~ki importi iz 7. veka pre n. e.4

2 M. Baum, @upa Soli, ^lanci i gra|a 1 (1957) 7–10; Kulturna istorija Bosne i Herce- govine, 33, 35–37, 47, 49, 77, 105 (A. Benac, B. ^ovi}); ALBiH, I, 7.13, 7.16, 7.21, 7.22, 7.23, 7.30, 7.61, 7.69, 7.70, 7.72. 3 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 48, 60–61 (A. Benac); ALBiH, II, 8. 80; 5. 25; 6.228. 4 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 141–142 (B. ^ovi}); ALBiH, II, 3.27. Tok istorije — Predslovensko doba 35

U OKRIQU RIMSKE IMPERIJE —NASEQA, PRIVREDA I KOMUNIKACIJE — Uspostavqawe rimske vlasti na prostoru zapadnog Balkana zapo~e- lo je od uskog priobalnog pojasa uz Jadransko more, nakon prvih ratova s ratobornim ilirskim plemenom Ardijeja (229–228, 219–218. pre n. e.). Naziv „Iliri“ za skupinu etni~ki sasvim razli~itih plemena potekao je iz gr~ke istoriografije i prihva}en je od rimske administracije. Tako je po~etkom nove ere ~itav prostor od reke Ra{e u Istri do Qe{a u severnoj Albaniji, i na severu do Dunava, poneo ime Ilirik (Illyricum).5 Sve do vremena Oktavijana Avgusta, rimska vlast je bila ograni~ena na {ire zale|e primorskih gradova. Kona~nom pobedom nad Dalmatima 35–33, on je uspeo da granicu rimske dr`ave pomeri do obale reke Save, a posle Pa- nonskog rata (13–9. pre n. e.), granica je postavqena na Dunavu. Ipak, pokazalo se da rimska vlast u unutra{wosti Ilirika nije u~vr{}ena, i do toga je do{lo tek po{to je ugu{en dalmatsko-panonski ustanak 6–9. godine n. e. Rim je stekao kontrolu nad izuzetno va`nom strate{kom vezom — putem koji je povezivao severnu Italiju s glavnim rimskim centrima na sredwem i dowem Dunavu. Pored toga, Ilirik je bio spona izme|u Italije i isto~nih, azijskih provincija, i predstavqao je zna~ajan privredni i demografski resurs Carstva.6 Da bi obezbedio efikasnu i neposrednu vlast nad ~itavim ovim prostorom, Rim je sproveo reorganizaciju provincijske uprave, oko 10. godine n. e. Teritorija Ilirika je podeqena i organizovane su dve provincije — Gorwi Ilirik ili Dalmacija, i Dowi Ilirik, to jest Panonija. Budu}i da nedostaju precizniji izvorni podaci o grani~noj liniji izme|u ovih provincija, u nauci postoje razli~ita mi{qewa. Ve}i broj istra`iva~a smatra da je severna granica Dalmacije i{la linijom od reke Ra{e do Ku- pe, zatim ka istoku, ju`no od Siska (Segestica/Siscia), preko Lakta{a (Ad Fines), Doboja, prelaze}i isto~no od Drine, do Kolubare. Bosanska Posa- vina i dowe Podriwe, odnosno oblasti isto~no i zapadno od wega — Sem- berija i Ma~va, pripadale su Panoniji. Prostor severne Bosne bi se na ovaj na~in na{ao podeqen po geografskom principu — peripanonske oblasti i dolina Save odvojene su od dinarskog prostora koji po~iwe ju- `no od ocrtane granice provincija.7

5 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Djela ANUBiH, knj. LXVI, Cen- tar za balkanolo{ka ispitivanja, knj.6,Sarajevo 1988, 22–29, 36. 6 E. Pa{ali}, Questiones de Bello Dalmatico Pannonicique,u:Sabrano djelo, Sarajevo 1975, 376–421; I. Bojanovski, nav. delo, 36–54. 7 Geza Alfoldy, Bevolkerung und Gesellschaft der romischen Provinz Dalmatien, Bu- dapest 1965, 27–28; J. J. Wilkes, Dalmatia, London 1969, 46, 62, 78–79; up. I. Bojanovski, 36 Severna Bosna 13–16. vek

U~vr{}ivawe rimske vlasti i stabilizacija novog poretka — Pax Romana, podrazumevala je izgradwu puteva kao preduslov za mobilnost rimske vojske, i spone izme|u naseqa i utvr|ewa gde su sme{teni glavni garnizoni. Najve}a aktivnost odvijala se u Avgustovo doba, za namesni- {tva Publija Kornelija Dolabele (14–20 n. e.), a potom je nastavqena i u vreme careva Tiberija (14–37) i Klaudija (41–54). Glavni, magistralni putevi povezivali su jadransko priobalno podru~je i Panoniju. Nekoliko puteva je polazilo iz Salone sa kona~nim odredi{tima u: Sisciji (Si- sak) na u{}u Kupe u Savu, Servicijumu (Bosanska Gradi{ka), i Argenta- riji sa centrom u Domaviji (kod Srebrenice). Glavne putne stanice na trasi od Salone do sredweg Podriwa bile su u Triqu (Tilurium), Duvnu (Delminium), Varvari kod Kowica (Bistue Vetus), Bugojnu (Ad Matricem), Vitezu kod Travnika (Bistue Nova) i Ilixi (Aquae S.). Put je zatim preko Visokog i Breze (Hedum castellum Daesitiatium) skretao ka severoistoku pored Olova i Kladwa, s jednim krakom do Tuzle, a drugim se spu{tao dolinom Driwa~e do stanice Ad Drinum, koju neki istraìva~i identifikuju sa Zvornikom. Drugi krak je od Ilixe i{ao preko Mokrog, Romanije i Glasinca do Argentarije — Domavije.8 Sasvim je izvesno da su Rimqani koristili nekada{we ilirske putne komunikacije, jer bi bilo nemogu}e u tako kratkom periodu, prakti~no u nekoliko decenija, izabrati najkra}e veze izme|u najzna~ajnijih strate{ko-saobra}ajnih centara i najpovoq- nije prevoje preko Dinarskih planina.9 Iako arheolo{ka istraìvawa nisu identifikovala materijalne ostatke rimskih puteva dolinom Bosne severno od Zenice do Save, niti u dolinama Usore i Spre~e, postoji nekoliko indicija koje dopu{taju pretpostavku da su komunikacije du` ovih reka verovatno bile izgra|ene u najranijem periodu rimske vlasti. Odlu~uju}i doga|aj koji je doveo do sloma dalmatsko-panonskog ustanka desio se 8. godine n. e., kada se vo|a panonskih Breuka, Baton, predao Tiberijevim trupama na „flumen nomine Bathinus“. Potom je 19–21. godine izgra|en rimski put „ad Bathinum flumen… a Salonis“. U nauci je prihva}ena identifikacija ovog hidronima s rekom Bosnom, u ~ijem su dowem pore~uju ìveli Breuci. Potreba da se ceo prostor pacifikuje uslovila bi izgradwu jednog puta kroz teritoriju pobuwenika, to jest dolinom reke Bosne, koja bi jedina ostala nepokrive- nav. delo, 325–330. Prema mi{qewu I. Bojanovskog, me|utim, ovu grani~nu liniju treba spustiti jo{ ju`nije od Bawa Luke (Castra) i Doboja, zatim do Driwa~e, pa bi na taj na~in severna Bosna gotovo u celosti pripadala provinciji Panoniji. 8 E. Pa{ali}, Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini. Identifikacije glavnih putnih stanica se dosta razlikuju kod: I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiH knj. XLVII, Centar za Balkano{ka ispitivanja knj.2,Sarajevo 1974, passim. 9 E. Pa{ali}, nav. delo, 103–108; I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta,245. Tok istorije — Predslovensko doba 37 na sistemom rimskih putnih komunikacija. Pored toga, jo{ u preistorijsko vreme, to je bio put kojim je prodiralo novo stanovni{tvo i novi kulturni uticaji, a u sredwem veku je kori{}en kao vojni put u ugarsko-bosanskim sukobima.10 Ostaje da se utvrdi trasa ove rimske komunikacije nizvodno od Zenice. Iz predrimskog perioda poti~u svedo~anstva o gr~kim trgova~kim i kulturnim uticajima na tlu severne Bosne. Tako je gr~ki novac prona|en u Dobroj Vodi (jugoisto~no od Bosanskog Broda), Grada~cu, Srebreniku na Majevici, Domaqevcu, Boku i Tramo{nici kod Ora{ja, u Jawi i Amajli- jama kod Bijeqine.11 U kasnije nalaze spada i nov~i} grada Dirahiona (210. pre n.e.) sa nekropole ispod Gradovrha kod Gorwe Tuzle. Ime re~ice Jale je poreklom od gr~kog naziva alj, {to zna~i so, solina.12 Gr~ki trgova~ki i kulturni uticaji mogli su da prodiru na podru~je severne Bosne du` linije dolina Neretve — dolina Bosne, ali i iz doline Save u koju se ulazilo bilo iz Podunavqa, ili od Akvileje i Trsta preko doline Kupe i Qubqanke. Treba svakako uzeti u obzir i kori{}ewe savskog re~nog saobra}aja, kao i ekonomske veze izme|u Salone i Sirmijuma, koje su vodile i preko teritorije severne Bosne. Porfirogenitovo pomiwawe grada Sali- nes (gr~. Salhnej) vodilo bi poreklo od znatno starijeg rimskog naseqa Salinis, to jest putne stanice Ad Salinas. O wegovom postojawu bi svedo~i- li nalazi rimskog novca i pobliè neispitani ostaci rimske gra|evine na lokalitetu Gradovrh kod Gorwe Tuzle. Dakle, jedan ogranak puta iz doline Bosne kod Doboja je skretao u dolinu Spre~e, preko podru~ja Tuzle — putne stanice Ad Salinas, odakle je imao najkra}u vezu s Podriwem.13 Trag jednog rimskog puta, u sastavu magistrale Salona–Argentaria– –Sirmium, moè se pratiti du` leve obale Drine, od Domavije preko Dri- wa~e i Zvornika, daqe preko Jawe do podru~ja Dvorova — Brodca — Bala- tuna (stanica Ad Drinum flumen), blizu wenog u{}a u Savu, gde se ukr{tala s popre~nim magistralnim putem Siscia — Sirmium. Ogranak drinskog puta je mogao da prelazi Drinu kod [epka i, kao i danas, obezbedi vezu sa Sirmijumom od Loznice preko Le{nice (Gensis) i Bogati}a. Drugi sporedni put je povezivao oblast Zvornika (Ad Drinum) preko doline Sapne s Teo~akom i daqe do Bijeqine i Dvorova, odnosno od Teo~aka do doline

10 I. Bojanovski, nav. delo, 192–202. 11 K. Patsch, Nahodjaji novaca, GZM XIV (1902) 391–438, sa kartom. Vid. K. Jire- ~ek, Trgova~ki putevi i rudnici Srbije i Bosne u Sredwem veku,u:Zbornik Konstan- tina Jire~eka, 1, Beograd 1959, 241; S. ]irkovi}, Srbi me|u evropskim narodima,Beo- grad 2004, karta 1.1, str. 5. 12 M. Baum, @upa Soli, 7–11. 13 K. Patsch, nav. delo, 401–402, i daqe; I. Bojanovski, Rimska cesta dolinom Bosne i njezina topografija, Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Iz- danja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 393–415; isti, Dolabelin sistem cesta, 199. 38 Severna Bosna 13–16. vek Spre~e. Ovaj put dolinom Drine je kori{}en i tokom sredweg veka prilikom prodora ugarske vojske do Srebrenice.14 Od izuzetnog vojno-strate{kog i ekonomskog zna~aja bila je trans- verzalna komunikacija, koja je polazila od Akvileje na Jadranskoj obali, pa preko Qubqane (Emona) do Siska (Siscia), odakle je wena trasa i{la ru- bom doline Save ka istoku. Od Siska do Bosanske Gradi{ke, put je trasiran ju`no od Save, po suvim pribre`jima Prosare. U Gradi{ki je bilo sedi{te panonske flote, {to govori u prilog kori{}ewu re~nog saobra}aja u anti~ko doba. Odatle je put nastavqao do stanice Urbatus koja se nalazila u blizini u{}a Vrbasa u Savu, kod dana{weg Srpca ili kod Pri~aca. Tu je i rimski put prelazio na levu obalu Save i i{ao do Slavonskog Bro- da (Marsonia), zatim je produàvao do stanice Ad Basante — blizu u{}a Bosuta u Savu, kod @upawe. Od ovog mesta trasa puta je vo|ena pored Bo- {waka do stanice Saldis — Posavskih Podgajaca. Put je daqe nastavqao po uzdignutim zemqanim gredama do Ra~inovaca, gde je ponovo prelazio na desnu obalu Save, i idu}i pored Brezovog Poqa i Batkovi}a stizao je do stanice Ad Drinum flumen. Kod Brodca — Balatuna je prelazio Drinu i nastavqao pored Crne Bare, Banovog poqa i Ma~vanske Mitrovice i, prelaze}i Savu, kona~no je dospevao do Sirmijuma.15 Sporedni ogranci ove magistrale prelazili su i ju`no od Save, obuhvataju}i i umreàvaju}i na taj na~in i naseqa u Bosanskoj Posavini. Bo- janovski je dugogodi{wim rekognoscirawem utvrdio ostatke anti~kih i poznijih, sredwovekovnih komunikacija koje su objediwavale dolinu Sa- ve i naseqa na wenim obalama. U rimskom periodu, kori{}eni su brojni prelazi na Savi — u Gradi{ki, Srpcu, Pri~inovcima, Dubo~cu, Slavon- skom Brodu, Klakaru, [amcu, Rajevom Selu, Brezovom Poqu. Ogranak puta iz Marsonije mogao je da se spu{ta do Klakara i da odatle produì do Do- bora, potom do Skugri}a i Grada~ca. Druga komunikacija mogla je da se iskqu~i iz ovog magistralnog puta u blizini Babine grede i lokaliteta Ko-

14 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, 331–332; isti, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) III — Prilog prou~avanju anti~kih naselja i komunikacija u Isto~noj Bosni, Godi{njak Centra za Balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XIX (17) (1981) 125–197, sa kartom puteva. 15 I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) IV — Rimska cesta Siscia — Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija (arheolo{ko-topografksa studija), Godi{njak Centra za Balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XXII (20) (1984) 145–265, sa kartom puteva. Up. Monumenta Cartographica Jugoslaviae I — Tabula Peutingeriana, prir. G. [krivani}, Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 17, Beograd 1975, 42–43. G. [krivani} daje ne{to druga~ije ubikacije ovih stanica: Ad Basante (Bassantis) stavqa pri u{}u reke Bosut u Savu kod Sremske Mitrovice, Saldis (Salis) su Soqani, selo is- to~no od Posavskih Podgajaca, Drinum locira u Sremsku Ra~u, dok je stanica Ad Dri- num — Driwa~a (Kostajnik). Tok istorije — Predslovensko doba 39 stroman, zatim da pre|e Savu kod [amca i kod dana{we Modri~e se ulije u put ka Grada~cu. Od Saldis-a — Posavskih Podgajaca odvajao se put koji je preko prelaza Save kod Rajevog Sela i{ao dolinom Tiwe. Nizvodno od Brezovog Poqa prelazi na Savi su bili i kod Ra~inovaca, kod Naki}a-kule (sredwovekovnog grada Novog, ~ije osnove su od rimske opeke), zatim na Suboti{tu, i na Domu-skeli severno od Batkovi}a. Na mo~varnom, podlo- kanom tlu kako u Pobosu}u, tako i u Posavini, Rimqani su koristili podloge od balvana.16 Severna Bosna je, poput Slavonije, bila izuzetno gusto po{umqena oblast u kojoj su Panonci ìveli bez gradova, po ra{trkanim selima. Iz pisanih izvora se saznaje da su rimske vlasti podelile ilirsko stanovni- {tvo na slede}e civitates peregrinae: Kolapijani su ìveli na teritoriji kolonije Siscije, uz tokove Save i Kupe, na jugoistoku verovatno do Dubi- ce, s bogatim rudnim nalazi{tima u dolini Sane i Japre. Isto~nije od wih bili su Oserijati, srodnici Meza, koji su nastawivali prostor od reke Jablanice do Motajice, obuhvataju}i obe obale Save. Pretpostavka je da se na wihovoj teritoriji razvilo rimsko naseqe Servicijum, gde se put iz Salone ukqu~ivao u magistralu Siscija–Sirmijum. Civitas Breucorum ponela je ime po ratobornom panonskom plemenu Breuka, ~iji je otpor slo- mqen 8. godine. Kao krajwe ta~ke wihove teritorije uzimaju se Grabarje kod Slavonskog Broda i Negoslavci kod Vinkovaca, ali se ona pruàla i preko Save, ukqu~uju}i i deo Bosanske Posavine. Kroz wihovu teritoriju je vodio put Ad Bathinum flumen. Najve}i ager zauzimala je civitas Sirmiensi- um et Amantinorum, s centrom u Sirmijumu, kao jednoj od najva`nijih upori{nih ta~aka rimske vlasti u Panoniji. Ona je obuhvatala ne samo deo Srema ve} i deo Ma~ve i Semberije. Zapravo je ~itavo podru~je doweg Po- driwa u upravnom i privrednom aspektu gravitiralo ka ovom gradu.17 Budu}i da je drvo bilo osnovni materijal za gradwu, arheolo{ki ostaci koji bi posvedo~ili o stepenu naseqenosti ovog prostora, izuzetno su oskudni. Osim toga, Bosanska Posavina je podru~je sa intenzivnom poqoprivredom, {to ima svoje pozitivne i negativne posledice. Mnogi lokaliteti, naro~ito ostave anti~kog novca su slu~ajno otkriveni tokom izvo|ewa poqoprivrednih i gra|evinskih radova — izgradwe mostova, puteva i èlezni~kih pruga. S druge strane, nepovratno su uni{tena mnoga vi{eslojna nalazi{ta pre nego {to su istraìva~i bili u prilici da ih temeqno ispitaju. Celovitu sliku naseqenosti severne Bosne u anti~ko doba nije mogu}e oblikovati, ve} samo ukazati na oblasti koje su bile intenzivnije naseqene, s ve}im aglomeracijama i zna~ajnijom koncentracijom arheolo{kih lokaliteta.

16 I. Bojanovski, Rimska cesta Siscia — Sirmium, 145–265. 17 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, 337–340. 40 Severna Bosna 13–16. vek Oblast izme|u doweg toka Vrbasa na zapadu i Ukrine na istoku pru- à veoma malo podataka iz anti~kog vremena, sasvim suprotno od koncen- tracije anti~kih lokaliteta u Lijev~e poqu. Od zna~ajnih nalazi{ta mogu se navesti Gradina u [u{warima (3.58),18 gde su konstatovani tragovi kasnobronzanog i ranogvozdenog doba, kao i ostaci anti~ke gra|evine. Ovaj lokalitet se moè dovesti u vezu sa rimskim bawskim kompleksom koji je o~uvan na lokalitetu Zidine u Lakta{ima (3.145), na levoj obali Vrbasa. U dolini Turjanice postojalo je jedno naseqe iz rimskog perioda (3.20), a na lokalitetu Gradine u Hrva}anima (3.50) bilo je kasnoanti~ko utvr|ewe ili refugijum, s po~etka 4. veka. Daqe ka istoku, izdvaja se podru~je doweg toka Ukrine, oko dana{we Dervente, gde je potvr|eno postojawe anti~kog naseqa sa zgradama od opeke (4.98), i otkrivena je ostava kasnoanti~kog novca (4.61) i granarij iz perioda seoba naroda (4.56). U Bosanskom Brodu (4.1, 4.6) su slu~ajno, prilikom izgradwe mosta preko Save, otkrivene dve ostave kasnoanti~kog novca.19 Nekoliko kilometara uzvodno od Broda, na lokalitetu Pekaru{a (4.94), postojalo je naseqe iz bronzanog doba, a otkriveni su i tragovi rimskog naseqa, sa zgradama od drveta. Nizvodno od Bosanskog Broda, u Dowem Klakaru na lokalitetu ârda~ine (4.17), na mestu gde je prisustvo qudskih zajednica neprekinuto trajalo od paleolita, prona|eni su ostaci rimske kule iz druge polovine 1. veka, koja je izgleda kori{}ena i u periodu sredweg veka. U dolini Usore, tragovi zna~ajnijeg prisustva stanovni{tva iz anti~kog doba utvr|eni su u okolini Tesli}a, gde se na lokalitetu Crkvi- {}e u Radi{i}ima na|eni ostaci cigle, opeke i keramike rimske provenijencije, ali i ostaci neke sredwovekovne crkve, koja je i dala ime ovom nalazi{tu (8.21). Iako su na lokalitetu Prekopa u Vru}ici (8.127) otkrivene ru{evine rimske gra|evine od kamena i opeke povezane kre~nim malterom, istraìvawa nisu utvrdila da su termalni izvori bawe Vru}ice kori{}eni u anti~ko doba.20 Ipak, ne{to malo nizvodno, na desnoj obali Usore, u @abqaku kod Te{wa (8.19) otkriveni su ostaci rimske bawe iz 3–4. veka, koja je u slovenskom periodu bila ponovo naseqena. Naspram ovog lokaliteta, na levoj obali reke, na Ku}erinama je ìvelo anti~ko naseqe (8.85), kao i na Gra~acu u Alibegovcima (4.34). Sigurno jedno od najpoznatijih arheolo{kih nalazi{ta sa teritorije Bosne i Hercegovine jeste Crkvina u Makqenovcu (4.14), kod samog

18 Brojevi u zagradi ozna~avaju numeraciju lokaliteta u Arheolo{kom Leksikonu Bosne i Hercegovine (ALBiH), I–III. 19 K. Patsch, Nahodjaji novaca, 416–418. 20 E. Pa{ali} ne pomiwe ovaj lokalitet, vid. O anti~kim naseljima uz mineralna vrela na podru~ju Bosne, Godi{njak ID BiH 1955, 81–94 (= Sabrano djelo, 188–199); isti, Anti~ka naselja i komunikacije, 99–102. Tok istorije — Predslovensko doba 41 u{}a Usore u Bosnu. Na ovom mestu je potvr|en kontinuitet naseqenosti od vremena paleolitskih zajednica do sredweg veka (9–13. vek). Iz rimskog perioda poti~u ostaci jedne villa rustica-e iz 1–4. veka, veteranski natpis i ostaci prostranog refugijuma iz vremena Gotskog rata (535–555). U neposrednoj blizini ovog lokaliteta, na Gradini u Doboju (4.39), nekoliko kilometara nizvodno od sredwovekovnog utvr|ewa (4.37), u 2. veku izgra|en je rimski augzilijarni kastrum, uz koji se nalazilo i civilno naseqe (canabae), s bawom i radionicom. Po~etkom 5. veka anti~ko utvr|ewe je prestalo da postoji, da bi taj prostor potom naselili Sloveni, koji su unutar wegovih zidina podigli ku}e od pletera. Sa leve obale doweg toka Bosne na u{}u Qubio~e (5.89), wene leve pritoke, postojalo je vi{eslojno naseqe — preistorijsko, rimsko i ranosloven- sko, ali su wegovi ostaci uni{teni prilikom gradwe puta. Na gradini Do- bor (5.14) je potvr|eno da je preistorijsko naseqe nastavilo svoj ìvot i u anti~ko doba. Ostaci nekoliko anti~kih naseqa otkriveni su u plodnoj alu- vijalnoj ravni na levoj obali doweg toka Bosne, koju danas pokriva podru~je op{tine Oxak: anti~ko naseqe u Jo{iku (5.39), na staroj terasi reke Bosne, s potkonstrukcijom anti~kog puta, zatim, nekoliko kilometara severnije naseqe u Srnavi (5.67), kod Doweg Svilaja (5.63), dok je izuzetno bogata kolek- cijarimskognovcaiz3.vekaotkopanauObudovcu(5.65). Okolina dana{weg Bosanskog [amca tako|e ~uva tragove anti~kih naseqa neposredno uz obalu Save (5.30), potom, naseqa uz potok @endrak i stari meandar Bosne u vidu telova na lokalitetu Kuli{te (5.50) i na lokalitetu Seqevac (5.80). S podru~ja Ora{ja poti~e nekoliko zna~ajnih de- poa rimskog novca iz 3. veka, kao {to su to nalazi iz Obudovca (5.70), O{tre Luke (5.69), Vidovica (5.74, 5.90). Na severnom pribre`ju Majevice, u Tutwevcu kod Ugqevika prona- |eni su ostaci jedne rimske vile (6.95), koju je kasnije koristilo i slovensko stanovni{tvo, a u wenoj neposrednoj blizini je postojalo rimsko utvr|ewe i naseqe (6.231). Nekoliko kilometara zapadnije, u Koraju se nalaze tragovi koji svedo~e o postojawu anti~kog naseqa. U isto~noj podgo- ri Majevice, na mestu sredwovekovnog i dana{weg naseqa Tobut (6.218), prona|ena je izuzetno velika ostava sa oko 1.400 komada srebrnog novca iz 1. i 2. veka. Podru~je plodne Semberije je, verovatno, bilo u ve}oj meri naseqeno nego {to o tome svedo~e arheolo{ki ostaci, prili~no uni{teni in- tenzivnim poqoprivrednim zahvatima, promenama tokova Drine, wenih pritoka, kao i pritoka Save. Neki lokaliteti jo{ nisu sistematski is- traèni, ali se ipak moè primetiti da se ve}a koncentracija naseqa nalazi na potezu od u{}a Da{nice u Savu na jug do u{}a Jawe u Drinu. Na pojedinim lokalitetima potvr|en je neprekinuti kontinuitet s ranoslo- 42 Severna Bosna 13–16. vek venskim periodom, kao {to je to slu~aj s rimskom vilom na Prekajama kod Brodca.21 Gradac u Brawevu (6.69), na levoj obali Lokawske reke sigurno je obezbe|ivao rimski put od Zvornika do Brodca. Sa istom namenom je verovatno podignuto i utvr|ewe Ku~i}-kula (6.47) u dowem toku Sapne, i tvr- |ava na lokalitetu Ograda u Divi}ima (6.175), nekoliko kilometara uzvodno od sredwovekovnog Zvornika. Dolina reke Sapne bila je izuzetno dobro naseqena u anti~kom periodu. Pored dva kamenoloma (6.8, 6.207), rekognoscirani su ostaci ~ak tri utvr|ewa, koja su verovatno obezbe|ivala put iz doline Spre~e u Podriwe, kao i put preko Majevice ka obali Sa- ve — Gradina u [eti}ima (6.73), u Sapni (6.72) i ve} pomenuti lokalitet Ku~i}-kula (6.47). Nasuprot tome, u dolini Spre~e prona|eno je veoma malo arheolo{kog materijala iz anti~kog doba. Tek po obodima kotline prona|ene su ru{evine tri utvr|ewa: Gradina severozapadno od Kalesije (7.27), Gradina — Kosova~a u Kusowima (7.35), i u dolini Gostiqe — Gra- dina u @ivinicama (7.26). Wihova funkcija je mogla da bude obezbe|ivawe putnih pravaca koji su vodili u dolinu Spre~e i iz we, a odatle i u dolinu Bosne, ka Posavini i Podriwu. Uprkos krizi Rimskog carstva koja je obeleìla tre}i vek nove ere, Dalmacija i Panonija upravo tada doìvqavaju vrhunac svog razvoja, ali one nisu mogle da ostanu van op{tih tokova doga|aja. Ve} uzdrmana upravna i dru{tveno-ekonomska organizacija nije mogla da se odupre masovnim migracijama varvarskih plemena. Krajem ~etvrtog veka, pod pritiskom Gota i Vandala, i u petom veku Huna, Rimqani se povla~e s dunavskog limesa. Usledio je slom odbrambenog sistema i pad zapadne polovine Car- stva (476). Dràva Ostrogota obuhvatala je i nekada{we provincije Dal- maciju i Panoniju, sve do svoje propasti u ratovima protiv cara Justini- jana (535–553). Na istorijsku pozornicu u Panonskoj niziji stupaju Ava- ri, u ~iji plemenski savez ulaze i neka slovenska plemena.22 Podizawe rimskih kastruma, trasirawe i izgradwa puteva, brodo- gradwa, proizvodwa stakla, keramike i opeke, eksploatacija rudnika i kamenoloma, podrazumevala je veliku potro{wu kamene i drvne gra|e. Tome treba dodati i radove na pro{irewu obradivih povr{ina, na meliorizaciji, izgradwi nasipa i kanala. Sve do kraja 3. veka nove ere, po~etka procesa dezintegracije centralne vlasti i upada varvarskih plemena preko rajnsko-dunavskog limesa, tih nekoliko stotina godina protekli su, dakle, u stvarawu druga~ijih kulturnih pejzaà. Za razliku od kra{kog tla

21 I. ^remo{nik, Arheolo{ka istraìvanja u Brodcu, ^lanci i gra|a 1 (1957) 127–149. 22 A. Mocsy, Pannonia and Upper Moesia. A History of Middle Danube Provinces of the Roman Empire, Routledge 1974, 339–358; I. Bojanovski, nav. delo, 345–354; Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 223–240, i daqe (E. Pa{ali}). Tok istorije — Predslovensko doba 43 ju`nog dela provincije Dalmacije, gde je upravo u anti~ko doba po~eo proces degradacije tankog humusnog pokriva~a, uslovqen nestankom pr- vobitnih vegetacijskih zajednica, takav razvoj nije mogao da se odvija na tlu severne Bosne. Gorose~a i otvarawe kamenoloma nisu imali zna~ajniji uticaj na promene ravnoteè ekosistema, a {umske zajednice su se veoma brzo obnavqale. U ekonomskom pogledu, severna Bosna nije imala neku zna~ajniju ulogu — ona se nalazila u sferi uticaja rimskih gradova — Marsonije, Sirmijuma i Domavije. Glavna obele`ja anti~kog doba — urbanizacija, izgradwa puteva, kolonizacija, privredni napredak, ~vr{}a povezanost sa mediteranskom i podunavskom regijom, u maloj meri su preìvela nemir- no doba anarhije i prolaska brojnih varvarskih plemena. Na prostoru severne Bosne, Sloveni su mogli da zateknu tek malobrojne ostatke nekada- {we rimske civilizacije. To se pre svega odnosi na rimske puteve kojima su sa severa, iz Posavine, prodirali ka Jadranu i dalmatinskim gradovima, kao {to su trase Sirmijum — Salona i Sirmium — Siscija. Kako su pokazala arheolo{ka ispitivawa, slovensko stanovni{tvo je samo na nekolicini istraènih lokaliteta odabralo prostor nekada{wih anti~kih naseqa za svoja nova stani{ta i prilagodilo ga svojim potrebama. Osim u slu~aju Salinesa — Soli, nije zapaèn kontinuitet u nazivima naseqenih mesta. S druge strane, treba uzeti u obzir da intenzitet anti~kih vi{estruko prema{uje obim slovenskih arheolo{kih istraìvawa, {to tako|e moè da uti~e na stvarawe pogre{ne slike o naseqenosti i mogu- }im kontaktima izme|u starosedelaca i novoprido{log stanovni{tva.23

23 K. Bruner je, na osnovu rezultata posebnih, regionalnih studija ukazao na neo- drìvost dosada{we teze o naglom i o{trom prekidu tokom 4. i 5. veka, izme|u Pozno- rimskog carstva i novih, varvarskih dràva. Pokazalo se da je re~ o jednom prelaznom periodu, i da ponovno analizirani izvori i materijalni ostaci svedo~e o transferu znawa i tehnologije i u oblasti poqoprivredne proizvodwe — K. Brunner, Continuity and Discontinuity of Roman Agricultural Knowledge in the Early Middle Ages,u:Agriculture in the Middle Ages. Technology, Practice, and Representation, ed. D. Sweeney, University of Pennsylvania Press — Philadelphia 1995, 21–40. POÊCI (6–12. vek)

Postepeno kretawe slovenskih plemena u sastavu avarskog plemen- skog saveza ostavilo je malo pisanih i materijalnih tragova. Prvi pouzdano zabeleèni prodori na Balkansko poluostrvo poti~u iz vremena neposredno pre dolaska na vlast vizantijskog cara Justina I (518–527), i s mawim prekidima traju sve do zavr{nog perioda naseqavawa ju`noslovenskih plemena po~etkom 7. veka. Pravce kretawa odre|ivali su ostaci rimskih komunikacija i doline reka, omogu}avaju}i prolaz kroz sistem Di- narskih planina.24 Zapravo se kontinuitet anti~kih naseqa ne moè posmatrati odvojeno od kontinuiteta mreè puteva koji su ih povezivali.25 Zanimqivo je, me|utim, razmotriti kriterijume koji su opredeqivali slovensko stanovni{tvo u odabiru novih stani{ta ju`no od Save i Duna- va. O tome svedo~i lingvisti~ki materijal u naj{irem smislu, a potom i poloàj i raspored naseqa na terenu. U periodu opadawa i propasti zapadne polovine Rimskog carstva, i u prvim vekovima Vizantije izvesno je da se u oblastima s vla`nijom kon- tinentalnom klimom {umski pokriva~ relativno brzo obnovio na napu- {tenim oranicama i vinogradima. Vreme pred slovensko naseqavawe obe- leèno je veoma malom gustinom naseqenosti Balkana, i zapravo malim brojem ukupnog stanovni{tva. Evropu i oblast Mediterana zahvatio je i kra}i period hladnije i vla`nije klime, od kraja 5. veka do 850/1000. godine. Na smawewe broja stanovni{tva uticale su i u~estale epidemije kuge u 6. veku, po~ev{i od kuge iz 541. godine u doba cara Justinijana (527–565), koja se potom periodi~no javqala do 8. veka.26 Postojalo je, da-

24 VIINJ, I; Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI 19 (1980) 17–57; ISN I, 109–111 (Q. Maksimovi}); H. Birnbaum, Slavische Landnahme,u:Lexikon zur Geschichte Sudosteuropas, Hrsg. E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen, Bohlau, Wien — Koln — Weimar 2004, 627–629. 25 K. Zende, Continuity and Change: the Emergence of a Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, Paper given at the Conference of European Association for Urban History in Stockholm 2006: < http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15. 02. 2007). 26 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land, 157–167; isti, Clima- tic Change in the Fifth and Sixth Century?, 270–285; D. Stathakopoulos, Famine and Pesti- lence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Substitence Cri- ses and Epidemics, Birgmingham Byzantine and Ottoman Monographs vol.9,Ashgate 2004. Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 45 kle, mno{tvo pustih predela i napu{tenog zemqi{ta, tako da su Sloveni mogli da biraju i da izaberu najboqe oblasti za naseqavawe, budu}i da su svojim dolaskom podstakli i uzmicawe romanskog stanovni{tva. Jasniju sliku slovenskog dru{tva pruàju komparativne analize rezultata arheolo{kih istraìvawa severno i ju`no od Dunava i Save, gde su se, prema podacima vizantijskih pisaca, formirala slovenska naseqa. Ona su se nalazila u re~nim dolinama, na suvim osun~anim terasama i istaknutim kosama, na prelaznom prostoru izme|u dolina i uzvi{ewa, stepa i {uma. Uglavnom su to bila sela razbijenog tipa, ali grupisana du` reke, kako je to utvr|eno na prostoru Vla{ke, Moldavije i severne Bugarske. Te grupe malih seoskih naseqa mogle su da predstavqaju i male plemenske zajednice, s kojima su dolazili u sukob vizantijski pograni~ni odredi. Glavno zanimawe ovog stanovni{tva bila je zemqoradwa (itinerant agriculture), i zbog brzog iscrpqivawa oranica, naseqa su se postepeno pomerala na susedna podru~ja.27 Od trenutka kada se Sloveni prvi put pomiwu u vizantijskim izvorima na prostoru leve obale Dunava 517, do naseqavawa Srba na Balkan posle 626,28 proteklo je nekih stotinak godina. Taj period je bio sasvim dovoqan da bi se stvorio skup saznawa o predelima ju`no od Save i Duna- va. Slovenska plemena se nisu selila u nepoznato, izvan dobropoznatih ekolo{kih i kulturnih granica, a bez prethodnog izvi|awa i upoznavawa. Tokom svog boravka s one strane reka koje ~ine severnu granicu Balkana, Sloveni su dolazili u dodir sa stanovni{tvom ju`nih oblasti. Potom, u brojnim upadima, ratnim i pqa~ka{kim, mogli su da u toku nekoliko generacija steknu i neposredna znawa koja su se odnosila na pravce glavnih i sporednih vodotokova, na fizi~ko-geografske odlike prostora — oblike reqefa i wihovu nadmorsku visinu, pravce pruàwa planina, vegetaciju. Istovremeno su Sloveni upoznavali i raspored naseqa i stanovni- {tva, komunikacije, vrste useva i op{te ekonomske prilike isto~ne polovine Carstva.29

27 Z. Kurnatowska, Structure social des Sclavenes a la lumiere d’une analyse de l’habitat, Balcanoslavica 1, Beograd — Prilep 1974, 87–94; F. Curta, The Making of the Slavs — History and Archeology of the Lower Danube Region c. 500 — 700, Cambridge University Press 2001, 276–310; isti, Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, Cambridge University Press 2006, 56–61.. 28 Detaqno kod: T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u 600–1025, Beograd 20072, 188–191, i daqe. 29 M. ]orovi}-Ljubinkovi}, Odnos Slovena centralnih oblasti Balkana i Vizantije od VII do X veka, Materijali IX, Prilep 1970, Beograd 1972, 81–100; Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, 17–57; T. @ivkovi}, O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunavskih Slovena, ZRVI 35 (1996) 95–116; J. Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priroda,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{a- ni} — D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 166. 46 Severna Bosna 13–16. vek Ovakav na~in prikupqawa informacija o pravcu i ishodu slovenskih seoba potvr|uju rezultati savremenih disciplina, poput nauke o pona{awu u prostoru i u prirodnom okruèwu (environmental psychology). Prema novijim teorijama o poimawu prostora (cognitive spatial theory), postoje ta~no odre|eni aksiomi po kojima se odvija me|udejstvo qudi i lokacija u prostoru. Ovi aksiomi isti~u da, pored faktora blizine, koji je srazmeran razdaqini, na ve}u mogu}nost kontakta uti~e i faktor privla~nosti odre|enog mesta. Taj ~inilac je, me|utim, odre|en ~ovekovim stavovima i vrednostima, i uslovqen je wegovom dru{tvenom i kulturnom pripadno{}u. To zna~i da razli~iti narodi razli~ito doìvqavaju i vrednuju prirodno okruèwe i prostor.30 Pre odabira samog mesta naseqavawa, Sloveni su procewivali i vrednovali novo prirodno okruèwe, wegove pozitivne i negativne osobine, i to ne samo s racionalnog, utilitarnog stanovi{ta. Istraìvawa su pokazala da qudi uop{te pokazuju da imaju naklonost prema sasvim odre|e- nim prostorima i krajolicima (landscape preferences), i da izdvajaju po- èqna mesta za stanovawe. Pri tome se rukovode „mentalnim mapama“, odnosno predstavama koje stvaraju na osnovu li~nih iskustava, pod uticajem samog mesta na kome ìve, i dru{tvene i kulturne sredine u kojoj ìve.31 Romanizovano stanovni{tvo, pre svega wegovi vi{i dru{tveni slojevi, povla~ilo se ka utvr|enim primorskim gradovima. Ostatak se preme- {tao daqe od glavnih putnih pravaca kojima je nadiralo novo stanovni- {tvo, u oblasti koje su bile mawe izloène wihovim upadima, slabije pristupa~ne, samim tim i mawe privla~ne novim doseqenicima. Tada su i ekonomski marginalna podru~ja, poput {umovitih i brdskih predela, postala oblasti uzmicawa jednog dela romanizovanog stanovni{tva.32 Glavni prelazi — „brodovi“ na Savi i Dunavu bili su Slovenima dobro poznati i oni su ih ~esto koristili — kod (Bosanske) Gradi{ke, Svilaja, Bosanskog Broda, Ra~e, Sirmijuma, i isto~nije, Singidunuma, Marguma, Viminacijuma i Lederate (Rama). Reke su mogle da se prelaze gotovo svuda gde su postojala u{}a pritoka, jer su na tim mestima usporava- le svoj tok, {to je imalo za posledicu taloèwe materijala koje su sa sobom nosile i potom, formirawe re~nih ostrva — ada, i pli}aka — gazova. Doline glavnih desnih pritoka Save i Dunava vode ka jugu — po~ev{i od Une i Vrbasa na zapadu, do Pore~ke reke i Timoka na istoku.

30 M. J. Webber — R. Symanski — J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Econo- mic Geography 51–2 (1974) 100–116. 31 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geography, Oxford — London 1989, 15–17. 32 K. Zende, Continuity and Change,. Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 47

Osim reka Crnomorskog sliva, Slovenima su bile poznate i reke Ja- dranskog i Egejskog sliva, koje su koristili da bi se spustili ka obalama ovih mora, do Narone (615. godine) i Salone (oko 639),33 odnosno do Soluna (617) i Carigrada (626). Pored reka ~iji su tokovi sluìli kao osnovni pu- tokazi u pravcu sever-jug, postojali su i ostaci mreè rimskih puteva. Sva- kako najzna~ajniji i naj~e{}e kori{}en bio je Via militaris na deonici od Beograda preko Ni{a i Sofije do Carigrada, ali tome treba dodati i put od Sirmijuma do Epidaura, od Sirmijuma preko Domavije (Srebrenice) do Sa- lone, i od Servicijuma (Bosanske Gradi{ke) tako|e do Salone, uz jadransku magistralu koja je povezivala najzna~ajnije rimske gradove na obali. Jedna slovenska skupina, koja je oko 550. godine prodrla do Ni{a, na svom povratku je pre{la „ilirske planine“ i upala u provinciju Dal- maciju, verovatno u isto~nu i severoisto~nu Bosnu.34 Oveomaranom prisustvu novog, slovenskog stanovni{tva govore ostaci naseqa i nekropola otkriveni na nekolicini lokaliteta. Jedna grupa nalazi{ta koncentrisana je oko Dvorova, a kod Bosanske Ra~e je otkrivena slovenska nekropola. Najve}i broj podataka dala su istraìvawa na lokalitetu Jazbine 1 u Batkovi}ima kod Bijeqine, gde su prona|eni ostaci prostranog slovenskog naseqa koje se okvirno datira u period od 7. do 9. veka. Osim zemqoradwom i sto~arstvom, wegovi stanovnici su se intenzivno bavili i preradom gvo`|a, kako o tome svedo~e ostaci radionice. Na Gradini kod Doboja, rimski kastrum je tokom 7. veka naselilo slovensko stanovni{tvo i podiglo ku}e od pletera u zaklonu wegovih zidova. Mo- tiv za odabir ove lokacije leì u wenom izvanrednom strate{kom polo- àju, a ne u postojawu anti~kog naseqa. Na lokalitetu Kr{}e — Mu{i}i kod Vi{egrada ostaci slovenskih poluzemunica datirani su u drugu polovinu 6. veka. Ranosredwovekovnom periodu, ali bez preciznijih vremenskih odrednica, pripada i nekoliko slovenskih naseqa u dowem toku Tiwe, zapadno od Br~kog.35 Avarsko osvajawe Sirmijuma (582. godine) najavilo je slom vizantijskog sistema odbrane, budu}i da je ovaj anti~ki grad bio izuzetno zna~ajno ekonomsko i saobra}ajno ~vori{te, ~iji se uticaj ose}ao duboko u unutra-

33 B. Ferjan~i}, Dolazak Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo — Osvrt na nova tuma~ewa, ZRVI 35 (1996) 120, nap. 12. 34 Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, 34–37. 35 I. ^remo{nik, Die alteste Ansiedlungen und Kultur der Slawen in Bosnien und Her- zegowina im Lichte der Untersuchung in Mu{i}i und Batkovi}i, Balcanoslavica 1 (1972/74), Beograd — Prilep 1974, 59–64; J. Kova~evi}, Slaveni i staro balkansko stanovni{tvo, Materi- jali IX, Prilep 1970 — Beograd 1972, 63–80; 81–100; Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 389–390 (N. Mileti}); ISN I, 112–113 (Q. Maksimovi}); ALBiH II, 6.28, 6.35, 6.63, 6.74, 6.90; 4.34, 17.180; 6.30, 6.87, 6.171, 6.176; A. Loma, O imenu Vi{egrad,u:Zemqa Pavlo- vi}a, 529–540. 48 Severna Bosna 13–16. vek {wosti Balkanskog poluostrva.36 Naseqavawe slovenskog ìvqa je, s druge strane, pruìlo mogu}nost za demografski i ekonomski oporavak ovog podru~ja. Tome u prilog bi govorilo odobrewe koje su vo|e srpskog plemena dobile od vizantijskog cara Iraklija (610–641) da, u drugom navratu, nasele oblasti koje }e kasnije poneti ime Srbije, Paganije, Zahu- mqa, Travunije, Konavala i Dukqe.37 Posmatraju}i leksi~ki fond staroslovenskog jezika, prime}uje se bogatstvo re~nika koji se odnosi, na prvom mestu, na zemqoradwu, kako u pogledu biqnih kultura (ìto, p{enica, ra`, je~am, ovas, proso), tako i u pogledu tehnike obrade zemqi{ta i plodova (orati, kopati, sejati, plevi- ti, èti i sl.), zatim i oru|a kojim se to radilo (ralo/plug i delovi pluga — gredeq, plaz, leme{ i dr.). Sa~uvana je i detaqna terminologija delova razboja, a pored tehnike izrade tekstila (od vune, lana i konopqe), bili su razvijeni i drvodeqski i kolarski zanat. Dok je ribolov bio dosta zastupqen, pozajmice starobalkanskog porekla vezane su za planinsko sto~are- we, gde se romanizovano stanovni{tvo povuklo pred do{qacima. Razmena se odvijala i u suprotnom pravcu, budu}i da albanski i rumunski jezik sa- drè pozajmice iz staroslovenskog u oblasti zemqoradwe. Osim toga, Sloveni su bili veoma vi~ni u plovidbi rekama, kasnije i morima. O neposrednoj vezi s drvetom kao osnovnim materijalom u svakodnevnom ìvo- tu, ali i kao predmetu izuzetno zna~ajnog kulta govori i ~iwenica da je praslovenska re~ *dervo — starosl. drïvo ozna~avala istovremeno i „drvo“ i „brod“, dok je *dobã, starosl. doubâ imao zna~ewe „drvo“ i „hrast“. Glavne vrste {umskog drve}a koje su uìvale veliko po{tovawe — hrast, lipa, jela, bor, tisa, dren, glog i leska — slovenskog su porekla, i na taj na~in se moè dobiti predstava o {umskim pejzaìma pradomovine. Na- kon doseqavawa na Balkan, brojni toponimi, hidronimi i oronimi pro- istekli su od imena vrste {umskih zajednica koje su u to vreme dominirale na odre|enom podru~ju. Tako se na podru~ju severne Bosne prostiru Borja-planina i Javor. Masiv Trebave je svoje ime dobio verovatno ne{to kasnije, jer ono sugeri{e intenzivan rad stanovni{tva na kr~ewu prvobitnog {umskog pokriva~a — starosl. trïbiti zna~ilo je kr~iti, se}i.38 Ako se pogleda prostorni raspored najstarijih ùpa iz spisa Kon- stantina Porfirogenita i popa Dukqanina, one se u najve}oj meri nalaze

36 Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, 44–48; M. Mirkovi}, Sirmium — Isto- rija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitrovica 2006, 104–111. 37 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima,prev.ikom.B.Ferjan~i},VI- INJ, II, Beograd 1959, 204; M. ]orovi}-Ljubinkovi}, nav. delo;ISNI, 144–145 (S. ]irkovi}); M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dràvnosti, I, Novi Sad 2000, 18–19; T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u, 196–205. 38 ISN, I, 124–140 (P. Ivi}); J. Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priroda, 166–167. Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 49 u dolinama reka, du` anti~kih komunikacija, zatim u kra{kim poqima i uz obalu Jadranskog mora i Skadarskog jezera. Arheolo{ki, diplomati~ki i lingvisti~ki materijal otkriva kriterijume prema kojima se vr{ilo naseqavawe. Zajedni~ki imeniteq za sve teritorije ùpa jeste prisustvo starijih kulturnih slojeva i prethodne kultivacije zemqi{ta. Kao prete`no zemqoradni~kom narodu, Slovenima je najcelishodnije bilo da zauzmu ve} obra|ivanu zemqu, ili onu tek nedavno napu{tenu, koju je bilo relativno lako ponovo osposobiti za zemqoradwu.39 Poreklo naziva ve}ih i sredwih re~nih tokova — Dunava, Save, Vr- basa, Plive, Drine je anti~ko, a predslovenska su imena Bosne, Pive, Li- ma, Ibra i drugih.40 Kontinuitet ovih naziva ukazuje istovremeno na kontinuitet stanovni{tva u wihovim dolinama, zapravo, Sloveni su zatekli starosedeoce od kojih su preuzeli nazive ovih reka. Naseqavawe je zahvatilo prvo ravnice i doline reka, ta~nije — suve re~ne terase i pristranke, ostavqaju}i planinske predele za kasniju kolonizaciju pod pritiskom rasta broja stanovnika u niziji. Doline reka su bile i {umovite i u najniìm delovima mo~varno-barovite, tako da je takav izbor bio sasvim u skladu sa odlikama terena koje su Sloveni naseqavali pre svog dolaska na Balkan. Otuda bi se moglo zakqu~iti da je jedan od kriterijuma bila i sli~nost, odnosno bliskost i prepoznatqivost novonaseqenih terena. Terminologija koja se odnosi na prirodno okruèwe, ta~nije na oblike reqefa, unekoliko je druga~ija nego danas. Razlikovala se i nadmorska visina, ali i vrsta vegetacije, pa su tako postojali termini hum, brdo, breg, gora, gvozd. Naziv „gora“ ozna~avao je istovremeno i ono {to je danas brdo ili planina, ali je podrazumevalo i obiqe {umske vegetacije, i to odrasle, krupne {ume, te bi stoga izraz „{umovita gora“ u ono vreme bio ~ist pleonazam. Sli~no zna~ewe imao je i termin „gvozd“, koji je podrazumevao visoko brdo ili planinu prekrivenu hrastovom {umom, ali je rano nestao s posmatranih podru~ja. Termin „planina“, od praslovenske re~i *polna, pojavio se ne{to kasnije, ozna~avaju}i u prvo vreme neplodno zemqi{te, ta~nije ono koje nije bilo pogodno za zemqoradwu, ve} samo za ispa{u. Tako je *polnina > planina postala naziv za planinski pa{wak na visini iznad 1.000 m, a potom je dobila i geografsko zna~ewe kao visoko uzvi{ewe u reqefu, {to naravno ne iskqu~uje prisustvo {ume. Kako su najboqi pa{waci bili uglavnom na ve}im nadmorskim visinama, tako je naziv planina po~eo da potiskuje stariji naziv gora.41 Ime planine Ozren sa zna~ewem „vis koji se izdaleka vidi sa svih strana“ pripadalo bi gru-

39 M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dràvnosti, I, 20–24. 40 ISN I, 124–140 (P. Ivi}). 41 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966) 2–95; A. Loma, Toponomastika kao izazov,KwièvnostijezikXLVIII, 1–2 (2001) 15. 50 Severna Bosna 13–16. vek pi najstarijih slovenskih toponima, koji, posredno potvr|eni, mogu da se datiraju u doba cara Justinijana (527–565).42 Pored toga, pa`qivo su bili izdiferencirani i nazivi za razli~i- te grupe drve}a, prema vrsti i prema mestu gde su rasle. Tako se u spomenicima govori o gorama, gvozdu, dubravama, {umama, lugu, gaju i lesu, ali, ovi termini nisu svi postojali u isto vreme, niti su bili u upotrebi na istim podru~jima. U niìm predelima, ~esto na vla`nom tlu, bili su lu- govi, dok su gajevi, prete`no sa hrastovim drve}em, oblikovani uticajem ~oveka i stoke. Dubrave, koje su pre svega podrazumevale ìrorodno drve- }e, tako|e su se nalazile u niìm predelima, dok su u vi{im predelima bili gvozdovi i gore, podrazumevaju}i gusto, krupno i odraslo drve}e. Termin {uma se ne{to kasnije javqa u izvorima i ozna~ava prostranije komplekse drve}a od dubrava, prostiru}i se u niìm predelima. Zajedni- ce {umskog rastiwa u „ùpnijim“ predelima prve su se na{le pod udarom sekire i vatre, radi dobijawa ogreva, i {irewa oranica i vinograda, ili za ispa{u stoke u ìrorodnim {umama hrasta i bukve, pa su se pretvarale u sekundarno rastiwe, sitnogoricu i opstajale kao male i ivi~ne, me|a- {ne grupe drve}a. Gvozdovi i gore kao podru~ja krupne i visoke, stare {u- me bili su izvor gra|evinskog materijala, ali su bile neophodne i za pre- radu ruda i proizvodwu metala.43 Kada se pogledaju podaci koje nam pruàju arheolo{ka istraìvawa za period od kraja 6. do kraja 12. veka, vidi se da su oni ~ak oskudniji od rezultata do kojih se do{lo na poqu anti~ke arheologije. Osim ve} pomenutih ranoslovenskih naseqa od polovine 6. do 9. veka, s kontinuitetom kori{}ewa poznoanti~kih gra|evina, na prostoru severne Bosne otkriveni su ostaci ravni~arskih naseqa koji su datirani okvirno u vreme izme- |u 9. i 11–12. veka. U Posavini je koncentrisan ve}i broj ovakvih gradi- {ta — u okolini Bosanske Gradi{ke, Bosanskog Broda, kod Dervente, u Batkovi}ima i kod Brodca, severno od Bijeqine. Wihovo glavno obele`je je uzdignuti sredi{wi deo, opasan rovom i oja~an bedemom, i prete`no su sve gra|evine izvedene u zemqanoj i drvenoj arhitekturi.44 Te{ko je, ipak, prihvatiti da je to bilo i stvarno stawe na terenu i gotovo se sa sigurno{}u moè pretpostaviti da je ~itava regija u ovom periodu bila znatno boqe naseqena nego {to o tome svedo~i sa~uvana materijalna kultura. Treba imati u vidu da je osnovni gra|evinski materijal i u ovom, kao i u prethodnom periodu, bilo drvo, koga je zaista bilo u izobiqu. Pored toga, slovenski naziv gradina, koji u najve}em broju slu~ajeva ozna-

42 A. Loma, Imenski par Maqen : Povlen,OPIII (1982) 160–167. 43 S. Georgijevi}, [uma — Gora — Planina, Balkanolo{ke studije I, Ni{ 1967, 9–43; J. Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priroda, 168–169. 44 ALBiH, II, 6.177, 6.196. Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 51

~ava preistorijska, poznoanti~ka i ranosredwovekovna utvr|ena naseqa, govori o kontinuitetu upotrebe tih lokaliteta. Naime, u vreme nesigurnosti tokom naseqavawa i formirawa najranijih teritorijalnih zajednica, gradine su mogle da zadovoqe odbrambeno-strate{ke potrebe.45 Jedino naseqe s podru~ja severne Bosne koje se pomiwe u najranijim pisanim izvorima je Salines — Soli (Salhnej), dana{wa Tuzla, kao jedan od „naseqenih gradova“ u delu Konstantina Porfirogenita. Pore|ewem s drugim ubikacijama, Soli su bile i najseverniji grad „kr{tene Srbije“, oko 50 kilometara ju`no od Save, na kojoj se od kraja 9. veka uspostavila granica s novodoseqenim narodom u Panonskoj niziji — Ma|arima.46 Raz- log za kontinuitet ovog naseqa leì, naravno, u postojawu veoma va`nog prirodnog resursa u svim vremenima, a to su izvori slane vode. Pored So- li, me|utim, kontinuitet naseqenosti iz anti~kog doba je arheolo{kim istraìvawima potvr|en i u slu~aju nekolicine naseqa, a koja se ne pomiwu u ranosredwovekovnim izvorima — Dubo~ac, Dobor, Doboj, Te{aw, Zvornik.47 Re~ je o naseqima ~iji je poloàj imao veliki strate{ki zna- ~aj, i koja su predstavqala saobra}ajne ~vorove sa prelazima — „brodovima“ na velikim rekama — Sava, Bosna, Drina. Dakle, vi{e od anti~kog nasle|a, odlu~uju}u ulogu je imao wihov poloàj na terenu, tj. fizi~ko-geografske karakteristike, i poloàj u odnosu na sa~uvanu mreù puteva. Sva pobrojana naseqa }e igrati izuzetno va`nu ulogu u bosanskoj dràvi tokom razvijenog i poznog sredweg veka, izrastaju}i u upravne, vojne i saobra}ajno-ekonomske centre. Rani period politi~ke istorije severne Bosne veoma je slabo osvetqen. Jedinstvena teritorija prvobitne „kr{tene Srbije“ se raspala nakon smrti kneza âslava Klonimirovi}a, oko 950. godine. Ne{to ranije je, prema navodima popa Dukqanina iz druge polovine 12. veka, Tihomiq ubio ugarskog kneza Ki{a u ùpaniji Drini kod Cvilina. Ubrzo potom usledila je pogibija kneza âslava u sukobu s ma|arskom vojskom u oblasti Srema, ta~nije, on je udavqen u reci Savi.48 Ovaj doga|aj bi se mogao tuma~iti i kao najraniji pokazateq da }e Posavina biti popri{te vekovnih sukoba izme|u ovih susednih dràva.

45 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 392–395 (N. Mileti}); Gradina, u: LSSV, 124 (M. Popovi}). 46 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, 58; S. ]irkovi}, „Naseqeni gradovi“, 23, 28; A. Loma, Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstanin Porphyirogen- netos, ZRVI 38 (1999–2000) 115; M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dr- àvnosti, I, 38–40; T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u, 286–288. 47 ALBiH II, 4.25, 4.39, 5.13, 6.241, 8.143. 48 Letopis popa Dukqanina, uredio F. [i{i}, Posebna izdawa SKA, Beograd 1928, 316–317; M. Blagojevi}, Podriwe, 34–40. 52 Severna Bosna 13–16. vek Knez Stefan, koga je oko 1083/84. na vlast u Bosni postavio dukqan- ski kraq Bodin, prvi je bosanski vladar poznat po imenu. Prema najstarijim dubrova~kim analima, Stefan je kao Bodinov vazal u~estvovao u opsadi Dubrovnika 1094/95. godine. Prema navodima Letopisa popa Dukqani- na, posle smrti kraqa Bodina (oko 1099), jedan od pretendenata na presto, Ko~apar, poku{ao je da se domogne vlasti u Dukqi, oslawaju}i se na ra- {kog ùpana Vukana. Kako je, me|utim, osetio opasnost i s te strane, Ko- ~apar se sklonio u Bosnu, gde se oènio }erkom bosanskog bana, ali je ubrzo poginuo ratuju}i u Zahumqu.49 O teritoriji kojom je Stefan upravqao, naàlost, ne moè se ni{ta preciznije re}i, osim {to je sasvim izvesno da se ime Bosne dovodilo u vezu sa obla{}u gorweg i sredweg sliva istoimene reke, s podru~jem Sarajevskog i Viso~kog poqa. Ne{to vi{e podataka sa~uvalo se o banu Bori}u (oko 1154 — oko 1163), zahvaquju}i obave{tewima u spisu Jovana Kinama. U vizantijsko-ugarskom ratu koji se vodio oko prevlasti nad Sirmijumom, Beogra- dom i Brani~evom, bosanski ban je u~estvovao kao vazal ugarskog kraqa zajedno s ra{kim ùpanom Uro{em II. Prilikom povla~ewa ka Bosni, ban je 1154. porazio vizantijsku vojsku negde na prostoru ju`no od Save, i potom je verovatno pre{ao Drinu blizu wenog u{}a.50 Mogu}e je pretpostaviti da je Bori} imao vlast i nad severnom Bosnom kao vazal ugarskog kraqa. Wegovi potomci se jo{ dugo pomiwu na posedima s leve obale Save — u Vukovskoj i Poè{koj ùpaniji, me|u kojima se 1244. navode posedi To- lisa — dana{wa Tomica i Jeèvik, oba nedaleko od Slavonskog Broda.51 Wegovom rodu je pripadao Ika~ „od Orqave“ — pretendent na bosanski presto u doba kraqice Jelene (1395–1398).52 Prema pisawu Jovana Kinama, reka Drina je odvajala Bosnu od „ostale Srbije“, {to se slaè i s navodima Letopisa popa Dukqanina. Reka Drina ipak nije celim svojim tokom ~inila granicu izme|u Srbije (Ra{ke) i Bo- sne, ve} samo u predelu sredweg toka.53 Posledwa bele{ka o banu Bori}u poti~e iz 1163, a ve} u leto 1165. godine Bosna je postala deo intitulacije vizantijskog cara Manojla I Komnina.54 Pod wegovim okriqem na vlast je

49 Letopis popa Dukqanina, 361, 365–366; T. @ivkovi}, Dva pitawa iz vremena vladavine kraqa Bodina, ZRVI 42 (2005) 53–57; isti, Dukqa izme|u Ra{ke i Vizantije u prvoj polovini XII veka, ZRVI 43 (2006) 453–456.. 50 Jovan Kinam, Spisi o istoriji, prev. N. Rado{evi}-Maksimovi}, komentar J. Kali}, VIINJ, IV, Beograd 1970, 27–28, 51–53, 60–61; J. Kali}, @upan Belo{,ZRVI36 (1997) 78; P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier, 233–234. 51 T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240; V. Klai}, Crtice o Vukovskoj ùpaniji i Djakovu u srednjem vijeku, Vjesnik Zemaljskog arkiva II (1900) 103; V. ]orovi}, Ban Bori} i wegovi potomci, Glas SKA 182 (1940) 51. 52 S. ]irkovi}, Istorija, 176, 370, nap. 4; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid imigracije balkanskog stanovni{tva za Ugarsku u sredwem veku, Zbornik radova Dese- tog kongresa Saveza istori~ara Jugoslavije, Beograd 1998, 109, nap. 3. Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 53 stupio veliki ban bosanski Kulin (pre 1180 — oko 1204), ~ija vladavina predstavqa sasvim novi momenat za istoriju bosanske dràve. Polaze}i od ~iwenice da se povoqni spoqnopoliti~ki uslovi za bosansku dràvu koji su nastali nakon smrti cara Manojla 1180, ne}e ponoviti sve do 1322, postanak dràvne uprave i teritorijalne organizacije ~iji se obrisi jasno vide u prvoj polovini 13. veka, treba pomeriti u vreme bana Kulina. Teritorija bosanske dràve bila je tada podeqena na nekoliko „zemaqa“, u zna~ewu velikih upravnih i geografskih celina. Wima su u svojstvu „udeonih kneèva“ upravqali „~esnici“ koji su bili ~lanovi vladarske porodice. Veliki ban Kulin je 1189. godine garantovao Dubrov~a- nima za{tititu i od „~esnika“ na teritoriji wegove dràve. Mati~na i najstarija „zemqa“ oko koje se razvila bosanska dràva bila je „zemqa“ Bosna, obuhvataju}i sliv istoimene reke od planinskog razvo|a crnomorskog i jadranskog sliva do Vrandu~kog klanca. Sredi{wa ùpa „zemqe“ Bosne bila je istoimena ùpa Bosna, koja se do 1244. podelila na dve mawe upravne jedinice. @upa Vrhbosna pruàla se u Sarajevskom poqu, dok se nizvodno, u Viso~kom poqu prostirala ùpa Bosna. Oko ove dve ùpe veoma rano su se okupile i druge susedne teritorijalno-upravne celine — Lepenica, La{va, Trstivnica, u dolinama pritoka Bosne. U plodnom Ze- ni~kom poqu nastala je ùpa Brod ~ije ime poti~e od „broda“, prelaza preko reke Bosne.55 Upravna i vojno-odbrambena sredi{ta ovih ùpa i wihovih ùpana ~inila su najstariju mreù centralnih naseqa u prvom periodu istorije sredwovekovne bosanske dràve. Na zapadu se „zemqa“ Bosna grani~ila s drugom „zemqom“ — Dowi Kraji, sastavqenom od ùpa u dolinama Vrbasa, Sane i wihovih pritoka. Markantnu granicu je ~inilo planinsko razvo|e slivova Bosne i Vrbasa koje ~ine Vranica, [tit, Kru{~ica, Komar i Vla{i}.56 Isto~na granica „zemqe“ Bosne izbijala je na Drinu kod u{}a Pra~e i u wenom sastavu se nalazila i ùpa Pra~a. Do polovine 14. veka je formirana jo{ jedna „zemqa“ — Podriwe, prostiru}i se od Ustipra~e na sever do u{}a Driwa~e. Ju`nije, obuhvataju}i sliv gorweg toka Drine nastala je „zemqa“ Drina.57

53 Jovan Kinam, Spisi o istoriji, 28, 51; Letopis popa Dukqanina, 307; V. ]o- rovi}, Teritorijalni razvoj, 10–13; J. Mrgi}-Radoj~i}, Rethinking the Territorial Develop- ment of the Medieval Bosnian State,I^LI (2004) 52; M. Blagojevi}, Podriwe,40. 54 J. Ferluga, Vizantijska uprava u Dalmaciji, Vizantolo{ki institut SAN, Beograd 1957, 132–133; P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier, 251, 258–259, 270. 55 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 13–21; M. Blagojevi}, Srpske udeone kne- èvine, ZRVI 36 (1997) 45–62; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a,Godi{wakza dru{tvenu istoriju IV, 2–3 (1999) 133–146; J. Mrgi}-Radoj~i}, Rethinking the Territorial Development, 51, 54. 56 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, passsim. 57 M. Blagojevi}, Podriwe, 37–41. 54 Severna Bosna 13–16. vek Severno od „zemqe“ Bosne formirane su jo{ dve „zemqe“ — Usora i Soli, koje su obuhvatale najve}i deo severne Bosne prema savremenoj geografskoj podeli. Iako se pomenute oblasti javqaju u pisanim izvorima tek 1225. godine, organizovawe ovih prostranih teritorijalno-upravnih jedinica sigurno datira u znatno raniji period s obzirom na to da je re~ o dugotrajnom i postepenom procesu izgradwe teritorijalne organizacije jedne dràve. BURNI 13. VEK

Kao posebne teritorijalno-politi~ke i upravne celine, Usora i So- li se pomaqaju u vreme vladavine velikog bana bosanskog Matije Ninosla- va (pre 1233 — oko 1250). Od prvih optu`bi iz pisma Vukana Nemawi}a, preko Bilinopoqske abjuracije (1203), pa sve do kraja prve polovine 13. veka, ~itav ovaj period obeleèn je velikim naporima ugarskih kraqeva koji, pod pla{tom borbe protiv jeretika, nastoje da osvoje bosansku drà- vu. Prve na udaru ugarske vojske su bile Usora i Soli, koje su se tako na- {le u svetlu istorijskih izvora. Usorski knez Sibislav, sin bosanskog bana Stefana, bio je 1236. godine, prema pisawu papskih izvora, kao kato- lik, usamqen me|u jereticima „kao qiqan me|u trwem“.58 Najraniji pomen Usore i Soli u istorijskim izvorima poti~e iz prepiske pape Honorija III (1216–1227) iz 1225. godine, u wegovom obra}a- wu kalo~kom nadbiskupu Ugrinu. U jednom pismu papa izraàva zahvalnost {to je nadbiskup doneo odluku o uni{tavawu jeretika de Bosna, Soy et Wosora, i to na podsticaj papskog legata Akoncija, tada ve} pokojnog. Svojim drugim pismom, papa je potvrdio odluku ugarskog kraqa Andrije II (1205–1235) da kalo~kom nadbiskupu poveri zadatak da o~isti od jeretika terras quasdam, videlicet Bosnam, Soy et Wossora, i da na tom prostoru formira katoli~ku crkvenu organizaciju. Ugarski prelat se, zauzvrat, obavezao da }e sakupiti krsta{ku vojsku i pokrenuti je u pohod kako bi ostvario preuzetu du`nost.59 Uprkos ovim najavama, pomenute godine je izosta- la ugarska vojna akcija protiv bosanske dràve. Bilo je to vreme neposredno posle dono{ewa Zlatne bule (1222) i veoma lo{ih odnosa izme|u ugarskog kraqa i katoli~ke crkve.60 Organizovawe katoli~ke crkve na teritoriji bosanske dràve nije bilo nimalo lako sprovesti, budu}i da je bosanska vlastela odbijala da prizna ~ak i vlast doma}eg bana. Ban Matija Ninoslav se 1233. godine à- lio papi Grguru IX (1227–1241) kako on, iako pravoveran, za razliku od

58 G. Fejer, CD, IV–2, 36; T. Smi~iklas, CD, IV, 15–18; S. ]irkovi}, Bosanska crkva u bosanskoj dràvi, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo 1987, 191–254; E. Ha{imbegovi}, Prve vijesti o pojavi hereze u Bosni, Prilozi 32 (2003) 39–47. 59 T. Smi~iklas, CD, III, 242–244. 60 V. ]orovi}, Historija Bosne, 192; J. [idak, „Ecclesia Sclavoniae“ i misija dominikanaca u Bosni, u: isti, Studije o „Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Zagreb 1957, 183–184; Istorija Ma|ara,64–68(P.Rokai). 56 Severna Bosna 13–16. vek svojih prethodnika — jeretika na bosanskom prestolu, nije u mogu}nosti da shodno „starom obi~aju“ comitatus et alias villas terre sue concesserit et abstulerit quibuscumque. On nije bio dovoqno mo}an da jereti~koj vlasteli oduzme posede, {to zapravo zna~i da bosanski vladar nije mogao da sprovodi svoju vlast.61 Katoli~ka crkva je sa svojim posedima bila zna~ajna konkurencija bosanskoj vlasteli, i ona je iz tih razloga podràvala jereti~ku crkvu koja je nije ugroàvala ni posedima, niti nametawem pla}awa crkvene desetine i izdràvawa klera.62 U posledwem papinom pismu upu}enom dominikancima traì se od wih da oslobode sina „ubanus“(v(ice)banus) Prijezde, ro|aka velikog bana (dux) (Matije) Ninoslava, koga oni drè kao taoca. Kako je ovo jedinstven slu~aj pomiwawa titule „vicebana“ u sredwovekovnoj Bosni, moè se pretpostaviti da je re~ o latinskom prevodu zvawa „~esnika“ — „udeonog kneza“, jer su im funkcije bile sli~ne. S obzirom na to da je Sibislav bio usorski knez, Prijezda bi, kao ~lan vladarske porodice, mogao da upravqa „zemqom“ Dowi Kraji. U prilog tome svedo~i wegovo darovawe ùpe Ze- munik svom zetu, sinu slavonskog bana. Bosanski vladarski domen prostirao se i oko doweg toka Bosne, u Usori.63 Bosanski ban je bio primoran da ve{to balansira izme|u podr{ke pape i ugarskog kraqa, s jedne, i doma}e vlastele i crkve, s druge strane, a dodatni pritisak iznutra dolazio je od usorskog kneza Sibislava. Po{to je pretrpeo poraz na bojnom poqu, Matija Ninoslav se odlu~io da, pre 20. jula 1244, i sam obdari novoosnovanu bosansku biskupiju posedom u Uso- ri. Granice tog poseda sa~uvale su se u tekstu poveqe ugarskog kraqa Bele IV, koja predstavqa skup nekoliko pravnih ~inova. Ugarski kraq je potvrdio posede \akovo i Bliznu bosanskoj biskupiji, uz odobrewe da wen biskup sakupqa crkvenu desetinu u Bosni, Usori i Dowim Krajima na na~in na koji to ~ini u drugim katoli~kim ùpama; zatim, potvrdio je li~nu do-

61 G. Fejer, CD, III–2, 342–343; T. Smi~iklas, CD, III, 388–389. 62 M. Dini}, Dràvni sabor, 19; A. Babi}, O odnosima vazaliteta u sredwovjekovnoj Bosni, Godi{wak ID BiH 6 (1954) 29–44; S. Krasi}, Djelovanje dominikanaca u srednjem vijeku,u:Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanske biskupije (1089–1989), Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia, Sarajevo 1991, 179, i daqe; D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dràve u srednjovjekovnoj Bosni, 52–53. 63 T. Smi~iklas, CD, III, 389–390; V. Maùrani}, Prinosi za hrvatski pravno-povijestni rje~nik, Zagreb 1908–1922, 39–41; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 39. N. Klai} je ispravno razumela da tituli „dux“ kojom je Ninoslav oslovqen u papskim pismima odgovara doma}a titula „veliki ban“, dok za Prijezdu autorka smatra da je re~ o tituli bana, a ne vicebana. — Srednjovjekovna Bosna. Politi~ki poloàj bosanskih vladara do Tvrtkove krunidbe, Zagreb 1989,117–118, i daqe. Up. J. V. Fine, Was the Bosnian Banate subjected to Hungary in the second half of the Thirteenth century?, East European Quarterly III–2 (1969) 167–177 — autor je Prijezdinu vladavinu pogre{no dovodio u vezu sa „severom“ drà- ve, smatraju}i ~ak da nije imao veze s Ninoslavqevom dràvom. Tok istorije — Burni 13. vek 57 naciju bosanskog bana istoj crkvenoj ustanovi, kao i sve druge posede koje je imala na celokupnoj teritoriji bosanske dràve. Posledwi deo ove poveqe je svojevrsni katalog ùpa i ~ini osnovu za poznavawe istorijske geo- grafije bosanske dràve u 12. i 13. veku.64 Granice bosanske dràve u vreme velikog bana Matije Ninoslava verovatno su bile identi~ne onima kakve je stvorio ban Kulin, budu}i da do 1322. godine i dolaska na presto bana Stjepana II Kotromani}a nije bilo uslova za teritorijalno pro{irewe bosanske dràve.65 Prema tekstu pomenute poveqe, veliki ban Matija Ninoslav je od svoje ba{tine darovao bosanskoj biskupiji posed u Usori ~ije su granice opi- sanenaslede}ina~in:„Prvame|apo~iwetamogdeserekaTolisa uliva u Savu i prati Tolisu uzvodno sve do mesta gde po~iwe Suva Tolisa i Suvom Tolisom se spu{ta u ravnicu sve dok ponovo ne do|e do Tolise i wom se us- piwe sve do podno`ja brda gde ona izvire, a odatle ide na drugi potok zvani Modri~a iwimesespu{tasvedomestagdeseModri~aulivauBosnu,i Bosnom se spu{ta sve do Save, i Savom do prve me|e i tu se zavr{ava.“ Ovo darivawe pokazuje da su u pitawu posedi bosanske vladarske porodice, koje je ona veoma rano stekla i u Posavini, izvan mati~ne „zemqe“ Bosne. Zatim, budu}i da se izri~ito kaè da je posed „u Usori“, jasno je da se „zemqa“ Usora do 1244. godine pro{irila i na desnu obalu doweg toka reke Bosne, izlaze}i iz prirodno-geografskog okvira sliva Usore i ùpa na tom prostoru. Tu se, me|utim, nije zaustavio wen teritorijalni razvoj.66 S obzirom na tada{we spoqnopoliti~ke prilike, bosanski vladar nije bio u prilici da vr{i nova osvajawa, niti da sprovodi neku zna~ajnu reorganizaciju dràvne i teritorijalne uprave. U poveqi bana Matije Stjepana Dubrovniku, marta 1249, me|u bosanskim svedocima se navode tri kaznaca — Grdomil, Semijun i Belhan, od kojih je svaki vr{io finansijsku slu`bu u pojedina~nim „zemqama“ bosanske dràve — Bosni, Usori i Do- wim Krajima. Ovako opisana upravno-teritorijalna organizacija — „zemqe“, „udeone kneèvine“, kaznaci, ba{tinski posedi u severnoj Bosni, sasvim bi odgovarala tekovinama vladavine bana Kulina, jer je re~ o dugotrajnom procesu izgradwe dràvnih institucija i upravnih jedinica.67

64 A. Theiner, Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, I, Romae 1863, 296–298; A. Hodinka, Tanulmanyok a bosnyak-diakovari pòspíksegtírtene- tebíl, Budapest 1898, 99–103; T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240. Autenti~nost i verodostojnost ove poveqe osporavala je N. Klai}. — Srednjovjekovna Bosna, 138–145. To, me|u- tim, ne osporava verodostojnost toponimije, koja nas prvenstveno interesuje. 65 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 21. 66 A. Theiner, nav. delo, 296–298; A. Hodinka, nav. delo, 99–103; T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30. 67 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 32–34; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 10; M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 19–21; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 36–37. 58 Severna Bosna 13–16. vek Usorski knez Sibislav javqa se u istorijskim izvorima jo{ jedanput — 1245. godine, kada se zajedno s velikim banom Matijom pred bosanskim biskupom fra Pou{om (1238–1270) odrekao jeresi u koju je zapao, obe}av{i da }e je progoniti.68 Od smernog katolika preko jeretika i na- zad, dovoqno re~ito govori o tome kako je Sibislav 1236. koriste}i krsta{ke pohode ugarske vojske, poku{ao da se uzdigne sa poloàja „udeonog kneza“, zauzme o~ev presto i titulu velikog bana bosanskog. U tome nije uspeo ni tada, a ni kasnije, jer je na vlast u bosanskoj dr- àvi do{ao ban Prijezda (oko 1250 — oko 1290). Iz znatno kasnijeg izvora — poveqe bana Tvrtka od 1. novembra 1356, saznaje se da je Prijezda darovao crkvi sv. Petra u Usori posed Dubicu, koji se nalazio na mestu dana- {wih naseqa Gorwe i Dowe Dubice, na levoj obali doweg toka Bosne. Po- novo se pokazuje da su se ba{tinski posedi vladarske porodice prostirali oko doweg toka Bosne, u „zemqi“ Usori. Bitno je, tako|e, podvu}i kontinuitet vladarskog domena na ovom podru~ju, od vremena prethodnika bana Matije Ninoslava, pri ~emu u obzir treba uzeti bana Stefana, oca usorskog kneza Sibislava, ali i bana Kulina.69 Do pomenute donacije poseda je do{lo verovatno odmah na po~etku Prijezdine vladavine, jer je bosanska biskupija ve} 1252. godine trajno premestila svoje sedi{te u \a- kovo, izvan teritorije bosanske dràve. îni se da je nastupilo vreme za- tegnutih odnosa izme|u Bosne i Ugarske, po{to se u jesen 1253. ugarski kraq àlio papi kako je primoran da ratuje u Bosni.70 Ugarski pritisak na bosansku dràvu nije i{ao samo iz pravca severa, ve} i s juga. U tom kontekstu treba tuma~iti istupawe humskog kneza Radoslava, koji maja 1354. za sebe kaè da je „verni kletvenik gospodinu kraqu ugarskomu“.71 Tok ratnih operacija nije poznat, ali su wihovi rezultati bili veoma zna~ajni — Bela IV je zauzeo deo „zemaqa“ Usora i Soli. U nameri da obezbedi izrazito dugu ju`nu granicu svoje dràve, na jednom delu wihove teritorije formirao je novu teritorijalno-upravnu jedinicu, koja je su{tinski odgovarala pojmu „krajine“, odnosno „kraji{ta“ u srpskim dr- àvama. Bila je to Banovina Usora i Soli, koja je pridruèna ne{to ranije stvorenoj Ma~vanskoj banovini (1247). Uprava nad ovim {irokim poja- som Posavine — od u{}a Vrbasa na zapadu, do u{}a Kolubare na istoku, poverena je zetu ugarskog kraqa, knezu (dux) Rostislavu Mihailovi}u (oko 1247–1263), nekada{wem ~ernigovskom knezu. Iako se u wegovoj tituli ne

68 J. [idak, Nova gra|a o akciji rimske kurije u Bosni 1245, HZ XXVII–XXVIII (1974/75) 319–329. 69 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku Bosanske banovine, 421, 437–438; isti, Stu- dien, 331–332; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36. 70 T. Smi~iklas, CD, IV,494;F. [i{i}, Ne{to o Bosansko-|akova~koj biskupiji i \akova~koj katedrali, GN^ 44 (1935) 54–60. 71 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 25. Tok istorije — Burni 13. vek 59 navode ni Usora niti Soli — on je zvani~no dux Gallicie et dominus de Mac- hou, smatra se da je u wegovim rukama do{lo do objediwavawa svih novo- osnovanih ju`nih banovina u prostranu Ma~vansko-usorsku kneèvinu (ducatus). Wegova vlast u Ma~vi oslawala se na tradiciju „Sremskog kne- {tva“ Jovana An|ela, sina ugarske princeze Margarete (Marije) i vizantijskog cara Isaka II An|ela, koji je izme|u 1238. i 1242. godine bio titu- lisan kao dominus Syrmie.72 Rostislavqeva udovica Ana nosila je titulu: Ducissa Gallicie ac de Bozna et de Mazo domina, a pod „Bosnom“ su se u ovom slu~aju podrazumevale Usora i Soli.73 Vlast bana Matije Ninoslava i wegovog naslednika bila je suèna na Bosanski banat i „zemqu“ Dowi Kraji, gde su pripadnici bosanske vladarske porodice tako|e imali ba{tinske posede. To se moè pouzdano utvrditi za ùpu Zemunik, koju je 1287. godine ban Prijezda poklonio svom zetu, najstarijem sinu slavonskog bana Stjepana Babowi}a.74 Ugar- ski kraq je 1255, èle}i da osnaì seniorsko-vazalne veze, dao banu Pri- jezdi u feud ùpaniju Novaki u Slavoniji, i na taj na~in ga je ukqu~io u feudalni sistem Ugarske. Ovu praksu sledi}e i drugi ugarski vladari, kao u slu~aju kraqa Lajo{a i bana Stjepana II Kotromani}a, @igmunda i Stefana Dabi{e, Tvrtka II.75 Knegiwu (ducissa) Anu je nasledio wen sin Bela Rostisavqevi}, koji je bio na ~elu Ma~vansko-usorskog kne{tva sve do svoje smrti 1272. Ta godina ozna~ava po~etak dugog perioda anarhije u kraqevstvu Ladislava IV Kumanca i wegove majke Jelisavete Kumanke (1272–1290), u kome su oboje bili igra~ke u rukama velika{a. Samo u toku prvih pet godina nove vlade,

72 G. Fejer, CD, IV–2, 217–218; F. Pestu, A macsoibanok, Szazadok 1875, 361–381, 450–467; V. G. Prokofâevã, Rostislavã Mihaèlovi~, russkšè knàz XIII vïka,Äbile- ènái sbornikâ Russkago Arheologi~eskago obæestva vâ Korolevstvï Ägoslavši, Bel- gradâ 1936, 131–159; M. Dini}, Jovan Angel „dominus Syrmiae“, Glasnik Istoriskog dru{tva u Novom Sadu 4 (1931) 301; isti, Sredwovekovni Srem,u:Srpske zemqe, 270–284; P. Rokai, O jednom naslovu Kalojana An|ela, ZRVI 19 (1980) 167–171; isti, „Gyletus dux Sirmii“, Zbornik MS za Istoriju 27 (1983) 121–127; B. Ferjan~i}, Problem vizantijskog nasle|a u severozapadnoj Srbiji, Vaqevo — postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 49–58; S. ]irkovi}, „Crna Gora“ i problem srpsko-ugarskog grani~nog podru~ja, na istom m., 59–77; M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi i pitawe srpsko-ugarske granice, na istom m., 78–92; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a, 140–141; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31–32; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kra- ji, 27–28; Istorija Ma|ara, 83–85 (P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan, 106; \. Hardi, O poreklu ma~vanskog „bana“ Rostislava Mihailovi~a, Spomenica Istorij- skog arhiva „Srem“ 2, Sremska Mitrovica 2003, 15–32. 73 G. Fejer, CD IV–3, 210–211, 235–236; G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus III, 247–255. 74 L. Thalloczy — S. Barabas, A Blagay-csalad okleveltara (Codex diplomaticus comitum de Blagay) 1260—1578, Budapest 1897, 53–54; T. Smi~iklas, CD, VI, 588–589; J. Mr- gi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 40, 213–225. 75 T. Smi~iklas, CD, IV, 594; P. Engel, Zur Frage, 27–29. 60 Severna Bosna 13–16. vek sastav Kraqevskog saveta je dvanaest puta promewen, {to dovoqno govori o intenzitetu strana~kih sukoba.76 Kako nije bilo ~vrste centralne vlasti, jedinstvena uprava nad Ma- ~vansko-usorskom kneèvinom se raspala na sastavne delove. Tako se u sa- ~uvanim ugarskim poveqama iz perioda 1272. do 1280. ~esto navode najmo}niji ugarski velika{i s titulama banova Ma~ve, Usore i Soli. Sme- wuju se Roland Ratot, Henrih Gisingovac, Egidije od Moslavine, Ugrin âk, i izvesni Jan i Irinej. Izri~it pomen Banovine Usore i Soli javqa se u titulaturi Henriha Gisingovca, od novembra 1272. do aprila 1273, kada je imao zvawe „banus de Wozora et de Sou“, i Irineja „bano de Sow et de Wozora“, dok se u svim drugim slu~ajevima umesto Usore i Soli navodi Bosna. Iako usamqeni, ovi podaci skre}u pa`wu na to da su Usora i Soli predstavqale dve zasebene teritorijalno-upravne celine, i da su kao takve bile poznate i u Ugarskom kraqevstvu tog vremena.77 S titulom ducissa de Mazo et de Bosna, kraqica-majka Jelisaveta je 1280. u svojim rukama ponovo objedinila vlast nad celovitom Ma~vansko-usorskim kneèvinom. Poput svog sina, i ona je obe}avala papi da }e se na teritoriji kojom ona upravqa po{tovati i sprovoditi svi edikti doneti protiv jeretika. Ipak, o nekom takvom postupku i, uop{te, o stvar- noj vlasti nad ovim oblastima te{ko moè biti govora, s obzirom na celokupnu unutra{wu situaciju u Ugarskom kraqevstvu. Sam kraq je, naime, od 1278. ìveo me|u Kumanima — paganima, prema wihovim obi~ajima i u poligamiji, te je zbog toga nekoliko puta bio izop{ten od strane katoli~ke crkve. Bosanska biskupija je od oko 1272. do oko 1280. bila nepopu- wena, {to govori i o odsustvu interesovawa ugarske dràve.78 Feudalna anarhija je pruìla priliku da se nekoliko mo}nih plemi}kih porodica uzdignu toliko da, prisvajaju}i prerogative organa centralne vlasti, formiraju prostrane feudalne oblasti, poput Babowi}a u Slavoniji i [ubi}a u Hrvatskoj i Dalmaciji.79 Posle 11. jula 1284, kada se Jelisaveta posledwi put navodi s titulom knegiwe „Ma~ve i Bosne“, uprava je poverena wenom zetu, biv{em kraqu Stefanu Dragutinu (1284–1316).80 O ovom aspektu wegove delatnosti

76 G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus, III, 101–102; Istorija Ma|ara, 88–90 (P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan, 108. 77 G. Fejer, CD, IV–3, 210–211, 235–236; V–2, 57, 75, 78, 82, 85, 87, 120; VI–2, 398, VII–5, 381; G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus, III, 99, 101, 255; IV, 27, 223, 266; XII, 76, 78, 80; I. Nagy, Hazai Okmanytar (Codex diplomaticus patrius), VI, 194, VII, 142–144; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31. 78 A. [uljak, Bosanski biskupi od prelaza u \akovo do 1526. godine,u:Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, 274–275. 79 L. Thalloczy, Histori~ka istraìvanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, GZM IX (1897) 333–382; V. Klai}, Bribirski knezovi od plemena [ubi}, Zagreb 1897; N. Klai}, Po- vijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, Zagreb 1976, 343–357, 407–450. Tok istorije — Burni 13. vek 61 svedo~e savremeni, ali i izvori znatno kasnijeg postawa. Pa`wa wegovog biografa, arhiepiskopa Danila II, usmerena je, pre svega, na borbu Dragu- tina protiv bosanskih jeretika. On pi{e kako je kraq „mnoge od jeretika bosanske zemqe“ preobratio u hri{}anstvo, da je „jereti~ki kukoq duhovnim srpom iz korena posekao“.81 Kao Dragutinov poslanik u Mlecima se 1293. godine pomiwe bosanski episkop Vasilije, koji je, sude}i prema li~nom imenu, pripadao pravoslavnoj crkvi. Ipak, ostaje otvoreno pitawe da li je u Dragutinovo vreme do{lo do formirawa pravoslavne crkvene organizacije na delu bosanske teritorije pod wegovom upravom, i da li tu treba traìti korene pravoslavne bosanske episkopije ~ija bi naslednica bila Zvorni~ka episkopija.82 S druge strane, postoji veoma sna`na narodna tradicija koja, od svih Nemawi}a, upravo Dragutinu i wegovim sinovima, Vladislavu i Uro{icu, pripisuje osnivawe najzna~ajnijih pravoslavnih hramova na prostoru severne Bosne. Re~ je o manastirima Papra}i, Lomnici, Tamni, Gostovi}u (Udrimu), Vozu}i i Lipqu. Istra- ìvawa iz oblasti istorije umetnosti, kao i neki rani osmanski izvori pomeraju, me|utim, nastanak ovih gra|evina u 16. vek.83 Papa Nikola IV (1288–1292) je svojim pismom od 23. marta 1291. naredio da se radi zvani~ne istrage protiv jeretika po{aqu fraweva~ki redovnici „in principatu Bosne“ koji je „Stephano regi Servie illustri immedi- ate subiecto“, {to se svakako odnosi na severne krajeve bosanske dràve, odnosno „zemqu“ Usoru i Soli kojima je upravqao Dragutin. Tri godine ranije, papa je uputio dva frawevca u Srbiju koji su nosili wegovo pismo, a potom se Dragutin preko svog izaslanika obratio s molbom da zatraì redovnike koji bi mogli da pou~e stanovni{tvo pravoj veri, navode}i da u Bosni ima puno jeretika. Na po~etku pomenuta papska naredba frawevcima predstavqala bi odgovor na Dragutinovu molbu.84

80 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VIII, 234–235. 81 @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, napisao arhiepiskop Danilo drugi, izdao \. Dani~i}, Zagreb 1866, 42, 50; Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1937, 35, 40. 82 J. Radoni}, Dubrova~ka akta i poveqe, I, Beograd 1934, 83–84; K. Jire~ek, Istorija Srba, I, 190; R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 19952,41; Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve po R. Gruji}u, priredio Sl. Mileusni}, Beograd 1993, 39–41; M. S. Filipovi}, Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, 50–52; up. M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije Srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 55. 83 J. [afarik, Srbski letopisac iz po~etka XVI-og stoletia, Glasnik DSS V (1853) 49–58; I. Ruvarac, Ne{to o Bosni dabarskoj i dabrobosanskoj episkopiji i o srpskim manastirima u Bosni, GN^ 2 (1878) 244, 251–261. 84 T. Smi~iklas, CD, VII,24;D. Maritch, Papstbriefe an serbischen Fursten im Mitte- lalter, Sremski Karlovci 1933, 55, 60; B. Pand`i}, Djelovanje franjevaca od 13. do 15. stolje- }a u bosanskoj dr`avi, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, 243–244. 62 Severna Bosna 13–16. vek

Ipak, ako se pogleda trenutak u kome je preduzeta akcija papske kurije protiv jeretika — 1291, pokazuje se da je Dragutin nastojao da se pri- bliì papi kao pristalici dinastije napuqskih Anùjaca koji su pre- tendovali na ugarski presto. Osim toga, i sam Dragutin imao je pretenzija na ugarski presto, o ~emu, izme|u ostalog, svedo~i i brak wegovo najstari- jeg sina Stefana Vladislava s Konstancom Morozini, bliskom ro|akom ugarskog kraqa Andrije III (1291–1301). Nakon smrti posledweg Arpadov- ca, Dragutin je podrào Karla I Roberta (1301–1342) iz dinastije Anù, ali samo do 1309. godine. Potpuno pogre{no procewuju}i daqi tok doga- |aja, priklonio se ambicijama erdeqskog vojvode Ladislava Apora, koji je nastojao da svoju }erku u~ini ugarskom kraqicom, pa je Dragutinov sin Vladislav wome oèwen.85 Stoga se te{ko moè prihvatiti mi{qewe pojedinih autora da su prvi fraweva~ki misionari u Bosni zaista do{li na poziv kraqa Dragutina, budu}i da je re~ o sasvim uobi~ajenom politi~kom potezu.86 O wegovoj vlasti nad teritorijom nekada{we Banovine Usore i So- li svedo~e i dosta pozniji izvori. Re~ je o srpskim rodoslovima, me|u kojima je najstariji Koporiwski, napisan posle smrti cara Uro{a 1371, zatim, Vrhobrezni~ki i Pejatovi}ev, oba iz 17. veka. U wihovom tekstu se navodi da je Dragutin drào „sremskuju zemqu i usorskuju“, to jest „Srem i Usorskuju zemqu“. „Zemqa“ Srem obuhvatala je znatno {iri prostor od Banovine Ma~ve, ~ija je teritorija bila ograni~ena na uski pojas Posavi- ne gde su se prostirale ùpe Ma~va, Bitva, Tamnava i Kolubara.87 Mogu}e je pretpostaviti da je isti slu~aj bio i sa „zemqama“ Usorom i Soli — u bosanskoj dràvi se pod wihovim imenom podrazumevalo mnogo ve}e podru~je od onoga koje je ugarski kraq osvojio i organizovao u banovinu. U pogledu navoda pomenutih rodoslova, treba dodati da oni reflektuju stawe svog vremena, i Soli se ne pomiwu kao posebna „zemqa“, jer se ona od polovine 14. veka nalazila u sastavu Usore.88 Verovatno neposredno po{to je Dragutin postao „sremski kraq“, te tako i mo}an sused du` ~itave severne i severoisto~ne, a dobrim delom i is- to~negranicebosanskedràve,banPrijezdajeoèniosvogsinaStjepanaJe-

85 M. Dini}, Odnos kraqa Milutina i Dragutina, ZRVI 3 (1955) 63–67; ISN, I, 459; Istorija Ma|ara, 91–92, 94–96 (P. Rokai). 86 D. Mandi}, Franjeva~ka Bosna — Razvoj i uprava bosanske vikarije (1340–1735), Rim 1968, 39–41. 87 M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 78–92; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nema- wi}a, 140–141. 88 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927, XXXVI, XXXIX,str.30,49;\.Sp.Radoji~i},Doba postanka i razvoj starih srpskih rodoslova, IG 2 (1948) 25, 30. Tok istorije — Burni 13. vek 63 lisavetom, Dragutinovom i Katalininom }erkom. Wihovi potomci stupi}e u rodbinske veze i sa ugarskom i poqskom vladarskom porodicom.89 Posle Prijezdine smrti wegovi sinovi Stjepan I (Kotroman) (oko 1290–†1310) i Prijezda (II), u prvo vreme su, delili vlast, verovatno na uobi~ajeni na~in da je drugopomenuti i mla|i brat kao „~esnik“ u~estvovao u upravqawu dràvom.90 Desetak godina kasnije, odmah po izbijawu sukoba izme|u Dragutina i Milutina, ban Stjepan I je ostao bez odlu~uju}e podr{ke svog tasta protiv napada mo}nih suseda — [ubi}a. Hrvatsko-dalmatinski ban Pavle [ubi} je ve} 1299. svojoj intitulaciji prikqu~io i titulu dominus Bosne, a 1302. godine bosanski ban je bio potisnut sve do is- to~ne granice svoje dràve, do Drine. Ipak, prema pisawu Mavra Orbina, Stjepan I je uspeo da zadrì jedan deo teritorije na kojoj je ostao sve do smrti. Nakon toga se wegova udovica Jelisaveta sa sinovima sklonila u Du- brovnik, a na vladarski presto u Bosni su se uspeli Pavlov brat, Mladen (I) (1302–1304), i potom Pavlov sin — ban Mladen II (1304–1322).91 Iz perioda 1290–1310. godine nijedan izvor ne donosi vesti o tome {ta se de{avalo u oblasti Usore i Soli, koliko su se i na koji na~in rat u Srbiji i pometwa u bosanskoj dràvi osetili u severnom delu. Na severozapadu, u „zemqi“ Dowi Kraji svoj uspon je zapo~ela porodica kneza Hrva- tina, ~iji hijerarhijski uspon u okvirima feudalnog dru{tva moè da se posmatra kao odraz tada{weg vremena.92 Babowi}i su tako|e pro{irili svoje posede na teritoriju bosanske dràve i domena vladarske ku}e. Nakon {to je Prijezda sa svojim sinovima 1287. darovao ùpu Zemunik, a pre 1322. godine, Babowi}i su stekli i ùpu Vrbawu, u dolini istoimene reke. U dokumentima o deobi izme|u sinova kneza Babonega — slavonskog bana Stjepana i knezova Radoslava i Ivana, iz 1313. i 1314. godine, predmet deobe su i wihovi posedi u Usori. Naime, u prvom dokumentu se pomiwu ùpe „Modrina et Chincha“, za koje se kaè da su nekada pripadale „Henrihu i bra}i“.93 Nije jasno kako su Babo- wi}i do{li u posed ove dve ùpe u Usori, jer nije pobliè poznat iden-

89 G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski spisi, I, 136–137; P. Rokai, Bibliograf- sko-genealo{ka bele{ka o ugarskoj kraqici Jelisaveti Kotromani}, Zbornik MS za istoriju 28 (1983) 129–133. 90 T. Smi~iklas, CD, VII,2. 91 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku, 434–436; M. Brkovi}, Tri povelje knezova Bri- birskih izdane bosanskom knezu Hrvatinu Stjepani}u, Radovi JAZU u Zadru 32 (1990) 139–153; Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 141–142, 341–342 (komentar S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999, 412; V. Klai}, Bribirski knezovi, 82; M. Dini}, Odnos izme|u kraqa Milutina i Dragutina, 61; S. Antoljak, Ban Ravle [ubi} „Croatorum dominus“, Radovi JAZU u Zadru 19 (1972) 5–62. 92 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, passim. 93 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 72–74; T. Smi~iklas, CD, VIII, 335–337; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31. 64 Severna Bosna 13–16. vek titet pomenutog Henriha. Ipak se ~ini verovatnim da je re~ o Henrihu Gisingovcu (ma|. Nemetujvar) i wegovoj bra}i, s kojima su oni zaista bili u sukobu tokom posledwe decenije 13. veka.94 Naredne, 1314. godine, kada su bra}a dovr{ila deobu poseda, u dokumentu se navodi da se prihodi s poseda u Usori, bilo da su pusti ili naseqeni, jednako me|u wima dele. Od wih su, sasvim razumqivo, izuzete plemi}ke ba{tine, ali i oni posedi koji su „per veros dominos de Vzura legiti- me collatas“.95 Nema bliìh indicija koje bi govorile o tome koga su zagreba~ki nadbiskup, kao arbitar u deobi, i Babowi}i smatrali „istin- skim gospodarima Usore“. Nije jasno da li je re~ o Dragutinu, koji je do svoje smrti 1316. upravqao „zemqom“ Usorom i Solima, i wegovom sinu Vladislavu II, kome je Karlo Martel 1292. dao titulu bana Slavonije.96 U svakom slu~aju, Babowi}i se posle 1314. ne pomiwu kao posednici u Uso- ri, tako da se 1322. verovatno desilo isto {to i u ùpama Zemuniku, Vrba- wi i Bawici — lokalna vlastela je odbila da daqe priznaje wihovu vlast i pre{la je na stranu bosanskog bana i wemu odanih velmoà.97 Mogu}e je pretpostaviti da su sli~ni procesi feudalizacije zahva- tili i druge krajeve bosanske dràve, pa tako i podru~je Usore i Soli. Iz- vesno je da u ovo doba i na wihovoj teritoriji nastaju najstarije vlasteoske porodice ~iji se predstavnici navode kao svedoci u prvim sa~uvanim poveqama bana Stjepana II Kotromani}a (1322–1353) — usorski vojvoda Vojko, Brano{ êprni}, ùpan Budo{, ~elnik Hlap i drugi, o kojima }e detaqnije biti re~i u narednom poglavqu. Istovremeno, to je doba dinasti~kih sukoba u Ugarskom kraqevstvu, iz kojih }e tek 1308/09. godine kao pobednik iza}i Karlo I Robert Anùj- ski (1301–1342). S novom dinastijom do{lo je i do promene balkanske politike ugarske dràve, odnosno, ciqevi i sredstva su znatno pa`qivije osmi{qeni i efikasnije sprovedeni u delo.98

94 L. Thalloczy, Histori~ka istra`ivanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, 359–363. 95 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 76–79; T. Smi~iklas, CD, VIII, 359–361. 96 G. Wenzel, Acta extera, I, 94–95; T. Smi~iklas, CD, VII, 103–105. 97 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji,45–46,idaqe. 98 Istorija Ma|ara, 92–95 i daqe (P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan, 140–156. „DOBRA UPRAVA“ (1322–1391)

A. Lorenceti, Dobra uprava, Sijena 1338/40.

Neznatno kasnije od po~etne godine koja je izabrana za me|a{ ovog perioda, oko 1338/40, italijanski umetnik Ambro|o Lorenceti oslikao je unutra{wost Palaco Publiko u Sijeni ciklusom fresaka o „dobroj i lo- {oj upravi“. Wima je vizuelno predstavio grad i wegovo poqoprivredno zale|e, u prvom slu~aju — idealnog izgleda i ure|ewa, i to kao vidqive rezultate vaqane organizacije vlasti. Okolina grada, u koju kroz gradske kapije izjahuje vlastela, prikazana je kao toskanski pejza` s blagim pobr- |em, pedantno uzoranim poqima i zasa|enim vinogradima. Oni su prepo- znatqivi znaci „dobre uprave“ koja dovodi do prosperiteta celog dru- {tva, pa tako i seqaka koji su prikazani u obavqawu poqoprivrednih radova. Cela priroda odi{e krotko{}u, ona je potpuno osvojena, odoma}ena i oblikovana da estetski ugodi posmatra~u. Slika je namewena svim pose- tiocima sijenske op{tine kao pou~ni model `ivota u uzorno ure|enoj dr- `avi, kao ideal koji vredi ostvariti.99

99 R. Turner, The Vision of Landscape in Renaissance Italy, Princeton University Press 1974, 11–12. 66 Severna Bosna 13–16. vek Nije u potpunosti poznato kakvim su se kulturnim i ideolo{kim nazorima rukovodili Stjepan II i Tvrtko I, ali se o rezultatima wihove „dobre uprave“ bosanskom dràvom moè sa sigurno{}u govoriti. Godina 1322, kada je Stjepan II uspeo da vrati dinastiju Kotromani}a na presto bosanske dràve, predstavqa u mnogo ~emu istorijsku prekretnicu i ozna~ava po~etak novog doba. Biv{i izgnanik, koga je doma}a vlastela od- bacila u korist [ubi}a, ve{to je pripremio ne samo svoj dolazak na vlast, ve} i ponovno okupqawe svih bosanskih „zemaqa“. I ovoga puta proces integracije je krenuo iz „zemqe“ Bosne, gde se nalazilo stolno mesto, porodi~na crkva i grobnica Kotromani}a (Mili — Arnautovi}i, Mo{tre, Visoko, Bobovac, Kraqeva Sutjeska), i najve}i deo wihovih zemqi{nih poseda.100 Ubrzo potom, najkasnije do 17. jula 1323. godine, vlast bosanskog bana prihvatila je vlastela u „zemqama“ Usori i Soli, budu}i da je on u dubrova~kom dokumentu oslovqen kao gospodin Bosne i Usore. Relativno brzom priznawu Stjepana II za zemaqskog gospodara i vrhovnog seniora bosanske vlastele presudno je doprinela podr{ka ugarskog kraqa Karla Roberta (1301–1342), koji je prethodno potpomogao slom Mladena II [ubi}a.101 Osim toga, bosanski ban nije imao zna~ajnijeg suparnika na prostoru severne Bosne, gde su Kotromani}i imali svoje ba{tinske posede u Usori ve} stotinak godina unazad. Dragutinov naslednik, Vladislav II jedno vreme je nosio titulu slavonskog bana i bio ukqu~en u dinasti~ke sukobe oko krune sv. Stefana. Nakon svog osloba|awa 1321, nakratko je poku{ao da se izbori za o~evu ba{tinu u Srbiji, uz pomo} ugarskog kraqa i bosanskog bana. Srpski letopisi su saglasni u tome da je Vladislav pora- èn od strane Stefana De~anskog i prognan „na Ugre“, gde je okon~ao svoj ìvot posle septembra 1326.102 Zahvaquju}i korpusu sa~uvanih poveqa bana Stjepana II izdatih pripadnicima bosanske vlastele i dubrova~koj op{tini, u mogu}nosti smo da za ovaj period ne{to vi{e kaèmo o teritorijalno-upravnoj orga-

100 P. An|eli}, Bobovac i Kraljevska Sutjeska, Sarajevo 1973; isti, Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautovi}ima), GZM n.s.—Arheologija XXXIV (1979) 183–247; Visoko i okolina kroz historiju, I, Visoko 1984, 105–309, (P. An|eli}). 101 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 142, (komentar S. ]irkovi}a 342); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 412; M. Malovi}, Stefan De~anski i Zeta,IZXXXII (52) kw. XL–4 (1979) 28, nap. 105; V. Klai}, Bribirski knezovi, 130–135; F. [i{i}, Pad Mladena [ubi- }a, bana hrvatskog i bosanskog, GZM XIV (1902) 335–366; S. ]irkovi}, Istorija, 84–88; N. Klai}, Povijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, 427–432; T. Raukar, Hrvat- sko srednjovjekovlje, Zagreb 1997, 73, 78, 113–114. 102 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 72–74, 102; Mavro Or- bin, Kraqevstvo Slovena, 25–27, (komentar S. ]irkovi} 302–303); M. Orbini, Kraljev- stvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999, 318–319; M. Dini}, Odnos izme- |u kraqa Milutina i Dragutina, 64–66; ISN 1, 472, 497–499 (S. ]irkovi}). Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 67 nizaciji na tlu severne Bosne, lokalnoj vlasteli i kulturnim prilikama. Naàlost, zna~ajni podaci za istorijsko-geografska istraìvawa, pre svega savremena obave{tewa izvora o naseqenim mestima i privrednim prilikama ovog podru~ja, skoro u potpunosti nedostaju. Ve} u najranije sa~uvanoj poveqi bosanskog bana za kneza Vukoslava Hrvatini}a, izdatoj oko 1326. godine, Usora i Soli su sastavni deo wegove vladarske titule, u kojoj se redom nabrajaju sve „zemqe“ bosanske drà- ve. Stjepan II je sin gospodina bana Stjepana, po milosti boìjoj gospodin svim zemqama bosanskim i Soli i Usore i Dowim Krajima i Humskoj zemqi gospodin. Veoma je uo~qivo da je titula „gospodina“ upotrebqena ~ak tri puta u samo jednom naslovu, i to ne bez razloga. Kako je pouzdano utvr|eno, titula gospodin odgovarala je latinskom terminu dominus natu- ralis, gr~kom despothj, i ma|arskoj tituli ur. Ona je ozna~avala vladarski rang u srpskim zemqama sredweg veka, zapravo onog vladara koji samostalno i suvereno vlada na teritoriji kojom gospodari. U ovom konkretnom slu~aju, Stjepan II je prvi uneo naziv gospodin kao deo zvani~ne intitulacije, èle}i da istakne da je bosanski ban vrhovni zemaqski gospodar — senior svoj bosanskoj vlasteli. Druga novina se odnosi na sam na~in titu- lisawa, jer je wen formalni oblik ure|en po ugledu na ugarsku kraqevsku titulu u kojoj su pobrojane sve zemqe krune sv. Stefana, kako one koje su zaista bile u sastavu Ugarskog kraqevstva, tako i one na koje se pretendo- valo. U pogledu na~ina formirawa titula bosanskih vladara, u kasnijem periodu se prime}uje da se neke teritorije koje nisu vi{e bile pod wihovom vla{}u, i daqe navode.103 Kao „gospodar“ bosanskoj vlasteli, ban je u vidu svoje milosti darovao ba{tinske posede u zamenu za wihovu vernu slu`bu, a wihov me|usobni odnos bio je u~vr{}en uzajamnim poverewem i zakletvom — verom.104 Tokom svoje vladavine Stjepan II je izuzetno mnogo u~inio na stvarawu i uzdizawu autoriteta i dostojanstva bosanskih vladara, na uspostavqawu ~vrstih vazalnih odnosa i organizovawu efikasne dràvne uprave. Time je omogu}io {irewe granica bosanske dràve, porast wenog politi~kog ugleda i ekonomski uzlet. U toku prvih nekoliko godina, Stjepanu II

103 O tituli despota, vid. G. Ostrogorski, Urum-despot. Po~eci despotskog dostojanstva u Vizantiji, Sabrana dela 3, Beograd 1970, 205–218; B. Ferjan~i}, Despo- ti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960; M. Blagojevi}, Dràvnost zemqe Pavlovi}a,u:Zemqa Pavlovi}a, 125–126, nap. 43; J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366), SSA 2 (2003) 171–172. 104 A.Babi},O odnosima vazaliteta u sredwovjekovnoj Bosni,GIDBiH6 (1954) 29–44; S. ]irkovi}, „Verna slu`ba“ i „vjera gospodska“, Zbornik FF u Beo- gradu VI–2 (1962) 96–111 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 318–335); J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka Kotromani}a kojom daje „vjeru“ gospodsku knezu Vlatku Vukoslavi}u (1353), SSA 4 (2005) 115–118. 68 Severna Bosna 13–16. vek su pristupili i sinovi kneza Hrvatina — Vukoslav, Pavle i Vukac, koji su izda{no nagra|eni za taj postupak. U wihovim rukama se na{ao najve}i deo ùpa „zemqe“ Dowi Kraji — Zemunik, Bawica, Vrbawa, Lu{ci, s pot- punim upravnim, sudskim i finansijskim imunitetom. To je prakti~no zna~ilo da se vlast bosanskog vladara priznavala samo nominalno i posredno, preko wegovih vazala koji su imali direktnu, izvr{nu vlast.105 U prethodno pomenutoj poveqi me|u svedocima se nalaze imena najzna~ajnijih predstavnika dràvne uprave i lokalne vlastele Usore i So- li, koje su ve} do 1326. bile ~vrsto organizovane kao prostrane teritorijalno-upravne jedinice — „zemqe“. Na prvom mestu se navodi vojvoda Voj- ko, velmoà koji se 1329/30. pomiwe izri~ito kao vojvoda usorski. Ova titula ukazuje da se Vojko nalazio na ~elu „zemqe“ Usore kao predstavnik centralne vlasti, objediwavaju}i upravnu, vojnu i sudsku vlast, na isti na~in kao {to je to ~inio vojvoda bosanski Vuk [titkovi} u „zemqi“ Bo- sni. Istovetnost funkcija govorila bi u prilog uzdizawa zna~aja „zemqe“ Usore u okviru bosanske dràve i to na rang mati~ne „zemqe“ Bosne, {to nije bio slu~aj s drugim „zemqama“, poput Soli i Dowih Kraja. Me|u svedocima „od Soli“ na prvom mestu se javqa vlastelin Budo{ s titulom ùpana, kao vrhovni civilni slu`benik, a posle wega sledi ~elnik Hlap. O funkciji „~elnika“ u bosanskoj dràvi nema dovoqno podataka da bi se utvrdile sve wegove nadle`nosti, koje su u nemawi}koj Srbiji, odakle je slu`ba i titula preuzeta, bile veoma raznorodne: od stare{ina sela preko za{titnika crkvenih i manastirskih vlastelinstava, do finansijske slu`be. Sa izvesno{}u se moè navesti da je ~elnik Hlap zapovedao vojnim posadama tvr|ava i gradskih utvr|ewa pod neposrednom vla{}u bosanskog bana.106 Oba vlastelina su pripadala sloju „silnih“, zapravo najmo}nijoj, najbogatijoj i najuticajnijoj vlasteli. Wima treba pribrojati ne samo usorskog vojvodu Vojka, ~iji su nam direktni potomci, barem prema patro- nimiku, nepoznati, ve} i Divo{a Tihoradi}a, brata Vitana Tihoradi}a, svedoka „od svojti“. On je ostao upam}en kao naru~ilac izuzetno rasko- {nog rukopisa, poznatog pod imenom Divo{evo jevan|eqe. Kao mogu}i naru~ilac drugog manuskripta iz radionice Manojla Grka — Manojlovog (Mostarskog) jevan|eqa, u nauci se pomiwe upravo ~elnik Hlap, jer je pisar Manojlo ostavio zapis u kome kaè kako je Hlap bio kod wega dok je pisao. S obzirom na blisko susedstvo Usore i Soli, moglo bi se pomi{qati da je ova prepisiva~ka radionica jedno vreme bila sme{tena na tom pro-

105 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 45–59. 106 M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 208–245; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 32–33. O ~elniku Hlapu vid. J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa Stjepana II Kotroma- ni}a velikom knezu Grguru Stjepani}u (1329/30) 29. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 69 storu.107 Poru~ivawe iluminiranih rukopisa bilo je obele`je statusa visoke vlastele, {to dopu{ta zakqu~ak da su usorske i solske velmoè bili dovoqno imu}ni da svoje duhovne i kulturne potrebe zadovoqe na ovakav na~in. Nove podatke o usorskoj i solskoj „zemqi“, ba{tinskim posedima Ko- tromani}a i bosanske vlastele donosi tre}a sa~uvana poveqa bana Stjepana II. Prilikom svoje ènidbe s }erkom bugarskog cara, bosanski vladar je poslao velikog kneza Grgura Stjepani}a kao svog li~nog izaslanika na bugar- ski dvor. Ovakva misija, kao izraz wegove „verne slu`be“, podrazumevala je da je veliki knez bio ~ovek od najve}eg poverewa bana, odli~no upu}en u politi~ke prilike. Proslava dolaska bugarske neveste odràna je na bosanskom dvoru 3. juna 1329, tako da je darivawe zemqoposeda kojima je Grgur Stjepani} nagra|en izvr{eno ne{to kasnije, u drugoj polovini iste ili u prvoj polovini 1330. godine. Bosanski vladar je velikom knezu poklonio u ba{tinu ukupno pet sela — ê~avu i Hrastu{u, i u ùpi Nenavi{tu jo{ tri: Jake{, Volovi} i Modri~. Ubikacija prva dva naseqa je precizna, budu}i da su u pitawu dana{wa ê~ava i Rastu{a u gorwem toku Male Ukrine. S obzirom na to da su jo{ 1314. ùpe Ukrina i Modran pripadale „zemqi“ Usori, isto se moè re}i i za pomenuta sela.108 Prema poloàju sela Jake{ i Modri~, pokazuje se da je ùpa Nenavi- {te obuhvatala prostor oko doweg toka reke Bosne. U darovnici bana Ma- tije Ninoslava iz 1244. pomiwe se potok Modri~ kao granica poseda bosanske biskupije, ali se samo naseqe ne pomiwe. To bi upu}ivalo na zakqu~ak da su se sela i ùpa Nenavi{te formirali u periodu od 1244. do 1329/30. godine, {to posredno govori o porastu broja stanovnika na tom podru~ju, koje je dotad sigurno bilo privedeno poqoprivrednoj upotrebi. Lista svedoka „od Usore“ i „od Soli“ u ovoj poveqi donosi neka poznata imena — vojvoda usorski Vojko i ùpan Budo{, dok se knez Vitan Tihora- di} ovoga puta javqa kao predstavnik „zemqe“ Usore.109 Utvr|uju}i na~in re{avawa sporova izme|u svojih podanika, odnosno „Bo{wana“ i Dubrov~ana, ban Stjepan II je do 1332. izvr{io podelu dràvne teritorije na nekoliko prostranih sudskih oblasti — Hum, Bo- sna, Zavr{je i Zavr{. Odre|eno je da }e se u slu~aju tu`be dubrova~kog

107 V. J. \uri} — R. Ivani{evi}, Jevan|eqe Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7 (1961) 153–160; J. Maksimovi}, Slikarstvo minijatura u sredwovekovnoj Bosni,ZRVI17 (1976) 175–186; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, 231–239; M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 136–137, 141; ISN, II, 356–357, nap. 39 (V. J. \uri}). 108 M. Blagojevi}, Severna granica, 60; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31; ista, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stjepani}u 1329/1330, 19–34. 109 J. Mrgi}, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stje- pani}u (1329/1330) 29–33. 70 Severna Bosna 13–16. vek gra|anina protiv banovog podanika, porotnici sastati u onoj oblasti kojoj pripada mesto boravka Dubrov~anina koji je pokrenuo spor.110 Identi- fikacijom teritorijalne pripadnosti vlastele koja je navedena u listi svedoka, utvr|eno je da su pod imenom Zavr{je okupqene razli~ite upravne celine — ùpa Zemunik, „zemqa“ Usora, „zemqa“ Soli i ùpa Trebo- ti}. Tako ocrtana teritorija obuhvatala je prostor od blizu Sane na zapadu do Drine na istoku i Save na severu, dok je na jugu dopirala do „zemqe“ Bosne, koja je posebno izdvojena, i zapravo okruèna sa severnih strana Zavr{jem. Sam naziv Zavr{je, kao i wemu sli~na Zavr{, ima poreklo u geografskoj nomenklaturi, ozna~avaju}i prostor iza planinskih vrhova ili Vrhovine. Me|utim, pokazalo se da Zavr{je nije moglo da zaìvi na pomenutom podru~ju, jer se na wemu, izuzimaju}i Zemunik koji je pripadao Do- wim Krajima, do 1351. u~vrstilo ime Usore, o ~emu }e jo{ biti re~i.111 U pogledu velike oblasti Zavr{, M. Blagojevi} je ukazao na mogu}nost da se weno ime sa~uvalo u nazivu istoimene male osmanske nahije koja se od tre}e decenije 16. veka nalazila u sastavu Zvorni~kog sanxaka. Re~ je o veoma malom prostoru u severnoj podgorini Majevice, sa selima: To{ino ili Podlistina, Lopare, Priboj, Tobud, Labucka, Lipovice, Vra- novi}i (Vrani}i). Treba, me|utim, uzeti u obzir da je sredwovekovna oblast Zavr{ bila po veli~ini u rangu Huma, Bosne i Zavr{ja, koje su oku- pqale ve}i broj ùpa. Stoga treba pretpostaviti da je tada{we prostranstvo Zavr{e bilo ve}e od osmanske upravne jedinice.112 Prema mi{qewu M. Vasi}a, uz nahiju Teo~ak, tvr|avi Teo~ak je pripadala i nahija Zavr{ i Sapna, u dolini istoimene reke.113 Neposredno pred osmansko osvajawe, 1458. godine se pomiwe „teo~a~ka vlast“ u kojoj su se, izme|u ostalih, nalazila sela Tobud Dowi i Peqava. Oba naseqa postoje i danas, na desetak kilometara zapadno od Teo~aka.114 Na istoj strani se danas nalaze i naseqa nahije Zavr{ — Priboj, Labucka i Lipovice. S geografskog stanovi- {ta, „iza“ vrhova Majevice, na istok do doweg toka Drine i na sever do Save, mogla je da se smesti jo{ jedna sredwovekovna sudska oblast na ~i- jem prostoru su potom stvorene nahije Zavr{, Teo~ak, Sapna, verovatno i Bijeqina. Na taj na~in bi i severoisto~ni deo bosanske dràve bio umre- èn u sudsko-administrativnu organizaciju sredwovekovne bosanske dr-

110 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 43–45. 111 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 129–144. 112 M. Blagojevi}, nav. delo, 138–139; A. Handì}, Dva prva popisa, 193. 113 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku u XVI vijeku, GID BiH 10 (1949–1959) 247–278. 114 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, Rad JAZU 1 (1867) 156–158; A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne, 96–98. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 71 àve. Ipak, bilo je ovo samo kratkoro~no re{ewe, koje nije zaìvelo u upravi bosanske dràve. Prema broju wenih predstavnika u poveqi bosanskog bana iz 1332, o~igledan je porast zna~aja prostora severne Bosne, a naro~ito „zemqe“ Usore. Wu su, u okviru svedoka „od Zavr{ja“, zastupali Divo{ Tihora- di}, ve} pomenuti brat kneza Vitana, i Brano{ êprwi}, koji je bio svedok i na poveqi iz oko 1326. godine. Vlastelin Goisav Voisilovi} se navodi izme|u Divo{a i Brano{a, pa se moè prihvatiti da je i on bio predstavnik „zemqe“ Usore. êlnik Hlap je nesumwivo poticao iz „zemqe“ Soli, {to vaì i za Ivana Budisali}a, za koga se pretpostavqa da je bio sin ùpana Budo{a (oko 1326, 1329/30).115 Dakle, „zemqu“ Usoru su predstavqala ~ak tri svedoka, {to je najbrojnija grupacija posle prvih sedam svedoka „od Bosne“. U prve tri sa~uvane poveqe bana Stjepana II kao posebni svedoci „od Treboti}a“ upisani su ùpan Ivahn i Goisav Obradovi}, dok se 1332. navode ùpan Ivahn Pribilovi} i Vlatko Dobrovojevi}. Potomci Ivahna uzdignu}e se do kraja 14. veka u rang usorskih vojvoda i „silnih“, a za Vlatka se pretpostavqa da je poticao iz istog roda kao i knez Vlaj (Vla|) Dobrovojevi}, svedok „od Usore“ 1370/74.116 Naziv „Treboti}“ se najranije javqa u dubrova~kim izvorima 1282. godine, kada su zabeleèna tri slu~aja trgovine robqem sa ovog podru~ja. Teritorija sredwovekovne ùpe Treboti} ocrtava se okvirno na osnovu podataka o istoimenoj nahiji, popisanoj u okviru „vilajeta Kova~“ — „Ze- mqe Kova~evi}a“ u Bosanskom sanxaku. U prvom sa~uvanom defteru iz 1468/69. godine popisani su timari posadnika tvr|ave Kqu~evac u vilajetu Kova~evi}a. Tako je wihov zapovednik — dizdar Resul imao u posedu dva sela u nahiji Osat i „selo Su}eska, koje pripada Treboti}u“, sa 30 doma}instava i {est neoèwenih ~lanova. Pored toga, posedovao je ~etiri pusta seli{ta — mezre Dubravine, ]elica, Kutuzero i @edawsko, ~ije wive su koristili ìteqi Su}eske. Ve}ina ovih naseqa moè da se identifikuje na terenu. Na desnoj obali gorweg toka Jadra, pritoke Driwa~e, sa~uvali su se ostaci tvr|ave Kqu~evac/Kli~evac, od koje je selo Su}eska udaqeno samo dva kilometra. Selo Kutuzero postoji i danas, oko 3 km ju- `no, dok se selo @edawsko nalazi na oko 4 km zapadno od Su}eske. Prema ranim osmanskim izvorima, nahija Treboti} pruàla se s desne obale Ja- dra, zapadno od Srebrenice i severno od oblasti Osata.117 Ostaje otvore-

115 M. Blagojevi}, nav. delo, 136–137. 116 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u, SSA 2 (2003) 177–178. 117 L. Thalloczy, Studien, 8, 15; G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski spisi, br. 193, 193a, 217, 314; J. Lu~i}, Spisi dubrova~ke kancelarije, II, Zagreb 1984, br. 782, br. 72 Severna Bosna 13–16. vek no pitawe da li je sredwovekovna ùpa Treboti} imala isti poloàj na terenu, jer su ùpska i nahijska organizacija po~ivale na druga~ijim principima nastanka. U tom smislu, vi{e je nalik ùpi ravnica oko doweg toka Driwa~e, nego {to je to dolina Jadra. Izleda da se u nahiji Tre- boti} o~uvalo samo ime ve}e sredwovekovne teritorije Treboti}, kao {to se u omawoj nahiji Zavr{ sa~uvao naziv ve}eg podru~ja Zavr{, odnosno u imenu male nahije Usore — naziv mati~ne ùpe Usore. Prilikom svog boravka u gradu Srebreniku na Majevici, ban Stjepan II je 15. marta 1333. izdao povequ Dubrov~anima kojom im ustupa Ston s Peqe{cem, u zamenu za 500 perpera godi{we, kao {to je to prethodno u~i- nio i kraq Du{an. U dokumentu se na prvom mestu navodi nekada{wi svedok „od Usore“ — Vitan Tihoradi}, a wegov brat Divo{ je ovoga puta imao funkciju pristava. Radoslav i [titko Hlapovi} bili su sinovi ~elnika Hlapa i predstavqali su „zemqu“ Soli, dok je Tvrtko Ivahni}, kao sin ùpana Ivahna Pribilovi}a sigurno bio svedok „od Treboti}a“. Za Mi- lo{a Vukasi}a postoji pretpostavka da je bio sin vojvode bosanskog Vuka [titkovi}a, pa je on zajedno s Hrvatinom Stefani}em i Stefanom Dru- ì}em predstavqao vlastelu „zemqe“ Bosne. Iako je redosled svedoka verovatno uslovqen mestom nastanka dokumenta — u podgra|u Srebrenika, za koga se u ne{to poznijim izvorima navodi da je „u Usori“, moè se uo~iti zna~aj koji je imala vlastela iz severnih krajeva bosanske dràve u centralnoj upravi.118 Budu}i da }e grad Srebrenik, posle wegovog prvog javqawa u istorijskim izvorima, sve vi{e dobijati na svom zna~aju, prilika je da ne{to vi{e kaèmo o tom nasequ. Ru{evine sredwovekovnog grada Srebrenika nalaze se na izdvojenoj i dominantnoj kr{evitoj steni masiva Majevice, na oko 500 metara nadmorske visine. Ispod grada proti~e Srebreni~ki potok, a u neposrednoj blizini je put koji povezuje Tuzlu i Grada~ac. We- govo podgra|e u kome je boravio bosanski ban pruàlo se u severnom podno`ju stene, o ~emu svedo~i naziv Varo{ koji danas pokriva predeo s wi- vama i pa{wacima. Izgled gradske tvr|ave i na~in izgradwe bili su u potpunosti prilago|eni plastici terena, me|utim, arheolo{ki ostaci iz sredweg veka slabo su sa~uvani, jer su prilikom fortifikacije tokom 18. veka wegovi ostaci gotovo u potpunosti ra{~i{}eni. Stenoviti plato opasan je bedemom sa ukupno ~etiri kule, od kojih je naro~ito oja~ana ona

1135; A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar — Mostar 2008, 255–257; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 135; M. Blagojevi}, nav. delo, 135–136, nap. 25, 143, nap. 59; P. An|eli}, Ubikacija oblasti Treboti}a,u:isti,Studije o teritorijalnoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 176–180; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 32, 36–37. 118 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 45; T. Smi~iklas, CD, X, 77–79; S. Mi- {i}, Humska zemqa, 60–61. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 73 koja se naslawa na stambenu zgradu. Kula na severu je u osmansko doba pretvorena u tvr|avsku xamiju. Osim iz male cisterne, posada se snabdevala vodom iz izvora u podno`ju ~iji je otvor bio naro~ito pa`qivo obzidan. Istraìva~i ovog lokaliteta dopustili su i mogu}nost da se, verovatno, u ju`nom delu platoa nalazio i mali vrt. Ovakav sistem utvr|ewa pokaza- }e se kao izuzetno efikasan u sistemu odbrane i bosanske i ugarske drà- ve, kao {to }e doga|aji ubrzo pokazati.119 Poput bana Bori}a, i ban Stjepan II bio je ukqu~en u feudalnu hije- rarhiju Ugarske, po{to je od kraqa Karla Roberta dobio na upravu dve ù- panije — Tolnu i Feher, kojima je u periodu od 1340. do svoje smrti, upravqao preko svojih viceùpana Pribislava i Martina.120 Negde u to vreme, 1340/42. godine, zasnovana je bosanska fraweva~ka vikarija na ~elu sa fra Peregrinom Saksonskim, koji je uìvao podr{ku bosanskog vladara. U stolnom mestu — Milima kod Arnautovi}a, podignuta je grobnica vladarske porodice s crkvom posve}enom sv. Nikoli. Tada je zapo~eta i izgradwa dvora u Bobovcu i u Sutjesci, gde je sme{ten fraweva~ki samostan sa crkvom sv. Grgura. O crkvenoj organizaciji na teritoriji „zemaqa“ Usore i Soli nema sa~uvanih podataka do po~etka vladavine bana Tvrtka. Iz ve} pomenute darovnice iz 1356. godine se saznaje da je posle bana Pri- jezde, Tvrtkov stric, ban Stjepan II, potvrdio katoli~koj crkvi sv. Petra u Usori posed Dubicu.121 Zanimqiv proces u razvoju teritorijalne uprave na tlu sredwovekovne bosanske dràve opaà se u posledwoj sa~uvanoj poveqi bana Stje- pana iz 1351. godine, izdatoj knezu Vuku i Pavlu Vukoslavi}u. Nekada- {wi svedoci „od Soli“ od ovog vremena se nalaze me|u predstavnicima „zemqe“ Usore. Re~ je o Pribislavu Hlapoti}u i Stipoju êlni~i}u, sinovima ~elnika Hlapa, zatim i Pribislavqevom sinu Poru~enu Pribi- slavi}u. „Zemqa“ Soli bila je sasvim ukqu~ena u sastav Usore, kao izuzetno prostrane upravne jedinice, koja se na taj na~in pro{irila sve do doweg Podriwa na istoku. Tu se, me|utim, teritorijalno {irewe wenog imena nije zaustavilo.122

119 ]. Truhelka, Na{i gradovi, Sarajevo 1904, 69–76; \. Basler, Stari grad Srebrnik, 110–129; isti, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, 5–64; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 84–85. 120 P. Engel, Archontologiaja, I, 127, 206; isti, Zur Frage, 27–29. 121 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku, 421, 437–438; isti, Studien, 331–332; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36; D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dràve u srednjovjekovnoj Bosni, 65–66. 122 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a kneèvima Vuku i Pavlu Vukoslavi}u (1351), SSA 1 (2002) 79–92, sa snimkom. 74 Severna Bosna 13–16. vek

USORA I PODRIWE

U prvih nekoliko godina svoje vladavine, pokazuje se da ban Tvrtko ipak nije imao vlast nad Usorom (sa Solima). U sa~uvanim dokumentima iz perioda od 1353. do 1355. nema pomena Usore u intitulaciji, kao ni usorske vlastele me|u svedocima. Tek 1. novembra 1356. ban se tituli{e kao dei gratia banus totius Bosne necnon et totius Vzure ac Solle (! Salle). De- stinator ove poveqe je bosanski biskup Petar ~ijoj je crkvi u Usori potvr|en i ovom prilikom posed Dubica. Tvrtko ~ak izri~ito kaè da je to u~inio „ad petitionem serenissimi principis domini nostri“, ugarskog kraqa Ludovika — Lajo{a I (1342–1382). îwenica da je Tvrtko bio prvi malo- letni vladar u ~itavom prethodnom nizu bosanskih banova, zatim, postojawe porodi~nog regentstva i odlazak knegiwe-majke Jelene na ugarski dvor 1353/54 — to sve ukazuje na uticaj ugarskog monarha na doga|aje u bosanskoj dràvi.123 O nesigurnosti ovog prelaznog perioda svedo~e i tri poveqe koje je knez Vlatko Vukoslavi} dobio kao garanciju svoje li~ne, imovinske i pravne bezbednosti.124 Do pred kraj 1356, ban Tvrtko je pristao da na ime miraza Jelisavete Kotromani} wenom suprugu, ugarskom kraqu, ustupi zapadni Hum s trgom Drijeva, a zauzvrat, kako se to vidi iz prethodno pomenute poveqe, Tvrtku je potvr|ena vlast nad banatom Bosne i Usore.125 Uprkos oduzimawu velikog prostranstva, Lajo{ I je nastavio s politikom u pravcu direktnog i potpunog pokoravawa bosanske dràve. Naredne, 1357. godine, wegovu vlast su priznali Grgur i Vladislav Pavlovi}, sinovi kneza Pavla Hrva- tini}a, i Grgur Stjepani}, „nobilibus de Greben et Dlamuch“. Sa svojim porodicama su se preselili na novoste~eni posed u ugarskoj dràvi — Do- bra Ku}a kod Daruvara. Potomci Grgura Pavlovi}a postali su plemi}i Nelip~i}i „od Dobre Ku}e“, ~ija }e se loza odràti do 1470. godine.126 Sve do leta 1363. ban Tvrtko se pomiwe kao verni vazal ugarskog kraqa, a onda je do{lo do nagle promene i Lajo{ I je organizovao vojni pohod protiv Bosne. Obrazloèwe je bilo ve} poznato — borba protiv jeretika,

123 V. ]orovi}, Kraq Tvrtko Kotromani}, Beograd 1925, 1–3; S. ]irkovi}, Istorija, 121–122; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36. 124 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 59–62; ista, Poveqa kojom ban Tvrtko Ko- tromani} daje „vjeru gospodsku“ knezu Vlatku Vukoslavi}u, 115–118; ista, Poveqa kojom ban Tvrtko Kotromani} potvr|uje ba{tinske posede knezu Vlatku Vukoslavi}u, na istom mestu, 99–114. 125 I. Kukuljevi}, Izvadci listinah i poveljah bosanskih, Arkiv za povestnicu jugoslavensku II (Zagreb 1852) 35; I. Ruvarac, Banovawe Tvrtka bana. Tri priloga k raspravi…, GZM 6 (1894) 5–7; V. ]orovi}, Kraq Tvrtko,7–8;\.To{i},Trg Drijeva, 50–54. 126 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji,64. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 75 kako se to navodi u uvodu nekolicine dokumenata ugarske kraqevske kancelarije — „…quod ubi in regno nostro Bosniae innumerabilis multitudo hae- reticorum et patarenorum pullulaset in errorem fidei orthodoxae“.127 O vremenu i ishodu tog pohoda sa~uvani su doma}i, ugarski i dubrova~ki izvori. Po- ~etkom juna, dubrova~ka vlada je pozvala sve svoje gra|ane u Bosni da se po- vuku ka primorskim krajevima i zabranila, pod pretwom kazne, da se skla- waju u bosanske gradove. Isto nare|ewe je ponovqeno polovinom tog meseca.128 Ugarska vojska je krenula u dva glavna pravca — kraq li~no je poveo odrede na grad Soko u ùpi Plivi, u ~ijoj neposrednoj okolini je boravio 8–10. jula. Grad je, ipak, uspeo da odoli ugarskoj opsadi, u ~emu je najvi{e bio zasluàn knez Vukac Hrvatini}. Wegova „verna slu`ba“ je nagra|ena tri godine kasnije, kada mu je ban Tvrtko darovao i grad Soko i celu ùpu Plivu u ba{tinu.129 Drugi deo ugarske vojske kretao se pod zapovedni{tvom palatina Nikole Konta i ostrogonskog nadbiskupa Nikole, i wihov napad bio je usmeren na grad Srebrenik na Majevici, za koji se ovoga puta izri~ito ka- è da je u Usori. Naime, desio se nesre}ni slu~aj da je tom prilikom izgubqen veliki kraqevski pe~at, u posedu nadbiskupa koji je ujedno bio i kancelar ugarskog kraqa. Prema zvani~noj verziji, me|utim, pe~at je navodno bio ukraden iz {atora nadbiskupa. To je zna~ilo da sve ranije kraqevske darovnice moraju ponovo da budu potvr|ene novim Lajo{evim pe- ~atom, pa se u tom konteksu ~esto pomiwe pohod u Usoru.130 Iako vojna akcija u oba pomenuta pravca nije dovela do o~ekivanih rezultata, vlast ugarskog kraqa priznao je jo{ jedan vlastelin iz „zemqe“ Dowi Kraji. Bio je to knez Vlatko Vukoslavi}, koji je 1364. godine kraqu Lajo{u predao svoj grad Kqu~ s pripadaju}im selima, u zamenu za posed Br{qanovac u Krièva~koj ùpaniji. Na taj na~in je jo{ jedna bosanska vlasteoska porodica postala ugarska plemi}ka familija, pod imenom (V)Latkovi}i „od Br{qanovca“.131

127 G. Fejer, CD, IX–3, 395, 397. 128 J. Tadi}, Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, I, Beograd 1935, 112–114. 129 I. Nagy, Hazai Okleveltar 1234–1536, Budapest 1879, 268–269; [. Ljubi}, Listine o odno{ajih izmedju Ju`nog Slavenstva i Mleta~ke Republike, IV, Zagreb 1874, 57; F. [i{i}, Studije iz bosanske istorije. O ratu bana Tvrtka s ugarskim kraljem Ljudevitom I godine 1363, GZM XV (1903) 319–325; P. Engel, Zur Frage, 33–34; J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366), 167–184, sa snimkom poveqe. 130 G. Fejer, CD, IX–3, 395, 397, 399, i daqe; CD Zichy, III, 226; T. Smi~iklas, CD, XII, 670–671; CD, XIII, 338–339, 358–359. U Ugarskoj je sve do 1374, jedini kraqevski pe~at koji je imao zakonsku snagu da pru`a autenti~nost bio veliki vise}i obostrani kraqevski pe~at. Vladar ga je nosio sa sobom na putovawa i bio je deo svake kraqevske darovnice. — P. Engel, The Realm of St Stephan, 163, 190–191. 131 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 67. 76 Severna Bosna 13–16. vek

Gubitak prostranih delova dràvne teritorije, uz stalno opadawe vlasti i autoriteta bosanskog bana, pogodovalo je ostvarivawu planova ugarskog monarha. Prelomni trenutak u bosansko-ugarskim odnosima na- stupio je polovinom februara 1366. godine, kada je kulminiralo nezadovoqstvo bosanske vlastele. Predvo|ena Tvrtkovim bratu~edom Dabi{om i Sankom Miltenovi}em, ona je za novog bosanskog vladara istakla Tvrt- kovog brata — kneza Vuka, novim imenom Stefana. U svom pismu od 29. marta upu}enog Mleta~koj republici, Tvrtko pi{e kako ga je neverna vlastela potpuno izbacila iz dràve, tako da je bio primoran da se sa majkom skloni na dvor ugarskog kraqa. Ipak, uz vojnu pomo} svog seniora, ban je uspeo da se do ovog datuma vrati na vlast, dodu{e ne u potpunosti (licet non in toto), kako to sam kaè u pismu.132 O tim doga|ajima bitne podatke pruà znatno mla|i izvor — Mavro Orbin. On navodi kako su protiv Tvrtka ustali i bra}a Dabi{i}, po imenu Vladislav, Pur}a i Vuk, „koji su dràli mnogo zemqe na reci Drini, i u Bosni, i u Usori“. U dubrova~kim izvorima se Dabi{i}i dovode u vezu s gradom Ku~latom, na u{}u Jadra u Driwa~u, kao i sa obla{}u Ludmer,izme|u Jadra, Driwa~e i Drine.133 Pomenuti grad Ku~lat sa svojom varo{i — Podku~latom, prema naj- novijim lingvisti~im istraìvawima, odgovara „naseqenom gradu“ Kon- stantina Porfirogenita, Lesniku (Lesnhk), odnosno Lije{awu, koji i danas postoji kao selo u podno`ju grada Ku~lata.134 Gradsko utvr|ewe bilo je sme{teno na okomitoj steni na desnoj obali Jadra, iznad wegovog u{}a u Driwa~u. Grad je imao period uspona do kraja 14. veka, kao tranzit- na stanica u trgovini izme|u Srebrenice i Zvornika, i izme|u bosanske dràve i Srbije.135 Tvr|ava sa ostacima stare varo{i privukla je pa`wu i putopisca Evlije êlebije u drugoj polovini 17. veka, koji je ostavio jedan lep opis: „Vrletna stijena na kojoj je podignut grad nagnuta je ne{to prema jugoisto~noj strani, a sama stijena je {iljata kao jaje. Grad nema opkopa, a opasan je paklenim ponorom… Mnogi konji i ljudi posrnuli su na tom putu u po- nor… Iz toga grada silazi se u varo{ s naporom… Tu je jo{ od davnih vremena postojala varo{ koja je, izgleda, bila vrlo velika. I sada ima tragova njenih gra|e-

132 [. Ljubi}, Listine, IV,84. 133 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 149; 345 (S. ]irkovi}); isto, Zrewanin 20062, 149, 384–385 (S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 417–418; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I,48–49;H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 171; J. Mrgi}, @u- pe i naseqa „zemqe“ Usore, 36–37; A. Loma, Ludmer, Srpski jezik III, 1–2 (1998) 13–27. 134 A. Loma, Serbisches und Kroatisches Sprachgut bei Konstantin Porphyrogennetos, 112. 135 M. Dini}, nav. delo, 35; M. Vego, Naselja srednjovjekovne bosanske dràve, Sa- rajevo 1957, 66; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 34–36. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 77 vina koje su za vrijeme opsade poru{ene. Postoji i jedan kraljev bazen za ribe, od koga su zbog opsada, tri ukupno, ostale samo ru{evine.“136 Mavro Orbin tako|e navodi da se bosanski ban iz Ugarske prvo vratio u Usoru, gde je okupio vernu vlastelu i krenuo protiv svog brata Vu- ka.137 Posredno o tome svedo~i i Tvrtkova poveqa od 11. avgusta 1366, a re~ je o darovnici za kneza Vukca Hrvatini}a, koji je ovom prilikom dobio grad Soko sa ùpom Plivom. Vladarska titulatura je pa`qivo sastavqena, s posebnim akcentom na kontinuitetu vlasti i na samodràvnosti: gospodin ban Tvrtko, sin gospodina kneza Vladislava, a sinovac velikoga i slavnoga gospodina bana Stjepana, milo{}u bo`jom gospodin mnogim zemqama, Bosne i Soli i Usore i Dowim krajima i Podriwu i humski gospodin.138 S razlogom se, dakle, moè uzeti da je od marta do avgusta Tvrt- ko uspeo da konstitui{e svoju vlast u svim dotada{wim „zemqama“ bosanske dràve, kao i u „zemqi“ Podriwe, nakon „rasapa“ vlastele Dabi- {i}a, ~iji su posedi bili upravo u Podriwu. Prema savremenom geografskom shvatawu, sredwe Podriwe je oblast oko doline Drine, sa obe wene obale, obuhvataju}i dana{we op{tine Ba- jina Ba{ta, Srebrenica, Qubovija, Bratunac, Zvornik i Mali Zvornik. Usled istorijsko-geopoliti~kih razloga, ovaj prostor se danas ne doì- vqava kao jedinstvena geografska celina sa svojim istaknutim granicama. Sredwovekovna istorijska oblast — „zemqa“ Podriwe u okviru bosanske dràve prostirala se zapadno od sredweg toka Drine, i severno od gorweg Podriwa — „zemqe“ Drine, odnosno ju`no od doweg Podriwa, gde je reka Drina predstavqala granicu izme|u „zemqe Srem“ i Ma~vanske banovine, s jedne, i „zemqe“ Usore i Usorsko-solske banovine, s druge strane. U okviru „zemqe“ Podriwe nalazio se sliv Driwa~e, gde su se prostirale oblasti Bira~a, Osata i Ludmera, na jugu sve do granice razvo|a Pra- ~e. Za razliku od oblasti gorweg i doweg Podriwa, sredwovekovna bosanska dràva je upravo na ovom prostoru najranije izbila na levu obalu Dri- ne, koja je, kako navode Jovan Kinam i pop Dukqanin, ~inila granicu izme- |u Bosne i „ostatka Srbije“, odnosno Ra{ke.139

136 Evlija êlebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komentar H. [abanovi}, Veselin Masle{a, Sarajevo 1979, 481–482; Evliya Üelebi Seyahatnamesi, hzr. S. A. Kahraman, Y. Dagl›. 6. Kitap, Istanbul 2002, 294. 137 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 149; 345. 138 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366), 167–184, sa snimkom poveqe i kartom ùpe Plive. 139 Letopis popa Dukqanina, 307; Jovan Kinam, Spisi o istoriji, 54–55; M. Di- ni}, nav. delo, 32; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36–37; A. Loma, Ludmer, 13–27; M. Blagojevi}, Podriwe, 36–38, 43; M. Stepi}, Regionalizacija,u:Drina, 432–453. 78 Severna Bosna 13–16. vek Osim {to se izdvajala kao istorijska i geografska oblast, koja je u politi~ko-upravnom smislu bila vezana za „zemqu“ Usoru, Podriwe je bilo organizovano kao posebna „zemqa“ — teritorijalno-upravna jedinica bosanske dràve, o ~emu svedo~i weno ukqu~ivawe u intitulaciju bosanskih vladara od vremena bana Tvrtka I. Uloga koju je vlastela iz „zemqe“ Usore sa Solima imala u restitu- ciji vlasti bana Tvrtka i u dràvnoj upravi ogleda se kroz listu svedoka u pomenutoj poveqi za kneza Vukca. Prvih {est vlastelina bili su „dobri Bo{wani“, a zapravo su poticali iz „zemqe“ Bosne i Huma. Za kneza Vlaja (Vla|a) Radivojevi}a se pretpostavqa da je imao posede negde u isto~noj Bosni, prema Usori, budu}i da se 1370/74. pomiwe i kao svedok „od Uso- re“. Sanko Miltenovi} se do avgusta 1366. izmirio sa banom Tvrtkom, koji mu je oprostio „neveru“ — u~estvovawe u pobuni kneza Vuka, i ne samo to. Data mu je funkcija kaznaca, koju je on obavqao na teritoriji „zemqe“ Bosne i isto~nog Huma, budu}i da je u zapadnom delu Huma postojala vlast ugarskog kraqa. Slu`ba tep~ije Milata je tako|e bila ograni~ena na prostor isto~nog Huma, a mati~ni posedi porodice Milatovi}a prostirali su se u Dubravama i u dolini Neretve.140 Kao predstavnici „od Usore“ navedeni su vojvoda Tvrtko (Ivahni}), sin tep~ije Ivahna Pribilovi}a, kaznac Stjepoje êlni~i}, sin ~elnika Hlapa, i tep~ija Sladoje Divo{evi}, sin kneza Divo{a Tihoradi}a. U pitawu su dakle potomci prethodne generacije velmoà koji su imali najvi{e upravne funkcije u ùpi Treboti}, „zemqama“ Usori i Soli. S obzirom na to da je porodica vojvode Tvrtka, koji se nalazi na ~elu dràvne uprave u „zemqi“ Usori, svoje ba{tinske posede imala u ùpi Treboti}, i ova ùpa je na ovaj na~in ukqu~ena u sastav Usore. Tvrtko i wegov sin Vlatko Tvrtkovi} (Vojvodi}) obavqali su ~itav niz godina slu`bu vojvoda usorskih. Kako se posebni svedoci „od Podriwa“ ne navode sve do 1400. godine — tek po nestanku porodice Ivahni}-Tvrtkovi}, moè se pretpostaviti da je ùpa Treboti}, kao politi~ko sredi{te vojvoda usorskih, svojim zna~ajem natkrilila teritorijalno ve}i pojam Podriwa. U upravno-teritorijalnom smislu, Podriwe se dovodi u vezu sa severnim delom bosanske dràve, odnosno sa „zemqom“ Usorom. Nakon pomenute godine, situacija se potpuno promenila — ime Treboti}a nestaje iz istorijskih izvora sve do perioda osmanske vlasti, a na zna~aju dobija Podriwe i wena vlastela Diwi~i}i/Kova~evi}i.141

140 M. Dini}, Dr`avni sabor, 42–48; isti, Humsko-trebiwska vlastela,Beo- grad 1967, 30–31, 64; J. Kali}, Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17–54; S. Mi{i}, Humska zemqa, 64–69. 141 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 135–136, nap. 25, 142–143; P. An|eli}, Ubika- cija oblasti Treboti}a, 179–180; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 33, 36–37; ista, Poveqa bana Tvrtka Kotromani}a knezu Vukcu Hrvatini}u, SSA 2 (2004) 167–184. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 79

Vlast bosanskog bana na ovako prostranom podru~ju Usore ogledala se i u finansijskoj i imovinsko-pravnoj slu`bi, kroz funkcije kaznaca i tep~ije.142 Sve {to je do sada pomenuto ukazuje na to da je „zemqa“ Usora, ~vrsto organizovana u jedinstvenu upravnu celinu, bila jedan od glavnih oslonaca vlasti bana Tvrtka. Obuhvataju}i zapravo ~ak tri istorijsko-geografske oblasti — Usoru, Soli i Podriwe, dostigla je vrhunac svog teritorijalnog prostranstva, zna~aja i ugleda. Sasvim suprotan slu~aj odigrao se upravo u tom periodu — Dowi Kraji su prestali da postoje kao „zemqa“ u zna~ewu upravne jedinice bosanske dràve, budu}i da su neki weni delovi bili pod neposrednom vla{}u ugarskog kraqa, a drugi u ba- {tinskom posedu porodice Hrvatini}a. Vladarski domen bosanskog bana bio je ograni~en na ùpe Uskopqe, Luku i Lu{ci, i samo na tako sku~enom podru~ju mogla je da se oseti wegova neposredna vlast. Me|utim, naziv Dowi Kraji je nastavio da postoji kao ime za istorijsku oblast i geografsko podru~je s jasno odre|enim granicama.143 Moè se primetiti da je sli~an slu~aj bio i s Podriwem. Sukob izme|u bra}e, bana Tvrtka i kneza Vuka-Stefana, nastavio se i slede}e godine. Pre 1. juna 1367, kada je bosanski vladar posetio Du- brovnik, u kome je uto~i{te na{ao wegov brat, Tvrtko je izdao povequ knezu Pavlu Vukoslavi}u. Ovom ispravom su potvr|eni svi posedi koje je knez Pavle drào u vreme kada je „pristupio“ banu Tvrtku, {to se odnosi mo`da na pohod ugarskog kraqa 1363, ali, verovatnije na vreme pobune kneza Vuka i dela bosanske vlastele. Knezu Pavlu je garantovana „vjera gospodska“ da mu se ni{ta lo{e ne}e desiti dok ga „ne ogleda Bosna i Uso- ra“, kao i wemu jednaki — „druìna plemeniti qudi“. I ovoga puta je sastav liste svedoka veoma indikativan u pogledu osvetqavawa statusa „zemqe“ Usore i wene vlastele. Broj predstavnika Usore je identi~an broju „dobrih Bo{wana“ — obe oblasti su dale po {est svedoka, {to govori o uticaju usorske vlastele na dràvne poslove. Na prvom mestu me|u usorskim svedocima pomenut je kaznac Stjepoje êlni~i}, potom slede vojvoda (usorski) Tvrtko (Ivahni}), knez Tih~in (Vitanovi}), ùpan Poru~en (Pribislavi}), knez Juraj Dobroslavi} i Tvrtko êkanovi}.144 U pratwi bosanskog bana iste godine u Dubrovniku na{li su se tep- ~ija Sladoje Divo{evi}, knez Vlaj Dobrovojevi} i knez Vukota Pribini}. Tom prilikom je dubrova~ka vlada odlu~ila da posreduje u izmirewu „inter magnificos et potentes dominos Tuertco et Stephanum banos Bossine“. Opa-

142 M. Blagojevi}, Tep~ije u sredwovekovnoj Srbiji, Bosni i Hrvatskoj, 33–34; isti, Dràvna uprava, 29–30. 143 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 68. 144 L. Thalloczy, Studien, 26–27; J. Mrgi}-Radoj~i}, nav. mesto. 80 Severna Bosna 13–16. vek snost od pretendenta na presto jo{ uvek nije bila otklowena, jer Tvrtko, kako iz dokumenta sledi, nije bio priznat za jedinog bosanskog vladara.145 Knez Vuk, u izvorima ban Stefan, obratio se 1368. godine papi za pomo} kako bi vratio svoju ba{tinu koju mu je oduzeo stariji brat. On je op- tuìo Tvrtka da je jeretik, poput ve}ine prethodnih vladara Bosne, te moli papu da ga preporu~i ugarskom kraqu na ~ijem dvoru je ve} boravio. Kao {to je poznato, prva poseta kneza Vuka-Stefana bila je 1353/54. godine sa majkom Jelenom, a verovatno su usledile i druge, budu}i da je to bila jedna od vazalnih obaveza preuzetih prema ugovoru iz oko 1356/57. godine Papa Urban V je iza{ao u susret wegovim molbama i pismom od 14. decembra 1369. zatraìo je od kraqa Lajo{a da pomogne „mladom banu Stefanu“.146 Jedan vojni pohod „protiv bosanskog bana“ pomiwe se u ugarskim izvorima u prole}e 1368. godine, ali je pitawe protiv koga je bio usmeren, s obzirom na to da i Tvrtko i Vuk-Stefan nose titulu bana u dubrova~kim, papskim i ugarskim dokumentima.147 Odgovor bi mogla da pruì neprecizno datirana poveqa bana Tvrtka za kneza Stjepana Rajkovi}a i wegovog brata Vuka iz 1370/74. godine. „Ver- na slu`ba“ ovog vlastelina bila je u tome {to je odbranio grad Bobovac od napada ugarske vojske, koji se odigrao verovatno 1370, i {to je posredovao u kona~nom izmirewu bra}e. Moè se dakle pretpostaviti da je Vuk-Ste- fan uspeo da dobije podr{ku i vojnu pomo} kraqa Lajo{a u svom poku{aju da do|e na banski presto, ali i to je propalo. Me|u darovanim posedima, u lo{oj latinskoj transkripciji se pomiwe i „B’rto`nik na Uzore V’lsi“, koji ne moè da se identifikuje. Kao usorski svedoci se navode knez Sladoje (Divo{evi}), koji je do tada obavqao du`nost tep~ije, zatim, vojvoda (usorski) Tvrtko (Pribini}), Vlatko Jurjevi} i Vlaj Dobrovojevi}.148 Iz osme decenije 14. veka sa~uvani su izvorni podaci o organizaciji katoli~ke crkve na prostoru severne Bosne. Svadba bana Tvrtka s Dorote- jom, }erkom vidinskog cara Stracimira, proslavqena je na imawu bosanskog biskupa Petra. U pitawu je selo Sv. Ilija, kako je upisano u poveqi kojom je bosanski ban 8. decembra 1374. poklonio posed Jel{avicu bosanskoj biskupiji.149 Pomenuto selo sa istoimenom crkvom nalazilo se neda-

145 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 176; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 73; Monumenta Ragusina — Libri Reformationum, IV, 93. 146 E. Fermendìn, Acta Bosnae potissimum ecclesiastia ac civilis (925–1752), Zagra- biae 1892, 36–37. 147 CD Zichy, III, 388. 148 \. [urmin, Hrvatski spomjenici, I, Zagreb 1898, 85–86; J. [idak, O vjerodostojnosti isprave bosanskog bana Tvrtka Stjepanu Rajkovi}u, Zbornik radova FF u Zagrebu II (1954) 37–48. 149 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 40–42; M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 151; 346 (S. ]irkovi}); isto, Zrewanin 20062, 151–152, 386–387 (S. ]irkovi}); M. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 81 leko od Modri~e, budu}i da se u popisu samostana usorske fraweva~ke kustodije iz 1385/90, navodi crkva sv. Ilije — Modri~a. U najranije sa~uvanom osmanskom izvoru — defteru iz 1533, u nahiji Nenavi{tu upisana je mezra crkve Ilinska poqa, koja je pripadala selu Modri~i.150 Manastir- ska crkva je naàlost stradala oko 1663. godine, kada je prema pisawu fra Nikole Ogrami}a-Olov~i}a, reka Bosna promenila svoje korito i udarila novim tokom, tako da je sru{ila zdawe. Me|utim, u dana{wem nasequ Cr- kvine kod Modri~e otkriveni su arheolo{ki ostaci sredwovekovne crkve i nekropole, koji bi, prema svom poloàju na terenu, mogli da odgovaraju crkvi sv. Ilije.151 Bosanska biskupija je, kao {to je re~eno, dobila ovom prilikom posed Jel{avicu, koji se grani~io s ranije poklowenim posedom Dubica, {to omogu}ava wegovu preciznu identifikaciju. Naime, petnaestak kilometara jugozapadno od Dubice, danas postoji naseqe Jo{avica, na istoimenoj reci koja nastaje spajawem Male i Velike Jo{avice.152 O intenzivnijem delovawu fraweva~kog reda svedo~i broj samostana koji su do 1385/90. bili osnovani i organizovani u okviru bosanske fraweva~ke vikarije. Wu je ~inilo sedam kustodija, od kojih je svaka obuhvatala odre|eni broj samostana. U pitawu su slede}e kustodije: duvaw- ska, grebenska, bosanska, usorska, ma~vanska, bugarska i kovinska. Me|u pomenutim kustodijama, teritorije usorske i ma~vanske su se dobrim delom nalazile na podru~ju „zemqe“ Usore, kako se to moè zakqu~iti na osnovu ubikacije samostana. Ne iznena|uje zato ~iwenica da su 1448. godine ove dve kustodije spojene u jednu — usorsku kustodiju, sa sedi{tem u manastiru sv. Marije u Zvorniku.153 U popisu fra Bartola Pizanskog, unutar usorske kustodije postojalo je {est samostana: \akovo, „S. Hlye“, „Verbice“, „Schachoue“, „Lin- due/Indue“, „Buchouiche“, dok je ma~vanska obuhvatala osam — „Alsan“, „Biblina/Bilina“, „Lab/Laba“, „Mazue“, „S. Marie in Campo“, „Coscick“, „Verchcrup“„Sreberniza“.154 Potrebno je posvetiti pa`wu ovim toponi-

Orbini, Kraljevstvo Slavena, 420; V. ]orovi}, Kraq Tvrtko, 36–38; N. Radoj~i}, Da li se ban Tvrtko ven~ao 8. decembra u Ilincima u Sremu,u:Iz pro{losti Vojvodine, Novi Sad 1956, 7–16. 150 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci I, Sarajevo 1912, 37; D. Mandi}, Franje- va~ka Bosna, 231; A. Handì}, Dva prva popisa,154;M.S.Filipovi},Modri~a, Skopqe 1932, 28–30; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36. 151 J. Jeleni}, Spomjenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878),146;M. Filipovi}, Modri~a, 29; ALBiH, II, 5.9. U istoriografiji postoji i drugo mi{qewe o mestu gde je proslavqena svadba bosanskog bana. Re~ je o selu Ilincima u Sremu, kod [ida — vid. V. Klai}, Crtice o Vukovskoj ùpaniji i \akovu u srednjem vijeku, 105–106. 152 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36. 153 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci, I, 37–38; D. Mandi}, nav. delo, 35–43. 154 J. Jeleni}, nav. delo, 37–38. 82 Severna Bosna 13–16. vek mima koji daju osnova za rekonstrukciju mreè naseqa u Usori. Posle \a- kova i sv. Ilije kod Modri~e, pomenuti samostan u „Vrbici“ mogao je da se nalazi u dana{wem Vrbovcu, jugozapadno od poseda Dubice. Skakava odgovara istoimenom dana{wem nasequ, isto~no od Modri~e, na levoj obali Velike Tiwe. Selo pod ovim nazivom pomiwe se u popisu nahije Koraj 1533. godine, ali bez pomena crkve. Istoj nahiji je pripadala i Bukovica, kod Brezovog poqa, gde se danas nalaze Dowa i Gorwa Bukovica.155 Polo- àj naseqa „Lindve“ nije, naàlost, mogu}e utvrditi na terenu. Usorska kustodija je dakle obuhvatala podru~je Posavine, na potezu od \akova i Vrbice do Bukovice. Ma~vanskoj kustodiji pripadao je samostan u Al{anu, koji se verovatno nalazio na prostoru dana{weg poqa Ma{aw, kod Posavskih Pod- grajaca, preko puta Br~kog. Ostaci fraweva~kog samostana u Bijeqini, navedenoj na drugom mestu u popisu, mogli bi da se nalaze u selu „Popovi ili Zvona{ Seli{te“ koje se pomiwe u nahiji Bijeqini 1533. godine. Sa- mostan u Labu nalazio bi se u dana{wem Ugqeviku, budu}i da se ovo naseqe u popisu 1533. i 1548. pomiwe kao „Lab-deresi“, u zna~ewu „dolina Laba“, i „Lab-deresi, drugim imenom Ugqevik“. U jednom dubrova~kom sudskom aktu iz 1425/26. pomiwe se fra Pavle, koji je oti{ao iz Srebre- nice i postao gvardijan u samostanu u Labu. Slede}i samostan nalazio se u gradu Ma~vi, po kome su nazvane banovina i fraweva~ka kustodija. Cr- kva „sv. Marije u Poqu“ bila je sagra|ena ili u Poqu kod Bijeqine, ili kod dana{weg naseqa Koraj. U prilog drugom mi{qewu govori popis nahije Koraj, u kome se pomiwe crkva sv. Marije kod sela Bili Potok, {to bi, prema mi{qewu A. Hanxi}a, odgovaralo dana{woj Bijeloj Rijeci. Po- sledwa tri navedena samostana ma~vanske kustodije nalazila su se u Teo- ~aku, Vrhkrupi ili Vrhkrupwu, i u Srebrenici.156 Posmatraju}i identifikovana naseqa, postavqa se pitawe kojima od wih se moè pridodati ve}i ekonomski zna~aj, pa i status gradskog naseqa. U prvom redu se to odnosi na Srebrenicu i Teo~ak, ~ija podgra|a su evidentirana, a mo`da i na \akovo i Ma~vu. [to se ostalih naseqa ti~e, nije sa~uvano dovoqno izvorne gra|e koja bi direktno svedo~ila o wihovom vi{em statusu od trgova. S obzirom na wihovu lokaciju, mreà fraweva~ke organizacije tekla je rubnim, grani~nim podru~jem „zemqe“ Uso- re. Ako se pogleda razme{taj samostana drugih kustodija koje su zahvatale

155 A. Handì}, Dva prva popisa, 144, 146. 156 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci I, 37–38; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 94–95; D. Mandi}, Franjeva~ka Bosna, 292–232, 235–243; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 281–284; A. Handì}, Dva prva popisa, 144–146, 154, 191, nap. 493, 494; isti, Postanak i razvitak Bijeljine u XVI vijeku, POF 12–13 (1962–63) 48–51; S. ]irkovi}, Jedna parnica srebreni~kih frawevaca, GDI BiH 40–41 (1989–1990) 30–41; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 39. Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 83 teritoriju bosanske dràve bana Tvrtka — grebenske (Greben — Krupa na Vrbasu, Gla`) i bosanske (Sutjeska, Visoko, La{va i Olovo), dobija se odre|ena slika. îtav sredi{wi pojas, gde }e se u narednom stole}u pojavi- ti gradski centri s crkvama, poput Zve~aja, Jajca, Doboja, Maglaja, Zvo(r)nika i Srebrenice, jo{ uvek nisu bili pokriveni mreòm katoli~ke crkvene organizacije. Grad Teo~ak, u ~ijem je podgra|u — Podteo~aku, bio sme{ten fraweva~ki samostan sa crkvom, nalazio se na vrhu izdvojenog breùqka nad dolinom re~ice Tavne, a wegovi ostaci jo{ uvek nisu arheolo{ki podrobnije ispitani. Osnova gradskog utvr|ewa bila je trougaonog oblika, sa po jednim torwem u svakom uglu, dok je jedini prilaz bio mogu} sa zapadne strane. Osnovna vojno-strate{ka uloga ove tvr|ave bila je da brani va`nu raskrsnicu puteva u svom podno`ju — jedan od wih je vodio iz Posavine preko Majevice u dolinu Spre~e, a drugi u dolinu Sapne do Zvornika. Ne- ma podataka o tome da su trgovci boravili u wegovom podgra|u, iako bi se to moglo o~ekivati zbog samog postojawa varo{i kao mesta nepoqopri- vredne aktivnosti.157 U Tvrtkovim ispravama iz 1378. i 1380. godine primetno je opadawe broja usorskih svedoka, a istovremeno se beleì uspon pojedinih velmo- à, kao {to su to bili vojvoda Vlatko Vukovi}, vojvoda Hrvoje Vuk~i} i knez Pavle Radenovi}. Tako se u prvoj pomenutoj poveqi pomiwe Vlatko Vojvodi} — Tvrtkovi}, sin usorskog vojvode Tvrtka, a istom prilikom je prvi put upisan ùpan Diwica, rodona~elnik podriwskih Diwi~i}a/Ko- va~evi}a. U narednoj poveqi, izdatoj velikom vojvodi Hrvoju Vuk~i}u, od usorskih svedoka je upisan knez Dobroslav Divo{evi}, sin Divo{ev, dok je vojvoda Vlatko Tvrtkovi} bio svedok „od Treboti}a“.158 Bez obzira na ovakvu teritorijalnu odrednicu, koja locira ba{tinske posede ove porodice, Vlatko je vr{io funkciju „vojvode usorskog“. Na ovaj na~in je deo Podriwa ukqu~en u prostranu teritorijalno-politi~ku jedinicu. Ubrzo }e prostor severne Bosne kao kraji{te bosanske dràve dobiti veliki politi~ki zna~aj. Iz jedne odluke dubrova~kog Ve}a umoqenih od 21. avgusta 1382, saznaje se da je kraq Tvrtko nameravao da ide u Usoru, ali bliè okolnosti wegovog putovawa nisu poznate.159

157 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, NS 1 (1953) 14; \. Basler, Stari gradovi na Majevici i Trebovcu, 63; ALBiH II, 6.217; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 85, nap. 45. 158 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 186–190; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 75–83; G. ^remo{nik, Bosanske i humske poveqe sredweg veka,GZMn.s.IV–V (1949–1950) 119–122; R. Mihaq~i}, Poveqa kraqa Stefana Tvrtka I Kotromani}a knezu i vojvodi Hrvoju Vuk~i}u Hrvatini}u, SSA 1 (2002) 117–129; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I,41. 159 M. Dini}, Odluke ve}a Dubrova~ke republike I, Beograd 1951, 242. 84 Severna Bosna 13–16. vek

KRAJI[TE U USORI

Kovitlac gra|anskog rata zahvatio je Ugarsko kraqevstvo odmah posle smrti Lajo{a I (1382). Do polovine 1386. godine, kraq Tvrtko je nominalno pruào podr{ku kraqici-majci Jelisaveti (Kotromani}) i kraqici Mariji, kao i svom prijatequ i kumu, palatinu Nikoli Gorjanskom. U zamenu za svoju podr{ku, kraq Tvrtko je zauzeo Kotor i krenuo u osvajawe hrvatskih i dalmatinskih gradova.160 Ali, nakon poraza kraqevske stran- ke u bici kod Gorjana (25. jula 1386), bosanski vladar je otvoreno pruìo podr{ku pobuwenicima predvo|enim bra}om Horvati. U pitawu su zagreba~ki biskup Pavle, Ladislav i ma~vanski ban Ivani{ Horvati, kojima su se pridruìli vranski prior Ivan Pali`na i bosanski biskup Juraj. Odmetnici su se u~vrstili u pograni~nim krajevima Ugarske, u neposrednom susedstvu Bosanske kraqevine i dràve kneza Lazara, kako bi imali oslonac i sigurno zale|e. Sukobi su otpo~eli u prole}e pomenute godine, na tlu vukovske i sremske ùpanije i Ma~vanske banovine. Nakon zaro- bqavawa kod Gorjana, kraqice i palatin su preme{tani po odmetni~kim upori{tima (Orqavac, âklovac, Gumnik, Po~iteq i Novigrad).161 Do preokreta je do{lo u prole}e naredne godine (1387), posle bitke kod êrevi}a, kada je sin ubijenog palatina, ma~vanski ban Nikola Gorjan- ski (Mla|i) potukao vojsku bra}e Horvati. Nakon toga, Gorjanski je zarobio Ivani{a Horvatija, koji se sklonio u Poègu, ali je on ubrzo uspeo da se izbavi zarobqeni{tva i da pobegne na teritoriju Bosanskog kraqevstva, gde je dobio pomo} kraqa Tvrtka. Tu mu se pridruìo i bosanski biskup Ju- raj, koji je pobegao iz svog sedi{ta u \akovu. Ustani~ka vojska je ponovo u septembru 1387, krenuv{i iz severne Bosne, pre{la Savu i pusto{ila Me- |ubosu}e (Bazakoz) — predeo izme|u Save i Bosuta, i {ire, sremsku i vukovsku ùpaniju. Suprug kraqice Marije, kraq @igmund Luksembur{ki (1387–1437) u svom pismu Mle~anima je najavio da }e 12. oktobra krenuti iz \akova kako bi slomio oholost „bosanskog bana“ (tj. kraqa Tvrtka) i drugih pobuwenika. Vojska koju su predvodili ban Nikola Gorjanski i Stefan Koro|i uspela je da nanese teàk poraz protivnicima, ali se ban Ivani{ Horvati i ovog puta sre}no izvukao i pobegao u Bosnu.162

160 E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1990, 7–26; P. Engel, The Realm of St Stephan, 195–202; Istorija Ma|ara, 122–126 (P. Rokai); D. Lo- vrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 34–41. 161 S. ]irkovi}, Kosovska bitka u me|unarodnom kontekstu, Glas SANU 378 — Odeqewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 60–61. Kraqica Marija u svojoj poveqi Niko- li Gorjanskom Mla|em, izdatoj 14. septembra 1387, kao o~evidac opisuje sled doga|aja — T. Smi~iklas, CD, XVII, 85–92. 162 G. Fejer, CD, X–1, 316–317; 417–418; X–4, 663–664; F. [i{i}, Nekoliko isprava iz po~etka XV stolje}a, Starine JAZU 39 (1938) 276–286; G. Wenzel, Acta extera, III, 667; Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 85 Pomo} kraqa Tvrtka nije bila ograni~ena samo na pruàwe vojne podr{ke, budu}i da je banu Ivani{u dao „neka mesta u Usori“, kako to prenosi Mavro Orbin.163 Precizno je poznato samo jedno — grad Dobor,nais- pustu planine Vu~jak na levoj obali doweg toka reke Bosne. Sa suprotne obale ka reci se spu{taju ogranci Trebave ~ine}i sutjesku, pa je na ovom mestu od davnina bio „brod“ na Bosni. Zna~aj ovog izuzetno povoqnog strate{kog poloàja — kontrola puta dolinom Bosne ka unutra{wosti, bio je uo~en jo{ u preistoriji, i posvedo~en je kontinuitet wegove upotrebe sve do novijeg vremena. Horvati nisu gradili sasvim novo, ve} su oja~ali ve} postoje}e utvr|ewe koje stilski pripada romani~kim gra|evinama, i prilagodili ga tada{wim zahtevima odbrane. Osnova utvr|ewa je i u ovom slu~aju saobraèna plastici terena — dve jake ovalne kule povezane su bedemima duìne oko 18 m, zatvaraju}i prostor povr{ine od oko stotinak kvadratnih metara, {to ovaj grad sme{ta u rang mawih. Prema mi{qewu Ive Bojanovskog, Dobor bi po svom prvobitnom izgledu mogao da bude sli~an Vi{egradu na Drini, onako kako ga je prikazala gravira u Kuripe{i}evom putopisu. Arhitektura ovog grada doìve}e nove promene u prvoj polovini 15. veka, a zatim i u periodu osmanske vlasti.164 Prema pisawu Mavra Orbina, marta 1388. kraq Tvrtko je s vojskom pre{ao preko Save u Srem i li~no u~estvovao u borbama protiv ugarskih zapovednika. Bosanska vojska je, me|utim, bila poraèna, a „mnogi iz Uso- re“ su poginuli.165 U Ljetopisu fra Nikole La{vanina, koji je stvarao u prvoj polovini 18. veka, sa~uvan je slede}i podatak za pomenutu godinu: Ivan, ban hrvatski, pride s vojskom usora~kom priko Save u Srim, ali ga podpa- zi{e Ungari, koji ~uvahu Srima i Valkova, i iz busije na njega udri{e i razpi{e, mloge Usorce pofata{e, a on s malim brojem od svojih jedva ute~e. Nakon ove vesti, pod istom godinom je zapisana i pobeda Vlatka Vukovi}a i Radi~a

E. Peri~i}, Vranski priori Ivan od Pali`ne i Petar Berislavi}, Radovi Historijskog insituta JA- ZU u Zadru 18 (1971) 270–272; S. ]irkovi}, nav. delo, 62–63; D. Lovrenovi}, nav. delo, 40–41. U dubrova~kom Ve}u umoqenih sa~uvan je nacrt pisma od 14. oktobra 1387, a koje je trebalo da bude poslato ambasadorima u Bosni. U wemu je bilo predvi|eno: „…si casus eveniret quod dominus rex noster Vngarie cum exercitu suo veniret versus Bosnam usque ad confinia Bosne”. Dubrova~ki poslanici je trebalo da se ponude da posreduju izme|u bosanskog i ugarskog kraqa — M. Dini}, Odluke ve}a Dubrova~ke republike, II, Beograd 1964, 443–444. 163 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 152; isto, Zrewanin 20062, 152–153, 387–388 (S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 421. 164 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 21; M. Vego, Naselja, 32; I. Bojanovski, Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35; M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 38; P. @ivkovi}, Modri~a sa okolinom u srednjem vijeku,u:Studije iz povijesti Bosanske Posavine, Usore i Soli, Hrvatsko kulturno dru{tvo „Napredak“—Podru`nica Osijek, Osijek 2000, 197–198. 165 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 152–153; M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 421. Up. i @igmundovu povequ Stefanu Koro|u. — G. Fejer, CD, X–1, 417. 86 Severna Bosna 13–16. vek Sankovi}a nad osmanskom vojskom kod Bile}e, koja se zaista dogodila 1388, pa bi to govorilo u prilog verodostojnosti izvornog podatka. Inte- resantna je pojava samog pojma „Usoraca“ i „usorske vojske“, kao izrazito regionalnih oznaka, a koje su bile poznate fra Nikoli i wegovim savremenicima, jer nije bilo potrebe da ih bli`e odredi.166 Na osnovu doma}eg diplomati~kog materijala mogu}a je pretpostavka da je usorskim trupama zapovedao vojvoda usorski Vlatko Tvrtkovi}, ~ije ime je zabele`eno i u posledwim poveqama kraqa Tvrtka iz 1390. godine.167

Karta 2 — „Zemqe“ sredwovekovne bosanske dr`ave

166 Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, priredio i preveo I. Gavran, Sarajevo 1981, 102. O strukturi i izvorima letopisa na str. 11–13. 167 [. Ljubi}, Listine, IV, 280–282; T. Smi~iklas, CD, XVII, 306–308. NEMIRI, RATOVI I PROPAST (1391–1463)

Posledwa decenija 14. veka u Bosanskom kraqevstvu nagovestila je tok budu}ih doga|aja. Uprkos tome {to je ubrzala daqi razvoj feudalnih odnosa u pravcu formirawa prostranih oblasti „vlastele rusaga bosanskog“, smrt kraqa Tvrtka u martu 1391. i dolazak na vlast Stefana Dabi{e (1391–1395) za prostor severne Bosne nisu predstavqali prelomni momenat u onoj meri u kojoj je to ozna~ila promena u osmansko-ugarskim sukobima. Posle bitke na Kosovu 1389, Ugarsko kraqevstvo je bilo direktno ugroèno na svojim ju`nim granicama i prinu|eno je da se brani, i to je postala borba za opstanak. Glavne odbrambene snage kraq @igmund je an- gaòvao na teritoriji severne Srbije, s namerom da granice svoje dràve pomeri {to ju`nije od Save i Dunava, dodequju}i tako Srbiji, poput Bo- sne, ulogu za{titnog pojasa („buffer state“).168 Izgleda da je jedan pohod bio planiran i prema Bosni 1391, jer je papa Bonifacije IX 18. decembra podelio opro{tajnice za ugarskog kraqa i sve one koji se bore protiv „Turaka, maniheja, jeretika… i {izmatika u bosanskim krajevima“.169 Etiketirawe podanika bosanskog kraqa kao otpadnika od pravoverja bilo je ve} odavno vi|eno i sasvim uobi~ajeno sredstvo „pro- pagandnog rata“, koji je pratio svaki poku{aj ugarskog vladara da uspostavi svoju neposrednu i direktnu vlast nad Bosanskim kraqevstvom.170 U jesen te godine, oktobra meseca, ugarska vojska je ponovo ratovala u severnoj Srbiji protiv osmanskih odreda, koji su potom upali u Bosnu. Do sukoba, koji se odigrao u isto~noj Bosni, na Glasincu, do{lo je krajem 1391. ili po~etkom 1392. godine.171 Izrazito poetski opis ove bitke sa~u- van je u poveqi kraqa Dabi{e od 15. aprila 1392. godine za velikog vojvodu Hrvoja Vuk~i}a, koji je œvite{ki, verno i sr~anoŒ posluìo kraqu u

168 F. Szakaly, Phases of Turco–hungarian Warfare;P.Rokai,Kraq @igmund i Ugarska prema Srbiji posle Kosovske bitke, Glas SANU 378, Odeqewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 145–150. Ugarski napad uslovio je odluku dràvnog sabora da knegiwa Milica u ime maloletnog Stefana preuzme vazalne obaveze prema sultanu u prvoj polovini 1390. godine — ISN, I,47–48(S.]irkovi}). 169 T. Smi~iklas, CD, XVII, 409–410. 170 Detaqno u: D. Lovrenovi}, Modeli ideolo{kog isklju~ivanja, 9–57, naro~ito str. 19–23, nap. 41–62. 171 \. To{i}, Bosna i Turci od Kosovske do Angorske bitke, Zbornik za istoriju Bih 1 (1995) 87–89; isti, Glasinac u zemqi Pavlovi}a,u:Zemqa Pavlovi}a, 80–83. 88 Severna Bosna 13–16. vek boju s Turcima. Kako je taj sudar dveju vojski izgledao, opisuje bosanski kraq: … i tada pade na kraqevstvo moje sva mo} vojske turske i uni|e iznenada u oblast kraqevstva moga, i tada brzo skupih kraqevstva moga boqare, vojvode, banove, knezove, tep~ije, ùpane i druge velmoè, vlastele i vlasteli~i}e, i potegoh na vojsku tursku dawu i no}u, i boìjim htewem i tajnim svojim milostima on mi se smilova, a trudom sr~anim na{im vernih re~enu vojsku tursku pobismo i pod ma~ bacismo i gledasmo na{im o~ima gde na{i verni polivaju svoje svetlo oru`je krvqu turskom, od udarca ma~evima krepke im desnice, ne {tede}i se da nam poslu- è, a svoje mi{ice da naslade krvqu poganom…172 Tekst je izuzetno ve{to kwièvno oblikovan, sa upe~atqivim stil- skim figurama. Ono {to se od istorijskih ~iwenica iz wega moè pro~i- tati, govorilo bi o jednom pqa~ka{kom prodoru osmanskih odreda, ti- pi~nim za pograni~ne krajeve, a koji je zaustavila i pobedila vojska bosanskog kraqa. Na prvi pogled zbuwuju}a odrednica da je kraq pozvao u vojnu slu`bu i banove, pomenute posle boqara i vojvoda, odnosi se na (biv{eg) slavonskog bana Ivani{a Horvatija i wegovog brata Ladislava. Oni su priznavali kraqa Tvrtka za svog seniora, te je mogu}e pretpostaviti da su postali potom i vazali kraqa Dabi{e, kako bi zadràli grad Dobor i druge posede u Usori kao svoje upori{te u borbi protiv kraqa @igmunda. Ban je tako|e bio Vuk Vuk~i}, brat Hrvoja Vuk~i}a, koji je nosio titulu bana Hrvatske i Dalmacije od 1391, kao namesnik ugarskog pretendenta Ladislava Napuqskog.173 Me|u svedocima u ovoj poveqi za vojvodu Hrvoja nalaze se knez Do- broslav Divo{evi}, „od Usore“, dok su vojvoda (usorski, 1390) Vlatko Tvrtkovi} i ùpan Dragi} Poznanovi} navedeni kao svedoci „od Trebo- ti}a“. U narednoj poveqi kraqa Dabi{e, izdatoj Dubrov~anima 17. jula 1392, vojvoda usorski Vlatko (Tvrtkovi}) zauzima visoko drugo mesto, odmah iza velikog vojvode Hrvoja, a za wim slede knez Dobroslav Divo{e- vi}, knez Vu~ihna Vlatkovi} — sin vojvode Vlatka, i ùpan Juraj Tih~i- novi} — sin Tih~ina Vitanovi}a.174 I u potowim poveqama kraqa Dabi{e iz 1395. godine, ponavqaju se imena pripadnika istih vlasteoskih porodica iz Usore, shva}ene u wenom naj{irem teritorijalnom prostirawu. Pomenute godine Vu~ihna Vlatkovi} nosi titulu vojvode, kao i wegov otac, a svedok je „od Usore“ zajedno sa Stipcem Ostoji}em (Bilo{evi}em).175 Re~ je o porodici ~iji je

172 \. [urmin, Hrvatski spomenici, I, 95–98. 173 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 75–77. 174 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 220–222. 175 S. Rudi}, Poveqa kraqa Dabi{e k}erci Stani, SSA 4 (2005) 173–192, sa snimkom. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 89 rodona~elnik bio ùpan Ivahn Pribilovi}. Drugu generaciju ~ine wegovi sinovi vojvoda Tvrtko i ùpan Novak Ivahni}, slede}u predstavqa vojvoda Vlatko Tvrtkovi} (Vojvodi}) i krajem 14. veka — vojvoda Vu~ihna Vlatkovi}. Druga po va`nosti, {to zna~i, prema politi~kom uticaju i ekonomskom poloàju, bila je loza ùpana Tihorada, Vitana i Divo{a Ti- horadi}a, Tih~ina Vitanovi}a i Jurja Tih~inovi}a. Kontinuitet koji se ogleda u prisustvu predstavnika ove dve vlasteoske porodice svedo~i posredno, ali veoma upe~atqivo, o kontinuitetu vlasteoskih ba{tinskih poseda u Usori. Vlast kraqa Dabi{e u svim „zemqama“ koje je okupio kraq Tvrtko ostala je neuzdrmana sve do 1393. Negde u jesen prethodne godine, bosanski kraq je sklopio primirje sa @igmundom, a na prole}e, u maju 1393, o~ekivao se sastanak dvojice vladara u \akovu.176 Do nare~enog susreta nije do{lo, ali je Dabi{a ipak promenio svoje dràwe prema ugarskom kraqu, u periodu izme|u septembra 1393. i juna 1394. godine. Po~etna vremenska odrednica je postavqena na osnovu toga {to se 29. septembra kao prvi svedok na Dabi{inoj razre{nici protovestijaru @oretu Bok{i}u navodi ban Ivani{ Horvati, {to svedo~i o wegovom prisustvu na dvoru bosanskog kraqa. Prekid u wihovim odnosima i uskra}ivawe podr{ke na- puqskoj stranci o~igledan je u Dabi{inom pismu od 5. juna 1394. upu}e- nog Kor~ulanima, Hvaranima i Bra~anima. Tom prilikom je bosanski kraq nazvao Ivani{a „buntovnikom i nevernikom“, a svojim ostrvskim podanicima je naredio da osvoje wegov grad Omi{.177 @igmund se u prole}e 1394. godine pripremao da sredi prilike u ju- `nim krajevima Ugarske, ali je tek po~etkom leta do{ao u \akovo, gde je 11. jula izdao povequ ùpanu Semkovi}u i wegovoj bra}i. Uz saglasnost bosanskog kraqa, ova vlasteoska porodica je obe}ala vernost kraqu @igmundu, kao i to da }e ga priznati za kraqa Bosne posle Dabi{ine smrti.178 Ista odredba se pomiwe i godinu dana ranije, 23. avgusta 1393, u tekstu za- kletve vojvode Hrvoja, {to jasno svedo~i o @igmundovim namerama da bude krunisan „sugubim vencem“.179 Neposredno nakon 11, a pre 20. jula 1394, do{lo je do ~uvene bitke kod Dobora. Ugarska vojska, koju su predvodili li~no kraq @igmund, pa-

176 T. Smi~iklas, CD XVII, 506–512; S. ]irkovi}, O „\akova~kom ugovoru“,IG 1–4 (1962) 5–7. 177 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 177–178; T. Smi~iklas, CD, XVII, 596–597. 178 T. Smi~iklas, CD, XVII, 604–605; S. ]irkovi}, nav. delo,7.@igmundseve}6. julanalaziou\akovu—J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 2 (1959) br. 1120, str. 327. 179 T. Smi~iklas, CD, XVII, 529–530; S. ]irkovi}, „Sugubi venac“. Prilog istoriji kraqevstva u Bosni, Zbornik FF VIII–1 (1964) 343–370 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 277–305); J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 80. 90 Severna Bosna 13–16. vek latin Nikola Gorjanski i ostrogonski nadbiskup Jovan Kaniàji, osvojila je i spalila tvr|avu Dobor, in districtu terrae Usura vocate. Grad Dobor — „vrata Bosne“, ubrzo je bio obnovqen i oja~an, budu}i da se oko wega vode èstoke borbe i po~etkom 15. veka. Bra}a Horvati i drugi dugogodi{wi odmetnici su zarobqeni i pobijeni, a poraz je bio takvih razmera, da je i kraq Dabi{a li~no do{ao pred ugarskog kraqa ad quem etiam locum,to jest, na bojno popri{te. Zajedno sa svojim velmoàma, bosanski kraq se pot~inio @igmundu i priznao ga za svog seniora.180 Zauzvrat, poput bana Stjepana II, kraqu Dabi{i je ovom prilikom data u li~ni feud ùpanija [omo|, kojom je upravqao sve do svoje smrti naredne godine (8. septembra 1395).181 @igmundu, me|utim, ni ovom prilikom nije po{lo za rukom da realizuje dogovore postignute pre i posle bitke kod Dobora, kojima je predvi|eno da nakon Dabi{ine smrti on zauzme bosanski presto, kruni{u}i se „sugubim vencem“. Vlast u Bosanskom kraqevstvu je odlukom bosanske vlastele privremeno pripala Dabi{inoj udovici Jeleni (1395–1398).182 Nedugo potom, ona je dobila protivnika u liku pretendenta Ika~a, sina „Iktorisa/Ikonisa“ od Orqave, koji se proglasio za bosanskog kraqa, mo`da na osnovu svoje pripadnosti rodu bosanskog bana Bori}a.183 U me|uvremenu, @igmund je 17. maja 1395. odneo pobedu nad sultanom kod Rovina, ~ime je podstaknut nerealni optimizam da se Osmanlije mogu proterati iz Evrope organizovawem velikog krsta{kog pohoda i za- davawem odlu~uju}eg poraza osmanskoj sili. To je, me|utim, demantovano ve} 25. septembra 1396, katastrofalnim porazom hri{}anske vojske kod Nikopoqa. Nakon povratka u zemqu, na saboru u Temi{varu 1397, ali zapravo tek po{to je uklonio opoziciju ugarskih barona 1403, @igmund se posvetio organizovawu sistema odbrane Ugarskog kraqevstva. On je po~i- vao na pojasu dràva-vazala ju`no i isto~no od wegovih granica — Bosna, Srbija i Vla{ka, ~ine}i ~vrst „sanitarni kordon“ prema Osmanskom car-

180 @igmund je 20. jula ve} bio u svom logoru „sub castro Dobro“,gdejeizdaojed- nu ispravu — P. Engel, Zur Frage, 37, nap. 48. O slomu bra}e Horvati i bici kod Dobora govori se u nekoliko @igmundovih poveqa, od kojih su svakako najzna~ajnije one namewene najistaknutijim u~esnicima — bra}a Kaniàji (G. Fejer, CD, X–4, 52, 442–443) i bra}a Gorjanski (I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 432; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 280, G. Fe- jer, CD, X–4, 666). Vid. i E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 7633, S. ]irkovi}, „Sugubi venac“, 292–295. 181 G. Fejer, CD, X–2, 276; T. Smi~iklas, CD, XIX, 60; P. @ivkovi}, Bitka kod Dobora 1394, 55–61. 182 S. ]irkovi}, O „\akova~kom ugovoru“, 3–10; isti, Istorija, 174–177, 180–184; A. Fostikov, Jelena Gruba, bosanska kraqica, Brani~evski glasnik 3–4 (2006) 29–50. 183 S. ]irkovi}, Istorija, 176, 370, nap. 4; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid imigracije, 109, nap. 3. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 91 stvu, kao i na ja~awu odbrane u ju`nim krajevima unutar samog Kraqev- stva. Kao osoba od punog @igmundovog poverewa, sistem odbrane po~eo je da izgra|uje Filipo Skolari, poznatiji kao Pipo od Ozore, da bi u vreme Matije Korvina bio formiran u vidu sistema pograni~nih tvr|ava s wihovim posadama i pokretnim trupama. Do svoje smrti 1426. godine, Pipo je imao vlast u deset ju`nih ùpanija, s centrom u Temi{varu.184 Odmah nakon Nikopoqske bitke, osmanski pqa~ka{ki odredi opusto{ili su Zemun i Sremsku Mitrovicu, i zaletali se sve do Ptuja. Janua- ra 1398, u Bosnu je iznenada upala osmanska vojska, kojoj se pridruìo i sultanov vazal, knez Stefan Lazarevi}. Zbog izuzetno hladne zime i „ogromnog snega“, mali broj osmanskih vojnika i wihovih zarobqenika se spasao.185 Novi ugarski pohodi na teritoriju Bosanskog kraqevstva odigrali su se polovinom 1398, u nameri da se ukloni @igmundov glavni oponent — veliki vojvoda Hrvoje, ali su ostali bez uspeha. Voqom ovog velmoè, bosanski stanak je izabrao novog kraqa — Stefana Ostoju, {to je bilo upere- no protiv ambicija ugarskog vladara. Kraq @igmund je li~no poveo svoju vojsku jula meseca, poku{avaju}i da osvoji Vrba{ku ùpaniju. To je, me|u- tim, izazvalo Hrvojev kontranapad u kome je on zauzeo i grad Dubicu sa istoimenom ùpanijom.186 Nakon toga, septembra 1398, ban Nikola Gor- janski u Zagrebu odlaè ro~i{ta zbog mobilizacije pohoda „versus partes Bozne“, i, {to je mawe uobi~ajeno, to odlagawe se nastavqa tokom oktobra, novembra i decembra, a zatim i januara 1399. godine.187 Nije poznat motiv ove jesewe i zimske mobilizacije ugarske vojske, ali je o ovim pripremama u Ugarskom kraqevstvu bio obave{ten i novo- izabrani kraq Stefan Ostoja (1398–1404, 1409–1418), budu}i da je 15. januara bio sme{ten u vojnom logoru u Usori, u slavnoj na{oj vojsci, uLi- {nici. Ovaj toponim bi najvi{e odgovarao dolini re~ice Li{we, pritoke Usore, gde postoji i istoimeno naseqe, udaqeno desetak kilometara od Prwavora, u pravcu zapada.188 Moglo bi se pretpostaviti da je u poveqi iz- ostavqena odrednica „ùpa“ ispred Li{nice, kao {to je to slu~aj u mno-

184 F. Szakaly, Phases of Turco–hungarian Warfare, 72–77; isti, The Hungari- an–Croatian Border Defence System and its Collapse,u:From Hunyadi to Rakoczi. War and Society in Late Medieval and Early Modern Hungary,eds. J. M. Bak — B. K. Kiraly, Brook- lyn 1982, 141–142; P. Engel, The Realm of St Stephan, 231–232. 185 Konstantin Filozof, @ivot despota Stefana Lazarevi}a,u:Stare srpske biografije XV i XVII veka, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1936, 68; \. To{i}, Bosna i Tur- ci od Kosovske do Angorske bitke, 92–93. 186 M. Dini}, Dràvni sabor; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 82. 187 E. Malyusz, ZsO, I, br. 5557, 5558, 5561; II–1, 417, 424, 445; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 91. 188 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 247–250. 92 Severna Bosna 13–16. vek gim srpskim diplomati~kim izvorima. Osim toga, ùpski predeo je jedini bio odgovaraju}i za sme{taj vojske u zimskom periodu. Zanimqivo je da se i mnogo kasnije, u popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. godine, kaè za kasabu Li{wu u nahiji Koba{ da je to mesto kona~ewa osmanske vojske, i izuzetno prometno mesto, kroz koje se roba prevozi do skela u Dubo~cu, Koba{u i Ko- torskom (na reci Bosni).189 Osim toga, preko Li{we je vodio i put ka zapadu i dowem Vrbasu, te je dakle, bosanska vojska logorovala na mestu gde su se otvarali putevi na tri strane — na sever ka Posavini, na istok ka dolini Bosne, i na zapad ka Vrbasu, u o~ekivawu prelaska i prodora ugarske vojske, za koji se o~igledno nije znalo gde }e se ta~no odigrati. I u jesen iste, 1399. godine, odlagana su sudska ro~i{ta ugarske vlastele, ali zbog nedostatka direktnih potvrda iz obave{tewa izvora ostaje nepoznato da li je u toku 1399. uop{te do{lo do su~eqavawa bosanske i ugarske vojske. Ugarski izvori donose podatke da su tokom 1400. godine u tri navrata planirani pohodi protiv Bosanskog kraqevstva. Kao glavni zapovednik vojske, ban Nikola Gorjanski se 1. februara spremao u rat „contra Boznenses et potencias Turcarum“. Ladislavu Tete{u je 29. jula od- loèno ro~i{te zato {to je trebalo da zajedno s ma~vanskim banom Iva- nom Morovi}kim u~estvuje u odbrani dràvnih granica „in partibus inferi- oribus“, preciznije „in confiniis regni Boznensis“, kako stoji u obrazloèwu odlagawa drugog ro~i{ta pod istim datumom.190 Izgleda da je bosanska vojska krajem jula i u prvoj polovini avgusta ~etovala u pograni~nim oblastima, verovatno u Posavini, jer se u nekoliko ugarskih dokumenata pomiwe „custodia confinorum regni“i„custodia castrorum in confiniis Bozne situatorum“. Po~etkom avgusta, ban Nikola Gorjanski opsedao je pograni~nu tvr|avu „Neboj{u“, koju su na prevaru zauzeli qudi hercega Hrvoja. U jesen 1400. godine su oba ma~vanska bana, Ferenc Bubek i Ivan Morovi}ki bili utaboreni kod „broda“ na Savi po imenu Arky. Sob- zirom na pravac pruàwa ugarsko-bosanske granice, popri{te sukoba je bilo u Posavini, s bosanske i ugarske strane. Postojala su, me|utim, dva „broda“ na Savi pod tim imenom — jedno je identifikovano s Jarkom kod Srem- ske Mitrovice, a drugo s dana{wim Jarugama kod Novigrada, ne{to zapad- nijeodu{}aBosneuSavu.191 „Arky“i„Ujwar/Wywar“ (Novigrad) pripadali su krajem 15. veka posedima slavonske plemi}ke porodice, Berislavi}i- ma od Grabarja.192 S obzirom na u~estalost vojnih pohoda kraqa @igmunda

189 Op{irni popis (1604), III, 504–506. 190 CD Zichy, V, 149, 151, 186; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 417. 191 CD Zichy, V, 211; E. Malysz, ZsO, II–1, br. 424, 445; II–2, 515, 5665, 5667, 5681, 5706, 6175; P. Engel, Zur Frage, 37, nap. 49; Arky — Jarak kod Sremske Mitrovice. — Vid. P. Rokai, „Brodovi“ na Dunavu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske, u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, 154. 192 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 146, 162. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 93 protiv Bosne, ovaj prelaz u Jarugama kod Novigrada je veoma ~esto kori- {}en, jer je tu po~iwao put koji je vodio dolinom Bosne ka sredi{tu drà- ve. O wemu su tako|e sa~uvana i kartografska svedo~anstva iz 16. i 17. veka, po~ev od Lacijusa (1573), Hir{fogela (1572), Zgrotena (1578), Anonima (o. 1620), Merkatora (1634). „Arky“jenasvimkartamaubiciranmalozapadni- je od u{}a Bosne, a skoro uvek je prikazan kao dublet — naseqe koje postoji i na levoj i na desnoj obali Save, ozna~avaju}i mogu}nost prelaska reke na tom mestu. Na Koronelijevoj karti (1696) upisano je „Arki, Ad Basante“, kao ishodi{te nekada{weg rimskog puta.193 U jesen ili u zimu 1400. godine, izgleda da je do{lo do jednog pqa~ka{kog prodora osmanske vojske u Slavoniju, jer su izvesnom Farka- {u, sinu Ilije „de Graduch“, „in fuga propter metum exercitus Turkorum“(!), ispale u vodu isprave koje mu je izdao poè{ki kaptol. Slova su se razma- zala, pe~at je otrgnut, te je Farka{ zamolio da mu se ponovo prepi{u i overe dokumenta, {to je i u~iweno 21. februara 1401.194 Pomenuto naseqe Graduch, u poè{koj ùpaniji, moglo bi da odgovara malom utvr|ewu po imenu Gradac, koje se nalazilo kod Pleternice, na reci Lonxi, ili Gra~a- nici kod Cernika.195

KRAQEVI I VLASTELA

U poveqi od 15. januara a zatim i u narednoj ispravi kraqa Ostoje od 5. februara 1399, me|u svedocima se navode vojvoda (usorski) Vlatko Tvrtkovi} i, prvi put, knez Vuka{in Zlatonosovi} i knez Kova~ Diwi- ~i}. Obe ove porodice — Zlatonosovi}i i Diwi~i}i/Kova~evi}i, odigra- }e veoma zna~ajnu ulogu u posledwoj etapi istorije sredwovekovne bosanske dr`ave.196

193 W. Lazius, Hungariae Descriptio, Antverpen 1573 — Muzej grada Beograda — I–1–472; J. Kali}, Najstarija karta Ugarske, ZRVI 24–25 (1986) 423–435; A. Hirsvoge- lio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumque regionum nova descriptio, Antverpiae, Abraham Ortelius — Narodna biblioteka Srbije, Kr.II–393; Chr. Sgrotho- num, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Kp.II — 357; Anonymus, Descrip- tio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac provinciis etc.—Sammlung Wol- dan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K–V:OE/Hun 15(10); G. Mercator, Scla- vonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatiae parte,Antverpen 1634 — Narodna biblioteka Srbi- je — Kr.II — 407; P. Coronelli — Jean Baptiste Nolin, Le Royaume de Dalmatie, La Morlaqu- ie, La Bosnie, Paris 1696, Muzej grada Beograda — I–1–759. 194 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 154. 195 Gj. Szabo, Srednjovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, Zagreb 1920, 123, 127; P. Engel, Archontologiaja, I, 321. 196 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 233–235, 235–237; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 420–423, 424–426; P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi} i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV xtolje}a), 147–162. 94 Severna Bosna 13–16. vek Godine 1400. do{lo je do izvesne promene u vrhu socijalne lestvice na podru~ju Usore — ~lanovi porodice usorskog vojvode Vlatka Tvrtkovi- }a i Vu~ihne Vlatkovi}a „od Treboti}a“ nestaju iz diplomati~kih izvora. Na wihovo mesto se uspiwu knez Vuka{in i wegov brat vojvoda Vukmir Zla- tonosovi}, koji je pomenute godine bio prvi svedok „od Usore“. Za jednog po imenu nepoznatog Zlatonosovi}a bila je udata sestra mo}nog Hrvoja Vuk~i- }a. Wihovi sinovi — Vla| i Stipan u~estvovali su u bici na Kosovu, gde su zarobqeni. Posle Angorske bitke, proneo se glas da su uspeli da se oslobode ropstva. Knez Vuka{in i Vukmir su pre 17. marta 1402. poslali svog slugu Dragi}a velikom vojvodi Hrvoju, a ovaj ga je uputio Dubrov~anima. Mo- lio ih je da u Carigradu ispitaju glasine o wegovim ne}acima — Vla|u i Stipanu, {to su oni i obe}ali. U podru~ju Podriwa uzdiù se potomci ù- pana Diwice, koji je svoju karijeru otpo~eo u vreme kraqa Tvrtka. @upan Dragi{a Diwi~i} bio je vazal usorskih vojvoda Zlatonosovi}a, tako da se Podriwe ponovo na{lo u bliskoj upravno-politi~koj vezi sa Usorom.197 S druge strane, naziv Treboti} je sada bio sasvim potisnut iz doma}ih izvora, ali je o~igledno nastavio da postoji kao ime za predeonu celinu doline Jadra. Ve} u prvom popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69. pomiwe se nahija Treboti}, s naseqima koja pripadaju tvr|avi Kqu~evac.198 Period velikih potresa u Ugarskom kraqevstvu 1401–1403. omogu- }io je kratak predah bosanskoj dràvi. Istovremeno, me|utim, procesi feudalizacije dostiù svoj vrhunac i na scenu stupa prvi oblasni gospodar — herceg Hrvoje Vuk~i}, ~iji }e primer ubrzo slediti i druge bosanske velmoè. Hrvoje je odigrao odlu~uju}u ulogu kako u dolasku kraqa Ostoje na vlast, tako i u wegovom zbacivawu i proterivawu iz dràve, do ~ega je do{lo maja 1404. godine.199 Kraq Ostoja je bio primoran da potraì uto~i{te na dvoru u Budi- mu, ali se izgleda veoma brzo vratio u Bobovac, zahvaquju}i vojnoj podr- {ci bana Ivana Morovi}kog. To proizilazi iz poveqe koju je kraq @igmund izdao 28. novembra 1405, nagradiv{i ga za brojne zasluge, a izme|u ostalog i zato {to je „in subsidium dicti regis Oztoye“ osvojio wegovu glavnu tvr|avu — Bobovac, koju drì u svojoj vlasti ve} dve godine.200 Do ovog

197 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1,454;J.Mrgi},Pismo ùpana Dragi{e Diwi~i}a knezu Vuka{inu i vojvodi Vukmiru Zlatonosovi}u, SSA 6 (2007) 201–207; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 38–39; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, 231–239; isti, O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, 17–45; P. @ivkovi}, Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlasteoska porodica, 198–215. 198 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 255–257. 199 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 261; V. ]orovi}, Historija Bosne, 383–387; M. Dini}, Dràvni sabor, 26–28; S. ]irkovi}, Rusa{ka gospoda, I^ 21 (1974) 5–17 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 306–317); J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 85–86. 200 F. [i{i}, nav. mesto. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 95 prodora ugarske vojske i povratka Ostojinog u Bobovac, u „zemqi“ Bosni, moglo je da do|e tokom leta 1404, budu}i da je @igmund 6. juna te godine obavestio ma~vanskog bana Ivana Morovi}kog da }e Ladislav Tete{ u~e- stvovati s wim (s kraqem) u pohodu „ad partes Boznenses“.201 îwenica da je ugarska vojska uspela da se probije od reke Save do sredi{ta bosanske dràve, govori posredno, ali veoma re~ito, o lo{oj odbrambenoj organizaciji u wenom severnom delu. Odmah posle zbacivawa Ostoje, herceg Hrvoje je zauzeo grad i bogate rudnike Srebrenice i grad Ku~lat, vaàn trgova~ki i saobra}ajni ~vor u Podriwu. Sigurno zahvaquju}i novoste~enim finansijskim resursima, Hrvoje je do 1410. godine izgradio dve tvr|ave u Usori — Brodar i Sused. Budu}i da se oba naseqa pomiwu u tekstu sporazuma u Tati iz 1426. godine, o wihovoj ubikaciji bi}e kasnije vi{e re~eno.202 Marta 1405. godine Dubrov~ani su obavestili hercega Hrvoja o pripremama koje protiv wega sprovodi kraq @igmund. Ve} u maju su hercegovi qudi, zajedno s qudima ùpana Dragi{e Diwi~i}a, presreli u Srebre- nici dubrova~ke kurire, koji su bili na putu ka biv{em kraqu Ostoji u Bobovcu.203 Brat pomenutog ùpana, knez Vladislav Diwi~i} tako|e je podràvao novog bosanskog kraqa, Tvrtka II, jer se navodi me|u svedocima u wegovoj poveqi od 26. juna. Na suprotnoj strani su se verovatno na{la bra}a Zlatonosovi}, budu}i da wihovo prisustvo nije zabeleèno. Posedi Diwi~i}a nalazili su se u Osatu, u okolini Srebrenice, verovatno i u Treboti}u, da bi se do kraja postojawa sredwovekovne bosanske dràve, u generaciji sinova vojvode Kova~a Diwi~i}a, pro{irili i na oblast Bi- ra~a i Vratara. Oblast Zlatonosovi}a, wihovih seniora, formirala se severnije, na potezu od Zvornika do Srebrenika na Majevici.204 U svojim pismima gradovima Ko{ici od 9. i Pre{evu od 10. juna 1405, @igmund je izloìo svoju nameru da pokrene vojni pohod „ad rectifi- candis et restaurandis regni nostri confiniis versus regnum nostrum Rame seu Bozne“, i na ime vojnih tro{kova im traì 800, odnosno 500 florina. Ugarski kraq je prvo usmerio svoju akciju ka teritorijama hercega Hrvo- ja, kome je u avgustu preotet grad Biha}.205 Na isto~noj strani fronta do ugarske ofanzive do{lo je negde u jesen. @igmund je 29. avgusta uputio po-

201 CD Zichu, V, 367; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 5231. 202 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 195; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 8099; J. Mr- gi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore,40. 203 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 163–166; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 38–42, 55; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 50. 204 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 253–257; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 490–495; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 38–43, 54–55; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 117, 134–135; P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 151. 205 G. Fejer, CD, X–4, 377–378; E. Malyusz, ZsO, II–1, 3956. 96 Severna Bosna 13–16. vek ziv sentlele{kom manastiru da se ro~i{ta pojedinih velmoà odgode, jer upravo s wim kre}u „versus Boznam“. Rezultat ove akcije je bio veoma zna- ~ajan — pre 28. novembra 1405. godine ban Ivan Morovi}ki je uspeo da zauzme grad Srebrenik (Zrebernek) u Usori, na Majevici, pri ~emu je „fere ip- sum districtum Wzora“ popalio, raselio i uni{tio.206 Tako je Srebrenik postao upori{na ta~ka ugarske vlasti u Usori, snabdeven vojnom posadom koja je preduzimala daqe prodore na teritoriju Bosanskog kraqevstva. Gradom su kao kastelani upravqali familijari bana Ivana Morovi}kog — Nikola od Gora`da i Ladislav Sila|i. Wihove zasluge se opisuju u tekstu poveqe od 29. decembra 1408, kojom je @igmund nagradio wihovu vernu slu`bu. U protekle ~etiri godine, dakle od 1405, kastelani su izme|u ostalog „plurimas provincias ipsius regni Bozne prede et rapaci exponendo, nonnullos ex eisdem Boznensibus ad debite fidelitatis nobis observande tramitem converterunt“.207 Ne samo da su plenili „mnoge krajeve“ Bosanskog kraqevstva ve} su i neke podanike bosanskog kraqa privo- leli da postanu podanici ugarskog kraqa. Naredne, 1406. godine, do{lo je do promene u odnosu ugarskog kraqa prema bosanskoj dràvi i @igmund pokre}e niz akcija koje je trebalo da dovedu do wenog kona~nog osvajawa. Stoga je imenovao Pipu od Ozore za glavnog zapovednika ugarske vojske i uklonio je ma~vanskog bana Ivana Morovi}kog s funkcije zapovednika vojske u Srebreniku i Usori, budu}i da je podràvao kraqa Ostoju. Wegovi familijari i daqe vr{e slu`bu kastelana 1406–1407, ali su pot~iweni Pipu. Tami{ki ùpan je prodro do Bobovca i kraqa Ostoje, ali se bosanski vladar nije ose}ao dovoqno si- gurnim, te je zatraìo od Dubrovnika da mu pruì azil.208 Izgleda da je ubrzo usledila protivakcija bosanske vojske, jer se @igmund àlio u svom pismu od 4. oktobra kako su upravo „nonnulli Turcy,Voznenses et alii nostri emuli et rebelles coadunati“ upali i pusto{ili po wegovoj dràvi, i zato namerava da brzo sakupi vojsku.209 îtavu prvu polovinu 1407. godine @igmund je pripremao novi pohod „protiv Turaka i Bosanaca“, kako se navodi u obrazloèwu odga|awa ro~i{ta pojedine ugarske vlastele koja je trebalo u wemu da u~estvuje.210

206 CD Zichy, V, 415; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 262. P. @ivkovi} navodi da su Ma- |ari ovom prilikom zauzeli ~itavu Usoru, ali se takav uspeh nigde ne pomiwe u izvorima. — Usora i Soli, 37. 207 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 317–318; P. Rokai, Maroti, 158–159, 194–199, 502–505. 208 G. Wenzel, Okmanytar Ozorai Pipo tortenetehez, Magyar Tortenelmi Tar, Buda- pest 1884, 22; P. Rokai, Maroti, 194–195; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 51–52; isti, Sigimundova odmazda prema Horvatima i poku{aj pokoravanja Bosanskog kraljevstva, Radovi FF u Zadru 28 (15) (1988–89) 119; E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn, 42–43. 209 E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 5036. 210 CD Zichy V, 512; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 287–288, 291. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 97 Juna meseca su Dubrov~ani javili budimskom dvoru da je jedan sultanov poslanik do{ao do hercega Hrvoja, {to govori o postojawu diplomatskih odnosa.211 To je poslu`ilo ugarskom kraqu da svoje politi~ke pretenzije prema Bosanskom kraqevstvu predstavi, kako je to bilo ve} uobi~ajeno, kao krsta{ki pohod protiv „nevernika“. Na wegovu molbu, papa Grgur XII je 9. novembra podelio opro{tajnice ugarskoj vojsci, koja je dotad ve} iz- vela akcije na teritoriji Bosanskog kraqevstva.212 @igmund je, naime, napustio Budim posle 9. avgusta 1407, a 16. i 17. se nalazio kod prelaza, „broda“ Arky (Jaruge, kod Novigrada) na Savi. Tu su ve} otpo~ele pripreme za izgradwu drvenog utvr|ewa i na desnoj obali, koje je trebalo da obezbedi siguran prelaz preko reke.213 Odatle se s glavninom vojske uputio u dolinu Bosne i krenuo ka jugu. Pipo od Ozore je poja~ao posadu Bobovca sa tri svoje ~ete, a zatim je predao ovaj grad @igmundu, koji u wemu boravi od 8. do 11. septembra. Zbog lo{eg zdravqa, me|u- tim, kraq je bio primoran da se ubrzo vrati preko Save, ve} krajem septembra ili po~etkom oktobra.214 Zanimqivo je da je ovom prilikom zarobqeno i doma}e stanovni{tvo, za koje je @igmund krajem oktobra iste godine dao dozvolu da bude naseqeno u Ugarskoj.215 Uprkos slabom rezultatu ove vojne kampawe, @igmund je odmah po- ~etkom 1408. godine nastavio da priprema slede}u. Ve} 16. januara 1408. obavestio je grad [oprow da je primio 400 florina na ime pomo}i „nostre exercitualis expeditionis contra emulos nostros Boznenses“, a o pripremama su bili obave{teni i Dubrov~ani.216 Iz Dragotina, blizu \akova, ugarski kraq je 17. maja pozvao jednog svog vazala da se prikqu~i `upanu Pipu u pohodu protiv Bosanaca, koji drsko i „veoma ~esto neprijateqski napada- ju granice“ Kraqevstva.217 Zvani~ni po~etak kampawe ugarske vojske progla{en je za 24. juni (sv. Jovan Krstiteq), ali je @igmund ve} 26. maja 1408. bio u vojnom logoru pod gradom Doborom — „in descensu nostri campestri sub castro Dobor“.218

211 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 172. 212 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 85; S. ]irkovi}, Istorija, 207. 213 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 5677, 5681. Ne{to ranije, 7. avgusta, pomiwe se drvo dopremqeno za izgradwu kule „in castello ultra Zawan iuxta Arky“—nav. delo, br. 5665. Up.: P. @ivkovi}, Sigismundova odmazda, 120 — dva puta navodi „Akri“ (!). 214 CD Zichy, V, 521; G. Fejer, CD, X–4, 583; G. Wenzel, Ozorai Pipo, 26; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 5721, 5724, 5727; N. Jorga, Notes et extraits pour servir al'histoire des Croisades au XV siecle, II, Paris 1899, 115–116; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 54–56; isti, Usora i Soli, 37. 215 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 136–137. 216 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 294; J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 178. 217 F. [i{i}, nav. delo, 306–307. 218 S. Barabas, CD Teleki, I, 339–340; F. [i{i}, nav. delo, 307–308; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6111. 98 Severna Bosna 13–16. vek Posle 5. juna, do kada boravi u Doboru, @igmund je na svom povratku u Budim 16. juna pre{ao Savu u Jarugama (Arky), da bi se odmah po~etkom septembra (posle 10, kada je bio u Dragotinu kod \akova), ponovo uputio u Bosnu, vode}i sa sobom zna~ajnu vojnu silu.219 Ugarski kraq se od 18. do 21. septembra nalazio u svom vojnom logoru pod gradom Maglajem (sub castro Magla(y)), koji je pored Dobora, Doboja i Vranduka predstavqao kqu~nu strate{ku ta~ku na putu koji je vodio dolinom reke Bosne. Izgleda da se odlu~uju}i sukob nije odigrao kod Dobora, kako to tvrdi @igmundov biograf Eberhard Vindeke, ve}, {to je verovatnije, kod Maglaja.220 Ovom prilikom je tako|e i Vranduk do{ao pod kontrolu ugarskih odreda, i osta}e tako barem do wihovog velikog poraza 1415. godine.221 U isto vreme su kastelani Srebrenika, Nikola od Gora`da i Ladi- slav Sila|i, posle opsade osvojili „castrum Branich“ u Usori.222 Ukoliko nije u pitawu gre{ka pisara — „(Sre)barnich“, jo{ jedna usorska tvr|ava je osvojena. Za sada nema sigurne identifikacije ovog naseqa — „Brani- ~a“.223 @igmund je 30. septembra i 1. oktobra 1408. bio u Dubo~cu (Doboc- hech) na Savi, na svom povratku u Budim.224 Kako se Maglaj nalazi ju`nije od grada Doboja, moè se pretpostaviti da je i ovaj grad pre{ao u ruke ugarskog kraqa nakon bitke pod Doborom, verovatno tokom letwih meseci, pred septembarsku ofanzivu. Doboj, kako je ve} re~eno, jedan je od gradova koji su ~inili odbrambeni sistem du` glavne komunikacije koja je vodila iz centra bosanske dràve dolinom reke Bosne ka Savi. Gradsko utvr|ewe je podignuto na ku- pastom bregu nasuprot u{}u Spre~e u Bosnu, ~ijom dolinom je vodio jo{ jedan vaàn put koji je povezivao dolinu Bosne s Podriwem. Arheolo{ka istraìvawa svedo~e o postojawu vlasteoskog zamka iz 12–13. veka, koji je potom pretvoren u snaàn sredwovekovni burg, zauzimaju}i prostorni

219 G. Fejer, CD, X–3, 90; F. [i{i}, nav. delo, 308–309; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6308; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 57; isti, Sigismundova odmazda, 122. 220 M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, I^ 1 (1935) 357; S. ]irkovi}, Istorija, 210; Istorija Ma|ara, 132–133 (P. Rokai); D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 138–141. 221 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 60. 222 G. Fejer, CD, X–4, 654; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 317–319; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6496. 223 Prema mi{qewu Ive Bojanovskog, mo`da je u pitawu utvr|ewe koje je narod upamtio kao „Gradinu Marije Terezije“ u predelu Vrawinske Trebave. — Dobor u Uso- ri, 11, nap. 3. 224 F. [i{i}, Vaàn prilog za povijest ugarsko–bosanskih ratova, Vjesnik Zemaljskog Arkiva VI (1904) 135; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6333, 6335, 6347, 6349; J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 181; S. ]irkovi}, Istorija, 210; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 75; P. En- gel, Zur Frage, 37, 39, nap. 51. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 99 plato, oja~an bedemima i donòn kulama.225 Ilustracija koju prilaèmo odli~no prikazuje strate{ki zna~aj ovog utvr|ewa i krajem 1878, prilikom austrougarske okupacije.

J. J. Kirhner, Doboj, 1878.226

Stara tvr|ava kruni{e venac brda… Nju ovde nazivaju „Stari Grad“, atoje jedna od najinteresantnijih istorijskih relikvija ~itave Bosne. Jedan pogled sa tih raspadnutih zidina pokazuje va`nost samog polo`aja. Dobojska tvr|ava stoji na vrhu koji okomito str~i prema dolini Bosne, i to upravo tamo gde Spre~a otvara prolaz prema Drini i srbijanskoj granici, dok u drugom pravcu derventski prolaz otvara put ka Hrvatskoj. Tvr|ava je tako bila klju~ ~itave doline reke Bosne, klju~ protiv neprijatelja koji bi nastupao iz ma|arskih ravni i gospodarila je glavnim putem kroz oblast Usore, i dalje, sve do samog srca Bosanskog kraljevstva. Ravno pore~je, kukuruzom prekriveno, {iri se ispod tvr|ave, te ~itav predeo izgleda kao da ga je priroda odredila za rati{te naroda. A i samo ime Doboj ili Dvoboj, kako je ranije pisano, zna~i na bosanskom dvoboj, „borba izme|u dvojice. Artur X. Evans, 1875.227

225 \. Mazali}, Vinac i Doboj, 236–239; Z. Kajmakovi}, Stari grad Doboj, 43–61. 226 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a, Sypress, Oslo 2001. 227 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu pe{ke tokom pobune 1875, Sarajevo 1965, 135. 100 Severna Bosna 13–16. vek Gradsko utvr|ewe Maglaja izgra|eno je na desnoj obali Bosne i dominira svojim istaknutim poloàjem na magmatskoj steni koja se strmo obru{ava ka reci. Wegov poloàj je, osim prirodnim okruèwem, bio do- datno oja~an kulama i bedemima, koji su s vremenom bili prilago|eni zahtevima novog oru`ja i vojne strategije. Prvobitno se u grad ulazilo kroz kapiju na zapadu, da bi se u osmansko doba ulaz premestio na sever. Utvr- |ewe je nadvisivala brani~-kula od oko 15 metara visine.228

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Maglaj, 1697.229

Prirodna komunikacija od Maglaja preko Doboja, ili preko Te{wa ka Dubo~cu, koji je bio va`no savsko pristani{te i skela — „brod“, vodi u dolinu Ukrine, gde }e se sredinom 16. veka razviti Derventa. U sredwovekovno doba na wenom mestu je postojalo selo Gorwa Ukrina, na desnoj obali reke, a na suprotnoj strani se nalazilo selo Dowa Ukrina.231 [to se ti~e tvr|ave Dubo~ca, re~ je o starom prelazu preko Save, koji je kori{}en jo{ u anti~ko doba, budu}i da su sa~uvani ostaci rimskog kastruma. Wen prvi po-

228 I. Bojanovski, Stari grad Maglaj, NS X (1965) 61–97; ALBiH, II,8.94. 229 H. Hajdarhodì}, Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crteì i za- bilje{ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija krajem XVII stolje}a, Zagreb 1996, 87. 230 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju. 231 A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente u XVI vijeku, Prilozi 10/2 (1974), 117–118. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 101

R. Kempbel, Maglaj, 1878.230 men po imenu pada u period @igmundovih pohoda protiv Bosne (1408), i uzev{i u obzir utvr|ivawe prelaza kod Jaruga (Arky), moè se pomi{qati da je i Dubo~ac ponovo izgra|en upravo u to doba.232 U popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. godine upisana je stara tvr|ava Dubo~ac u nahiji Koba{, za koju se kaè da se nalazi na javnom putu od Te{wa. Naseqe je i tada bilo „skela“ na Savi, veoma prometna, i u woj je ìvelo puno zanatlija.233

USORA — „TRIPLEX DOMINIUM“

Upe~atqiva vojna pobeda kod Dobora i Maglaja imala je za @igmunda zna~ajne politi~ke rezultate. Do kraja 1408. godine wegov najmo}niji neprijateq na Balkanu — herceg Hrvoje, priznao je wegovu vlast. Prema postignutom sporazumu, @igmund je trebalo da bude krunisan za vladara Bosne na na~in kako je to u~inio Stefan Tvrtko I 1377. godine, {to ozna- ~ava povratak na wegove po~etne, maksimalne politi~ke te`we prema bosanskoj dr`avi.234 Prelazak hercega Hrvoja u tabor ugarskog kraqa, {to je

232 E. Malyusz, ZsO, II–2, 6347, 6349; P. Engel, Zur Frage, 38. 233 Op{irni popis (1604), III, 503–504. 234 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 182; L. Thallocy, Studien, 350–351; CD Zichy, V, 565; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 313; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6409, 6410; S. Ba- 102 Severna Bosna 13–16. vek nagra|eno wegovim ~lanstvom u novoosnovanom vite{kom Zmajevom redu, uslovilo je nove potrese u Bosanskom kraqevstvu, jer je sada kraq Ostoja s mawim delom vlastele, predvo|ene vojvodom Sandaqem, odbio da se poko- ri. Otpo~eo je unutra{wi sukob u bosanskoj dràvi koji }e rezultirati ponovnim dolaskom Ostoje na bosanski presto novembra 1409. godine.235 Prva vladavina Tvrtka II kao protivkraqa protekla je neuspe{no, u senci stalnih ugarskih vojnih akcija, koje su se bez ve}eg otpora odvijale na podru~ju severne Bosne. U sklopu ovih doga|aja, zanimqivo je da se usorski vojvoda Vukmir i wegov brat knez Vuka{in Zlatonosovi} ne pomiwu ni u poveqama kraqa Tvrtka II, niti kraqa Ostoje u periodu od 1405. do 1409. godine. Jedini vlastelin za koga se moè pretpostaviti da je bio predstavnik Usore je Stipan/Stipoje Ostoji}, koji se navodi 1395. kao svedok „od Usore“, a 4. decembra 1409. upisan je kao „dvorski“ u poveqi kraqa Ostoje.236 Nije mogu}e pobliè odrediti gde su se prostirali wegovi ba{tinski posedi, a time i posredno, u kom delu Usore je postojala vlast doma}eg bosanskog vladara. U prole}e 1409. godine, @igmund se spremao da iz Srbije po|e da se kruni{e za bosanskog kraqa, ali je ve} po~etkom naredne godine imenovao hercega Hrvoja za svog vicekraqa Bosne.237 U martu 1410. ugarska posada iz Vranduka napala je Podvisoki, odakle je prethodnog dana pobegao kraq Ostoja. Tom prilikom je Pavle Be{ewei zarobio neke dubrova~ke trgovce i traìo im veoma visok otkup. Dubrova~ka vlada se obratila kraqu @igmundu i hercegu Hrvoju kako bi se weni gra|ani oslobodili. Tom prilikom je u korist Dubrov~ana istupio usorski vojvoda Vukmir Zlatonoso- vi}, koji se obavezao da }e sakupiti traènih 2.000 dukata za wihov otkup. @igmund je, na kraju, naredio Be{eweiju da pusti zarobqenike, ali nije do kraja poznato kako se ovaj incident zavr{io.238 Septembra 1410. godine @igmund je li~no poveo vojsku protiv kraqa Ostoje, s krajwim ciqem da se kona~no kruni{e za „kraqa Srbije i Bo- sne“, ali se to, ni ovog puta, nije ostvarilo.239 U tom pohodu u~estvuju i wegovi vazali herceg Hrvoje i despot Stefan Lazarevi}. @igmund je u periodu od 6. do 12. oktobra izdao nekoliko isprava „in castro nostro Klychawc“, {to moè da se identifikuje s tvr|avom Kqu~evac — Kli~e- rabas, CD Teleki, I, 345–349; M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, 358; S. ]irkovi}, „Sugubi venac“, 295; J. Mrgi}–Radoj~i}, Dowi Kraji, 90. 235 M. Dini}, Dràvni sabor, 28–29; S. ]irkovi}, Istorija, 211–214. 236 \. [urmin, Hrvatski spomenici I, 95–98, 224–225, 291–294; Q. Stojanovi}, Po- veqe i pisma, I–1, 557–562. 237 S. ]irkovi}, „Sugubi venac“, 295. 238 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 148–150. 239 Dubrova~ka obave{tewa o @igmundovim planovima za krunisawe — detaqno kod: D. Lovrenovi}, nav. delo, 152–153. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 103 vac, desetak kilometara jugozapadno od Srebrenice, u dolini Jadra.240 Kao {to je napred navedeno, u prvom osmanskom popisu ovo naseqe je upisano u nahiju Treboti}. Potom se @igmund premestio u „Srebrenicu“, gde je, sude}i prema dokumentima, boravio od 14. do 21. oktobra. U ispravama je mesto wegovog boravka navedeno na slede}i na~in: in descensu nostro campestri terre nostre Wzure prope castrum nostrum Zrebernycze nuncupatum, {to se moè prihvatiti kao svedo~anstvo wegovog prisustva.241 Transkripcija naziva naseqa mogla bi da odgovara i podriwskoj Srebrenici i majevi~kom Srebre- niku, a oba grada su tada bila u vlasti ugarskog kraqa. Srebrenica je u blizini Kqu~evca, prethodnog kona~i{ta ugarske vojske, ali se u istorijskim izvorima pojam Usore ne dovodi u vezu s wom, kao {to je to izri- ~it slu~aj sa Srebrenikom na Majevici, gde je bilo sedi{te ugarske posade od 1405. godine. Nakon toga, 1. i 2. novembra @igmund je boravio u dolini Drine, u nepoznatom predelu. U oba dokumenta stoji samo: „in descensu nostro campestri iuxta fluvium Drenna“. Slede}a sa~uvana isprava poti~e od 6. novembra u Ra~i na Savi, ali, za razliku od prethodnih, ova je izdata po nalogu kraqa, jer nosi oznaku „commissio propria domini regis“, te se ne moè prihvatiti kao dokaz @igmundovog boravka u ovom mestu.242 Dana{wa Srem- ska Ra~a pripadala je Vukovskoj ùpaniji i bila je u ovo vreme vlastelinstvo bana Ivana Morovi}kog. Budu}i da je na tom mestu bio jedan od najzna~ajnijih prelaza — „brodova“ na Savi jo{ od anti~kih vremena, u Ra~i je podignuto utvr|ewe koje je trebalo da {titi prelaz. Moè se pretpostaviti da je istovremeno nastalo i naseqe na desnoj obali reke — dana- {wa Bosanska Ra~a. Dan posle, 7. novembra kraq je u Srebreniku, kako je navedeno „in descensu campestri prope castrum Zrebeniche“, i ova isprava je izdata „ad manus regias“. @igmund je 9. novembra bio u Iloku, {to bi ukazivalo na to da je pre{ao Savu kod Ra~e.243 Tih dana je, izgleda, do{lo i do nekog okr{aja s bosanskom vojskom, jer se iz jedne kasnije @igmundove poveqe za bra}u Marcali saznaje da su se oni verno borili „in campo prope villam Totchak“, {to bi moglo da odgovara gradu Teo~aku.244

240 @igmund je jedno pismo izdao u Ra~i, 25. avgusta 1410. — E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 7882; Kqu~evac — 7965, 7969, 7974, 7977; P. Engel, Zur Frage, 39. 241 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 7984, 7994. O na~inu izdavawa ugarskih poveqa tokom vojnih pohoda, vid.: P. Rokai, Boravak ugarskog kraqa Vladislava I kod Kru{evca 1444. godine, Zbornik FF u Beogradu XV–1 (1985) 145–150. 242 P. Rokai, nav. delo,149. 243 E. Malyusz, ZsO, II–2, 8013, 8015, 8019, 8020, 8028; J. Bosendorfer, Crtice iz slavonske povijesti, Osijek 1910, 178; Gj. Szabo, Sredovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, 145; P. Rokai, Maroti, 358. 244 G. Fejer, CD, X–5, 805–809. 104 Severna Bosna 13–16. vek

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Ra~a (Sremska), krajem 17. veka.245 (orijentacija jug–sever)

Stranka kraqa Ostoje bila je prinu|ena da prizna poraz, jer su Du- brov~ani bili obave{teni kako su vojvoda Sandaq, knez Pavle Radenovi} i drugi bosanski baroni pristali da @igmunda kruni{u „sugubim vencem“, odnosno za kraqa Srbije i Bosne. Ugarski kraq je, me|utim, odustao od sprovo|ewa ovog plana do kraja, te je priznao Ostoju za kraqa i svog vazala, {to je bilo formalno potvr|eno i 1415. godine. Kada je @igmund 1410. godine dodelio Hrvoju titulu vicekraqa Bosne, herceg je do kraja maja te godine morao zauzvrat da preda ugarskom kraqu gradove Srebreni- cu, Ku~lat, Brodar i Sused u Usori, koji se pomiwu 1426. u tekstu „ugovora u Tati“.246 Ugarski garnizoni postavqeni su u pomenute gradove tokom @igmundove jesewe vojne kampawe. Tako se 21. decembra 1410. pomiwe ugarski velika{ koji je upu}en „pro custodia et conservatione castri nostri Zomzed vocati in terra Wzure“.247 Ovi gradovi }e najkasnije 1412. do}i pod

245 H. Hajdarhodì}, Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crteìiza- bele{ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija, 97. 246 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 196; S. ]irkovi}, Istorija, 213; isti, Sugubi venac, 295. M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, 361; isti, Za istoriju rudarstva, I, 64–69; J. Radoni}, Sporazum u Tati i srpsko–ugarski odnosni od XIII do XVI veka,GlasCLXXXVII (1941) 158. 247 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 8099. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 105 zapovedni{tvo posebnog „vojvode Usore“, {to zna~i da je ugarski kraq obnovio nekada{we odnose na tlu bosanske dràve, po{to je svoju direktnu vlast uspostavio na jednom delu wene teritorije. Srebrenicu su u prole}e 1411. napali Bosanci, verovatno uz pomo} i na podstrek vojvode Sandaqa, @igmundovog protivnika, tako da su dubrova~ki trgovci branili varo{ zajedno s ugarskom posadom.248 Ubrzo potom, verovatno na ugarskom dràvnom saboru u leto 1411. godine, Srebrenica je data na upravu despotu Stefanu Lazarevi}u. Iz jednog spora s dubrova~kim trgovcima iz 1417, saznaje se da je despot postavio mimohodnu ca- rinu u mestu Kostirevu, dana{wem Kostjerevu, kod u{}a Driwa~e u Dri- nu, gde je postojao i prelaz preko ove reke.249 Od 1410–11. godine, pa sve do pada Bosanskog kraqevstva pod osmansku vlast 1463, na teritoriji Usore }e uporedo postojati vlast ~ak tri drà- ve — Bosne, Ugarske i Srbije, s wihovim teritorijalno-upravnim jedinica- ma. Wihovi me|usobni odnosi bi}e optere}eni i ja~awem uticaja osmanskog sultana na doga|aje u bosanskoj dràvi, naro~ito od 1414. godine.

USORSKA BANOVINA Septembra 1412. godine prvi put se u ugarskim diplomati~kim izvorima pomiwe velika{ s titulom usorski vojvoda. To zvawe je prvi poneo Ivan Morovi}ki, biv{i ma~vanski ban, ~iji su kastelani od 1405. godine upravqali Srebrenikom na Majevici. Ubrzo ga je, me|utim, na polo`aju nasledio Ivan Gorjanski, brat palatina Nikole, obavqaju}i tu du`nost od oko 1412. do 1417. godine.250 Ono {to se mo`e zakqu~iti jeste da je na delu teritorije Usore formirana ugarska upravna jedinica koju su ~inili gradovi-tvr|ave s posadama ugarske vojske. Na ~elu se nalazio slu`benik s titulom vojvode, kao {to je to bio slu~aj u drugoj polovini 13. veka s vojvodstvom Ma~ve i Usore. Sli~nost s nekada{wom organizacijom ogledala bi se i u tome {to je vlast prvobitno bila poverena ma~vanskom banu Ivanu Morovi}kom. Izgleda da su Ma~va i Usora sa ugarske strane posma- trane i tretirane kao delovi jedne celine, {to bi bilo sasvim razumqivo budu}i da je re~ o jedinstvenom geografskom prostoru — Posavini. Do ovog vremena, u sastavu Usorske banovine su se na{li gradovi i tvr|ave Srebrenik, „Brani~“, Dobor, Doboj, Maglaj, Dubo~ac, verovatno i Brodar

248 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 56–57. 249 V. ]orovi}, Srebrenica za vlade despota Stevana (1413–1427), Prilozi za KJiF 2 (1922) 61–62; G. [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, 74; A. Veselino- vi}, Dràva srpskih despota, 90–91, 112; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 91. 250 E. Malyusz, ZsO, III, br. 2708; P. Engel, Zur Frage, 40. U nekoliko pisama kraqa @igmunda iz maja i juna 1417, Ivan Gorjanski se navodi kao „terre nostre Uszore vaivode et comitis de Posaga“—CD Zichy, VI, 445, 449, 452. 106 Severna Bosna 13–16. vek i Sused. Wima treba pridruìti i podru~ja ekonomskog zale|a svakog pojedina~nog grada i tvr|ave — wihove „kotare“ ili distrikte, ~ije je prostranstvo bilo razli~ito. Kao i wene prethodnice, i ova banovina je stvorena s ciqem da omogu}i daqe {irewe vlasti ugarskog kraqa na ra~un bosanske dràve, a u svetlu novih politi~kih odnosa na Balkanu i u~vr{}i- vawa Osmanskog carstva — da se odbrana Ugarske kraqevine organizuje van wene dràvne teritorije, {to ju`nije od Save i Dunava. Razvoj doga|aja u Bosanskom kraqevstvu umnogome je uve}ao opasnost od osmanske ekspanzije u pravcu sredwe Evrope, na ~ijem putu je stajala Ugarska. Jedan od va`nijih momenata bilo je angaòvawe osmanskih vojnih odreda u sukobima unutar bosanske dràve i sa Ugarskim kraqevstvom. Herceg Hrvoje je u prole}e 1413. godine napao posede vojvode San- daqa, koji je u to vreme bio u Srbiji, pomaù}i svom zetu despotu Stefanu u ratu protiv Osmanlija. To je posluìlo kao formalni izgovor kraqu @igmundu, wihovom senioru, da se kona~no obra~una s najmo}nijim baro- nom u Bosni. Juna meseca proglasio je Hrvoja za odmetnika, i u pismu Du- brovniku od 17. juna optuìo ga da sara|uje s Turcima. Ve} u avgustu slavonski ban Pavle ûpor i usorski vojvoda Ivan Gorjanski zauzimaju hercegove posede u Slavoniji.251 U jeku ove kampawe protiv hercega Hrvoja, u leto 1413, od wegove vlasti se odmetnuo i Vuk, sin Milo{a Druì}a od Gu~e Gore u La{vi. On je upravqao ùpom Sanom i gradom Kozarom u ime tep~ije Batala [anti- }a, koji je ove posede dobio u privremenu vlast, ènidbom s Resom, se- strom hercega Hrvoja. Pored toga {to je kraqu @igmundu predao grad Ko- zaru i neke „svoje tvr|ave“ u ùpaniji Sani, Vuk Druì} je u isti mah dobrovoqno prepustio certa castra sua in terra nostra Vzure. Kao nagradu za pokazana „dela vernosti“, @igmund mu izdaje novu povequ dosta kasnije od pomenutih doga|aja, 5. septembra 1425. U tom dokumentu, Vuku se obra- }a kao „aule nostre militi“, zatim su spomenute wegove zasluge u razli~itim vremenima u borbi protiv Turaka i Bosanaca, potom i predaja tvr|ava u Sani i Usori. Na osnovu svega toga, nagra|en je posedom po imenu Paka u Poè{koj ùpaniji, sa svim wegovim pripadnostima. Na Vukovu molbu, @igmund mu je dao i posebnu vladarevu dozvolu da utvrdi svoj posed, na taj na~in {to }e podi}i „fortalitium seu castrum de lignis aut lapidibus“.252

251 P. Engel, Zur Frage, 38; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 92; o promeni oslo- vqavawa i o „re~niku ratovawa“ iscrpno kod: D. Lovrenovi}, Modeli ideolo{kog isklju~i- vanja, 26–30. 252 L. Thalloczy, Studien, 354–356; J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Ju- goslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 2 (1959) br. 1694, 1695, 1712; J. Mrgi}–Radoj- ~i}, Dowi Kraji, 77, 92, 246. Vlastelin po imenu Stjepan Druì} pomiwe se kao svedok „od Bosne“ u poveqama od 1332. do 1355. godine, tako da bi Milo{, verovatno, bio druga generacija, a Vuk tre}a generacija iste vlasteoske porodice. U @igmundovoj po- Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 107 Kada je uvideo da ne moè da izbegne „rasap“ koji mu preti, Hrvoje se obratio za pomo} Mle~anima, s molbom da mu po{aqu galije kako bi ponovo osvojio odmetnuti Split, ali je bio odbijen zbog primirja koje su nedavno sklopili sa @igmundom. Kao {to je u svom odgovoru zapretio, Hr- voje je zaista posegao za najja~im adutom — svog protovestijara Mihaila Kabuì}a uputio je na osmanski dvor u Jedrene, odakle se on u prole}e vratio s podr{kom osmanske vojske. Weni prvi odredi stiù maja 1414. u ùpu Uskopqe, gde je Hrvoje u februaru osvojio grad Veselu Straù, a po- ~etkom jula dolazi do novog upada osmanske vojske. Ona se podelila i nastavila prodore u tri pravca — jedna je ostala u Uskopqu, druga se uputi- la ka Dubo~cu, ka zemqi Ivana Morovi}kog, a tre}a ka Zagrebu.253 Dubo~ac na Savi bi mogao da pripada Usorskom vojvodstvu, ali u ovo vreme na wegovom ~elu nije vi{e bio Morovi}ki, ve} Gorjanski. Nimalo slu~ajno je ovaj osmanski napad usmeren na pristani{te na reci Savi — zauzimawem upori{ta na wenim obalama, osmanski brodovi i vojska bi imali mogu}nost znatno {ireg podru~ja dejstva, kako prema unutra{wosti Ugar- ske, tako i nizvodno rekom, prema Beogradu i Golupcu. Dubrov~ani su 14. avgusta izvestili ugarsku kraqicu Barbaru da su se Turci s plenom povukli u Bosnu, ali da plen {aqu ku}i, dok oni ostaju u bosanskim krajevima.254 Sa osmanskom vojskom u Bosnu se vratio i pretendent Tvrtko II, koga su podràvali knez Pavle Radenovi} i wegov sin Petar. Nasuprot wima stajala je prougarska struja kraqa Ostoje i vojvode Sandaqa.255 Istovremeno se prikupqala i ugarska vojska, tako da je 17. avgusta Pipo od Ozore najavio pohod „contra immensissimos Turcos versus Boznam“.256 Ostaje, me|utim, otvoreno pitawe da li je do kraja 1414. godine zaista do{lo do ugarskog pohoda i sudara s osmanskim trupama. Zani- mqivo je, me|utim, da je @igmund ne{to kasnije, 1418. godine, nagradio erdeqskog plemi}a Nikolu Apafija, zapovednika Vranduka, Srebrenika i Dubo~ca, jer ih je „u ono vreme“ odbranio od Hrvoja, {to se sigurno odnosi na sukobe 1413–1414. godine.257 Naredne, 1415. godine, ve} 20. februara Dubrov~ani javqaju „de adventu iam tertio Teucrorum in Bosna“, a u martu je osmanska vojska pod komandom Zeka Meleka pqa~kaju}i prodrla preko Krajine i Omi{a do [i- veqi navode se wegove }erke, Katarina i Stana, kojima je tako|e priznato pravo nasle- |a poseda Pake. 253 Chronica Ragusina Junii Resti, dig. N. Nodilo, Zagrabiae 1893, 163; [. Ljubi}, Li- stine, VII, 127–128, 137–138; J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag.,245;S.\irkovi},Dve godine bosanske istorije (1414–1415) 31; J. Mrgi}-Radoj~i}, nav. delo,93. 254 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag.,245. 255 P. @ivkovi}, Tvrtko II, 67–70. 256 CD Zichy, VI,314. 257 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 60; isti, Archontologiaja, I,14;II, 306, 435, 463. 108 Severna Bosna 13–16. vek benika. S druge strane, ugarska vojska se mobili{e tokom ~itavog prole- }a, jer se, kao {to je to bilo uobi~ajeno, sudska ro~i{ta odlaù na period od 21. aprila do 3 juna.258 Izgleda da je vojvoda Vukmir Zlatonosovi} u to vreme postao vazal ugarskog kraqa, budu}i da gradom \ur|evcem u Slavo- niji od 22. maja 1415. upravqa wegov kastelan Franko.259 Zek Melek je sa svojim odredima ostao na teritoriji bosanske drà- ve ~itava tri meseca, a onda se 16. juna povukao s glavninom snaga. Istoga dana se usorski vojvoda Ivan Gorjanski nalazio pod Dobojem u Usori, odakle je s velikom vojskom krenuo ka jugu, u „zemqu“ Bosnu. Gorjanski je izbegao sukob sa prethodnom osmanskom vojskom, ali su se tih dana, oko 28. juna, o~ekivali novi kontingenti predvo|eni skopskim kraji{nikom Is- hak-begom. Dubrov~ani su tako|e javqali da Bosna ne}e biti opqa~kana, jer je sva pokorna i pla}a hara~ sultanu.260 To je zapravo ozna~ilo po~etak prve faze osmanskog osvajawa — uspostavqawe vrhovne vlasti osmanskog cara nad odre|enom teritorijom tako {to je wen doma}i vladar postajao wegov vazal i preuzimao je na sebe du- `nost pla}awa hara~a i ispuwavawa svih drugih zahteva koji bi proizla- zili iz wegovog podre|enog poloàja. Period koji je razdvajao priznava- we vlasti sultana i ukidawe vazalne dràve uspostavqawem osmanskog poretka, bio je promenqiv i zavisio je kako od unutra{wih prilika u Osmanskom carstvu, tako i od od wegovog me|unarodnog poloàja.261 Sudar ugarske i osmanske vojske, koji se u ranijoj istoriografiji nazivao „Dobojska bitka“, odigrao se u dolini La{ve, 2. jula 1415, na praznik Bogorodice. Ugarska akcija je bila usmerena najve}im delom protiv hercega Hrvoja, na ~ijoj strani su u~estvovali i osmanski odredi. Tom prilikom je, me|utim, zarobqena nekolicina najve}ih ugarskih barona, poput usorskog vojvode Ivana Gorjanskog, slavonskog bana Pavla ûpora, biv{eg ma~vanskog bana Ivana Morovi}kog, Martina Derà od Serdahe- qa, Petra „Herlinkovi}a“ i Ladislava Titu{evi}a. Za wihovo osloba|a- we iz osmanskog zarobqeni{tva bio je potreban visoki otkup od 65.000 zlatnih forinti, tako da je period suàwstva potrajao, za neke od wih, poput Ivana Morovi}kog, i do 1419. godine. U wihovom osloba|awu je u~e- stvovao i despot Stefan Lazarevi}, prema re~ima wegovog biografa Kon-

258 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 247–248; E. Malyusz, ZsO, V, br. 532, 580, 625, 636–637, 645, 693, 703–705, 713; S. ]irkovi}, Dve godina bosanske istorije (1414– –1415), 32; D. Lovrenovi}, Bitka u La{vi 1415. godine, 275–276. 259 E. Malyusz, ZsO, V, br. 654; P. Engel, Zur Frage, 30, nap. 19, 20. 260 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 249–250; S. ]irkovi}, nav. delo, 33; M. Spremi}, Turski tributari u 14. i 15. veku, IG 1–2 (1970) 34–36. 261 H. Inalc›k, Ottoman Methods of Conquest,u:isti,The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, Collected studies, Variorum reprints, London 1976 ‰= Studia Islamica II, Paris 1954, 103–129Š, 103. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 109 stantina Filozofa.262 Ban Pavle ûpor pao je u bosansko, a ne u osmansko zato~eni{tvo, a tu je i okon~ao svoj ìvot. Poveqa kraqa @igmunda demantuje anegdotu u kojoj se pripoveda da je herceg Hrvoja na gnusan na~in pogubio ûpora zbog uvrede koju je ugarski baron uputio Hrvoju prilikom boravka na ugarskom dvoru.263 Turci su iz doline La{ve nastavili prodor ka severu i ka zapadu, pusto{e}i Slavoniju i krajeve oko Kupe i Une. Pred wihovim naletom Vladislav Dubrav~i} bio je primoran da im preda svoju tvr|avu Kova~ u Usori. Ovo utvr|ewe bi moglo da se identifikuje s ostacima fortifikacije na Radi{kovi}a brdu, blizu sastava Male i Velike Ukrine, a koje se u narodu naziva Kova~. Po svom poloàju, ova tvr|ava je podignuta radi obezbe|ivawa komunikacije dolinom Ukrine.264 Krajem avgusta, na stanku bosanske vlastele, ubijen je knez Pavle Ra- denovi}, najistaknutiji velmoà „zemqe“ Bosne. Ba{tinski posedi wegovog roda prostirali su se od Vrhbosne preko Pra~e do Drine, a zatim su, nakon zbacivawa kraqa Ostoje 1404. godine, pro{ireni zauzimawem dela Konavala i Trebiwa, doweg Polimqa (manastir Bawa), i rudnika Olova. Upravo su kraq Ostoja i vojvoda Sandaq, potom i ùpan Dragi{a Diwi- ~i}, ozna~eni kao glavni krivci u ovom nezapam}enom zlo~inu. Dubro- va~kom poslaniku Ivanu Gunduli}u, nevoqnom svedoku ubistva, vojvoda Sandaq je rekao da je knez Pavle izneverio i kraqa Ugarske i Bosansko kraqevstvo, {to se svakako odnosi na podr{ku protivkraqu Tvrtku II,koji se avgusta 1414. vratio sa osmanskim odredima. U podeli „zemqe Pa- vlovi}a“ trebalo je da u~estvuje i vojvoda Vukmir Zlatonosovi}, vazal ugarskog kraqa. Wemu je trebalo da pripadne grad Olovo, ali zbog inter-

262 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 251–252; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2117, 2146, 2255; K. Filozof, @ivot despota Stefana Lazarevi}a,u:Stare srpske biografije XV i XVII veka, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1936, 109; S. ]irkovi}, Dve godine bosanske istorije, 32–34; P. Rokai, Maroti, tekst neobjavqene doktorske disertacije, Beograd 1983, 213–221, nap. 372; D. Lovrenovi}, Bitka u La{vi 1415. godine, 288–291; isti, Na klizi{tu povijesti, 196–201, 208–211; S. ]irkovi}, O jednom posredovawu despota Stefana izme|u Ugarske i Turske, Istraìvawa 16, Novi Sad 2005, 229–240. 263 L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, Zagreb 1916, 257; up. J. de Thurocz, Chronica Hungarorum, I. Textus, ed. E. Galantai — J. Kristo, Buda- pest 1985, 223–224; M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 158–160, 350–351; M. Orbini, Kral- jevstvo Slavena, 426–427; F [i{i}, Vojvoda Hrvoje Vuk~i}-Hrvatini}, Zagreb 1902, 225, 235. 264 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 251–252; \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine,424;ALBiH, II, 4.36; J.Mrgi},@upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31. Na ovu tvr|avu se, mo`da, odnosi jedan dokument iz 1410. godine, koji je @igmund izdao „in descensu nostro campestri terre Vzore iuxta castellum Konachy“ — pomenutu tvr|avu je Pal Engel, uz dosta rezerve, izjedna~io s Komotinom, a postoji mogu}nost, s obzirom da je dokument dosta o{te}en da je zapisano „Kovachy“, {to bi bilo pribli`nije re{ewe. — P. Engel, Zur Frage, 40,nap.58. 110 Severna Bosna 13–16. vek vencije osmanske vojske koja je usledila u jesen, do planirane deobe oblasti Pavlovi}a nije do{lo.265 Moè se dakle pretpostaviti da se oblast Zlatonosovi}a na jugozapadu pribliàvala dolini Krivaje i gradu Olovu, i to bi vredelo bliè razmotriti. Izme|u doline gorwe Spre~e (ùpe Spre~e), koju su dràli Zlato- nosovi}i i doline gorwe Krivaje sa Olovom, najlak{a komunikacija je i{la dolinom Gostiqe do grada Kladwa na Driwa~i, a odatle do grada Olo- va. Iz Zvornika, gde je bio dvor Zlatonosovi}a, do Kladwa i daqe do Olova, stizalo se putem koji je sledio uzvodno dolinu Driwa~e. Ovako posmatrano, Zlatonosovi}i ne bi mogli da uzmu i zadrè Olovo, a da prethodno ne obezbede prelaz preko Kladwa.266 Ovaj grad se kasnije (1432) javqa u sklopu „Kraqeve zemqe“, me|utim, te{ko je utvrditi kome je pripadao u ovo vreme. Uprkos strahovitom porazu koji je u julu pretrpela, ugarska vojska je ponovo mobilisana u jesen 1415. godine, i kre}e „u rat protiv Turaka u Bo- sni“. Weni zapovednici su bili Pipo od Ozore, Pavle Ezdege i Petar Pere- wi. Prema re~ima kraqa @igmunda, i u ovom prodoru su 6. oktobra Ma|ari poraèni u potpunosti. Do Konstanca je do{la vest da su Turci nakon pobede nastavili pqa~ka{ki pohod u kome su doprli do Ceqa, Ortemburga i Krawske, navodno odvode}i u zarobqeni{tvo ~ak 70.000 qudi.267 Odmah po~etkom naredne godine, februara 1416, osmanski odredi ponovo dolaze u Bosnu na poziv Petra i Radoslava Pavlovi}a.268 Marta ili aprila umire herceg Hrvoje i odmah je usledilo komadawe wegove feudalne oblasti, ~iji je najve}i deo prigrabio kraq Ostoja, oèniv{i se Jelenom Nelip~i}, hercegovom udovicom.269 U leto se odigrao ugarski pohod, u kome su u~estvovali familijari usorskog vojvode Ivana Gorjan- skog — Klement \ulai i wegov brat od strica Laslo, koji su se istakli u odbrani „tvr|ava u Bosni od Turaka i drugih neprijateqa“, kako prethod-

265 M. Puci}, Spomenici srãbski od 1395. do 1423., I, Beograd 1858, Primedbe XV–XVII; sada u izdawu s komentarima: \. To{i}, Pismo dubrova~kog poslanika Ivana Gunduli}a o smrti kneza Pavla Radenovi}a, u: Zemqa Pavlovi}a, 357–365; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 39–42; S. ]irkovi}, Dve godine bosanske istorije, 38–40; P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 151–152; isti, Tvrtko II, 72–73; isti, Prvi ugarsko-turski sukobi na tlu Bosne („Dobojska bitka“ 1415. godine), 149–157; S. ]irkovi}, Pavlovi}a zemqa (Contrata dei Paulovich),u:Zemqa Pavlovi}a, 37–45; P. Rokai, Pavlo- vi}i i ugarski kraqevi, na istom mestu, 161–169. 266 O putevima u dolini Krivaje vid. P. An|eli}, Srednjovekovna ùpa Krivaja ili Kamenica ,u:isti,Studije o teritorijalnopoliti~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sara- jevo 1982, 205–206. 267 E. Malyusz, ZsO, V, br. 925, 994, 995, 1000, 1026, 1030, 1155, 1186. 268 \. To{i}, Vojvoda Petar Pavlovi}. Prilog istoriji Bosne po~etkom XV vijeka, JI^ 1–2 (2001) 35–46. 269 N. Jorga, Notes, II, 153, 154, nap. 1, 5; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 74–75; J. Mrgi}-Ra- doj~i}, Dowi Kraji, 114–115. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 111 ne (1415) godine, tako i sada. Gorjanski je dotad uspeo da se otkupi iz osmanskog zarobqeni{tva, i poku{avao je da sakupi novac potreban za otkup ostalih ugarskih barona (40.000 zlatnika).270 Ugarski pohod je, nesumwivo, motivisan povratkom onih poseda ugarske krune, koje je Hrvoja svojevremeno prisvojio — ùpanije Sana i Vrbas, {to im je samo delimi~no uspelo. Naime, u vlasti vojvode Jurja (\ur|a) Voisali}a ostala je ùpa Sana, koja je obuhvatala najju`niji deo istoimene ugarske ùpanije, kao i ùpa Gla`, isto~ni deo Vrba{ke ùpanije.271 U Bosni je, prema dubrova~kim navodima u pismu ugarskom kraqu od 12. oktobra 1416, vladala tolika nesloga da je sultan poslao svoja dva ~o- veka da mire zava|ene velika{e. Oni su na „stanku“ bosanske vlastele kao glavne krivce za ubistvo kneza Pavla proglasili kraqa Ostoju i ùpana Dragi{u Diwi~i}a, i odlu~eno je da se „sveù“, me|utim, obojica su uspeli da pobegnu na vreme.272 Jesewa kampawa Pipe od Ozore bila je upere- na protiv „nekih Bosanaca, nevernika i neprijateqa“, {to se verovatno odnosi na Pavlovi}e, koji neposredno sara|uju sa sultanom.273 Slede}e, 1417. godine, kao i prethodnih nekoliko, osmanska i ugarska vojska vode prole}ne i jesewe kampawe, a popri{te wihovih sukoba je teritorija bosanske dràve. Septembra 1418. godine smrt kraqa Ostoje posluìla je kao prilika za jo{ jednu intervenciju Osmanskog carstva, ali je ovog puta osmanska vojska do{la na poziv vojvode Sandaqa. Nasu- prot wemu, deo vlastele me|u kojima su vojvoda Kova~ Diwi~i}, brat ù- pana Dragi{e, i knez Stjepan Ostoji}, podràla je novog kraqa Stefana Ostoji}a (1418–1421). Po~etkom 1420, opet na poziv vojvode Sandaqa, osmanski odredi su pusto{ili i pqa~kali oblast Pavlovi}a i tom prilikom je ubijen vojvoda Petar Pavlovi}.274 S ovim odredima se ponovo pojavio i Tvrtko II, ali je sada ostvario mnogo boqi poloàj. Do avgusta meseca su wegovu vlast priznali Sandaq, vojvoda Vukmir Zlatonosovi} i ù- pan Dragi{a Diwi~i}, jer se navode kao svedoci u poveqi koju je Tvrtko II izdao Dubrovniku.275

270 @igmund je krajem maja i po~etkom juna 1417. uputio tri pisma Ivanu Gorjan- skom, koga tituli{e kao „terre nostre Uszure vaivode et comiti de Posaga“—CD Zichy, VI, 445, 449, 452; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2138, 2255; P. Rokai, Maroti, 213–226; P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 62, 64. 271 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 116–117, 244–256. 272 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 261; M. Dini}, Dr`avni sabor, 29; S. ]irkovi}, Dve godine bosanske istorije, 38; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 72–73. 273 CD Zichu, VI, 448; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2426. 274 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 282–284; S. ]irkovi}, Istorija, 246–247; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 76–77; \. To{i}, Vojvoda Petar Pavlovi}, 35–46. 275 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 304–305; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 503–504. 112 Severna Bosna 13–16. vek

Godinu dana kasnije, avgusta 1421, Tvrtko II (1421–1443) je na „stanku“ bosanske dràve zvani~no progla{en za kraqa, i istom prilikom je ponovo izdao povequ Dubrov~anima. Prema wihovim re~ima, u tome su najve}e zasluge imali, pored Sandaqa, bra}a Zlatonosovi}, pa su bili veoma bogato i nagra|eni. Dubrova~ki poslanici s darovima, me|u kojima su i veoma skupocene tkanine, upu}eni su u wihov dvor u Podzvoniku (Sotto- suonich), a poklone je primio i ùpan Dragi{a Diwi~i}. Ovo je prvi izri~it pomen o dvoru ove usorske vlasteoske porodice u podgra|u Zvonika, u kome }e ubrzo procvetati kolonija dubrova~kih trgovaca. 276 Iz dubrova~kih vesti se saznaje da se vojvoda Vukmir Zlatonosovi}, koga je krajem 1424. godine nasledio brat Vuka{in, u nekoliko navrata obra}ao dubrova~koj vladi s molbom da mu se po{aqe doktor. Za nevoqu, 1413. i 1424. fizikus Bartol je odbio da putuje „u Spre~u“, kako se u dubrova~kim izvorima navodi odredi{no mesto gde prebiva vojvoda.277 De- ceniju kasnije, aprila 1434. pomiwe se udovica „condam Wolkmer vayvo- de de Wzora“. Bila je to Marija, sestra krbavskog kneza Ivana „Grofa“.278 Podaci dubrova~ke provenijencije sugeri{u da je vojvoda Vuka{in promenio svoje dràwe i da se vi{e pribliìo srpskim despotima, prvo Stefanu Lazarevi}u, a potom wegovom nasledniku \ur|u Brankovi}u, {to je neminovno vodilo ka sukobu s bosanskim kraqem. Ipak, pro{lo je nekoliko godina pre nego {to je Tvrtko II odlu~io da kazni neposlu{nog vlastelina, koji nije uspeo da se uzdigne u red oblasnih gospodara.279 Odrednica „u Spre~i“, kako se u dubrova~kim izvorima navodi mesto boravka vojvode Zlatonosovi}a, odgovarala bi {irem prostoru i mogla bi da ozna~ava jednu ùpu, pa bi ovo bio wen jedini pomen za period sredweg veka. Vrsni poznavalac ovog prostora, Milenko S. Filipovi} za- beleìo je da se Spre~om naziva ~itav kraj oko istoimene reke, koja nastaje spajawem re~ice Papra}e i Spre~e. Prema nekada{woj administrativ- noj podeli, oblast Spre~e se delila na Zvorni~ku, Tuzlansku i Gra~a- ni~ku. Za nas je od najve}eg zna~aja kako je pomenuti autor opisao Zvor- ni~ku Spre~u — to je „ùpa“ oko izvori{ta i gorweg toka reke, po~ev{i od

276 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 316–318; Q. Stojanovi}, nav. delo, 504–506; \. Basler, Zvonik (Zvornik); D. Kova~evi}-Koji}, Zvornik (Zvonik) u srednjem veku, GDI BiH 16 (1965) 19–34 (= u: ista, Gradski ìvot u Srbiji i Bosni, 25–44); P. @ivkovi}, Usor- ska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 152–154; B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vlastele, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 70. 277 R. Jeremi} — J. Tadi}, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II, Beograd 1939, 25; III, 137; R. Jeremi}, Prilozi istoriji zdravstvenih medicinskih prilika Bosne i Hercegovine pod Turskom i Austro-Ugarskom, Beograd 1951, 8–9. 278 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 308, 312; S. Rudi}, OènivojvodeVuk- mira Zlatonosovi}a,I^LV (2007) 113–117. 279 P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 157–159. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 113 planine Snagova, koja je deli od Podriwa, pa izme|u Majevice i Borogova, a kao weno sredi{te se moè uzeti selo Kalesija, koje postoji i danas.280 Upravo ovakvu organizaciju prostora oslikavaju najraniji osmanski izvori, koji svedo~e o nahiji Spre~i, u dolini istoimene reke. Wena naseqa se pomiwu u okviru popisa vlaha 1528. godine i sumarnog deftera Zvor- ni~kog sanxaka iz 1533, i o wima }e biti vi{e re~i u poglavqu posve}e- nom demografskoj problematici. Dvadesetih godina 15. veka sa~uvani izvori pruàju vi{e informacija o doga|ajima u severnoj Bosni. Juna 1422. ugarski kraq je dao u zakup usorskom vojvodi Ivanu Gorjanskom ~itavu oblast (districtus) grada Sre- brenika na Majevici, zatim Br~ko (Barka, Barkaszad) i tvr|avu Grabovac. Prema svom poloàju u nabrajawu, Grabovac bi mogao da odgovara dana- {woj Gorwoj ili Dowoj Grabovici kod Tuzle. Ovo naseqe je upisano 1519. kao selo koje pripada carskom hasu u nahiji Gorwa Tuzla, i donosilo je najve}e godi{we prihode od svih ostalih naseqa.281 Aprila 1424. do{lo je do pqa~ka{kog prodora osmanske vojske predvo|ene vojvodom Ishakom, ali nije poznato koje su oblasti bosanske dràve ovom prilikom postradale. Pohod „protiv Turka u Bosni“ koji je najavqivao ugarski kraq u dokumentu od 2. jula, izgleda da nije bio reali- zovan, i stoga ga treba tuma~iti u sklopu {irih planova @igmundove antiosmanske politike. Oni su mo`da bili podstaknuti i li~nom posetom vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa budimskom dvoru, u periodu od 22. juna do oko 24. avgusta.282 Uprkos nedavno postignutom mirovnom sporazumu sa ugarskim kraqem, Tvrtko II je septembra 1425, koriste}i napad Osmanlija na Despoto- vinu, poku{ao da zauzme Srebrenicu, ali je bio primoran da beì pred vojskom despota Stefana Lazarevi}a, dok su Diwi~i}i ovom prilikom spalili Srebrenicu, nanev{i veliku {tetu dubrova~kim trgovcima. Tre- ba pretpostaviti da je despot pro{irio svoju vlast i na okolinu Srebre- nice, odnosno, da je ovom prilikom osvojio naseqa ~ija se imena pomiwu u tekstu ugovora u Tati.283

280 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 19. 281 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 63; A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 88. 282 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 2 (1959) br. 1670, str. 361; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 102, 108, 111; G. Moravcsik, Vizantijskie imperatory i ih posly v g. Buda, Acta Historica Academiae Scientiarum Hungari- cae 8 (1961) 239–256; I. \uri}, Sumrak Vizantije. Vreme Jovana VIII Paleologa (1392–1448), Zagreb 1989, 210–211. 283 M. Dini}, Srebrnik kraj Srebrnice,u:isti,Srpske zemqe, 361–364; isti, Za istoriju rudarstva, I, 58–59; S. ]irkovi}, Istorija, 257; A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne, 92. 114 Severna Bosna 13–16. vek Godine 1426. zabeleène su dve provale osmanske vojske na teritoriju Bosanskog kraqevstva, u prole}e i u leto, {to je dovelo do ponovnog zbliàvawa bosanskog i ugarskog vladara. Avgusta meseca su Dubrov~ani javqali @igmundu da je osmanska vojska od oko 4.000 vojnika celo leto plenila po Bosni, a da ni kraq, niti vlastela nisu smeli ni{ta da predu- zmu. Iz Bosne su provalili i u Hrvatsku, a u dva navrata su, kako se to izri~ito navodi, pusto{ili krajeve Usore oko Srebrenika i teritoriju Zlatonosovi}a.284 Grad Zvo(r)nik je mo`da nastao na istom lokalitetu gde je u rimsko doba postojala putna stanica Ad Drinum. Na ovom mestu su se sticali put koji je dolazio od Sarajevskog poqa preko Romanije, s putem iz doline Spre~e. U Zvorniku je postojao izuzetno povoqan prelaz preko Drine, odakle je daqe vodio put ka Vaqevu, tako da je sam grad s podgra|em — Pod- zvonikom (Sottosuonich), sigurno stariji od 1410. godine, kada se prvi put javqa u dubrova~kim izvorima. Samo ime poti~e od zvonika lokalnog fraweva~kog samostana, nastalog negde posle 1385/90, budu}i da se ne pomiwe u popisu fra Bartolomeja Pizanskog. Sude}i prema testamentima dubrova~kih trgovaca, samostan sv. Marije izgra|en je u Podzvoniku najkasnije do 1423. godine. Gradsko utvr|ewe podignuto je na vrhu brda Velavnika, na oko 400 metara nadmorske visine, i bedemima je bio povezan s dowim utvr|ewem, na obali Drine, kuda je prolazio put i gde se nalazilo pristani{te za la|e i skele.285 Uprkos stalnim pqa~ka{kim upadima osmanskih odreda, kolonija dubrova~kih trgovaca u Podzvoniku, gde je bio sme{ten dvor porodice Zlatonosovi}a, doìvqava svoj vrhunac u periodu od 1425. do 1428. godine. Broj dubrova~kih gra|ana u ovom periodu je porastao sa 130 na 238, od toga je 115 bilo novopristiglih ~lanova kolonije.286 O zna~aju wihovog prisustva svedo~i i podatak da je Dubrov~anin Milut(in) Pribisali} vr{io slu`bu kneza Zvornika (conte de Suonich) 1419, 1421, 1423, 1425. i 1426. godine. Re~ je o uglednom trgovcu koji je ìveo u ovom gradu od 1416. godine, i u toku naredne decenije je jedanput izabran za konzula, a ~ak de-

284 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 319. 285 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 31–38; H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi,13–14; \. Mazali}, Zvonik (Zvornik) — stari grad na Drini, GZM n.s. — Isto- rija i etnoglogija H (1955) 73–118; XI (1956) 243–278; M. Vego, Naselja, 142–143; D. Kova~evi}-Koji}, Zvornik, 19–45; ista, Gradska naseqa, 58–61, i daqe prema registru; ista, Frawevci u gradskim naseqima sredwovjekovne Bosne, u: ista, Gradski `ivot u Srbiji i Bosni,240,248;A.Hand`i}, Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, GDI BiH XVIII (1970) 141–194. 286 D. Kova~evi}-Koji}, Zvornik, 19–35. O Dubrov~anima u Zvorniku vid. i A. Ve- selinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e o Srbiji (1415–1460), Istorijski institut SANU, Gra|a — kw. 33, Izvori za istoriju srpskog naroda u sredwem veku kw. 1, Beograd 1997, vid. Suonich — 4, 5, 7, 8. i daqe prema registru. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 115 set puta za sudiju. Godine 1426. u Zvorniku se pomiwe i Toma{ „purgar“, {to govori o postojawu Ve}a purgara koje je zajedno s knezom upravqalo gradom. Dubrov~ani koji su stvorili svoju koloniju u Podzvoniku posebno su bili zainteresovani za trgovinu srebrom, pa su se naj~e{}e kretali na relaciji Zvornik — Srebrenica.287 U obzir, me|utim, treba uzeti i rudnik srebra i olova u selu \evawe, oko sedam kilometara ju`no od Zvor- nika, koji je 1519. godine upisan u carske hasove u Zvorni~kom sanxaku.288 U neposrednoj okolini ovog grada, a sigurno pod wegovim uticajem, razvili su se i mawi trgovi u Glavi~icama iuKostirevu. Glavi~ice se prvi put pomiwu u dubrova~koj gra|i 1375. godine, a u aprilu 1432, u jeku sukoba s despotom \ur|em, u mestu boravi kraq Tvrtko II, zatvaraju}i puteve dubrova~kim trgovcima ka Srbiji.289

Zvornik, 1876.290

287 D. Kova~evi}–Koji}, Zvornik, 25, 28–29, 33; ista, O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Radovi FF u Sarajevu VI (1970–1971) 334, 337, 338 (= u: ista, Gradski `ivot u Srbiji i Bosni, 278, 281, 282); A. Veselinovi}, nav. delo, 7, 15, 18, 25, 28, 33, 47, 135, 139, 143, 161. 288 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 27. 289 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 36–38; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 60, 181, 232; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 159, 705, nap. 35. 290 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju, 96. 116 Severna Bosna 13–16. vek

PODRIWE U SASTAVU DESPOTOVINE

U tekstu ugovora sklopqenog u Tati jula 1426, kojim su regulisani odnosi izme|u ugarskog vladara i despota Stefana, me|u posedima koje }e naslediti despot \ura|, nalaze se imena i onih za koje se veruje da su se prostirali na levoj obali Drine. Zbog izuzetno lo{e transkripcije celog dokumenta, identifikacija, a samim tim i ubikacija ovih naseqa bila je predmet razmatrawa nekolicine istoriografa, ~ija se mi{qewa razlikuju. Deo koji nas interesuje donosimo ovde u latinskom prepisu prema izdawu êdomiqa Mijatovi}a, s Talocijevim varijantama u zagradi: „… iam dictum Regnum Rasciae omniaque et singula iura et iurisdictio- nes eiusdem demtis, exceptis et penitus seclusis castro Thysnitza (Thysnicza) et pertinentiis eiusdem in tenutis Ozaz (Ozach) habitis, item Castro Zokol in contrata Polanch habito, in qua scilicet contrata quondam Dominus Hervoya castra Brodar et Zonized (Zomzed) fecit aedificare; item teris et tenutis quondam Dra- gisa et Halap penes praedictum castrum Zokol habitis per defectum seminis eorumdem ad maiestatem nostram regiam devolutis.“291 Mijatovi} je pro~itao prvi toponim kao Ti{nicu „u ùpi Oàh“(!), dok Taloci daje u napomeni transkripciju: „Tre{wica ili Le{nica“ u oblasti „Uìca“. Radoni} smatra da je re~ o ostacima tvr|ave Tisice, severozapadno od grada Sokola, a koja bi odgovarala, prema wegovom mi{qewu, selu Ti{ici u Ma~vi, koje je despot \ura| poklonio velikom ~elniku Radi~u. Tvr|ava Sokol nalazila se u oblasti po imenu Poqana, u kojoj je Hrvoje podigao svoje tvr|ave Brodar i Sused. Uz pomenutu tvr|avu prostirali su se i posedi pokojnih Dragi{e i Hlapa, koji su umrli bez naslednika, tako da su wihovi posedi pre{li pod vlast ugarske krune.292 Tvr|ava „Ti{nica“ bi mogla da bude centar „ti{a~ke vlasti“ koja se pomiwe u lo{e sa~uvanom tekstu poveqe bosanskog kraqa Stefana To- ma{a velikom logotetu Stefanu Rajkovi}u iz 1458. godine. U woj se kaè: „… i jo{te {to su dali (despot Lazar, despotica Jelena i despot Stefan) u zamenu u vlasti ti{a~koj selo Sarebire {to je bilo Vu~ino“.293 Oblast „Ozaz/ch“ bi ponajpre mogla da odgovara ùpi (1282) i, kasnije, nahiji Osat, koja je bila u sastavu feudalne oblasti — „zemqi Kova~evi}a“ (vilajet Kova~i), prilikom osmanskog osvajawa 1463. godine. Oblast Osata,

291 ^. Mijatovi}, Despost \ura| Brankovi}, 1, Beograd 1880, 391–400; L. Thal- loczy, Prilozi k obja{njenju izvora bosanske historije, GZM V (1893) 181–184; J. Radoni}, Sporazum u Tati, 186–191. 292 V. To{i}, Veliki ~elnik Radi~, Zbornik MS za istoriju 13 (1976) 7–23; G. [krivani}, Vlastelinstvo velikog ~elnika Radi~a Postupovi}a, I^ 20 (1973) 125–137; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 95–98. 293 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 117 koja je obuhvatala podru~je s obe obale Drine, tada je podeqena na dve istoimene nahije, tako da je teritorija na levoj obali Drine, ju`no od Srebrenice, u{la u sastav Bosanskog, a na desnoj obali reke — Smederev- skog sanxaka.294 Toponim „Soko(l)“ je relativno ~est naziv za gradove-tvr|ave koji su se isticali visinom svog poloàja u okolnom predelu, ili visinom svojih bedema. Osim ~uvenog grada hercega Stefana Vuk~i}a — Sokola u dolini Pive, postojao je Soko u ùpi Plivi, Sokol kod Grada~ca, na obroncima Trebave, zatim i Soko-grad jugoisto~no od Krupwa. Oblast oko grada Sokola nazivala se, prema tekstu ugovora u Tati — „Poqana“, {to se, prema Talociju, moè identifikovati sa istoimenim naseqem u okru- gu Dowe Tuzle. U pitawu su Gorwa i Dowa Poqana, na levoj obali Jale kod wenog u{}a u Spre~u. Selo Poqice popisano je 1519. i 1533. godine u okviru nahije Dowa Tuzla.295 Ovakva identifikacija bi ukazivala na to da se ru{evine tvr|ave Sokola traè oko doweg toka Jale i sredweg toka Spre~e. U tom smislu je interesanto da je u istoj nahiji popisano i selo Gra~anica, koje je A. Han- xi} ozna~io kao nepoznato, a iz osmanskih izvora nestaje pre 1548. godine. Na osnovu analogije s drugim toponimima, samo ime bi ukazivalo na postojawe, ako ne grada, onda makar maweg utvr|enog naseqa. Oko ~etiri kilometra ju`no od (Dowe) Tuzle, i oko osam kilometara isto~no od Poqa- ne, otkriveni su ostaci tvr|ave na lokalitetu Kre{i}a gradina, iznad Gorweg Par Sela (Pao~a, popisanog 1519. i 1533. g.).296 U oblasti grada Sokola herceg Hrvoje je podigao svoje dve tvr|ave, za koje Eberhard Vindeke navodi da su bile „u Usori“. U pogledu tvr|ave Brodar, moglo bi se pomi{qati da se odnosi na Brod na Brki, Brodac kod Bijeqine, a Taloci ga sme{ta u mo~varno podru~je poznato kao „Broda~ko blato“ (Brodacher Morast), na prostoru dana{we Semberije.297 Ako se, me- |utim, prihvati prethodna identifikacija tvr|ave Sokol sa Kre{i}a gradinom, onda bi i Brodar bio naseqe gde je postojao prelaz na reci Spre~i, Jali ili Qe{nici. U pogledu identifikacije druge tvr|ave —

294 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 134–136; E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak 1476–1560. Zemqa — naseqa — stanovni{tvo, Istorijski institut SANU — Slu`beni glasnik, Beograd 2004, 46, 47, 50, i daqe prema registru. 295 A. Handì}, Dva prva popisa, 28, 91; isti, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sa- rajevo 1975, 292–293. 296 A. Handì}, Dva prva popisa, 28, 92; isti, Tuzla, 315; ALBiH, 7.36. 297 Hidronim „Broda~ka mo~vara“, „Broda~a“ prvi put se beleì 60-tih godina 19. veka — Roskiewicz je na svojoj karti sme{ta severno od Dvorova (1865, Wien, Osterre- ichishe Akademie der Wissenschaften — Sammlung Woldan, K-II: OE/BOS 1307). V. Klai} navodi da se nalazi severno od Bijeqine i da nikad ne presu{uje (Bosna. Zemljopis, Za- greb 1878, 55), dok anonimni topografsko-statisti~ki pregled iz 1874. sme{ta mo~varu nizvodno od u{}a Jadra u Drinu (Kriegsarchiv, Wien, KVII m 45–11). 118 Severna Bosna 13–16. vek Suseda, nismo ni{ta bliè re{ewu, budu}i da se naseqe pod takvim imenom ne pomiwe u osmanskim popisima. Pomenuti Dragi{a i Hlap, koji su umrli bez naslednika, a ~iji posedi su bili u blizini tvr|ave Sokol, nose uobi~ajena vlastita imena za pripadnike bosanske vlastele, ali ostaje otvoreno pitawe da li su pripadali rodu podriwske vlastele Diwi~i- }a-Kova~evi}a. Sa izvesno{}u se moè zakqu~iti da su despot Stefan, a potom i despot \ura| imali u svojoj upravi i teritorije koje su nekada pripadale bosanskoj dràvi. Re~ je pre svega o Srebrenici i wenoj {iroj okolini — ùpi Osat, zatim i o prostoru uz sredwi i dowi tok Drine — oko Teo~aka, verovatno i Bijeqine, ali i jednog dela doline Spre~e. Ubrzo }e se vlast despota na podru~ju severioisto~ne i isto~ne Bosne pro{iriti. Politika oslawawa na ugarski dvor u borbi protiv Osmanskog carstva ogledala se u braku koji je u leto 1428. godine kraq Tvrtko II sklopio s Dorotejom, }erkom usorskog vojvode Ivana Gorjanskog. On je bio sestri} Nikole Gorjanskog Mla|eg, pa{enoga kraqa @igmunda i zeta kneza Laza- ra. Kako je vojvoda ubrzo preminuo, nasledila ga je udovica Poqakiwa He- dviga, preuzev{i i upravu nad Srebrenikom i Br~kom. Sin wihovog fami- lijara Klementa \ulaija, Ivan, bio je kastelan Br~kog u slu`bi udovice Gorjanskog.298 Takva situacija je postojala sve do 6. januara 1430, kada je pomenute gradove uzeo u zakup za sumu od 12.000 florina Matko de Luka, poznatiji kao Talovac, tada{wi kovinski ùpan i uskoro beogradski ban.299 Izgle- da da je ban Matko radio na popravci utvr|ewa, jer je angaòvao ~etvoricu dubrova~kih zidara preko svog zastupnika, vlastelina Andrije Bobaqevi- }a.300 Neposredno po{to je Matko uveden u posed pomenutih gradova, 30. aprila je izbio sukob izme|u vojvode Radosava Pavlovi}a i Dubrovnika, poznat u istoriografiji pod imenom „Konavoski rat“ (1430–1433). Iako

298 S. ]irkovi}, Istorija, 259–260; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 118, 121–123; P. Engel, Zur Frage,40–41. 299 F. Pesty — T. Ortvay, Oklevelek Temesvarmegye es Temesvarvaros tortenetehez I, Poszony 1896, 629–638. M. Dini}, Gra|a za istoriju Beograda u sredwem veku, II,Beo- grad 1958, 16, 17, 19, 37, 41, 43; A. Veselinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e, 26, 27, 47, 52 i daqe; J. Kali}-Miju{kovi}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967, 106–108, 272–273, 435; E. Malyusz, AnegyTalloci fiver, 531–587 (str. 542–545 — autor veruje da je re~ o rudniku Srebrenici, a ne o Srebreniku u Usori); E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Un- garn, 155, 158–166. Up. potvrdu kraqa Alberta od 31. marta 1438. — „Mathkoni et Petro de Tallowcz eorumque fratribus… de impignoratione castrorum Zenth-Gyurg in comitatu Cri- siensi et Zrebernik et Barkazad in districtu de Wzora a Sigismundo rege facta confirmat“—J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 3 (1960) br. 1961, str. 563. 300 C. Fiskovi}, Dalmatinski majstori u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, u: Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 150–151. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 119 naziv ukazuje na teritoriju koja je bila „jabuka razdora“, uplitawem Tvrt- ka II, usorskog vojvode Vuka{ina Zlatonosovi}a, podriwskih Diwi~i}a i despota \ur|a Brankovi}a — rat zahvata znatno {iri prostor.301 Unutra- {we sukobe koristili su i osmanski pqa~ka{ki odredi. Putopisac Ber- trandon de la Brokijer susreo je 1433. godine, na putu od Jedrena ka Plov- divu, dvojicu Tur~ina koji su vodili „oko petnaest ljudi koji su bili vezani debelim lancima oko vrata i deset `ena, {to su skoro bile pohvatane u kraljevini Bosni, prilikom jednog upada koji su izvr{ili Turci“.302 @ele}i da isprovocira uplitawe ugarske vojske, dubrova~ka vlada se obratila molbom svom biv{em sugra|aninu, banu Matku, da napadne oblast vojvode Pavlovi}a, sa kojom se, kako su naveli, grani~i oblast Srebre- ni~ka.303 Me|utim, ve} u jesen 1431. Matko Talovac se nalazio upratwi @ugmunda u italijanskoj kampawi, gde }e ostati do avgusta 1433. godine. Daqe, izvori ne pomiwu da je ugarska vojska u~estvovala u ovim sukobima, ve} je po svoj prilici ostala po strani, ~emu u prilog govori i ishod Kona- voskog rata s novom teritorijalnom organizacijom na tlu severne Bosne. Lo{i odnosi koji su odranije postojali izme|u bosanskog kraqa i vojvode Vuka{ina Zlatonosovi}a sada su eskalirali, jer je Tvrtko II hteo da iskoristi priliku i da skr{i mo} vlastelina kome je zamerao to {to je bio u dobrim odnosima s despotom Stefanom, zatim i s wegovim naslednikom \ur|em. Jedan podatak dubrova~kih izvora veoma je dragocen. Avgu- sta 1432. godine, kada se kraq Tvrtko II uputio „u Usoru“, dubrova~ki poslanici su mogli da ga prate samo do Kladwa na Driwa~i, koji je bio na granici izme|u Usore i „Kraqeve zemqe“.304 Od Kladwa je vodio put dolinom Gostiqe u dolinu Spre~e, gde se u gorwem toku prostirala `upa Spre~a, u vlasti Zlatonosovi}a. Tok ratnih operacija nije poznat, ali su rezultati bili o~igledni — nakon novembra 1430. godine iz izvora nestaje ime vojvode Vuka{ina, a oblast Zlatonosovi}a je zauzeo Tvrtko II.Toje me|utim pokrenulo despota \ur|a da se ume{a, tako da je on zauzeo deo te oblasti, preciznije — gradove Teo~ak i Zvornik sa okolinom, uzev{i titulu „gospodara ~itave Usore“.305

301 S. ]irkovi}, Istorija, 262–266; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 139–162; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 149–151, i daqe; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 242–252. 302 Bertrandon de la Brokijer, Putopis „Putovanje preko mora kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku, Prosveta, Beograd 1950 ‰reprint îgoja, Beograd 2002Š, 104. 303 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 336–342, 348. 304 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 74, nap. 2; S. ]irkovi}, „Naseqeni gradovi“, 24–25, nap. 59, 60. 305 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia kozti osszekottetesek okleveltara. 1198–1526, Budapest 1907, 171; M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 33, 74; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 150–152, 163–168; isti, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 158–161; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 149–156, 159–161. 120 Severna Bosna 13–16. vek Nije re~ o teritoriji ~itave Usore koja se prostirala na zapad do Vrbasa, na jugu do Kladwa i reke Krivaje. U pitawu je podru~je doweg i sredweg Podriwa zapadno od te reke, koja je ukqu~ena u sastav srpske De- spotovine. O tome svedo~i ~iwenica da su na ovom prostoru formirane upravne jedinice — „vlasti“ Despotovine, ~ija imena doznajemo iz ve} pomiwane poveqe kraqa Toma{a velikom logotetu Stefanu Ratkovi}u. Nastale reorganizacijom i militarizacijom dràvne uprave despota Ste- fana, „vlasti“ su predstavqale vojno-upravne jedinice s centrima u istaknutim tvr|avama, kojima je bila pridruèna oblast s naseqima, kako iz ekonomskih, tako i iz vojno-strate{kih razloga. Vrhovna vlast, i vojna i civilna, bila je poverena vojvodama.306 Jedan deo „Teo~a~ke vlasti“ su pored grada Teo~aka, prema tekstu poveqe ~inila i slede}a sela: Lukova, Prekopac Dowi, Prekopac Sredwi, Kunceli i „drugi“ Kunceli, Pod- lu`je, Peqave i Tobud.307 To nisu bila sva naseqa u pomentoj „vlasti“, ve} su u poveqi zapisana samo ona koja su potvr|ena Stefanu Ratkovi}u. U odnosu na utvr|eni grad Teo~ak, ona su se nalazila na oko desetak kilometara udaqenosti. Ostaje otvoreno pitawe u kojoj meri je nahija Teo~ak odgovarala nekada{woj „vlasti“. Prema popisu vlaha Zvorni~kog sanxaka iz 1528. i sumarnog deftera iz 1533, u teo~a~koj nahiji su upisana slede}a sela: Vrh Lokaw, Gorwi Lokaw, Rudine (Sredwi Lokaw), Brawevo (Dowi Lokaw), Gorwa i Dowa Pilica, Orahovo Seli{te, Suho Poqe, Bjelo{evac, Ugqe- vik ili Lab-deresi, Trnova, Lukova, Orahova i Bawica. Selo Tobud upisano je u nahiji Zavr{.308 Sama teo~a~ka nahija bila je verovatno ve}a po svom teritorijalnom obimu od sredwovekovne „vlasti“. Ako se posmatra prostranstvo tri nahije koje su gravitirale ka Teo~aku — Teo~ak, Sapna i Zavr{, ocrtava se oblast koja je obuhvatala gorwi tok reke Sapne i severnije — obronke Majevice preko kojih su vodile va`ne komunikacije ka Sa- vi i ka Drini. Sa sigurno{}u se moè pretpostaviti da je pod vla{}u despota bio i prostor dana{we Semberije — oblast ome|ena dowim tokom Drine, Sa- vom i dowim tokom re~ice Jawe. Ova plodna ravnica se danas uglavnom poklapa s granicama op{tine Bijeqine.309 Nakon 1385/90. kada se javqa u

306 M. Dini}, Vlasti u vreme despotovine, Zbornik FF u Beogradu X–1 (1969) 237–242; M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 10, 272–273, 284, 291–294; „vlasti“ u: LSSV, 92–93 (J. Mrgi}). 307 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne, 95; J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 38. 308 A. Handì~, O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII (1966–67) 19, 26; isti, Dva prva popisa, 191–199; M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvor- ni~kom sanxaku, 267–269. 309 R. Kajmakovi}, Semberija, 5–122. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 121 popisu fraweva~kih crkava u Ma~vanskoj kustodiji bosanske fraweva~ke provincije, naseqe se, prema navodima A. Hanxi}a, pomiwe u osmanskim izvorima 1437/38, u vezi s pohodom akinxija.310 Sam naziv naseqa — Bije- qina, izveden je od imenice b(ij)eq, koja je ozna~avala, izme|u ostalog, i powavu za pokrivawe, beliku — najmla|i sloj u drvetu, i vrstu hrasta.311 Potom je 1446. jedan dubrova~ki trgovac opqa~kan „in Bielina“, i za taj ~in je optuìo „tres homines de Osuart, bano de Illoü“.312 U prilici smo da identifikujemo vlastelina ~iji su vazali po~inili ovo nasiqe. Re~ je o Osvatu Bu~awiju, familijaru ma~vanskog bana Nikole Ilo~kog, koji je vr- {io du`nost zapovednika grada Iloka u Vukovskoj ùpaniji (1447–1449) i obavqao funkciju ma~vanskog vicebana (1443–1447, 1449–1450). Grad Ilok bio je ishodi{te trgova~kih puteva koji su povezivali Slavoniju, severnu Bosnu i Srem. Dubrova~ka kolonija imala je svog konzula, a weni trgovci su posredovali u trgovini bosanskim, srpskim i ugarskim rudama, i erdeqskom soqu.313 U pogledu statusa Bijeqine, pozniji izvori svedo~e o tome da se pored fraweva~kog samostana nalazio trg êtvrtkovi{te, koji se pomiwe u nahiji Bijeqini u op{irnom defteru Zvorni~kog sanxaka 1533. godine. Mi{qewe A. Hanxi}a, o tome da se pomenuti samostan nalazio u selu „Popovi ili Zvona{ seli{te“ (1533), to jest „Popovi ili Prokac Bije- qina“ (1600/04), oslabqeno je novijim arheolo{kim i epigrafskim nalazima. Prilikom ra{~i{}avawa terena za obnovu Atik-xamije u Bijeqini, prona|eni su }irilski natpisi na kamenu, sekundarno upotrebqenom kao gra|evinski materijal prilikom wene izgradwe. Paleografskom analizom je utvr|eno da natpisi poti~u iz perioda od sredine 14. do sredine 15. veka. U tekstovima 12 objavqenih natpisa pomiwe se, izme|u ostalog i „pop Bogela Ku~evac“ i crkva-zadu`bina Belosava Lu~i}a. To je posluì- lo kao osnova da M. Babi} i G. Tomovi} zakqu~e kako je u pomenutom selu „Popovi“ postojala pravoslavna crkva sa zvonikom, odakle je poteklo drugo ime naseqa „Zvona{ seli{te“.314 Kada se pobliè razmatraju teritorijalna osvajawa despota \ur|a u toku Konavoskog rata, postaje sasvim jasno da je on zauzimawem gradova Teo- ~aka i Zvornika kontrolisao mnogo ve}i prostor od oblasti uz reku Drinu, zahvaquju}i tome {to su oba pomenuta grada bila najva`nija saobra|ajna

310 A. Handì}, Postanak i razvitak Bijeljine,46. 311 A. Loma, Srpskohrvatska geografska imena na –ina, mn. — ine, 11. Mo`da po bijelom (mekom) ceru, bijeloceru — Quercus cerris — D. Simonovi}, Botani~ki re~nik, Beograd 1959, 388. 312 M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 37, nap. 36. 313 P. Engel, Archontologiaja, I, 31, 451–452; II,42;E. Malyusz, A negy Talloci fiver, 537, nap. 33, 34. 314 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104. 122 Severna Bosna 13–16. vek ~vori{ta za ~itavu isto~nu i severoisto~nu Bosnu. Wemu su pripali i grad Sokol s tvr|avama Brodar i Sused, u dolini Spre~e. Moè se pretpostaviti da se granica Despotovine i Bosanskog kraqevstva na ovom odseku nalazila u dolini gorweg toka Spre~e, s obzirom na to da je Tvrtko II „rasuo“ porodi~ne posede Zlatonosovi}a. U vlast despota \ur|a svakako treba pridodati podru~je od Bijeqine do Teo~aka, i oblast Osata ju`no od Srebre- nice, tako da se formirala jedinstvena teritorija s leve obale Drine. Tokom svog boravka u Italiji, kraq @igmund je 1432/33. sastavio nove predloge o organizaciji odbrane Ugarske. U tom aktu, Usora je jedna od pet oblasti koje ~ine pojas odbrane, kako se navodi, „od Turaka i od Bo- sanaca“. U odbrani Usore trebalo je da u~estvuju despot \ura| Brankovi} sa 8.000 kowanika, ban Matko Talovac iz Srebrenika sa 1.000 kowanika, dok drugi ugarski baroni daju po stotinu kowanika. Ovi vojnici, me|u- tim, nisu regrutovani s pomenutih teritorija, ve} je re~ o broju pla}enika koje su ove velmoè mogle da unajme, tako da je to svedo~anstvo wihovog li~nog bogatstva i statusa.315 S teritorije Srebreni~ke banovine, Matko Talovac je u leto 1434. organizovao vojni pohod s ciqem da u~vrsti poloàj Tvrtka II na bosanskom prestolu, koji je ugroàvao protivkraq i osmanski eksponent Radivoj Ostoji}.VojnaakcijaTalovcatrebalojedapoja~augarskiuticajuBosni, kao i odbranu ju`nih granica Ugarske pred osmanskom ekspanzijom. Ulo- ìv{i velika li~na finansijska sredstva, ban Matko je osvojio od Osman- lija i od Radivoja Ostoji}a gradove Vranduk i Hodidjed u dolini Bosne, zatim Komotin, Bo~ac i Jajce u dolini Vrbasa, uz jo{ neke gradove koji se ne navode u poveqi kojom je @igmund 27. septembra 1437. nagradio wegove vi- {egodi{we zasluge.316 S druge strane, ban Matko je trebalo da pomogne vojvodi Jurju (\ur|u) Voisali}u, koga je u zapadnom Humu napao vojvoda San- daq Hrani}, podràvaju}i protivkraqa Radivoja.317 Kraq Tvrtko je, uprkos ugarskoj vojnoj podr{ci napustio Bosansko kraqevstvo krajem 1434. ili na samom po~etku 1435. godine. Zajedno s banom Matkom, uputio se da do~eka @igmunda na wegovom povratku u Ugarsku. Tokom boravka na dvoru svog seniora, bosanski kraq se izmirio s despotom \ur|em, koji je zadr- ào sve bosanske teritorije osvojene po~etkom te decenije.318

315 Decreta regni Hungariae, Gesetze und Verordnungen Ungarns 1301–1457, eds. F. Dory — G. Bonis — V. Bacskai, Akademiai Kiado, Budapest 1976, 415–430; P. Rokai, Po- slednje godine balkanske politike kralja @igmunda (1435–1437), Godi{wak FF u Novom Sa- du 12–1 (1969) 89–109. 316 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 111–123; P. Rokai, nav. delo, 101; E. Malyusz, AnegyTalloci fiver, 550, 551, 553; P. Engel, Zur Frage,40. 317 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 115–117. 318 P. @ivkovi}, Tvrtko II, 174–177; E. Malyusz, A negy Talloci fiver, 553–554. Talov- ci su posledwe godine @igmundove vlade stekli i velike posede u Vukovskoj ùpani- Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 123 U bosanskoj dràvi je od prole}a 1435. godine po~eo da besni rat izme- |u vojvode Radosava Pavlovi}a i Sandaqevog naslednika, Stefana Vuk~i}a. Obojica velmoà su bili sultanovi vazali i koristili su osmansku vojnu pomo} u me|usobnim obra~unima. Stalnim prisustvom vojnih odreda omogu- }ili su uspostavqawe dominantnog uticaja Osmanskog carstva u Bosanskom kraqevstvu. Nakon @igmundove smrti, krajem 1437, wegovi naslednici — Albert Austrijski (1437–1439) i Vladislav I Jagelonac (1440–1444), nisu bili u prilici da bitnije promene situaciju u bosanskoj dràvi. Ona je ostala iskqu~ena iz budu}ih antiosmanskih planova, i tretirana je kao popri{te sukoba dve sile.319 Odbrambeni sistem Ugarske u isto~nom delu poveren je dvojici barona — Jano{u Huwadiju i Nikoli Ilo~kom, koji su zajedno vr{ili du`nost erdeqskih vojvoda i zapovednika Temi{vara i Beograda. Huwadi je dobio na upravu i Severinski banat, a Ilo~kom je poverena Ma~vanska banovina, dok je Petar Taloci bio zaduèn za Hrvat- sko-slavonsku banovinu. Saradwa i koordinacija centralnog i isto~nog dela ju`ne granice Ugarske bila je mnogo boqa i efikasnija, nego na wenom zapadnom delu.320

USPOSTAVQAWE OSMANSKE VLASTI U PODRIWU

Prvim padom srpske Despotovine 1439. godine, pod vlast sultana su prvi put do{le i wene teritorije u isto~noj Bosni i Podriwu — Srebre- nica, Zvornik, Teo~ak, Ti{nica, koje je napadao sultanov vazal Stefan Vuk~i}.321 U jednoj poveqi kraqa Vladislava od 17. aprila 1443. Jano{u Huwadiju, pomiwe se da su on i Nikola Ilo~ki „invadunt partes Vzure et Rasciae“, popalili imawa i ku}e neprijateqa, pod kojima se verovatno podrazumevaju Osmanlije i wihove pristalice. Ovom prilikom je grad Teo~ak do{ao pod vlast Nikole Ilo~kog, posluìv{i mu za naslednu titulu „ve~itog kneza Teo~aka“. O napadu na „krajeve Usore i Ra{ke“ se govori u pomenutoj poveqi, nakon opisa Huwadijeve pobede nad Turcima u Erdequ, {to se odigralo septembra 1442. godine.322 Nikola Ilo~ki nosio ji, pa su time postali direktno zainteresovani za ja~awe granice na Savi i ju`no, u Srbiji i Bosni, prema prodoru Osmanlija. 319 S. ]irkovi}, Herceg Stefan, 13–46, 55–56; P. Rokai, Poslednje dve godine, 103; isti, Pavlovi}i i ugarski kraqevi, 167–168. 320 F. Szakaly, The Hungarian–Croatian Border System, 146; P. Engel, The Realm of St Stepan, 282–285. 321 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 76; S. ]irkovi}, nav. delo, 46; M. Spre- mi}, Despot \ura| Brankovi}, 278, 283–284, 287–290. 322 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 141–142; F. Szakaly, Phases of Turco–hungarian Warfare, 87. 124 Severna Bosna 13–16. vek je titulu „comes perpetuus de Thelchak“ najranije od 1448. pa sve do 1469. S druge strane, poznato je da je u okviru srpske Despotovine, organizovana „teo~a~ka vlast“, izme|u 1433. i 1458. godine. Neposredno pred pad Sme- dereva, u Teo~ak su prenete mo{ti sv. Luke.323 Zdruènu akciju Huwadija i Ilo~kog trebalo bi dovesti u vezu s de- lovawem podriwkog vojvode Petra Kova~evi}a. Kao vazal despota \ur|a, on je 1443. osvojio Srebrenicu od Turaka, a zatim se u jesen sa svojim odredom od 600–700 kowanika pridruìo krsta{koj vojsci u „Dugoj vojni“.324 Posle obnove Despotovine, \ura| je vojvodi Petru poverio upravu nad Srebrenicom, a wegov brat Tvrtko Kova~evi} je septembra 1439. bio knez u Jadru, kako se nazivala oblast oko istoimene reke, ali je postojalo i naseqe istog imena.325 Odgovor na pitawe gde se nalazilo naseqe po imenu Jadar donose izvori iz ne{to poznijeg vremena. Naime, budimskom veziru Musa-pa{i je odobreno, pre 1643. godine, da na granici sela Kova- ~evi} i Gojkovi}, u kraju Jadar, u nahiji Bira~, podigne xamiju i utemeqi kasabu, koja }e se potom prozvati Nova Kasaba.326 Francuski putopisac Kikle navodi da je 1658. preno}io „u jednom gradu koji se po imenu reke koja kroz wega prolazi, ispod lepog kamenog mosta, zove Jadar, a u hanu koji se zove Musa-pa{in nurghan.“327 Prili~no precizan poloàj naseqa po imenu „Yadra“ donosi Delil, na svojoj karti Ugarske iz 1717. godine.328 Dakle, stari naziv naseqa — Jadar, ìveo je i nakon osnivawa kasabe, a u nazivu obli`weg sela Kova~evi}, sa~uvana je uspomena na vlasteosku porodicu Tvrtka Kova~evi}a. Posle velikih sukoba, kraq Toma{ i despot su se izmirili u leto 1452. godine. Despot je krajem avgusta boravio u Podteo~aku, zatim je posetio Sase i Srebrenicu, a potom se susreo s bosanskim kraqem, koji mu je priznao Zvornik i ostale teritorije s leve obale Drine. Krajem oktobra, jedan dubrova~ki poslanik zatekao je despota u selu Radaqu kod Zvorni- ka.329 Mirni odnosi, me|utim, nisu dugo potrajali. U srpskim letopisi-

323 Nikola je 9. februara 1448. u Iloku izdao dokument u kome se tituli{e kao „comes perpetuus de Thelchak, Machoviensisque banus“—CD Zichy, IX, 180, zatim i 21. maja 1469. — isto, 185. F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 162–163; M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 86; A. Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikolaus Ujlaky, 373–384; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 385–388. 324 Isto, 278, 283–284. 325 To proizilazi iz dokumenta citiranog kod M. Dini}a, Za istoriju rudarstva, I, 42, nap. 23 — „res et bona existentes in dicta Jad(r)a in domo Radiz Diucich“. 326 M. Dini}, nav. delo, 42, 76–77; A. Bejti}, Nova Kasaba u Jadru, GDI BiH XI (1961) 225–249. 327 Pri~e francuskih putopisaca sa putovawa po otomanskoj Bosni, 112. 328 G. Delisle, Carte pariculiere de la Hongrie…, dressee sur les observations de Mr. le Comte Marsilli — OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 90. 329 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 376. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 125 ma je zabeleèno: 0öcÿg0 (1455) Pog¾b6 P6trâ Kova~6vikâ podâ Sr6brâni- com odâ Dmitra Rado6vikë maja 060. Ova vest bi ukazivala na to da je vojvoda Petar poku{ao da u ime bosanskog kraqa Toma{a zauzme Srebrenicu, tako da je u me|uvremenu izneverio svog prethodnog seniora, despota \ur- |a, {to nije pro{lo neka`weno. Vojvoda Dmitar Radojevi} bio je jedan od istaknutih velmoà u Despotovini.330 Posle „rasapa“ porodice usorskih vojvoda Zlatonosovi}a, uzdigla se druga vlasteoska porodica — Stan~i}i, koji su, za razliku od Kova~e- vi}a, ostali verni bosanskoj kruni. Naime, u Toma{evoj poveqi od 3. septembra 1444, me|u svedocima se nalazi vojvoda Tvrtko Stan~i}, koji je imao funkciju usorskog vojvode s rezidencijom u gradu Perinu na Driwa- ~i. Stan~i}i su verovatno stekli i posede Zlatonosovi}a severno od Dri- wa~e, ali nisu mogli da imaju svoj dvor u Zvorniku, po{to je grad pripadao despotu \ur|u.331 Grad Perin bio je sme{ten na levoj obali Driwa~e, pod visom Vi{e- gradom (665 m), u vazdu{noj liniji skoro podjednako udaqen od Zvornika (oko 13 km) i Ku~lata (oko 11 km). Wegova funkcija je bila da obezbe|uje put koji je vodio dolinom Driwa~e. U sumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1519. godine nije upisana posebna nahija Perin, ve} samo da „stanovnici varo{i tvr|ave Perin obra|uju zemqu i daju u{rove“, {to posredno svedo~i da je Perin imao svoje podgra|e — varo{, koja u narednom popisu iz 1533. godine pripada nahiji Ku{lat.332 Kraq Toma{ je 11. novembra 1449. u gradu Doboru sklopio sporazum s tada{wim ma~vanskim banom Ivanom Koro|ijem. Wemu se bosanski vladar obavezao da }e pomagati gubernatoru Ugarskog kraqevstva, Jano{u Hu- wadiju u borbi protiv Turaka, i da stoga ne}e koristiti osmanske odrede u sukobima s Ugarskom, i {to je najbitnije, da Turcima koji borave u wegovim oblastima — „od Drine do Ukrine“, ne}e dati ni prelaze preko reka niti la|e.333 Oni su, naime, 1448. osvojili tvr|avu Hodidjed, u srcu „Kraqe- ve zemqe“, i ona je postala centar upravne jedinice Osmanskog carstva — „Bosanskog kraji{ta“. Za podru~je severne Bosne, koje je obuhva}eno odrednicom od Drine na istoku do Ukrine na zapadu, nisu poznati podaci koji bi ukazivali na to da su Osmanlije imale u svojoj vlasti i naseqa na tom prostoru. Verovatno je re~ o wihovim pqa~ka{kim odredima, koji su se kretali {irom teritorije bosanske dràve, kao prethodnica kona~nog osvajawa.

330 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 238, 294; M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 42, 80; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 460, 494. 331 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 427–429; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–2, 115–117; M. Dini}, nav. delo, 43–44. 332 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 11, 19, 29, 112. 333 J. Teleki, Hunyadiak kora Magyarorszagon, X, Pest 1853, 245–246. 126 Severna Bosna 13–16. vek Pomenuti prelazi — „brodovi“ mogli su da se odnose na reke Drinu, Spre- ~u, Savu, Bosnu i Ukrinu, ukqu~uju}i i wihove pritoke.334 Izbor grada Dobora za mesto sastanka bosanskog kraqa i ma~vanskog bana ukazivao bi na wegovu pripadnost Usorskoj banovini, koja je mo`da i ovog puta bila poverena na upravu ma~vanskom, a ne posebnom usorskom banu. U istom gradu je i 1457. godine kraq Toma{ primio papskog legata, kardinala Karvajala, kojom prilikom mu je uru~en „znak krsta“ i papska zastava za planirani pohod protiv Osmanlija.335

VLASTEOSKI POSEDI U USORI

U vreme kraqa Tvrtka I, zvawe usorskih vojvoda nosili su Tvrtko i Vlatko Tvrtkovi} iz Treboti}a, te wihove posede treba dovesti u vezu s dolinom Jadra i Driwa~e. Najzna~ajnija usorska vlastela u prvoj polovini 15. veka bili su bra}a Vuka{in i Vukmir Zlatonosovi}. Prostranstvo wihovih poseda moè se samo pribli`no odrediti, budu}i da ne postoje podrobnija obave{tewa izvora. Kao {to je ve} napred napomenuto, Zlato- nosovi}i su boravili u ùpi Spre~i, ~iji centar se nalazio u nekom utvr- |enom nasequ nepoznatog imena. Drugo wihovo sedi{te bio je dvor u Pod- zvoniku, a preko wihovih vazala Diwi~i}a vlast Zlatonosovi}a protezala se sve do Srebrenice. Vlasteoska oblast porodice Diwi~i}a/Kova~e- vi}a moè se okvirno odrediti na osnovu najranijih osmanskih izvora. Neposredno posle osvajawa Bosanskog kraqevstva, jedan od vilajeta Bo- sanskog sanxaka bio je „vilajet-i Kova~“ — „Oblast Kova~evi}a“. Woj su pripadale nahije: Treboti}, Osat, Vratar i Bira~. O prvim dvema ù- pama je ve} bilo re~i na prethodnim stranicama. Nahija Vratar je, prema osmanskim izvorima, obuhvatala dolinu reke @epe, leve pritoke Drine. Wen centar je bio grad Vratar, ~ije je podgra|e bio istoimeni trg, koji se nalazio na mestu dana{weg naseqa. Nahija Bira~ prostirala se zapadno od Jadra do Driwa~e, s centrom u istoimenom gradu. Kasnije, u atarima sela Kova~evi}a i Gojkovi}a 1643. podignuta je Nova Kasaba.336 Tek u decenijama koje su neposredno prethodile padu bosanske drà- ve pod osmansku vlast, izvori pruàju ne{to vi{e podataka o naseqima na prostoru severne Bosne. U tekstu ve} pomiwane poveqe kraqa Toma{a velikom logotetu Stefanu Ratkovi}u od 14. oktobra 1458, izdatoj u gradu @ep~u, navodi se da su despot Stefan i udovica-despotica Jelena, pored sela u teo~a~koj i ti{a~koj „vlasti“, dali ovom velmoì „u Usori selo Paklare, {to je bilo Milo{a Biomuèvi}a“, kao i u zamenu selo „Sarebi-

334 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1448–1463, 181, i daqe. 335 K. Jire~ek, Istorija Srba I, 385; S. ]irkovi}, Istorija, 313–315. 336 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 117, 134–135. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 127 re“, i jo{ „sto ku}a qudi u na{emu rusagu, tako|e da ih ima u ba{tinu“.337 U pogledu identifikacije i ubikacije oba ova sela nismo u mogu}nosti da pruìmo preciznije re{ewe, osim pretpostavke da su se nalazila negde u severoisto~noj Bosni, u onom delu koji je bio pod vla{}u srpskih despota. Grad @ep~e je ovom prilikom prvi i jedini put pomenut u sredwovekovnim izvorima. Wegovo utvr|ewe je podignuto na levoj obali reke Bo- sne, na mestu gde je bio prelaz preko reke. U popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. pomiwe se selo @ep~e u nahiji Maglaj, sa svojim trgom i pana|urom, a deo stanovni{tva s vla{kim statusom bio je zaduèn da obezbe|uje „skelu“.338 Prema svom poloàju, grad je verovatno bio najsevernija ta~ka „zemqe“ Bosne, to jest „Kraqeve zemqe“ prema Usori. U istom izvoru popisana je i nahija Trebetin, ~ije je ime nesumwivo slovenskog porekla — „trebiti“ je ozna~avalo pripremnu radwu kr~e- wa i ~i{}ewa zemqi{ta kao preduslova da bi se ono pretvorilo u orani- cu. U na{em prethodnom radu analizirali smo naseqa nahije Trijebovo s centrom u Varcar-vakufu, dana{wem Mrkowi} Gradu. Osmanska upravna jedinica je sa~uvala uspomenu na sredwovekovnu ùpu Tribovu (1373), koja je nastala u periodu razvijenog sredweg veka, izdvajawem ju`nog dela ùpe Zemunik. Do formirawa nove ùpe do{lo je usled porasta broja stanovnika i, kako wen naziv to ukazuje, {irewa obradivih povr{ina tehni- kom kr~ewa.339 Mi{qewa smo da je i nahija Trebetin u Bosanskom sanxaku nastala na sredwovekovnim osnovama, iz istih razloga. Prema ubikaciji sela i mezri koja su popisana 1604. godine — Kom{i}, Domislica, Ozimi- ca, Seona (Ponijevo), Matina, u pitawu je mala kotlina kroz kroju proti~e reka Qe{nica, leva pritoka Bosne, jugozapadno od Maglaja. Prema svom poloàju na terenu, ùpa Trebetin pripadala bi podru~ju Usore. Zna~ajno je ista}i da je kroz ovaj predeo prolazio put koji je povezivao grad @ep- ~e s Te{wem, izbegavaju}i dolinu Bosne koju je ~uvao grad Maglaj.340 Svoje posede u Usori imao je i brat kraqa Toma{a, Radivoj Ostoji}, nekada{wi protivkraq Tvrtka II. U jednoj ispravi od 2. juna 1449. navodi se da je on gospodar Vranduka i grada Sokola.341 Jedan od kqu~nih strate- {kih gradova u dolini Bosne — Vranduk, 1434. godine se nalazio u rukama ugarskog kraqa, i nije poznato kako je i kada Radivoj Ostoji} do{ao u po-

337 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; N. Lemaji}, Srp- ska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sarajevo 2006, 200. 338 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 20; Op{irni popis (1604), III, 293, 307–308. 339 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 209–212. 340 Op{irni popis (1604), III, 333–338. 341 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 449–451. 128 Severna Bosna 13–16. vek sed ovog grada. Mogu}e je pomi{qati da je dobio podr{ku osmanskih odreda, koji su 1448. osvojili Hodidjed. [to se ti~e grada Sokola, smatramo da je re~ o gradu koji se i danas nalazi nedaleko od Grada~ca (Gra~ca). U prilog ovoj identifikaciji govori poveqa kraqa Stefana Toma{evi}a, Radivojevog bratanca, iz 1461. godine. Tekst ove darovnice sa~uvan je u lo{oj transkripciji, kao deo dve fraweva~ke hronike — fra Nikole La- {vanina i Fojni~ke.342

Artur X. Evans, Te{aw, 1875.

Stefan Toma{evi} je ovom prilikom svom stricu potvrdio grad Te- {aw na Usori, u kome je Radivoj podigao svoju crkvu, i grad Gra~ac,to jest, Grada~ac, oba od izuzetnog strate{kog zna~aja. Te{aw je kontrolisao put koji je vodio od Doboja do Maglaja i @ep~a, kao i put koji je vodio preko doline Ukrine ka Dubo~cu i Brodu. Pre 23. marta 1461. Radivoj Osto- ji} je podigao crkvu sv. Georgija u Te{wu, sude}i prema aktu pape Pija II kojim je podelio opro{tajnice svim vernicima koji pohode ovu crkvu.343

342 ]. Truhelka, Fojni~ka hronika, GZM XXI (1909) 446–449; Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223. 343 E. Fermendìn, Acta Bosnae,242;\. Mazali}, Te{anj, 289–302; H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 21; M. Vego, Naselja, 115. Istom prilikom kraq mu je darovao u ùpi Luci grad Komotin. Dve godine ranije, u jednom dokumentu Poè{kog kaptola iz 1459. Radivoj je oslovqen sa odrednicom „de Zomothyn“, {to se svakako odnosi na pomenuti grad Komotin. — J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 3 (1960) br. 2411, str. 590. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 129 Prema svom poloàju i zna~aju, grad Te{aw bi mogao da bude centar ùpe Usore, kao mati~ne ùpe sredwovekovne „zemqe“ Usore, odakle je krenulo daqe {irewe wenog imena. Sada se ispred nas pojavio najlep{i vidik na na{em putu kroz Bosnu i pri- zor je naro~ito divan dok se penjete uz visoke stene iznad male Te{anjske reke. Ispod vas krivuda klanac i kroz njega plitak potok, a strmene i uzane livadice za- sen~ene su vo}njacima i {ljivicima, iz kojih izviruju krovovi planinskog zamka i vitki minareti pravog alpijskog grada Te{nja. Ovo naselje obrazuje samo jednu ulicu koja se penje do uàsno kamenitog uzvi{enja koje prisiljava grad da ostane prilepljen uz obe strane doline, te se u sredini uzdiè u izolovanom sjaju, krunisan starim zamkom usorskih banova, ~iji su zidovi jednom stranom nadneseni preko nagnute litice, iznad izvora koji izbija dole, nekoliko stotina stopa ispod nje. Sve je ovo savr{eno, ali nije kao Doboj, otvoreno i pristupa~no za ispitivan- je, jer zamak jo{ upotrebljavaju Turci. I ovaj je ovde, kao i onaj u Doboju, trou- glast, i zavr{ava se poligonskim tornjem, prekrivenim kupastim krovom. Ispod ovoga tornja nalaze se sporedne fortifikacije, a sam usamljeni toranj, po op{tem izgledu sli~an je, bar u minijaturi, kampanjelu sv. Marka u Veneciji. Artur X. Evans, 1875.344 U okviru op{irnog deftera Bosanskog sanxaka iz 1604. godine, popisane su i nahija Te{aw i nahija Usora. U te{awskoj nahiji se, pored istoimene kasabe, nalazila i kasaba Doboj, kao i sredwovekovna sela Ras- tu{a i ê~ava, koja je 1329/30. dobio veliki knez Hrvatin Stjepani}. Na- seqa koja bi ekonomski gravitirala Doboju, popisana su u okviru nahije Maglaj, koja 1604. obuhvata ogroman prostor u dolini reke Bosne. Naziv @upa se sa~uvao do danas kao ime oblasti oko doweg toka Usore, nizvodno od sela Jelah do u{}a u Bosnu.345 Gra~ac (Grada~ac) sme{ten je na severnim obroncima Trebave, na prelaznom podru~ju Posavine, tako da je branio prilaze dolini Spre~e, kakvu ulogu je imao i grad Srebrenik na Majevici. U periodu osmanske vlasti organizovana je nahija Nenavi{te/Gra~ac, koja je prema sumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1533. godine jo{ uvek bila najve}im delom pusta. Za razliku od sredwovekovne ùpe Nenavi{te (1329/30), nahija je obuhvatala samo naseqa na desnoj obali doweg toka Bosne. U wen sastav su ulazila ~etiri mala sela i ~ak 12 pustih mezri, od kojih su neka nesumwivo bila sredwovekovna sela. Takav je slu~aj sa selom Modri~a, s mezrom Nenavi{te poqe i mezrom Ilinsko poqe. Mezra Dvorska kod tvr|ave Gra- ~ac ukazuje na centar vlastelinskog poseda u podgra|u, koje je pomenute

344 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 141–142. 345 Op{irni popis (1604), I–2, 455–461 (Usora), III, 291–329 (Maglaj), 341–385 (Te{aw); J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 27–28, 39–40. 130 Severna Bosna 13–16. vek godine upisano kao „varo{ tvr|ave Gra~ac“ sa 11 muslimanskih i {est hri{}anskih ku}a. Sredwovekovnim toponimima pripada i ime mezre To- lise, budu}i da se javqa kao hidronim 1244. godine.346 Grad Sokol, koji se 1449. javqa u posedu Radivoja Ostoji}a, podignut je na padinama masiva Trebave, a u wegovom podgra|u se nalazila varo{ Gra~anica. Prema najranije sa~uvanom osmanskom izvoru, popisu vlaha Zvorni~kog sanxaka iz 1528, u ovom selu je postojao rudnik gvo`|a, {to je dovelo do uzdizawa Gra~anice u rang kasabe do 1548. godine. Nahiju Sokol su 1533. godine ~inila sela sme{tena na ju`nom i zapadnom pobre`ju Trebave, spu{taju}i se ka dowem toku Spre~e i desnoj obali Bo- sne.347 Moè se pretpostaviti da su neka od ovih sela ~inila ranije „ù- pu“ grada Sokola i wegovo ekonomsko zale|e. U istom izvoru se pomiwu i prihodi od vinograda koji pripadaju mustahfizu tvr|ave Sokol, pa bi to posredno ukazivalo na ve}i stepen naseqenosti ovog prostora. Pored Te{wa i Gra~aca, Radivoju su pripala i „sela u Usori“ — Radwa Gorwa i Dowa, koja odgovaraju istoimenim dana{wim naseqeqima na reci Radwi, desnoj pritoci Male Ukrine, zatim, selo Jablanica, tako- |e postoji danas i nalazi se na reci Jablanici, desnoj pritoci Bosne iznad Maglaja. Selo Timwenac ili Ti{wenac moglo bi da odgovara dana- {wem Ti{incu, udaqenom oko pet kilometara severno od Grada~ca. Selo Lup se moè identifikovati s dana{wom Lupqanicom, na istoimenoj reci, desnoj pritoci Ukrine. U wegovoj blizini se nalazilo i selo Klenica, koje vi{e ne postoji, ali se ime sa~uvalo u nazivu re~ice Klen, koja se nekoliko kilometara uzvodno od Lupqanice uliva u Ukrinu. U popisu iz 1604. godine, Radwa Gorwa i Dowa su ubeleène kao mahale sela Gorwe Modri~e (Kalo{evi}i) u nahiji Te{aw, selo Lupqanica — u nahiji Do- bor, a Jablanica — u nahiji Maglaj.348 Osim pomenutih naseqa, kraq Stefan Toma{evi} je potvrdio svom stricuisvaselakojajeon„uzeo od Srebreni~ke i ovar~ke ùpe“, ali wihova imena nisu zapisana. Re~ je o selima koja su ~inila gradsku „ù- pu“ –kotar, distrikt Srebrenika na Majevici i jo{ jednog neidentifi- kovanog naseqa. U popisu nahije Srebrenik iz 1533. godine woj su pripadala sela [pijonica, Babunovi}i i Sladna, koja postoje i danas, kao i selo Bistrica, koje se nije sa~uvalo. Treba pretpostaviti da je Srebre- ni~ka ùpa bila znatno prostranija, s obzirom na zna~aj ovog naseqa u ~itavom sistemu ugarske upravne i odbrambene organizacije na tlu severne Bosne.

346 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 154. 347 \. Basler, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, 59–61; A. Hand`i}, Dva prva popisa, 147, 160, 161. 348 Op{irni popis (1604), I–2, 359–360, III, 345–347. Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 131

POSLEDWA EPIZODA

Pre kona~nog osvajawa Despotovine, osmanski odredi su u zimu 1456/1457. godine bili prisutni na desnoj obali Save, s namerom da izgrade flotu koja bi im omogu}ila i dejstvo na Savi, Dunavu i wihovim pritokama. Radi obezbe|ewa majstora i brodograditeqa, u Bosnu je pri- stigao i jedan suba{a s odredom od 8.000 qudi.349 Bosanski kraq je u februaru 1458. godine, ~im je stigla vest o smrti despota Lazara, ponovo zauzeo Srebrenicu i jedanaest drugih gradova, od kojih je vojvodi Tvrtku Stan~i}u dao pet, vojvodi Tvrtku Kova~evi}u ~etiri, a u svom posedu je zadr`ao Srebrenicu, Zvornik i jo{ jedan grad ~ije se ime ne pomiwe.350 Uprkos ovom uspehu, Stefan Toma{ je 1460. godine bio prinu|en da preda Osmanlijama prelaze na Savi, za Srem i Vukovsku `upaniju, {to je bilo suprotno garancijama koje je 1448. godine dao u Doboru.351 Komandanti osmanske vojske koja je osvajala Srbiju, zauzeli su krajem 1459. i po~etkom 1460. Srebrenicu, Ku~lat, Perin i Zvornik.352 Ovim gradovima, prema mi{qewu A. Hanxi}a, treba dodati i „Drveni grad“ (Agaü hisar), to jest„Solanu na drva“ (Agaü tuzla), budu}u Tuzlu. Uz „Bo- sansko kraji{te“ s centrom u Hodidjedu, isto~na Usora s Podriwem je predstavqala polaznu osnovu za kona~no osvajawe Bosanskog kraqevstva.353 Odmah na po~etku osmanske ofanzive, maja 1463. godine poginuo je usorski vojvoda Tvrtko Stan~i}, ali se pripadnici ove porodice javqaju kao hri{}ani-spahije s timarima u novostvorenom Bosanskom sanxaku.354 Osim Stan~i}a, i druga usorska vlastela je stradala ovom prilikom. Osmanski hroni~ar A{ikpa{azade pripoveda kako su ve} od ranije na sultanovom dvoru bili sinovi „vojvode Kova~a“ i „vojvode Pavla“, i kako su i oni pogubqeni neposredno po{to je ubijen bosanski kraq Stefan To- ma{evi}.355 Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice u~estvovao je u osmanskom pohodu na Bosnu, te kao o~evidac navodi: „… prispeli smo u jednu

349 V. Maku{ev, Istoriski spomenici Ju`nih Slovena i okolnih naroda, II, Beograd 1882, 215–217. 350 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyaskiraly korabol, I, Buda- pest 1875, 6; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 84–85. 351 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, 86. 352 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 85–86. 353 H. [abanovi}, Pitanje turske vlasti u Bosni, 37–51; isti, Bosansko kraji{te 1448– –1463, 177–220; A. Handì}, Tuzla, 29–35. 354 M. Dini}, nav. delo, 44; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stolje}u, Prilozi XIV, 14–15 (1980) 101. 355 G. Elezovi}, Turski izvori za istoriju Jugoslovena. Dva turska hroni~ara iz 15. veka — 1. A{ik pa{a zade, 2. Dursun beg, Brastvo 26 (1932) 81. 132 Severna Bosna 13–16. vek zemqu bosanskog kneza koji se zvao Kova~evi}, i iznenadno napadnut, po- korio se caru. A car je potom naredio da se pogubi“.356 Prema dubrova~kim podacima, otac vojvode Tvrtka Kova~evi}a — Ivani{, izbegao je u Dubrovnik s drugim sinom i }erkom, i imao je nameru da se vrati na svoje posede posle povla~ewa osmanske vojske.357 Dosta kasnije, 1530/31. godine, pomiwe se izvesni Ivan Kova~evi} u slu`bi bosanskog sanxakbega. Po{to je bio zarobqen u Krajini (okolina Cetine), Husrev-beg i vojvoda livqanski Murat zahtevali su od ugarskih zapovednika da ga otkupe.358 Naravno, te{ko je utvrditi da li je re~ o potomku iste porodice. Iz podru~ja Srebrenice i Hodidjeda, osmanska vojska se potom usme- rila ka sredi{tu bosanske dràve — Bobovcu, osvojila je grad Goru- {u-Gra~anicu, dok su se gradovi Visoko i Kozao kod Fojnice predali. Sultan se uputio daqe, preko Travnika ka gradu Jajcu, odakle je neposredno pre toga pobegao kraq Stefan Toma{evi}. Po~etkom juna on je zarobqen u gradu Kqu~u, a ubrzo potom i pogubqen.359 Gradovi u dolini Bosne, Vrbasa i Sane osvojeni su u veoma kratkom roku i kao osnovni razlog takvog uspeha osmanske vojske moè se smatrati wihova predaja od strane doma}ih, ali i ugarskih vojnih zapovednika. Da je zaista takav bio utisak kod savremenika, potvr|uju re~i trogirskog kneza, koji je u svom pismu mleta~koj vladi od 23. juna 1463. godine zabele- ìo da je Bosna pala „ne samo bez ijednog topovskog hica nego i bez ijednog isukanog ma~a“.360 O predaji pojedinih bosanskih gradova govore i najstariji podaci iz osmanskih deftera — izvesni „Ungurus Mahmud“ predao je utvr|ewe Novi na Savi, poznat kao Naki}a kula, na u{}u Lukavca u Savu. Knez Radoje Zup~i} predao je tvr|avu Sokol u hercegovoj zemqi, a Isa Bali je predao grad Samobor i potom pre{ao na islam, te je u defter unesen pod svojim novim imenom.361

356 K. Mihailovi} iz Ostrovice, Jani~arove uspomene,predg.iprev.\.@ivanovi}, Prosveta — Beograd 1966, 25–26, 154. 357 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 42–43, nap. 25. 358 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, (1526–1530), Zagreb 1914, 367; II (1531–1540), Zagreb 1916, 77, 99, 100. 359 G. Elezovi}, Turski izvori — 2. Dursun beg, 111–118; D. Kova~evi}, Pad bosanske dràve prema dubrova~kim izvorima, GDI BiH 14 (1964) 208–213; M. [unji}, Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463), Glasnik AD BiH 29 (1989) 139–157; I. Goldstein, Bizantski izvori o osmanskom osvajanju Bosne,u:Zbornik radova o fra An|elu Zvi- zdovi}u, Sarajevo — Fojnica 2000, 229–227; R. Radi}, „Hronika o turskim sultanima“, 336–341; isti, Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbrosa, 145–154. 360 M. [unji}, nav. delo, 157; isti, Uni{tenje srednjovjekovne bosanske dràve,u: Bo- sna i Hercegovina od najstarijih vremena do Drugog svjetskog rata, Sarajevo 19982, 90–94. 361 A. Hanxi}, Stari grad Novi na Savi. Prilog istoriji starih tvr|ava,GDI BiH 14 (1964) 239–251; isti, Izgradnja la|a kod Novog na Savi u XVI vijeku, POF 22–23 Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 133 veka 15. etvrtini ~ drugoj u B osna Severna — 3 Karta 134 Severna Bosna 13–16. vek Vojno zaposedawe teritorije bosanske dràve i eliminacija doma- }eg vladara, dotada{weg sultanovog vazala, ozna~ili su drugi i finalni korak u osmanskom osvajawu. Ipak, potpuni uspeh osmanske ofanzive uskoro }e biti pretvoren u delimi~an, zbog jesewe kampawe ugarskog kraqa Matije Korvina i hercega Stefana Vuk~i}a sa sinovima Vladislavom i Vlatkom. Ujediniv{i svoje snage, uspeli su da oslobode najve}i deo svoje oblasti, ukqu~uju}i i delove isto~ne Bosne.

(1972–73) 83–111; isti, Tuzla, 33; A. Ali~i}, Sumarni popis san`aka Bosna iz 1468/69, 100, 102, 114, 125. DVOVLA[]E (1464–1536)

Nestankom srpske Despotovine (1459) i Bosanskog kraqevstva (1463), Osmansko carstvo i Ugarska na{le su se direktno su~eqene na {irokom frontu, u {irokom luku od Omi{a na Jadranskoj obali do Severina na Du- navu. Svako daqe napredovawe osmanske dr`ave ka zapadu vodilo je ubudu}e preko teritorije ugarskog kraqa. Pou~en porazima svoga oca, kraq Matija (Huwadi) Korvin (1458–1490) izbegavao je da se upusti u otvorenu bitku s glavninom osmanske vojske. Tek po wenom povla~ewu iz Bosne, oktobra 1463, krenuo je na jug preko Save. Pokretu ugarske vojske prethodilo je sklapawe sporazuma s Venecijom o zajedni~kom ratu protiv sultana.362 Ciq ugarske ofanzive bilo je zauzimawe grada Jajca — „kqu~a Bo- sne“, kao najva`nije raskrsnice puteva ka Splitu, Istri, Krawskoj i gorwoj Slavoniji. Tokom opsade kraqu Matiji su se pridru`ili herceg Ste- fan Vuk~i} i wegovi sinovi Vladislav i Vlatko, koji su do tada uspeli da oslobode ve}inu gradova na svojoj teritoriji, prodiru}i duboko na teritoriju Pavlovi}a i Kova~evi}a. Vlatko je tada osvojio devet gradova i dospeo u blizinu Srebrenice. Herceg je i materijalno potpomogao kraqu Matiji, a Vladislavu su poveqom dati posedi u Ugarskom kraqevstvu.363 Turski garnizon u citadeli Jajca predao se tek 25. decembra 1463, a zatim je to u~inila i posada Zve~aja na Vrbasu, kojom je komandovao Kon- stantin Mihailovi} iz Ostrovice. Grad Jajce je postao sedi{te nove ugarske vojne i upravne jedinice — Jaja~ke banovine, koju je ~inio sistem utvr|enih gradova u dolini Vrbasa i Sane. Iako Bonfini navodi da je ukupno bilo 27 gradova, bilo je mogu}e pouzdano utvrditi 17: Jajce, Vi- nac, Jezero, Sokol, Kqu~, Kami~ak, Kamengrad, Komotin, Kozara, Pe}, Ko- tor(-Varo{), Zve~aj, Greben, Bawaluka, Kozara, Leva~ i Vrba{ki Grad. Osipawe teritorije Jaja~ke banovine trajalo je sve do wene kona~ne propasti krajem 1527. i po~etkom 1528. godine.364

362 F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 95–96; C. Imber, The Ottoman Empire, The ISIS Press, Istanbul 1990, 185–188; P. Engel, The Realm of St. Stephan, 301; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 363, i daqe. 363 S. ]irkovi}, Herceg Stefan, 255, 258–159; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 41; \. To{i}, U~e{}e Kosa~a u osloba|awu Jajca od Turaka 1463. godine,u:Srpska pro- za danas — Kosa~e — Osniva~i Hercegovine, Bile}a — Gacko — Beograd 2002, 464–475. 364 Vid. pismo kraqa Matije papi Piju II od 27. januara 1464. — V. Fraknoi, Matyaskiraly levelei, I, 45–50; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza (bansag, var esvaros) 136 Severna Bosna 13–16. vek

Smatraju}i se naslednikom svog pokojnog vazala, kraqa Stefana To- ma{evi}a, kraq Matija je nastupao kao vladar Bosne i za svog „namesnika“ imenovao je Emerika Zapoqu, biv{eg kraqevskog rizni~ara, koji je poneo titulu „gubernator Bosnae ac Dalmatiae et Croatie necnon Sclavonie banus“ (1464–1465). Wemu su bili podre|eni jaja~ki banovi, koji se, u prvo vreme, navode sa titulama „banova Bosne“. Obi~no ih je bilo dvojica slu`benika, tako da je jedan boravio u gradu Jajcu, a drugi je po slavonskim ùpanijama prikupqao novac i provijant potreban za odbranu Banovine.365 Ista strategija iz osmansko-ugarskog rata primewivana je i 1464. godine — obe strane su izbegavale da se upuste u otvorenu bitku. Sultan je u julu i avgustu, opsadom koja je trajala 40 dana, ponovo poku{ao da osvoji grad Jajce, ali se na vest o dolasku nove ugarske vojske, 22. avgusta povukao. U Veneciji se 28. avgusta znalo da je Matija Korvin dao da se sagradi most preko Save, ali da ni krajem septembra nije pre{ao reku. Osmanska vojska je ~ekala ugarske trupe na udaqenosti od dva dana hoda od mosta.366 Tek posle 8. oktobra kraq Matija je preko novoizgra|enog mosta na „brodu“ kod Ra~e pre{ao Savu, u nameri da zauzme dowe Podriwe i Usoru, kako bi stvorio novi odbrambeni pojas ju`no od Save. Ugarska vojska predvo|e- na Emerikom Zapoqom osvojila je Srebrenik na Majevici i druge gradove u Usori, a zatim je opsela Zvornik — „kqu~ Drine“, dok su se neke ugarske trupe probile i do rudnika Srebrenice. Kao ~vori{te puteva koji dolaze od Sarajevskog poqa i doline Spre~e i s najpovoqnijim prelazom na dowem toku Drine, grad Zvornik je predstavqao izuzetno zna~ajnu strate- {ku ta~ku. Ovaj poduhvat se, me|utim, pokazao neuspe{nim poput sultanovog poku{aja da preotme grad Jajce. Kraq Matija je jo{ i 28. oktobra bio „in obsidione huius castri nostri Zwoynik… in descensu nostro exercituali sub dicto castro nostro Zwoynik“. Po{to su dospele vesti da pristiù novi osmanski odredi, ugarski kraq je oko 9. novembra otpo~eo povla~ewe ka severu. To nije pro{lo bez problema, jer su se kola te{ko natovarena pro- vijantom zaglavqivala na putevima, pa su morala da budu ostavqena. Osmanska prethodnica uspela je da sustigne za~eqe ugarske vojske i weno povla~ewe proteklo je u velikoj ùrbi i neredu, uz dosta gubitaka.367 tortenete 1450–1527, Budapest 1915, 13–18; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 122–132, sa kartom teritorije Jaja~ke banovine. 365 Op{irno kod: L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jaj- ca; vid. pismo kraqa Matije od 5. aprila 1464. upu}eno „Emerico de Zapolya, gubernato- ri Bosne ac regnorum nostrorum Dalmacie et Croatie“—L. Thalloczy — S. Barabas, CD Bla- gay, 366. 366 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 22–26. 367 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 27–30; L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, 92–96; L. Thalloczy, Studien, 422–423; ISN, I, 396–397 (S. ]irkovi}). Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 137 Me|u usorske gradove koji su ovom prilikom pre{li pod vlast ugarskog vladara treba ubrojiti savska pristani{ta — Br~ko i Novi, zatim i Teo~ak, izuzetno zna~ajnu strate{ku ta~ku i raskrsnicu puteva u severoisto~noj Bosni.368 Zapadnije od ovih gradova, na osnovu poznijih vesti, mogu im se pribrojati jo{ i Te{aw na Usori, Sokol i Grada~ac (Gra~ac) na Trebavi, Dobor, Dubo~ac i Koba{. Ne{to op{irnije o borbama oko Zvornika pripoveda hroni~ar Dur- sun-beg koji je u wima li~no u~estvovao. Namera ugarskog kraqa bila je, prema wegovim navodima, da „preko rudnika Srebrenika ‰tj. Srebrenice — prim. aut.Š sultanu pobedonosno prese~e put i da mu do|e s boka“. On daqe pi{e kako je sultanovu vojsku predvodio veliki vezir Mahmud-pa{a An|elovi} i, kada se „primakao na otstojawe od tri dana puta, o ~vrstini klisure i dervena ovako mu ispri~a{e: … ovako ide put, kojim je imala pro}i pobedonosna vojska. S jedne strane puta diè se strmo planina, a s druge strane te~e reka Drina. Put je tako uzan da wime moè pro}i samo po jedan ~ovek. Povrh svega toga prokleti nevernik je s one strane vode na svakom tesnom mestu i na svakom zavijutku naperio topove i spreman ~eka. ête Vlaha koji su neverni~ki ~itaci, kao ugarski prijateqi, zatvorili su klisuru tako da ne daju ni tici da preleti. Veliki vezir se, posle ratnog savetovawa sa svojim komandantima, odlu~io da primeni lukavstvo. Poslao je „jednog starog neverni~kog martoloza“ i svog najver- nijeg slugu da s kule na suprotnoj strani od Zvornika, povi~u tako glasno da ih i ugarska vojska i posada u gradu ~uje, da sultan stiè za tri dana. ûv{i tu vest, ugarski kraq je odlu~io da poku{a da izvede posledwi juri{ na Zvornik, pre nego {to otpo~ne s povla~ewem. Osmanska posada odbila je èstoko ovaj napad, a kada su ugarske trupe krenule ka Savi, iza{la je iz tvr|ave i napala wihovo za~eqe. Po{to veziru jo{ nisu sti- gli brodovi da pre|e Drinu, oko hiqadu ratnika se odvaìlo da prepliva reku i da je pre|e splavovima od kowskih koà i malim ~amcima. Pre{av- {i na suprotnu obalu, po~eli su da progone ugarsku vojsku koja je bila prinu|ena da, radi brèg povla~ewa, ostavqa du` puta kola sa namirnicama i naoruàwem. Kraq Matija je uspeo da pre|e preko Save bezbedno, ali je tom prilikom zbog sveop{teg meteà stradalo puno vojnika. Sam Dursun-beg je potom bio zaduèn da popi{e sav ratni plen i da ga preda dizdaru Zvornika.369

368 A. Handì}, Tuzla, 35. 369 G. Elezovi}, Turski izvori — 2. Dursun beg, 121–125. Vizantijski istori~ar Kritovul s Imbrosa u svom pri~awu je spojio sultanov letwi pohod na Jajce, sa jese- wom odbranom Zvornika i akcijom Mahmud-pa{e An|elovi}a, kako je to primetio jo{ J. Radoni} — Kritovul, vizantijski istorik XV veka, Glas SKA 138 (1930) 81–82. O kasnijim doga|ajima koji se odnose na Mahmud-pa{u, vid. I. Boì}, Kolebawa Mah- mud-pa{e An|elovi}a, Prilozi KJiF, kw. 41, 3–4 (1975) 159–171. 138 Severna Bosna 13–16. vek Neposredno posle osvajawa teritorije sredwovekovne bosanske dr- àve 1463–64, Bosansko kraji{te, koje je od 1455. bilo deo prostranog Skopskog kraji{ta (1392), postalo je deo novoformiranog Bosanskog sanxaka. „Kraji{ta“ — tur. ux (us) bile su privremene vojno-teritorijalne jedinice stvorene s ciqem da se osvoje susedna neprijateqska podru~ja.370 „Kraji{ki begovi“ (us-beyi) imali su {iroka ovla{}ewa (serbe- stiyet) kako bi {to efikasnije ispuwavali ovaj zadatak. Trebalo je ne samo da {ire granice Carstva stalnim gazama (ghazwa), odnosno, stalnim upadima i pusto{ewem „zemqe nevernika“, da brane zaposednutu teritoriju poput sredwovekovnih vojvoda kraji{nika, organizuju}i i komanduju}i kraji{kom vojskom, ve} i da se brinu o wenom naseqavawu, ekonomskom oporavku i zavo|ewu timarskog sistema. Nazivi „vojvoda“, „kraji{ki vojvoda“ i „vojvoda kraji{nik“ ~esto su kori{}eni kao sinonimi za uxbega i sanxakbega, kao u slu~aju Isa-bega Ishakovi}a.371 Zbog samog svog poloà- ja i otvorenosti prostora prema Panonskoj niziji i Podunavqu, samim tim i sredwoj Evropi, Bosna je veoma dugo zadràla karakter vojnog kraji- {ta i prelaznog podru~ja.372 Od zate~enih utvr|ewa na osvojenim teritorijama, osmanske vlasti su zadràvale samo one strate{ki najva`nije, dok su ostale bile sru{ene i napu{tene. Time je izbegavana potreba za dodatnim vojnim posadama, kao i eventualna opasnost stvarawa upori{ta pobuwenika. U tvr|ave na granici bile su sme{tene posade sastavqene od ulufexija — vojnika koji su platu dobijali u novcu, i delili su se na pet rodova: mustahfizi, tobxije, azapi, farisi i martolosi. Dnevnice u novcu umesto timarskih poseda omogu}avale su wihovu mobilnost, preme{tawe u drugu tvr|avu ili napu{tawe podru~ja. Iza pograni~nog podru~ja, u unutra{wosti osvojene teritorije gde je situacija bila mirnija, postojala je spahijska vojska s timarskim posedima, a u tvr|avama su ostajali mustahfizi i tobxije, ta-

370 Prema islamskom verskom pravu, osnovi {erijata, ovozemaqski svet je podeqen na Dar ul-Islam — „zemqu islama“, odnosno, islamsku dràvu gde se ìvi prema normama islamske vere, i woj nasuprot — Dar ul-harb — „zemqu rata“. Wu ~ine sve one zemqe i teritorije koje su izvan dar ul-islama, nastawene su „nevernicima“, neprij- ateqima muslimana i islamske vere. Protiv wih se vodi xihad, koji se jednim delom odnosi na neprekidnu borbu protiv nemuslimana, u ciqu {irewa i u~vr{}ivawa islama na celokupnoj „zemqi rata“, Vid. Cihad, EI; A. Foti}, Institucija amana i primawe podani{tva u Osmanskom carstvu — primer sremskih manastira 1693–1696, I^ 52 (2005) 232–235. 371 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1443–1463, 189–190; isti, Vojno ure|enje Bosne od 1463. do kraja XVI stolje}a, 185–186; A. Hanxi}, [abaciwegovaokolinauXVI vijeku,u:[abac u pro{losti 1, [abac 1970, 122. O funkciji vojvode kraji{nika usred- wovekovnoj Srbiji — M. Blagojevi}, Kraji{ta sredwovekovne Srbije (1371–1459),u: Vojne krajine, 27–46; Krajina, Kraji{ki vojvoda, LSSV, 319–320 (M. Blagojevi}). 372 N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji Bosne i Hercegovine u XV vijeku, Godi{njak ANUBiH 7, Centar za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 5 (1970) 144–146. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 139 ko|e s timarima. Pored we, doma}e stanovni{tvo bilo je ukqu~eno u pomo}ne vojne jedinice — vojnuka i martolosa.373 Bosanski sanxak je u po~etku obuhvatao prostrane vilajete, privremene teritorijalne jedinice, koji su dobili svoja imena prema zate~enoj teritorijalnoj organizaciji, iako nije poznato u kojoj meri su se granice poklapale: „Kraqeva zemqa“ (Vilayet-i Kiral) s „Bosanskim kraji{tem“ (Vilayet-i Saray-ovasi), „zemqa Pavlovi}a“ (Vilayet-i Pavli), „zemqa Kova~e- vi}a“ (Vilayet-i Kovaü) i „zemqa Hercega“ (Vilayet-i Hersek).374 Za prvog bosanskog sanxakbega imenovan je dotada{wi smederevski namesnik — Mehmet-beg Minetovi} (Minnet-oglu), koji je rezidirao u Sarajevu. Bosan- ski sanxak je, kao i Smederevski, dugo zadrào karakter kraji{kog (ser- hat), odnosno, akinxijskog sanxaka, tako da je bosanski sanxakbeg kao uxbeg imao {ira ovla{}ewa i slobodniju inicijativu u pogledu vojnih akcija, i u pitawima unutra{weg ure|ewa. Akinxije (akinci) su ~inile neregular- nu, laku kowicu koja je upadima, pusto{ewem i harawem pripremala teren za osmanska osvajawa, i bili su stacionirani samo u pograni~nim oblastima evropskog dela Osmanskog carstva. S vremenom su wihovi zapovednici osnovali lokalne dinastije, poput Jahjapa{i}a i Malko~a u Bo- sni.375 U kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1516. godine navodi se da je upisano 1.000 akinxija koji treba da brane granice islamskih zemaqa, i zabrawuje se da se wihovi kowi tovare i da oni budu optere}eni bilo kakvom slu`bom ili kulukom.376 U sumarnom popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/9, pomiwu se dvojica timarnika koji su imali obavezu da „idu u rat u Zvornik“. Prvi je Balaban, „jedan od qudi Minetovi}a“, kome je timar upisan 8. oktobra 1473, a drugi je Kurd sa timarom od 5. novembra 1476. Posedi obojice nalazili su se u nahiji Hrtar.377 U najranijem sa~uvanom defteru Smederevskog sanxaka (1476) popisane su i nahije na levoj obali Drine, koje su nekada pripadale Despotovi- ni — Zvornik, Srebrenica, Gostiqa, Ku{lat, [ubin, Osat.378 Stoga su najsevernija utvr|ewa sa osmanskim garnizonima u Bosanskom sanxaku

373 H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 214–215, 218–219; B. \ur|ev, O vojnucima, GZM n.s. 2 (1947) 75–137; M. Vasi}, Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vla- {}u, Sarajevo 1967; A. Hanxi}, [abac, 122; isti, Tuzla, 72; isti, O organizaciji krajine bosanskog ejaleta u XVII stoqe}u,u:Vojne krajine, 82–83. 374 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 40–43, 115–117. 375 H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 194, 212–213; isti, Bosanski pa{aluk,40;B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 94–95, 98, 120–121; O. Zirojevi}, Akinxije izme|u ratova,u:Vojne krajine, 93–100; v. Akindji, u: EI. 376 Kanuni i kanun-name,31(H. [abanovi}). 377 A. Ali~i}, Sumarni popis sanàka Bosna iz 1468/69,41,42. 378 E. Miqkovi}-Bojani}, Zeamet Ku{lat 1476. godine,u:Zemqa Pavlovi}a, 367–377. Autorka upozorava da nahijska organizacija u ovo vreme jo{ uvek nije u~vr- {}ena i da su budu}e nahije bile popisane kao zeameti — timari sa prihodom od 140 Severna Bosna 13–16. vek prema popisu iz 1468/69. bila tvr|ava Kqu~evac u „zemqi Kova~evi}a“, Vranduk na Bosni i grad Sused na Vrbasu.379 Takva situacija je postojala sve do osnivawa posebne upravne jedinice — Zvorni~kog sanxaka, oko 1480/81. godine.380 Uspe{nim ratovawem 1463/64. zavr{ava se prva faza ofanzivne politike Matije Korvina, tokom koje je oslobo|en severni i zapadni deo nekada- {weg Bosanskog kraqevstva. Dok je osvojena teritorija u dolini Vrbasa i Sane bila organizovana u Jaja~ku banovinu, predstavqaju}i zaokruènu teritorijalnu celinu, na tlu severne Bosne nije formirana sli~na upravna jedinica. Naime, u istoriografiji je do sada preovladavalo mi{qewe da je iste godine stvorena i Srebreni~ka banovina,kojajepalapodosmansku vlast dosta ranije od Jaja~ke — 1512. godine. Noviji rezultati ma|arske istoriografije pokazuju da je re~ o upravnom distriktu Srebrenika, koji je obuhvatao nekoliko severnobosanskih utvr|ewa. Glavni zapovednici jesu dodu{e nosili titulu „banova“, ali se nisu ubrajali u red barona.381 Osnova odbrane Ugarskog kraqevstva prema Osmanskom carstvu po- ~ivala je na sistemu pograni~nih tvr|ava, ~ija je izgradwa zapo~ela u vreme @igmunda, a sama organizacija je unapre|ena za vreme Matijine vladavine. Tvr|ave su ~inile dve paralelne linije, tako da se prva nalazila tik uz granicu, uglavnom na ponovno osvojenim teritorijama. Po~iwala je od Severina, i preko Or{ave, du` Dunava, dopirala je do Beograda. Odatle je sledila tok Save, zatim se spu{tala do tvr|ava nekada{we Kraqevine Bo- sne — Teo~aka, Srebrenika, Sokola, Te{wa, zatim daqe na jug u dolinu Vrbasa do Bo~ca, odatle do Knina, Klisa i Skradina. Druga linija tvr|a- va tekla je severnije od prve, kasnije je izgra|ena i pokazala se slabijom. Wen isto~ni deo je grupisan u okolini Temi{vara, centralni je bio u zale|u Beograda sa sremskim tvr|avama, naro~ito Slankamenom i Petrova- radinom. Druga linija hrvatskih tvr|ava protezala se du` Save i Une — Dubica, Krupa i Biha}, na zapadu dopiru}i do Sewa.382 S teritorija nekada{we Despotovine i bosanske dràve, potomcima vladarskih porodica, vlasteli i zavisnom stanovni{tvu dati su novi ze- mqoposedi i prebivali{ta u Ugarskom kraqevstvu, prevashodno u pograni~nom podru~ju prema Osmanskom carstvu. Oni su imali veoma zna~ajnu ulogu u zaustavqawu ekspanzije Osmanskog carstva. U nizu istaknutih vojskovo|a izdvajaju se despot Vuk Grgurevi}, zatim Jak{i}i, Baki}i i

20.000 do 100.000 ak~i. Takav slu~aj je bio sa Ku{latom i Zvornikom 1476. godine. — ista, Smederevski sanxak,45–48. 379 H. [abanovi}, nav. delo,42. 380 A. Handì}, Dva prva popisa, 5–10. 381 P. Engel, The Realm of St Stephan, 309; Istorija Ma|ara, 161 (P. Rokai). 382 F. Szakaly, The Hungarian–Croatian Border System, 142–143, maps 5 and 6. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 141 Belmuèvi}i.383 Novonaseqeno srpsko stanovni{tvo sluìlo je kao osnova regrutovawa pe{adije i posada „nasadista“, pod zastavama (banderijama) svojih zemqaka. U mirnodopsko vreme, prete`no su se bavili zemqoradwom, uz izvesne poreske olak{ice u prvim godinama po naseqavawu. Zapravo, ve} u drugoj polovini 15. veka nastala je „vojna granica“, koja se moè smatrati prethodnicom one iz polovine 16. veka.384 Po{to su pozicije zauzete s jedne i s druge strane granice, Osmansko carstvo nametnulo je Ugarskoj jedan dugotrajan „stati~ni rat“, koji je potrajao sve do 1521. godine. Wegova su{tina se svodila na stalno pograni~no ~etovawe, uz povremene ve}e vojne kampawe obe dràve. Odràvawe sistema pograni~nih tvr|ava, pla}awe komandnog kadra i posada, snabde- vawe hranom i oru`jem, Ugarskom kraqevstvu je predstavqalo svake godine sve ve}i finansijski napor. Na duè staze, pokazala se demografska, vojna i ekonomska superiornost Osmanskog carstva.385

„BOSANSKO KRAQEVSTVO“ (1465–1476) Kao odgovor na zaposedawe bosanske teritorije i stvarawe ugarskih „kraji{ta“, u severnom delu Bosanskog sanxaka 1465. godine formirano je „Bosansko kraqevstvo“. Prvi bosanski vladar koga su osmanske vlasti po- stavile bio je Matija [aban~i}, sin kraqa Radivoja Ostoji}a (Hristi}a), koji se pomiwe 23. decembra navedene godine.386 Kao „sinovi [aban~i}a“ u sumarnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1468/69. pomiwe se: Tvrtko, u posedu timara koji su ~inila sela u nahiji Visoko, ali po{to se nije javio na slu`bu, ona su predata „Ungurusu Karaxozu“ (u prvoj dekadi rexepa 875. godine, to jest 24.12.1470); Radoslav, „sin [aban~i}a“, imao je u posedu sela: Stomorine (ili Podr`e), Miso~a u nahiji Dubrovnik, Slana

383 N. Lemaji}, Porodica Belmuèvi}, Istraìvawa 13 (1990) 73–80; isti, One- kim nejasnim pitawima iz istorije porodice Belmuèvi},u:isti,Srpska elita na prelazu epoha, 195–206; K. Mitrovi}, Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Kor- vina (1458–65), Brani~evski glasnik 2 (2005) 19–33. 384 Banderija — banderium,odital. bandiera, zastava — od vremena Anùjaca, vojni odred kojim zapovedaju ugarski kraq, kraqica i najve}i ugarski lai~ki i crkveni velika{i, koji se od kraja 15. veka nazivaju „domini banderiati“. Banderiju ~ine pre svega te{ko oklopqeni kowanici — riteri koji su u slu`bi pomenutih barona. Vojvoda erdeqski, ban hrvatski i visoki prelati imali su banderije od 400 kowanika, dok su svetovne velmoè raspolagale banderijama od po 50 qudi — A. Kubinyi, Aszavaszentde- meter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban, 194–199; isti, Hungary’s Power Factions and the Turkish Threat in the Jagiellonian period (1490–1526),u:Fight Against the Turk in Cen- tral-Europe in the First half of the 16th century, ed. I. Zombori, Budapest 2004, 127, nap. 47. P. Engel, The Realm of St Stephan, 183–185, 309, 343; Istorija Ma|ara, 105 (P. Rokai). 385 F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 98–101, i daqe. 386 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyaskiraly korabol, I, 384; S. ]irkovi}, Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, IG 3 (1954) 123–131. 142 Severna Bosna 13–16. vek Bawa i Vidotina. Nakon wegove smrti, timar je 15. muharema 877. godine (22.6.1472) dat nekom drugom, a zatim Mrk{i, Radosavqevom bratu, 14. zilhadeta 877. godine (12.4.1473).387 Ova pojava da osmanske vlasti obnavqaju dràvno-politi~ku tvore- vinu koju su neznatno ranije uni{tile, moè se objasniti praksom koja je postojala u ranom periodu Carstva. Ona je poznata pod terminom „istimalet“ (istimalet) — „prilago|avawe“. Sve do 16. veka, Osmansko carstvo je, usled nedostatka qudskih resursa koji bi obezbedili osmanski upravni aparat i vojsku nad ogromnom teritorijom, pribegavalo prakti~nim re{e- wima u novoosvojenim zemqama. Nije re~ o unapred osmi{qenoj politi- ci, ve} o iznu|enim, ad hoc re{ewima koja su bila prilago|ena lokalnoj praksi i obi~ajima. Tako je hri{}anska vlastela primana u red spahija, pa i nove vladaju}e elite, a lokalni zakoni, mere i porezi u ve}oj meri su preuzimani od strane novih vlasti. Nakon duèg perioda poznosredwove- kovne feudalne anarhije predosmanskog doba, umereno poreskooptere}e- we, koje se oslawalo na zate~eni sistem, i naro~ito pax Ottomanica, delo- vali su veoma privla~no i ohrabruju}e za hri{}ansko stanovni{vo — i vlastelu i zavisno stanovni{tvo.388 U ovom kontekstu treba tuma~iti poruku koju su jo{ 1461. godine preneli papi Piju II poslanici bosanskog kraqa Stefana Toma{evi}a. Kraq je upozoravao: „Turci su u mom kraqevstvu podigli nekoliko tvr|a- va, ulaguju se seqacima, pokazuju se prema wima qubazni i dobri, pa obe}a- vaju veliku slobodu svakome koji pre|e k wima… Stoga }e se puk, privu~en ovim obe}awima, lako od mene odmetnuti, a vlastela, vide}i da je napu- {tena od svojih vazala, ne}e mo}i dugo izdràti u svojim tvr|avama.“389 Osmanskom osvajawu su, tako|e, prethodili pregovori sa istaknutim vlastelinima u pograni~nom podru~ju, koji su imali zna~ajnu ulogu u spre~avawu prodora osmanske vojske. Kao primer se moè navesti slu~aj poslanika bosanskog sanxakbega, „Hasana iz Zvornika“ koji je krajem 1520. krbavskom knezu Ivanu Torkvatu Karlovi}u preneo ponude sultana. On je hrvatskim kraji{kim zapovednicima nudio garanciju li~ne slobode i slobode veroispovesti, obe}avao je da ne}e morati da u~estvuju u we-

387 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 88, 106. Faze procesa islamizacije na osnovu popisnih deftera Bosanskog i Hercegova~kog sanxaka u drugoj polovini 15. veka analizira N. Filipovi} — Napomene o islamizaciji, 141–166. 388 H. Inaldìk, Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva, POF III–IV (1952–53) 51–53; Heath W. Lowry, Christian Peasant Life in the Fifteenth–Century Ottoman Empire,u: isti, The Nature of the Early Ottoman State, State University of New York Press, Albany 2003, 95–114; isti, The Last Phase of Ottoman Syncretism — The Subsumption of Members of the Byzanto–Balkan Aristocracy into the Ottoman Ruling Elite, na istom mestu, 115–130. 389 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 169, 353 (S. ]irkovi}); isto, Zrewanin 20062, 169, 399–400 (S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena,434. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 143 govim vojnama, da }e im biti vra}eni oteti posedi ili nadokna|eni gubici, zajedno sa zavisnim stanovni{tvom, koje }e u narednih deset godina biti oslobo|eno pla}awa bilo kakvih danaka sultanu, a uìva}e punu slobodu kretawa u obavqawu trgova~kih poslova na teritoriji Carstva. Sve to, sultan je nudio u zamenu za slobodan i neometan prolaz svoje vojske preko wihovih teritorija.390 Polaze}i sa stanovi{ta „istimaleta“, „Bosansko kraqevstvo“ se moè posmatrati kao prelazno re{ewe stvoreno u ciqu da se osmanska vlast na teritoriji biv{eg Bosanskog kraqevstva u~vrsti i da je doma}e stanovni{tvo prihvati preko stare institucije doma}eg kraqa i doma- }e vlastele koja je ukqu~ena u novu vladaju}u klasu. To je sasvim jasno formulisano i u pismu mleta~kog ambasadora u Budimu, Gerarda de Koli- sa: „Lo prefato turcho, pieno de omni malitia, si tiene habia facto questo Re, non ad altro fine, salvo, che vedendo luy, non poter haver Iayza et senza essa non poter tenere la Bosna sicuramente; ha pensato far questo Re novello ad cio, chel paya al paese, haver lo suo antiquo governo“.391 Nimalo slu~ajno, za kraqa je odabran upravo potomak vladarskog roda Kotromani}a, sin biv{eg protivkraqa Radivoja Ostoji}a, koga je Bertrandon de la Brokijer 1432. zatekao na sultanovom dvoru u Jedrenu.392 Nakon ofanzive u jesen 1464, kraq Matija se okrenuo re{avawu odnosa sa ê{kom i potpuno je zanemario front prema Osmanskom carstvu.393 îni se opravdanom sumwa da je upravo te godine do{lo do sklapawa tajnog mirovnog sporazuma sa sultanom, docnije produàvanog (1468, 1473). Stalno ratovawe pra}eno sakupqawem vanrednih poreza, nekad i dva puta godi{we, dovelo je do velikog nezadovoqstva u Ugar- skoj. Osim toga, od wega, kao sina Jano{a Huwadija o~ekivalo se da umesto protiv hri{}ana, nastavi ofanzivni rat protiv nevernika — Tura- ka. Wegove nekada{we najvernije pristalice sada su skovale zaveru da ga zbace sa vlasti i pozvali su poqskog kraqevi}a Kazimira da zauzme presto. Kraq je stoga odlu~io da zadovoqi ambicije najuticajnijeg velika- {a — Nikole Ilo~kog.394 Kao {to je ve} bilo re~i, Ilo~ki je jo{ 1443. s Jano{em Huwadijem „napao krajeve Usore i Ra{ke“, osvojiv{i grad Teo~ak od Osmanlija. To mu je posluìlo da uzme titulu „ve~itog kneza Teo~aka“, koju je nosio po-

390 M. Mesi}, Hrvati posle smrti bana Berislavi}a do Muha~ke bitke, 90. 391 I. Nagy —A.Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyaskiraly korabol I, 384. 392 Bertrandon de la Brokijer, Putopis, 98. 393 Matija je, me|utim, 2. i 3. novembra 1465. bio u svom vojnom logoru u Gradi- {ki na Savi, gde je izdao tri latinske i jednu }irili~nu povequ — L. Thalloczy, Studi- en, 424–428. 394 P. Engel, The Realm of St. Stephan, 302–305, 307; Istorija Ma|ara, 162–164 (P. Rokai). 144 Severna Bosna 13–16. vek

~ev od 1448. godine.395 Godine 1471. Nikola Ilo~ki je izabran za kraqa Bosne,aoko 7. maja 1472. krunisan je u Budimu, iako se novembra prethodne godine o~ekivalo da }e se ovaj ~in obaviti u gradu Jajcu. Wegova titula je glasila „dei gratia Bozne rex“. Kovao je svoj novac, posedovao svoj „kraqevski pe~at“ i svoju kraqevsku kancelariju.396 Matija Korvin se nadao da }e na ovaj na~in uspeti da pridobije ovog velika{a za sebe, kao i da }e Ilo~ki koristiti svoje li~no bogatstvo da obezbedi boqu odbranu ju`ne granice, {to se nije dogodilo.397 Osmanlije su 1470/71. podigli tvr|avu [abac, ~ime se pritisak na Beogradsku „banovinu“ i pograni~ne oblasti Ugarske strahovito pove}ao.398 Despot Vuk Grgurevi} („Zmaj Ogweni Vuk“) ipak je sa svojim ratnicima uspeo da napadne i spali Srebrenicu u januaru 1471. godine.399 Bio je to usamqeni poduhvat, budu}i da je pa`wa ugarskog kraqa i daqe bila usmerena prema ê{koj i Poqskoj. Propu{taju}i priliku da iskoristi angaòvawe Mehmeda II u neizvesnom sukobu sa Uzun Hasanom, Matija Korvin je poveo vi{egodi{we pregovore sa sultanom. Po{to je regulisao svoje odnose s carem Fridrihom III, Poqskom i ê{kom, okrenuo se pripremama za veliki rat protiv Osmanlija, koji je ve} bio nagove- {ten. Mehmed II je 1473. odbio da produì mirovni sporazum, i osmanski odredi su ve} naredne godine napali i opqa~kali Arad, ali su po~etkom 1475. strahovito poraèni u Moldaviji.400

395 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 141–142; F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 162–163; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 86; A. Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikolaus Ujlaky, 373–384; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 385–388; F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 87. 396 J. Teleki, Hunyadiak kora Magyarorszagon, XI, Pest 1855, 469–471 (7. maj 1472); CD Zichy, XI, 116, 117; L. Thalloczy, Studien, 433–434; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jaj- cza,49;J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 3 (1960) br. 2747, str. 614 (16. okt. 1472 — isprava izdata u Kri`evcima „coram Nicolao, rege Bosniae et bano Sclavoniae“); A. Kubinyi, nav. delo, 377–379. Prilikom sklapawa sporazuma, kraq Vladislav II je 1490. potvrdio pogodbu koju su ugarski velika{i ponudili hercegu Ivani{u Korvinu — ukoliko ne bude izabran za ugarskog kraqa, Ivani{ bi bio izabran i krunisan za „kraqa Bosne“, {to ulazi u sastav wegove intitulacije. — L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 66–76. Sin Nikole Ilo~kog, herceg Lovro, podr`avao je pretenzije hercega Ivani{a na ugarski presto, i do{ao je u sukob sa srpskim despotima oko poseda u Sremu i Slavoniji — A. Ivi}, Istorija Srba u Voj- vodini, 37–39; ISN, II, 452–453 (S. ]irkovi}). 397 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 380–383. 398 S. ]irkovi}, Sredwi vek,u:[abac u pro{losti 1, [abac 1970, 93–96. 399 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 88, nap. 17; ISN, II, 382 (S. ]irkovi}); K. Mitrovi}, Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Korvina (1458–65), Brani~evski glasnik 2 (2005) 19–33. 400 C. Imber, The Ottoman Empire, 204–225; P. Engel, The Realm of St. Stephan, 305–308; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 385–386. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 145

Pripreme ugarskog kraqa su zavr{ene u jesen, a ratne akcije odvijale su se u zimu 1475/76, u doba kada se one, po pravilu, nisu preduzimale zbog nepovoqnih vremenskih prilika. Tokom novembra i decembra, kraq je s flotom boravio u Petrovaradinu i Beogradu, planiraju}i osloba|awe Smedereva i prodor u Vla{ku preko Erdeqa. Kako je vodostaj Dunava bio isuvi{e nizak, ugarska vojska i flota su usmerene ka Savi, za koju se vero- valo da se nikad ne zamrzava, i opsednut je [abac — „desno oko sultana“. Grad je uz velike te{ko}e zauzet nakon 33 dana opsade, 15. februara 1476. Odatle je kraq Matija poslao despota Vuka i Vlada Cepe{a uz Drinu, do Srebrenice. Oni su opqa~kali i potom spalili ne samo wenu varo{ ve} i Ku~lat i Zvornik, i tom prilikom je despot rawen u nogu.401 U pismu eger- skog biskupa se daqe opisuje da je ova vojska „nihil villarum nihil domorum intactum relinquientes, omnia ferro et igne consumpserunt“. îtava oblast Podriwa od Srebrenice do Zvornika bila je potpuno opusto{ena.402 U vezi sa opsadom Zvornika, u jednoj naknadnoj bele{ci u defteru Smederevskog sanxaka iz 1476. navodi se da su se stanovnici sela Glavi~i- ce, koji su se zatekli u gradu tokom despotove opsade, dràli verno prema osmanskim vlastima, i zbog toga su bili oslobo|eni poreza.403 Owimaima i kasnijih podataka. Prilikom popisa Zvorni~kog sanxaka 1519, u carske posede (hasove) upisana je skupina (xemat) od {est ku}a hri{}ana, sinova onih koji su oslobo|eni poreza (musellem) iz sela Glavi~ice, a koji stanuju u Zvorniku. Oni su bili oslobo|eni hara~a (cizye,glavarine),ispenxe (is- penca)iavarizi divanije (avariz-i divaniye, vanrednih nameta).404 Nasuprot wima, po svedo~ewu istog izvora, 24 hri{}anske ku}e — doma}instva, pri- druìle su se despotu Vuku u wegovom povla~ewu ka severu.405 Maja 1476, Lupus Luka~ sa ugarskog dvora prenosi vest da je Pavle Kiniì iz Beograda javio kako Turci kod Vi{egrada na Drini grade la|e i brodove za pontonski most, a te la|e }e spustiti Drinom do Save i do [apca, ili Beograda. U istom pismu se navodi kako je mleta~ki ambasador u Budimu „ha scripto, e mandato la copia delle lettere del Signor Re de Bosnia, directive alla Maesta del Signor Re mie; le nove predicte del Turco di nave e de suo Capitaneo se firmano per lettere da Raguse“.406 „Novi kraq Bosne“ bio je Matija Voisali}, koji je pripadao porodici Petra Voisali}a, vojvode Dowih Kraja. On je bio posledwi „kraq“ ko-

401 S. ]irkovi}, nav. delo, 96–101; ISN, II, 382–384; Istorija Ma|ara,(P.Rokai). 402 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol II,345; L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 265–268; S. ]irkovi}, Sredwi vek, 100–101. 403 A. Handì}, Tuzla, 46, 100. 404 Isti, Dva prva popisa, 23. 405 Isti, Zvornik, 168. 406 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, II, 309. 146 Severna Bosna 13–16. vek ga je sultan imenovao kako bi stekao ~vrsto upori{te u zemqi. Upravo je poku{aj „kraqa Bosne“ da u prole}e 1476. uspostavi saradwu s ugarskim kraqem doveo do ukidawa ove tvorevine. Na vest o pregovorima, sultan je poslao vojsku koja je opsela {est gradova Matije Voisali}a, ali on sam se spasao zahvaquju}i ugarskim trupama pod zapovedni{tvom kalo~kog nadbiskupa i Stefana Batorija.407 [est gradova „bosanskog kraqa“, nesumwivo u blizini tada{we ugarsko-osmanske granice, dosad nije precizno identifikovano, a prethodni istraìva~i razli~ito su ih grupisali. Hazim [abanovi} je smatrao da je „Bosansko kraqevstvo“ obuhvatalo prostor izme|u Vranduka, Travnika i Maglaja.408 Adem Hanxi} druga~ije odre|uje wegovu teritoriju, navode}i da su „Bosansko kraqevstvo“ (1465–1476) ~inili gradovi Do- boj, Maglaj, Te{aw, @ep~e i jo{ dva naseqa koja nisu utvr|ena. U jednoj naknadnoj bele{ci u popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69, datiranoj 8. oktobra 1477, pomiwu se knez Ivani{ i knez Stjepan koji su predali grad Doboj, i zauzvrat su dobili po timar u nahiji Brod, u okolini Zenice. Taj doga|aj se, prema mi{qewu ovog autora, odnosi na vreme ukidawa „Bosan- skog kraqevstva“ 1476, tako da je Doboj bio jedan od {est pomenutih gradova. Zatim, u popisu bosanskog sanxaka iz 1485. za carske vlahe Maglaja i @ep~a se kaè da su to „biv{i kraqevski vlasi koji do tada nisu bili popisani“, {to se isto navodi i 1489. za vlahe oko Te{wa.409 Me|utim, Te{aw se pomiwe u izvorima kao jedan od gradova koji su pali pod osmansku vlast 1512. godine, zajedno sa Srebrenikom na Majevi- ci i Sokolom na Trebavi, {to }e se posebno razmatrati. Hanxi} donosi prevod dela (dosada neobjavqenog) deftera Bosanskog sanxaka iz 1489: „U brdovita podru~ja te{anjske tvr|ave do{lo je ne{to vla{kih doma}instava i u Kraljevoj zemlji se razi{li, naseljavaju}i se po raznim selima… Ti vlasi jesu kako slijedi: selo Komu{ina… selo Papratnica… selo @ep~e… i selo Maglaj.“410 Iz ovog citata ne sledi da je sam grad Te{aw bio u osmanskim rukama, ve} se neodre|eno pomiwe wegova okolina. Re~ je o dosta {iroj okolini Te- {wa, kako to pokazuje ubikacija pomenutih sela. Selo Komu{ina postoji

407 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, II, 317–318; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 50–51; S. ]irkovi}, Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, 127–129. 408 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 48–49, 119. 409 A. Handì}, Nahija Brod krajem XV i po~etom XVI vijeka, Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 385–386; isti, Tuzla, 39–40; A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 78. 410 A. Handì}, O kretanju stanovni{tva u regionu srednjeg toka Bosne (me|uprostor Maglaj–Doboj–Te{anj) od druge polovine XV do kraja XVI stolje}a,u:„Migracije i Bosna i Hercegovina“—Materijali sa nau~nog skupa: Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana — njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u na{oj zemlji, odrànog u Sarajevu 26. i 27. oktobra 1989, Institut za istoriju — Institut za prou~avanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1990, 60–61. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 147 i danas, na levoj obali Velike Usore, dvadesetak kilometara jugozapadno od Te{wa, od koga je odvojeno visokim i izrazito {umovitim predelom Crne gore. Selo Papratnica je jo{ vi{e udaqena od Te{wa, budu}i da se nalazi na oko pet kilometara zapadno od @ep~a. Ako se prihvati da je kao osnov za formirawe Bosanskog kraqevstva posluìla feudalna oblast Radivoja Ostoji}a, onda se teritorija koju je ono zahvatalo moè donekle korigovati. Naime, prema izvornim podacima iz 1449. i 1461, Radivoj je u svom posedu imao gradove Vranduk, Sokol i Gra~ac (Grada~ac) i Te{aw, zatim nekoliko sela u dolini Ukrine, Usore i u „ùpi“ grada Srebrenika na Majevici.411 Stoga se ~ini da se spisku gradova moè dodati i Vranduk, a Sokol, Grada~ac i Te{aw su nakon 1464. potpali pod vlast ugarskog kraqa. Tako bi teritorija kojom je upravqao „bosanski kraq“ obuhvatala gradove Vranduk, @ep~e, Maglaj i Doboj,uz jo{ dva neidentifikovana utvr|ena grada. U tvr|avi Vranduk je prema popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69, bila sme{tena posada koja je imala 15 timara u nahiji Brod, od toga je selo Podgra|e — varo{ grada Vranduka s 10 doma}instava, pripadalo dizdaru tvr|ave.412 Pored pomenutog ~lana nekada{we vladarske porodice Kotromani}a i predstavnika najistaknutijeg vlasteoskog roda Dowih Kraja, u najranijim osmanskim izvorima pomiwu se i drugi pripadnici bosanske vlastele kao spahije. Tako se navodi da Mahmud, sin Kova~evi}a,drìtimarunahiji Vi{egrad. Potomak usorskog vojvode Tvrtka Stan~i}a — Radoje, imao je timar u nahiji Visoko. Wegov sin je primio islam i kao Daut Stan~i} posedovao je imawe u nahiji Dubrovnik, dok su Dautovi sinovi Mehmed i Kurd dr- àli timare u nahiji Visoko. Jo{ jedan pripadnik ove porodice, Vuk Stan- ~i}, posedovao je jedan ili vi{e timara. Radivoj Stan~i} s Radivojem Si- mi~i}em drào je u timar nekoliko sela u nahiji Lepenici.413 To bi zasad bili svi objavqeni podaci osmanskih izvora o sudbini vlastele s podru~ja nekada{we Usore i Podriwa. Prema najranijem popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69. godine, od ukupno 135 spahijskih timara 111, ili 82%, pripadalo je hri{}anskim spahijama koji su na osnovu svog vojni~kog porekla od „spahijskog roda“ mogli da steknu timar i u|u u klasu askera. Hri{}ani spahije su ~inili zatvorenu klasu, odvojenu od raje, i sama ta ~iwenica, uz islamizaciju, uticala je na wihov nestanak. Do kraja 15. veka uglavnom nestaju hri{}ani iz redova spahija, kao i predstavnici vizantijsko-balkanskog plemstva u dràvnoj upravi. Zavr{ava

411 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 449–451; E. Fermendìn, Acta Bosnae,242;]. Truhelka, Fojni~ka hronika, 446–449; Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223. 412 A. Handì}, Nahija Brod, 389–390. 413 B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 101; A. Ali~i}, Sumarni popis sanàka Bosna iz 1468/69, 85, i daqe prema registru. 148 Severna Bosna 13–16. vek se period sinkretizma, koji je prethodio pretvarawu Osmanskog carstva u pravu teokratsku, islamsku dràvu tokom vladavine Sulejmana Zakono- davca (1520–1566).414

UGARSKO-OSMANSKA GRANICA U SEVERNOJ BOSNI (1476–1512)

Od vremena pohoda Mehmeda II u leto 1464, kada je ponovno neuspe- {no opsednut grad Jajce, pa sve do Sulejmanovog osvajawa [apca i Beogra- da 1521, na frontu prema Ugarskom kraqevstvu nije organizovan nijedan pohod pod komandom sultana ili velikog vezira. Wihovo prisustvo je bilo neophodno na Levantu i isto~nom frontu prema Anadoliji, Persiji, Rodosu i Mamelu~kom sultanatu. To ne zna~i da je evropsko boji{te zane- mareno, budu}i da je jedno od na~ela osmanske spoqne politike bilo: „jedan korak ka istoku, jedan korak ka zapadu“. U Rustem-pa{inoj hronici slikovito se opisuje nezadovoqstvo jani~ara pred kraj vladavine Bajazita II (1508): Po{to su garda i spahije dobrim ìvotom ìveli, i oni i wihovi kowi…, a raja je spavala leè}i na le|ima, takvo je stawe nastalo da su jani~ari govorili: Na{e sabqe po~ivaju u kanijama. Poput èna, mi ne izlazimo iz grada, a kraji{nici se ne pomeraju sa granice. Zemqe muslimana i nevernika su mirne.415 Za unutra{wu stabilnost Carstva bilo je podjednako va`no to {to je neprekidni rat protiv nevernika bio potpuno verski opravdan. Rat je predstavqao izvor prihoda i podlogu ekonomske i vojni~ke mo}i dràve. Glavnu inicijativu na zapadu imali su kraji{ki zapovednici — bosanski, smederevski i potom zvorni~ki sanxakbegovi kao pokreta~i pqa~ka{kih pohoda i vo|e akinxijskih trupa.416 Posle ukidawa „Bosanskog kraqevstva“ 1476, grad Doboj je postao najisturenija ta~ka u dolini reke Bosne prema ugarskim teritorijama. Do 1485. grad Maglaj, a verovatno i Doboj, privremeno su bili pripojeni nahiji Brod, kojoj su do te godine bile prikqu~ene sve novoosvojene teritorije. „Nahija grada Maglaja“ popisana je prvi put 1485. godine, ali nije poznato kako je tada bio organizovan prostor oko grada Doboja.417 Wegova

414 H. Inaldìk, Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva,43;H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 205–206; H. W. Lowry, The Last Phase of Ottoman Syncretism, 128. 415 Die Osmanische Chronik des Rustem pascha, vorgelegt von L. Forrer, Leipzig 1923, 25. 416 Istorija Osmanskog carstva, prir. R. Mantran, prev. E. Miqkovi}-Bojani}, Clio, Beograd 2002, 111–172; vid. i S. N. Fisher, The Foreign Relations of Turkey (1481–1512), Electronic Journal of Oriental Studies III, No.3 (2000) 1–111; P. Engel, The Simurg and The Dra- gon. The Ottoman Empire and Hungary (1390–1533),u:Fight Against the Turk in Central–Euro- pe in the First Half of the 16th century, ed. I. Zombory, Budapest 2004, 11–18. 417 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk,149;A. Handì}, Nahija Brod, 386. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 149 tvr|ava je 1490. bila popravqena i poja~ana, tako da se sigurno nalazio u osmanskom posedu, kao i 1503. godine. Ogromna teritorija pograni~ne nahije Maglaj, koja je do 1512. obuhvatala i Doboj, nakon 1516. podeqena je na nahije Maglaj, Usoru, Trebetin i Ozren, a novoosnovanoj nahiji Te{aw pripojen je grad Doboj sa okolinom.418 Ipak, i posle toga, nahija Maglaj, onako kako je popisana 1604. godine, zauzimala je izuzetno veliki prostor, obuhvataju}i u dolini reke Bosne naseqa sve do Vranduka, zatim dolinu reka Krivaje i Seone.419 S druge strane, sistem ugarske odbrane ju`no od Save znatno je u~vr- {}en nakon osvajawa [apca 1476, i odatle su preduzimane nove akcije. One su zapravo bile vi{e ve}i pqa~ka{ki nego pravi ratni pohodi. Takav karakter je imao i napad na Vrhbosnu u jesen 1480. godine. Ova akcija je bila isprovocirana kr{ewem sporazuma od strane bosanskog sanxakbega Daut-pa{e, koji je u leto 1479. i u prole}e 1480. na svom povratku iz pqa~ka{kih pohoda (akina) na tlu austrijskih zemaqa, oplenio i Slavo- niju. Stoga je ugarski protivnapad imao, kao po~etni ciq, ka`wavawe bosanskog namesnika, ali su se akcije odvijale na mnogo {irem podru~ju. Ugarske trupe s teritorije Jaja~ke banovine pod komandom bana Petra Do- cija, hrvatskog bana Ladislava Hedervarija i despota Vuka nastupale su kao prethodnica glavnine vojske koju je preko mosta na Savi poveo kraq Matija. Sarajevo, sedi{te bosanskog sanxakbega Daut-pa{e, pqa~kano je tri dana i potom zapaqeno, a uspeh je doveo do odmetawa hri{}anskog stanovni{tva. Kraq je pismom od 14. decembra 1480. izvestio papu kako je ~itava oblast Vrhbosne „igne ferroque vastatam, hominibusque vacuam, quia pauci indigene, qui remanserant, in locis abditis et asperis ultra fluvium Drene (tj. Drine) profugerant… supervenerunt ad nos plures Wolachi e diversis partibus et provinciis regno Bozne finitimis et fluvio Narende contiguis“. Ne{to daqe u tekstu, Matija bliè imenuje ove vlahe kao Poqi~ane i vlahe iz Ra- dobiqe.420 Prema pisawu osmanskih izvora, Daut-pa{a je uspeo da sazove svoju vojsku, koja je poku{ala da oteà povla~ewe neprijateqa, zatvaraju- }i klance u dolini Bosne. Jednim odredom komandovao je Gerz Iqas, nadaleko ~uven u muslimanskom svetu, budu}i da je veoma rano postao junak ep-

418 Dok je H. [abanovi} naveo da je grad Doboj 1516. upisan u nahiju Te{aw, ~e- tiri godine nakon {to je Te{aw osvojen od Ugara, Hanxi} je smatrao da je „nahija te- {awske tvr|ave“ nastala tek oko 1540. godine — H. [abanovi}, nav. delo, 150; A. Hand- ì}, Migracije,64. 419 Op{irni popis (1604), III, 291–329. 420 V. Fraknoi, MatyasKiraly levelei, II, Budapest 1895 76–80; pismo despota Vuka kraqu, iz grada Jajca — L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 53–58; F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 100; O. Zirojevi}, Tursko vojno ure|ewe u Srbiji, Istorijski institut SANU, Beograd 1974, 73–74; ISN II, 386–387 (S. ]irkovi}); C. Imber, The Ot- toman Empire, 246–247. 150 Severna Bosna 13–16. vek skih pesama pod imenom \erzelez Alija. Prema pripovedawu hroni~ara Ibn-Kemala, trebalo je da do|e do megdana izme|u despota Vuka i Gerz Iqasa, ali je despot, na prevaru, umakao.421 Zanimqivo je da se despot Vuk Grgurevi} u dva svoja pisma sultanu Bajazitu II (1481–1512) u leto 1482. godine tituli{e i kao „kapetan bosanskih gradova“. Ostaje otvoreno pitawe da li su despotu zaista bili po- vereni na upravu neki od gradova u ~ijem je osloba|awu on li~no u~estvovao. Pored toga, zanimqiva je sultanova ponuda o obnovi Despotovine na me|i Ugarskog kraqevstva i Osmanske imperije.422 Mogao bi to da bude jo{ jedan poku{aj primene politike „istimaleta“, sli~no nedavno pro- palom „Bosanskom kraqevstvu“. Stvarawe „kraji{ta“ ju`no od Save i Dunava, zatim organizovawe sistema pograni~nih tvr|ava i povremenih vojnih akcija, bila su neka od sredstava koja su ugarski vladari mogli da primene u svom suprotstavqa- wu narastaju}oj mo}i Osmanskog carstva. Pored toga, ugarski kraqevi su poku{avali da organizuju {iru mreù podr{ke wihovoj borbi, {to je ukqu~ivalo sklapawe saveza s Venecijom i Poqskom, dok se od ideje krsta{kih ratova odustalo po~etkom 16. veka.423 Iako je sistem pograni~nih tvr|ava uspeo da u ve}oj meri {titi unutra{wost Ugarske kraqevine sve do pada Beograda 1521, wegovo odràvawe je zahtevalo ogromna finansijska sredstva i uslovilo je rastu}i buxetski deficit.424 Sve ratne akcije i pqa~ka{ki pohodi kako ugarske, tako i osmanske vojske bili su pra}eni odvo|ewem stanovni{tva s teritorije neprijateqa. Nenastawena i nekultivisana zemqa, bez radno sposobnog i biolo{ki re- produktivnog stanovni{tva nije imala nikakav zna~aj. Septembra 1480. kraq Matija u svom pismu papskom legatu, kardinalu Jovanu, opisuje situaciju u pokrajinama izloènim osmanskim pohodima. Po{to su neprijateqi odveli veliki broj qudi sa sobom, tako muèvi i ène koji su ostali bez svojih supru`nika, nisu bili sigurni da li su ovi ìvi ili mrtvi, i stoga moli papu za dozvolu da se takvi brakovi razre{e, kako bi novi mogli da se sklapaju i s blagoslovom konzumiraju. Nadaqe, u kraqevoj molbi se traì da i oni, hri{}ani, ~ine isto {to i neprijateq — da dovode qude sa osmanske teritorije i da ih naseqavaju. Doslednim sprovo|ewem politike odvo- |ewa stanovni{tva sa osmanske teritorije i wegovog kolonizovawa, procewuje se da je ugarski kraq tokom ratovawa u Srbiji 1480–1481. prese-

421 D. Bojani}, Dve godine bosanskog kraji{ta (1479. i 1480) — prema Ibn Kemalu, POF 14–15 (1964–65) 33–50; \. Buturovi}, Gerz Iqas — \erzelez prema historijskim izvorima iz XV, XVI i XVII vijeka, Prilozi KJIF kw. 41, 3–4 (1975) 172–186. 422 K. Mitrovi}, Pet pisama Vuka Grgurevi}a, 63–83. 423 P. Engel, The Simurg and The Dragon,19–21. 424 A. Kubinyi, Hungary’s Power Factions, 119–125, 130. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 151 lio vi{e od 100.000 stanovnika. Pohod u Vrhbosnu imao je isti ciq, ali se u sa~uvanim izvorima ne pomiwu brojke.425 Stanovni{tvo Srbije i Bo- sne nije uvek dobrovoqno odlazilo, i ako bi prilike to dopu{tale, ono se jednim delom vra}alo na svoja prethodna stani{ta. Podru~je severne Bo- sne je ekonomski gravitiralo ka Slavoniji i Sremu, tako da se moè pretpostaviti da su prekosavska podru~ja bila prva destinacija izbeglica sa ovog prostora. Iako nije poznata ta~na godina osnivawa Zvorni~kog sanxaka,sasi- gurno{}u se pretpostavqa da je formiran upravo oko 1480. godine, kao odgovor na ja~awe ugarskog sistema odbrane i uspehe ugarske vojske u Bosni i u Smederevskom sanxaku. Wegov strate{ki poloàj uslovio je da i nakon propasti Ugarske kraqevine 1526, sanxak zadrì karakter „kraji{ta“ i naredne decenije, sve do osmanskog osvajawa Slavonije 1536. godine.426 Teritoriju Zvorni~kog sanxaka ~inila su tri kadiluka Smederev- skog sanxaka, s obe strane Drine, koji su popisani 1476. godine: kadiluk Srebrenica, Zvornik i Brvenik. Na bosanskoj strani nalazile su se nahije: Gostiqa, Zvornik, Ku{lat, Ludmer, Srebrenica, [ubin i Osat.427 Postojala su najmawe trojica suba{a smederevskog sanxakbega, ~ija su sedi{ta bila u Zvorniku, Ku{latu i [ubinu, a verovatno je takav upravni organ postojao i u Srebrenici. Nakon osnivawa Zvorni~kog sanxaka, suba- {e ostaju kao upravnici sanxakbegovih hasova u pojedinim nahijama.428 U popisu iz 1476. godine pomiwe se Radivoj Opra{i} koji u timaru drì dva sela u nahiji Ku{lat i 14 sela u nahiji Gostiqi, u vrednosti od 5.557 ak~i. Re~ je o istom „po~tenom i glasitom voevodi“, ~iji se ste}ak nalazio na wegovoj ba{tini, u selu Opra{i}ima kod Rogatice, u nahiji Bora~.429 Prethodno, do 26. oktobra 1470, ovaj vlastelin je posedovao timar u Bosanskom sanxaku, koji se sastojao od {est sela sa 28 ku}a, raspore- |enih u nahijama Kavi, Bistrici, Sokolu i Nevesiwu. Ukupna vrednost ovog timara bila je skromnih 1.673 ak~e, i Radivoj je bio xebelija, to jest, imao je obavezu da u pohod krene li~no na kowu, pod punom ratnom opre- mom. Drugi timar u Smederevskom sanxaku bio je vi{estruko vredniji, pa

425 V. Fraknoi, MatyasKiraly levelei, II, 50–51; ISN, II, 431–434, nap. 10 (S. ]irkovi}). 426 A. Handì}, Tuzla,41–42. 427 E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak, 45–46. Prema lingvisti~koj analizi,nemoèseprihvatitidajenazivLudmer isto {to i Budimir, kako su osmanisti pro~itali naziv nahije, i re~ je, verovatno, o pisarevoj pogre{ci. — Vid. A. Loma, Ludmer, 13–27. 428 A. Handì}, Zvornik,148. 429 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, III, br. 4770; M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa, IV, 37; A. Handì}, O islamizaciji, 15; E. Miqkovi}, Zeamet Ku{lat, 369–370. 152 Severna Bosna 13–16. vek su i wegove obaveze bile ve}e. Radivoj je bio duàn da kao buruma — spahija s ~almom, povede sa sobom dvojicu xebelija i obezbedi mali {ator.430 Etape osmanskog osvajawa na ra~un ugarskih poseda na tlu severne Bosne mogu se samo pribli`no i u grubim crtama odrediti, kako u hronolo{kom, tako i u teritorijalnom pogledu. Glavnu prepreku istraìva~i- ma ~ini to {to nema dovoqno sa~uvanih izvora ugarske i osmanske provenijencije upravo za period 1463–1536. Potom, karakter sa~uvanih izvora ne dopu{ta izvo|ewe preciznijih zakqu~aka. Popisi Bosanskog sanxaka pre pomenutog op{irnog deftera iz 1604. godine, do danas nisu objavqeni, a podatke iz najranijeg sumarnog deftera nastalog 1468/69, s bele{kama iz 1474–1477, donose pojedini orijentalisti u okviru svojih istoriografskih radova. Ti fragmentarni podaci, odvojeni od konteksta u kome su nastali, mogu se dakle samo posredno koristiti. Izostaju podaci iz deftera Bosanskog sanxaka nastalih do 1604. godine: 1485 (sumarni), 1489 (detaqni), 1516 (sumarni), 1528/30 (detaqni), 1540/42 (detaqni i sumarni), 1563/65 (detaqni), 1575 (detaqni).431 I kona~no, oba najranija popisa Zvorni~kog sanxaka (1519, 1533) po svojoj strukturi su sumarni, a ne detaqni defteri. Ovakvo stawe izvorne gra|e oteàva stvarawe celovite slike situacije na terenu, u doba kada su se odvijale veoma krupne promene na svim poqima. Do prvog sa~uvanog sumarnog popisa Zvorni~kog sanxaka 1519, u wegovom sastavu su se na{le i nahije Gorwa i Dowa Tuzla, koje se pomiwu kao carski has u naknadnoj bele{ci popisa Bosanskog sanxaka (1474–1477), i nahija Drametin, sme{tena ju`no od wih. Jedan specifi~an popis — op- {irni popis vlaha sastavqen je 1528. godine, gde su navedena imena nahija koje je naselilo stanovni{tvo sa vla{kim statusom. Re~ je o jedanaest nahija — [ubin, Ku{lat i Zvornik, poznatim odranije, i novim nahijama: Spre~a, Sapna Teo~ak, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a i Soko (Gra~a- nica). Pre definitivnog osvajawa Slavonije, 1533. godine sa~iwen je ponovo op{irni popis Zvorni~kog sanxaka, u kome se navode novoosnovane nahije na podru~ju severoisto~ne Bosne: Nenavi{te (Gra~ac), Srebrenik, Koraj i Bijeqina. Po drugi put su popisane nahije: [ubin, Srebrenica, Ludmer, Ku{lat, Zvornik, Zavr{, Gorwa i Dowa Tuzla, Drametin, Gosti- qa, Spre~a, Sapna, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a, Soko (Gra~anica). Nahija Teo~ak ovom prilikom nije bila popisana.432 Ukupno 23 nahije Zvorni~kog sanxaka prostirale su se na teritoriji nekada{weg Bosanskog kraqevstva, a podru~ju biv{e Usore pripadale su

430 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 114, 140–141; H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 200. 431 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 106–108. 432 A. Handì}, Dva prva popisa, 7–11. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 153 sve izuzev nahija ju`no od reke Driwa~e (Ku{lat, Ludmer, Srebrenica, Osat, [ubin). Granica izme|u Zvorni~kog i Bosanskog sanxaka posle osvajawa Slavonije bila je na dowem toku reke Bosne, od u{}a Spre~e nizvodno do Save. Sredi{wa oblast nekada{we Usore — od reke Bosne na zapad do Vrbasa, bila je organizovana u nahije: Koba{, Dobor, Te{aw, Uso- ra, Maglaj, Trebetin i Ozren — kako se navodi u op{irnom popisu Bosan- skog sanxaka sastavqenog 1604. godine.433 Nahija Maglaj osnovana je pre 1485, Koba{ i Dobor su definitivno pali pod osmansku vlast tek posle smrti despota Stefana Berislavi}a 1535, dok su ostale nahije osnovane nakon 1512. i prvi put su popisane 1516. godine.434 Najspornijim se ~ini deo osmansko-ugarske granice na potezu od Do- boja do u{}a Bosne u Savu, i na zapad do u{}a Vrbasa. Ipak, nekoliko sa- ~uvanih izvora ugarske provenijencije moè da doprinese rasvetqavawu ovog problema. U jednom dokumentu od 12. aprila 1472. potvr|eno je da je Gal, sin po~iv{eg Boda od Bodafalve, kastelan grada Dobora, ostavio svom ujaku Silvestru brigu o svojim posedima, quia ipse in comitiva et fami- liaritate egregii Nicolai Desew de Grabaria procedens custodia… conservatione dicti castri Dobar(!) occupatus extitit.435 Nije, naàlost, poznato kako je grad Dobor do{ao u posed plemi}a Grabarskih, u ~ijoj vlasti se pomiwe jo{ 1470. godine. Pored Dobora, u dokumentu se te godine nabrajaju i wihovi posedi u Poè{koj ùpaniji — Brod, Dubo~ac (Dobochacz), Koba{ (Kopas) i Sviwar (Zwyna).436 Re~ je o naseqima koja su se nalazila na obe obale reke Save, na slavonskoj i bosanskoj, budu}i da su predstavqala zna~ajne „brodove“ i „skele“. Mogu}e je pretpostaviti da je Dobor bio jedan od gradova u Usori koji su ostali u vlasti kraqa Matije nakon pada Bosne, ili su zauzeti u wegovoj ofanzivi u jesen 1463. godine. Nikola Deà, Ivan Berislav i Martin bili su sinovi Benedikta od Grabarja. Sin Ivana Berislava — Frawo Berislavi} oèni}e se 1494/95. Barbarom Frankopan, udovicom srpskog despota Vuka Brankovi}a (1459– –1485), i obavqa}e du`nost jaja~kog bana u vi{e navrata (1494/95, 1499, 1501, 1511). On je u svojoj „skeli“ ili „brodu“ Dubo~cu („ex vado nostro Dobochaz“), maja 1516. napisao jedno pismo potpisuju}i se kao comes perpetuus de Dobor. Posedi Brankovi}a i Grabarskih bili su ovim brakom ob- jediweni, {to }e se u~vrstiti 1504. ènidbom Frawinog brata Ivani{a Berislavi}a s Jelenom Jak{i}, udovicom despota Jovana Brankovi}a (1494–1502). Despot Ivani{ je bio prvi nosilac ove titule koji nije pri-

433 Op{irni popis (1604), I–III. 434 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 150. 435 Magyarorszag Leveltar, DL 73416. Ovaj podatak nam je ustupio P. Engel. 436 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 118. 154 Severna Bosna 13–16. vek padao srpskoj vladarskoj porodici, ve} je dobio odlukom kraqa Vladisla- va II, godinu dana pre pomenutog braka i nosi}e je do svoje smrti 1514. godine. Pre sticawa ove titule, 1494/95. godine, Ivani{ Berislavi} bio je, pored Grgura od Strezimqe, zapovednik Srebrenika i pripadaju}ih gradova. Wegov sin Stefan Berislavi} tako|e }e nositi titulu srpskog despota u periodu od 1515. do 1535. godine. Do svoje smrti imao je vlast nad pomenutim gradovima: Dobor, Brod, Dubo~ac, Koba{, Sviwar, kao i nad Ujvarom — Novigradom i Arkijem — Jarugama.437 O posedima Berislavi}a se moè jo{ pone{to re}i. Prema potvrd- noj poveqi iz 1504. godine, Frawo Berislavi} je odranije posedovao, izme|u ostalog i selo „Prizawya ac vadum Bwczyn et aliud vadum Imenzky Brod vocatis…..castello Wywar“.438 Osim Novigrada, koji je tako|e bio „brod“ preko Save zapadno od u{}a Bosne, Berislavi}u je pripadalo i selo Prisavqe sa dva „broda“ preko Save, negde uzvodno od Novigrada. Po- red toga, Frawo i wegova èna Barbara, udovica despota Vuka, vodili su dugogodi{we sporove s Grgurom Kastelanfijem od Sentleleka oko „zagra- |enih ribolovi{ta“ (piscina clausura) u Savi, kao i o jednom ribolovi{tu po imenu Strug (Ztrugh).439 Ovaj hidronim odgovara dana{wem Velikom i Malom Strugu, levim pritokama Save, koje se u wu ulivaju zapadno od Sta- re Gradi{ke.440 Nadaqe, kraq Vladislav II je 1. novembra 1512. odobrio da Ivan Ta- hi zameni castrum finitimum… Grachacz sowie castellum Myhalouch cum op- pido similiter Myhaloucz… in ripa seu portu Zaui, omnino in comitatu de Dobor, za odre|ene posede u Slavoniji.441 I „Gra~ac“ i „Mihalovac“, kako bi se wihova imena mogla pro~itati, prema ovom dokumentu su se nalazili u „ùpaniji“ Dobor, ~iji je ovo jedini pomen u istorijskim izvorima. Sma- tramo da najverovatnije ipak nije re~ o ùpaniji kao teritorijalno-upravnoj jedinici, ve} o velikom feudalnom dobru, ~iji je centar bio

437 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 113, 142–143, 172, 175, 176, 241, 243, 244, 257–260; L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 330–335, 358; M. Mesi}, Pleme Berislavi}a, 30–104; F. [i{i}, Rukovet spomenika o hercegu Ivani{u Korvinu i o borbama Hrvata s Turcima (1473–1496), Starine JAZU 37 (1934) 301, 308; Starine 38 (1937) 84, 85, 139, nap. 15; A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 45. i daqe; ISN, II, 445–461 (S. ]irkovi}); S. ]irkovi}, Postvizantijski despoti, ZRVI 38 (1999/2000) 395–399. 438 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“,142;L. Thalloczy — S. Horvath, Al- so-Szlavoniai okmanytar:(Dubicza, Orbasz es Szana Varmegyek) 1244–1710, Budapest 1912, 259–260. 439 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 4 (1961) 471, 472, 473, 476, 477, 507, 510, 511. 440 Topografska karta 1: 100.000, sekcija Pakrac, Vojno-geografski institut JNA, Beo- grad 1955. 441 Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich, Nr. 89 — podatak dobijen qu- bazno{}u P. Engela, kao i: F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 491, nap. 36. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 155 u Doboru, a naziv „comitatus“ odre|en je prema naslednoj tituli „comes perpetuus de Dobor“, koju 1516. nosi Frawo Berislavi}. „Mihalovac“ za koga se izri~ito navodi da je na obali Save, pomiwe se 1483. u posedu Iva- ni{a Berislavi}a.442 O Mihalovcu su ostavqena kartografska svedo~anstva — Augustin Hir{fogel (1572), Kristijan Zgroten (1578), Anonim (1620), Martin [tir (1664).443 Na ovim kartama naseqe je ubicirano na desnoj obali Save, isto~no od u{}a Bosne. Uzimaju}i u obzir i to da su kartografi preuzimali i precrtavali toponime od svojih prethodnika, mo`da bi naziv „Migalovac Revier“ za potes na levoj obali reke, tik uz Slavonski Brod sa zapada, a koji je zabele`en na austrougarskoj topografskoj karti iz 1882, mogao da ~uva uspomenu na ovo naseqe.444 Sasvim bi bilo mogu}e da je ovaj naziv migrirao zajedno sa stanovni{tvom, odnosno da je pre{ao s desne na suprotnu obalu Save.

Anonim, Karta Ugarske, 1620.445

Po{to je re~ o vlasteoskim posedima, oni su izuzeti od vlasti srebreni~kih zapovednika. Pod wihovom komandom se, me|utim, nalazio grad Te{aw na Usori, do koga je preko sela Gorwe i Dowe Ukrine, budu}e Der-

442 M. Mesi}, Pleme Berislavi}a,41–42;M. [am{alovi}, Isprave hrvatskih velika{a od XIII do XVII stolje}a, Zbornik HI JAZU 4 (1961) 424–425. 443 A. Hirsvogelio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumque regionum nova descriptio, Antverpiae, Abraham Ortelius — Narodna biblioteka Srbije, Kr.II–393; Chr. Sgrothonum, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Kp.II — 357; M. Stier, Landkarten des Konigreichs Ungarn…, Vienae 1664 — Kp.I —40. 444 Generalkarte von Mitteleuropa — Slavonski Brod 1: 200.000, Wien 1882. 445 Anonymus, Descriptio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac provinciis etc.—Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K-V:OE/Hun 15(10). 156 Severna Bosna 13–16. vek vente, vodio put iz Dubo~ca. To je jedini na~in na koji bi se ugarska vlast mogla odràti tako blizu grada Doboja, kojim zapoveda bosanski sanxakbeg. Ono {to se moè naslutiti, jeste politika Vladislava II da slavonskim velika{ima s posedima neposredno u blizini granice, Frawi i Ivani{u Berislavi}u, poveri odbranu nad ugarskim posedima u Bosni — gradovima koji su pripadali Jaja~koj banovini i Srebreniku. Oni su bili veoma motivisani za odbranu najju`nijih upori{nih ta~aka ugarske vlasti, budu}i da su wihovi posedi bili prvi na udaru bosanskog sanxakbega. Iako nije vr{io funkciju ugarskog zapovednika ju`no od Save, despot Jovan Brankovi} se veoma istakao u preduzimawu ofanzivnih akcija, naro~ito u Bosni. Prema odlukama dràvnog sabora iz 1498, srpski despot je trebalo da podigne vojsku od hiqadu husara. Te godine je isticalo trogodi{we osmansko-ugarsko primirje, a naredne je otpo~eo novi rat Ba- jazita II protiv Venecije, kojoj se jula 1500. pridruìla i Ugarska. De- spot Jovan je godinu dana kasnije u~estvovao u napadu na Smederevo i wegovu okolinu, a krajem te iste 1501. godine, sa svojih 800 kowanika je na- pravio prodor uzvodno Kolubarom, i preko Drine u Bosnu. Malo potom, januara 1502, ponovio je akciju ka Bosni, odakle se vratio s bogatim plenom. O istaknutoj ulozi srpskog despota svedo~i nastojawe sanxakbega Herce- govine, Ahmed-pa{e Hercegovi}a, da preko wega isposluje sklapawe ugarsko-osmanskog primirja. Despot je odbio primamqive ponude sa osmanske strane, i jula 1502. s velikom vojskom od oko 10.000 vojnika ponovo je prodro u Bosnu, do Zvornika. U bici koja je tada zametnuta, despotova vojska je odnela pobedu nad osmanskim odredima. O daqim planovima govori po- slanstvo despotovog brata Maksima u Veneciji, gde je trebalo da ugovori sporazum o zajedni~koj akciji despota Jovana i Siworije protiv Osman- lija. Mleta~ka vlada je izbegla da se jasno odredi, budu}i da je ~ekala zavr{etak mirovnih pregovora sa sultanom, do ~ega je do{lo krajem te iste godine (14. decembra).446 Nakon povla~ewa Venecije, ugarski kraq je pristupio pregovorima. Tekst mirovnog sporazuma sklopqenog 20. avgusta 1503. izme|u Vladisla- va II Jagelonca i Bajazita II tako|e moè da posluì ome|ivawu ugarskih i osmanskih poseda. U wemu se prvo navode posedi ugarskog kraqa i to ovim redom: krajevi Transilvanije, kraqevstvo Bosna sa gradom Jajcem, i drugim gradovima: „slavni grad“ Beograd, kao i Severin i Srebrenik, s tvr|a- vom [abac i pripadnostima. Potom se u tekstu navode osmanski posedi u Bosni, prvo gradovi „hercegove zemqe“, a zatim „zemqa Bosna“ s tvr|avama koje joj pripadaju unutar wenih granica: Kamengrad, Kqu~, Livno, Beo- grad (Glamo~), Vinac, Komotin, Vranduk („Wratnyk“), Vrhbelica („Jar-

446 A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 39–43; ISN, II, 459–460 (S. ]irkovi}); vid. D. Dini}-Kne`evi}, Sremski Brankovi}i, Istra`ivanja 4 (1975) 5–46. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 157 belyca“), Travnik, Doboj, Maglaj, „drugi Beograd“ (Ak-hisar, Prusac), Su- sed, Tori~an, Fenarlik, Prozor, Bobovac („Dobowacz“), Dubrovnik, Zvor- nik („Zwongrad“).447 Lista osmanskih poseda ure|ena je po geografskom principu — po~iwe od krajweg severozapada (Kamengrad na Mrinu, Kqu~ na Sani), i zavr{ava na istoku, odnosno severoistoku sa Zvornikom na Drini, tako da opisuje zami{qeni polukrug oko ugarske teritorije.448 U dolini reke Bosne, najseverniji osmanski posed bio je grad Doboj, i tako }e ostati sve do 1512. godine.

DOGA\AJI 1512. GODINE

Premda je 1503. sklopqeno osmansko-ugarsko primirje na 10 godina, ratne akcije zapravo nisu prestajale, ali se nisu odvijale izme|u glavnih snaga, ve} izme|u pograni~nih vojnih i teritorijalnih jedinica. Sa ugarske strane, te poduhvate su preduzimali zapovednici Beograda, [apca, Jaj- ca, slavonski i hrvatski ban, despot Ivani{ Berislavi}, a sa osmanske strane — bosanski, zvorni~ki i smederevski sanxakbegovi. Ovakav na~in ratovawa — „stati~ni rat“, iscrpqivao je ina~e oskudne finansije Ugar- skog kraqevstva, pokazuju}i svu ekonomsku i vojnu suprematiju Osmanskog carstva. Osim toga, evropska politi~ka scena preìvqavala je promene koje nisu i{le naruku Ugarskom kraqevstvu. Mleta~ka republika, pou~ena iskustvom dugogodi{wih ratovaprotiv sultana (1463–1479, 1499–1502), tokom kojih je spoznala da nema pomo}i od strane drugih hri{}anskih sila, sada je bila mnogo suzdrànija u pristupawu antiosmanskim planovima i koalicijama, trude}i se da odrì mir. Osmansko carstvo je, stekav{i dobar uvid u rivalstvo evropskih sila jasno ispoqeno u italijanskim ratovima, nastojalo da izoluje Ugarsku od ostalih dràva, sklapaju}i sa svakom od wih bilateralne sporazume iz kojih je ugarski kraq bio iskqu- ~en (Francuska, Poqska, Nema~ko carstvo). S vremenom je sultan postao ravnopravni u~esnik evropske politi~ke scene, i to s promewenim statusom — od zastra{uju}eg i ve~nog neprijateqa do korisnog saveznika.449 Kada je 1510. godine istekao ugarsko-osmanski mirovni sporazum, sklopqeno je jednogodi{we primirje, s rokom vaèwa do 1. avgusta 1511. Pre wegovog isteka, ugarski kraq Vladislav II i wegov brat, poqski kraq @igmund, uputili su svoje poslanike na sultanov dvor radi daqeg dogovo- ra. Bolest sultana Bajazita II i borba wegovih sinova u Carstvu, pruàli

447 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 169. 448 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 128–129. 449 A.Ivi},Istorija Srba u Vojvodini, 45; S. N. Fisher, The Foreign Relations, 1–111; F. Szakaly, Phases of Turco-Nungarian Warfare, 98–103; G. David — P. Fodor, Hun- garian — Ottoman Peace Negotiations, 10–11; P. Engel, The Simurg and The Dragon, 19–21. 158 Severna Bosna 13–16. vek su izvesnu nadu. Ipak, po~etkom 1512, i pre zavr{etka pregovora, osmanski odredi su napali Jajce i Slavoniju. Marta meseca, poslanici su se vratili ku}i sa sporazumom o produèwu ugovora na pet godina za Ugarsku, i na 10 godina za Poqsku. Vladislav II je, uprkos jasnoj me|unarodnoj situa- ciji, jo{ uvek verovao u mogu}nost formirawa velike antiosmanske lige, {to je pothrawivao svojim poslanicama i papa Julije II. Dolaskom sultana Selima I na vlast, 24. aprila 1512, stvari su se pogor{ale. Wegov interes je nalagao da {to pre stabilizuje evropski front, kako bi imao odre{ene ruke u Maloj Aziji. Stoga je poku{aj ugarskog kraqa da uspori pregovore o mirovnom sporazumu i tako sa~eka ishod sultanovog sukoba s bra}om, doveo do pokretawa nove osmanske ofanzive u jesen iste godine. Wen ciq je bio da se ugarski kraq primora da poloì oru`je i zatraì mir.450 Smederevski sanxakbeg, Sinan-beg Borovini} (1506–1513), upao je po~etkom oktobra 1512. u dolinu Tami{a i pre{av{i reku, pqa~kao je po okolini Temi{vara. Iako je wegova vojska bila strahovito poraèna na svom povratku, 12. oktobra kod Iladije, osnovna namera ove osmanske akcije bila je ostvarena — da se deo ugarske vojske usmeri na odbranu ovog dela granice, tako da ne moè da deluje na drugom podru~ju. U isto vreme, naime, vojska bosanskog sanxakbega Firuz-bega napala je i osvojila Sre- brenik i wemu podre|ene gradove — Te{aw i Sokol.451 O tome govori nekoliko sa~uvanih pisanih svedo~anstava. U arhivu ùpanije [omo| sa~uvana je isprava ugarskog kraqa Vladislava II od 1. novembra 1512, a koja donosi slede}u vest: His diebus Thurci castris nostris Zrebernyk, Thessen et Zokol expugnatis.452 Podatke, zatim, pruà pismo ugarskog palatina Emerika Perewija od 5. novembra, na praznik sv. (prin- ca) Emerika, koje je upu}eno slavonskom vicebanu Baltazaru Ba}aniju. U svom pismu palatin saop{tava da je do wega u [iklo{u stigla vest kako se vojska bosanskog sanxakbega („bassa de Werbewzanya“) sprema da krene na Hrvatsku. Zato nare|uje vicebanu da {to pre mobili{e vojsku, i to u {to ve}em broju. Ve} 12. novembra palatin je uputio novo pismo, ovoga puta svom prijatequ Grguru Kastelanfiju od Sentleleka. Javqa mu kako je kod wega u [iklo{ do{ao krbavski knez Ivan Torkvat Karlovi} i doneo mu vesti: Turci su na praznik sv. (vojvode) Emerika, dakle 5. novembra, s velikom vojskom napali Hrvatsku. Kraq je li~no zahtevao, kako prenosi palatin, da se podigne vojska Slavonije ad recuperationem castrorum bana- tus Zrebernich. Sam palatin se obra}a i vicebanu Ba}aniju sa zahtevom da

450 G. David — P. Fodor, nav. delo, 15–20; Istorija Osmanskog carstva, 135–137, 165–172. 451 F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 487–491. 452 Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich, Nr. 89; F. Szakaly, nav. delo, 491, nap. 36. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 159 {to pre sa svojim ~etama krene preko Save.453 Potom, u zbirci Georgija Praja sa~uvano je pismo ugarskog kraqa od 23. novembra 1512. u kome se navodi: „His diebus per incuram et malam custodiam Banorum de Zrebenyk una cum castris ad idem pertinentibus ad manus Turcorum devenerunt.“454 Ovim nisu iscrpqene sve vesti o ovom osmanskom osvajawu u Bosni. Vi{e detaqa o celom doga|aju pruà Marino Sanudo, koji je pod godinom 1513, za mesec mart zapisao jednu zanimqivu vest: „Di Bossina di uno Matio di Gajardi fisico qual sta li et avisa la Signoria nostra dile occorentie scrive come Turchi hanno tolto do Castelli a Hungari de importantia et che Ragusei quali per non aver fatto il presente al signor Turcho erano sta mal visti et retenuti alcuni Oratori etiam morti par Ragusei li habino mandato presente di zeladie torzi di cera e veset e altro ut in litteris adeo il Signor li ha tolti in gratia et come quel Sanzacho ovvero Bassa dila Bossina Ferisbei si dice dia corer con 1200 cavalli in Corvatia e Dalmatia e questo perche el Signor dise non sa da chi tien Venitiani perche ancora non li e venuto l Orator a ralegrarsi scrive tra lhoro fradelli e gran discordie e sono tutti sulle armi e hanno exerciti ut in litteris“(XVI, 6). Slede}e godine, pomenuti lekar je zabeleèn kao „domino magnifico Matio di Gaiar- di, medicho dil Sanzacho di Bossina Ferisbei“, i stoga se wegovom izve{taju moè pokloniti puno poverewe.455 Ma|arski istori~ar Ferenc Sakaq upozorio je na jo{ jednu vest Sa- nuda, koja prethodi gorenavedenoj, i datirana je 22. novembra 1512. — „Item da vna altra banda e uenuto nei Regno, e preso tre castelli dil Re.“ Iako izve{taj ne navodi imena palih tvr|ava, wihov broj odgovara stvarnosti i nesumwivo se odnosi na Srebrenicu, Soko i Te{aw.456 Tako|e, nijedan drugi izvor ne pomiwe u me|uvremenu, od novembra 1512. do marta 1513, zna~ajnija osmanska osvajawa ugarskih poseda na podru~ju Bosne, tako da se s velikom sigurno{}u moè pretpostaviti da su „tvr|ave od va`nosti“ bile upravo Srebrenik, Te{aw i Sokol, i da je ovaj poduhvat izveo bosanski sanxakbeg Firuz-beg. U bele{kama Marina Sanuda stoji vest da je avgusta 1506. on preme- {ten iz Skadra u Sarajevo za novog bosanskog sanxakbega, budu}i da je prethodni namesnik Skender-beg preminuo 20. novembra 1505. godine, a u istom zvawu se javqa i decembra 1509. i marta 1510.457 U dubrova~kom arhivu sa~uvala su se tri pisma „OD GOSPODARA BOSANÂSKOGA FERI8Â BEGA“ upu}ena op{tini, iz 1507, 1511. i 1512. godine. On je na poloàju

453 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 232–235. 454 Georgius Pray, Epistolae procerum regni Hungariae I (1491–1711), Posonii, 1806, 81, br. 39. 455 M. Sanudo, Odno{aji skupnovlade mleta~ke prama Ju`nim Slavenom, Arkiv za po- vjestnicu jugoslavensku 6, U Mletcih 1863, 397–398. 456 F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 491, nap. 37. 457 M. Sanudo, Odno{aji, 292, 297, 320, 325. 160 Severna Bosna 13–16. vek bosanskog sanxakbega nasledio Skender-pa{u, ne{to pre 13. juna 1505, i du`nost je obavqao barem do kraja 1512. godine.458 Firuz-beg se pomiwe i u kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1516. godine, po{to je zajedno sa Sken- der-pa{om i Junuz-pa{om osnovao neke neimenovane „varo{i“ radi obezbe|ivawa puteva za vojnuke izme|u Novog Pazara i Sjenice, i dosad nije utvr|eno koja su naseqa u pitawu. U gradu Sarajevu je podigao kao svoju zadu`binu bawu i prvu medresu.459 Pored podatka o „nebrizi i lo{em ~uvawu“ ovih gradova, kako stoji u kraqevom pismu od 23. novembra 1512, iz jednog poznijeg izvora saznaje- mo ime „glavnog“ krivca. Kraq Lajo{ II (1516–1526) je 1. jula 1520. nagradio biskupa bosanskog Mihaqa Ke{eria (Keserò), daruju}i mu celokupna imawa po~iv{eg Tama{a od Moti~ine (Thomas Matucsinai, Matusnay). Kao glavni razlog se navodi to {to je on kao ban Srebrenika dopustio da zbog wegove nemarnosti Turci zauzmu tvr|ave Srebrenik, Te{aw i Soko.460 Na ugarskom saboru u Budimu 1495. donete su odredba po kojima zapovednici pograni~nih krajeva u slu~aju gubitka poverenih gradova, ili izno{ewa ratnog materijala, gube svu svoju imovinu.461 Shodno tome, po{to je Ta- ma{ od Moti~ine bio odgovoran za gubitak Srebrenika i pripadaju}ih gradova, ugarski kraq je odlu~io da mu oduzme wegove li~ne posede. Posed Moti~ina nalazio se u Barawskoj ùpaniji, kod dana{we Dowe Moti~i- ne, i predak Tama{a — Ferenc od Moti~ine, pomiwe se 1455. kao famili- jar Ladislava Morovi}kog i kastelan grada Velike u Poè{koj ùpani- ji.462 Stric Tama{a od Moti~ine bio je kalo~ki nadbiskup Gabrijel, koji je 1474. dobio u posed grad Nevnu (dana{wa Levawska varo{) u Vukovskoj ùpaniji, zajedno s bratom Mihaelom. Nakon gubitka Srebrenika, Tama{ od Moti~ine je ostao i bez ovog poseda.463 Grgur od Streèmqe (Strezse- mleyi Gyorgy) i vicepalatin Stefan Ke{eri (Keserò Istvan alnador) bili su 1508. godine zapovednici Srebrenika.464

458 ]. Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici iz dubrova~ke arhive, GZM XXIII (1911) 131, 135–136; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–2, 384–386; H. [abanovi}, Bosanski sanxakbeg Skender, IG 1 (1955) 14. 459 Skender-pa{a obavqao je du`nost bosanskog sanxakbega u vi{e navrata — 1478–1480, 1485–1490, 1499–1505, i u posledwem mandatu je osnovao Novu Varo{, koja se u prvo vreme naziva Skender-pa{ina palanka. Junus-pa{a nasledio je Firuz-bega na poloàju bosanskog sanxakbega (1512–1515) — Kanuni i kanun-name, 32, nap. 39, 40 (H. [abanovi}); D`. Salihspahi}, Sarajevo do Gazi Husrev-bega, AGHBB IX–X (1983) 198. 460 Arhiv porodice Dra{kovi} u Zagrebu, fasc. 19, br. 9 — podatak nam je ustupio P. Engel. 461 J. Kali}-Miju{kovi}, Beograd, 220. 462 P. Engel, Archontologiaja, I, 366; II, 157. 463 L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, 180, nap. 4. 464 F. Pesty, Nandor-fejervari, szreberniki, jajczai banok es barsi alispanok, Szazadok 9 (1875) 132. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 161 Sli~no sadràju gorenavedene poveqe, o pomenutim doga|ajima pi{e ugarski istori~ar I{tvanfi, ali datira pad bosanskih gradova u 1520. godinu. U wegovom delu se opisuje da su pomenuti gradovi i wihove oblasti bili prepu{teni sami sebi, „nullam curam habuisset“ od strane bana Sre- brenika, Tama{a od Moti~ine („incuria praefecti Thome Mathusnaii“). Kao osmanske zapovednike ove godine, I{tvanfi sasvim ispravno imenuje Ba- li-bega (Jahjapa{i}a), smederevskog (1518–1523) i Mustafa-pa{u (Juri- {evi}a), bosanskog sanxakbega (1515–1520). Po{to su ~uli da su gradovi u takvom stawu, Turci su no}u napali Srebrenik, ali ih je malobrojna posada èstoko odbila. Ipak, nakon deset dana opsade, trpe}i glad i uvidev{i da nema nade u pristizawe bilo kakve pomo}i, ugarska posada Srebrenika je predala grad „na veru“. Saznav{i za to, malobrojna posada Te{wa i So- kola zapalila je ove tvr|ave i povukla se u Ugarsku. Kako je, me|utim, okolno stanovni{tvo odalo Turcima puteve kroz ovu oblast, samo nekolicina branilaca je uspela da se bezbedno izvu~e.465

NESTANAK UGARSKIH POSEDA JU@NO OD SAVE (1512–1536)

Neposredno po osvajawu Te{wa, a najkasnije do 1516. godine, zapadno od reke Bosne, iz nahije Maglaj su izdvojene kao posebne upravne celine nahije Usora, Trebetin i Ozren, a ne{to kasnije, oko 1530. osnovana je nahija Te{aw.466 Prema ubikaciji naseqa iz objavqenog popisa Bosan- skog sanxaka iz 1604, najsevernije selo te{awske nahije, nalaze}i se sigurno blizu granice s despotovim posedima i `upanijom Dobor, bila je Ostru`wa, te je nahija dopirala do obronaka planine Krnin i sela Buko- vice, koje je kasnije u{lo u sastav nahije Dobor. Na zapadu, krajwa ta~ka bilo je selo [wegotina, a na jugu — selo Meki{, na oko samo {est kilometara od Te{wa. Od doline Velike Usore na zapadu i doline Qe{nice na jugu, gde se prostirala nahija Trebetin, te{awska nahija bila je odvojena {umovitim predelom Crne gore (Karadag). Ovuda je, putuju}i od Te{wa ka selu Komu{ini na Velikoj Usori, pro{ao 1875. godine Artur Evans, koji je zapisao: „Ova je, kao i Crna Gora, prozvana ne po nekoj crnoj steni, ve} po tome {to je obrasla tamnim {umama ili, jednostavno po svojoj pustoj divljini. Kod Slovena re~ ‘crn’ zna~i sve {to je surovo i opasno.“467 U sastavu nahije Te{aw nalazio se i grad Doboj, u kome je prva carska xamija bila „Seli-

465 M. Istvanffy, Regni Hungariae Historia, Libri XXXIV, Cologne 1724, Lib. VI, 55; O. Zirojevi}, Tursko vojno ure|ewe, 262; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 95. 466 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 150. 467 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 149–152. 162 Severna Bosna 13–16. vek mija“, podignuta u vreme Selima I (1512–1520). Iako je Doboj odranije bio u sastavu Bosanskog sanxaka, relativno pozna izgradwa verskog centra govorila bi o do tada nesre|enim prilikama u wegovom podru~ju, odnosno o po~etku normalizovawa prilika. Padom Sokola na Trebavi i Srebrenika na Majevici 1512, Turci su se u~vrstili u dolini Spre~e i sasvim se primakli Savi, nizvodno od u{}a Bosne do Drine. Posebna nahija Srebrenik, me|utim, nije tada osnovana, i prvi put se javqa tek 1533. godine. Posle 1519, odnosno do 1528. godine, u Zvorni~kom sanxaku su organizovane nahije Spre~a, Sapna, Teo- ~ak, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a i Sokol (Gra~anica), u kojima je naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom. Namera osmanskih vlasti bila je da kolonizacijom u~vrste svoju upravu na ovom podru~ju, koje je trebalo da se obnovi i u demografskom i u ekonomskom pogledu. Nahija Sapna je povezivala Zvornik s Tuzlama, a nahija Spre~a s Gostiqom i Dra- metinom, i daqe na zapad, s nahijom Smolu}om i Sokolom (Gra~anicom). U podgorini Majevice pruàle su se, od istoka ka zapadu, nahije Teo~ak, Za- vr{, Visori i Jasenica. Do 1533. godine, osim nahije Srebrenika, osnovane su tri upravne jedinice koje su pokrivale Posavinu — Nenavi{te (Gra~ac), Koraj i Bijeqina. Na ovaj na~in su granice Zvorni~kog sanxaka izbile na dowe tokove Bosne i Drine, ali ostaje da se pobliè ispita kada su zavladali desnom obalom Save. Barka — Br~ko i Novi nisu popisani u okviru sumarnog deftera ovog sanxaka 1533. godine. Adem Hanxi} je izneo mi{qewe da razlog tome moè biti da su upisani u poseban defter tvr|avskih posada — ulufexija, koji nisu imali timare i popisivani su u posebne deftere. Isti autor navodi da je grad Novi prvi put zauzet 1463. i izgubqen iste godine, zatim ponovo osvojen 1512. godine, nakon pada Srebreni~ke banovine. Ostaci tvr|ave Novog — poznati kao Naki}-kula, nalaze se kod u{}a Lukavca u Sa- vu, oko {est kilometara nizvodno od dana{weg Brezovog Poqa. Ovde je na desnu obalu Save izbijao put koji je polazio od Tuzle, preko Majevice, sa ogrankom ka Br~kom.468 Jo{ jedan vaàn prelaz preko Save — Ra~a,nau{}u Drine, nije 1533. godine bio popisan u okviru nahije Bijeqina. Zahvaquju}i tome {to izvori ugarske provenijencije jasno govore o sudbini ovih gradova, mogu}e je korigovati prethodno navedena mi{qewa. Nakon osmanskog osvajawa Beograda i [apca 1521. godine, ni ova naseqa nisu mogla jo{ dugo da odolevaju, ali je Ugarska poku{ala da iskoristi tokove Save i Bosuta kao bo~ne linije odbrane Slavonije. Zapovednik Br~kog, Ferenc Bodo, u~estvovao je 1523. godine u velikoj pobedi nad tru-

468 A. Hand`i}, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 85; isti, Tuzla, 72; isti, O islamizaciji, 26. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 163 pama Ferhad-bega i Bali-bega u bici kod Man|elosa.469 Po~etkom 1527. godine, iz prepiske despota Stefana Berislavi}a i kraqa Ferdinanda Habzbur{kog, saznaje se da je Ra~a u to vreme bila u osmanskom posedu. Osvajawe ovog prelaza na Savi izvr{io je u leto 1526. zvorni~ki sanxakbeg, u sklopu priprema sultanovog pohoda na Budim i Moha~ku bitku. Na- redne godine, tvr|avu je ~uvao „quando Thurcum nomine Kolakowyth“, koji je, prema re~ima despota, bio spreman da pristupi ugarskom kraqu ako mu ovaj potvrdi pravo nasle|a u zapovedni{tvu i posedovawu Ra~e.470 Pome- nuti prebeg Kolakovi} mogao bi da se dovede u vezu s Vukom Kolakovi}em, koji je jula 1497. bio kastelan Iriga pod vla{}u srpskih despota \or|a i Jovana Brankovi}a.471 Krajem oktobra 1527. zapovednik Br~kog i Morovi}a, Mihael Kuno- vi} presreo je trupe smederevskog namesnika Mehmeda Jahjapa{i}a koje su se povla~ile posle pqa~ke Pe~uja i okoline, ali nije uspeo da im nanese ve}e gubitke.472 Jano{ Haberdanec uspe{no je prekinuo opsadu Moro- vi}a decembra 1527. godine. Daqe, dokumenti svedo~e da su Turci osvojili Br~ko tek 1528. godine. Krajem maja te godine, okupqena je navodno vojska ~ak sedam sanxakbegova, me|u kojima je bio i Zvorni~ki — upisan kao „Sobanyai“—„od Slane bawe“, tj. Tuzle. Napad je usmeren na Morovi}, Nemce, Novi i Br~ko. Ovaj posledwi je bio pod opsadom od 28. maja.473 U pismu jegarskog episkopa od 3. juna 1528. navodi se: „Barka vestre maiesta- tis arx, que ultra Savuum sita est, a die Jovis, ut Michael Kunowith, eius arcis prefectus, refert, qui Budae stipendium nunc efflagitat, oppugnatur.“ Dok je zapovednik Br~kog, Mihailo Kunovi} u Budimu tra`io platu za gradsku posadu, otpo~ela je osmanska opsada. Dvorski savet kraqa Ferdinanda naredio je despotu Stefanu Berislavi}u (1515–1535) i drugim kraji{kim ko- mandatima da krenu u pomo} Br~kom i drugim napadnutim gradovima — Morovi}u, Nemcima i „Wywar“.474

469 A. Kubinyi, Aszavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban, 217, nap. 153. 470 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica I 50–51; A. Ivi}, Istorija Srba u Voj- vodini, 72–73, 359; A. Kubinyi, nav. delo, 216. 471 D. Dini}-Kne`evi}, Sremski Brankovi}i, 29, nap. 129, 35, nap. 149. — Autorka se poziva na singaturu — Magyar orszagos leveltar, Dl 20.598. 472 G. Barta, A Forgotten Theatre of War 1526–28 (Historical events preceeding the Ottoman–Nungarian allience of 1528),u:Hungarian–Ottoman Military and Diplomatic Rela- tions in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 104, nap. 33. 473 Kraq Ferdinand je 4. juna 1528. uputio pismo banovima Ivanu Torkvatu (Karlovi}u) i Frawi Ba}awu da pomognu despotu Stefanu i priteknu u pomo} gradovima koje su „ovih dana“ opseli Turci — Br~ko, Morovi} i Novigrad.—E. Laszowski, Mo- numenta Habsburgica, I, 104–105; G. Barta, nav. delo, 106–107, nap. 37, 40. 474 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji,7;isti,Isto- rija Srba u Vojvodini, 88–89, 366. 164 Severna Bosna 13–16. vek

U pogledu identifikacije tvr|ave „Wywar“, smatramo da je re~ o tvr|avi Novi, dvadesetak kilometara isto~no od Br~kog kod u{}a Lukavca u Savu, a ne o „Ujwar“ — Novigradu, kao {to je smatrao A. Ivi}. U prilog na{em mi{qewu, osim teritorijalne blizine pomenutih gradova — Mo- rovi} je udaqen 23 km od Novog u pravcu severoistoka, a Nemci — oko 30 km ka severu, govori ~iwenica da su tvr|avu despota Stefana Berislavi}a — Novigrad u Poè{koj ùpaniji, zapadno od u{}a Bosne, Turci osvojili tek u prole}e 1537. godine.475 Morovi} i Nemci bili su pod opsadom osmanske vojske i 1529, u toku Sulejmanovog pohoda na Be~, i krajem te iste, ili po~etkom 1530. godine su osvojeni.476 Na taj na~in je granica osmanske vlasti i{la od u{}a Bosuta u Savu, zatim Bosutom uzvodno do Vinkovaca, a odatle do Osijeka na Dravi.477 Ve} 1529. kod „skela“ u Ra~i i Br~kom prodavalo se robqe — ratni zarobqenici, budu}i da su te godine prihodi od prodaje dati u zakup. Ve- rovatno su najve}u ulogu u tome imale akinxije, {ire}i vojne akcije na prostor Slavonije. Naàlost, nije poznat broj robova, ali se zna da je tr- `na taksa po jednom robu iznosila ~etiri ak~e — dve je pla}ao kupac, a dve prodavac.478 Osvajawe Srebrenika, Te{wa, Sokola (1512), Ra~e (1526), Br~kog i Novog (1528) nije ozna~ilo kraj ugarsko-osmanskih sukoba na tlu severne Bosne, jer je van doma{aja osmanske vlasti jo{ uvek ostao deo Posavine,od u{}a Bosne na zapad, s nekolicinom utvr|ewa. To su bili posedi despota Stefana Berislavi}a, kao posledwi bastioni u koji }e u}i osmanski odredi. O kojim gradovima je re~, saznaje se tek iz vremena posle wegovog ubistva. Veliki zna~aj despota u doga|ajima koji su obeleìli istoriju podru~ja severne Bosne, povod je da ne{to vi{e kaèmo o tome. Dugo godina je despot upozoravao na lo{e stawe u pograni~nim gradovima, bez uspeha traè}i novac za platu najamnika.479 Nakon {to su Turci zauzeli Br~ko i Novi, despot je jula 1528. traìo od palatina da preuzme upravu nad wegovim gradovima, po{to on ne moè vi{e da ih brani. U pitawu su

475 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi II, 38. 476 Krajem novembra 1529. Ladislav More je jo{ uvek drào Morovi}, ali se à- lio kraqu da ne moè da snabdeva grad. — E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 215, 218, 220, 239. 477 I. Maùran, Turska osvajanja u Slavoniji (1526–1552), Osije~ki zbornik VI (1958) 95. 478 A. Handì}, O gradskom stanovni{tvu u Bosni u XVI stolje}u, POF 28–29 (1978–79) 250–251. 479 S druge strane, me|utim, na slavonskom saboru odrànom 19. aprila 1528, moglo se ~uti da se ìto prevozi Dravom i Savom i po visokoj ceni prodaje Turcima u osvojenim krajevima, i da despot i Ladislav More ne èle da izvezu ìto u krajeve Ugarske kojima je ono potrebno — F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I (1526–1536), Zagreb 1912, 151. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 165 bili Ba~, Fele|haz, Sotin i Dobor. Po{to se Dobor ne pomiwe u despoto- vom pismu od 6. jula, ve} u pismu kraqevskog saveta od 17. i 19. jula, izgleda da je grad u me|uvremenu prikqu~en ovoj ponudi.480 Kako kraq Ferdinand s Dvorskim savetom nije pokazao nameru da }e uskoro nov~ano pomo}i despotu, on je po~etkom januara 1529. godine zaista napustio Ba~ i Fele|haz, budu}i da sam nije vi{e mogao da snosi tro- {kove odràvawa vojne posade i utvr|ewa. Za nevoqu, malo potom u ove gradove ulaze osmanski odredi kao saveznici Jovana Zapoqe, {to je bio veliki udarac za habzbur{ku stranku. @ele}i da odgovornost za nebrigu prema grani~nim krajevima prebaci na despota, kraq Ferdinand je optu- ìo Stefana za izdaju i predaju ovih gradova Turcima. Pre nego {to je despot uhva}en i utamni~en aprila 1529, kako ne bi zbog toga do{lo do odmetawa i prelaska drugih srpskih stare{ina na stranu Zapoqe, Ferdi- nand im se obratio brojnim pismima. Ona su bila adresirana kako na Srbe koji su se ve} nalazili u wegovoj vojsci, tako i na Srbe iz Osmanskog carstva. Marta 1529. pisma pisana na srpskom jeziku i }irilicom bila su upu}ena, izme|u ostalog, i „@arku od Maglaja“ i „Jura{inu od @ep~a“, koji su najverovatnije bili knezovi vla{kih xemata u pomenutim gradovima. Kraq Ferdinand ih je pozivao da podignu ustanak protiv Turaka, obe}avaju}i im da }e uskoro s velikom vojskom do}i u Bosnu.481 Aprila 1529. kraqu je javqeno kako bosanski sanxakbeg Ibrahim-pa{a sprema gra|u za most preko Save i namerava da zauzme tvr|ave oduzete despotu — Arky (Jaruge) i Brod.482 Koriste}i nepa`wu svojih ~uvara, despot Stefan je uspeo da pobegne i da se prvih dana septembra 1529. pred Budimom prikqu~i vojsci sultana Sulejmana koja je kretala na Be~. Despotu su potom vra}eni u vlast svi posedi koje je imao pre utamni~ewa, a po~etkom 1530. u Hrvatskoj se pri~alo da }e on Osmanlijama predati i svoj grad Kostajnicu, {to je zna- ~ilo brzo osvajawe teritorija zapadno od Une.483 Krajem novembra 1530, Ferdinand je obave{ten kako je despot Stefan preveo osmansku vojsku preko svog „broda“ u Koba{u, a ona je potom opusto{ila deo Slavonije i odvela vi{e od deset hiqada qudi istim putem. Nadaqe, Osmanlije su na- pravile drveno utvr|ewe u Koba{u, i Petar Keglevi} je strahovao da }e, ako se to ne poru{i, te zime cela Slavonija s Krawskom, ~itav predeo iz-

480 L.Thalloczy, Studien, 446–447 (17. jul); A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji,8(6.jul);isti,Istorija Srba u Vojvodini, 90, nap. 3, str. 367 (19. jul). 481 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 12–13; isti, Istorija Srba u Vojvodini, 97, 372. 482 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 159. 483 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 208. 166 Severna Bosna 13–16. vek me|u Save i Drave ostati bez stanovni{tva, jer „ovo mesto (tj. Koba{) ima najpovoqniji poloàj“.484 Po~etkom januara 1531. Ivanu Kacijaneru je javqeno kako je sagra|e- na tvr|ava u „brodu“ u Koba{u, odakle osmanska vojska moè da napada i pqa~ka kad god poèli. Ve} polovinom aprila zabeleèni su weni upadi u Slavoniju preko Koba{a.485 To se kosilo s nedavno uspostavqenim pri- mirjem, u okviru koga je dogovoreno da Osmanlije poru{e tvr|avu u Koba- {u, tako da je po~etkom juna jedan ugarski vlastelin izrazio bojazan ovim re~ima: Timendum est, ne post distractionem ipsius castrum aliud ex lapidibus erigatur.486 U leto 1531. godine, despot Stefan se pojavio s nasadistima na u{}u Une u Savu, ali nisu bile poznate wegove namere.487 Naredne, 1532. godine, oko polovine februara, Osmanlije su u sklopu priprema za pohod na Be~ gradile most na Savi u Koba{u, preko koga je trebalo da pre|e vojska bosanskog sanxakbega.488 Upravo se tuda, preko Poège i Koba{a, krajem septembra vratila bosanska vojska.489 Iako je svoj vazalni odnos prema sultanu pokazao i krajem jula 1532, kada je prispeo u Osijek sa svojih 200 kowanika prilikom wegovog drugog pohoda na Be~, despot Ste- fan je do{ao u sukob s bosanskim namesnikom, Gazi Husrev-begom. Nepove- rewe nije bilo bez osnova, jer je despot vodio pregovore o svom prelasku na Ferdinandovu stranu. Pod nepoznatim okolnostima, Stefan Berislavi} je ubijen 1535. godine, {to je imalo zna~ajne posledice.490 Vojska bosanskog sanxakbega je, sude}i prema sledu doga|aja, najpre zauzela despotove posede ju`no od Save. Onda je po~etkom jula 1536. be~kom dvoru javqeno da je osmanska vojska pre{la Savu, ali nije bilo poznato {ta namerava daqe, pa se dvor obratio Pavlu Baki}u za bliè in- formacije.491 Petar Erdedi je krajem jula iz svog vojnog logora kod Kutje- va javqao da su Osmanlije ovog puta Savu pre{le kod Broda, gde su izgradili most.492 To je svojim pismom od 2. avgusta 1536. potvrdio Pavle Ba-

484 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 453–455; F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 269, 270 485 E. Laszowski, nav. delo, II 3, 25. Gradi{ka je utvr|ena ne{to kasnije, polovinom 1534. — isto, 206. 486 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 284. 487 E. Laszowski, nav. delo, II, 56. 488 E. Laszowski, nav. delo, II, 106–7. 489 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 466. 490 A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 118–120, 128–129, 387–388. Uhoda Jova- na Zapoqe uhva}en je oktobra 1533, nakon {to je iz Carigrada do{ao do despota Stefa- na, i s wim se uputio do Kostajnice, odakle je trebalo da ode Nikoli Zriwskom u Gvo- zdansko, ali je u tome spre~en — E. Laszowski, nav. delo, II, 170–171 . 491 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, II, 280, 281, 286. 492 Isto, 291, 292. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 167 ki}, navode}i imena gradova koje su Osmanlije osvojili nakon ubistva despota Stefana. Bili su to Brod, gde je bila rezidencija despota i wegovog brata Nikole, Ujvar — Novigrad i Arki — Jaruge, i jo{ {est tvr|ava ~ija imena jo{ ne mo`e da saop{ti. Me|utim, on je javqao da su Osmanlije ponovo utvrdili Koba{ i da u wemu grade most preko Save, ~ime }e Slavoni- ja biti izlo`ena velikoj pogibeqi. Ve} 10. avgusta, Baki} je mogao da po- broji desetak gradova koji su osvojeni ovom prilikom — Kobaz (Koba{), Dobor, Brod, Arky, Plethernycza (Pleternica), Wywar (Novigrad), Garcin (Gar~in), Vynych (Vinica), Wrathna (Vratna), Gerenda (Babina Greda). Iz nedatiranog pisma zagreba~kog biskupa iste godine opisuje se da su posle utvr|ivawa Koba{a, osmanski odredi zauzeli Brod, zatim „Duo alia ca- stella, Gradijsthie vocata et ad ripa dicti fluminis sita et ad prioratum aurane pertinentia, una cum castris Dobor, Arky, Wywar et Doboschaz.“493 Zna~aj ovih utvr|ewa na Savi — Broda, Koba{a i Gradi{ke, bio je sasvim o~igledan za predstavnike kraqa Ferdinanda u Slavoniji i Hr- vatskoj, pa su u narednim godinama nekoliko puta predlagali wihovo zauzimawe od Osmanlija. Nova linija habzbur{ke odbrane postali su Dubi- ca, Kostajnica, Jasenovac i Sisak. 494 Prema sa~uvanoj vakuf-nami, Gazi Husrev-beg je 1531. i 1537. godine za svoju zadu`binu u Sarajevu uvakufio desetak mezri i sela u nahiji Te- {aw, kao i 150 ko{nica u gradu Doboru.495 Potom su najkasnije do 1540/42. osnovane nahije Dobor i Koba{, koje su pokrivale nekada{we teritorije pod vla{}u despota Stefana. Nahija Dobor se prostirala od grada Du- bo~ca nizvodno Savom do u{}a Bosne, pa wenim tokom uzvodno do sela Bu- kovice, severno od Doboja. Od ovog grada, granica je i{la ka severozapadu, preko sela Cerani u dolini Ukrine i zavr{avala se opet kod Dubo~ca na Savi. Interesanto je da se u popisu iz 1604. pomiwe „mezra Seferovci, na u{}u rijeke Bosne u Savu, pored ru{evne tvr|ave i varo{i; to je sijali- {te u blizini sela Radunovci“.496 Danas nije poznat nijedan od pomenutih toponima, niti su otkriveni bilo kakvi ostaci utvr|ewa na prostoru oko samog u{}a Bosne. Radunovce i Seferovce ne pomiwe ni opis austrij- sko-osmanske granice nastao oko polovine 18. veka. Me|utim, najkasnije od kraja 19. veka postoji selo Seferovci nekoliko kilometara ju`no od

493 E. Laszowski, nav. delo, II, 298; A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvat- skoj i Slavoniji, 146, 162; isti, Istorija Srba u Vojvodini, 129, nap. 2, str. 388; I. Ma- ùran, Tursko osvajanje Slavonije, 97–98. O Pavlu Baki}u vid. M. Vasi}, O kneìnama Ba- ki}a pod turskom vla{}u, GDI BiH 9 (1957) 221–239; N. Lemaji}, Baki}i, porodica poslednjeg srpskog despota, Novi Sad 1995 (= isti, Srpska elita na prelazu epoha, 207–333). 494 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 348, 351, 357, 476. 495 ]. Truhelka, Gazi Husref-beg, njegov ìvot i njegovo doba, GZM 24 (1912) 214, 230; Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 70 (D`. Spaho). 496 Op{irni popis (1604), II, 355–384; A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente, 113. 168 Severna Bosna 13–16. vek (Bosanskog) Koba{a, budu}i da je ucrtano na austrougarskoj topografskoj karti iz 1883. godine. Mogu}e je pretpostaviti da su usled velikih migracija stanovni{tva pojedini toponimi nestali ili pre{li sa stanovni- {tvom na nove prostore. Nakon zauze}a posledwih despotovih poseda ju`no od Save, u leto 1536. otpo~elo je osmansko osvajawe Slavonije. Bosanski Husrev-beg i smederevski sanxakbeg Mehmed-beg Jahjapa{i} sa svojim odredima zauzeli su najve}i deo sredwe Slavonije, biv{u Poè{ku ùpaniju.497 Sam grad i tvr|ava Poèga osvojeni su ne{to kasnije, po~etkom 1537. godine.498 Kao privremeno re{ewe, formirano je „kraji{te“ — vilajet Brod, ~iji je prvi zapovednik bio Mehmed-beg, a wegov glavni izvr{iteq Ve- li-vojvoda. Tek pokoravawem ~itave poè{ke kotline i slamawem otpora stanovni{tva, 1540. godine formiran je Poè{ki sanxak. Na wegovu teritoriju se ka istoku nastavqao Sremski sanxak.499 Posledica pomerawa granica Osmanskog carstva ka severu i severozapadu bilo je i kretawe i preme{tawe stanovni{tva s podru~ja sanxaka ju- `no od Save u novoformirane — Sremski i Poè{ki. Gradovi koji su se sada na{li u pozadini, poput Zvornika, i pograni~ne nahije, poput Nenavi- {ta, gube deo stanovnika koji odlaze svojevoqno ili pod prinudom vlasti. To se, pre svega, odnosi na razne majstore i zanatlije koji su pratili kretawe vojske i upravnog aparata, kao i trgovci. Wihovo prisustvo zabeleèno je u (Slavonskom) Brodu i Poègi od pete decenije 16. veka.500 Pomerawe kraji{ta opaà se i u opadawu vojnog zna~aja gradova u Zvorni~kom sanxaku. Tako je 1533. godine Zvornik imao 120 stalnih mustahfiza, Teo~ak 55, Srebrenik 46 i Sokol 32, dok Novi, Br~ko i Grada~ac jo{ uvek nemaju stalne tvr|avske garnizone. Situacija se promenila do 1548. godine — Teo~ak je spao na 22, Srebrenik na 21, a Sokol na 19 stalnih posadnika, dok se gradovi na desnoj obali Save prvi put javqaju s mustahfizima.501

497 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, II, 298, 304–305, 306, 498 E. Laszowski, nav. delo, II, 331; F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 11, 12, 14 499 E. Laszowski, nav. delo, II, 459–460, 469, 470–471, 481; I. Maùran, Turska osvajanja u Slavoniji, 99–100; N. Moa~anin, Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u sredwoj Slavoniji 1536–1541,u:Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mira 1699, Beograd 1989, 115–124; isti, Osmansko–turska arhivska gra- |a za povijest Slavonskog Broda i okolice: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povijesnog razvitka grada i okolice u razdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupa o Slavonskom Brodu u povodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, Slavon- ski Brod 2000, 134; isti, Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskog carstva (1537.–1691.), Zagreb 2003, 32–34. 500 N. Moa~anin, Osmansko-turska arhivska gra|a za povijest Slavonskog Broda i okolice, 137–139; isti, Poèga i Poè{tina, 41, 44. 501 A. Handì}, Tuzla, 72–73. Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 169 lavoniji S i B osni severnoj u osvajawa Osmanska — 4 Karta

III

SVET U POKRETU

— DINAMIKA STANOVNI[TVA —

Bez modernih statisti~kih popisa stanovni{tva ~ini se skoro nemogu}im govoriti o paleodemografiji i promenama ekonomske i verske strukture. Ipak se moè pone{to re}i o dugograjnim demografskim ci- klusima, periodima opadawa boja stanovnika uslovqenih dugim ratnim operacijama, gladnim i „ku`nim“ godinama. Wima nasuprot stoje periodi porasta broja stanovnika, u vremenima relativnog mira i stabilnosti, koji su se ogledali u ekonomskom oporavku i usponu, razvitku gradova i infrastrukture, o ~emu govore sa~uvani izvori. Ovu makrosliku treba do- puniti druga~ijim vrstama kretawa qudi, onih koje nisu izazvale nerodica, bolest ili rat. Stanovni{tvo je stalno bilo u nekakvom kretawu, ~ija se ishodi{ta i pravci mogu donekle nazreti. Po{to je ve}ina stanovni{tva ìvela u selima, ona su predstavqala i osnovni oblik sredwovekovnih naseqa. Pomerawe se vr{ilo pre svega u pravcu osnivawa novih sela, a u mnogo mawoj meri ka gradovima. U pozadini ovih kretawa mogla je da stoji voqa feudalnog gospodara koji bi preme{tao deo svojih zavisnih qudi i „zaseqavao“ ih na novom mestu ili je obnavqao seli{te.1 Iskr~ena, novoosvojena zemqa uvek se davala u ne- {to povoqnijem reìmu u zakup, tako da su seqaci bili zainteresovani da je steknu.2 Zatim, treba pretpostaviti da su bosanski vladari i vlastela doseqavali i deo svojih zavisnih seqaka na posede koje su dobijali od ugarskih kraqeva.3 Jo{ jedan motiv za odlazak bio je teret feudalnih ren- ti i obaveza, te je seosko stanovni{tvo beàlo, svojevoqno ili zbog boqe

1 R. Mihaq~i}, Seli{ta. Prilog istoriji naseqa u sredwovekovnoj srpskoj dr- àvi, Zbornik FF u Beogradu 9–1 (1967) 172–224. 2 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 65–75. 3 P. Engel, Zur Frage, 29–31; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid imigracije, 107–112. O „Bosancima“, u zna~ewu onih koji su se doselili iz bosanske dràve na te- 172 Severna Bosna 13–16. vek ponude nekog drugog gospodara.4 Tako, na primer, po{to je uobi~ajeni danak „dukat po ogwi{tu“ narastao na svoju dvostruku vrednost, trebiwski seqaci su se iseqavali s podru~ja hercega Stefana Vuk~i}a, i prelazili su na teritoriju Despotovine. Neki vlastelini su potom podizali tu`be protiv svojih biv{ih „qudi“, jer su im, navodno, odvodili stoku.5 Gradovi u bosanskoj sredwovekovnoj dràvi nisu predstavqali ja~e centre privla~ewa ruralnog stanovni{tva, i po broju stanovnika pripadali su kategoriji mawih gradova. Ekonomski znatno privla~nije su bile primorske komune — Dubrovnik, Split, Trogir i Zadar, ali i italijanske komune. Sem u periodima gladi, kada je odlazak od ku}e bio na~in da se preìvi, mladi}i i devojke su dolazili i stupali u slu`bu imu}nijih gra|ana kao sluge i {egrti, sluàvke i dojiqe.6 Bosansko rudarstvo je u ve}oj meri od trgovine i zanatstva po~ivalo na doma}oj radnoj snazi, angaòvanoj u proizvodwi. Sloj zakupnika su, me- |utim, ~inili strani dràvqani, pre svega dubrova~ki gra|ani, od kojih je jedan deo bio regrutovan iz doma}eg stanovni{tva.7 [irewem granica bosanske dràve, deo wenog stanovni{tva dolazio je iz unutra{wosti i nase- qavao se na novoosvojena podru~ja na jugu, a iz jugoisto~nog pravca potekla je suprotna struja — postepeno kretawe i naseqavawe vla{kih sto~arskih katuna u dolinu Drine, u Zahumqe, u sredi{wu i isto~nu Bosnu.8 Dinamika ovakvih kretawa se znatno ubrzava s pojavom feudalne anarhije u Bosanskom kraqevstvu od kraja 14. veka, i nedugo potom, s porastom vojnog prisustva i ekspanzije Osmanskog carstva. Uskome{anost ru- ritoriju Sremske ùpanije govore pisma koja se odnose na misiju fra Jakova Markij- skog. — E. Fermendìn, Acta Bosnae, 159–164; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 148–149. 4 N. Radoj~i}, Zakonik cara Stefana Du{ana, Beograd 1960, ~l. 93, 103, 183; Provod, u: LSSV, 588 (R. Mihaq~i}). Zanimqiv je tekst poveqe bana Stjepana II knezu Vukoslavu Hrvatini}u iz oko 1326, kojom je vladar ovom vlastelinu dao i zna~ajnu po- vlasticu da u narednih deset godina preseli sve one koji su voqni da mu pri|u iz ùpe Lu{ci u ùpe Bawicu i Vrbawu. Time je ovaj „prejem“ qudi bio zvani~no sankcioni- san — L. Thalloczy, Studien, 11; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji,48. 5 \. To{i}, @ivot u sredwovjekovnom selu trebiwskog kraja,u:Srpsko selo — Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Zbornik radova kw. 22, Istorijski institut — Beograd 2003, 19–30. 6 D. Dini}-Kneèvi}, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemaqa u Dubrovnik tokom sredweg veka, Novi Sad 1995. 7 S. ]irkovi}, Dubrov~ani kao preduzetnici u rudarstvu Srbije i Bosne,u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 113–124; D. Koji}-Kova~evi}, Doma}i stanovnici — dubrova~ki gra|ani u gradskim naseqima sredwovekovne bosanske dràve,u: Gradski ìvot, 417–428. 8 Simpozijum o sredwovekovnom katunu, Sarajevo 1963; M. Nystazopulou-Peleki- dou, Movements de populations, migrations et colonisations en Serbie et Bosnie (XIIe — Xve siecle),u:Chemins d’outre-mer. Etudes d’histoire surl la Mediterraneemedievale offertes a Michel Balard, Byzantina Sorbonensia 20, Sorbonne 2004, 607–618. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 173 ralnog stanovni{tva usled nesigurnosti ìvotnih prilika, uni{tenih useva i vinograda, otvarala je vrata gladi, a s vojskom dolaze i epidemije zaraznih bolesti. U nekim oblastima je do{lo do drasti~nog opadawa populacije u periodu koji je prethodio osmanskom osvajawu. Prisilno odvo- |ewe stanovni{tva bilo je ratna taktika i ugarskih i osmanskih vojskovo|a. Vojno suparni{tvo i poresko optere}ewe obe ove dràve u wihovim pograni~nim oblastima, uslovilo je zaostajawe ovih oblasti u odnosu na vangrani~na i, naro~ito, centralno i zapadnoevropska podru~ja.9 Uprkos nedostatku direktnih podataka, poku{a}emo da ocrtamo jednu op{tu sliku demografskih prilika u sredwovekovnoj bosanskoj drà- vi, polaze}i od posrednih svedo~anstava, kao {to su to ekonomski i urbani razvoj, i uklapaju}i ove podatke u savremena evropska kretawa. Tokom „sredwovekovnog demografskog ciklusa“, stanovni{tvo Evrope je nakon kuge u Justinijanovo doba (541) po~elo da se oporavqa u periodu od 700. do 1000, dostiù}i vrhunac izme|u 1280. i 1310. godine. Prime}uje se da demografski skok prati klimatska kretawa i da se donekle poklapa sa „sredwovekovnim toplim periodom“.10 Velika epidemija bubonske kuge — „crne smrti“ 1347–1350. uzrokovala je nagli i osetan pad broja populacije, sa zna~ajnim uticajem na ekonomske prilike. Ukupan broj stanovnika opao je s pribli`no 80 na oko 55 miliona, dakle za jednu tre}inu u proseku, mada su gubici u Italiji i Engleskoj bili znatno ve}i. Najve}e gubitke su pretrpeli gradovi, gde je postojala velika koncentracija stanovni{tva, dok, s druge strane, nije bilo nikakvih higijensko-sanitarnih uslova. Posledica ove velike epidemije je da se kuga ponovo u~vrstila u Evropi, postav{i mawe-vi{e endemi~na pojava koja se u toku naredna tri veka pojavqivala na lokalnom ili regionalnom nivou.11 Zahvaquju}i sa~uvanoj gra|i, u slu~aju Dubrovnika je poznato da je op{tina 1348/49. godine izgubila 110 ~lanova Velikog ve}a i 6–10.000 stanovnika. Najprimetniji gubici ogledali su se u nedostatku radne snage angaòvane u poqoprivrednoj proizvodwi, {to je dovelo do velikog skoka dnevnica. One su tek 1359. vra}ene na pre|a{wi nivo. To se odnosilo i na dnevnice zanatlija, plate dràvnih ~inovnika, ali, {to je mnogo

9 F. Adanir, Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During Ottoman Ru- le,u:The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D. Chirot, University of California Press 1989, 131–176; J. R. Lampe, Imperial Borderlands or Capitalist Periphery? Redefining Balkan Backwardness, 1520–1914,u:The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D. Chirot, University of California Press 1989, 177–209. 10 I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age, 223–244; D. Stathakopoulos, Reconstructing the Climate of the Byzantine World, 247–261. 11 U. Dirlmeier — G. Fouquet — B. Fuhrmann, Europa im Spatmittelalter 1215–1378, Munchen 2003, 17–20; K. Sbonias, Introduction to Issues in Demographu and Survey,u:Re- constructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias, Oxbow Books 1999, 14. 174 Severna Bosna 13–16. vek zna~ajnije, poskupele su sve ìvotne namirnice — ìto, so, vino, zatim gra|evinski materijal (kamen, kre~), isto kao i u drugim oblastima Evro- pe.12 Nije sa~uvan nijedan trag o putawi epidemije i wenom toku i ishodu u unutra{wosti bosanske dràve, tako da je nemogu}a bilo kakva procena. Ratovi i epidemije pripadaju kratkoro~nim i sredworo~nim ~inio- cima demografskih promena u rasponu od dve do tri, odnosno 10 do 40 godina. Nakon po~etnog opadawa populacije, dolazi do wenog oporavka, i najda- qe u toku dve generacije stawe se vra}a na pre|a{we. Godine velike smrtnosti nakon krize smewuju godine smawene smrtnosti, jer su nestali mawe otporni pripadnici dru{tva. U predindustrijskim dru{tvima, promene uslovqene bolestima, siroma{tvom i gla|u mogle su da umawe stanovni- {tvo za 10%, a velike epidemije za 20%–40%. Stopa mortaliteta i stopa nataliteta bile su izuzetno visoke, a glavni ~inilac stagnacije i drasti~nog opadawa populacije bile su epidemije zaraznih bolesti. Moderna istraìvawa su pokazala da ìvotni standard, odnosno kvalitet ishrane ne doprinosi u ve}oj meri otpornosti prema bolestima,13 ali uti~e na spo- sobnost reprodukcije, tako da je natalitet ve}i u imu}nijim slojevima, nego me|u siroma{nim. Reproduktivnost je zavisila od starosnog doba u kome èna stupa u brak, duìne braka i duìne trajawa reproduktivne sposobnosti. Brojnost vlasteoskog staleà smawivala se wihovim u~e{}em u ratu i crkvenim celibatom, a modifikovala se poznijim stupawem u brak.14 âk i po~etkom 20. veka, statisti~ki podaci o mortalitetu u Bosni i Hercegovini svedo~e da je smrtnost bila najve}a kod dece. Godine 1902. ~itavih 56% od ukupnog broja umrlih bila su deca, i to 24% do jedne godine starosti, i 28% deca do 10 godina starosti.15 To se u potpunosti uklapa u procene date za zapadnoevropske dràve u predindustrijsko doba — smrtnost odoj~adi, posebno u prve tri nedeqe i u prvim mesecima, kretala se od 20% do 30%, samo oko 35%–50% dece doìvelo bi doba od 15 godina, a o~ekivana duìna ìvota bila je nekih ~etrdesetak godina. Velika smrtnost dece, naro~ito u leto, govori o siroma{tvu i te{kim uslovima ìvota, i delovala je kao faktor selekcije, jer su samo najsna`niji uspe- vali da doìve reproduktivno doba. To zna~i da je i dru{tvo uvek bilo mlado, s malo starijih qudi. Posredno to upu}uje i na visok stepen prira- {taja koji je omogu}io biolo{ko preìvqavawe stanovni{tva, sa ina~e izuzetno visokom stopom mortaliteta. Predindustrijski gradovi su ima-

12 D. Dini}, Uticaj kuge 1348. na privredu Dubrovnika, Godi{njak FF u Novom Sadu V (1960) 11–33; V. Vinaver, Prilozi istoriji plemenitih metala, cena i nadnica (sredwovekovni Dubrovnik), IG 1–2 (1960) 51–97. 13 K. Sbonias, nav. delo, 11, 16. 14 P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evrope, Beograd 1977, 171–175, 185, i daqe. 15 F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn, Leipzig 1914, 206. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 175 li negativan demografski bilans i jedino ih je spasavao stalni priliv novog stanovni{tva iz ruralnih oblasti.16 Osmanske vlasti su 1851. godine, u doba Tanzimata, organizovale prvi zvani~ni popis stanovni{tva u Bosanskom, Hercegova~kom i Novopa- zarskom sanxaku. Popisivane su zapravo ku}e i mu{karci, verovatno samo stariji od 10 godina, muslimani, hri{}ani, Jevreji i Cigani. S obzirom na brojne nepreciznosti, vrlo je uslovna procena da je broj stanovnika Bo- sne i Hercegovine (bez Novopazarskog sanxaka) tada iznosio 1.021.772. Prema prvom popisu nakon austrougarske okupacije, sprovedenom 1879, ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine iznosio je 1.158.164, {to je, ra~unaju}i povr{inu od 51.000 km2, davalo prose~nu gustinu od 23 stanovnika po km2. Ipak, okruzi koji su se prostirali u ravnoj Posavini iz- dvajali su se znatno ve}om gustinom naseqenosti — okrug Bijeqina i Br~ko imali su vi{e od 50 stanovnika po km2.17 Ovakva gustina naseqenosti kako ~itave dràve, tako i regiona severne Bosne moè se, uz dosta rezerve, uzeti kao gorwa granica naseqenosti ovog prostora u predindustrijsko vreme.18 Za razliku od prostora Hercegovine — oblasti kr{a, gde se relativna prenaseqenost javqala u kratkim vremenskim intervalima i podsticala periodi~no iseqavawe stanovni{tva, severna Bosna je pruàla daleko boqe mogu}nosti za poqoprivrednu proizvodwu i prehranu qudi i stoke. S druge strane, mora se uzeti u obzir wen vi{evekovni pograni~ni poloàj, uz sve ekonomsko-politi~ke neprilike koje su ga pratile.19 Drugi aspekt prou~avawa demografskih prilika pruàju istraì- vawa na poqu paleoklimatologije, ta~nije odnosa izme|u dugotrajnih klimatskih promena i broja stanovnika, odnosno gustine naseqenosti i promene prirodnog okruèwa. Naime, oscilacije temperature uti~u na proizvodwu hrane po glavi stanovnika i na wihove ìvotne karakteri-

16 C. M. Cipolla, Before the Industrial Revolution. European Society and Economy, 1000–1700, New York 1976, 150–151; J. Landers, The Field and the Forge — Population, Pro- duction, and Power in the Pre-Industrial West, Oxford University Press, London 2003, 28–31. 17 F. Schmidt, nav. delo,5–6,passim; \. Pejanovi}, Stanovni{tvo Bosne i Herce- govine, Posebna izdawa SAN, kw. CCXXIX, Odeqewe dru{tvenih nauka, Beograd 1955, 46–49; ISN, VI–1, 560–561. i daqe (M. Ekme~i}); Enciklopedija Jugoslavije, 132–150. 18 Prilikom odre|ivawa gustine stanovni{tva u pojedinim delovima poznog Vi- zantijskog carstva (u proseku, 9–15 stan./km2), J. Koder je koristio podatke iz osmanskih popisnih deftera 15–16. veka i najraniji popis Osmanskog carstva iz 1890. Na karti koja je priloèna, podru~je BiH je ozna~eno sa vredno{}u do 30 stan./km2.—J. Koder, Der Lebensraum der Byzantiner. Historisch–geographisch Abriss ihres mittelalterlichen Staates im ostlichen Mittelmeerraum, Byzantinische Geschichtsschreiber 1, Wien 20012, 150–154. 19 Pograni~na podru~ja nisu u~estvovala u naglom razvoju privrede Habzbur{ke monarhije, koji se odvijao u periodu posle 1815. — Vid. J. R. Lampe, Imperial Border- lands, 192–193, i daqe. 176 Severna Bosna 13–16. vek stike (natalitet, mortalitet, duìna ìvota, reproduktivnost). Periodi hladnije klime dovode do smawewa prinosa, kao i sniàvawa gorwe granice nadmorske visine na kojoj je zemqoradwa mogu}a, i uti~u na ukupno smawewe prinosa, odnosno, proizvodwe hrane. Osim direktne veze s pove- }anim mortalitetom usled gladi, to nadaqe ima posledice i na prostorni raspored stanovni{tva, koje se iseqava s geografski i privredno margi- nalnih podru~ja, kao {to su to brdsko-planinski predeli. U uslovima umereno-kontinentalne klime, u takvim napu{tenim podru~jima dolazi do obnavqawa {umske vegetacije na ra~un kultivisanih povr{ina.20 Posmatraju}i paleodemografsku sliku bosanske dràve i oblasti severne Bosne unutar wenih granica, prvu celinu bi ~inio period od doseqavawa slovenskog i srpskog stanovni{tva do polovine 12. veka. Romanizovano stanovni{tvo se sa severa, odakle su preko Save dolazile slovenske mase, povla~ilo u vi{e planinske predele i ka utvr|enim gradovima na jadranskoj obali. Sli~no drugim podru~jima, novoslovenskostanovni{tvojeprvona- selilo suve pristranke re~nih dolina, oblasti na maloj nadmorskoj visini, od oko 150 do oko 350 mnv, i prethodno kultivisana podru~ja. Rast stanovni- {tva, izgleda ni~im ometan, omogu}io je polovinom 12. veka pojavu bana Bo- ri}a u vizantijskim izvorima kao nezavisnog „arhonta dalmatske zemqe“ Bosne. On je bio u mogu}nosti da sakupi doma}u vojsku s kojom je u~estvovao u ugarsko-vizantijskom sukobu 1153–1154. godine. Moè se pretpostaviti da je trend demografskog rasta nastavqen i tokom vladavine velikih bosanskih banova Kulina (pre 1180 — oko 1204) i Matije Ninoslava (oko 1233 — oko 1250). U bosanskoj dràvi se raspoznaje upravni aparat (tep~ije, kaznaci, ùpani, knezovi), dràvna i teritorijalna organizacija (udeone kneè- vine, „zemqe“). U to vreme su Usora i Soli, poput Bosne i Dowih Kraja, kao prostrane geografske i istorijske oblasti organizovane u posebne upravne jedinice u rangu „zemqe“, okupqaju}i ve}i broj ùpa. Povr{ina bosanske dràve u ovo vreme iznosila je oko 22.500 km2, a organizovana je u ~etiri pomenute istorijske provincije i prostrane upravne oblasti. Prema podacima poveqe iz 1244, u „zemqi“ Bosni, koja je zahvaquju}i prirodno-geografskim uslovima bila najgu{}e naseqena, postojalo je u to vreme barem {est prostranih ùpa (Bosna, Vrhbosna, Lepenica, La{va, Brod i Pra~a). Vojni pohodi ugarskih vladara tokom ~etvrte decenije 13. veka bili su usmereni prevashodno ka severnim oblastima bosanske dràve — Usori i Solima, te se moè pretpostaviti da je u tim prilikama dolazilo i do pusto{ewa, razarawa i migracija stanovni{tva. Za vladavinu bana Prijezde interesantni su, i odavno prime}eni u nauci, podaci koji svedo~e o trgovini robqem s podru~ja Usore u periodu

20 P. R. Galloway, Long-term fluctuations in climate and population in pre-industrial era, Population and Development Review, Vol. 12, No. 1 (1986) 1–24; J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land, 157–167. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 177

1281–1283. godine. Re~ je o ukupno 20 slu~ajeva da se robiwe — ancillaede Vsora, prodaju na tr`i{tu u Dubrovniku, gde su ~esto preprodavane u Mletke, ili u druge mediteranske gradove. Na ovom mestu dajemo tabelarni prikaz s wihovim imenima i iznosima koji su za wih pla}eni.21

Datum prodaje Ime sluge/robiwe Cena 1. 1280, 16. novembar Radost 8 solida 2. 1281, 2. januar Radost 8 solida 3. 1281, 2. januar Radost je data u zamenu za oslobo|ewe druge robiwe 4. 1281, 23. mart Draga 5 solida 5. 1281, 9. april Deva 8,5 solida 6. 1281, 17. april Tihoslava 7 solida 7. 1281, 20. jul Draga 6 solida 8. 1281, 28. jul sluga Jan (? Ivan, Jovan) 8 solida 9. 1281, 8. avgust Dragoslava 8 solida 10. 1281, 13. avgust Mil(i)ca 6 solida 11. Istog dana „Dospella de Vsora“ 7 solida 12. Istog dana Radost 8,5 solida 13. 1281, 21. avgust Tvrdislava 8,5 solida 14. Istog dana Drugost 8,5 solida 15. 1282, 2. avgust Godimila 6 solida 16. 1282, 28. avgust Mil(i)ca 7 solida 17. 1282, 1. novembar Radost 8 solida 18. 1283, 4. maj „Sestra de Vsora“ je oslobo|ena 19. 1283, 18. maj Sluga Simon 6 solida 20. 1283, 17. avgust Milna je oslobo|ena

Ukupan broj prodaja robqa 1281. godine iznosio je 95, od ~ega je 85 bilo èna. U tom broju Usora u~estvuje sa 13 zabeleènih prodaja, {to iznosi oko 15%. Slede}e godine taj procenat je znatno niì, budu}i da je odnos 69 prema tri, dok je za narednu, 1283. godinu, skoro dvostruko ve}i — 35 prema tri. Jedna od indikativnih ~iwenica jeste da robiwe ~ija su imena ovde navedena bez izuzetka nose narodna, slovenska imena, me|u kojima predwa~i Radost, te da nema nijednog izrazito hri{}anskog imena poput Marije, Ane, Katarine i drugih. To je svakako i{lo u prilog „opravdanosti“ trgovine jereticima.22

21 Podaci iz tabele poti~u iz zbirke: G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski spisi, I, Beograd 1932, br. 45, 59, 60, 71, 77, 78, 102, 109, 119, 122, 123, 124, 130, 220, 228, 266, 297, 300, 319. 22 V. Vinaver, Trgovina bosanskim robljem tokom XIV veka u Dubrovniku, Anali Hi- storijskog instituta JAZU u Dubrovniku (1953) 125–146; D. Dini}-Kneèvi}, Prilog prou~a- vanju migracija na{eg stanovni{tva u Italiju tokom XIII i XIV veka, Godi{njak FF u Novom 178 Severna Bosna 13–16. vek U tuma~ewu fenomena prodaje robqa s podru~ja Usore, nekoliko stvari treba uzeti u obzir, a na prvom mestu to da su arhivski podaci fragmen- tarno sa~uvani. Nadaqe, kako nije poznato broj~ano stawe stanovnika ni za podru~je Usore, niti drugih teritorija bosanske dràve, ne moè se utvrditi koji je procenat odveden u robqe, odnosno, koliko je ova pojava bila markantna da bismo bili u mogu}nosti da realno procenimo wen zna~aj. Usled nedostatka izvora, naro~ito onih razli~ite provenijencije, gotovo sva obja{wewa su mogu}a — od intenzive trgovine jereticima do epidemije gladi.23 Glad kao razlog koji se navodi u spomenicima u slu~ajevima dobro- voqne prodaje u ropstvo zabeleèna je tek u nekoliko slu~ajeva, i za disku- siju je da li se moè uzeti kao pojava {irih razmera. Tako|e, nije poznato da li je re~ o pojavi koja je zahvatila sasvim ograni~enu ili jednu ve}u teritoriju. Poznato je da pojavu gladi izazivaju tri glavna uzroka: nerodica ili slaba ètva usled lo{ih vremenskih prilika, ratnog stawa i epidemija zaraznih bolesti. Za posmatrani period 1280–1283. nisu sa~uvana direktna svedo~anstva niti o vojnim operacijama na podru~ju Usore (i Soli), niti o epidemijama bolesti. Jedino {to nije sporno konstatovati jeste da je u jednom ograni~enom periodu, ta~nije samo 1281. godine, broj robiwa iz Usore je predwa~io u odnosu na druga podru~ja, izuzev „Bosne“. Pod tim nazivom je, me|utim, mogla da se podrazumeva i „zemqa“ Bosna, ali i ~itava bosanska dràva, kao op{ta odrednica porekla robqa. Nesre|ene politi~ke prilike krajem 13. i po~etkom 14. veka mogle su da uslove izvesno demografsko i privredno opadawe bosanske dràve, koje se pokazalo kao kratkotrajno. Naime, trend demografskog uspona bosanske dràve dostigao je kulminaciju po~ev od druge ~etvrtine 14. veka, s u~vr{}ivawem vlasti bana Stjepana II, {to je u skladu s procenama za ~itav balkanski region. Osim dokumentovanog teritorijalnog pro{irewa dràve za otprilike jednu tre}inu (na oko 33.500 km2), o rastu stanovni{tva bi svedo~ila pojava novih ùpa u pisanim izvorima i razvoj gradskih naseqa zasnovan na stabilnosti unutra{wih prilika i privrednom usponu. Naime, posle 1244. a pre 1329/30. oko doweg toka Bosne, na prostoru koji je ban Matija Ninoslav darovao bosanskoj biskupiji kao posed bez naseqa, formirana je ùpa Nenavi{te. Iako izvor iz 1329/30. pomiwe samo tri sela (Jake{, Volovi} i Modri~), sasvim je izvesno da nije re~ o

Sadu XVI–1 (1973) 40–61; ista, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemaqa u Dubrovnik tokom sredweg veka, SANU — Ogranak u Novom Sadu, FF u Novom Sadu, No- vi Sad 1995, 15–33. 23 P. @ivkovi}, Podaci o roblju kao izvor za istorijsku geografiju srednjovekovne Bo- sne, Prilozi 10/2 (1974) 333–340; isti, Mleta~ka trgovina bosanskim robqem u sredwem vijeku,GDIBiHXXI (XXVII) (1976) 52–53; D. Dini}-Kneèvi}, Promet ìtarica izme|u Dubrovnika i blièg zale|a u sredwem veku, Godi{wak FF u Novom Sadu XII–1 (1969) 79–80; ista, Migracije, 19; N. Feji}, Imaging the “Other“—The Bosnian Slave in Mediterranean Space, The Medieval History Journal Vol.5,No. 2 (2002) 291–308. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 179 svim naseqima ovog tipa, ve} su samo ova tri sela data u feud velikom knezu Grguru Stjepani}u. Pored toga, mora se pretpostaviti da je postojalo utvr|ewe ili grad, kao upravno sredi{te ùpe Nenavi{te. Ostaje otvoreno pitawe da li je tu funkciju imalo utvr|ewe na ispustu planine Vu~jak, gde su bra}a Horvati oko 1387/88. podigla Dobor na temeqima starije fortifikacije.24 Ekonomski i demografski procvat bosanske dràve u prvoj polovini 14. veka ogledao se i u ve}em ulagawu u infrastrukturu i u trajnije gra- |evine kao {to su vladarske rezidencije i crkve (Mili-Arnautovi}i, Bo- bovac, Kraqevska Sutjeska, Visoko), gradska utvr|ewa i brojne tvr|ave od trajnijeg materijala, kamena i maltera. Jo{ jedan vaàn pokazateq porasta broja stanovnika sa~uvan je u toponimiji. Za nekoliko ùpa se na osnovu wihovog naziva moè pretpostaviti da su nastale „trebqewem“ — iskr- ~ivawem tla, u ciqu osvajawa novog prostora za poqoprivrednu aktivnost. To, zauzvrat, govori o demografskom pritisku na postoje}e agrarne kapacitete. Prva od wih je ùpa Treboti}, u dolini Jadra, desne pritoke Driwa- ~e, ~ije ime je zabeleèno u tre}oj deceniji 14. veka. Do 1374, kada se prvi put pomiwe, nastala je ùpa Tribova, izdvajawem od starije ùpe Zemunik. Znatno poznijeg pomena je nahija Trebetin u dolini reke Qe{nice, jugozapadno od Maglaja. Me|utim, weno ime je nesumwivo slovenskog porekla i ishodi{te ima u istovetnim demografsko-privrednim prilikama. Ovi {turi izvorni podaci ipak idu u prilog postojawu povoqnih demografsko-ekonomskih prilika koje su omogu}ile teritorijalnu ekspanziju i ofanzivnu spoqnu politiku u vreme kraqa Tvrtka od 1382. godine. Bosan- ska dràva dostigla je vrhunac svog teritorijalnog obima i prostranstva — wena povr{ina se okvirno moè odrediti na oko 52.000 km2. Demografska situacija se sigurno mewa od vremena vojnih pohoda kraqa @igmunda, kada su se ratni sukobi odvijali na prostoru severne Bosne. Po~ev od posledwe decenije 14. veka, pored ugarsko-bosanskih sukoba, unutra{wih razmirica, u sliku sveop{teg kome{awa ulaze i osmanski pqa~ka{ki odredi, da bi od 1414/15. bosanska dràva postala popri- {te vojnih sudara Ugarske kraqevine i Osmanskog carstva. Takva situacija }e veoma dugo potrajati — sve do 1536. i osmanskog osvajawa Slavoni- je, dovr{enog 1557. godine. Prodori kako osmanske, tako i ugarske vojske, bili su propra}eni odvo|ewem stanovni{tva, o ~ijim brojkama izvori ne daju precizne podatke. Osim nasilnih i nevoqnih, sasvim je izvesno da su se sve vreme odvijale i „tihe“ seobe. Iz ~etvrte decenije 15. veka poti~e nekoliko svedo~anstava o delatnosti papskog legata i inkvizitora fra

24M. Blagojevi}, Severna granica, 60; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31; ista, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stjepani}u, 19–33, sa snimkom poveqe; o Doboru vid. u poglavqu ovog rada „Dobra uprava“ (1322– –1391). 180 Severna Bosna 13–16. vek

Jakova Markijskog na teritoriji Sremske ùpanije. U gradovima i selima na prostoru izme|u Save i Dunava, pa ~ak i preko Dunava, on je zatekao „Rascijane {izmatike“ i „Bosance jeretike“, kako ve} dugi niz godina ìve me|u hri{}anima.25 Podru~je Sremske, Vukovske i Poè{ke ùpa- nije je nesumwivo bilo prvo odredi{te seoba pokrenutih iz severne Bo- sne, bilo da su uzrok ekonomski, ili vojno-politi~ki motivi. Iako izvan na{eg podru~ja prou~avawa, zanimqivo je pore|ewa radi navesti da je za teritoriju koja je popisana kao „Vilajet-i V'lk“ (oblast Brankovi}a) proceweno da je gubitak stanovni{tva u periodu od 1385. do 1455. bio u rasponu od 23.000 do 30.000 stanovnika, odnosno 25,4%–30,7% ukupnog broja stanovnika. Procene za ~itav Balkan govore o padu sa {est na ~etiri i po miliona stanovnika.26 S na{e strane je nemogu}e dati op- {tu procenu stepena promena demografskih prilika, koja bi bila valid- na za ~itavo podru~je severne Bosne. Izvorna obave{tewa postoje samo samo za neke periode i za pojedina podru~ja. Veoma indikativni su podaci o oblasti Kova~evi}a, koja je me|u pr- vima bila na udaru osmanske vojske 1460–1463. U prvom sa~uvanom popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69, prema navodima M. Vasi}a, u oblasti Kova- ~evi}a je „jedna cijela nahija sa 47 sela ostala bez stanovni{tva“. Ali, naàlost, nije precizirano o kojoj je nahiji re~.27 Ipak, uvidom u tekst izvora, u mogu}nosti smo da utvrdimo da je re~ o naseqima nahije Trebo- ti}, koja pripadaju gradu Kqu~evcu. U pitawu su slede}a pusta sela — mezre: Mr~evo, Bogmilova, Brnareva, Muk{i}, Vukmani}, Mr|enovi}, Popo- va, Vukanovi}, [titari}, Belo Poqe, Ilijin Dol, Jankuli}, Slivova, Milkovi}, Krunovi}, Radomir @epini}, Sedlari}, Ma}ih, Radosav Vra- ni}, Radowa Vuki}, Ne{kovi}, I{tedra, Vrbo, Pomor, Vi{wica, Sidra- mla, Duba~ko, Koprivno, Vrbo Drugo — Krstjani, Ba~i{na Glava, Leho- vac, Hraneva Grebla, Slezenovi}i, Hranku{i}i, Tur{anovi}i, Brajko Hvali}, Obrad Tumi~i}, Vukoli}i, Gradivoj Ikosali}, Rada{in Miri- novi}, Obrad Veseli}.28 Uo~qivo je da su ve}ina imena pustih naseqa zapravo prezimena lokalnog stanovni{tva, verovatno sitne vlastele ~ija su posed ona predstavqala. Ovde je, ipak, re~ o stawu neposredno nakon osvajawa i tek bi uvid u podatke narednih detaqnih popisa mogao da pruì jasniju sliku o stepenu naseqenosti ovog podru~ja.

25 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 159–164; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 181–188, 184–187; isti, Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih franjevaca, 169–182. 26 M. Ra{evi}, Demografske prilike i stanovni{tvo,u:Naseqa i stanovni- {tvo oblasti Brankovi}a 1455. godine, ur. M. Macura, Beograd 2001, 432–433. 27 M. Vasi}, Zemqa Pavlovi}a u svjetlu turskih izvora,u:Zemqa Pavlovi}a, 307. 28 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 255–257. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 181 Poznata su zapaàwa koja je 1530. godine prilikom svog putovawa kroz Bosnu zabeleìo Benedikt Kuripe{i}: „Kraljevina Bosna nije prema svojoj veli~ini gusto naseljena. Raspitao sam se i saznao da za to imaju tri uzroka: prvo, narod mnogo umire od kuge; drugo, Srbi (Zitzen, î~i) i Martolozi (marthalosen) bjeè mnogo radi te{kih nameta i tereta; tre}e, najva`nije, {to turski car uzima i odvodi iz zemlje mlade i okretne ljude… Pored puteva zemlja je najslabije obra|ena, zbog toga {to im Turci, putuju}i tamo amo, silom oduzima- ju sve {to imaju, a ne pla}aju za to ni{ta… Zbog toga siroti ljudi bjeè sa cijelom svojom imovinom u planine i na plodne pa{njake daleko od puteva, pa tu obra- |uju svoju zemlju.“29 Pomerawe stanovni{tva iz nizijskih krajeva u vi{e predele odvijalo se i pre osmanskog osvajawa, usled demografskog pritiska, i prethodno pomenute ùpe koje svedo~e o kr~evinskoj aktivnosti posledica su upravo takvog kretawa. Gorwa nadmorska visina stalne naseqenosti ipak nije prelazila 900–1.000 m, ~ak ni po~etkom 20. veka. U obzir svakako treba uzeti da je veliki uticaj na kolonizaciju vi{ih predela izvr{ilo usvaja- we kulture gajewa krompira i kukuruza.30 Udaqavawe naseqa od promet- nih puteva bilo je uslovqeno kako kretawem vojske, {to je uvek u mawoj ili ve}oj meri podrazumevalo neke oblike nasiqa, prinude i dodatnog ekonomskog pritiska, tako i prodirawem zaraznih bolesti. Glavni putevi {irewa epidemija bili su prometni kopneni putevi, i u ratno i u mirnodopsko vreme.31 U pogledu dev{irme, savremena istraìvawa pokazuju da je tek 0,5% doma}instava jedne provincije trebalo da preda dete, i to u proseku na svakih 14–16 godina. Na osnovu sistematskog pra}ewa detaqnih osmanskih deftera za podru~je sredwe Gr~ke (Beotija i Lokrida) i severne Bu- garske, pokazalo se da su oba podru~ja u predosmansko doba bila popri- li~no zapustela, s malim brojem naseqa, malom populacijom i mnogo napu{tene obradive zemqe koja je dugo leàla na ugru. Uspostavqawem osmanske vlasti, stabilizacijom politi~kih prilika, uz po~etno umereno poresko optere}ewe, broj stanovnika oba pomenuta regiona po~iwe naglo da raste. U Beotiji se u toku samo sto godina broj stanovnika u~etvo- rostru~io, tako da oko 1570/80. dostiè svoj vrhunac.32

29 Benedikt Kuripe{i}, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, prev. \. Pejanovi}, Sarajevo 1950 — reprint Beograd 2001, 36. 30 O. Jauker, Naselja u Bosni i Hercegovini s obzirom na geolo{ki sastav zemlji{ta, GZM 14 (1902) 83–111. 31 R. Kati}, O pojavama i suzbijawu zaraznih bolesti kod Srba od 1202. do 1813. godine, Beograd 1965, 49–53. 32 M. Kiel, The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria in the 15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared,u:Recon- structing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias, Ox- bow Books 1999, 195–218. 182 Severna Bosna 13–16. vek U slu~aju nahije Visoko, s gradovima Visoko, Fojnica i Kre{evo i sa 21 popisanim selom, istraìvawa su prikazala iste pojave koje se uklapaju u trendove kretawa stanovni{tva u pomenutim krajevima Osmanskog carstva. Podaci koji se odnose na grad Visoko pokazuju da je izme|u 1516. i 1528/30. godine do{lo do znatnijeg pada broja stanovnika, {to se obja- {wava migracijom stanovni{tva u novoosvojene krajeve Ugarske. Ubrzo potom po~iwe demografski uspon grada, koji dostiè svoj maksimum oko 1570. godine. Od tada demografska krivuqa klizi nadole — broj ku}a se prepolovio do 1604. Stanovni{tvo u Evropi po~elo je polako da se oporavqa od 1470/80, isto tako i pomenuta naseqa koja beleè rast broja stanovnika sve do 1570, i to vi{e u selima nego u gradovima. Detaqni popis iz 1604. oslikava tendenciju opadawa broja stanovnika, i to se nastavilo tokom 17. i 18. veka.33

TABELARNI PREGLED KRETAWA BROJA KU]A I STANOVNIKA U KASABI VISOKO 1468/69–1604.

Popisi 1468/69. 1485. 1489. 1516. 1528/30. 1540/42. 1570. 1604. 220 ku}a 239 215 266 149 254 649 VISOKI +25 +12 +33 +75 +20 +25 +29 308 samaca samaca samaca samaca samaca samaca samaca = (po 5 stanovnika = 1.195 = 1.075 = 1.330 = 745 = 1.270 = 3.245 po ku}i) +12 +33 +75 +20 +25 +29 =1100+25 = 1.125 = 1.207 = 1.108 = 1.405 = 765 = 1.295 = 3.274 =1.540 stanovnika

Stawe izvora dopu{ta samo okvirne procene odre|ivawa stepena naseqenosti podru~ja severne Bosne. Za Gorwu i Dowu Tuzlu postoje neki podaci i iz popisa xizje (cizye)—glavarine. Ovaj porez su pla}ali svi odrasli, radno i ratno sposobni nemuslimani kako bi stekli status „zimije“ (zimmi), tj. nemuslimanskog podanika u muslimanskoj dràvi. To im je obezbe|ivalo pravo na za{titu ìvota i imovine i slobodu veroispovesti. Primawem islama prestaje status zimije, pa i obaveza pla}awa glavarine. Prema {erijatu, pla}awa xizje su bili oslobo|eni: deca, ène, starci i slepi, dok su udovice koje su zadràle zemqu svojih muèva pla-

33 H. âr-Drnda, Demografsko kretanje, socijalni i konfesionalni sastav stanovni{tva u Viso~koj nahiji, POF 41 (1991) 195–252; M. Kiel, Ottoman Sources for the Demographic Hi- story and the Process of Islamisation of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth — Seventeenth Centuries. Old Sources — New Methodologies,u:Ottoman Bosnia. A History in Peril, eds. M. Koller — K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of Wisconsin Press 2004, 93–119. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 183 }ale samo deo iznosa. Iako se xizja ra~unala po pojedincu, u evropskom delu Osmanskog carstva ona se napla}ivala i prikupqala po doma}instvi- ma, a u pograni~nim oblastima poput Bosanskog sanxaka, vaìla je najni- à tarifa. Svake tre}e godine sastavqani su posebni defteri u koje su uno{eni podaci o prikupqenoj glavarini, s rubrikama — odrasli mu- {karci sposobni za borbu, stasali mladi}i, nomadi (haymane) koji ve} deset godina ìve na istom mestu ~ime su izgubili pravo da se i daqe smatraju nomadima. Popis se vr{io po vilajetima i nahijama, zatim po selima i mahalama, ~ija imena su upisivana uz li~ne podatke nemuslimana koji su platili ovaj porez. Sve to, me|utim, nedostaje u objavqenim podacima iz deftera xizje za podru~je Tuzle. U nasequ Dowa Tuzla 1477/78. napla}ena je glavarina od 74 doma}instva (hane), a 1478/79. u Gorwoj Tuzli samo od 15 doma}instava. Za 1488/89. i 1490/91. godinu, u vilajetu rudnika soli Tuzle (Ma’den-i Memleha-iAgüa) prikupqena je xizja od 330 doma}instava u ukupnom iznosu od 10.349 ak~i, {to u proseku iznosi 31,36 ak~i po doma}instvu.34 Zahvaquju}i radovima Adema Hanxi}a, u prilici smo da predo~imo podatke koji su relevantni za demografsku istoriju podru~ja severne Bo- sne krajem 15. i u prvoj polovini 16. veka, prate}i situaciju u Zvorniku, Gorwoj i Dowoj Tuzli, prikazanoj u narednoj tabeli.35 Iz 17. veka poti~u izve{taji katoli~kih sve{tenika Atanasija \or|i}a (1626), Marijana Maravi}a (1655) i fra Nikole Olov~i}a (1674), kao i opisi sa~uvani u delu Evlije êlebije, naàlost, bez obe Tuzle.36 Dowa i Gorwa Tuzla — Nakon prvih nesigurnih podataka iz popisa xizje (1478/79), tek sumarni defter 1533. daje neku odre|eniju sliku o demografskim prilikama — obe varo{i imaju skoro isti broj ku}a, 55 i 57. Ako bi se broj ku}a pomnoìo s brojem ~lanova doma}instva ~etiri i pet, broj stanovnika bi se kretao izme|u 220 i 285.37 Onda je usledio demografski bum — u samo 15 godina, broj ku}a, a time i stanovni{tva, pove}ao se za 7,12, odnosno 7,67 puta, {to se sigurno ne moè objasniti prirodnim

34 H. Hadìbegi}, Dìzja ili hara~, 55–135; A. Handì}, Tuzla, 168, 189; O. L. Barkan, 894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsilat›na ait Muhasebe bilanüolar›, Belgeler 1–1 (1964) 58; N. Todorov — A. Velkov, Situation demographique de la Peninsule balkanique (fin du XVe s. debut du XVIe s.), Academie Bulgare des Sciences — Institut d’Etudes Balkaniques, Sofia 1988, 259. 35 A. Handì}, Zvornik, passim;isti,Tuzla, passim;isti,Dva prva popisa, passim. 36 M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, 146–147; F. M(ilobar), Dva savremena izvje{taja o Bosni, 253–254; J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca,148;Evlija êlebi, Putopis, 482–484; M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva, 16–17. 37 M. Ra{evi} je za „oblast Brankovi}a“ predloìo prosek od 4,4 ~lana u doma- }instvu. — Demografske prilike i stanovni{tvo, 424–429. 184 Severna Bosna 13–16. vek

TABELARNI PREGLED KRETAWA BROJA KU]A U DOWOJ I GORWOJ TUZLI I ZVORNIKU 1476–1664/65.

1476, 1477/78, 1664/5. 1519. 1533. 1548. 1600. 1626. 1655. 1478/79 Evlija defter defter defter defter \or|i} Maravi} Popisi xizja ^elebija Dowa 74 ku}e — 57 406 506 — 500 — Tuzla Gorwa 15 ku}a — 55 422 599 — 250 — Tuzla Zvornik 165 ku}a 270 130 462 218 500–600 1.000 600 prira{tajem. Razlog je ogroman talas doseqavawa stanovnika najpre iz obli`wih sela, a zatim i iz drugih nahija koje gube seosko stanovni{tvo. To bi tako|e ukazivalo i na demografski pritisak na agrarne kapacitete, tako da se vi{ak stanovni{tva odliva u gradska naseqa. U izve{taju bosanskog biskupa Fran~eska Stefanija iz 1600, stoji da u Gorwoj Tuzli `ivi 1.600 du{a u 400 ku}a, dok u Dowoj Tuzli ima 200 ku}a katolika i 1.000 du{a. Ove brojke dosta odstupaju od podataka op{irnog deftera iz pomenute godine. Do kraja 16. veka, Gorwa Tuzla je dostigla svoj demografski i urbanisti~ki vrhunac i otpo~eo je proces stagnacije, dok je Do- wa Tuzla, kao upravni centar i ja~e ekonomsko naseqe, nastavila i kasnije da se razvija.

Zvornik — Prvi demografski uspon grad je zabeleìo u periodu 1476–1519, nakon {to je oko 1480. postao sedi{te sanxakbega. To je sa sobom povla~ilo i mnogo ve}i vojni i ekonomski zna~aj grada, koji doì- vqava i krupne urbanisti~ke promene. U grad su se do 1476. godine doselili hri{}ani s funkcijom martolosa — ukupno 103 hri{}anske ku}e od 165 ku}a u varo{i, a zatim se doselilo i stanovni{tvo iz obli`wih sela (Glavi~ice, Dubrava — Tr{i} i Krièvi}a), tako da se broj ku}a do 1519. popeo na 270. Opadawe koje je usledilo do 1533 — sa 270 na 130 ku- }a, moè se objasniti preme{tawem hri{}ana-martolosa koji su bili angaòvani kao ulufexije, ka novoosvojenim teritorijama na severu kako bi zadràli poreske olak{ice vla{kog statusa. Istovremeno se odvijalo povla~ewe katoli~kog stanovni{tva, tako da su frawevci posle 1533. napustili samostan sa crkvom sv. Marije i pre{li u Gorwu Tuzlu. Do 1548. broj stanovnika Zvornika pove}ao se 3,5 puta — sa 130 na 462 ku- }e, {to je posledica stabilizacije politi~kih i ekonomskih prilika i velikog priliva muslimanskog stanovni{tva. U gradu je postojalo 10 mahala sa ukupno 430 zanatlija i predstavqao je vojni, upravni i pri- Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 185 vredni centar ~itavog sanxaka. U drugoj polovini 16. veka populacija ne stagnira, ve} drasti~no opada — grad je do 1600. spao na mawe od polovine ku}a, tj. sa 462 na 218. Obja{wewe leì opet u odseqavawu kako zanatlij- skog, tako i drugog stanovni{tva u gradove u Slavoniji, kao i u angaòva- wu tokom Dugog rata (1593–1606). Osim toga, zvorni~ki sanxakbegovi sve ~e{}e borave u Gorwoj i Dowoj Tuzli, {to tako|e dovodi do odliva stanovni{tva. Potom opet dolazi do ve}eg uspona tokom prve polovine 17. veka, ali je broj od 1.000 ku}a naveden kod Maravi}a zasigurno preuveli- ~an, jer mu prethodi \or|i}ev, a sledi Evlijin podatak od 600 ku}a. S obzirom na kratak vremenski razmak, takvo oscilirawe (razlika od 400 ku- }a) nije realno. Prema saop{tenim podacima, vidi se da su se promene demografskih prilika u Gorwoj i Dowoj Tuzli i Zvorniku odvijale u gotovo isto- vetnom ritmu koji je zabeleèn u Visokom — rast populacije usled smiri- vawa politi~kih prilika, doseqavawe novog stanovni{tva, ekonomski uspon od oko 1520-tih i vrhunac oko 1570/80, a onda mawi ili ve}i pad populacije koji se ogleda i u ekonomskoj stagnaciji. Naseqa koja su se nalazila severnije, u Posavini — Bijeqina, Gra~anica, Modri~a, Dubo~ac, svoj demografski, ekonomski i urbanisti~ki napredak doìvqavaju kasnije u odnosu na Zvornik i tuzlanske varo{i. To je sasvim razumqivo s obzirom na pozniju stabilizaciju politi~kih i ekonomskih prilika, odnosno ona nastupa tek 1557. kada je osmansko osvajawe Slavonije dovr{e- no. Tako su prema najranijem popisu iz 1533. nahije Bijeqina, Koraj i Ne- navi{te jo{ uvek bile prili~no slabo naseqene, s velikim brojem pustih seli{ta — mezri, koje }e biti rekolonizovane do 1548. godine. Gradovi zapadno od Bosne i Usore, osvojeni tek 1536, jo{ kasnije po~iwu da se demografski i ekonomski oporavqaju. Wihov period rasta moè se smestiti u drugu polovinu 16. veka, {to im je ostavilo malo vremena pred nastu- pawe krize Osmanskog carstva.

KOLONIZACIJA STANOVNI[TVA S VLA[KIM STATUSOM I VERSKE PRILIKE

Uporedo sa {irewem granica Bosanskog, Smederevskog, zatim i Zvorni~kog sanxaka na ra~un ugarskih teritorija ju`no, zatim i severno od Save, osmanske vlasti su sprovodile sistematsko naseqavawe stanovni{tva koje je uìvalo status vlaha-filurixija. Re~ je o ekonomsko-pore- skoj i dru{tvenoj kategoriji i wenim pravima koja su se u jednom periodu dodeqivala delu pokorenog stanovni{tva radi ostvarivawa dràvnih ciqeva. Primarni interes osmanske dràve bio je da se novoosvojeno podru~je demografski i ekonomski revitalizuje kako bi mogli da se obezbede weni prihodi. S obzirom na svoju strukturu i organizaciju, najpogodnije 186 Severna Bosna 13–16. vek stanovni{tvo su bili vlasi-sto~ari, koji su i u sredwovekovno doba imali druga~iji ekonomski poloàj u odnosu na zavisno zemqoradni~ko stanovni{tvo. Pod vlasima-sto~arima podrazumeva se stanovni{tvo, koje se od 14. veka u prete`noj meri bavi biregionalnim i bisesilnim sto- ~arstvom, transportom robe karavanima i ima odre|enu vojnu slu`bu u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni. Proces teritorijalizacije pojedinih vla{kih katuna i wihov prelazak na sesilni i prete`no zemqoradni~ki na~in ìvota, u nemawi}koj Srbiji je evidentan od 13. veka, dok se u drà- vi bosanskog bana beleì dosta kasnije. Osim specifi~nih obaveza i da- `bina proisteklih iz wihove osnovne privredne delatnosti, vlasi su imali i odre|ene vojne obaveze. Ve}inu zakonskih odredbi koje su u sredwem veku regulisale pravni i dru{tveni poloàj vlaha-sto~ara mogu}e je na}i u osmanskom zakonodavstvu.38 Shodno uobi~ajenoj praksi, osmanska dràva je preuzela prethodne zakonske odredbe i obi~ajne propise koji su joj odgovarali i, prilagodiv- {i ih svojim potrebama, donosila ih je u vidu zakona (kanuna). Poloàj stanovni{tva sa vla{kim statusom je regulisan posebnim zakonskim propisima (kanun-name) i ono je zasebno popisivano u defterima pojedinih sanxaka. Do sada su objavqeni kanuni za vlahe Smederevskog, Brani~evskog, Vi- dinskog, Bosanskog i Hercegova~kog sanxaka, dok za Zvorni~ki sanxak nije poznat tekst vla{kog kanuna, ali se moè pretpostaviti da je bio sli~an kanunima koji su vaìli u Smederevskom i Bosanskom sanxaku.39 Tako su pojedine skupine vlaha dobile i odre|ene zadatke u vezi sa osigurawem i odbranom teritorije. Organizovane su u vojni~kie i polu- vojni~ke grupe — derbenxije, azapi, vojnuci, martolosi, sokolari. U zamenu za ispuwavawe posebnih obaveza prema dràvi, vlasi su bili oslobo- |eni svih da`bina koje se odnose na zemqoradwu i rajinski status, a wihova ukupna poreska optere}ewa bila su mawa od rajinskih. Bili su oslobo|eni hara~a (xizje — glavarine), u{ura (desetka od poqoprivrednih

38 Na ovom mestu donosimo samo izbor literature koja se ti~e ove velike istori- ografske teme: Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, 24–25. novembar 1961, Sarajevo 1963; Simpozijum — Vlasi u XV i XVI vijeku, 13–16. novembar 1973, Radovi ANUBiH LXXI- II–22 (1983) 73–177; M.Blagojevi},„Zakon svetoga Simeona i svetoga Save“,u:Sava Nemawi}—SvetiSava, Beograd 1979, 129–166 (= isto, u: Nemawi}i i Lazarevi}i i srpska sredwovekovna dràvnost, Beograd 2004, 191–246); isti, Vla{ki knezovi, premi}uri i ~elnici u dràvi Nemawi}a i Kotromani}a (XIII–XIV vek),u:Spomenica Milana Vasi}a, 43–77; E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak, 227–241; vid. i B. Hrabak, Iz starije pro{losti Bosne i Hercegovine,kw.II, Beograd 2003 — sakupqen je deo radova ovog autora koji se odnosi na vlahe. 39 Kanuni i kanun-name; D. Bojani}, Turski zakoni. O vlasima Zvorni~kog sanxaka — M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 247–278; A. Handì}, O islamizaciji,5–45;isti,O kretanju stanovni{tva, 57–67. Treba ista}i da se najve}i broj radova doma}ih orijentalista koji razmatraju vlahe i wihov status na tlu Bosne i Her- cegovine odnosi prete`no na pitawe islamizacije. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 187 proizvoda, ukqu~uju}i i salariju — spahijski „obrok“), ispenxe (25 ak~i svaki hri{}anski rajetin), mladarine i, {to je naro~ito zna~ajno — ov~a- rine (resmi-i agnam), odnosno poreza na sitnu rogatu stoku (koze i ovce), koju su vla{ka doma}instva posedovala u velikom broju. Tako|e im je bilo garantovano da su oslobo|eni svih „vanrednih nameta i obi~ajnih tereta“ (avarizi divanije i tekjalifi orfije), {to je sve doprinosilo znatno mawem ekonomskom optere}ewu vla{kih doma}instava. Umesto rajinskih da`bina i rabota, vla{ki status je podrazumevao pla}awe poreza filurije — „dukata“ po ogwi{tu (ku}i, doma}instvu, hane), ~iji se iznos mewao shodno monetarnom kursu, ali je zavisio i od udaqenosti dràvne granice. [to je granica bila blià, to je iznos filurije bio niì, i obrnuto. Ve}a poreska i vojna jedinica bio je katun koji je ~inilo 50 filurixij- skih ku}a, {to je istovremeno predstavqalo i teritorijalno-upravnu celinu. Na ~elu vla{kih skupina (katuna, xemata) stajali su knezovi i vojvode, a niì rang su zauzimali primi}uri. Ova zvawa su tako|e preuzeta iz predosmanskog perioda.40 O wihovim ovla{}ewima se govori u kanun-nami Zvorni~kog sanxaka iz 1548, kada je „vla{ka raja“ ve} bila upisana u hara~ki spisak.41 Na tlu severne Bosne, najranije sa~uvani propisi odnose se na vlahe u nahiji tvr|ave Maglaj koji su 1489. popisani u okviru „Kraqeve zemqe“ — vilajeta Kraq, a pripadali su hasu bosanskog sanxakbega. Za wih se kaè da su „do{li svana“, to jest da su doseqeni, zatim da su se „naselili i daju pristojbu po vla{kom obi~aju“. Wihove du`nosti su bile da od svake ku}e pla}aju jednu filuriju, daju jednu ovcu s jagwetom ili 12 ak~i, i jednog ovna ili 15 ak~i. Od 50 ku}a daju dva ovna ili 60 ak- ~i, jednu ~ergu ili 100 ak~i. Ove obaveze izmiruju na praznik \ur|evdan. U pogledu vojne slu`be, 10 ku}a daje jednog kowanika koji u~estvuje u ratnom pohodu.42 Pod „filurijom“ se podrazumeva zlatnik ili dukat, i premda se u ovom tekstu ne pomiwe wegova vrednost, moè se pretpostaviti da je re~ o iznosu od 45 ak~i, kako je to navedeno u propisima za vlahe u vilajetu Pa- vlovi}a (1468/69) i Hercegovine (1468/69, 1477). Tako bi nov~ana davawa jedne vla{ke ku}e u Bosanskom sanxaku u ovo vreme iznosila ukupno 75,2 ak~e, naprema 83 ak~e vlaha vilajeta Brani~evo i Smederevo.43 Tako|e, za razliku od ovih vlaha, koji su davali jednog vojnika na pet ku}a (petnik),

40 N. Beldiceanu, Les Valaques de Bosnie a la fin du XVe siecle et leurs institutions, Turcica VII (1975) 122–134; M. Blagojevi}, Vla{ki knezovi, premi}uri i ~elnici,sado- sada{wom literaturom; E. Miqkovi}-Bojani}, nav. delo, 229–241. 41 Kanuni i kanun-name, 118–119 (N. Filipovi}). 42 Kanuni i kanun-name, 14 (N. Filipovi}). 43 J. Muli}, Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod osmanskom vla{}u, POF 51 (2001) 111–143. 188 Severna Bosna 13–16. vek i jednog slugu (komornik, jolda{) na 50 ku}a u slu`bu sanxakbegu u trajawu od {est meseci, vlasi-vojnici Bosanskog sanxaka regrutovali su jednog vojnika od svake desete ku}e i nisu davali sluge sanxakbegu. Zanimqi- vo je da se ne pomiwe ni odredba po kojoj u slu~aju neprijateqskog upada, svaka ku}a daje jednog vojnika (zamanica), ali treba pretpostaviti da je ne{to sli~no moralo da postoji.44 Osim mawih nov~anih da`bina i vojne obaveze, i naturalne da`bine vlaha Bosanskog sanxaka su bile mawe, {to govori o ve}em strate{kom zna~aju ove teritorije. Na osnovu podrobnijeg prou~avawa osmanskih popisnih izvora, ocrtava se nekoliko etapa doseqavawa vla{kog stanovni{tva na prostor severne Bosne. Tako su pomenuti vlasi u nahiji tvr|ave Maglaj popisani 1489, bili deo vlaha Bawana koji su se posle 1475. doselili u vilajet Pa- vlovi}a iz Hercegovine (iz okoline Bile}e). Ukupan broj carskih i sanxakbegovih vla{kih doma}instava u nahiji Maglaj 1489. iznosio je 982 doma}instva. Sa ovog prostora, stanovni{tvo s vla{kim statusom kreta- lo se i daqe, kako se {irila osmanska dràva. Do popisa Bosanskog sanxaka 1516, ono je bilo naseqeno u nahijama koje su izdvojene iz teritorije nahije Maglaj i prvi put se pomiwu: Trebetin, Ozren, Usora, a potom i Te- {aw. Broj carskih i sanxakbegovih vlaha ove godine je iznosio 606 ku}a i 156 prate}ih ~lanova, {to zna~i da nedostaje oko 400 vla{kih ku}a. Deo wih se, verovatno, odselio u novoosvojene oblasti na severoistoku, posle osvajawa Sokola i Srebrenika, na teritoriju Zvorni~kog sanxaka. Na teritorije severno od Te{wa, nakon osvajawa Doborske ùpanije 1536, nase- qen je deo maglajskih vlaha, kao i na vakufske posede bosanskog sanxakbega Gazi Husrev-bega u Te{awskoj nahiji.45 Prema op{irnom defteru iz 1528. godine, kada je popisano sve stanovni{tvo s vla{kim statusom u Zvorni~kom sanxaku, vidi se da je ono naseqeno u 11 nahija s leve obale Drine. Pravac wihovog doseqavawa bio je s juga i jugoistoka. Najranije su zabeleèni 1476. u nahiji Gostiqi, Drametinu i Zvorniku, odakle su se daqe {irili ka dràvnim granicama na severu. Na osnovu toponima, Hanxi} je izneo pretpostavku da su vlasi Rudiwani, susedi Bawana iz Hercegovine, naselili podru~je nahije Teo- ~ak. Naime, popisana sela se javqaju s novim imenima, kao {to je to slu~aj sa selom Sredwi Lokaw — Rudine.46 Naredbom velikog vezira Ibrahim-pa{e 1528. ukinut je status vlaha i drugih povla{}enih redova u ~itavom Osmanskom carstvu, zapravo izjedna~eni su sa rajom. Me|utim, u Bosanskom sanxaku nekada{wim vlasi-

44 D. Bojani}, Turski zakoni, passim. 45 A. Handì}, O kretanju stanovni{tva, 57–67. 46 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 247–278; A. Handì}, Tuzla, 105–110. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 189 ma su vra}eni stari propisi ve} 1540/42, budu}i da je do{lo do masovnog iseqavawa stanovni{tva na teritoriju slavonskih sanxaka, i daqe, na teritoriju Habzbur{kog carstva. Sude}i prema pomenutoj kanun-nami Zvor- ni~kog sanxaka iz 1548, to nije bio slu~aj s vlasima na ovoj teritoriji, jer se vlasi-filurixije ne pomiwu. Jasno se izdvaja status wihovih po- glavara — primi}ura i knezova, koji ~ine jednu vrstu politi~ke i ekonomske elite. Primi}uri pomaù da se od „vla{ke raje“ pokupi hara~, uvedene da`bine i ov~arina, i odgovorni su za svaku eventualnu {tetu. Sin primi}ura nasle|uje oca i izdaje mu se potvrda (teskera), i to se unosi u defter. Primi}uri su oslobo|eni hara~a, a wihove ba{tine — desetine, salarije i da`bina na ba{tinu. Knezovima su dodeqeni timari, te svoje vojne obaveze ispuwavaju u zavisnosti od visine prinadle- `nosti koje dobijaju. Oni su odgovorni za primi}ure u svojim nahijama, i tako|e pomaù eminima i drugim slu`benicima da sakupe hara~, ov~a- rinu i ostale namete.47 Zbog angaòvawa u proizvodwi soli, deo stanovni{tva je imao posebno regulisane obaveze kao tuzxije — solari. Wihov poloàj se moè delimi~no sagledati iz teksta kanuna solana na pru}e u Gorwoj i Dowoj Tuzli, koji je ukqu~en u detaqni defter Zvorni~kog sanxaka iz 1548. godine. Jedan deo stanovni{tva sa statusom raje imao je obavezu da nabavqa drva za proizvodwu soli, kako za potrebe dràve, tako i za potrebe radnika koji su imali udela u ukupnoj koli~ini proizvedene soli. Raja je zauzvrat bila oslobo|ena salarije (3% od useva) i vanrednih nameta. Kad je o poloàju tuzxija re~, saznaje se da su od 1548. oni raspolagali prihodom od trodnevne proizvodwe soli, dok je dràvi pripadao prihod od ~etiri dana.48 Sude}i po sli~nim propisima za solare u crnomorskim solanama, verovatno je poloàj tuzxija bio nasledan, jer je bilo veoma va`no da se stru~no znawe prenese u slede}u generaciju.49

KATOLI^KA CRKVENA ORGANIZACIJA

Uporedo s naseqavawem novog stanovni{tva, sa~uvani izvori dopu- {taju da se delimi~no sagledaju i promene crkvenih organizacija na ovom podru~ju. Katoli~ka crkva bila je prisutna kroz delovawe fraweva~kog

47 Kanuni i kanun-name, 118–119; A. Handì}, O kretanju stanovni{tva, 67; J. Muli}, Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa, 129–134; ISN, III–1, 429–440 (R. Veseli- novi}). 48 Kanuni i kanun-name, 119; A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, POF VIII–IX (1958–59) 169–179. 49 E. Grozdanova, Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps als Bevolke- rungsgruppen mit Sonderpflichten und Sonderstatus im Osmanischen Reich. Versuch einer vergleichenden Analyse, SOF 56 (1997) 105–121. 190 Severna Bosna 13–16. vek reda, wihovih crkava i samostana, koji su se nalazili u pojedinim gradovima i trgovima. Prema ve} pomenutom popisu iz 1385/90. i drugim poznijim obave{tewima, re~ je o slede}im severnobosanskim naseqima: Zvor- nik, Teo~ak, Bijeqina, Koraj, Skakava, Bistrica, Modri~a, Te{aw, Soli Dowe i Gorwe.50 Pored ru{ewa katoli~kih bogomoqa prilikom osmanskog osvajawa i wihovog pretvarawa u xamije, treba uzeti u obzir i to da se pred napre- dovawem osmanske vojske, katoli~ko stanovni{tvo dobrim delom povla- ~ilo ka teritoriji koja se jo{ uvek nalazila pod vla{}u ugarskog kraqa. Stoga je katoli~ki kler bio prinu|en da se povu~e s wima i da napusti svoje crkve i manastire u nekim od pomenutih naseqa. Tako su frawevci napustili svoj samostan s crkvom sv. Marije u Zvorniku oko 1538. godine, i pre{li su u istoimeni manastir u Gorwoj Tuzli. Me|utim, ve} 1541, budu}i da se pomenuto naseqe ubrzano razvijalo kao muslimanska kasaba, pre{li su u novopodignuti samostan na lokalitetu Gradovrh, oko tri kilometra severoisto~no od Dowe Tuzle. Tu im se pridruìlo i sve{tenstvo iz ovog naseqa, tako|e potisnuto demografskim pritiskom muslimanskog ìvqa usled razvoja dowotuzlanske kasabe. Godine 1600. bosanski biskup Fran~esko Stefani} zatekao je u Gorwoj Tuzli 15 fratara i trojicu klerika, a u Dowoj Tuzli — osam fratara, ~etvoricu sve{tenika i dva klerika. Nijednu crkvu niti katoli~ku ku}u nije zatekao u Zvorniku i wegovoj okolini.51 Bosanska fraweva~ka vikarija podeqena je 1514. godine na dve provincije — Bosnu Srebrnu (provincia Bosnae Argentinae) i Bosnu Hrvatsku (provinciae Bosnae-Croatiae), tako da je prva, nazvana po Srebrenici, obuhvatala sve fraweva~ke crkve na podru~ju pod osmanskom vla{}u.52 Naj- ranije sa~uvani popisni defteri ne pomiwu fraweva~ke crkve u Bije- qini, Skakavi, Te{wu, Bistrici, pa se pretpostavqa da su uni{tene tokom perioda sukoba i pretvorene u xamije, a katoli~ko stanovni{tvo je pre{lo na teritoriju severno od Save. Me|utim, kasnije se javqaju neki do tada nepoznati fraweva~ki samostani i crkve, te ostaje otvoreno pitawe vremena wihovog nastanka. S obzirom na ~esto ponavqane zabrane podizawa potpuno novih crkava, reklo bi se da se to ipak de{avalo. Uspomena na fraweva~ki samostan sa crkvom sv. Ilije kod Modri~e sa- ~uvana je kao toponim — 1533. pomiwe se „mezra crkve Ilinska poqa“ u nahiji Nenavi{te (Gra~ac). Crkva, koja se nalazila jednu miqu od Mo- dri~e, i 1600. godine stajala je otvorena i nije bila pokrivena. Bosanski biskup je te godine zatekao ~etvoricu frawevaca kako ìve u jednoj ku-

50 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci, I, 37–38. 51 M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva, 16–17; A. Hand`i}, Tuzla, 85–92. 52 J. Jeleni}, nav. delo, 122–123. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 191

}i, jer nemaju „ni manastir ni crkvu u varo{i“. Prema pisawu bosanskog biskupa, u okolini je ìvelo 2.000 katolika, u nekih 500 ku}a. Pavle Ro- viwanin je 1640. zabeleìo da je samostan u Modri~i „najsiroma{niji, najneugledniji i najbedniji u celoj provinciji“. Nalazio se ukopan u zemqu, poput }elije, dok za crkvu (sv. Ilije), na miqu odatle, kaè da je ve}a od crkve u Kapo D'Istriji, {to govori o wenoj ponovnoj izgradwi. Biskup Marijan Maravi} je 1655. zatekao crkvu i samostan, ali fra Nikola Olov- ~i} 1673. beleì da je „pre desetak godina, reka Bosna iza{la iz svog korita i udarila na desnu stranu“. Reka je do temeqa razrovala crkvu i odnela materijal. Ipak, crkva sv. Ilije je obnovqena ubrzo, budu}i da su je fratri ponovo napustili 1685. godine. U popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1533. pomiwe se i „mezra crkve Sv. Marija kod sela Bili Potok“, koja se verovatno nalazila u samom Koraju.53 Ostaje otvoreno pitawe da li su u gradovima koji su se duì period nalazili pod vla{}u ugarskih kraqeva izgra|ene katoli~ke crkve, makar kao kapele za tvr|avske posade. To se pre svega odnosi na Srebrenik, Soko, Doboj, Dobor i Te{aw. Osmanske vlasti su dozvoqavale obnovu starih hri{}anskih bogomoqa, na starim temeqima, kako je to obrazloèno u brojnim fetvama. Tek u pojedinim slu~ajevima, kada je, na primer, dràvi odgovaralo da se osnuje derbenxijsko selo tamo gde ga nikad nije bilo, davana je dozvola za podizawe novih crkava. Ipak, i tada se to u dokumentima zvani~no podvo- dilo pod formu „obnavqawa“ razru{ene crkve.54 O zabrani podizawa novih crkava i manastira, bez obzira na to da li su pravoslavne ili katoli~ke, izri~ito se govori u kanun-namama za Bosanski, Zvorni~ki i Kli- {ki sanxak iz 1516, 1530. i 1542: „Na nekim mjestima podignuta je crkva gdje iz starog nevjerni~kog vremena nije bilo crkve. Na mjestima gdje ni u starom defteru crkva nije zapisana nove crkve su podignute. Neka se naredi da se takve novo- podignute crkve razore, a sa nevjernicima i popovima koji u njima sjede, vr{e {pi- junske poslove i {alju izvje{taje u nevjerni~ke zemlje, neka se strogo postupi i neka se kazne.“55 Pomenuti „popovi“, koji se sumwi~e za {pijunaù, verovatno ozna~avaju hri{}ansko sve{tenstvo uop{te, iako su katolici-frawevci, kao predstavnici vere glavnih neprijateqa Osmanskog carstva, u ovo vreme vi{e bili pod sumwom nego pravoslavni sve{tenici.

53 J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), 146–149 (N. Olov~i}); S. Zlatovi}, Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, 34; F. M(ilobar), Dva savremena izvje{taja o Bosni, 254–255; A. Hand`i}, Dva prva popisa,145,154;M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva, 16; M. S. Filipovi}, Modri~a, 28–30; A. Hand`i}, Tuzla, 85–92. 54 R. Gradeva, Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings, Etudes balkaniques 4 (1994) 14–36. 55 Kanuni i kanun-name, 31, 43, 66. 192 Severna Bosna 13–16. vek

PRAVOSLAVNA CRKVENA ORGANIZACIJA

U pogledu pravoslavne crkvene organizacije, izvorna obave{tewa su krajwe oskudna i hronolo{ki veoma razu|ena. Pomen episkopa bosanskog Vasilija 1293, kao predstavnika kraqa Dragutina, u to vreme „usorskog i sremskog kraqa“, prva je indicija o postojawu pravoslavne organizacije na prostoru pod wegovom upravom zapadno od Drine. Kraqev biograf, arhiepiskop Danilo II, isti~e Dragutinov trud u borbi protiv jeretika, koji je urodio plodom — „mnoge od jeretika bosanske zemqe“ kraq je preobratio u pravoverje, jer je „jereti~ki kukoq duhovnim srpom iz korena posekao“.56 Pored postojawa posebnog crkvenog jerarha zapadno od Drine, pretpostavqa se da je aktivnu ulogu u pokr{tavawu pristalica bosanske crkve imala i novoosnovana Ma~vanska (Beogradska) episkopija, uz Moravi~ku i Dabarsku.57 Od Dragutinovog vremena, pa sve do 1415. nema nikakvih obave{tewa. Te godine se, me|utim, pomiwe srebreni~ki mitropolit, koji rezidi- ra u despotovoj Srebrenici u Podriwu. To bi govorilo u prilog postojawu zna~ajnijeg broja pravoslavnih vernika na ovom prostoru, zbog ~ega je do{lo do stvarawa posebne eparhije srpske crkve.58 U dubrova~kim izvorima ima jo{ nekoliko hronolo{ki rasutih podataka — 1427. Dubrov~ani pomiwu u svom pismu despotu Stefanu „crkve va{e“, odnosno pravoslavne crkve u Srebrenici. Godine 1428. u gradu je ubele`en „Filip, sluga mitropolita“ kao jedan od du`nika dubrova~kog trgova~kog dru{tva, {to bi ukazivalo na postojawe mitropolitske stolice. Iste godine u Pod- zvorniku, a 1434. u Srebrenici, zapisano je ime popa Bo`i~ka, 1442. popadije Qubisave.59 Fra Ivan Kapistran, vikar fraweva~kog reda u Bosni, u svom pismu papi Kalikstu III od 4. jula 1455. navodi u osamnaest ta~aka pritu`be protiv „{izmati~kih Ra{ana“, kao i protiv „mitropolita ra{kog i drugih“ {to spre~avaju bosanske frawevce da se bosanski jeretici — patareni pre-

56 Arhiepiskop Danilo II, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih,prev.L. Mirkovi}, Beograd 1937, 35, 40; J. Radowi}, Dubrova~ka akta i poveqe I, Beograd 1934, 83–83; K. Jire~ek, Istorija Srba 1, 190; B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pe}ke crkve 1557. godine, Sarajevo 1990, 37–39. 57 M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 49–51, 54–55. 58 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 63, nap. 19; M. S. Filipovi}, Po~eci i pro{lost Zvorni~ke eparhije, 53. A. Hanxi} smatra da je re~ o Srebrenici na Rudniku, gde je odràn dràvni sabor 1426. — Tuzla, 101–103. 59 A. Veselinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e, 213, 314, 315, 465; D. Koji}-Kova~e- vi}, Gradska naseqa, 297–298; M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 90–91; B. Nile- vi}, nav. delo, 61, 63–64. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 193 obrate u „rimsku veru“. Pretpostavka je da se pravoslavno stanovni{tvo na teritoriji pod vla{}u despota u severoisto~noj i isto~noj Bosni nalazilo pod duhovnom jurisdikcijom srebreni~kog mitropolita do osmanskog osvajawa 1459. godine. Izraèno je mi{qewe da se ova eparhija mo`da uga- sila pomenute godine, ali smatramo da treba dopustiti i mogu}nost da je onanekovremebilanepopuwenaidajenastaviladapostoji.60 Iz prvih osmanskih popisa Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka vidi se da je stanovni{tvo s vla{kim statusom u svojim redovima imalo i sve- {tena lica — popove, i beleì se postojawe pravoslavnih bogomoqa na tom podru~ju. To stanovni{tvo je etni~ki pripadalo srpskom narodu, koji je u seobu kretao sa svojim sve{tenstvom. Me|u vlasima nahije Maglaj 1489. pomiwu se pop Vilak (?), zatim Dragi}, sin popa, i potom pop Vlah i wegova trojica sinova.61 U Zvorniku su jo{ 1476. popisani „Stepan, sin popa“, „Mano{ kalojor“ i „Stepan dijak“, a 1548. upisana je „ba{tina popa Radovana“.62 Pomen kalu|era sa dijakom — pisarom mogao bi da ukazuje na postojawe manastira s prepisiva~kom radionicom u neposrednoj blizini Zvor- nika, kako se vidi, ve} 1476. godine. Teritorijalno najbliì pravoslavni manastiri bili su manastir Tamna/Tavna i Papra}a, a na desnoj obali Drine — manastir Trono{a kod Loznice. Prilikom obnove Trono{e 1559, prisutan je bio i „Arsenije od Papra}e“, {to govori o bliskim vezama ova dva manastira.63 Najzna~ajniji me|u isto~nobosanskim manastirima je manastir Papra}a s crkvom Blagove{tewa, ~ije osnivawe predawe pripisuje kraqu Dragutinu. Zbog sli~nosti s Manasijom (Resavom), postoji pretpostavka da je nastao izme|u 1418. i 1513/18. Najraniji osmanski izvori pomiwu popa Radicu u selu Papra}i 1528/30, a u toku naredne decenije je podignuta crkva koja je popisana u defteru iz 1548. godine. Freske su radili prvorazredni umetnici u vreme prvog poznatog zvorni~kog episkopa Teofana (1529–1532).64

60 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 224–226; M. Jankovi}, nav. delo, 91; B. Nilevi}, nav. delo, 61–62, 89. 61 A. Handì}, Tuzla, 97–98. 62 A. Handì}, Zvornik, 169, 174. 63 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 602; V. R. Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950; O. Zirojevi}, Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke patrijar{ije do 1687, Beograd 1984, 196; T. Subotin-Golubo- vi}, nav. delo, 181. 64 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Papra}a u Bosni, Spomenik SAN 99 (1950) 96–130; V. R. Petkovi}, nav. delo, 241–242; A. Handì}, Tuzla, 111–112; Z. Kaj- makovi}, Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroisto~noj Bosni sa posebnim osvrtom na Papra}u, NS XIII (1972) 159–170; T. Subotin-Golubovi}, nav. delo, 81–83, 160–161. O vezama Papra}e i kneèvine Litvanije polovinom 16. veka — vid. M. Bo- 194 Severna Bosna 13–16. vek

Pre 1578. godine, nedaleko od Papra}e je podignut manastir Lom- nica (Lovnica) s crkvom Sv. \or|a, budu}i da je te godine nastao wegov tipik, dok wegovo osnivawe predawe pripisuje kraqu Dragutinu. Pome- nute godine u manastiru je radio ikonopisac i kwièvnik Longin, koji je naslikao trideset ikona za ikonostas i neke od fresaka. Ve} krajem 16. i po~etkom 17. veka u Lomnici postoji prepisiva~ki centar.65 U selu Sredwi Lokaw — Rudine, u nahiji Teo~ak do 1533. je podignuta crkva, koja se u popisu 1548. pomiwe kao crkva Grabova. Nedaleko odatle, u selu Tamnoj — Kr~ini, odnosno u selu Bawici najkasnije do 1587. podignut je manastir Tamna/Tavna, koji postaje sedi{te Zvorni~ke episkopije. Na osnovu starijih stilskih elemenata i sli~nosti s manastirom Trono- {om, Z. Kajmakovi} je mi{qewa da je Tamna starija od Lomnice, Ozre- na, Lipqa i Vozu}e.66 Neke podatke o pravoslavnom sve{tenstvu pruàju epigrafski spomenici, ta~nije natpisi na ste}cima, otkriveni prilikom rekonstrukcije temeqa Atik-xamije u Bijeqini, gde su bili upotrebqeni kao gra|evinski materijal. Od 12 natpisa, zanimqiv je onaj Dragosala Bolesali}a koji je „pisao“ pop Bogela Ku~evac. Na osnovu morfolo{ke analize pisma, istraìva~i su datirali spomenik u kraj 14. veka. Na drugom natpisu iz istog perioda pomiwe se „rab Teopril“, {to je vul- garizovani oblik crkvenog imena Teofil. Zabeleèno je ime jo{ jednog monaha — „rab bo`ji Georgije, a nazvan Drag(o)slav Bogo(pi)sac“, kome su sinovi podigli spomenik. Najzna~ajniji je svakako ktitorsko-nad- grobni natpis Beloslava Lu~i}a koji je sahrawen „u svoje crkve pleme- nito“, odnosno u svojoj zadu`bini. Izraèna je pretpostavka da se u selu Popovi — Zvona{ seli{te (1548), odnosno Popovi — Prokac Bije- qina (1600/04) nalazila pravoslavna crkva s manastirom o kome svedo- ~e ovi natpisi.67 U op{irnom popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. upisana su sve{tena lica i poneki crkveni i manastirski posedi, dok pojedini toponimi ukazuju na postojawe hri{}anskih bogomoqa. Radi preglednosti, podatke donosimo u narednoj tabeli.

{kov, Monasi iz Papra}e na posedima porodice Hane Despotovne u Litvi,Istra`ivawa 16, Novi Sad 2005, 67–90. 65 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Crkva Lomnica u Bosni, Spomenik SAN 101 (1951) 125–154; V. R. Petkovi}, nav. delo, 175–176; T. Subotin–Golubovi}, nav. delo, 149–150. 66 A. Hand`i}, O islamizaciji, 27; isti, Tuzla, 110–111; V. R. Petkovi}, nav. delo, 321–322; Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije, 154–159. 67 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 195

TABELA PRAVOSLAVNIH SVETILI[TA I SVE[TENIH LICA U SEVERNOJ BOSNI 1604. GODINE

Nahija Naseqe / toponim Sve{tena lica USORA Selo Ostru`nica — „drugim imenom Cr- kvica“ — dana{wa G. i D. Ostru`wa, lokalitet Spasovi{te DOBOR Selo Gorwa Ukrina (kasnije Derventa) (Pop Bogdan 1570) Pop Mile{a (1604) Selo Detlak i mahala Crnac sela Lupqanice KOBA[ Mezra Dragiwa, „crkveno zemqi{te, uìva- Kalu|er Vasilije i drugi ju je kalu|eri spomenute crkve; suvlasnici u blizini Motajice i mezre Kotovica, u blizini poru{ene tvr|ave Osivik i zemqi- {te Crkvina, s vinogradima i ~airom spomenute crkve na prostoru izme|u ~ifluka Bali-age i sela Jadovica — re~ica Osivica i toponim Namastirice, ju`no od Koba{a — dana{we selo Jadovica, na levoj obali Ukrine, preko puta Detlaka Selo Noì~ko Pop Cvitko, pop Ba~eta i — Istoimeno, na levoj obali Vrbasa wegova dva sina, Vojin i Radovan Selo Povli~ka — dana{wi Poveli} Radoje, sin popadije Selo Vija~ko Pop Vuja — dana{wi Vija~ani, ju`no od Prwavora Selo Dowa ]etojevica Pop Petar, pop Wegovan, — dana{wa êtojevica, na reci Turjanici kalu|eri crkve sveti Jovan Selo Drenova i Mravica Pop Poqakovi}, pop — dana{wa istoimena sela, jugogozapadno Zaharije od Prwavora Selo Lepenica Pop Eramija Davidov, — dana{wa G. i D. Lepenica, severno od kalu|er Avram Prwavora Mezra Zlovar „u blizini crkve“, izdvojena od ~ifluka Li{wica — nepoznato, u blizini Li{we68 Selo Dowa êloja{ka, „drugim imenom Mi- Pop Rajko jo{tica“ i mezra Bilavina — nepoznato

68 Oko 5 km jugozapadno od Li{we postoji ve}a koncentracija interesantnih toponima i hidronima — selo Crkvena, Crkveni~ki potok, potes Crkvi{te i re~ica Cr- kvena, koja se uliva u Vrbas, severnije od Turjanice. 196 Severna Bosna 13–16. vek

Nahija Naseqe / toponim Sve{tena lica MAGLAJ Selo Radenkovi}i Pop Vuka{in — nepoznato Mahala Vozu}a i Magrade Teofan, iguman manastira Vozu}e Selo Ocrkavqe sa selom Podkle~e Pop Vujica, pop Avram — dana{we prigradsko naseqe Podkle~e, ju`no od Zavidovi}a Va{ar u blizini Krive Rike, na Pavkovom katunu i drugi va{ar u blizini Vukosavqe- ve crkve — Kriva Rika je dana{wa Krivaja Zemin crkve Gostovi}i, u`ivaju ga redovnici te crkve sa jo{ deset vinograda i ~aira — manastir Gostovi} (Udrim) sa crkvom Sv. Nikole

OZREN Selo Velika Jadrina Iguman i kalu|eri crkve — potes Jadrina kosa i Jadrin potok kod sv. Nikole manastira Ozren s crkvom sv. Nikole Selo Bukovica Stojan, kalu|er crkve — dana{wa G. i D. Bukovica sv. Nikole (manastir Ozren)

Saop{teni podaci iz deftera iz 1604. odnose se na ukupno 17 pravoslavnih svetili{ta, me|u kojima se mogu identifikovati poznati manastiri poput Detlaka, Vozu}e, Gostovi}a i Ozrena, dok se za ostale mora pretpostaviti da su bili maweg zna~aja i da su, najverovatnije, bile podignute od drveta, kao najpristupa~nijeg materijala. Utvr|eno je da najstarije sa~uvane crkve-brvnare na podru~ju Bawalu~ke eparhije poti~u iz polovine 18. veka, a da su nastale na temeqima starijih gra|evina.69 Toponim Crnac, zapravo „~rnac“ ima isto zna~ewe kao „~rnorizac“ — to je sredwovekovni naziv za monaha, kalu|era, prema crnoj boji ode`de. Odatle smatramo da selo Detlak i mahala Crnac ukazuju na manastir De- tlak, koji je poznat kao prepisiva~ki centar, ali pomenut tek u tre}oj deceniji 17. veka. U wemu je Zaharije Vozu}anin 1628. pisao molitvenik, a zapis rasodera Isaije iz 1622. nastao je „u manastiru na reci Ukrini, u podkriqu Qubi}a planine“. Mogu}e je da se i „mezra Dragiwa“ odnosi na posed ovog manastira — prwavor, tako da bi se vreme wegovog zasnivawa moglo pomeriti u kraj 16. veka.70

69 Q. [evo, Manastiri i crkve brvnare Bawolu~ke eparhije, Bawa Luka 1995. 70 Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije 154; T. Subotin-Golubovi}, Srpsko rukopisno nasle|e od 1557. godine do sredine XVII veka, Beograd 1999, 125–126; Crnac — mo- Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 197

Manastir Vozu}a s crkvom danas posve}enom Pokrovu presvete Bogo- rodice, dva puta je mewao patrona — isprva je crkva bila posve}ena sv. Nikoli (do 1856. godine), zatim Sv. trojici. Ta~na godina osnivawa nije poznata, ali se na osnovu arhitektonskih obele`ja, sli~nosti s manastirom Trono{om i tzv. „podriwskom grupom“, nastanak Vozu}e sme{ta u drugu polovinu 16. veka, dok podaci o prepisiva~koj delatnosti poti~u iz tre}e decenije narednog stole}a.71 Manastir Ozren s crkvom sv. Nikole nastao je, kako se pretpostavqa, na temequ starije crkve ve} krajem 15. veka. Iz natpisa u naosu se saznaje da je pop Jovan Mari} 1587. „popatosao“ crkvu, a ìvopis je radio ~uveni pop Strahiwa iz Budimqe. U wemu je Ti- motej „Gluhi“ prepisivao 1589.72 Manastir Gostovi} — Udrim s crkvom sv. Nikole kod Zavidovi}a nastao je u drugoj polovini 16. veka.73 Jo{ dva pravoslavna manastira nastala su dosta rano. Re~ je o manastiru Lipqe s crkvom sv. Nikole, u podno`ju planine Borja, i manastiru Stupqe posve}enom sv. Mihailu, ~iji su ostaci nedavno otkriveni u selu Gorwi Vija~ani, na reci Manastirici, desnoj pritoci Ukrine. Rastojawe izme|u ova dva manastira iznosilo je 20-tak kilometara putem koji je vodio dolinom Ukrine. Tokom 17. veka u wima su postojale prepisiva~ke radionice. Tokom rata, 1696. godine, monasi manastira Stupqe pre{li su u manastir Orahovicu u Slavoniji, a oba pomenuta manastira su spaqena i opustela.74 Pa`wu istraìva~a je privukao zapis na Mineju iz 1612. godine, nastao u manastiru Lipqu, u kome se pomiwe mitropolit dabarski kir Teo- dor, iguman osovi~ki kir Hristofor jeromonah i starac lipqanski kir Gerasim jeromonah.75 Kako je ve} naslu}eno, manastir po imenu Osovica trebalo bi da se nalazi u dolini istoimene re~ice, koja se malo nizvodno od Koba{a uliva u Savu.76 Op{irni defter iz 1604. potvr|uje wegovo postojawe — pomiwe se zemqi{te koje pripada nekoj crkvi, neimenovanoj, a nalazi se u blizini planine Motajice i poru{ene tvr|ave „Osivik“ i zemqi{ta Crkvena. Na topografskoj karti je ubeleèn toponim Namasti- nah i Crn~a kao manastirsko selo — A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici,OPXVI (2003) 10. 71 M. S. Filipovi}, Manastir Vozu}a; Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije, 154; T. Subotin–Golubovi}, nav. delo, 113–114. 72 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren, 89–124; A. Handì}, Tuzla, 113; T. Subotin-Golubovi}, nav. delo, 156–157. 73 M. S. Filipovi}, Manastir Udrim ili Gostovi}. 74 Q. [evo, nav. delo, 23–25, 36–39, Q. Srdi}, Manastir Stupqe,NS1(Bawa Luka 1999) 59–67. 75 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 999. 76 Q. [evo, nav. delo, 37–38. 198 Severna Bosna 13–16. vek rica, na levoj obali Osivice, oko sedam kilometara ju`no od Koba{a, pa bi se lokacija ove gra|evine mogla upravo tu ubicirati.77 Istorija organizacije srpske pravoslavne crkve zapadno od Drine nakon 1459. godine, delimi~no je poznata. S kraja 15. veka sa~uvan je ferman Bajazita II od 17. avgusta 1498, kojim je sultan naredio kadijama Novog Brda i Srebrenice da ispitaju tu`bu stanovnika pomenutih naseqa. Oni su se àlili sultanu da „do sada patrijarsi i mitropoliti nisu uobi~avali da se mije{aju kod na{ih sve}enika; sada su me|utim do{li i uzeli su im novac i (time) u~inili nasiqe i nepravdu, {to nije bilo uobi~ajeno, (jer) wihov obred i vjera ne vrijede me|u nama…“. Ovo je hronolo{ki najstariji dokument o sukobu pravoslavne i katoli~ke crkvene organizacije na ovom prostoru.78 Na osnovu poznijih izvora se saznaje da je 1529–1532. zvawe zvorni~kog episkopa nosio Teofan, bosanski episkop bio je Marko, a hercegova~ki Maksim. Wihova imena se pomiwu u vezi sa otporom smederevskog mitropolita Pavla protiv podvrgavawa srpske crkve Ohridskoj arhiepiskopiji, u ~emu je on uìvao podr{ku smederevskog sanxakbega Meh- med-bega Jahjapa{i}a. Verovatno je i episkop Teofan uìvao podr{ku zvorni~kog namesnika, tako da je i posle 1532. godine wegova eparhija nastavila da postoji.79 Mi{qewa o poreklu Zvorni~ke episkopije su podeqena. M. S. Fili- povi} je smatrao da weno poreklo vodi od Ariqsko-moravi~ke, odnosno Grada~ke episkopije, ~emu bi u prilog govorila i sna`na narodna tradicija o kraqu Dragutinu i wegovoj porodici kao ktitorima podriwskih manastira — Ra~e, Trono{e, Lovnice, Tavne i Papra}e.80 Radmila Tri~kovi} je smatra produètkom Ma~vanske episkopije, a sam nastanak episkopije dovodi se u vezu s delatno{}u mitropolita Pavla Smederevskog, i ovo mi- {qewe preuzima Boris Nilevi}.81 Ne treba, me|utim, iskqu~iti ni tre}u mogu}nost, sasvim u skladu sa stavom osmanske dràve — Zvorni~ka episkopija mogla je da predstavqa obnovqenu Srebreni~ku, dakle staru episkopiju, samo pod novim imenom, {to ne bi bilo neuobi~ajeno. Dabro-bosanska episkopija, kojoj je

77 Karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Poèga, Vojno-geografski institut, 1930, dopuweno 1961. 78 V. Bo{kov, Turski dokumenti o odnosu katoli~ke i pravoslavne crkve u Bosni, Hercegovini i Dalmaciji (XV–XVII vek), Spomenik SANU 131, Odeqewe istorijskih nauka kw. 7 (1992) 8, 13. 79 P. Kosti}, Dokumenti o buni smederevskog episkopa Pavla protiv pot~iwavawa Pe}ke patrijar{ije Ohridskoj arhiepiskopiji, Spomenik SKA 56 (1922) 37; B. \ur|ev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964, 112–118; M. S. Fili- povi}, Po~eci i pro{lost, 73–76; A. Handì}, Tuzla, 113–115; E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak, 273–277. 80 M. S. Filipovi}, nav. delo, 68–72. 81 R. Tri~kovi}, Srpska crkva sredinom XVII veka, Glas SANU 320, Odeqewe istorijskih nauka kw. 2 (1980) 122–123; B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva, 76. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 199 pripadala Papra}a, nastala je {irewem jurisdikcije stare Dabarske episkopije na podru~je zapadno od Drine. Weno sredi{te je bilo prvo u manastiru sv. Nikole u Bawi kod Priboja (do 1575).82 Duhovna jurisdikcija Bosanske, Hercegova~ke i Zvorni~ke episkopije pratila je razvoj osmanske upravne organizacije, {to je sasvim razumqivo i opravdano. Sultani su patrijarsima i mitropolitima izdavali berate da ubi- raju od frawevaca i katolika crkvene da`bine, iste kao one koje su bile obavezne za pravoslavno sve{tenstvo i ìvaq, ali su, s druge strane, u slu~aju tu`be protiv ove prakse, izdavali katolicima za{titne fermane. Sultan Bajazit II je 1499. potvrdio frawevcima u Srebrenici privilegije koje im je 1463. dao wegov otac, Mehmed II, prilikom osvajawa ovog grada.83 Dvostruki stav Porte moè se objasniti ~iwenicom da katoli~ka crkva nije bila hijerarhijski organizovana u Osmanskom carstvu na na- ~in kako je to bilo u~iweno s pravoslavnom. Naime, crkvena organizacija je organizovana kao mukata — dràvno dobro koje se daje u zakup, tako da zakupnik (patrijarh, mitropolit, episkop) ima ta~no utvr|ene obaveze prema fisku. Za dràvu je bilo veoma bitno da svi nemuslimani (zimije) pla}aju crkvene poreze, a najve}i wihov deo i{ao je za dobijawe berata koji su omogu}avali obavqawe duhovne slu`be. Crkva je bila obavezna da plati dve vrste da`bina — pe{ke{, za dobijawe berata u slu~aju svake personalne promene, kako u crkvenoj jerarhiji, tako i na osmanskom prestolu, i kesim — godi{wi danak. U slu~ajevima kada su se katolici organizovano pobunili protiv ovakvog na~ina oporezivawa, Porta je tada rea- govala, ali bi se ranija praksa veoma brzo uspostavila. Tako je dabro-bosanski mitropolit bio i poglavar „piskopije Crkve duhovnika Latina“, pod ~iju su jurisdikciju polovinom 17. veka potpadali fraweva~ki manastiri s crkvama.84

82 I. Ruvarac, Ne{to o Bosni dabarskoj, 40–261; R. Tri~kovi}, nav. delo, 120–121. Up: M. Jankovi}, Mile{evska mitropolija,u:Mile{eva u istoriji srpskog naroda, Beograd 1987, 150–152. Autorka smatra da je despot Stefan premestio sedi{te dabarske episkopije u manastir Mile{evu, koja postaje potom sedi{te mile{evske mitropolije. Nakon stradawa manastira od osmanske vojske 1459, sedi{te se mo`da preme{ta u Fo~u. Naslednica mile{evske mitropolije bila je hercegova~ka mitropolija, ~ije su se granice poklapale s teritorijom Hercegova~kog sanxaka. 83 Bosanski frawevci su, navodno, prilikom osvajawa Bosne, 28. maja 1463, dobili za{titnu povequ — ahd-namu od sultana Mehmeda II, kojom im je garantovana sloboda veroispovesti i li~na bezbednost. Diplomati~kom analizom je utvr|eno da je postoje- }i „original“, koji se ~uva u Fojni~kom manastiru, falsifikat sa realnim istorijskim sadr`ajem, nastao na osnovu autenti~nog dokumenta Bajazita II iz 1483. godine. — V. Bo{kov, Pitanje autenti~nosti fojni~ke ahd-name Mehmeda II iz 1463. godine, GDI BiH 28–30 (1977–79) 87–105. 84 V. Bo{kov, Turski dokumenti,5;R.Tri~kovi},Srpska crkva, 66, 74, 120. O pojmu zimija vid. A. Foti}, Izme|u zakona i wegove primene,u:Privatni `ivot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 27–71. 200 Severna Bosna 13–16. vek

BOSANSKA CRKVA

Ostavqaju}i po strani kompleksno pitawe postanka, karaktera i razvoja doma}e, jereti~ke bosanske crkve, predstavi}emo samo podatke koji se direktno odnose na prostor severne Bosne. Neposredna svedo~anstva izvora su zaista malobrojna, i ti~u se trgovine robiwama, koje su u drugoj polovini 14. veka prodate Dubrov~anima i kupcima iz drugih gradova. Me|u 13 slu~ajeva robiwa iz Usore, samo za wih dve se eksplicitno navodi da su patarenke, a za jednu se kaè da je „de genere servorum“. Kao i u slu~aju prodaje robiwa krajem 13. veka, i ovda se uo~ava ~iwenica da sve pomenute robiwe imaju izrazito slovenska imena: Dragoslava, Radoslava, Budislava, Pribi- slava, Bogoslava, Milosava, i robiwa po imenu slovenski Gojna, a latinski Simona. Wihovi o~evi tako|e nose upe~atqivo slovenska imena, poput Ve- selko, Radoslav, Mojmil, Medo{, Radoje, Vukoslav.85 O tome da se ipak samo na osnovu li~nih imena nije odre|ivala pripadnost jereti~koj bosanskoj crkvi, svedo~i i odluka dubrova~kih organa iz 1393. godine. Tri robiwe po imenu Grlica, Stojka i Tvrdislava izjavi- le su pred dubrova~kim knezom i sudijom da su kr{tene hri{}anke i ro|e- ne od hri{}ana, dok je wihov vlasnik tvrdio da ih je kupio kao patarenke. Sud je, me|utim, utvrdio da je oblast gde su one ro|ene i odakle su bile od- vedene — „contrata catholica“, i stoga je doneo presudu o wihovom osloba|a- wu.86 Druga stvar koja je zanimqiva jeste upravo razlikovawe odre|enih pravovernih oblasti u okviru bosanske dràve, na osnovu ~ega je i doneta pomenuta odluka dubrova~kog suda. Najve}i broj sa~uvanih primera prodaja robiwa ima odrednicu porekla „iz Bosne“, i pod ovim nazivom se najverovatnije podrazumevao sredi{wi deo dràve — „zemqa“ Bosna. Kao druge teritorijalne odrednice ~e{}e se javqa „zemqa“ Drina, a po jedanput ùpa Tilava, i gradovi Srebrenik, Olovac, Podvisoki. Iz polovine 15. veka sa~uvan je podatak da je jedan od poslanika vojvode Petra Diwi~i}a u Dubrovniku bio izvesni Radowa „crestianin“. To se moè dovesti u vezu sa savremenim podacima o dubrova~koj trgovini, jer je selo Qupskovo, gde se nalazila karavanska stanica i ku}e patarena, pripadalo upravo oblasti Diwi~i}a.87

85 M. Dini}, Iz Dubrova~kog arhiva, III, Beograd 1967, br. 30, 39, 47, 48, 52, 63, 84, 105, 119, 170, 176, 181, 182. 86 Isto, br. 161. 87 M. Dini}, Iz Dubrova~kog arhiva, III, br. 28, 29, str. 229; isti, Za istoriju rudarstva, I, 34; isti, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina,u:isti,Srpske zemqe, 314, 315, 321–322. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 201

ISLAMIZACIJA

Proces islamizacije na tlu severne Bosne je sloèn fenomen koji nije tekao pravolinijski, niti ujedna~enim tempom, ve} je zavisio kako od lokalnih prilika, tako i od ja~ine i kvaliteta osmanske uprave. Period od osmanskog osvajawa do kraja 16. veka pripada, kako su to istraìvawa ovog i drugih podru~ja pokazala, jo{ uvek po~etnoj fazi islamizacije, koju karakteri{u neke op{te pojave zajedni~ke za ~itav evropski prostor Osmanskog carstva. Ve} saop{teni podaci o islamizaciji potomaka Ko- tromani}a (Hristi}a — [aban~i}a) i velika{kih porodica Kova~evi}a i Stan~i}a, svedo~e o te`wi nekada{we vlastele da primawem vere osvaja~a i prelaskom u sloj askera zadrè ili ~ak unaprede svoj dru{tveni i socijalni status, {to je op{ta pojava u svim osvojenim zemqama. Re~ je o pripadnicima druge i tre}e generacije nekada{we bosanske vlastele: Mahmud, sin Kova~evi}a, sin Radoja Stan~i}a, potomka usorskog vojvode Tvrtka Stan~i}a — Daut, i wegovi sinovi Mehmed i Kurd.88 Tako|e, utisak je stranih izvora, a i rani osmanski izvori beleè, da se prilikom osmanske ofanzive 1463. ve}ina bosanskih gradova predala bez borbe, odnosno da su vojni zapovednici garnizona u sporazumu sa osvaja~ima otvarali kapije tvr|ava.89 Poneko ime je zabeleèno, kao recimo pomenuti Mahmud Ungurus, neofit poreklom iz Ugarske koji je predao grad Novi na Savi i pre{ao na islam pa je ubeleèn pod novim imenom. O daqoj sudbini kneza Ivani{a i kneza Stjepana koji su 1476. predali Doboj za sada se ni{ta ne zna. Broj hri{}anskih spahija — potomaka doma}e vlastele, koji je prema popisu 1468/69, iznosio ~ak 82%, do kraja 16. veka se drasti~no smawuje i oni ubrzo nestaju. Pored vlastele, na islam su prelazili ratni zarobqenici, kako bi stekli uslov da jednom mo`da budu oslobo|eni od strane svojih vlasnika, kao i oni koji su odvedeni tokom dev{irme. Najve}em delu pokorenog stanovni{tva bio je namewen status raje, i ako nije vr{io neku posebnu slu- `bu prema dràvi (vlasi, martolosi, vojnuci, derbenxije, tuzxije, maden- xi), tek prihvatawem islama mogao je da znatno olak{a svoj ekonomski po- loàj, bilo da se bavi zemqoradwom ili da je prelaskom u grad po~eo da se bavi zanatstvom i trgovinom. [irewu islamizacije doprinosilo je odsustvo jakih crkvenih organizacija i parohijalnog sve{tenstva.90

88 A. Handì}, Nahija Brod, 385–386; isti, Tuzla, 39–40; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 101. 89 M. [unji}, Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463), 157. 90 N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji, 158–159; isti, Osvrt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 202 Severna Bosna 13–16. vek Kasabe, kao dominantno muslimanske sredine, svojom unutra{wom strukturom, teritorijalnom, privrednom i verskom segregacijom, bile su zna~ajni centri islamizacije. Stoga je proces urbanizacije tokom 16. veka imao za posledicu i brì tempo islamizacije.91 S obzirom na to da je osnivawe glavnih xamija u naseqima stajalo na po~etku ovog procesa pretvarawa u kasabe, o tome }e biti re~i u poglavqu o tipologiji naseqa, gde }e se analizirati i hronologija urbanizacije na prostoru severne Bosne. Islamizacija stanovni{tva s vla{kim statusom u direktnoj je vezi sa ukidawem ekonomskih povlastica i wihovim pretvarawem u obi~nu raju, od ~ega su naravno bili izuzeti knezovi i primi}uri. Prema podacima iz popisnih deftera Zvorni~kog sanxaka iz prve polovine 16. veka, procenat islamizacije se pove}ava prelaskom vla{kog — sto~arskog stanovni- {tva na zemqoradwu.92 îni se da su od presudnog zna~aja za islamizaciju raje na prostoru Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka bili privredni razlozi, ta~nije, glad i egzistencijalna ugroènost. Ukidawe vla{kog statusa, odnosno pla}awa filurije i prelazak na pla}awe xizje, bilo je znatno ve}e finansijsko optere}ewe za hri{}ansku porodicu. Tome treba dodati i u{ur sa salarijom ({to iznosi najmawe 13% prinosa), mladarinu, ov~ari- nu i razne druge da`bine. Sve to je predstavqalo veliki pritisak na slabo razvijenu agrarnu proizvodwu, koja u proseku nije zadovoqavala egzi- stencijalni minimum od 300 kg ìta godi{we po glavi stanovnika.93 O te{kom stawu koje bi moglo da bude motiv za prelazak na islam govori se ve} u kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1542. godine. Prelaskom sa sistema pla}awa poreza odsekom na pla}awe desetka sa salarijom, zakup- nici ~ifluka na{li su se u nezavidnom poloàju, pa su se potuìli popisiva~u slede}im re~ima: Na{i krajevi su ve}im dijelom godine hladni i ki{oviti predjeli, a spahije ne dolaze da na vrijeme pokupe desetinu od prihoda koje imaju na na{im ~iflucima pa stoga na neka gumna i na neke njive padne snijeg i mraz pa nastane op}a {teta na{im proizvodima. Na kraju je zakqu~eno: Budu}i da se ve}ina spomenutih zemalja nalazi na opasnim mjestima, koja se grani~e s neprijateljskim teritorijem,—one se ne mogu obra|ivati i ziratiti kako treba pa je odre|eno da kao naknadu za desetinu (bedel-i uôur) pla}aju na svaki ~ifluk neki iznos u novcu uz pristanak njegova vlasnika i prema podnosivosti zemlji{ta. A kad se mognu kako treba ziratiti i obra|ivati, neka onda pla}aju njihovu desetinu i salariju i taksu na mlinove i desetinu na livade po obi~aju i prema kanunu. O zloupotrebama emina, suba{a, timarnika i drugih spahija prilikom

11 (1976) 401–403; isti, Islamizacija Bosne u prva dva desetlje}a osmanske vlasti, POF 41 (1991) 53–65. 91 A. Handì}, O islamizacijii;isti,Tuzla, 117–142. 92 A. Handì}, O islamizaciji, passim. 93 N. Moa~anin, Islamizacija selja{tva u Bosni, 53–63. Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 203 prikupqawa poreza govori se i u kanun-nami Zvorni~kog sanxaka iz 1548, gde se izri~ito kaè da: raja usljed tih te{ko}a preko mjere zlopati i da ~ak mnogi zbog toga bjeè.94

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Prelazak osmanskih robova i robiwa

94 Kanuni i kanun-name, 68–69, 118.

TIPOLOGIJA I MRE@A NASEQA

Osnovna tri tipa naseqa na tlu sredwovekovne bosanske dràve bili su grad, trg i selo, o ~ijim funkcijama i strukturi je stvorena obimna literatura u istorijskoj nauci.1 Naàlost, znatno je ve}i broj neidenti- fikovanih arheolo{kih ostataka utvr|enih naseqa nego {to je o wima sa- ~uvano pisanih podataka. Najbrojnija su, nesumwivo, bila seoska naseqa o kojima postoji najmawe pisanih svedo~anstava iz perioda sredweg veka. Podaci osmanskih izvora su dosta poznijeg postawa, iz vremena kada su se naseqa nalazila u procesu promene svoje fizionomije, poprimaju}i novi, orijentalni oblik. Tada su neka sredwovekovna naseqa s promenom svoje funkcije promenila i svoj status. U pogledu seoskih naseqa, izvori ove provenijencije pruàju dragocenu toponomasti~ku gra|u koja, u meri u kojoj pomenuta sela mogu i danas da se identifikuju, svedo~i o kontinuitetu naseqenosti podru~ja na{eg prou~avawa. Na samom po~etku razmatrawa o naseqenim mestima neophodno je na- praviti okvirnu klasifikaciju naseqa sredwovekovnog i osmanskog perioda, uprkos nekim nepoznanicama nastalim usled nedostatka i nepreciznosti u prevodu izvorne gra|e. Svrha ovog postupka jeste da se omogu}i posmatrawe urbanog razvitka naseqa, u pravcu porasta ili opadawa wihovog zna- ~aja i promene statusa, kontinuiteta ili diskontinuiteta funkcije. Pre zavr{ne komparacije prostornog rasporeda urbanih naseqa u sredwovekovnom i ranom osmanskom periodu potrebno je ocrtati mreù najzna~ajnijih gradskih naseqa — „centralnih mesta“ i utvrditi wihov me|usobni odnos.

1 St. Novakovi}, Grad, trg, selo. K istoriji re~i i predmeta koji se wima kazuju,u:isti,Iz srpske istorije, Beograd — Novi Sad 1966; isti, Selo, Beograd 19653;D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa; S. ]irkovi}, Urbanizacija kao tema srpske istorije,u:Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek),Odeqeweza istoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 9–19; vid. Varo{, Grad, Selo, u: LSSV; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 167–183, sa izvorima i literaturom. 206 Severna Bosna 13–16. vek

GRADSKA NASEQA „CENTRALNOG TIPA“ Kao {to smo u prethodnom istraìvawu na primeru „zemqe“ Dowi Kraji u~inili, i ovde }emo poku{ati da gradska naseqa na tlu severne Bosne — Usore i Soli, sagledamo unutar mreè naseqa i utvrdimo da li postoje neke doslednosti ili neki odre|eni model rasporeda, i {ta je presudno uticalo na pojavu gradskih naseqa. Pojedina~no uzev{i, najuù gradsku oblast — „kotar“ ili „ùpu“ ~inila su seoska naseqa u wihovoj neposrednoj okolini — na maksimalno 20-tak kilometara udaqenosti. Ona su ~inila agrarno zale- |e, osnovu postojawa i funkcionisawa grada. Shodno svojim upravnim, privrednim i vojnim funkcijama, gradska naseqa se mogu rangirati i sagledati u okviru me|usobnog prostornog odnosa koji se ogleda u razdaqini koja ih je odvajala. U Ugarskom kraqevstvu je zakonom bila propisana distanca od dve, ~etiri i osam budimskih miqa, tj. 16, 32 i 64 kilometra, s obzirom na veli- ~inu privredne oblasti pojedinih gradova. To zna~i da je najve}im privrednim centrima pripadala naj{ira oblast, pre~nika ve}eg od 120 kilometara. U wihovoj oblasti mogla su da postoje samo naseqa nièg ranga — mawi gradovi, trgovi i sela (sa periodi~nim/sedmi~nim trgovima i bez wih). Ovakav model teritorijalnog rasporeda naravno treba modifikovati s obzirom na prirodno-geografske osobine terena i ekonomske prilike, ali moè da po- sluì kao osnova daqeg posmatrawa.2 U pogledu urbane istorije sredwovekovne bosanske dràve mogu}e je izdvojiti nekoliko perioda. Najstariji i po~etni period zavr{avao bi se pojavom rudarskih gradova tokom vladavine bana Stjepana II Kotromani}a (1322–1353).3 Ostaje pitawe u kakvom su odnosu bili stari, protourbani centri i centri ùpa prema novoj urbanoj organizaciji koja je stvorena u narednom periodu, a koja je po~ivala na razvoju rudarstva i trgovine.4 Ur- banizacija, naravno, nije bila ravnomerna, odnosno nije zahvatila podjednako ~itavu teritoriju bosanske dràve, znatno pro{irene u doba bana

2 A. Kubinyi, Einige Fragen zur Entwicklung des Stadtenetzes Ungarns in 14. und 15. Jahrhundert,u:Hrsg. H. Stoob, Die Mittelalterliche Stadtebildung im Sudostlichen Europa, Bohlau Verlag, Koln / Wien 1977, 164–183; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 290–296. 3 S. ]irkovi}, The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of the Balkans from the 13th to the 16th century, u: Precious Metals in the Age of Expansion. Stut- tgart 1981, 41–69 (= Proizvodwa zlata, srebra i bakra u centralnim oblastima Bal- kana do po~etka Novog veka, u: Rabotnici, vojnici, duhovnici, 79–103; D. Kova~evi}, Le role de l’industrie miniere dans le developpment de centres economiques en Serbie et en Bo- snie, pendant la premiere moitie du XVe siecle,u:La Ville Balkanique XVe–XIX ss, Studia Balcanica 3 (1970) 133–138 (= u: ista, Gradski `ivot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 219–327; ista, Gradska naseqa, 31–39, 55 i daqe. 4 Za podru~je Ugarskog kraqevstva vid. K. Zende, Continuity and Change: the Emer- gence of a Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, (15.02.2007). Tipologija i mre`a naseqa 207

Stjepana ÇÇ. Pripajawe doline Neretve i trase anti~ke komunikacije Via Narente, podstaklo je ve}u frekvenciju izvandràvne trgova~ke razmene (long-distance trade, Fernhandel). To se prvenstveno odnosi na lukrativnu robu kao {to su plemeniti metali, naro~ito srebro. Potom, pro{irewe bosanske dràve ka istoku i jugoistoku na Polimqe, Trebiwe i Konavle, tako|e je zna~ilo preuzimawe kontrole nad izuzetno zna~ajnim putnim ko- munikacijama, prvenstveno Via Drine.5 Poloàj gradskih naseqa severne Bosne, wihova arhitektura i podaci pisanih izvora, ukazuju na to da je re~ pre svega o „tvr|avskim“ gradovima — brdskim utvr|ewima (nem. Hohenburg), kod kojih dominira vojno-strate{ka uloga i koji su se razvili od tvr|ava.6 Dobor, Doboj, Te{aw, Maglaj i @ep~e obezbe|ivali su glavni magistralni put dolinom Bosne, dok su Gra~ac, Soko i Srebrenik branili prelaz preko Majevice. U is- to~nom delu, u Podriwu, takvu funkciju su imali Teo~ak i Zvornik. Osim u Zvorniku, ni u jednom gradskom nasequ nije postojala kolonija dubrova~kih trgovaca, niti su sa~uvani izvorni podaci o wihovoj zna~ajnijoj ekonomskoj ulozi. Naprotiv, sve vesti se odnose na doga|aje i okolnosti u kojima je do izraàja dolazila wihova vojno-odbrambena funkcija. O tome svedo~i i urbana topografija i arhitektura, kod koje se izdvaja gradska tvr|ava na strate{ki pogodnom i visinski dominiraju}em poloàju, dok se podgra|e — trg nalazi na povoqnijem privredno-saobra}ajnom mestu, na re~nom prelazu i na raskrsnici puteva. Postojawe jakog utvr|ewa delo- valo je privla~no za trgovce i zanatlije da se nasele u wihovoj blizini, i to je bio na~in formirawa podgra|a — varo{i ovih gradova. Odsustvo podgra|a kao zna~ajnih trgova~ko-zanatskih centara {ire okoline, s druge strane, moè da ukazuje na postojawe nekoliko mawih centara — naseqa, od kojih svako ispuwava po neku privrednu funkciju, a nalaze se na relativno maloj udaqenosti. Tu pre svega mislimo na trgove — varo{i (oppida) i na nedeqne seoske trgove, koji su bili znatno brojniji od gradskih centara, ali o kojima ima najmawe podataka u sa~uvanim izvorima. Wihova glavna funkcija je bila da popuwavaju mreù naseqa izme|u urbanih centara, deluju}i kao posrednici u trgova~koj razmeni, a poneki su mo-

5 K. Jire~ek, Trgova~ki putevi i rudnici, 292–296; G. [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, 43–52, 53–59; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 42–53; ista, Privredni razvoj, 100–105, 110–113. 6 I. Bojanovski, Einige Ergebnisse in der Erforschung mittelalterlicher Burgen in Bo- snien mit besonderer Beachtung der Transformation der Burgen in Artilleriefestungen, Balca- noslavica 7 (1978) 71–100; M. Popovi}, Uticaj pojave topova na razvoj odbrambenih sistema srednjovekovnih gradova u Bosni, Zbornik referata me|unarodnog simpozijuma „Bosna i Hercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoisto~noj Evropi“, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo 1989, 99–110; isti, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 37. 208 Severna Bosna 13–16. vek `da bili specijalizovani u pogledu neke proizvodne aktivnosti (proizvodwa soli, vina, sto~arstvo i prerada sto~arskih proizvoda i sl.).7 Ne mawe zna~ajno jeste da se na osnovu politi~ke i ekonomske istorije name}e zakqu~ak da su Usora i Soli predstavqale periferne teritorije u odnosu na razli~ite politi~ke i kulturne centre kroz ~itavu istoriju. Za rani period, centar je bila Vizantija (Konstantinopoq), potom nemawi}ka Srbija (Ras, Prizren, Skopqe, Kru{evac, Beograd, Smedere- vo), Ugarska kraqevina (Budim) i Osmansko carstvo (Carigrad). Posma- trano i unutar granica sredwovekovne bosanske dràve, Usora i Soli su imale periferni poloàj u odnosu na dràvni centar. U obzir svakako treba uzeti i ~iwenicu da dràva Kotromani}a nije bila visoko centra- lizovana, ve} su prostrane istorijske oblasti — „zemqe“ imale prili~no zaseban poloàj i ìvot. To je bilo uslovqeno kako razvojem feudalnih odnosa, tako i prirodno-geografskim karakteristikama ovog prostora. Centar „zemqe“ Bosne — „Kraqeve zemqe“, bio je od polovine 14. veka grad Visoko, da bi se pred sam kraj sredwovekovne dràve pomerio u grad Jajce, nekada{we sedi{te „zemqe“ Dowi Kraji i prestonicu hercega Hrvoja Vuk~i}a. Na jugozapadu se razvio grad Livno — centar „Zapadnih strana“, kao posrednik u trgovini s primorskim gradovima, pre svega sa Splitom. Sedi{te nekada{we Humske zemqe i potom jedna od prestonica hercega Stefana Vuk~i}a bio je grad Blagaj na Buni. U gorwem Podriwu — „zemqi“ Drini, gde su se prostirali mati~ni posedi Hrani}a — Vuk~i}a nalazila se Fo~a, a u sredwem Podriwu se veoma rano razvila Srebreni- ca, zahvaquju}i intenzivnoj rudarskoj eksploataciji. Nizvodno od we, grad Zvornik je nastao na pogodnom prelazu preko reke i strate{koj ta~ki za ~itavo Podriwe. Prema ugroènoj granici na severu utvr|eni su Soko, Srebrenik i Teo~ak, brane}i dolinu Spre~e i Drine. Iako o ekonomskom zna~aju Te{wa nema sredwovekovnih svedo~anstava, wegova upravna uloga kao sredi{ta Usore, svrstala ga je u red centralnih naseqa. Posmatrawe me|usobne udaqenosti ovih naseqa pruì}e nam uvid u wihov prostorni raspored i maksimalno rasprostirawe wihovih privrednih oblasti, u okviru kojih su postojala naseqa nièg ranga. Prika- zana situacija odgovara prilikama poznog sredweg veka tokom prve polovine 15. veka. Distance izme|u pojedinih naseqa predstavqene su na te- matskoj karti i posluì}e nam kao osnova za daqu analizu. Posebno pa- `qivo bi}e sagledane vrste i raspored naseqa na tlu severne Bosne, i wihov odnos prema naseqima susednih oblasti i dràva. Iznos kilometara je uslovno ta~an, s obzirom na tada{we vrste puteva, ali je wihova trasa samo mestimi~no odstupala od savremenih komunikacija. Navedene brojke malo

7 E. Fugedi, Die Ausbreitung der stadtischen Lebensform — Ungarns oppida im 14. Ja- hrhundert,u:Stadt und Stadtherr im 14. Jahrhundert. Entwicklungen und Funktionnen, Hrsg. W. Rausch, Linz/Donau 1972, 165–192. Tipologija i mreà naseqa 209 ipa t c entralnog Naseqa — 5 Karta 210 Severna Bosna 13–16. vek 1848Œ itteleuropa M von œMarschkarte — 6 Karta Tipologija i mreà naseqa 211 bi zna~ile ukoliko se ne bi pretvorile u vreme potrebno da se ove distance savladaju. Brzina pe{aka se razlikovala od brzine kowanika, naro~ito gla- snika, ali veoma malo od jaha~a, zapravo pratioca u trgova~kom karavanu. Pe{ak je putovao brzinom od 3,5 do 6,5 km na ~as, u zavisnosti od podloge terena i uspona, kao i duìne pe{a~ewa i vremenskih prilika. Brzina kowanika — vojnika u mar{u, na umerenom terenu i uslovima puta, bila je oko 4,8 km/~as. Prema prora~unima za osmansku vojsku u 16. veku, ona je u poho-

TABELA ODNOSA RAZDAQINA I VREMENA PUTOVAWA

Gradovi Savremena Austrijske Procena vremena pri udaqenost miqe (1848) prose~noj brzini km A. m.= km od 4,8 km/~

SREBRENIK — VISOKO 130 — 27 sati

SREBRENIK — SOLI GORWE 50 5,3 = 42,2 km 9 sati

SREBRENIK — SOKO 30 — 6 sati

SREBRENIK — TEO^AK 40 9,2 = 70 km 14,5 sati

SREBRENIK — BR^KO 50 — 10,5 sati

SREBENIK — ILOK 110 — 23 sata

PRELAZ NA SAVI — DOBOR –VISOKO 220 — 46 sati

ZVORNIK — SREBRENICA 70 7,9 = 60 km 12,5 sati

ZVORNIK — TE[AW 140 — 29 sati

ZVORNIK — SOLI GORWE 60 6 = 45,5 km 9,5 sati

ZVORNIK — SREBRENIK 90 11,2 = 85 km 18 sati

ZVORNIK — TEO^AK 40 4,9 = 37,2 km 8 sati

ZVORNIK — BIJEQINA 60 6,7 = 51 km 10,5 sati

ZVORNIK — RA^A — DMITROVICA 110 13,7 = 104 km 22 sata

ZVORNIK — DMITROVICA — ILOK 150 — 31 sat

ZVORNIK — VAQEVO 100 10,6 = 80,4 km 17 sati

TE[AW — SREBRENIK 80 10,1 = 76,6 km 16 sati

TE[AW — DOBOR 60 7,4 = 56 km 12 sati

TE[AW — \AKOVO 100 — 21 sat

TE[AW — BROD 90 9,7 = 73,6 km 15 sati

TE[AW — SOKO 50 — 10,5 sati

TE[AW — DOBOJ 20 3 = 23 km 5 sati

TE[AW — MAGLAJ 20 3 = 23 km 5 sati

TE[AW — @EPÊ 20 4,5 = 34 km 7 sati 212 Severna Bosna 13–16. vek du, pod teretom opreme, mogla najvi{e da izdrì oko ~etiri i po sata mar- {irawa, tako da bi wen maksimalni dnevni u~inak bio 22 kilometra.8 U prilog ovoj tabeli donosimo tematsku kartu s broj~anim podacima o vremenu koje je vojska trebalo da utro{i prilikom savladavawa odre|e- nih razdaqina izme|u naseqa severne Bosne, prema podacima iz 1848. godine. Brojevi na karti predstavqaju udaqenost izme|u pojedinih mesta, ali je ona izraèna u austrijskim miqama, po sistemu: 1 miqa = 4.000 be~kih hvati = 24.000 be~kih stopa = 7.585,7 m.9 Podaci iz tabele i na{e karte centralnih naseqa dopu{taju da se formuli{e nekoliko zapaàwa. Kao prvo, prime}uje se da grad Visoko uìva vrlo za{ti}eni poloàj u odnosu na dràvne granice, budu}i da je od wih udaqen od 150 do 220 i vi{e kilometara. Kada se ove razdaqine pretvore u vremenske iznose, 30 do 40 sati, to je zna~ilo i vi{e od sedam dana putovawa. Takva distanca je pruàla mogu}nost pravovremenog organizovawa odbrane, naravno, u uslovima kada je dràvna vlast funkcionisala. Uda- qenost od ve}ih ekonomskih centara u drugim oblastima — „zemqama“ bosanske dràve tako|e je dopu{tala gradu Visokom da mawe-vi{e nesmetano vr{i ulogu centralnog naseqa. Do Te{wa i Srebrenika put je iznosio 130, a do Zvornika i Srebrenice — 150 km. Na trostruko mawoj udaqenosti nalazili su se najva`niji rudarski centri u „Kraqevoj zemqi“ — Hvojnica se nalazila na 40, a Olovo na 50 km od stolnog mesta. Iz Dubrovnika do Podvi- sokog najkra}e putovawe zabeleèno u 15. veku trajalo je pet, a najduè 13 dana, pa bi sredwe trajawe puta iznosilo {est i po dana.10 Od Kotora do Carigrada pismo je putovalo prose~no 18 do 22 dana.11 Sli~no Visokom, Te{aw je tako|e bio dosta udaqen od dràvnih granica, kao i od drugih ekonomskih centara — po 140 km prema Jajcu i Zvorni- ku, a do „brodova“ na Savi u Brodu, Dubo~cu i Koba{u — 80–100 km, {to je zahtevalo vi{e od 16 sati putovawa. Ono {to je, me|utim, sasvim uo~qivo jeste izuzetno mala distanca izme|u Te{wa — Doboja — Maglaja — @ep~a, od nekih 20–30 kilometara, odnosno pet do sedam sati putovawa. Takva gustina je sigurno onemogu}avala ve}i ekonomski razvoj ovih naseqa pojedi-

8 Od Jedrena do Ostrogona, osmanska vojska je provela 52 dana u mar{u i 67 dana u odmoru, {to je ukupno trajalo 119 dana, dok je pre|ena distanca iznosila oko 1.140 kilometara, {to daje prosek od 4,5 ~asova mar{a dnevno. — R. Murphey, Ottoman Warfa- re 1500–1700, UCL Press — London 1999, 21–22. 9 Marschkarte von Mittel–Europa, entworfen von k. und k. Generalquartiermeistersta- be, 1848, 1: 864.000, Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K-V (Bl): EU 1353 (18). Zahvalni smo mr Gerhardu Holceru na svesrdnoj pomo}i. 10 B. Kreki}, Cirkulacija informacija izme|u Dubrovnika i Bosne u prvoj polovini XV vijeka, GDI BiH 39 (1988) 50–56. 11 K. W. Treptow, Distance and Communications in Southeastern Europe 1593–1612, East European Quarterly 24–4 (1990) 476. Tipologija i mreà naseqa 213 na~no, ali je to, s druge strane, pokazateq vi{eg privrednog nivoa ove oblasti, budu}i da su trgovi u wihovim podgra|ima bili ekonomski centri svoje okoline. Prema podacima sa „Mar{-karte“ koje smo prera~unali u tabeli, iz Te{wa se do Doboja i Maglaja stizalo za pet sati, s prose~nom brzinom od 4,8 km na sat, ali je put do @ep~a bio dosta naporniji, zbog gusto po{umqene regije Crne gore, pa je bilo potrebno sedam sati. Na osnovu prora~una, iz Zvornika se do Srebrenice stizalo za skoro 13 sati, a do Dmitrovice za oko 22 sata putovawa. To potvr|uju i neki navodi putopisaca. Tako je Francuz Kikle 1658. godine za sedam-osam sati prevalio put od Jadra (Nove Kasabe), pored Ku~lata gde je pre{ao Driwa~u, do Zvornika. Danas taj put iznosi 26 km, a putnici su mogli da putuju brzinom od oko ~etiri km/~as. Odatle je put ka Beogradu nastavio ko~ijama sa zapregom od tri kowa i nakon tri sata je dospeo u Kozluk (tur. koz — orah, kod Evlije êlebije). Budu}i da je ovo naseqe oko 15 km udaqeno od Zvornika, prose~na brzina ko~ija bila je pet km/~as. Odatle do Bijeqine putovao je jo{ osam sati, prevaquju}i put od oko 45 km brzinom od 5,8 km/~as. Naredna stanica, nakon {est sati putovawa, bila je Ra~a, gde se prelazila Sava. Do savske obale, udaqene 22 km, putovali su brzinom od ne{to vi{e od tri km/~as. Do Mitrovice su utro{ili jo{ {est sati putovawa, ali je onda{wi put verovatno bio dosta naporniji i duì nego dana{wi. Kada se saberu sati koje je Kikle proveo u putovawu od Zvornika do Mitrovice, dobija se iznos od 23 sata, koje je on prevalio za ~etiri dana. Osim kona~ewa u Kozluku, ovaj putnik je uglavnom no}io nakon 6–8 sati putovawa, a pre|ena razdaqina je naravno zavisila od na~ina trasporta i prirode terena.12 Zna~ajni trgovi — varo{i popuwavali su prostor izme|u razvijeni- jih gradskih centara, ali o wima postoje veoma oskudni i uglavnom pozniji podaci. U odnosu na Zvornik, Dmitrovica se nalazila na 110 km, Ilok na 150 km, Srebrenica na 70 km, dok se Bijeqina — êtvrtkovi{te, nalazila na oko 60 km. Dowe i Gorwe Soli bile su podjednako udaqene od Zvor- nika i od Srebrenika na Majevici — po oko 50 km, oko 9 sati putovawa. Od prelaza na Savi — Br~kog i Novog, Soli su bile udaqene oko 60 km, ili nekoliko dana putovawa. Gustina ovako ocrtane urbano-ekonomske mreè sigurno se pove}avala postojawem periodi~nih, odnosno sedmi~nih trgova koji su se odràvali u pojedinim seoskim naseqima. [ireg, regional- nog zna~aja bili su godi{wi sajmovi — pana|uri, okupqaju}i stanovni- {tvo s ve}eg prostora. Slede}i korak u razmatrawu jeste uskla|ivawe razli~itih terminolo{kih odrednica — sredwovekovnih i osmanskih, koje su se koristile u ozna~avawu statusa i funkcije naseqenih mesta.

12 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 112–115. 214 Severna Bosna 13–16. vek

TABELA SREDWOVEKOVNIH I OSMANSKIH KATEGORIJA NASEQA

1. Grad (civitas) — vojno, upravno i ekonom- [ehir (ôehir) — vojno, upravno, ekonomsko sredi{te = ove tri funkcije se odra- sko i versko sredi{te; poseduje tvr|avu s `avaju u prostornoj strukturi — gradska posadom (kale, hisar), administrativno tvr|ava s vojnom posadom i zapovedni- i versko sredi{te uz glavnu xamiju, glav- kom, i varo{ — podgra|e kao stalni trg, nu ~ar{iju (suk ili bazar) kao ekonomski centar ekonomskog i kulturnog `ivota. centar, i mahale kao gradske ~etvrti sa svojim xamijama i ~ar{ijama.13

2. Trg (mercatum, oppidum)– Kasaba (kasaba) — naseqe ve}eg zna~aja 1. kao mesto stalne ekonomske aktivnosti od sela, ali koje nije dostiglo nivo raz- postoji u podgra|u –varo{i svakog grada, voja grada ({ehira);14 mo`e da bude i neu- pa se mo`e u ovom pogledu izjedna~iti sa tvr|ena, ~ime podse}a na sredwovekovni zna~ewem varo{i; trg kao samostalno naseqe; sela mogu da 2. kao samostalno naseqe otvorenog tipa, budu mahale jedne kasabe u smislu da su tj. neutvr|eno; privredno, a ne teritorijalno, povezane. 3. periodi~ni-sedmi~ni trgovi — u okvi- — na~in postanka kasaba: ru sela, ~iji naziv ozna~ava pazarni dan. a) od sredwovekovnih gradova b) od sredwovekovnih trgova v) od sredwovekovnih sela, sa sedmi~nim trgom ili bez wega; — Sastavni delovi kasaba: xamija, xemat muslimana (kao i nemuslimana), ure|en po mahalama, i trg (~ar{ija, bazar).15

3. Selo16 (villa) — naseqe agrarnih proizvo- Selo (karye, koy) — naseqe agrarnih i |a~a s precizno utvr|enim atarom i pri- sto~arskih proizvo|a~a s jasno utvr|e- padnostima; nim me|ama i pripadnostima; Zaseoci — delovi sela u wegovom okviru, Mahale — zaseoci; ~esto nukleusi budu}ih sela; Mezre — seli{ta, odnosno celina obra- Seli{ta — opustela sela koja imaju i divog zemqi{ta s poznatim me|ama i daqe svoj atar i svoju vrednost, ponekad imenom, koje je nekad bilo selo i mo`e ponovo naseqena.17 ponovo to da postane.18

13 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda,kw.1,sv.1,Katastarski popisi Beograda i okoline 1476–1566, Beograd 1964, XXVII. 14 N. Todorov, Balkanskiè gorod XV–XIX vekov, Moskva 1976, 37–38. 15 H. [abanovi}, isto; A. Handì}, Zna~aj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bo- sni u XVI vijeku, JI^ 1–2 (1974) 60–69; isti, O zna~aju putova za razvitak gradskih naselja u Bosni u XVI i XVII stolje}u, Prilozi 13 (1977) 73–77; T. Stoianovich, Model and Mirror of the Premodern Balkan City,u:La Ville Balcanique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 83–110. 16 Sama re~ selo poti~e od praslov. *sedlo, od glagolskog korena *sed- uzna~ewu sedela~kog na~ina ìvota, i potisnula je stariji termin „vas“. — A. Loma, Starosrp- sko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, 1–15. 17 Vrednost seli{ta kao kultivisanih poqoprivrednih povr{ina s vremenom je opadala, da bi se nakon 10–15 godina, u uslovima umereno-kontinentalne klime na takvim povr{inama ponovo pojavila {uma. — J. Adam~ek, Agrarni odnosi u Hrvatskoj od sredine XV do kraja XVII stolje}a, Zagreb 1980, 59. 18 D. Bojani}, Turski zakoni, 167. O razli~itim zna~ewima mezre vid. F. Adanir, Tradition and Rural Change, 137–139. Tipologija i mreà naseqa 215 Prema na~inu fortifikacije, osmanska utvr|ena naseqa su mogla da budu: hisar — utvr|ewe od tvrdog materijala sa kulama ili bez wih; kala — ve}e i zna~ajnije utvr|ewe od kamena i cigle, s kulama i bedemima; palanka — najjeftinije i najjednostavnije utvr|ewe zemqano-palisadne konstrukcije, opasano jarkom.19 Problem istraìva~ima predstavqa nedoslednost i, reklo bi se na prvi pogled, odsustvo kriterijuma u imenovawu naseqa kao {ehira, kasabe i/ili pazara — varo{i, {to je prisutno u osmanskim izvorima i savremenoj orijentalistici.20 Jasno je ipak da je privredna funkcija, ta~nije neagrarna delatnost ìteqa i broj muslimanskih stanovnika bio odlu~u- ju}i za dostizawe statusa {ehira, iako se ovaj naziv nije dosledno primewivao. Me|utim, kao i u pogledu odnosa sredwovekovnih gradova i trgova — svaki grad jeste bio (stalni) trg, i u osmanskoj dràvi je vaìlo da je svaki {ehir bio kasaba, ali ne i obrnuto.21 Termin varo{ je nastavio svoj ìvot i u osmanskom periodu, ozna~a- vaju}i: 1. podgra|e sredwovekovnog grada (gradske tvr|ave) koje su Turci zatekli, {to je podrazumevalo i postojawe ekonomskog centra — trga; primer je Zvornik s Podzvornikom; 2. sredwovekovni trg kao samostalno neutvr|eno naseqe s neagrarnom funkcijom — kao u slu~aju Dowih i Gorwih Soli/Tuzle, i 3. nakon osmanskog osvajawa, varo{ je naziv samo za deo naseqa gde su ranije ìveli ili tada ìve hri{}ani, tako da je sinonim za hri{}ansku mahalu — ovo je naj~e{}a upotreba ovog termina. Me|utim, prisustvo muslimanskog ìvqa u varo{i nije iskqu~eno.22 U slu~aju sredwovekovnog grada Zvornika, u osmanskom periodu varo{ se najranije pomiwe 1476. godine, ozna~avaju}i staro podgra|e s trgom, oko crkve sv. Marije, a zatim i novi deo, kao novu varo{ u wegovom produ- ètku, gde su naseqeni hri{}anski martolosi. Varo{ se nalazila izvan Doweg grada, zapravo dowe tvr|ave podignute 1490/91. godine, i wene severne kapije. Broj hri{}anskih ku}a u varo{i u po~etku je iznosio 165, zatim

19 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, XXVII–XXVIII; O. Ziroje- vi}, Palanka,u:La Ville Balcanique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 173–180; B. Ozguven, The Palanka — A Characteristic Building Type of The Ottoman Fortification Net- work in Hungary, Electronic Journal of Oriental Studies IV (2001) 1–13. 20 U EI za kasabu se navodi da je to naziv za najstarije, administrativno jezgro — „srce grada“, koje je bilo utvr|eno bedemom, a drugo zna~ewe je „glavni, rezidencijalni grad“ (A. Miquel). M. Ursinus donosi slede}u terminologiju, za koju isti~e da se nije dosledno primewivala: rezidencijalni gradovi (mahruse), (trgova~ki) gradovi — medine, (trgova~ka) naseqa — kasaba, i utvr|ena mesta — Palanka — Lexikon zur Geschic- hte Sudosteuropas, 655–656. 21 N. Moa~anin, Town and Country on the Middle Danube 1526–1690, 69–73. 22 S. Ivanova, Varoô: The Elites of the Reaya in the Towns of Rumeli, Seventeenth–Eig- hteenth century,u:Provincial Elites in the Ottoman Empire, ed. A. Anastasopoulos, Crete University Press, Rethymno 2005, 204–205. 216 Severna Bosna 13–16. vek se do 1519. godine broj popeo na oko 200 ku}a, da bi se do 1533. smawio na samo 29 ku}a. Muslimansko stanovni{tvo, budu}i da je u po~etku re~ o dizdaru i vojnoj posadi, po~iwe isprva da se naseqava na prostoru Gorweg grada uz tvr|avu, zatim Sredweg i Doweg grada. Prva xamija bila je carska — sultana Mehmeda II, podignuta u Gorwem gradu odmah po osvajawu, i ostala je glavna gradska xamija. Krajem 15. veka, u nasequ je podignuta i druga carska xamija Bajazita II dok je oko 1539. godine crkva sv. Marije je pretvorena u mawu xamiju — mesxid. Prilivom muslimanskog i povla~ewem hri{}anskog stanovni{va posle 1519, naro~ito do 1548. godine, muslimansko naseqe se {iri izvan bedema Doweg grada, na mestu nekada{we hri{}anske varo{i, i daqe ka severu, du` puta kraj Drine. Status kasabe Zvornik je stekao do 1533. godine, s obzirom na to da je me|u stanovnicima 113 muslimanskih i 30 hri{}anskih ku}a bilo vi{e od 50 zanatlija, a sam grad je bio izuzetno va`no vojno-strate{ko, upravno i privredno-saobra}ajno sredi{te.23 Prolaze}i kroz {ehir Zvornik 1664/65, Evlija je opisao „Le- vu“ i „Desnu varo{“, shodno wihovom poloàju u odnosu na jedinu ulicu, koja je predstavqala i glavni put dolinom Drine. Austrijski opis iz druge polovine 18. veka navodi da se grad prostire u duìnu od jednog sata, slede}i trasu svoje glavne i jedine ulice. Naziv varo{ se dakle zadrào kao oznaka za deo naseqa gde su nekad ìveli hri{}ani, a gde se u Evliji- no vreme odvijao verski i ekonomski ìvot grada.24 Gorwa Tuzla je 1533. upisana kao varo{ koja pripada sultanovom hasu, i ~inila su je dva xemata — muslimanski od 44 ku}e, i hri{}anski od 10 ku}a, jednog neoèwenog i jedne udovice. Isti naziv i status imala je i Dowa Tuzla, sa xematom od 50 hri{}anskih sedam muslimanskih ku}a.25 Oba naseqa su zate~ena kao neutvr|eni stalni trgovi — varo{i, pa su tako i popisana. Po{to su obe Tuzle do 1548. postale kasabe, sa znatno uve}a- nim muslimanskim stanovni{tvom, naziv varo{ od tada ozna~ava deo grada gde stanuju hri{}ani, to jest hri{}ansku mahalu. U Dowoj Tuzli je posle 1539. godine do{lo do izme{tawa fraweva~kog samostana sa crkvom kao i hri{}anskog stanovni{tva iz centra naseqa u wegovu isto~nu peri- feriju, izvan zidova novosagra|ene palanke. Xemat hri{}ana u kasabi Gorwoj Tuzli obuhvatao je staru mahalu Varo{ i mahalu Dvori{te, koja je 1519. bila selo od 20 hri{}anskih ku}a s fraweva~kom crkvom sv. Petra, u neposrednoj blizini nekada{weg sredwovekovnog trga. Interesantno je da se do novijeg vremena uspomena na hri{}ansku mahalu o~uvala u topo-

23 \. Mazali}, Zvornik, GZM 10 (1955) 73–116; GZM 11 (1956) 243–278; A. Han- dì}, Zvornik, 164–190. 24 Evlija êlebi, Putopis, 482–484; J. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 108. 25 A. Handì}, Dva prva popisa, 88–90; isti, Tuzla, 168–208. Tipologija i mreà naseqa 217 nimu Varo{, kao naziv za potes u zapadnom delu dana{we Gorwe Tuzle, kuda proti~e Varo{ki potok.26 Pazar (bazar) je naziv za trg, u najop{tijem zna~ewu kao mesto gde se vr{i robna razmena, bilo kao samostalno naseqe ili u sastavu drugog. U nekim slu~ajevima ozna~ava isto {to i varo{ — podgra|e nekada{weg sredwovekovnog grada, ~iji je osnovni deo upravo trg, zatim, kao sastavni deo osmanskog grada u zna~ewu ~ar{ije (suka), daqe, ozna~ava trg kao ve}e neutvr|eno naseqe — varo{, kao i selo sa sedmi~nim (nedeqnim) trgom. Mawi i sredwe razvijeni osmanski gradovi imali su samo jedan trg, odnosno ~ar{iju — pazar, kao otvoreni prostor (nasuprot bezistanu kao pokri- venoj tr`nici), gde se obavqala trgova~ka i zanatlijska delatnost na tezga- ma i u radwama. âr{ija je mogla da bude sme{tena ili na obodu grada ili du` glavne ulice. U Dowoj Tuzli, Haxi Hasanova mahala postala je âr{ij- ska mahala, jer se razvila oko Sonog trga, a u woj je stanovao sultanov emin tuzlanskih mukata. Ve}i gradovi posedovali su jednu glavnu ~ar{iju — pazar (baô üarô›) u svom upravno-kulturnom centru uz glavnu xamiju i sedi{te vlasti, i mawe ~ar{ije po gradskim mahalama.27 „Sedmi~ni pazar“ koji je bio jedan od uslova za dostizawe ranga kasabe, treba shvatiti samo kao glavni pazarni dan, kada bi seqaci iz okoline donosili svoje proizvode na gradsku pijacu, te bi ponuda bila najboqa tog dana. Ina~e se trgovina u ~ar{ijama kasaba obavqala svakodnevno, a ne samo jedanput nedeqno. Svakako ostaje pitawe u kojoj meri su osmanske vlasti pravile razliku izme|u statusa zate~enih naseqa sa ekonomskom funkcijom. Podrob- nije ispitivawe ove problematike je oteàno dobrim delom i zbog neujedna~enosti prevoda osmanskih izvora (trg kao pazar ili kasaba, varo{ kao kasaba ili pazar, grad — varo{, kale, hisar, kasaba, {ehir). Uprkos nasto- jawu da pruì preciznije odgovore, Hanxi} je kao glavnu razliku izme|u varo{i — kasabe i trga uzeo kulturnu komponentu — postajawe crkve, odnosno xamije. S obzirom na mali broj sredwovekovnih crkava ~ije je postojawe dokumentovano u bosanskoj dràvi, te{ko se moè prihvatiti ovakav kriterijum. Sigurno su postojali trgovi — varo{i bez crkava, iako je wihovo prisustvo potvrda ovakvog statusa naseqa.28 Osim toga, postojao je i veliki broj sedmi~nih trgova po selima, o kojima je sa~uvano malo podataka, izuzev nekoliko toponomasti~kih primera: Tornik, Sredica, êtvrtkovi{te, Subotiwe, Nedeqica.29 Za

26 A. Handì}, Tuzla, 168–172, 194–201. 27 T. Stoianovich, Model and Mirror of the Premodern Balkan City, 89–94; Suk,u:EI. 28 A. Handì}, Najraniji turski izvori o rudnicima i trgovima u Bosni, Prilozi 10/4 (1974) 159–161. 29 Tornik — trg na mestu dan. Sarajeva, Sreda i Sre|ani —unahijiSaniiLef- ~u, êtvrtkovi{te — dan. Kladaw i Bijeqina, Subotiwe — severno od Kakwa u nahiji Brod, Subotica — u nahiji [abac, Nedeqica — u nahiji Jadar. — D. Kova~evi}-Ko- 218 Severna Bosna 13–16. vek na{e podru~je prou~avawa, tek iz perioda 18. veka poti~u podaci o dva naseqa, koja su, sude}i prema svojim imenima, bila sela sa sedmi~nim trgom. Utorkovi} se u opisu Posavine pomiwe kao naseqe isto~no od Doma- qevca, na mestu gde se bara Tolisa („Morast Tulicza“) izliva u Savu.30 Upravo takav poloàj, jugoisto~no od u{}a Tolise i severozapadno od Ko- strca, Utorkovi} ima na dvema austrijskim kartama iz 1729/35. i 1736. godine. Prema ovoj ubikaciji, Utorkovi} se nekada nalazio na mestu dana- {weg sela Tolise.31 Drugo naseqe — Suboti{te, nalazilo se kod prelaza Save kod Jamene, na bosanskoj strani, ali o wemu nema kartografskih svedo~anstava.32 Prema odredbama kanun-nama, raja je bila obavezna da svoje da`bine u poqoprivrednim proizvodima, pre svega ìto, nosi na najbliì trg, odnosno, onaj koji je bio udaqen najvi{e jedan dan putovawa. Kaè se: Stari je zakon da raja svoju desetinu nosi na najbliì pazar. Pod pazarom se razumije pazar (trg) na kome se prodaje ìto, a tu je dozvoljena prodaja ìta namalo i na- veliko. Iz ovog op{teg propisa bi se moglo zakqu~iti da se ve}ina sela nalazila na udaqenosti od jednog dana od najblièg trga — selo s trgom, trg–pazar, trg u kasabi, {to iznosi maksimalno oko 25–30 km. Ali, u pro- duètku teksta se kaè da: I. Zbog spahijskih zloupotreba, raja se poàli- la popisiva~u, navode}i da spahije „ne pristaju da ih nose na najbliì trg, ve} ih tjeraju da ih nose na trgove udaljene 3–4 dana.“ To se navodi kao razlog be- àwa raje, pa se propisuje po{tovawe starog obi~aja.33 U svojoj monografiji o balkanskom gradu (15–19. vek) Nikolaj Todo- rov je ponudio slede}u klasifikaciju, prema broju ku}a (doma}instava): a) do 400, b) od 401 do 800, v) od 801 do 1.600, g) vi{e od 1.600. Prema wegovoj tabeli, uo~ava se da u prvoj polovini 16. veka raste procenat gradova sa 400 ku}a (u odnosu na 15. vek, pove}awe je sa 14,2% na 30,2%). U drugoj polovini veka, raste broj gradova sa vi{e od 800 i 1600 ku}a.34 Govore}i o najstarijim rudnicima i trgovima u Bosni, Hanxi} je prezentovao podatke najranijih osmanskih izvora, pre svega, sumarnog popisa Bosanskog sanxaka iz 1468/69. Od ukupno 36 „trgovaŒ, kako ih on naziva, jedino je Fojnica imala vi{e od 300 ku}a (329), dok su samo ~etiri trga imala izme- |u 200 i 300 ku}a — Visoko (220), Srebrenica (260), Kre{evo (299) i Novi Pazar (276). Devet naseqa je brojalo od 100 do 200 ku}a — Fo~a, âjni~e, ji}, Gradska naseqa, 77–79; A. Handì}, Dva prva popisa, 40, 105, 143, 193, 194; Op{irni popis (1604), I–2, 81, 536, III, 525. 30 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 370–371. 31 Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv — BIXb198, 202; topografska karta 1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Vinkovci. 32 G. Bodenstein, nav. delo, 379. 33 Kanuni i kanun-name, 90, 118, 138–139. 34 N. Todorov, Balkanskiè gorod,43–47. Tipologija i mreà naseqa 219 Zvornik, Vi{egrad, Gora`de, Prijepoqe, Olovo, Sase i Sutjeska. Mawe od 100 ku}a imala su naseqa s mawim privrednim zna~ajem. Sasvim je o~i- gledna zavisnost stepena urbanog razvoja i rudarske aktivnosti, kao i da je prete`na ve}ina zate~enih gradskih naseqa pripadala kategoriji mawih gradova.35 Usled nedostatka objavqenih izvora, pre svega nekoliko poime- ni~nih deftera, nije mogu}e uraditi klasifikaciju naseqa prema broju ku}a za podru~je severne Bosne. Ako se uzme u obzir da, osim Zvornika, ni- jedno gradsko naseqe nije bilo ni u posrednoj vezi s rudarskom proizvodwom ili prometom rudama, ve} su u pitawu vojno-odbrambeni i upravni centri, moè se pretpostaviti da se wihov broj ku}a kretao do oko stotine. U narednoj tabeli izdvojili smo sredwovekovne gradove, trgove i sela na tlu severne Bosne i prikazali wihov status u 16. veku, na osnovu raspo- loìve gra|e. Kako se vidi, u ve}ini posmatranih slu~ajeva do{lo je do ekonomskog uspona i ova naseqa su prerasla u kasabe.

TABELA PROMENA STATUSA SREDWOVEKOVNIH NASEQA

Sredwi vek Osmansko doba

GRADOVI Zvornik Kasaba oko 1481. Maglaj Kasaba oko 1553.36 Te{aw Kasaba 1559.37 Doboj Kasaba 1512/20.38

35 A. Handì}, Najraniji turski izvori o rudnicima i trgovima u Bosni, Prilozi 10/4 (1974) 155–161. 36 „âsna xamija“ u Maglaju 1604. bila je zadu`bina Mustafa-pa{e Sokolovi}a (? Sofi Mehmed-pa{e), bosanskog sanxakbega (1553–1557), koji je osnovao Rudo, a svoje zadu`bine je imao u kasabi Trn i u Bawaluci. — Op{irni popis (1604), III, 311, 429, 527, 543; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 71–72 (Sofi Mehmed-pa{a); up: Vakufname iz Bosne i Her- cegovine (XV i XVI vijek), 105–110; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 116. Uzdizawe Maglaja u red kasabe treba smestiti u po~etak druge polovine 16. veka. 37 Gazi Husrev-beg, bosanski sanxakbeg, koji je osvojio Te{aw i teritorije na severu do Save, uvakufio je 1531. nekoliko poseda u ovoj nahiji. Ferhad-beg Skenderpa- {i}, Husrev-begov suba{a, podigao je 1559. svoju xamiju u gradu, koji je potom postao kasaba. Umro je u Te{wu 1568. i sahrawen je uz svoju zadu`binu, {to ukazuje na poreklo iz ovog kraja. — Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 135–137; A. Handì}, Gazi Husrev-begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji u XVI stolje}u, AGHBB II–III (1974) 164–165. 38 U popisu iz 1604. u Doboju je zabeleèna kao glavna mahala ~asne xamije sultana Selima I, podignuta u periodu 1512–20. — Op{irni popis (1604), III, 371–372. A. Hanxi} navodi da je jednu xamiju u Doboju podigao Bajazit II (1481–1512), me|utim, ona nije popisana. — O formiranju nekih gradskih naselja, 135. U svom kasnijem radu, Hanxi} navodi da je podignuta u vreme Selima I.—Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru- {tvenih funkcija u osmanskom carstvu, AGHBB IX–X (1983) 115. 220 Severna Bosna 13–16. vek

Sredwi vek Osmansko doba Dobor (tvr|ava 1604) @ep~e Kasaba 1568/72.39 Grada~ac/Gra~ac Kasaba 1634.40 Soko — Srebrenik — Teo~ak — Perin (Napu{ten do 1570)

TRGOVI Dowe i Gorwe Soli Kasabe do 1548. Gra~anica Kasaba do 1548. Bijeqina-^etvrtkovi{te Kasaba do 1580. Br~ko Kasaba, 1548/1560. Modri~a Kasaba do 1560. Koba{ Kasaba oko 1542. (sedi{te kadiluka) Dubo~ac Kasaba oko 1542. Li{wa Kasaba, 1580/88. SELA Velika (Pridol Poqe) Kasaba 1604. Kotorsko Kasaba do 1604. Gorwa Ukrina Kasaba 1570. (Derventa)

Na podru~ju na{eg prou~avawa, Adem Hanxi} se najvi{e bavio procesom razvoja gradova tokom prvog perioda osmanske vlasti, ali nije bio dovoqno precizan u terminologiji, niti dovoqno oprezan u izvo|ewu zakqu~aka. Autor izjedna~ava sredwovekovni grad sa varo{i, {to je ispravno jedino ukoliko se uzima samo privredna uloga naseqa, tj. svaki grad jeste varo{ — stalni trg. On, me|utim, zanemaruje vojno-strate{ku i od- brambenu funkciju gradova koja je, naro~ito na prostoru severne Bosne, bila odlu~uju}a u wihovom nastanku i postojawu. Sredwovekovni grad ne postoji bez gradskog utvr|ewa i vojno-upravne funkcije. Ono {to je vidqivo iz osmanskih izvora jeste da ukoliko opadne vojni zna~aj jednog utvr|enog grada, naseqe po~iwe da stagnira. Takav slu~aj je sa Srebreni-

39 Glavna xamija u @ep~u bila je zadu`bina Ferhad-bega, koji je mo`da bio identi~an sa bosanskim sanxakbegom iz porodice Vukovi}-Desislali} (1568–72), ~ija je „Ferhadija“ u Sarajevu. — Op{irni popis (1604), III, 321–322; H. Kre{evljakovi}, @ep~e, Kalendar „Napredak“, br. XXVII, Sarajevo 1937, 234–242 (= Izabrana djela II, Sarajevo 1991, 709–716); isti, Bosanski namesnik Ferhadbeg Vukovi}-Desislali}, Zbornik FF u Beogradu IV–1 (1957) 113–127. 40 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 39. Tipologija i mreà naseqa 221 kom, Sokolom i Teo~akom, koji opadaju nakon 1526, naro~ito posle osvajawa Slavonije 1536. godine.41 Doborska tvr|ava se odràvala u dobrom stawu, sigurno kao za{tita kasabi Modri~i, a kasnije je wenu ulogu preuzela Derventa. Vaìlo je i obrnuto — naseqe koje dobije na vojno-upravnom, privrednom i saobra}ajno-bezbednosnom zna~aju, bilo kog ranga (grad, trg, selo s trgom), uzdiè se u rang kasabe, ponekad i {ehira. Nekada{we podgra|e — varo{ Sokola popisano je kao selo Gra~anica s rudnikom gvo`|a, iako je sigurno po svojoj ekonomskoj funkciji bilo trg. Gra~anica je uzdignuta u rang kasabe do 1548. godine, jer je zbog rudnika gvo`|a do{lo do razvoja brojnih zanata u vezi s vojnim potrebama. Navode}i primere kasaba Dervente, Dubo~ca, Ve- like, Kotorskog, Koba{a i Li{we, Hanxi} zakqu~uje da „nisu nastale na staroj varo{koj tradiciji, nego su se razvile iz ranijih seoskih naselja i formirale se kao isklju~ivo muslimanska gradska naselja“,42 {to nije bio jedinstven slu~aj. Dubo~ac i Koba{ su sigurno bili ve}eg ranga od sela — trgovi i „brodovi“ na Savi s vi{evekovnom tradicijom, a i Li{wa je kao centar ùpe Li{nice morala da ima ve}i status. Sadràj jedne Portine odluke od 1. juna 1560. veoma je interesantan za posmatrawe razvoja naseqa Nenavi{ta, Modri~e i Br~kog. U hukumu se prvo navodi da je has pokojnog Mehmed-hana, zvorni~kog sanxakbega (1548–1560) ~inio pazar Nenavi{te i 25 sela na obali reke Save, sa prihodom od 49.901 ak~e. Ovo podru~je je, me|utim, bilo izloèno pqa~kawu haramija koji su prelazili iz Poè{kog sanxaka, tako da je ~ak u vreme pomenutog zvorni~kog namesnika opqa~kana i kasaba Br~ko, „uni{tena su mnoga dobra i ìvoti“. Tekst daqe glasi: „Kako je selo Modri~a postalo kasaba, stanovni{tvo okolnih naselja dolazi tu na sedmi~ni razar, a nije daleko ni skela u blizini utoka Bosne u Savu zbog ~ega je Modri~a postala va`na za saobra}aj.“ O~igledno iz razloga bezbednosti, ali i normalizovawa ekonomskih prilika, Porta je naredila sremskom sanxakbegu da ispita ceo ovaj slu~aj, u koji su bili ume{ani qudi poè{kog sanxakbega.43 U sredwovekovnom periodu, Modri~a je s fraweva~kim samostanom i crkvom sigurno imala status trga. U najranijem osmanskom popisu iz 1533, upisana je kao selo sa ukupno 16 ku}a, od toga samo dve muslimanske, dok je crkva bila razorena. Ipak, ve} 1548. u vezi s naseqavawem vla{kog stanovni{tva, Modri~a ponovo ima status trga — bazara (pazara), s muslimanskim i hri{}anskim xematom i ukupno 58 ku}a i 23 neoèwena. Do

41 Ova utvr|ewa su obnovqena nakon Karlova~kog mira 1699. i tokom stvarawa kapetanija, tako da su Soko i Srebrenik pripadali Grada~koj, a Teo~ak verovatno Zvor- ni~koj kapetaniji. — H. Kre{evljakovi}, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 19802, 19, 194–199. 42 A. Handì}, O zna~aju putova, 73–77; isti, O islamizaciji, 20, 32. 43 Muhimme defteri, 40–41. 222 Severna Bosna 13–16. vek 1560. godine, Modri~a se uzdigla u red kasaba, ali je status gradskih stanovnika uìvao samo xemat muslimana u mahali glavne xamije.44 Relativ- no brz oporavak i uspon naseqa treba dovesti u vezu s wegovim poloàjem naseqa na va`nom „brodu“ preko reke Bosne, i na raskrsnici puteva — glavnog, koji sledi Bosnu, i popre~nih koji vode ka Grada~cu i ka Br~kom. Nedaleko od Modri~e nalazila se, kako se u tekstu kaè, „skela u blizini utoka Bosne u Savu“. Smatramo da se to odnosi na „skelu“ u Sikirevcima, koja se izri~ito pomiwe u drugoj naredbi iz 1565. godine.45 Dana{wi Si- kirevci se nalaze naspram u{}a Bosne u Savu, udaqeni nekoliko kilometara od wene leve obale, koja je u pro{losti mewala svoj poloàj shodno promenama re~nog toka. Na mestu Bosanskog [amca, do 1863. godine, kada je ovo naseqe nastalo doseqavawem muslimana iz Srbije, na desnoj obali Save je postojala samo „skela“ i jedna ku}a za skelexiju.46 U predosmansko doba, Nenavi{te je bio naziv ùpe u kojoj se nalazila Modri~a. Godine 1533. u nahiji Nenavi{te (Gra~ac) popisana je „mezra Nenavi{te poqe“, a 1548. „selo Skugri}i s Nenavi{kim poqem“. Na- seqe po imenu Nenavi{te nigde se ne pomiwe, mada bi postojawe mezre ukazivalo na nekada{we seosko naseqe, kod sela Skugri}a.47 Kako u tekstu naredbe iz 1560. stoji „pazar Nenavi{te“, to bi trebalo da zna~i da je selo ne samo obnovqeno ve} i da u wemu postoji trg. Druga mogu}nost je da se pod ovim pazarom podrazumeva Modri~a, kao ekonomski centar nahije Nenavi{te. Br~ko je u sredwovekovnom periodu bilo vaàn trg — „skela“ na Sa- vi, koji je zatim bio utvr|en radi obezbe|ivawa prelaza na slavonsku stranu i imalo je svog kastelana. Nakon osmanskog osvajawa (1528), u tvr- |avu je sme{tena posada, dok se promet na „brodu“ normalizovao posle zauze}a Slavonije (1536–1557). Iako je Hanxi} tvrdio da Br~ko ni do 1600. nije postalo kasaba, gorenavedeni dokument iz 1560. to demantuje.48 Pomenutom autoru ipak pripada velika zasluga {to je pokazao da urbanizacija nije bila spontani proces, ve} je presudnu ulogu imala osmanske dràva, sprovode}i dobro osmi{qenu politiku, i to je glavna razlika u odnosu na period sredweg veka. Uzdizawe u rang kasabe je uvek dolazilo odlukom dràvnih vlasti — sultana i Porte, u vidu zvani~nog fermana u kome se navodi razlog za dodeqivawe statusa kasabe i wena funkcija, zatim, privredna delatnost (zanatstvo, trgovina) ili neka posebna slu`ba stanovnika (npr. derbenxijska, }uprixijska), porezi kojih su oslobo|eni

44 A. Handì}, Dva prva popisa, 154; isti, Tuzla, 138–140, 160–161. 45 Muhimme defteri, 81. 46 M. Filipovi}, Modri~a, 20. 47 A. Handì}, Dva prva popisa, 154; isti, Tuzla, 138–140. 48 Isti, Tuzla,141. Tipologija i mreà naseqa 223 i oni koje su du`ni da plate, i sedmi~ni pazarni dan. Jedan od pokazateqa statusa kasabe bilo je i izuze}e (muafijet) muslimanskih stanovnika od pla}awa poreza resm-i ~ift — poreza na zemqu, ~ime bi prestao wihov status zemqoradni~ke raje.49 S obzirom na to da svaki xemat muslimana mora da ima barem jednu xamiju, a svaka xamija nastaje kao predmet vakufa, odatle sledi da nema muslimanskog naseqa bez vakufa. Vakufi (wakf, mno`. evkaf) su bili zave- {tawa u religiozno-dobrotvorne svrhe, kojima je pojedinac, ~ine}i pobo- `no delo, progla{avao svoju imovinu neotu|ivom, a wene prihode dode- qivao je pojedinim licima ili ~itavoj zajednici. Jedan od stubova islamske vere bila je obaveza davawa milostiwe (zekat). Predmeti vakufa, po- brojani u zadu`binskim poveqama (vakuf-name), bile su xamije i prate}i objekti — {kole (mektebi, medrese), zatim javne dobrotvorne ustanove u korist sirotiwe, putnika i uop{te, stanovnika naseqa — kuhiwe (imare- ti), ~esme, kupatila (hamami), kwige i biblioteke, hanovi i karavan-saraji, bezistani i trgova~ke radwe, mostovi, vodovodi, kao i zemqi{ne parcele, vrtovi, vo}waci, pa i novac koji se pozajmqivao uz interes. Pri- vredni i stambeni objekti trebalo je da putem davawa u zakup obezbede ve~no finansirawe vakufskih versko-dobrotvornih objekata. Kao primer raznolikosti uvakufqenih objekata i predmeta moè da posluì Tura- li-begova vakuf xamija uDowoj Tuzli, â~ku i Iloku (1572). U vakuf-nami se pomiwe pet ku}a, 53 du}ana, od kojih je 38 bilo u Dowoj Tuzli, a u istoj kasabi je uvakufio han, vodovod i bawu (hamam), ~etvrtinu svog dela slane vode, i ba{tu. U selu Visori vakufu je pripadalo 10 rajetina, sa svim govedima i poqoprivrednim alatkama, potom most na reci Pra~i, ~etiri mlina i 300.000 srebrnih dirhema, koji se daju na zajam uz godi- {wu kamatu od 10%.50 Zadu`bine su imale presudni zna~aj u formirawu urbanih naseqa — kasaba, vr{e}i versku, politi~ku, dru{tvenu i ekonomsku ulogu. Gradovi su bili glavni oslonac osmanske vlasti u prete`no hri{}anskoj sredini, kakav je bio Balkan. Stoga su sultani neretko osnivali svoje xamije — vakufe u centrima zna~ajnijih naseqa, poput Sarajeva i Zvornika, {to bi doprinosilo ja~em prilivu muslimanskog stanovni{tva. Carske xamije su su{tinski bile dràvne, jer su se izdràvale od buxetskih prihoda. Drugi na~in bio je da sultani narede lokalnim ~inovnicima da osnuju svoje zadu`bine u ta~no odre|enim naseqima kako bi ona stekla status ka-

49 Isti, Zna~aj muafijeta, 60–63. 50 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 179–185; M. Begovi}, Vakufi u Jugoslaviji;vid.iS. Husedìnovi}, Les vakoufnamas, sources historiques importantes pour connaisance de la topographie urbaine de Banja Luka du XVIe au XIXe siecles,u:La Cul- ture Urbaine des Balkans (XVIe– XIXe siecles), Balkanolo{ki institut SANU, Belgrade–Paris 1991, 101–132. 224 Severna Bosna 13–16. vek sabe. Pored sultanove naredbe, vakufe su osnivali i pojedini slu`benici u kraju odakle su bili poreklom kako bi ostavili trajnu uspomenu.51 Vakufi se ~esto pomiwu i u okviru detaqnih popisnih deftera, {to pruà mogu}nost da se sagledaju po~eci nastanka pojedinih gradskih naseqa na prostoru severne Bosne. U op{irnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. u kasabi Li{wi na prvom mestu je upisana „mahala xamije umr- log Ferhad-bega“. Re~ je o Ferhad-begu Sokolovi}u, sanxakbegu Bosne od 1574, a zatim prvom beglerbegu bosanskog pa{aluka (1580–1588), koji je i u Bawaluci podigao veliki broj zadu`bina. Bele{ka u ovom defteru ukazivala bi na to da je osnivawe kasabe bilo u periodu od 1574. do 1580, jer je Fer- had upisan s titulom bega, a ne pa{e, kao u slu~aju vakuf-name za Bawaluku (1587). U vakuf-nami xamije u Li{wi pomiwe se i 12 du}ana i karavan-sa- raj, koji snabdevaju namirnicama i popravqaju, i muslimani i hri{}ani ove kasabe. Mahala nemuslimana brojala je samo 12 stare{ina ku}a, koji su se bavili iskqu~ivo trgovinom i zanatima (jedan kroja~, tri kova~a), i nisu imali nikakve zemqe. Zna~aj kasabe Li{we bio je odre|en, kako to popisiva~ izri~ito navodi, poloàjem na raskrsnici puteva ka Kotorskom (na Bosni), Dubo~cu i Koba{u, a kori{}ena je i kao mesto gde je kona~ila osmanska vojska. Stanovnici su u zamenu za svoju slu`bu u pogledu sme- {tawa putnika i vojske oslobo|eni vanrednih nameta i rabota.52 Sin Ferhad-bega, Sulejman-beg, utemeqio je svoju zadu`binu –xamiju na svom posedu (zeminu) u blizini stare tvr|ave Dubo~ac koja je popisana kao kasaba 1604. godine u nahiji Koba{. U defteru se, osim detaqnog opisa me|a poseda, navodi i : „Samo mjesto Dubo~ac nalazi se na javnom putu koji vodi od tvr|ave Te{nja i predstavlja skelu na Savi. Neke barabe koje prelaze preko skele ne samo {to uporno ne}e da pla}aju skelarinu, nego jo{ prave i razne nerede. A stanovnici Dubo~ca, ne samo {to {tite dràvni imetak, nego jo{, u zimskom periodu, kada voda nado|e, ~uvaju la|e…“. Zbog svoje slu`be u odràvawu bezbednosti i prometa, stanovnici su oslobo|eni vanrednih nameta i rabota. Pomenute godine u Dubo~cu je upisano 127 ku}a, od toga osam hri{}ana.53 U opisu Posavine iz 18. veka navedeno je da je u osmansko doba postojala jedna mala varo{, ~ije su ulice bile poplo~ane, kao i

51 A. Handì}, O formiranju nekih gradskih naselja, 134–168; isti, O zna~aju putova, 73–77; isti, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija, 113–120; A. Foti}, Uloga vakufa u razvoju orijentalnog grada — beogradski vakuf Mehmed-pa{e Jahjapa- {i}a,u:Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek),Odeqeweza istoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 149–159; isti, Yahyapaôa-oglu Mehmed Pasha’s Evkaf in Belgrade, Acta Orientalia Acade- miae Scientiarum Hungaricae 54–4 (2001) 437–450; Wakf,u:EI. 52 Op{irni popis (1604), III, 504–507; Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 219, nap. 14. 53 Op{irni popis (1604), III, 501–504. Tipologija i mreà naseqa 225 jedna mala kula gde su boravili osmanski zapovednici. Sve je, me|utim, bilo razru{eno i materijal je prenet u Brod. Okolina samog naseqa bila je pod pa{wacima, vo}wacima i bukovom {umom, a reka Sava na ovom potezu nije ~inila ve}e {tete.54 Kotorsko je 1570. godine upisano kao selo sa 25 ku}a, a do 1604. se razvilo u kasabu sa dve mahale, od kojih se jedna razvila oko xamije u vakufu Haxi Hasana, tako da je ukupno popisano 195 ku}a i 11 neoèwenih. Zaduè- wa svih stanovnika bila su da odràvaju most na reci Fo~i, levoj pritoci Bosne, i da se brinu o snabdevawu putnika hranom, i o drugim wihovim potrebama. Kasaba Velika u nahiji Dobor razvila se iz sela Pridol-ovasi (Pridol-poqe), koje je 1570. imalo 35 ku}a, a 1604. 62 ku}e i 10 neoèwenih. Onajebilasme{tenanatransverzalnojtrasiputakojijevodioodKotor- skog na reci Bosni ka Derventi i daqe ka Dubo~cu i Koba{u na Savi.55 Jo{ jedan na~in nastanka kasaba bila je inicijativa kadija. Oni su se obra}ali Porti s molbom da se odre|ena naseqa uzdignu u rang kasabe, naj~e{}e iz bezbednosnih i privrednih razloga. Tako se koba{ki kadija pre 1570. godine obratio Porti s molbom da se odredi stanovni{tvo s derbenxijskom i }uprixijskom slu`bom u selima Gorwa Ukrina, koje je veliki, i Dowa Ukrina — mali derbend. Na osnovu wegove predstavke iz- dat je ferman u kome se navodi: „Na javnom putu koji vodi iz Bosne, Klisa i Zvornika prema grani~nim sandàcima Budima i Temi{vara, a u blizini skele Dubo~ca na rijeci Savi, nalazi se derbend, a ujedno u blizini iste skele nalazi se most preko rijeke Ukrine. Kako nisu ta~no odre|ene derbendìje i }upridìje, to su putnici pri prolazu tuda imali mnogo pote{ko}a i velikih nevolja“, „te{ko je prolazno i ve}ina njegovih zemalja su neobra|ene (mrtve), a okolica obiluje {u- mama; ono je leglo nereda i izdajni~ko mjesto…“. Stoga je odre|eno po 30 derbenxijskih ku}a u ovim selima da se staraju o bezbednosti i snabdevawu putnika, da odràvaju most o svom tro{ku, a zauzvrat pla}aju niù filuriju (100 umesto 150 ak~i) i oslobo|eni su od kara kuluka i vanrednih nameta i rabota. Ali-aga, dizdar grada Dobora, osnovao je xamiju sa vaku- fom u selu Gorwoj Ukrini, tako da se do 1570. razvila istoimena kasaba.56 Hanxi}, me|utim, gre{i kada navodi da je Derventa dobila svoje ime tek za vreme austrijske vlasti (1718–1739). Naime, u opisu bosanske biskupije biskupa Maravi}a iz 1655, kao i u izve{taju o vizitaciji fra Nikole Olov~i}a iz 1672. godine, zabeleèno je ime Dervente.57 Zbog ~ega je put

54 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 179. 55 Op{irni popis (1604), I–2, 371–373; A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente,114, nap. 16. 56 Op{irni popis (1604), I–2, 374–379; A. Handì}, nav. delo, 116–133. 57 A. Fermendìn, Acta Bosnae, 477–478; J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878),141. 226 Severna Bosna 13–16. vek dolinom Ukrine na ovom mestu smatran opasnim, postaje malo jasnije kada se pogleda crte` Dela derventskog klanca koji je krajem 19. veka naslikao Vladislav Titelbah.58 Kadije su, osim sudske vlasti, imale brojna i raznovrsna ovla{}e- wa, koja su se protezala u {irokom rasponu od brige za javnu bezbednost i odràvawa javnog reda i mira, funkcionisawa po{tanske slu`be kroz sistem menzilhana, popravke puteva i mostova, kontrole i organizacije snabdevawa vojske i tvr|avskih posada, u~estvovawa u popisivawu poreskih obveznika i razrezivawu da`bina, do kontrole ìvota u gradovima i nad vakufskim dobrima.59 Uporedno posmatrawe sredwovekovne i osmanske mreè urbanih centara na prostoru severne Bosne govori u prilog nekim zapaàwima. Razlike koje su evidentne u promeni statusa sredwovekovnih gradova, trgova i sela posledice su nekoliko faktora. Prvo i osnovno, re~ je o dva razli~ita dru{tveno-ekonomska sistema, uz uvaàvawe izvesnih parale- la izme|u feudalne privrede i timarsko-spahijskog sistema. Stepen cen- tralizacije Osmanskog carstva i efikasnost wegove dràvne uprave i bi- rokratije do pred kraj 16. veka bili su vi{estruko ve}i nego u doba pozno- sredwovekovne ugarske i bosanske dràve. Privredni i urbanisti~ki razvoj odvijao se pod delotvornom kontrolom osmanske dràve, {to nije bio slu~aj s pomenutim dràvnim organizacijama, naro~ito ne s Bosan- skim kraqevstvom.60 Severnobosanski gradovi, nastali prvenstveno iz vojno-strate{kih i bezbednosnih potreba, pomerawem dràvnih granica Osmanskog carstva i smirivawem politi~kih prilika doìvqavaju dvostruku sudbinu. Bez obzira na pravni status i termin koji se za wih upotrebqava u izvorima, oni u narednom periodu privredno napreduju ili stagniraju, propadaju. Najve}e promene odigrale su se u pogledu uzdizawa sredwovekovnih trgova i sela u rang gradskih naseqa, odnosno u status kasaba. Na osnovu dosada{wih istraìvawa, presudnim se ~ini poloàj naseqa u odnosu na saobra}ajno-privredne i vojne komunikacije.

58 V. Titelbah, Akvareli i crteì, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izdawa sv. 2, Beograd 1931, tabla VIII. 59 H. âr-Drnda, Sidìl te{anjskog kadiluka iz 1740–1746. kao istorijski izvor, NS XVI–XVII (1984) 119–126; R. Gradeva, The activities of a kadi court in eighteenth–century Rumeli: the case of Hacioglu Pazarcik,u:The Ottoman Empire in The Eighteenth Century, Oriente Moderno XVIII (LXXIX), 1 (1999) 177–190. 60 Izuzeci postoje — kraq Tvrtko je osnovao dva grada, koja su imala razli~ite sudbine: Br{tanik na Neretvi, i Novi u Dra~evici. Ekonomski bojkot od strane Du- brovnika pokazao se delotvornim u wegovo vreme, ali je herceg Stefan Vuk~i}-Kosa~a bio znatno istrajniji i uspe{niji u slu~aju grada Novog. — Vid. S. ]irkovi}, Herceg Stefan; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 49–53, 122–125. V

STARO I NOVO: @UPE, NAHIJE I NASEQA

Podaci osmanskih popisnih deftera se u odre|enoj meri mogu koristiti i za rekonstrukciju ùpske organizacije i, polaze}i sa stanovi{ta kontinuiteta naseqenosti, mogu da posluè i za identifikaciju naseqa na podru~ju na{eg prou~avawa. Topografski i onomasti~ki materijal pruà izvesne mogu}nosti u razdvajawu slovensko-srpskog od orijentalnog imenskog sloja. S obzirom na to da smo najzna~ajnija gradska naseqa i tvr|ave prikazali u okviru istorijskih doga|aja u kojima su odigrali odre|enu ulogu, topografski materijal organizova}emo po ùpama, odnosno nahijama. Ono {to treba ista}i jeste da su utvr|eni gradovi redovno bili centri ùpa, dok kod osmanskih nahija to nije bio slu~aj. Ipak, moè se primetiti da su naseqa koja su odabrana za sedi{te kadija i kadiluka imala funkcije centralnog naseqa — upravnu, sudsku i privrednu. Budu}i da skoro u potpunosti nedostaju podaci iz prethodnog perioda, mreà osmanskih upravnih jedinica — nahija moè donekle pomo}i istraìva- ~ima u pogledu identifikacije seoskih naseqa u okviru nekada{wih ù- pa, s obzirom na tendenciju o~uvawa kontinuiteta agrarno kultivisanog podru~ja, kako od strane naseqenika, tako i osmanskih vlasti. Na prostoru nekada{wih sredwovekovnih „zemaqa“ Usore i Soli tokom druge polovine 15. i u 16. veku nastale su slede}e nahije:

Nahije Zvorni~kog sanxaka Nahije Bosanskog sanxaka

1. Gostiqa 1. Maglaj

2. Zvornik — sedi{te kadiluka 2. Usora

3. Zavr{ 3. Te{aw — sedi{te kadiluka

4. Gorwa Tuzla 4. Trebetin

5. Dowa Tuzla — sedi{te kadiluka 5. Dobor 228 Severna Bosna 13–16. vek

Nahije Zvorni~kog sanxaka Nahije Bosanskog sanxaka

6. Drametin 6. Koba{ — sedi{te kadiluka

7. Spre~a 7. Ozren

8. Sapna

9. Visori

10. Jasenica

11. Smolu}a

12. Soko (Gra~anica) — sedi{te kadiluka

13. Nenavi{te (Gra~ac)

14. Srebrenik

15. Teo~ak

16. Koraj

17. Bijeqina — sedi{te kadiluka

Na osnovu izvornih obave{tewa, sredwovekovnih i poznijih, kao i na osnovu geografsko-privrednih karakteristika terena, na mapi severne Bosne se mogu prepoznati slede}e ùpe kao geografske i teritorijalno-upravne jedinice: Soli, Usora, Trebetin, Ukrina, Modran, Nenavi- {te, Li{nica, Spre~a, Drametin, Sapna, Gostiqa i Smolu}a. Za razliku od pomenutih, u slu~aju nekolicine nahija nije mogu}e potvrditi kontinuitet sa upravnim celinama iz sredwovekovnog perioda. To se naro~i- to odnosi na vi{e, planinske predele, gde su osnovane nahije Ozren, i majevi~ke nahije Visori, Zavr{, Jasenica. Kad je re~ o nahiji Zvornik, ona je formirana du` veoma zna~ajnog puta koji je sledio levu obalu Drine. S obzirom na privredni i strate{ki zna~aj Zvornika u predosmansko doba, mogu}e je pretpostaviti da je sredwovekovni grad imao svoju upravnu oblast — gradsku „ùpu“. Mo`da se isto moè prihvatiti i u slu~aju nahije Srebrenik i nahije Soko (Gra~anica), ~ija su sedi{ta bila u va`nim sredwovekovnim utvr|enim gradovima, te bi sela pomenutih nahija mogla da ~ine wihove biv{e gradske distrikte. Nahiji Teo~ak prethodila je verovatno „teo~a~ka vlast“, ali wen puni obim nije mogu}e utvrditi.

@UPA SOLI — Grad Soli pripada redu najstarijih naseqa, gde se kulturni slojevi mogu pratiti duboko u preistoriju, dobrim delom zahvaquju}i postojawu slanih izvora. Naseqe je u 9. i 10. veku, prema navodima Konstantina Porfirogenita, pripadalo „naseqenim gradovima“ Srbije, Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 229 i sigurno je bilo upravni i ekonomski centar istoimene ùpe kao geografske i teritorijalne celine. Osim znatno poznijeg, slu~ajno sa~uvanog podatka s kraja sredweg veka, nikakva izvorna obave{tewa o drugim naseqima nisu poznata. Kako se u najranijim osmanskim izvorima (1474) pomiwu Gorwa i Dowa Tuzla, moè se pretpostaviti da se prvobitna ùpa Soli u dolini re~ice Jale i potoka Soline vremenom podelila na dve mawe upravne jedinice — ùpe Gorwe i Dowe Soli, sa istoimenim sredi- {tima koje je zatekla osmanska uprava. Ranom osmanskom periodu pripada fraweva~ki samostan s crkvom sv. Marije u Gorwoj i sv. Petra u Dowoj Tu- zli, zajedno s arheolo{kim ostacima istoimene crkve na Gradovrhu (ALBiH, 7.30). Osim nekolicine nekropola ste}aka, u {iroj tuzlanskoj okolini otkriveni su jo{ ostaci sredwovekovnog utvr|ewa — Kre{i}a Gradina, u Gorwem Par Selu (Pao~i) (7.36). Prema popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1519. u nahiji Gorwa Tuzla popisano je 26 sela, a 1533. — uz varo{ Gorwe Tuzle, popisano je jo{ 25 sela i jedna mezra, u sastavu carskog hasa. Naseqa su se nalazila na desnoj obali gorweg toka reke Jale, uzvodno od u{}a Solinskog potoka. Nahija Dowa Tuzla zauzimala je znatno ve}i prostor, i shodno tome, znatno ve}i broj naseqa — 54 sela i tri mezre, a 1533 — varo{ Dowe Tuzle, 56 sela i nekoliko mezri, u okviru carskog hasa. U odre|enoj meri ova naseqa su nastavila da postoje do dana{weg dana i mogu se identifikovati i ubicirati.1

Nahija GORWA TUZLA

Naseqe Ubikacija Varo{ Gorwa Tuzla Istoimeno naseqe, 7 km severoisto~no od Tuzle 1. Selo Dvori{te, odràva se pazar, U neposrednoj blizini varo{i, crkva Sv. Marije postaje hri{}anska mahala kasabe (1533), a do 1548. nestaje 2. Selo Polom Danas ne postoji — nalazilo se ju`no od varo{i 3. Selo Grubska (Grabska) Danas ne postoji — A. Hanxi} pretpostavqa da se nalazilo u blizini ili na mestu dan. Siminog Hana 4. Selo Gorwa Poàrnica Poàrnica, isto~no od G. Tuzle 5. Selo Dowa Poàrnica Isto

1 M. Baum, @upa Soli, 7–37; A. Hand`i}, Dva prva popisa, 27–29, 88–94; isti, Tu- zla, passim, sa kartom naseqa u nahijama Gorwa i Dowa Tuzla tokom 16. veka. 230 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija 6. Selo Osik Danas ne postoji — toponim Osijek jugozapadno od G. Tuzle 7. Selo Kav~i}i Danas ne postoji — nalazilo se u blizini varo{i 8. Selo Solina Istoimeno, severoisto~no od G. Tuzle; zate~eno kao zna~ajno selo 9. Selo [tetikovi}i Danas ne postoji — nalazilo se u blizini Soline 10. Selo Grabovica Danas G. i D. Grabovica zapadno od G. Tuzle 11. Selo Popodol Danas ne postoji — nalazilo se zapadno od G. Tuzle, kao wena mahala krajem 19. veka 12. Selo Gorwi i Dowi Dokaw Dokaw, severozapadno od G. Tuzle 13. Selo Babina Luka Istoimeno, jugoisto~no od G. Tuzle 14. Selo Rogodi}i Danas ne postoji — nalazilo se ju`no od varo{i

15. Selo Kosci Istoimeno, severozapadno od G. Tuzle 16. Selo Re{ovi}i Danas ne postoji — nalazilo se severno od varo{i 17. Selo Kolovrat Istoimeno, jugozapadno od G. Tuzle 18. Selo Pusti Kolovrat Danas ne postoji, verovatno je bio u sastavu Kolovrata 19. Selo Dobriwe Danas ne postoji, nepoznat poloàj 20. Selo Kriòhna Krièvina, ju`no od G. Tuzle 21. Selo Hudini}i — 22. Selo Qepuda — 23. Selo Lopare — 24. Selo Zlopavi}i — 25. Selo Matijevi}i — 26. Selo Zavr{ — 27. Selo Kowikovi}i Istoimeno, severno od G. Tuzle 28. Mezra Tusakov Dol — Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 231

Nahija GORWA TUZLA

Naseqe Ubikacija Varo{ Dowa Tuzla Tuzla 1. Selo Tu{aw Postaje mahala kasabe D. Tuzla 2. Selo Dragodol Danas ne postoji — nalazilo se u blizini varo{i 3. Selo Plo~nik Danas ne postoji — nalazilo se severoisto~no od D. Tuzle 4. Selo Vr{ani Istoimeno, jugoisto~no od D. Tuzle 5. Selo Dowa Lipnica Istoimeno, danas postoje ~etiri Lipnice — Lipnica, Dowa, Sredwa i Gorwa, severozapadno od Tuzle 6. Selo Gorwa Lipnica Isto 7. Selo Brezovik — 8. Selo ^amu{ Danas ne postoji — nalazilo se kod sela Ora{ja, ju`no od D. Tuzle 9. Selo Sita Luka — 10. Selo Brzsko~i}i Slavinovi}i, jugoisto~no od Tuzle 11. Selo Vrap~e Danas ne postoji — nalazilo se jugoisto~no od D. Tuzle 12. Selo Gorwa Jo{anica Zaselak Jo{evica u Bukiwu 13. Selo Dowa Jo{anica Isto 14. Selo Kowska Poqa Poqana, jugozapadno od Tuzle 15. Selo Quba~e Istoimeno, jugozapadno od Tuzle 16. Selo Mosurke Danas ne postoji — nalazilo se u blizini Quba~e 17. Selo Priluk Istoimeno, na levoj obali Spre~e 18. Selo Dowe Bre{ke Bre{ke, severno od Tuzle 19. Selo Gorwe Bre{ke Isto 20. Selo Poqice Istoimeno, na levoj obali Spre~e 21. Selo Ri~ice Rijeka, zaselak sela Pasci 22. Selo Bokavi}i Istoimeno, kod u{}a Jale u Spre~u 232 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija 23. Selo Dolac Danas ne postoji — nalazilo se zapadno od D. Tuzle 24. Selo ôkani}i, îkan Dobriwe Dobrwa, severozapadno od Tuzle 25. Selo Kika~i Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle 26. Selo Gorwa i Dowa Li{nica Danas ne postoje — nalazila su se ju`no od D. Tuzle 27. Selo Pao~a Par Selo, Gorwe i Dowe, ju`no od Tuzle 28. Selo âklovi}i G. i D. âklovi}i, jugoisto~no od Tuzle 29. Selo Husino Istoimeno, ju`no od Tuzle 30. Selo Kqe{tevina Danas ne postoji — nalazilo se u blizini Husina 31. Selo Pasci Istoimeno, G. i D., ju`no od Tuzle 32. Selo Kowavi}i — 33. Selo Kalebi}i Danas ne postoji — nalazilo se u blizini varo{i 34. Selo Podujevi}i — 35. Selo Petrovi}i D. Petrovice u selu Pasci 36. Selo Gorwa Toplana Danas ne postoje pod tim imenom — nalazilo se na teritoriji sela Bukiwe 37. Selo Dowa Toplana Isto 38. Selo Sredwa Toplana Isto 39. Selo Bistarac Istoimeno, zapadno od Tuzle 40. Selo [i}i Neubicirano 41. Selo [qivica Danas ne postoji — nalazilo se u blizini varo{i 42. Selo Destin Dol Danas ne postoji — nalazilo se zapadno od varo{i 43. Selo Gorwa Pogorilica Pogorioci, zapadno od Tuzle 44. Selo Dowa Pogorilica Isto 45. Selo Stepi{i}i Dobriwe Dobrwe 46. Selo Qepunica Qepunice, zapadno od Tuzle Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 233

Naseqe Ubikacija 47. Selo Rogan~i}i — 48. Selo Brguli}i Brgule, zapadno od Tuzle 49. Selo Hude~ Istoimeno, zapadno od Tuzle 50. Selo Modri~a Modrac, kod u{}a Jale u Spre~u 51. Selo Gra~anica — 52. Selo Cerova — 53. Selo Mileti}i — 54. Grabovac Zaselak sela Pasci

@UPA USORA — Iako je bila centralna ùpa „zemqe“ Usore, o samoj ùpi Usori i wenim naseqima nema direktnih izvornih podataka iz perioda sredweg veka. Na osnovu prirodno-geografskih karakteristika terena mogu}e je zakqu~iti da se ona prostirala oko sredweg i doweg toka reke Usore, sa upravnim i privrednim centrom u gradu Te{wu. Tome u prilog govori i ~iwenica da se u narodu pod „Usorom“ smatra sliv istoimene reke, dok se naziv @upa odrào do danas kao ime za najniì predeo — dolinu reke nizvodno od sela Jelah do u{}a u Bosnu.2 Osmanska vlast uspostavqena je 1512. godine, i osnovane su dve posebne nahije — Te{aw i Usora, ~ija naseqa poznajemo iz detaqnog popisa Bosanskog sanxaka iz 1604. godine.3 Nahija Te{aw bila je, me|utim, znatno prostranija i pru- àla se od sela [wegotiwe na severozapadu do Mo{evca na jugoistoku. Severna granica je dopirala do sela Hqeb i planine Krnin, severno od Doboja, dok je na jugu granicu predstavqao planinski predeo Crne gore. Ova nahija je obuhvatala i grad Doboj i sela u dolini Male Ukrine — ê- ~avu i Rastu{u koja se pomiwu 1329/30, kao i sela Radwu Dowu i Gorwu, za koja se 1461. izri~ito navodi da su „u Usori“, zapravo u ùpi Usori. U slu~aju nahije Te{aw se dakle moè direktno uspostaviti veza sa sredwovekovnom prostornom i privrednom organizacijom u dolini Uso- re, odnosno sa ùpom Usorom. Weno prostranstvo je potom moglo da bude odre|eno i u periodu izme|u 1463/64. i 1512. kada se grad Te{aw nalazio pod ugarskom upravom, pa bi popisana sela bila wemu podre|ena u upravnom i ekonomskom pogledu. Sela su se i u prvoj polovini 20. veka nalazila samo po gorwoj ivici re~ne terase, po stranama i kosama. Me|u vrednije arheolo{ke lokalitete sa ovog prostora treba izdvojiti: Crkvi{te u Mr-

2 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne,41. 3 Op{irni popis (1604), I–2, 455–461 (Usora), III, 340–385 (Te{aw). 234 Severna Bosna 13–16. vek koti}ima (ostaci sredwovekovne crkve sa nekropolom ste}aka), Crkvinu u Rastu{i, Gradinu — utvr|ewe u Mravi}ima, brojne nekropole u ^e~avi i Vitkovi}ima, {to svedo~i o ve}oj koncentraciji stanovni{tva na ovom prostoru. Prema zabele`enom narodnom predawu, u selu Bijelo Bu~je postojala je crkva, kao i na mestu Crkvi{}u u selu Mrkoti}ima.4

Hahija TE[AW

Naseqa Ubikacija

1. Selo Trep~e Istoimeno, par kilometara isto~no odTe{wa

2. Selo ^e~ava —*sredwovekovno Istoimeno, na levoj obali Male Ukrine

3. Selo Kru{evica — opustelo Selo Kru{evo Brdo, jugozapadnood Tesli}a

4. Selo Bri} i Bilo Bu~je Gorwe Bijelo Bu~je, jugozapadnood Tesli}a

5. Selo [wegotina Gorwa,Sredwa iDowa [wegotina,u gorwemtoku Velike Ukrine

6. Selo PlaweOra{je Plawe,zaselakselaOra{ja, zapadnoodTe{wa

7. Mahala Mrkoti}, deo Sela Plawa Selo Mrkoti}, severno od Ora{ja

8. Selo Gorwa Modri~a — drugim Kalo{evi}i, severozapadnood imenomKalo{evi} Te{wa,na levoj obali Usore

9. Mahala Kru{~ica,deo G. Modri~e —

10. Mahala Dowa Radwa,deo G. Modri~e Istoimeno selo,severozapadnood *Sredwovekovno Te{wa,na reci Radwi

11. Mahala Gorwa Radwa,deo G. Modri~e Istoimeno selo 4 mlina

12. Mahala Cerovac, deo G. Modri~e Selo Cerovac, severozapadnood Te{wa,re~ica Radu{ica

13. Selo Dowa Modri~a — drugim Selo Ukrinica,na levoj obali Male imenom Ukrinica Ukrine

14. Mahala Hqeb, deo D. Modri~e Selo Qeb,udolini Male Ukrine

4 ALBiH, II, 8. 17, 8.20, 4.42; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne,41. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 235

Naseqa Ubikacija

15. Mahala Hrastova,deo D. Modri~e Selo Rastu{a,udolini Male Ukrine —*Sredwovekovno

16. MahalaOsivica,deo D. Modri~e SeloOsivica,severozapadnood Tesli}a

17. SeloOmawska Istoimeno, severnoodTe{wa

18. Mahala Naglavi}i, deo Omawske —

19. Mahala Le{nica,deo Omawske Selo Qe{ni}, sev. odTe{wa

20. Mahala VriwakVrawak, zaselaksela Cerovica

21. Selo ]esnica — drugim imenom Selo Pojezna,severozapadnood Pojezovna Doboja

22. Mahala Dedelovci, deo ]esnice Verovatno Dragolovi}i, ju`nood Pojezne

23. Mahala Brestova,deo ]esnice Selo Brestova,severozapadnood Doboja

24. MahalaOstru`wa Gorwa iDowa,deo Sela Dowa iGorwaOstru`wa, ]esnice zapadnoodDoboja

25. Mahala Crn~a,5 deo ]esnice = pusta Selo Crn~a,severozapadnoodDoboja

26. Kasaba Te{aw, trg Te{aw

27. Selo Gorwe Ularice Istoimeno, jugozapadnoodDoboja,tj. severoisto~noodTe{wa

28. Selo Mravi}i Istoimeno, severoisto~noodTe{wa, na levoj obali Bosne

29. Selo [ije Istoimeno, severoisto~noodTe{wa, na levoj obali Bosne, ju`nood Mravi}a

30. Selo Lepenica Istoimeno, isto~noodMravi}a

31. Selo Hrvatin Danasmahala Hrvatinovi}i, deo Te{wa

32. Selo Kra{evo Istoimeno, severoisto~noodTe{wa

33. Doboj, trg Doboj

5 Brojni toponimi Crn~a ozna~avali su sela „crnaca“ — monaha, odnosno sela koja su bila u posedu manastira. — Vid. A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, 10. 236 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqa Ubikacija

34. Selo Mo{ev Lug Selo Mo{evac, jugoisto~nood Te{wa,na levoj obali reke Bosne

35. Mezra [ali}i —

36. Mezra Dobro Poqe —

37. Selo Dowa ]enare —

38. SeloOtes—nenaseqeno —

39. Mezra Siv{a —

40. Selo Ravna Bistrica Selo Ravna, jugoisto~noodTe{wa

41. Mezra Mlado{evica —

42. Mezra Bri} i Bilo Bu~je,uz — istoimeno selo

43. Mezra Domazed—

44. Selo Dugobrad—

45. Mezra Dobrovci (Koprivci, 1568) Selo Koprivci kodsela Dugobrad

46. Mezra Qeskovac, kodsela Dugobrad—

47. Va{arna mezri Tugavi}i Tugavi}i, u isto~nomdelu Te{wa

48. Selo Meki{ Istoimeno, ju`noodTe{wa

49. Selo Radu{a Istoimeno, jugozapadnoodTe{wa

50. Selo Tugavi}i — drugo ime Vukovil Istoimeno, u isto~nomdelu Te{wa

51. Selo Vukovo sa wivomKraqev Izgon Istoimeno, severoapadnoodTe{wa, na desnoj obali Usore

52. Mezra Badan — Ru`evine —

53. Mezra Stanovi}i u blizini — Jablanice

54. Mezra Rakovica,Kowsko Brdo i — Tugina Luka, u`ivajusela Brwica i [ije —ranije zemqa knezaAntula, koji je proteran

55. Mezra Mala iVelikaOtoka,sone — strane Bosne

56. Selo Makqenovac Istoimeno, pri u{}u Usore u Bosnu Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 237 Nahija Usora bila je mala po prostranstvu i obuhvatala je samo naseqa na prostoru izme|u dolina Male i Velike Usore, {to je bio samo deo prostrane `upe Usore. U neposrednoj blizini Vru}ice, nalazi se pozno- sredwovekovno utvr|ewe poznato pod imenom „Grad vojvode Mom~ila“, kao i nekropola ste}aka — „Mom~ilov grob“. Zapadno od Tesli}a otkriveni su ostaci ~ak dve sredwovekovne crkve — u Bari}ima i u Rade{i}ima, kao i nekolicina nekropola ste}aka. Dve se nalaze u Gra~anici, zaseoku Dowih Rankovi}a, koje je popisano u defteru Bosanskog sanxaka, ali uprkos suge- stivnom nazivu naseqa, nikakvi tragovi utvr|ewa nisu prona|eni.6 Do 1516. godine, ovde je naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom, koje je ~inilo 15 xemata sa 51 doma}instvom, na ~elu s knezom Petrom. Oni su pripadali hasu bosanskog sanxakbega.7

Nahija USORA

Naseqe Ubikacija

1. Selo Savkovi}i Zaselak sela ^e~ave,severozapadnood Tesli}a

2. Selo Gomionica Gomjenica, ju`nood Tesli}a

3. Selo Grad~anica Gra~anica, zaselak sela Dowi Rankovi}, zapadnood Tesli}a

4. Selo StewakStewak, isto~nood Tesli}a

5. SeloOstru`nica — œdrugim imenom — CrkvicaŒ,sa mezromBrezove Plawe *nap. A.H. — Ostru`wa sejavqa iu nahijiTe{aw

6. Selo Kalo{evi}i Istoimeno selo,severozapadnood *nap. A.H.—Selo œGorwa Modri~a Te{wa,na levoj obali Usore ili Kalo{evi}iŒ u nahijiTe{aw (kao iDowa Modri~a ili Ukrinica u nah. Te{aw)

7. Selo Bari}i Istoimeno, ju`nood Tesli}a

8. Selo Vru}ica — œdrugim imenom Vru}ica, jugoisto~no od Tesli}a KnezaŒ

9. Selo Dowa Gomionica Gomjenica, ju`nood Tesli}a

10. Selo Be`qa Be`qa, zaselak sela Gorwi Tesli}

6 ALBiH, 8.41, 8.98; 8.21, 8.14; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne,42. 7 A. Hand`i}, Migracije, 63; Op{irni popis (1604), I–2, 455–461. 238 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija

11. Selo Komu{ina Istoimeno, ju`nood Tesli}a

12. Selo Inohevo —

U pogledu nahije Trebetin, kako po imenu, tako po prostranstvu, mo- `e se s ve}om sigurno{}u prihvatiti da je svoje poreklo imala u nekada- {woj `upi. Re~ je o maloj predeonoj celini sa selima u pore~ju reke Qe- {nice, leve pritoke Bosne, gde }e kasnije nastati Novi [eher. Tu su 1516. godine naseqeni vlasi bosanskog sanxakbega, ~ine}i pet xemata sa 54 doma}instva, na ~elu s knezom Radosavom.8

Hahija TREBETIN

Naseqe Ubikacija

1. Selo Kom{i} Istoimeno, ju`noodMaglaja,na levoj obali Bosne

2. Selo Domislica Istoimeno, jugozapadno odMaglaja,u gorwemtoku Qe{nice

3. Selo Kra{evica, drugim imenom Ozimica,severnood@ep~a Ozimica =na glavnom putu (@ep~e — Te{aw)

4. Selo Seona Danasne postoji — nekad je kodsela Ponijeva,na reci Lije{nici postojao hanSeona

5. Selo Matina Istoimeno, severnood@ep~a

6. Mezra Poko{tica, Milunovi} i — Pa~ar

7. Mezra Grabovi Selo Grabovica, jugoisto~no od Domislice

8. JajlakKozla, Vilija iGola{Pa{waci

9. MezraCrnavi}i —

10. MezraJakovDolijajlakuokolini Pa{wak u blizini dana{we Devetina i [qivnogSeli{ta Devetine,na levoj obali Bosne, isto~nood Ozimice

11. Mezra Pti~je Poqe u blizini kasabe — @ep~e

8 Op{irni popis (1604), III, 333–338; A. Handì}, Migracije, 63. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 239 Na sli~nim, ùpskim osnovama formirane su i nahije Spre~a, Dra- metin, Sapna i Gostiqa. S obzirom na veliko prostranstvo kotline kroz koju proti~e, nekada se oblast Spre~e u administrativnom pogledu delila na Zvorni~ku, Tuzlansku i Gra~ani~ku. „Iz Spre~e“ se vojvoda Vukmir i Vuka{in Zlatonosovi}, koji su boravili i u Podzvoniku, obra}aju dubrova~koj vladi s molbama da im se po{aqu lekari. Milenko S. Filipo- vi} zabeleìo je na terenu da se terminom „Zvorni~ka Spre~a“ obeleàva „ùpni“ predeo oko izvori{ta i gorweg toka Spre~e, u dolini izme|u planina Snagova, koja je deli od Podriwa, zatim izme|u Majevice i Boro- gova. Za weno sredi{te se smatralo selo Kalesija, koje postoji i danas. Sela su polovinom 20. veka bila i daqe razbijenog tipa i doskora je preovla|ivala brvnara kao tip ku}e, budu}i da je ceo predeo bio dobro po{u- mqen, s lugovima pored reke. Za „Spre~ake“ zemqa Bosna po~iwe tek od Han-Pijeska.9 U ovoj oblasti rekognoscirano je dvadesetak sredwovekovnih nekropola ste}aka, od kojih su dva ste}ka s natpisima.10 Najranija svedo~anstva o naseqima nahije Spre~e sa~uvana su iz 1528. godine u popisu stanovni{tva s vla{kim statusom u Zvorni~kom sanxaku. Ovo stanovni{tvo je zabeleèno u 12 od ukupno 13 sela ove nahije, i to su bila sela koja navodimo u tabeli. Na ~elu vlaha-filurixija, koji jedino nisu naseqeni u selu Me|e|i, nalazio se knez Doj~in, sin Stjepanov, a zatim wegova dvojica sinova, Radosav i Vujica, i dvojica bra}e — Vukdrag i Mi- lo{, dok im je devet primi}ura bilo pot~iweno.11 U sumarnom defteru iz 1533. {est sela su ulazila u has zvorni~kog sanxakbega: Hrasno, Sequbqe, Vukovije, Toj{i}i, Dowa Okrugla i Dubrave, a u timarskim posedima se pomiwu i sela Slatina i Dedino, oba danas nepoznata, zatim mezre Medve- |a i Osredak. Selo Kalesija je bilo izuzetno dobro naseqeno — zabeleè- no je 90 hri{}anskih ku}a i 19 neoèwenih, 12 muslimanskih ku}a, i upisan je dosta velik prihod — 9.900 ak~i.12

Nahija SPRE^A

Naseqe Ubikacija

1. Hrasno Istoimeno, G. i D, isto~no od Tuzle, pod Majevicom

2. Sequbqe Istoimeno, severno od Hrasna

9 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 19. 10 ALBiH, II, regija 7; M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa, IV, br. 306–307, 128–130. 11 M. Vasi}, Kne`ine i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 266. 12 M. Vasi}, nav. delo, 266–267; A. Hand`i}, O islamizaciji, 19; isti, Dva prva popisa, 100, 141, 148, 158, 164, 165, 173, 179. 240 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija

3. Vukovija Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle

4. Toj{ino/Toj{i}i Toj{i}i, kod Kalesije

5. Rajin Rajinci, jugoisto~no od Tuzle, na desnoj obali Spre~e

6. Kalesija Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle

7. Dubrava Istoimeno, ju`no od Tuzle, na desnoj obali Spre~e

8. Svojat Istoimeno, ju`no od Tuzle, na levoj obali Spre~e

9. Bukovica Danas ne postoji selo, ve} re~ica Bukovica, pritoka Spre~e, ju`no od Kalesije

10. Dowa Okrugla —

11. Dubnica Istoimeno, kod Kalesije

12. Oglavik —

Nahija Drametin formirana je veoma rano, naseqavawem stanovni- {tva s vla{kim statusom ve} do 1476. godine. Naseqe po kome je nahija dobila ime nalazilo se, verovatno, na mestu dana{wih Banovi}a. Na jednom zapisu na ste}ku u Banovi}ima stoji: A s6 leì Boì}ko Banovi(}) na svo6i zemli na pl6menitoi na Dram6{ini. A postav(i){6 Hlapacâ i Obo- danâ Branko z b(r)atiom.13 Vlasi ove nahije pripadali su carskom hasu i za wih se pomenute godine kaè: „Vlasi sela Drametina koje je u blizini Drve- ne solane (Agaü Tuzla) u kadiluku Srebrenici, daju s ku}e na ku}u po dvije filurije, drugog kuluka ne daju, svega 33 ku}e.“ Do prvog sumarnog popisa Zvor- ni~kog sanxaka iz 1519, stanovni{tvo s vla{kim statusom naselilo je svih 14 sela u nahiji. U narednih devet godina, oni su se odselili daqe ili su pre{li na zemqoradwu i izgubili poreske privilegije, jer 1528. nisu popisani kao ostalo vla{ko stanovni{tvo. Slede}i sumarni popis iz 1533. beleì 15 seoskih naseqa u ovoj nahiji.14 Prema ubikaciji iden- tifikovanih naseqa, ùpa i nahija Drametin prostirala se u pore~ju reke Turije, pritoke Spre~e, reke Oskove — leve pritoke Gostiqe i oko wenog doweg toka, dopiru}i na jugozapadu do doline reke Krivaje. Od vred-

13 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, III, br. 4737. 14 A. Hand`i}, Tuzla, 32, 99, 104–105, 130; isti, O islamizaciji, 25; isti, Dva prva popisa, 32, 40, 158, 175, 176, 177, 178, 180, 189, 195, 196, 197. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 241 nijih arheolo{kih lokaliteta na ovom podru~ju izdvaja se samo sredwovekovna Gradina u Tulovi}ima (7.29) i dve nekropole ste}aka u Dowoj Vi- {}i (7.14, 7.64).

Nahija DRAMETIN

Naseqe Ubikacija

1. Banovi}i Istoimeno, jugozapadno od Tuzle

2. Grivice Istoimeno, severoisto~no od Banovi}a

3. Turija Istoimeno, na istoimenoj reci, levoj pritoci Spre~e

4. Tatarica (@ivinice) @ivinice, ju`no od Tuzle, na desnoj obali Gostiqe

5. Bratehni}i ili Repnik Repnik, isto~no od Banovi}a

6. Dowa Vi{}a Istoimeno, jugoisto~no od @ivinice

7. Gorwa Vi{}a ili Koprivac Istoimeno, jugoisto~no od @ivinice

8. Podgorje Istoimeno, isto~no od Banovi}a

9. Predra`i}i Istoimeno, ju`no od Banovi}a, na desnoj obali Krivaje

10. Ke~evo (?) —

11. Godojevi}i —

12. Radenovi}i —

13. Tre{tenica Istoimeno, severno od Banovi}a

14. \ur|evik Istoimeno, ju`no od @ivinice, na levoj obali Gostiqe

15. Tulovi}i Istoimeno, severoisto~no od Banovi}a

Sapna i Gostiqa su male predeone celine u dolinama istoimenih reka — Sapna je leva pritoka Drine i uliva se u wu malo severnije od Zvornika, dok je Gostiqa leva pritoka Spre~e i du` we vodi put u dolinu Driwa~e. Naseqa nahije Sapne poznata su iz popisa vla{kog stanovni- {tva 1528, kada je ono naselilo svih 12 naseqa. Na wihovom ~elu bio je knez Mileta, sin Petrov, a upisan je i wegov brat Ilija i sin Dimitrije, zajedno s jo{ devet primi}ura.15 Pored vrednih anti~kih ostataka (tri

15 M. Vasi}, nav. delo, 268; A. Hand`i}, O islamizaciji, 19; isti, Dva prva popisa, 102, 152, 164, 165, 167, 171, 176, 191. 242 Severna Bosna 13–16. vek utvr|ewa, dva kamenoloma), otkriveni su i ostaci jednog sredwovekovnog utvr|ewa na Gradini u [eti}ima, s velikom koncentracijom nekropola ste}aka u neposrednoj okolini, zatim sredwovekovne crkve s grobnicom u Ro`wu i brojni ste}ci u selima Grabovcima, Gorwim i Dowim.16 Sude}i prema ovim arheolo{kim nalazima, dolina Sapne bila je dobro naseqena u anti~kom i sredwovekovnom periodu.

Nahija SAPNA

Naseqe Ubikacija 1. Nezuk (Nezuci) Istoimeno, isto~no od Kalesije 2. Dowi Grabovac Dowi Grbavci, severoisto~no od Zvornika 3. Gorwi Grabovac (Petkovica) Gorwi Grbavci 4. Sapna Istoimeno, u gorwem toku reke 5. Kri`evi}i Istoimeno, severoisto~no od Zvornika 6. Javornik — 7. Vitina Rika — 8. Ro`aw Istoimeno, u izvori{nom delu Sapne 9. Gu{teri Istoimeno, kod Zvornika 10. Glumina Istoimeno, severnije od Zvornika 11. Balikova Kru{ka (Baqkovica) Istoimeno, severoisto~no od Zvornika, kod Nezuka 12. Snije`nica — 13. Vrh Rika Neubicirano, verovatno dana{we selo Rijeka kod izvori{ta Sapne 14. Vitovwa/Vitinica Vitinica, kod sela Sapne

Nahija Gostiqa je svoje ime nasledila od sredwovekovne ùpe koja se prostirala u dolini istoimene reke, leve pritoke Spre~e. Najranija osmanska svedo~anstva o wenim naseqima poti~u iz detaqnog popisa Smederevskog sanxaka iz 1476. godine. U ovom popisu se pomiwe Radivoj Opra{i} koji u timaru drì dva sela u Ku{latu i 15 sela u Gostiqi, za koje se kaè: … ìteqi su naseqeni rasuto. Ali, po{to mesta na kojima ìve imaju posebna imena, posebno su upisana. O vanrednim okolnostima govori i broj popisanih ku}a po selima — samo tri od 15 sela ima

16 ALBiH, II, regija 6. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 243 vi{e od 10 ku}a, a ~ak devet sela ima od dve do pet ku}a.17 Potom su sela popisana u sumarnim defterima Zvorni~kog sanxaka iz 1519. i 1533. godine, i prikazujemo ih tabelarno. Pored seoskih naseqa i mezri, zabeleè- ni su i mlinovi na rekama Gostiqi i Lukavici.18 Ostaci utvr|ewa na Gradini u \ur|eviku (7.26) pripisani su okvirno rimskom periodu, iako je na drugom platou sa~uvana nekropola ste}aka, a i sam poloàj iznad doline reke svedo~i o wenoj funkciji u ~uvawu putne komunikacije na relaciji dolina Driwa~e — dolina Spre~e. Pored toga, sa~uvana je nekolicina nekropola ste}aka u okolini istoimenog naseqa, {to bi govorilo u prilog ve}oj koncentraciji stanovni{tva.

Sela u timaru Radivoja Nahija GOSTIQA Opra{i}a 1476. Naseqe Ubikacija 1. Oskomiri}, 30 ku}a, 1. Gra~anica Istoimeno, rajinska vodenica jugoisto~no od — nepoznato @ivinice 2. Kudrevi}, 6 ku}a 2. ^odovi}i — — nepoznato (^odorovi}i) 3. Draginovi}, 5 ku}a 3. Brdnica (Brwica) Brwica, ju`no od — nepoznato \ur|evika 4. Kumanovi}, 4 ku}e 4. Vrgovi}i — — nepoznato (Mirganovi}i) 5. Drinova, 9 ku}a 5. Didino Djedina, ju`no od \ur|evika 6. Bosni~i}, 8 ku}a 6. Bosin~i} (Posin~i}) — 7. Bradi}, 4 ku}e 7. Bradi}i — 8. Turumci (Trumci) 8. Turumci (Trumci) — 9. Magu{i}, 3 ku}e 9. Magu{i}i — 10. Kamenica, 4 ku}e 10. Kojavi}i (Dujavi}i) — — nepoznato 11. Crvi~i}, 5 ku}a 11. Crijev~i}i Istoimeno, na desnoj obali Gostiqe 12. Lukavica, 19 ku}a 12. Lukavica Istoimeno, jugoisto~no od @ivinice 13. Dobo{, 5 ku}a 13. Dobo{i}i (Dobovi}i) —

17 BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}; A. Hand`i}, O islamizaciji, 15; E. Miqkovi}–Bojani}, Zeamet Ku{lat, 369–370. 18 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 29, 30, 36, 40, 42, 43, 112, 150, 151, 174, 175. 244 Severna Bosna 13–16. vek

Sela u timaru Radivoja Nahija GOSTIQA Opra{i}a 1476. Naseqe Ubikacija 14. Kondevi}, 10 ku}a 14. Kupin — — nepoznato 15. Minijovi}, 3 ku}e 15. Matijevi}i Istoimeno, na desnoj — nepoznato obali Gostiqe 16. Kuleni}i (^ani}i) Kuqan, kod \ur|evika 17. Toval (Tuval) — 18. Gozdevi}i Gvozdevi}, isto~no od (Gvozdevi}i) Matijevi}a 19. Grahovi{te —

Nahija Smolu}a je tako|e imala svoj osnov u nekada{woj `upskoj organizaciji. Na osnovu ubikacije svih wenih naseqa, popisanih 1528. i 1533, vidi se da je ona obuhvatala prostor dana{weg Spre~kog poqa, koje nesumwivo ima `upske karakteristike. I ovde je do 1528. naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom u svih 11 sela, a na wihovom ~elu se nalazio knez Vlatko, sin Vladimira, sa jo{ osmoricom primi}ura.19

Nahija SMOLU]A

Naseqe Ubikacija 1. Gnojnica Istoimeno, na desnoj obali Spre~e 2. Gorwi Lukavac Istoimeno, isto~no od Smolu}e 3. Dowi Lukavac Istoimeno 4. Miri~ina Istoimeno, zapadno od Gnojnice 5. Kru{evica Istoimeno, zapadno od Smolu}e 6. Devetak Istoimeno, na levoj obali Spre~e 7. Dobo{nica Istoimeno, na desnoj obali Spre~e 8. Dowa Smolu}a Istoimeno, na desnoj obali Spre~e 9. Gorwa Smolu}a Istoimeno 10. Sredwa Smolu}a Istoimeno 11. Pura~i} Istoimeno, na levoj obali Spre~e

19 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 272; A. Han- dì}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popisa, 104, 133, 147, 154, 200–208. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 245 Na tlu Posavine, od doweg toka Drine na istoku, do reke Bosne na zapadu, formirane su nahije Bijeqina, Koraj i Nenavi{te (Gra~ac), koje su bile u velikoj meri nenaseqene, odnosno zbog odseqavawa prethodnog stanovni{tva osmanske vlasti su zatekle mno{tvo napu{tenih sela — mezri prilikom popisa 1533. godine. Nahija Bijeqina prostirala se na podru~ju dana{we Semberije i prema pomenutom popisu vidi se da je bila veoma slabo naseqena, da bi do 1548. broj naseqa porastao s ~etiri na ~etrnaest, sva u posedu zvorni~kog sanxakbega: êtvrtkovi{te, Batkovi} ili Mirkovac, Tvrtkovac, ûkoje- vi}i, Grm Seli{te, Gorwa i Dowa Ruhotina, Popovi ili Zvona{ Seli- {te, Kuzovrat, Toma{evac, Obarska (istoimeno), Tre{nica (istoimeno), Mare{tica, Kr~evac ili Gojsal Seli{te ili Vrqika, Brodac, Obrova ili Obrovac, Crwelovo (istoimeno).20 Zvorni~kom namesniku Mehmed-hanu (1548–1560) sigurno pripada zasluga za kolonizaciju i privredno oìvqavawe ovog podru~ja, kao i nahije Nenavi{te, budu}i da su ova sela bila u wegovom hasu.21 Samo naseqe Bijeqina je u sredwovekovno doba bilo trg s fraweva~kom crkvom i manastirom, dok se u prvom osmanskom popisu na wenom mestu navodi samo ê- tvrtkovi{te, selo s trgom koji se odràvao u pomenuti dan. U Bijeqini je 1446. bio opqa~kan jedan dubrova~ki trgovac. Prema novijim rezultatima, u neposrednoj blizini, u selu Popovi ili Zvona{ seli{te postojala je i pravoslavna crkva.22 Demografski i ekonomski napredak ovog podru~ja odvijao se u drugoj polovini 16. veka, tako da je Bijeqina dobila status kasabe 1580. godine. Ona se razvila na mestu gde su se sticali putevi iz Hercegovine, Klisa, Dubrovnika i Bosne prema budimskoj i temi{var- skoj krajini i stoji kao derbend na javnom putu prema ra~anskoj skeli. Stoga su emini i ajani, kao najugledniji i najuticajniji qudi Zvorni~kog sanxaka, uputili predlog Porti da se u Bijeqini uspostavi pazarni dan i godi{wi sajam, te da se ona uzdigne u rang kasabe. O tome je Porta donela potvrdnu odluku, tako da je pana|ur o Velikoj Gospojini preme{ten iz Koraja u êtvrtkovi{te. Do ovog vremena, naseqe je bilo utvr|eno palisa- dom, budu}i da se pomiwu hisarija, xyndije i azap.23 Francuski putnik Kikle 1658. kaè za Bijeqinu da je „veliko selo“, i da je preno}io u karavan-saraju koji je podigao Selvin-pa{a, ali nije stigao da ga zavr{i do kraja. Interesantno je da Kikle pomiwe kako je, zajedno sa sultanovim ka- pixiba{om i hara~ba{om, lovio „patke u obli`woj bari“. Ovaj podatak

20 A. Handì}, O islamizaciji, 33; isti, Postanak i razvitak Bijeljine, 45–74; isti, Dva prva popisa, 111, 145, 167, 168, 178; R. Kajmakovi}, Semberija, 5–122. 21 Muhimme defteri,40–41. 22 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104. 23 A. Handì}, Postanak i razvitak Bijeljine, 51–58. 246 Severna Bosna 13–16. vek se nesumwivo odnosi na dana{we naseqe Patkova~u, samo nekoliko kilometara ju`no od Bijeqine.24 Ne{to kasnije od Kiklea kroz „kasabu Bije- qinu“ pro{ao je Evlija, koji navodi broj od pet mahala i 500 ku}a, isti~u- }i lepotu oxaka Ali-pa{e êngi}a.25

Nahija BIJEQINA, 1533

Naseqe Ubikacija

1. Selo Mirkovac ili Batkovi}i Batkovi}i

2. Selo ^ukojevi}i Modran kod Jawe

3. Selo Grm Seli{te Grm, u dana{woj Bijeqini

4. Selo ^etvrtkovi{te Bijeqina

5. Mezra Jerilska (?) —

6. Mezra Obrovac —

7. Mezra Kr~evac kod sela Bistrice ? Gojsovac

8. Mezra Brodac Brodac

9. Mezra Ra~kovac (?) —

10. Mezra Mare{tica Mari}i, zaselak Batkovi}a

11. Mezra Glavi~ica —

Nahija Koraj pruàla se u Posavini izme|u u{}a reke Tiwe i Gwi- ce, i u wenom sastavu su bili utvr|eni gradovi na Savi — Br~ko, kod u{}a Brke i Novi kod u{}a Lukavca. U popisu 1533. javqa se i „mezra Crkva Svete Marije u blizini sela Bili Potok“, za koji je A. Hanxi} pretposta- vio da se moè identifikovati sa samim naseqem Koraj, pored koga proti~e Bijela rijeka, a sa~uvani su toponimi „crkvi{te“ i „varo{“. Koraj je poput Bijeqine nekada imao funkciju trga i do 1580. se odràvao pana- |ur na praznik Velike Gospojine, da bi te godine bio preme{ten u êtvrt- kovi{te — Bijeqinu.26

24 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 115. 25 Evlija êlebi, Putopis, 485. 26 A. Handì}, Dva prva popisa, 102, 138, 144, 145, 146, 153, 181; isti, Postanak i razvitak Bijeljine, 48–50. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 247 Arheolo{ki ostaci sredwovekovne crkve prona|eni su i u selu Hr- govi Dowi (5.11), a u dowem toku Tiwe, u selu Skakavi Dowoj na nekoliko lokaliteta je utvr|eno postojawe slovenskih naseqa iz ranog i poznog sredweg veka (5.30, 5.87, 5.171, 5.176). U samom Koraju na lokalitetu Cr- kvine (6.40) nalaze se ostaci sredwovekovnog grobqa i, verovatno, crkvene gra|evine, kao i tri natpisa na ste}cima. Jedan od wih glasi: „A se le- ì Petko Raikovi} na svoi ba{tini na Koraju. Si bilig postavi otac Rai- ko.“27 Svi ovi podaci govore o kontinuitetu naseqenosti ovog prostora u predosmansko doba. Iz sredwovekovnog doba poti~u Br~ko i Novi — dva va`na „broda“ na Savi, koji su imali funkciju trgova, da bi potom bili utvr|eni podi- zawem mawih za{titnih objekata. Br~ko se prvi put pomiwe u ugarskim izvorima 1422. godine pod imenom „Barkazaad“ — „u{}e Brke“, a zatim u ugarsko-osmanskim sukobima tokom tre}e decenije 16. veka. Sasvim je izvesno da je Br~ko bio utvr|en grad, budu}i da se u izvorima pomiwu wegovi kastelani — vojni zapovednici. Grad je pao pod osmansku vlast tokom juna 1528. godine, ali se ne nalazi u defteru Zvorni~kog sanxaka 1533, kao ni grad Novi, na u{}u Lukavca u Savu. Tvr|ave sa posadima ulufexija bile su posebno popisane.28 Kao {to je ve} re~eno, tek sa osmanskim osvajawem Slavonije, smiruju se prilike i dolazi do naseqavawa stanovni{tva s vla{kim statusom i privrednog oporavka prisavskih nahija. Br~ko se razvijalo prete`no kao privredni centar koji je u vreme zvorni~kog sanxakbega Mehmed-hana (1548–1560) postao kasaba.29 Poloàj Novog, ~iji su ostaci poznati kao Naki}-kula, tako|e je bio dobar, jer je na tom mestu na desnu obalu Save izbijao put koji je polazio od Tuzle, preko Majevice, sa ogrankom ka Br~kom. Iako je Novi osvojen tek 1528, osmanske vlasti su posle nepunih 10 godina formirale brodogradili{te. Prvi wegov pomen je iz 1538, ali je sigurno osnovano ne{to ranije, kada je pokrenuta ofanziva za osvajawe Slavonije, s obzirom na to da su se u wemu pravile posebne {ajke za prevoz kowa. Verovatno je Novi, kao i Br~ko, stradao u osmansko-austrijskom ratu 1716–18, me|utim, nije obnovqen.30 U jednom opisu teritorije ju`no od Save koja se nalazila pod vla- {}u Austrije 1718–1739, pomiwu se ru{evine ove tvr|ave.31

27 M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa, IV, br. 289–293; [. Be{lagi}, Novopro- na|eni natpisi na ste}cima, 135–136. 28 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 63; A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvat- skoj i Slavoniji,7;isti,Istorija Srba u Vojvodini, 88–89, 366. A. Hand`i}, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 85; isti, Tuzla, 72; isti, O islamizaciji, 26. 29 Muhimme defteri,40–41. 30 A. Hanxi}, Stari grad Novi na Savi, 239–251; isti, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 83–115. 31 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 378–379. 248 Severna Bosna 13–16. vek

Nahija KORAJ

Naseqe Ubikacija

1. Selo Korenita Istoimeno

2. Selo P~eli} (^eli}) ^eli}, ju`no od Br~kog

3. Selo Borovik (Ibrezik) Brezik, jugoisto~no od Br~kog

4. Selo Qutica (Qutnica) —

5. Selo Hrgovi Istoimeno, jugozapadno od Br~kog

6. Selo Bili Potok —

7. Selo Brdwik (Brwik) —

8. Selo Mao~a Istoimeno, jugozapadno od Br~kog

9. Selo Skakava G. i D. Skakava, jugozapadno od Br~kog

10. Selo [trep~e [trepci, jugozapadno od Br~kog

11. Selo Rahi} G. i D. Rahi}, jugozapadno od Br~kog

12. Selo @erovina (@irovnica) —

13. Selo Labska ili Dedekovo —

14. Mezra Dede \uro kod sela Korenita —

15. Selo Hmeqin Zagon —

16. Mezra Ostrojno —

17. Mezra Bukovica Du{man Bukovica, ju`no od Brezovog poqa

18. Mezra crkve Sv. Marija kod sela Bili Verovatno kod dana{weg Koraja Potok

19. Mezra Mijo~ina Sudawa —

Nahija Nenavi{te (Gra~ac) prostirala se izme|u doweg toka Bosne, Save i Tiwe, na isto~nom delu sredwovekovne ùpe Nenavi{te, koja je zahvatala i levu obalu Bosne sa selom Jake{om. Me|utim, vlast ugarskog kraqa odràla se zapadno od reke sve do osvajawa grada Dobora 1536. godine, kada je osnovana nahija Dobor u okviru Bosanskog sanxaka. Nahija Ne- navi{te je i 1533. godine bila veoma slabo naseqena. Imaju}i u vidu da je re~ o podru~ju na samoj granici, koju je ~inila reka Bosna nizvodno od Do- boja sve do 1536/37, jasno se vidi nestabilnost demografskih prilika. Do 1548, uz veliko zalagawe zvorni~kog sanxakbega, ponovo je naseqeno dotad Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 249 25 pustih seli{ta (mezri): Crkvina ili Krièvac (s. Crkvina kod B. [amca), Vu~kovac ili Tiwica (s. Vu~kovci kod Grada~ca), Slatina s bu- narom Svibovac (s. Svibovac), ^remo{nica (s. Tramo{nica), @abar, Ora- hova rika, Milutinovo seli{te, Petrosali}i, Domanovci (s. Domaqevi- }i), Ledenice, Poznojevi}i, Koprivna, Hasi}i (istoimeno), Gorwi i Do- wi Bok (s. Bok), Jak{i}i, Rupanovi}i, Kojasi}i, Obudovac s Orlovim poqem (s. Obudovac), Babe{nica, Rajska, Brestovo poqe kod sela Modri~e, Tolisa (istoimeno), Gorwi i Dowi Skugri}i (istoimeno).32 Verovatno su ova sela bila u wegovom hasu, budu}i da se 1560. navodi kako je „pazar Ne- navi{te sa 25 sela has pokojnog sanxakbega Mehmed-hana“.33 Iz sredwovekovnog perioda poti~u brojni lokaliteti, na prvom mestu ostaci tvr|ave Grada~ac (Gra~ac) (5.22), koji je 1461. bio u posedu Ra- divoja Ostoji}a.34 Jo{ jedno utvr|ewe postojalo je u srcu Trebave — Gra- dac u selu Vrawak, pored koga je vodio put iz doline Bosne ka gradu Soko- lu. Zna~ajniji nalazi otkriveni su u ataru sela Skugri} Gorwi — ostaci slovenskog gradi{ta i sredwovekovnog utvr|ewa, crkvene gra|evine i nekropole ste}aka (5.1, 5.6, 5.27, 5.45). Na desnoj obali Bosne, u selu Crkvi- na koje je popisano 1548. kao ponovo naseqeno, otkriveni su ostaci sredwovekovne crkve i grobnica s kamenim plo~ama (5.9). U Tramo{nici su tako|e otkriveni ostaci sredwovekovne nekropole (5.33).35

Nahija NENAVI[TE (GRA^AC), 1533

Naseqe Ubikacija

1. Mezra Rasika/Rajska —

2. Selo Modri~ Modri~a

3. Mezra crkve Ilinsko poqe —

4. Mezra Nenavi{te poqe —

5. Mezra Brestovo poqe kod sela — Modri~

6. Mezra Gorwi i Dowi Skugri}i Gorwi i Dowi Skugri}i

7. Mezra Tolisa i Vrbina Lokva Tolisa

8. Mezra Di{nica (Desnica) —

32 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 146, 154, 157, 167, 201; isti, O islamizaciji, 34–35. 33 Muhimme defteri,40–41. 34 ]. Truhelka, Fojni~ka hronika, 446–449; Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223. Vid. poglavqe „Nemiri, ratovi i propast (1391–1463)“. 35 Modri~a sa okolinom u pro{losti, Modri~a 1986, 18–33. 250 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija

9. Mezra Moranica —

10. Mezra Mihaqevac —

11. Mezra Dvorska kod tvr|ave Gra~ac —

12. Mezra Sapna —

13. Selo Koprivnica —

14. Selo Bi{}a Glavica (Gnojnica) —

15. Varo{ tvr|ave Gra~ac Gra~ac

Uz oslonac na prethodna istraìvawa, moè se prihvatiti da su zna~ajniji gradovi kao privredni i saobra}ajni centri, tokom vremena razvili svoje upravne oblasti — „kotare“ ili „ùpe“, koje je ~inio odre- |eni broj seoskih naseqa. Naàlost, sa~uvan nam je samo jedan jedini pomen i on se odnosi na „Srebreni~ku ùpu“ — „ùpu“ grada Srebrenika. Neka neimenovana sela koja su pripadala ovom gradu drào je 1461. Radi- voj Ostoji}. Prema popisu nahije Srebrenika iz 1533. godine u wen sastav su ulazila sela koja odgovaraju istoimenim dana{wim naseqima: [pijonica, udaqena oko 6 km od Srebrenika, Babunovi}i, na oko 4 km, i Sladna — oko 9 km od grada. Selo Bistrica je danas nepoznato, ali se sigurno nalazilo u dolini istoimene re~ice, desne pritoke Tiwe, a selo Plawe ostalo je neubicirano.36 Zanimqiva su zapaàwa D. Bojani}, koja je naseqa Sladnu, [pijonicu i Babunovac, popisane 1528. u nahiji Krupaw, dovela u vezu s istoimenim selima u nahiji Srebrenik iz 1533. Re~ je o vlasima koji su ovde naseqeni iz kri~ke nahije, tako da reka Drina nije bila prepreka za pojedina~ne selidbe.37 Istraìvawa na drugim podru~jima su pokazala da su se naseqa podre|ena jednom gradskom nasequ ili tvr|avi mogla nalaziti na udaqenosti od maksimalno 20-tak kilometara da bi se upravne i ekonomske veze mogle odvijati na svakodnevnoj osnovi.38 Moè se pretpostaviti da je upravna oblast Srebrenika, koji je imao veoma zna~ajnu vojno-strate{ku funkciju od 14. veka do 1520-tih godina, bila znatno ve}a od obima wegove nahije iz ~etvrte decenije 16. veka. Woj teritorijalno bliska bila je nahija Jasenica, u gorwem toku reke Tiwe, pa je sasvim mogu}e da su wena sela

36 Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223; A. Handì}, Dva prva popisa, 177, 206–210. 37 D. Bojani}, Krupaw i Ra|evina u XVI i XVII veku,u:Ra|evina u pro{losti, Beograd 1986, 133, 137–138, 140–141. 38 M. Blagojevi}, Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva, 72–83; J. Mrgi}-Radoj- ~i}, Dowi Kraji, 171–172. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 251 ranije pripadala Srebreniku, budu}i da su se nalazila na pet do 15-tak km od ovog grada.39

Nahija JASENICA

Naseqa Ubikacija

1. Gorwa Jasenica Istoimeno, oko 5 km jugoisto~no od Srebrenika

2. Sredwa Jasenica Isto

3. Dowa Jasenica Isto

4. Seona Istoimeno, oko 5 km jugozapadno od Srebrenika

5. Crvu{a —

6. Draguwa Istoimeno, ju`no od Jasenice

7. Obodnica Istoimeno, ju`no od Jasenice

8. Stra`i{te Stra`a, jugoisto~no od Srebrenika, blizu Jasenice

9. Morawak (Morawci) Morawci, Gorwi i Dowi, jugozapadno od Srebrenika

10. Tiwa Istoimeno, Gorwa i Dowa, ju`no od Srebrenika

11. Ajin-alti ili Podpe} Podpe}, ju`no od Srebrenika

12. Rapatnica Istoimeno, jugozapadno od Srebrenika

13. Qenobud Istoimeno, ju`no od Srebrenika

14. Je`inac —

Nahija Teo~ak je verovatno izrasla iz „teo~a~ke vlasti“ — vojno-upravne jedinice srpske Despotovine. Pod osmansku vlast ovo podru~je je do{lo tek nakon 1512. godine, po{to je osvojen grad Srebrenik na Majevici, od koga je Teo~ak udaqen oko 40 kilometara u pravcu istok-ju- goistok. Naseqa ove nahije popisana su 1528. i 1533. godine i prostirala su se u bli`oj okolini grada. U selu Sredwi Lokaw ili Rudine podignuta je crkva najkasnije do 1533, koja se u popisu iz 1548. javqa kao Grabska cr-

39 M. Vasi}, Kne`ine i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 271; A. Han- d`i}, Dva prva popisa, 100–101, 146, 156, 157, 164, 167, 200, 201, 206, 208–211. 252 Severna Bosna 13–16. vek kva. U selu Tamnoj ili Kr~ina, odnosno u selu Bawici do 1587. podignut je manastir Tamna, koji postaje sedi{te Zvorni~ke eparhije.40

Nahija TEO^AK

Naseqa Ubikacija

1. Varo{ grada Teo~aka Istoimeno

2. Vrh Lokaw Danas ne postoji selo, ali se nalazilo ispod Lokawske planine, kod izvora Lokawske reke

3. Gorwi Lokaw Istoimeno, jugoisto~no od Teo~aka

4. Rudine ili Sredwi Lokaw Danas ne postoji selo — potes Grab

5. Brawevo ili Dowi Lokaw Danas postoje i Dowi Lokaw i Brawevo

6. Gorwa Pilica Istoimeno, isto~no od Teo~aka, na levoj obali Pili~ke rijeke

7. Dowa Pilica Istoimeno, na desnoj obali Pili~ke rijeke

8. Orahovo Seli{te —

9. Suho Poqe Istoimeno, oko 15 km sveroisto~no od Teo~aka, na levoj obali Modrana

10. Bjelo{evac (na Tamnoj/Tavnoj) Istoimeno, severno od G. Pilice

11. Ugqevik ili Lab-deresi Ugqevik, severoisto~no od Teo~aka

12. Trnova Danas Sredwa i Dowa Trnova, severoisto~no od Teo~aka

13. Lukova Istoimeno, zaselak D. Trnove

14. Orahova — Y blizini Lukove 15. Bawica Istoimeno, isto~no od Teo~aka, na reci Tamni/Tavni

16. Tamna ili Kr~ina Kr~ina na Tamnoj/Tavnoj

Izme|u gradova Srebrenika i Teo~aka, koji su obezbe|ivali komunikacije izme|u Posavine i doline Spre~e i Podriwa, osim istoimenih nahija, u osmansko doba su formirane nahije Visori i Zavr{. One su se razvi-

40 M. Vasi}, nav. delo, 267–268; A. Handì}, O islamizaciji, 19, 26–27; isti, Dva prva popisa, 103, 160, 162, 172, 177, 178, 191–199. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 253 le du` puta koji je povezivao ove dve tvr|ave, a ~ije je tragove na terenu, preko bila Majevice, zabeleìo Milenko Filipovi}. Prema wegovim navodima, put je polaze}i iz Srebrenika tekao ka istoku i prolazio je kroz Sitare, Drijen~u, Pipere, Lozovinu, Jablanicu, Ma~kovac i Tobut i stizao je do Teo~aka, dok se jedan krak odvajao od Sitara preko Humaca i Lopara, vode}i daqe ka Drini.41 S obzirom na planinski, visijski karakter predela, ne moè biti re~i o ùpskoj organizaciji zasnovanoj na zemqoradwi. Naseqa obeju nahija su u sredwovekovno doba bila u funkciji odràvawa gradova-tvr|ava Srebrenika i Teo~aka, ~ine}i wihovo ekonomsko zale|e. Nahija Visori obuhvatala je sela isto~no od Srebrenika, od koga su odvojena nizom uzvi{ewa do oko 800 mnv. U dana{wim Piperima, koji su nastali u ataru sela Visora u 18. veku, sa~uvano je nekoliko natpisa na ste}cima iz 15. veka koji pomiwu ime „Visora“ kao naziv za mesto gde se nalazila „plemenita ba{tina“ pokojnika, poput (Milo{a) Bratosali}a i Mladena A(dvi~a), {to govori u prilog kontinuitetu naseqa i stanovni{tva na ovom podru~ju.42 Stanovni{tvo s vla{kim statusom koje je ovde naseqeno do 1528. imalo je ulogu derbenxija — ~uvara puta koji je prelaze}i preko Majevice povezivao Tuzlu i „skelu“ u Br~kom.43 Toponim „Pazarlu Seli{te“ ozna~ava biv{i trg, verovatno u okviru sela, ~ije ime nije upisano.

Nahija VISORI

Naseqa Ubikacija 1. Pazarlu Seli{te — 2. Pu`ojedci — derbend — 3. Drijen~a — derbend Istoimeno, 15-tak km jugoisto~no od Srebrenika 4. Jablanica — derbend Istoimeno, isto~no od Drijen~e 5. Leskovac — 6. Kozjak Istoimeno, isto~no od Drijen~e 7. Pirkovina Pirkovci, isto~no od Drijen~e 8. Sredkovi}i — 9. Dowe Visore Danas Visori, veoma malo selo

41 M. S. Filipovi}, Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj.34,Sarajevo 1969, 17–18, i daqe. 42 Razli~itu rekonstrukciju imena u natpisima daju M. Vego (Zbornik natpisa, IV, br. 286–288) i [. Be{lagi} — Novoprona|eni natpisi na ste}cima, 137–140. 43 M. Vasi}, Kne`ine i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 269–270; A. Hand`i}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popisa, 103, 146, 152–153, 155–156. 254 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqa Ubikacija 10. Gorwe Visore Isto 11. Gorwi Humci — Mali Humci Istoimeno, severno od Drijen~e 12. Dowi Humci Istoimeno, severno od Drijen~e

Nahija Zavr{ se prostirala isto~no od Visora, gravitiraju}i ka gradu Teo~aku. Selo Tobud koje je popisano u okviru nahije Zavr{ pomiwe se 1458. kao selo koje pripada „teo~a~koj vlasti“, a u posedu je velikog lo- goteta Stefana Ratkovi}a. Zanimqivo je da selo Pelnave –Peqave, tako|e sredwovekovno ali i savremeno naseqe, nije popisano 1533. godine.44 Na- ziv „Zavr{“ je nesumwivo slovenskog porekla, ozna~avaju}i predeo „iza vrhova“, u ovom slu~aju, planine Majevice, posmatrano iz doline Spre~e. U wenom nazivu sa~uvana je uspomena na sredwovekovnu oblast „Zavr{“, koja se javqa 1332. kao posebna sudsko-administrativna celina, zajedno s Bosnom, Humom i Zavr{jem. S obzirom na to da su pomenute jedinice bile veoma prostrane, sastavqene od nekoliko `upa, treba pretpostaviti i da je sredwovekovna Zavr{, budu}i u istom rangu, bila znatno ve}eg teritorijalnog obima od istoimene osmanske nahije.45 Prostiru}i se „iza“ vrhovina, ona je mogla da obuhvati ceo severoisto~ni deo bosanske dr`ave. Selo Zavr{je nalazi se na oko 8 km jugozapadno od Teo~aka, u izvori{nom delu potoka Prelovca, pritoke Jawe. I na ovom prostoru je do 1528. naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom, s ciqem obezbe|ivawa pomenutih putnih komunikacija.46

Nahija ZAVR[

Naseqa Ubikacija 1. Lopare Istoimeno, oko 14 km zapadno od Teo~aka 2. Tobud Tobut, oko 7 km severozapadno od Teo~aka 3. To{ino ili Podlistine — 4. Priboj Istoimeno, oko 4 km zapadno od Teo~aka 5. Vukasovi}i Vukosavci, kod Tobuta 6. Vranovi}i —

44 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne, 95; J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 38. 45 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 138–139. Vid. i poglavqe ovog rada „Dobra uprava“ (1322–1391). 46 M. Vasi}, nav. delo, 269–270; A. Hand`i}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popisa, 107, 142, 150, 151, 158, 160, 168, 169, 171, 192. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 255

Naseqa Ubikacija 7. Crn~ika — 8. Vi{wa Luka — 9. Labucka Istoimeno, oko 9 km zapadno od Teo~aka 10. Lipovice Istoimeno, oko 7 km zapadno od Teo~aka

Nahija Soko (Gra~anica) bila je velika po svom prostranstvu, obuhvataju}i dowi tok Spre~e i ~itav predeo Trebave. Prema bele{kama s terena, Milenko Filipovi} navodi da se pod Trebavom, osim istoimene {iroke i niske planine, naziva i grupa sela u planini i wenoj podgorini, ta~nije, gorwi delovi slede}ih sela: Gorwe Tolise, Osje~ana, Vrawaka, Koprivne, Koùha, îf~ija, Sjenine i Pale`nice, Gorwix i Dowix Sku- gri}a. On izri~ito navodi da „za turskog vremena uop{te nije ni bilo naselja u podgorini Trebave“, {to potvr|uju i osmanski izvori.47 Od navedenih sela, kako se vidi iz daqeg teksta, samo su Sjenina i Pale`nica popisane u okviru nahije Soko, dok su Tolisa, Koprivna i Skugri}i bili u sastavu nahije Nenavi{te. Do osnivawa nahije do{lo je posle osmanskog osvajawa grada Sokola 1512, i moè se videti da se nije zasnivala na geografskoj posebnosti predeone celine u smislu nekada{we sredwovekovne ùpe, ve} je re~ najverovatnije o selima koja su bila podre|ena gradu Sokolu kao vojno-upravnom centru, ~ine}i tako wegov „kotar“ — „distrikt“. Naseqa nahije Soko su popisana 1528, do kada je ovde naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom u 9 od ukupno 17 sela, zatim i 1533. godine. U selu Gra- ~anici Turci su zatekli rudnik gvo`|a, {to je dovelo do wegovog naglog razvoja tako da ono do 1548. prerasta u kasabu.48

Nahija SOKO (GRA^ANICA)

Naseqa Ubikacija 1. Varo{ tvr|ave Sokol Istoimeno 2. Gra~anica Istoimeno, oko 6 km jugozapadno od Sokola, na desnoj obali Spre~e 3. Stjepan Poqe Istoimeno, zapadno od Gra~anice 4. Brijesnica Istoimeno, zapadno od Gra~anice 5. Klokotnica Istoimeno, zapadno od Gra~anice

47 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 84. i daqe. 48 M. Vasi}, Kne`ine i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 273; A. Han- d`i}, O islamizaciji, 20, 32; isti, Dva prva popisa, 97, 147, 160, 161, 167, 168, 199–205. 256 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqa Ubikacija 6. Dowa Lohiwa Istoimeno, isto~no od Gra~anice 7. Gorwa Lohiwa Istoimeno 8. Orahovice Istoimeno, isto~no od Gra~anice 9. Vranovi}i Neubicirano 10. Drenovac Neubicirano 11. Sjenina Istoimeno, zapadno od Sokola 12. Svetli}a Svijetli}a, na desnoj obali Bosne 13. Stani} Rijeka Istoimeno, na desnoj obali Bosne 14. Dowa Lukavica Istoimeno, ju`no od Sjenine 15. Gorwa Lukavica Istoimeno 16. Me|e|a Istoimeno, severno od Sokola 17. Zeliwa Istoimeno, severno od Sokola 18. Pale`nica Istoimeno, kod Sjenine

Nahija Zvornik razvila se du` strate{ki va`ne komunikacije uz levu obalu Drine. Grad je pao pod osmansku vlast prvi put 1439/40, a zatim odmah nakon propasti Despotovine 1459/60. Prvobitno je osnovan zeamet i suba{iluk koji je pripadao nadle`nosti Smederevskog sanxakbega, sve do osnivawa Zvorni~kog sanxaka 1480. godine, kada grad postaje sedi{te wegovog upraviteqa i doìvqava nagli urbani i ekonomski razvoj. Zvor- ni~kom suba{i je pripadalo 5.000 od 20.000 ak~i, koliko je iznosio godi- {wi prihod od prometa olovom na gradskom trgu. Zvorni~ki kadija je 1477. predloìo dvojicu timarnika iz Zvornika kao zakupnike dràvnih prihoda od proizvodwe soli u Dowoj i Gorwoj Tuzli. U samom nasequ podignut je most preko Drine, izme|u 1548. i 1585, a dotad je prelaz preko reke bio obezbe|en skelom kako u gradu, tako i u Novom Selu i kod sela [epak.49 Popis naseqa zvorni~ke nahije donose defteri iz 1519, 1528. i 1533. U carske hasove u prvom popisu spadali su xemati (skupine) muslimana i hri{}ana u samom Zvorniku, xemat hri{}ana u selu Glavi~ici, prihodi od prelaza preko Drine u Zvorniku, kao i prihod od sela \evawa, koje je bilo rudnik srebra i olova. \evawe se pomiwe kao „Diuagne“ jo{ 1417. godine zajedno s Kostirevom, gde je tada postojao prelaz preko Dri- ne, i gde se napla}ivala prolazna carina (gabella di passo).50 U hasove

49 A. Handì}, Zvornik, 148, 189. 50 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 66–67; G. [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, 57; A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, 112. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 257 zvorni~kog sanxakbega 1519. ulazio je deo prihoda tr`nog baxa (carine) u Zvorniku, deo prihoda od hri{}ana sela Glavi~ice koji ìve u ovom gradu i sedam sela nahije Zvornik, koji se nalaze na prvih sedam mesta u na- {oj tabeli, dok su ostala sela ulazila u timarske posede popisane 1528. i 1533. godine. Vla{ko stanovni{tvo je u celini naselilo ovu nahiju i vr- {ilo je derbenxijsku slu`bu, odnosno, ~uvali su glavni put na relaciji Novo Selo — Teo~ak, {to je odredilo teritorijalni obim i geografski prostor ove nahije.51 Selo Glavi~ica je sredwovekovnog porekla i u wemu je postojao mali trg koji se razvio usled posredni~ke trgovine srebrom iz Podriwa, a u dubrova~kim izvorima se javqa jo{ 1375. godine. U vreme osmanske vlasti, stanovnici ovog naseqa koji su se zatekli u Zvorniku prilikom napada despota Vuka Grgurevi}a, pokazali su se kao verni podanici sultana, te su zauzvrat bili oslobo|eni pla}awa hara~a, ispenxe i vanrednih nameta. O tome govore podaci osmanskih izvora — deftera Smederevskog sanxaka iz 1476. i Zvorni~kog iz 1519. i 1533.52

Nahija ZVORNIK

Naseqa Ubikacija

1. Glavi~ica Istoimeno, na levoj obali Drine kod u{}a Tamne/Tavne

2. Trbosiqe —

3. Jasenica Istoimeno, na reci Jasenici

4. Va{no Blato — [epak Dowi [epak

5. Ro~evi} Istoimeno, ju`no od Glavi~ice

6. Cernik —

7. Klokotovac —

8. Slatina —

9. Sko~i} Istoimeno

10. Tr{i} Istoimeno

11. Okrugla Luka —

51 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 262–263; A. Handì}, Zvornik;isti,O islamizaciji, 18–19; isti, Dva prva popisa,14, 16, 18, 19, 23, 27, 29, 37, 80, 99, 157, 164, 165, 169–171, 173–177, 178, 180, 192, 196. 52 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 36–38; D. Kova~evi}–Koji}, Gradska naseqa, 60, nap. 28; A. Handì}, Tuzla, 46, 100; isti, Dva prva popisa, 23. 258 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqa Ubikacija

12. Tabanci Istoimeno

13. Ku~i}i —

14. Novo Selo Istoimeno, ju`no od Zvornika

15. Temla(Tamna) ili Kr~ina Kr~ina na Tamni/Tavni

16. Tamna ili Jasikovac Danas ne postoji, bilo u dolini reke Tamne/Tavne

Nahija Maglaj je u ve}oj meri mewala svoje granice od 1476. do 1512. godine, po{to su joj bile prisajediwene sve novoosvojene teritorije ka severu i severozapadu, dok iz wenog sastava nisu izdvojene kao posebne upravne celine nahija Trebetin, Usora, Ozren i kasnije nahija Te{aw. Prema ubikaciji naseqa ove nahije 1604, ona se pru`ala u pore~ju Bosne od sela Rje~ice severno od Maglaja, do sela Golubiwa, severno od Vrandu- ka, obuhvataju}i i dolinu reke Krivaje s rekom Gostovi}. Sasvim je izvesno da je na ovom prostoru u periodu sredweg veka postojalo vi{e upravnih jedinica — `upa, me|utim, wihova imena nam ostaju nepoznata.53

Nahija MAGLAJ

Naziv naseqa Ubikacija 1. Selo @ep~e — „od starih vremena“ @ep~e skela na reci Bosni, trg i pana|ur 2. Selo @ele}e Istoimeno, na reci Bosni, ju`no od @ep~a 3. Selo Papratnica s mezrom Konxir Istoimeno, zapadno od @ep~a, na reci Papratnici 4. Varo{ tvr|ave Maglaj Maglaj 5. Mahala Brdar — 6. Mahala Brusnica —

7. Mahala Mi~uri}i Selo Misuri}, na levoj obali Bosne 8. Mahala Bradi}i — 9. Mahala Jablanica Selo Jablanica, severno od Maglaja, na reci Jablanici 10. Mahala Jelovac Selo Jelovac, severno od Misuri}a

53 Op{irni popis (1604), III, 292–329. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 259

Naziv naseqa Ubikacija 11. Selo Brusje Selo Brusnik, severno od Maglaja, na Brusni~kom potoku 12. Mezra Radilovi} u blizini sela — Brusje 13. Selo Radenkovi} — 14. Mahala Lipova Prisoja — 15. Mahala Jelovac i Prevoj Krtin — 16. Selo Lipova Ravna, s Bukovicom i Gorwa i Dowa Bukovica, isto~no od Lozicom Maglaja 17. Mahala Koviq, s Rujnicom i O{trom Selo Rujnica, severno od Zavidovi}a, Lukom na reci Rujnici 18. Selo Slavin Potok — 19. Selo Markovi}i i Miri}i — 20. Mahala Blizna i Devetine Selo Blizna i selo Devetine

21. Mahala Grabovica — 22. Mahala Miqkovi}i — deo sela — Milo{evi}i

23. Selo Pra~evo Poqe, c Bukovicom, Danas nepoznato, verovatno u okolini Brusnicom, Seli{tem i Seli{te G. i D. Bukovice Trnovo 24. Selo Sviwari{nica — Po~kovo, i Selo Sviwa{nica, isto~no od Gorwa Bresnica Zavidovi}a 25. Selo Straì{te, Luburi}i Selo Strai{te, jugoisto~no od Maglaja 26. Selo Smrdinovo, s ûrovi}ima i Selo Smrdin, severoisto~no od Bukovica sa Padinama Zavidovi}a 27. Mahala Bu~a, Jo{avica i Rudica Sela Bo~iwa, Jo{avac i Rudina 28. Selo Sjevne Gari Selo Gare kod Vozu}e, jugoisto~no od Zavidovi}a 29. Selo Hrge Istoimeno, isto~no od Zavidovi}a 30. Selo Milkovi}i, Kaluàne, Bakrine, — Crnovica i Milo{evi}i 31. Mahala Vozu}a i Magrade, most na Vozu}a i manastir Vozu}a reci Krivaji; Teofan, iguman 32. Selo Milo{evi}i — 33. Selo Priluka s Toplicama i Selo Prilug, jugoisto~no od @ep~a Ku~icama 260 Severna Bosna 13–16. vek

Naziv naseqa Ubikacija 34. Selo Qeskovica, s Vini{tem i Sela Qeskovica, Vini{te i Osova Ozimnovom 35. Selo Bistrica, Qeskovca i Lupoglav Sela Bistrica i Lupoglav 36. Selo Ko{eva — 37. Selo Grabov Dio — 38. Selo Zmo~i}i — 39. Selo Kopice Istoimeno, zapadno od Novog [ehera 40. Selo Zagranice — 41. Mezra Seona, s delom jajlaka Kozila Selo Seona, isto~no od Zavidovi}a 42. Mezra Bliznac Wiva — Bukovica —

43. MAGLAJ, c trgom Maglaj 44. Selo Ostrupine — 45. Selo Jelovac Istoimeno, severozapadno od Maglaja 46. Selo Zavidovi}i Zavidovi}i 47. Mezra Kopice, Drinci, Rajkovi}i, — Radkov Kraj i Veqa 48. Mezra Zavidovi}i — Brankovi}i — 49. Mezra Uni{te ? selo Uli{te, jugoisto~no od Maglaja 50. Selo Podkle~e i dubrave u selu: Lu~a, Sela Podkle}e i Kamenica Zorkovi}i, Ocrkavje, Ruji}i, Glavice, Kamenica i jajlak Podkamenica 51. Selo Golubiwa Sela Gorwa i Dowa Golubiwa, jugozapadno od @ep~a 52. îfluk Mra~aj Selo Mra~aj, ju`no od @ep~a 53. Selo Mahoje s mahalom Petuni}i u Selo Mahoje, jugoisto~no od selu Pod{qive Zavidovi}a 54. îfluk Vitlaci Selo Vitlaci, severozapadno od @ep~a 55. Selo Nekula s va{arom Selo Nekala kod Maglaja 56. Va{ar u mestu Petrovi}i na Selo Petrovi}i, severno od Maglaja \ur|evdan, Ilindan i Gospojinu 57. îfluk u selu Jablanici Selo Jablanica 58. îfluk kneza Grgura — kr~evina u Na levoj obali Spre~e, jugoisto~no od blizini Spre~e i Lipca Doboja Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 261

Naziv naseqa Ubikacija 59. Mezra Ko~ilar i Poqak u blizini Selo @eqezno poqe sela @eqezno Poqe

60. Selo Re~ice i mezra Krstjansko Selo Rje~ice, severno od Maglaja Seli{}e 61. Seli{te Dokawe — 62. Mezra Medna luka Selo Mednik i re~ica Medna, desna pritoka Bosne, ju`no od Maglaja 63. Va{ar u blizini Krive Rike, na Selo Krivaja Pavkovom katunu, i drugi va{ar u blizini Vukosavqeve crkve 64. Zemin crkve Gostovi} Crkva manastira Udrim (Gostovi})

Nahija Ozren nema svoju osnovu u sredwovekovnoj `upskoj organizaciji, budu}i da nosi naziv planine na ~ijim obroncima se prostirala, i formirana je naseqavawem stanovni{tva sa vla{kim statusom. To su prema rezultatima A. Hanxi}a bili vlasi Bawani, koji su se delom doselili sa podru~ja nahije Maglaj. Crkva manastira Ozrena, koja se pomiwe i u popisu iz 1604, podignuta je izme|u 1587. i 1589.54 Popisana sela se nalaze na ivi~nim padinama ~itavog masiva planine Ozren, na nadmorskoj visini koja se kre}e od 200 do 550 mnv i nastala su kr~ewem bujne {umske vegetacije.55

Nahija OZREN

Naseqe Ubikacija 1. Selo VelikaJadrina Igumani Nije sa~uvano selo —postoji Jadrina kalu|eri crkve Sv. Nikole;zemqa kosa ipotok Jadrin, kodmanastira zvana Bori~ina Glavica Ozren 2. SeloOsojnica Istoimeno, sev. odMaglaja,na desnoj obali Bosne 3. Selo Bukovica Stojan, kalu|er crkve G.iD.Bukovica, isto~noodMaglaja, sv. Nikola na planini Ozren 4. Selo MalaJadrina, drugim imenom Nije sa~uvano selo —verovatno u Mi}inovo Poqe blizini manastira Ozren 5. Selo Dowa Bresnica Dowa Brijesnica, jugoisto~nood manastira Ozren 6. Selo Gorwa Bresnica Gorwa Brijesnica, isto

54 M. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren, 89–124. 55 Op{irni popis (1604), I–2, 465–473. 262 Severna Bosna 13–16. vek

Naseqe Ubikacija 7. Selo Perina Verov. Perovi}i, severoisto~nood Zavidovi}a,na planini Ozren 8. Selo So~kovica So~kovac, na levoj obali Spre~e 9. Selo Tolimiri} — 10. Selo Teku}ica Istoimeno, na levoj obali Spre~e, jugoisto~noodDoboja 11. Selo Pridol, drugim imenom Ostru- Selo Pridjel, ju`noodDoboja `nica Knez JovanRado~i} 12. Selo Paklenica Istoimeno, severnoodMaglaja 13. Mezra Rakovica iGorwaJablanica G.iD.Rakovac, isto~noodMaglaja 14. Mezra Sinanovac, u blizini reke — Spre~e

Nahija Dobor formirana je nakon osmanskog osvajawa grada Dobora 1536. godine, ta~nije Doborske ùpanije, {to je odredilo wen teritorijalni obim. Weno sedi{te bilo je u gradu Doboru, a obuhvatala je, kako se navodi u dokumentu iz 1512, i posede Gra~ac i Mihalovac na obali Save. U prethodnom periodu, tokom postojawa sredwovekovne bosanske dràve, moè se pretpostaviti da je predeo uz levu obalu doweg toka Bosne, ulazio u sastav ùpe Nenavi{te, jer je weno selo Jake{ upisano u nahiji Dobor. Pored ovog naseqa, sredwovekovnog su porekla Lupqanica — selo Lup 1461. godine pripadalo je Radivoju Ostoji}u, dok su sela Gorwa i Dowa Ukrina verovatno ulazile u sastav ùpe Modran, pomenute jo{ 1313. i 1314. godine.56 Me|u va`ne arheolo{ke spomenike sredwovekovnog perioda ulaze ostaci crkve na lokalitetu Crkvi{te u Velikom Prwavoru (4.16), u dolini re~ice Fo~e, gde se u blizini nalazi nekoliko nekropola ste}aka. Na levoj obali Bosne otkriveni su ostaci poznosredwovekovnog utvr|ewa Gradine u selu Rite{i}u (4.43), podignuto radi obezbe|ivawa glavnog puta dolinom Bosne. Nizvodno, u Podnovqu zabeleèn je lokalitet Crkvine (4.15) sa ostacima crkvene gra|evine i grobnica s plo~ama, ali nisu detaqnije ispitani. Kao {to je ve} u radu pomenuto, u niskoj Posavini, u blizini Bosanskog Broda otkriveni su ostaci dva utvr|ena naseqa — na lokalitetu ârda~ine u Dowem Klakaru (4.17) i Gradina u Velikoj Bru- snici (4.44), koji mogu da se identifikuju s „tvr|avom Gradac“ koja je 1499. pripadala jaja~kom banu Frawi Berislavi}u.57

56 J.Mrgi},@upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31. 57 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 142–143. Vid. i poglavqe „Dvovla{}e (1463–1536)“. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 263 Na Gradini u Novom Gradu (5.26) otkriveni su ostaci sredwovekovnog naseqa, ali nisu pobliè ispitani. Narodno predawe prenosi da je na ovom mestu bio neki „stari grad“ i navodno }uprija, gde su ìveli kri- jum~ari, pa je radi spre~avawa hajdu~ije podignuta jedna kula od koje je postao Novi Grad. Re~ je zapravo o uspomeni na „Ujvar“ — Novigrad, kao jednu od „skela“ na Savi, koja se nalazila u posedu porodice Berislavi}a krajem 15. i po~etkom 16. veka.58 Zemin — posed Crkvina kod sela Jake{ koje se pomiwe u popisu iz 1604, moè se dovesti u vezu s ostacima crkvene gra|evine na lokalitetu Crkvina (5.10), na severnoj strani grada Dobora. Kraj na suprotnoj strani Modri~e nazivao se i u drugoj polovini 17. veka Vasiqevim poqem, jer u letopisu fra Marka (1674) stoji da je on rodom „iz Vasiljeva Polja, koje je prema Modri~om u ravni priko Bosne“, ali se taj toponim u me|uvremenu sasvim izgubio.59 Skoro polovina naseqa — sela i mezri nahije Dobor prema popisu iz 1604. godine ne mogu da se identifikuju danas na terenu.60 Razlog tome svakako leì u velikim migratornim talasima koji su zahvatali stanovni{tvo na ovom prostoru, naro~ito tokom Dugog rata (1593–1606) i Velikog Be~kog rata (1683–1699), ali je razlog i priroda tla — gusto po- {umqene i mo~varne oblasti, gde su malarija i sto~ne bolesti bile dosta zastupqene.

Nahija DOBOR

Naziv naseqa Ubikacija

1. Selo Fo~a Istoimeno, severozapadnoodDoboja 2. Selo Kotorsko —na prometnom putu, Istoimeno, severnoodDoboja most cy izgradili sami stanovnici na reci Fo~i; trg — 1.400 ak~i godi{we 3. Selo So~anica Mala iVelika So~anica, severozapadnoodDoboja 4. Selo Lupqanica —*sredwovekovno Gorwa iDowa Lupqanica, ju`nood selo Lup (1461) Dervente 5. Selo Detlak (1570 — mahala GorwiiDowi Detlak, ju`no i jz od Lupqanice) Dervente

58 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 64–65; M. Me- si}, Gra|a mojih rasprava, 142; vid. pomenuto poglavqe. 59 J. Jeleni}, Dva ljetopisa Bosne Srebrne, GZM 30 (1918) 115–119. 60 Op{irni popis (1604), I–2, 354–384. 264 Severna Bosna 13–16. vek

Naziv naseqa Ubikacija

6. Mahala Crnac61 (1570 — Crna~, Crn~a mahala Lupqanice) 7. Mezra Rabtaj Verovatno selo Rap~ani 8. Selo Podnovqe Istoimeno selo severnoodDoboja,u dolini Bosne 9. Mahala Le{nica sela Podnovqe ZaselakQe{nica uselu Dowi Vi{wik, uz reku Le{nicu 10. Mahala Bukovica sela Podnovqe Selo Bukovica, isto~noodDervente 11. Mahala Komarevacsela Podnovqe Komarica 12. Selo Gorwa Gnojnica Selo Gnionica,severozapadnood Modri~e 13. SeloJake{ — *sredwovekovno Istoimeno, kodModri~e (1329/30), sa pana|urom Zemin Crkvina 14. Selo QubojevacVerovatno kodMale Qubice ili Quba~a potoka, jugozapadnood Modri~e 15. Selo Bukovica — odr`avajumost na Mala iVelika Bukovica, Bosni, u blizini tvr|ave Doboj severozapadno odDoboja 16. Mezra Kotorsko imezra Petreni}, u — blizini s. Bukovice 17. Mezra Gorwa Gnojnica i Vasiqevo Gnionica, zapadno od Oxaka; Poqe Vasiqevo poqe se nalazilo na levoj obali Bosne, preko puta Modri~e

18. Selo Bi{wa Istoimeno, ju`noodDervente 19. Selo Le{nica ZaselakQe{nica sela @eravca, severoisto~noodDervente 20. Velika (uspostavqawe xamije)— Velika, jugoisto~noodDervente, reka kasaba (verov. 1570. — selo Pridol Veli~anka ovasi — Pridolsko poqe) 21. Mezra Vladavi}i — 22. Mezra Vojvodino Poqe ili Poqar =?selo Poqari, isto~noodDervente 23. Mezre Kotorac, GorwiiDowi Tubor—

61 Naziv bi ukazivao na selo monaha — crnaca, odnosno selo u manastirskom posedu — v. A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, 10. U ovom konkretnom slu~aju, re~ je o posedu manastira Detlaka. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 265

Naziv naseqa Ubikacija

24. * Gorwa Ukrina —„veliki derbend“ Derventa — od 1570. kasaba,najavnom putu od Te{wa do Poège,preko skele uDu- bo~cu; put je teàk, okruènmnogim {umama;most na Ukrini — izgra|en izm. 1570–1575; Pop Mile{a 25. Selo Miqa~ka,kod G. Ukrine S trgom — — 1.000 ak~i godi{we 26. Selo Dowa Ukrina —œmali derbendŒ Verovatno dana{we seloOmeragi}i — isto kao G. Ukrina (1570. — upisan popBogdan) 27. Mezra Postaq— 28. Mezra Rado{ko seli{te iKozji — Potok 29. Selo Krsovi} —

30. Jajlak Vu~jak, ìrovina Deo hrastove {ume na planini Vu~jak 31. Selo Podborje —mezre Plavu{a i — Seli{te 32. Selo Radunovci—mezre Luàri — Otoka 33. Selo Radunovci—mezra Seferovci, — na u{}u Bosne uSavu, „pored ru{evne tvr|ave ivaro{i“ 34. Mezre: Trnovo Seli{te, — Oskoru{i{te,KobilovPotok, Jablanica Lug 35. Mezra Rado{nica, „izme|u Potoke i — Bosne“ 36. Mezra Tekija — 37. Mezra Glogovica — 38. Mezra LuàrovDol—

Nahija Koba{ se prostirala na potezu od u{}a Vrbasa u Savu, pa nizvodno do Dubo~ca, na jugu obuhvataju}i dolinu Turjanice, desne pritoke Vrbasa. U wenom sastavu su se 1604. nalazile kasabe Koba{ i Li{wa kod Prwavora, i stara tvr|ava Dubo~ac kao skela na Savi.62 Oko sastava

62 Op{irni popis (1604), I–2, 465–509. 266 Severna Bosna 13–16. vek Male i Velike Ukrine prostirala se sredwovekovna ùpa Ukrina, pomenuta 1313. i 1314. Weno sedi{te je moglo da bude u utvr|ewu Kova~ — Gra- dina Kova~ na Radi{kovi}a brdu (4.36), koje se navodi 1415. godine kao „tvr|avica Kova~“ Vladislava Dubrav~i}a. Narod i danas kraj oko sastava Ukrina naziva @upom, kao {to je to zabeleìo M. Filipovi}.63 Druga sredwovekovna ùpa na ovom prostoru bila je Li{nica, oko dana{weg naseqa Li{we, u kojoj je bila sme{tena vojska kraqa Ostoje u zimu 1399. godine.64 Naziv @upa odrào se i u 18. veku, jer se u austrijskom izve{taju o razgrani~ewu iz 1718. izri~ito kaè: „In den sogenan- nten Schuppa ist das vornehmste Lischnia und Bernjavor, beide wust“.65 Po uspostavqawu osmanske vlasti, nakon 1536, Li{wa je doìvela ekonomski uspon, kao prometno mesto i raskrsnica puteva ka Dubo~cu, Koba{u i Ko- torskom na reci Bosni, ali i kao mesto gde kona~i osmanska vojska. Nede- qa je bio pazarni dan od vremena osvajawa, i hri{}anska raja ìvela je od trgovine, a ne od zemqoradwe. U kasabi je Ferhad-beg podigao xamiju i uvakufio 12 du}ana sa karavan-sarajem.66 Kao Dubo~ac, i Koba{ je bio u posedu porodice Berislavi}, od 1470. pa sve do 1536, kada ga osvaja Gazi Husrev-beg. Wegovo ime poti~e od koba — la|a, koje su ovde izra|ivane. Po osmanskom osvajawu, izgra|eno je mawe utvr|ewe — palanka, za koju Atanasije \or|i} 1626. kaè da broji oko 100 ku}a.67 Koba{ je oko 1540. postao sedi{te kadiluka, pa treba pretpostaviti da je u isto vreme naseqe bilo uzdignuto u rang kasabe.68 Od sredwovekovnog arheolo{kog materijala pa`wu privla~e lokaliteti Varo{ (3.138) i Crkvina — Palanke (3.21) u selu Kremna, na suprotnoj obali Ukrine od utvr|ewa Kova~a, udaqeni samo nekoliko kilometara.69 Osim indikativnog naziva, koji bi ukazivao na to da se podgra|e grada Kova~a nalazilo na drugoj obali reke, na lokalitetu Varo{ otkriveni su tragovi ku}a s temeqima od kamena povezanog kre~om, a malo iznad wih nalaze se ostaci sredwovekovne crkve. O starini sela Kremna svedo- ~i i to da je naseqe popisano u defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. godine. U dolini re~ice Vijake, na lokalitetu Dowa Gradina u Drenovi (3.28) re-

63 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 41–55. 64 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 247–250. 65 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 585. 66 Op{irni popis (1604), III, 504–506. 67 M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti,148;M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 118; isti, Pleme Berislavi}a, 30–104; A.Ivi},Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 162–163; J. Bosendorfer, Crtice iz slavonske povijesti, Osijek 1910, 126, 141; H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 39. 68 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 176–177; Op{irni popis (1604), III, 464–509. 69 \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, 423–424; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31. Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 267 kognoscirani su ostaci poznosredwovekovnog utvr|ewa, gra|enog od lo- mqenog kamena s kre~nim malterom. Wena namena je bila da brani komuni- kaciju koja je i{la dolinom ovek reke, na relaciji izme|u doline Ukrine i doline Li{we. Na osnovu identifikacije naseqa popisanih 1604. godine, skoro dvadeset toponima nije sa~uvano do danas, {to se kao i u slu~aju susednih nahija — Lef~a i Dobora, moè objasniti kako migracijama stanovni- {tva, tako i prirodno-geografskim uslovima. U defteru se, me|utim, ne pomiwe naseqe Sviwar (Zwyna) (dana{wi Srbac), iako je jo{ 1470. zabe- leèn u posedu porodice Berislavi}a.70 Nakon toga, Sviwar se pomiwe i polovinom 18. veka, u opisu naseqa Posavine, kao mesto iz koga su stanovnici pobegli na slavonsku stranu, a potom se vratili i obnovili ga.71

Nahija KOBA[

Naziv naseqa Ubikacija

1. Selo Stepnica Poqe —po poloàjumo`daoko u{}a Vrbasa 2. Selo Noì~ko Istoimeno, na desnoj obali doweg toka Vrbasa 3. Selo Crkvica Crkvena,na reci Crkveni, jugozapadno od Prwavora toponim Crkvi{te 4. Selo Povli~ka Poveli}, na reci Poveli} 5. Selo Topolovo —verovatno u blizini potoka Topolovca (Lijev~e poqe)— A. Handì} 6. Selo Guwevo — 7. Selo Kokori Istoimeno, ju`nood Crkvene,na desnoj obali reke Turjanice 8. Selo Vija~ko Vija~ani, ju`nood Prwavora 9. SeloJedovnica Jadovnica Selo Pridvori{te, drugim imenom Jedovnica sa mezromSvodska i mezromVaro{i{te 10. Selo Spomenovsko — 11. SeloJo{avka Istoimeno, jugozapadno odKokora,na reci Jo{avki

70 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 118. 71 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718.–1739, 171. 268 Severna Bosna 13–16. vek

Naziv naseqa Ubikacija

12. SeloOto~ko SeloOto~ak, ju`noodBosanskog Broda 13. Mahala Radojakovnica selo Oto~ko — 14. Mahala Vinsko selo Oto~ko Selo Vinsko, isto~nood Oto~ka 15. Mahala Kalo{evnica sa mezrom — Plavu{a 16. Selo Mijo~i sa Gorwim Vrbovcima — 17. Selo Botajska —Botavica,saadom — (? Botajica na levoj obali Bosne) Botavica 18. Selo Dowa ]etojevica 19. Selo Kremna Istoimeno, ju`nood Prwavora 20. Selo Drenova iMravica Pop Mravica — ju`nood Prwavora,Mra- Poqakovi}, popZaharija vi~ka crkva Drenova — ju`nood Prwavora 21. Selo Ilova Selo sa selom Jadovnica Danas Velika Ilova,Ilova Tabaki odràva most na reci Turjina Ilova [ereg glavnom putu 22. Selo Lon~ar, drugim imenomIlovaJednoodprethodna 3navedena 23. Selo Prosjek Selo ProsjekiProsje~ki potok, severozapadnood Prwavora 24. Selo Vrhbla{ka DanasMalo (i Veliko)Bla{ko, ju`no od u{}a Turjanice u Vrbas 25. Mahala Slatina sa mahalom Li{tani, Selo Slatina, ju`noodM.Bla{kog, i pripada Vrhbla{kom reka Slatina 26. Mahala Vidonoge — 27. Mahala Sredwe Bla{ko Malo iV.Bla{ko 28. Mahala Vuko{nica, pripada M.iV.Bla{ko SredwemBla{ku 29. Selo Te{wani — 30. Selo Ma~kovica — 31. Mahala Kupreàni — 32. Selo Kosovqani, sa xamijom— 33. Selo Hranilovi}i sa Korbarima — Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 269

Naziv naseqa Ubikacija

34. Mezra Gaqipovi}i, drugim imenom Danas Gaqipovci, zapadnood Ustagar Prwavora 35. Mahala Klipovnica — 36. Selo Zablatje — 37. Selo Gorwe iDowe Gav~e,Bo{wak— Jo{avka,na istoimenoj reci Koqenovi}i, Jo{avka,Gorwi Brawe- Brane{ci, jugozapadnood Prwavora {ac Mi{evo Poqe,D.iG.Bihorak 3godi{wa va{ara — \ur|evdan, IvawdaniPetrovdan 38. Selo Radunovci sa Malim Vrbovcima, —Kodsela Mijo~i,sGorwim mezrom Dubica iKijavac, mezra Vrbovcima Otoka Radunovci, mezra Li{wa 39. Selo Lepenica Gorwa iDowa Lepenica,, severnood Pop Eramija DavidovKalu|er Avram Prwavora Crkva sv. Ilije uDowoj Lepenici 40. Selo Dowa Ilova, drugim imenom Dowa Ilova,severnood Prwavora Trnovgaz 41. Mezra Bogovi}i, sa zeminomkoji — obuhvata deo jajlaka Motinica (Motaica), sa 30 dunuma vinograda 42. ^ifluk Mehmeda, sina Murad-bega — —Gradina u [u{warima, ili neka zemqi{te varo{i ru{evne tvr|ave druga s leveobale Vrbasa? Bla{ko,sonu stranu reke Vrbas 43. Mezra Zlovar u blizini crkve, — izdvojenaod ~ifluka Li{wica, izme|u Kalo{evca i Li{wice 44. Koba{, sa trgom (Bosanski) Koba{ 45. Selo Brusik Brusnik, severozapadnoodKoba{a,na levoj obali Save 46. Tvr|ava Dubo~ac, stara skela na Savi, Dubo~ac najavnom putu odTe{wa 47. Kasaba Li{wa —„od osvojewa se Li{wa,zapadnood Prwavora odr`ava pazarnedeqom“, prometno mesto —skele Kotorsko, Dubo~aci Koba{; vinogradi 48. Mezra Rada{ko Seli{te,Kozjipotok, ?Gnojnica kod Oxaka sva{aromuGnojnici i Predvorje Dol 270 Severna Bosna 13–16. vek

Naziv naseqa Ubikacija

49. Baxi penair (godi{wi va{ar) u Verovatno u blizini Li{we Svrdiga}ama,na prostoru izme|u ~ifluka Mahmud vojvode isela Li{we 50. Mezra Dragiwa, crkveno zemqi{te, Selo Jadovica, severno od Prwavora u`ivaju je kalu|eri spomenute crkve; kalu|erVasilije i drugi suvlasnici, u blizini Motajice imezre Kotovica,iporu{ene tvr|ave pod imenom Osivik izemqi{te Crkvina, sa vinogradima i~airomspomenute crkve na prostoru izme|u ~ifluka Bali-age iselaJadovica 51. Selo Dowa ^eloja{ka, drugim imenom — Mijo{tica imezra Bilavina

* **

Na prethodnim stranicama tabelarno su prikazana popisana naseqa, najve}im delom seoskog tipa, raspore|ena u 24 nahije na teritoriji Zvorni~kog (1519, 1528, 1533) i Bosanskog sanxaka (1604). Re~ je ukupno o vi{e od 550 toponima, koji skoro potpuno pripadaju slovenskom jezi~kom fondu. Pore|ewe broja popisanih naseqa i gustine naseqenosti po nahijama nije mogu}e zbog velike hronolo{ke razlike — imena naseqa nahija Zvorni~kog sanxaka poti~u iz prve, a Bosanskog — iz druge polovine 16. veka, koja predstavqa period velikog demografskog rasta i {irewa mreè naseqenih mesta. Nahije su se me|usobno razlikovale po prirodno-geografskim osobinama podru~ja, veli~ini svoje teritorije, tako da nisu u podjednakoj meri bile naseqene. Najve}i broj neubiciranih toponima nalazi se u ravnoj Posavini, od doweg toka Drine na istoku do doweg toka Vrbasa na zapadu, obuhvataju}i nahije Bijeqinu, Koraj, Nenavi{te, Dobor i Koba{. (v. kartu). Jednim delom se obja{wewe za ovu pojavu moè na}i u prirodno-geografskim osobinama tla — mo~varno, podlokano tlo i gusta {umska vegetacija. Pore|ewa radi, ve}ina naseqa nahije Dowa Ma~va, ta~nije 14 od ukupno 17 sela, tako|e ne moè da se ubicira, pod istom pretpostavkom.72 S druge strane, me|utim, ve}ina naseqa u nahiji Posavje

72 Vid. M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 86–87; A. Krsti}, Seoska naseqa u Podu- navqu i Posavini Srbije i Ugarske u XV i prvoj tre}ini XVI veka,I^LII (2005) 165–193. Staro i novo: `upe, nahije i naseqa 271

(Posavina) u Sremskom sanxaku, od Jaruga (Arky) do Ra~e, na samoj (levoj) obali Save, koja je znatno vi{e u {irinu plavila slavonsku od bosanske strane, sa sigurno{}u moè da se identifikuje. Re~ je o dana{wim naseqima: Jaruge, Sikirevci, @upawa, Bo{waci, [titar, Rajevo Selo, Guwa, Posavski Podgajci, Drenovci i Jamena.73 Stoga razloge za nestabilnost naseqa u Bosanskoj Posavini treba traìti i u politi~kim i privredno-demografskim prilikama. Pod pretpostavkom da se wihove granice nisu mewale u zna~ajnijoj meri nakon polovine 16. veka, moè se primetiti da su najprostranije nahije bile neke od najmla|ih — Maglaj, Dobor, Koba{ i Te{aw, a da su me|u najmawe spadale majevi~ke nahije — Teo~ak, Zavr{, Visori, kao i Trebe- tin u dolini Qe{nice. Osnov raznolikosti bio je, osim prirodnih odlika terena, svakako i u razli~itim politi~kim okolnostima koje su uslo- vile wihovo formirawe, kao i u wihovom poloàju prema dràvnim granicama Carstva. Porastom broja stanovnika i naseqenih mesta umnoà- vao se broj kadiluka, novih sudsko-upravnih i privrednih oblasti.

KADILUCI ZVORNI^KOG I BOSANSKOG SANXAKA

1480–1521 1572 Zvorni~ki Zvornik Srebrenica Zvornik, Tuzla, Gra- sanxak Brvenik ~anica i Bijeqina Srebrenica, Brvenik [abac, Krupaw

1470–1540 1540 1560 Bosanski sanxak Brod — sa nahijama: Maglaj, Ozren, Koba{ —sa (severni deo) Brod, Bobovac, La- Usora, Te{aw, nahijama: Vrbawa {va, Vranduk Trebetin, Dobor, (Kotor), Vrhovine, Koba{ Zmijawe, Vin~ac, Jajce, Trebovo, Bawa Luka, Dubica, Vrba{ki, Lev~e, Dobor, Koba{

73 B. McGowan, Sirem Sancag› Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 1983, 488–510.

PLODOVI ZEMQE

„HLEB NA[ NASU[NI“

…zemqa da je prokleta s tebe; S mukom }e{ se od we hraniti do svojega vijeka; trwe i korov }e ti ra|ati, a ti }e{ jesti zeqe poqsko. Sa znojem lica svojega je{}e{ hqeb… Prva kw. Mojs. 3:17–19

Nijedan direktni podatak iz sa~uvanih istorijskih izvora za sredwovekovni period ne odnosi se na podru~je ome|eno Savom i dowim tokovima Vrbasa i Drine. Ipak, i ovde su qudi ìveli u selima, trgovima i gradovima, gde se odvijala wihova privredna aktivnost, sli~no drugim susednim podru~jima. Stoga osnovni metodolo{ki postupak u prou~avawu sredwovekovne privrede severne Bosne po~iva na analogiji sa susednim podru~jima Srbije i Ugarske, za koja posedujemo neuporedivo vi{e izvornih podataka. S druge strane, istorijsko razdobqe obuhva}eno kon- vencionalnim terminom „sredwi vek“, kao vremenskom odrednicom za period od doseqavawa slovenskih plemena pa sve do osmanskog osvajawa severne Bosne i susedne Slavonije, moglo bi da se uklopi u jedan {iri okvir prou~avawa i interpretacije. Re~ je o modelu predindustrijske privrede, sa svojim specifi~nim strukturama. Ove strukture nose obele`ja „dugog trajawa“ (la longue duree), u onom zna~ewu koje je predloìo ~uveni istoriograf Fernan Brodel u svojoj istoriji Mediterana i materijalne civilizacije, a c vremenom je postalo {iroko prihva}eno i u pro- u~avawu drugih istorijsko-geografskih podru~ja. Komparativno posmatraju}i privredu sredwovekovne Bosne i woj susednih podru~ja Srbije i Ugarske i, s druge strane, uzimaju}i u obzir zajedni~ke osobine predindu- 274 Severna Bosna 13–16. vek strijskih privreda, mogu}e je pribli`no ocrtati osobine privrednog ìvota severne Bosne. Glavne postavke ekonomskog ìvota u predindustrijsko vreme ~inila je agrarna proizvodwa na oranicama, koja je obezbe|ivala „hleb na{ nasu{ni“. Ona je po~ivala na qudskom i ìvotiwskom radu, ~iji su energet- ski dometi i radni u~inak bili veoma ograni~eni i promenqivi. Vi{e od 75% ukupne povr{ine obradivog zemqi{ta bilo je zasejano ìtaricama, a vi{e od 9/10 stanovni{tva bilo je angaòvano u proizvodwi hrane. Isto- vremeno, to je „diktatura ìta“ u ishrani qudi, iako je to vrlo nesiguran izvor hrane jer je u najve}oj meri podlo`no kolebawima vremenskih i klimatskih uslova, demografskih prilika i politi~kih de{avawa. Pre pojave èleznice, transport hrane, pre svega ìta, kopnenim putem u normal- nim uslovima nije bio isplativ na ve}e razdaqine, {to je primoravalo ve}inu qudi da ìve upravo tamo gde se hrana proizvodi.1 O tome je sa~u- vano jedno svedo~anstvo iz pera savremenika novog doba u Bosni — fra Ja- ka Balti}a. On je o godini 1881. zapisao: Godina zla, ìto izdade, ni simena ljudi ne uhvati{e: svakud izdade… Op}eni glad priti narodim… @ito je mlogo donosila èleznica u Zenicu; da ne bi ovoga, svit bi pomro od gladi.2 O odnosu urbanog nepoqoprivrednog, seoskog nepoqoprivrednog i seoskog poqoprivrednog stanovni{tva postoje procene s po~etka procesa industrijalizacije BiH. Prema podacima iz popisa austro-ugarske uprave, od ukupnog broja stanovnika (1.336.091), 2% su ~inili zemqoposedni- ci, 30% su bili slobodni, a 50% zavisni seqaci, dok se 18% bavilo drugim (bliè neimenovanim) zanimawima.3 Ovakva struktura stanovni- {tva, odnos izme|u onih koji su direktno angaòvani u proizvodwi hrane, i onih koji su se bavili uslu`nim i transportnim delatnostima, bio je druga~iji u periodu sredweg veka. Procene za zapadnoevropske gradove govore o odnosu od ~ak 80% poqoprivrednog naspram 20% nepoqopri- vredno angaòvanog stanovni{tva, gradskog i seoskog.4 Moè se, dakle, uslovno prihvatiti da je i u severnoj Bosni procenat stanovni{tva direktno angaòvanog u proizvodwi hrane iznosio izme|u 80% i 90% u po- smatranom periodu. Gradovi sa svojim podgra|ima su direktno i neposredno zavisili kako od sopstvene poqoprivredne proizvodwe, tako i od seoskih naseqa u wihovoj najbliòj okolini. Na~in predindustrijske poqoprivredne proiz-

1 J. Landers, The Field and The Forge,1–2,45;P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evro- pe, 260. 2 J. Balti}, Godi{njak od dogadjaja i promine vrimena u Bosni 1754–1882, prir. A. Zir- dum, Sarajevo 1990, 298. 3 P. Sugar, Industrialization of Bosnia–Hercegovina,5–6,15. 4 R. Allen, Economic Structure and Agricultural Productivity in Europe 1300–1800, European Review of Economic History 3 (2000) 1–25. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 275 vodwe i weni saobra}ajni uslovi doveli su do stvarawa posebne organizacije i strukture poqoprivrednog prostora, podre|enog proizvodwi hrane, {to je predmet obimnih nau~nih istraìvawa. Izuzetni rezultati su postignuti na osnovu posmatrawa normativnog, idealnog modela ure|ewa poqoprivrednog prostora (agricultural location theory), kakav je osmislio Johan Hajnrih fon Tinen (Johann Heinrich von Thunen). Prema tom modelu, predvi|ena je maksimalna ekonomska razdaqina izme|u mesta proizvodwe odre|enih poqoprivrednih proizvoda (ìto, vo}e, povr}e, mleko i mle~ni proizvodi, sto~arstvo i sto~arski proizvodi), i centra potro{we, tj. centralnog naseqa (grad, trg). Ta ekonomska razdaqina je odre|ena tro{kovima prevoza, koji zavise od fizi~ke razdaqine, kvaliteta puta, vrste i propa- dqivosti proizvoda, wene ekonomske vrednosti, teìne i zapremine. Na taj na~in, u ovom idealnom modelu koji posmatra jedan centar potro{we (grad, trg) i wegovu okolinu, oko samog naseqa se formiraju oblasti s razli~itom vrstom proizvodwe. U prvom pojasu, u neposrednoj okolini naseqa nalazi se zemqi{te koje se intenzivno obra|uje i |ubri, s vr- tovima (povrtwacima), i podru~jima gde se prave mle~ni proizvodi — sveè mleko, puter i sir, kao roba koja ne moè da se prenosi na ve}u raz- daqinu, jer se brzo kvari i propada. Slede}i pojas ~ine vo}waci i vinogradi, koji tako|e zahtevaju stalni nadzor, brigu i ve}e angaòvawe qudi, {to ih sme{ta bliè mestu wihovog stanovawa. Daqe od toga pruàju se oranice s tropoqnim plodoredom, a najudaqeniji pojas ~ine livade i {u- me, kao podru~je podre|eno sto~arstvu, bilo kao prate}oj delatnosti, ili kao mestu zimovawa polunomadskih sto~ara.5 Ovakva tipologija proizvodwe i wen prostorni raspored prema fon Tinenovom modelu potvr|eni su na primeru vizantijskih naseqa, u nekoliko istraìvawa Johanesa Kodera, zasnovanih na analizi vizantijske izvorne gra|e i arheolo{kog materijala. Prema wegovim prora~unima, za ishranu jednog ~oveka tokom jedne godine, bila je neophodna proizvodwa od oko 200/288 kg ìta, sa oko 0,5 hektara oranice, i proizvodwa povr}a sa oko 35–40 m2 vrta. Dodaju}i zemqi{te na ugaru, pod livadama i {umom, pribli`no se moè odrediti veli~ina poqoprivredne povr{ine neophodne za prehranu odre|enog broja stanovnika u jednom nasequ.6

5 J. H. von Thunen, Der Isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und National- okonomie, Rostock 1826, 18422, (engl. prevod 1949); W. L. Garrison — D. F. Marble, The Spatial Structure of Agricultural Activities, Annals of the Association of American Geo- grahers 47–2 (June 1957) 137–144; R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geo- grahy, Oxford — London 1989, 41–42, 139–142. 6 J. Koder, Gemuse in Byzanz. Die Versorgung Konstantinopels mit Frischgemuse im Licht der Geoponika, Wien 1993, 69, 100–103; isti, Land Use and Settlement: Theoretical Approaches,u:General Issues in the Study of Medieval Logistics, ed. J. F. Haldon, Brill, Leiden 2006, 160–169. 276 Severna Bosna 13–16. vek

U doma}oj istoriografiji, za sada je jedino prou~en primer odnosa grada Prizrena i wegovog ekonomskog zale|a — „gradske ùpe“, tako da se struktura poqoprivrednog prostora ovog podru~ja moè donekle rekonstruisati. Podgra|e grada ~inile su stambene zgrade, crkve, ali i otvoreni prostor — tr`nica, kao i vrtovi. U neposrednoj okolini samog grada, na teritoriji wegovog „metoha“ koji se prostirao u {irini od dva do {est kilometara, postojali su dvorovi, kao vladarske i vlasteoske zgrade i centri pojedinih vlastelinstava, potom wive, vinogradi, vrtovi, vo}waci, dudovi, ali i mlinovi i pe}i. Granice „metoha“ sa atarima susednih sela predstavqali su u najve}oj meri putevi, {to je samo razgrani~ewe ~inilo dosta jednostavnim i uo~qivim. Sama gradska ùpa podudarala se s geografskom celinom, odnosno prostorom Prizrenske kotline, ~ije granice su maksimalno udaqene od grada nekih 20-tak kilometara. Na tlu Prizrenske ùpe prostirala su se sela sa svojim atarima i poqoprivrednim povr{inama — oranice, vinogradi, vo}waci, livade, i {ume.7 @ivot pod „diktaturom ìta“ u po~etku se ublaàvao uvo|ewem tropoqnog, zatim vi{epoqnog sistema obrade zemqe, koji je podrazumevao smenu prole}nih i zimskih useva, uz ostavqawe dela oranica na „ugaru“. Svaka kultura je imala svoj kriti~ni period vegetativnog razvoja kada je bila najosetqivija prema vremenskim uslovima. Kombinaci- ja nekih od sedam klimatskih modela mogla je da izazove egzistencijalnu ugroènost usled propadawa ètve, delimi~nog ili potpunog: izuzetna ki{ovitost u jesen, preurawenost zimskih temperatura, izuzetna obil- nost zimskih padavina, izuzetna ki{ovitost u prole}e, niske prole}ne temperature, niske letwe temperature, izuzetna ki{ovitost tokom è- tve. Osim toga, za po~etak razvoja biqaka neophodan je takozvani biolo- {ki minimum, odnosno prose~na dnevna temperatura preko pet stepeni Celzijusa, a u vreme biolo{kog optimuma, razvoj biqaka je najintenziv- niji. Iznos obe temperaturne krajnosti razli~it je za pojedine biqne kulture.8 Najkriti~niji period za ozime kulture na prostoru umereno-kontinentalne klime kojoj pripada podru~je severne Bosne jeste u toku marta-aprila, u vidu poznog mraza, slabe osun~anosti i velike ki{ovitosti. Zatim, padavine u toku same ètve dovodile su do brzog bu|awa uskladi- {tenog zrna, a to se odraàvalo na kvalitet slede}e setve. Slaba osun~a- nost uticala je na stvarawe malog nivoa proteina u zrnu, {to je zna~ilo wegovu mawu hranqivost za qude i stoku. Poput ìta, i kvalitet trave je zavisio od padavina i osun~anosti, tako da je u krajwem ishodu to uticalo na

7 M. Blagojevi}, Grad i ùpa , 67–84. 8 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawa Luka 2004, 74. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 277 koli~inu i kvalitet mleka i mle~nih proizvoda (maslaca i sireva).9 Dve uzastopneki{negodineuvremeètvemoglesudabuduprevazi|enetekna- kon sedam godina, a postojala je realna mogu}nost da svaka ~etvrta godina ima lo{u ètvu. Tako su u Burgundiji u periodu od 1277. do 1343. ~ak 34 godine bile ozna~ene kao „gladne“, a u Kijevskoj Rusiji izme|u 1024. i 1332. svaka sedma godina u proseku je bila obeleèna krizom gladi.10 Osetqivost (vulnerability) sredwovekovne privrede i dru{tva bila je uslovqena i nerazvijeno{}u tehnike, ali i slabo{}u javne vlasti da organizovawem skladi{tewa ve}e koli~ine hrane i mogu}no{}u brèg intervenisawa iz zaliha prevlada }udi prirode. Sigurnost ìvota zavisila je od u~estalosti lo{ih ètvi, a ne od prose~nih, i to je naro~ito bilo problemati~no kod malih prinosa i malih zemqi{nih parcela, kakva je bila ve}ina poseda zavisnog stanovni{tva.11 Osim toga, svaki zemqoradnik je morao da donese niz odluka ~iji krajwi ishod nije bio toliko proizvodwa vi{ka, ve} izbegavawe rizika i osigurawe preìvqavawa, zapravo dovoqne koli~ine hrane za sebe i svoju porodicu. Te zna~ajne odluke su bile: koje kulture posejati i u kom plodo- redu, na kojim lokacijama — parcelama, u koje vreme treba otpo~eti s pri- premnim i sa glavnim radovima (setva, ètva, vr{idba, spremawe uroda i wegova za{tita, pla{tewe sena, sakupqawe slame; orezivawe loze, okopavawe, za{tita vo}aka od {teto~ina itd.). Same odluke bile su mnogostruko sloène i zavisile su od niza ~inilaca: usvojenog prethodnog iskustva i znawa, sposobnosti zemqoradnika da proceni stawe kvaliteta tla i wegove promene, od wegovog poznavawa zemqoradni~kih tehnika i kulturnih useva, procene potrebne radne snage (ìvotiwa i qudi) i wihove organizacije u odre|eno vreme, od wegove pravovremene procene veli~ine prinosa — uspe{nosti ili neuspeha, i to shodno vremenskim i dru{tveno-ekonomskim prilikama.12 Kao na~in sticawa gotovog novca i kao dopunu egzistencijalnoj osnovi, zemqoradni~ko stanovni{tvo je praktikovalo nekoliko dopun- skih privrednih aktivnosti. P~elarsto je bilo veoma pogodno, jer je zahtevalo minimalnu brigu i angaòvawe radne snage. Med je predstavqao prehrambeni artikal, a vosak — lukrativni predmet trgovine. Prose~no zemqoradni~ko doma}instvo bavilo se ìvinarstvom, {to tako|e nije

9 J. de Vries, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretatione differante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223; C. Pfister, Fluctuation climatique et prix cerealiers en Europe du XVIe au XXe siecle, Annales ESC 43–1 (1988) 34–35. 10 U. Dirlmeier — G. Fouquet — B. Fuhrmann, Europa im Spatmittelalter, 164. 11 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974, 276–284; J. Landers, The Field and The Forge, 60. 12 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974) 44–45. 278 Severna Bosna 13–16. vek zahtevalo preteranu pa`wu, a donosilo je ekonomsku korist. Sviwogojstvo je bilo rasprostraweno u podru~jima hrastovih {uma, gde su krda sviwa bila pu{tena na iìravawe pod nadzorom pastira koje bi unajmilo jedno ili vi{e sela. Vinogradarstvo je bilo daleko najzahtevnije, kako u pogledu klimatsko-geografskih osobina podru~ja,takoiusmislupostojawavi{ka radne snage potrebnog za brojne poslove oko odràvawa vinove loze. P{enica (triticum vulgare) kao najkvalitetnija, ali i najzahtevnija kultura u pogledu kvaliteta tla, bila je i najosetqivija prema meteorolo- {kim oscilacijama. Tako|e, p{enica nije mogla da se seje dve godine za- redom na jednoj istoj parceli, zato {to je iscrpqivala mineralne materije iz tla. \ubrewe wiva, odnosno ve}ih setvenih povr{ina, kao {to je poznato, nije moglo da se primewuje u zna~ajnijoj meri sve do razvoja stajskog sto~arstva. Poneke parcele — vrtovi, „najboqe wive“ uz oku}nicu, |ubrile su se „torewem“ stoke — ogra|ivawem i dràwem stoke na istom mestu tokom nekog perioda, obi~no neposredno pred setveno orawe. Takva praksa je zabeleèna, osim u Primorju, i u Semberiji, u dolini gorwe Spre~e i u Jawu.13 Je~am (hordeum vulgare), srodan p{enici, bio je i ozima i jara kultura, koja se sejala na mawe kvalitetnim podlogama jer ima kra}i koren od p{enice, a dobro je podnosio suvqu i hladniju klimu. Vreme sazrevawa ozimog je~ma bilo je za nekih 2–3 nedeqe kra}e od sazrevawa ozime p{enice, dok je ètva jarog je~ma mogla da se o~ekuje 70 dana nakon setve. Pre upotrebe u qudskoj ishrani, morao je da se ukloni veoma tvrdi omota~ zrna, i tek onda je mogao da se meqe u bra{no ili da se kuva kao ka{a. Pored toga, je~am se koristio i u proizvodwi piva.14 Ra` (secale cereale) je bila najotpornija na klimatske (ne)prilike, naro~ito na hladno}u, i mogla je da se seje i na mawe kvalitetnim i vla- `nijim podlogama i na ve}im visinama, a wena slama je bila potrebna za pokrivawe stambenih zgrada. Sumje{ica i suraìca (Triticale, i.e. Triti- cum et Secale) kao me{avine p{enice i je~ma, odnosno raì, trebalo je da stvore ve}u otpornost biqaka i pove}aju {anse za uspe{nu ètvu.15 Zob (ovas)(avena) je bio prole}na kultura, kao i proso. Prva kultura se koristila za prehranu kowa, a u mawoj meri i za dohranu mladih jagwi-

13 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 143–149; R. Rakita, Privreda, ergologija i tehnologija u Jawu, Zbornik radova Etnografskog instituta SANU 9 (1979) 161–194; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 28; R. Kajmakovi}, Semberija, 51; J. McCorriston, Wheat,u:The Cambridge World History of Food, I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 158–174. 14 Pi}e, u: LSSV, 518 (M. Spremi}), J. McCorriston, Barley,u:The Cambridge World History of Food I, 81–89. 15 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 81–83; H. Kuster, Rye,u:The Cambridge World His- tory of Food I, 149–152. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 279

}a, tako da podaci o vi{im prinosima zobi u selima posredno mogu da uka- ù na ne{to ve}i zna~aj sto~arstva. Pored ove upotrebe, izgleda da je ovas imao i neku ulogu u ishrani qudi, kao ovsena ka{a, koja je bila hranqivi- ja od p{eni~ne.16 Proso (millium, panicum miliaceum) pripada redu najstarijih ìta- rica uop{te. Starim Slovenima je svakako bilo osnovno hlebno ìto. Po- stojalo je vi{e stotina podvrsta prosa, koje je bilo ceweno zbog velike otpornosti i izuzetno kratkog perioda sazrevawa — 45 do 65 dana, zbog ~ega su ga gajili razni narodi tokom svoje seobe, kao i nomadi. Pored toga, seja- lo se i u onim godinama kada bi zima potrajala, pa bi se zakasnilo sa sejawem drugih ìta. Bogatije kalorijama od p{enice, koristilo se kao bra- {no za tanke hlep~i}e ili se kuvalo poput ovsene ka{e.17 Krupnik — pir (spelta) kao vrsta ozime p{enice pomiwe se i u osmanskim izvorima pod imenom kapluxa, koja se ponekad me{ala s je~mom. Mahlut je tako|e naziv osmanskih izvora za vrstu „mje{anca“, verovatno me{avine p{enice i je~ma. P{enica, je~am, ra` i suraìca su bile ozime kulture, koje su se sejale u jesen, a èle na leto, dok su zob, proso, jara p{enica i jari je~am bile prole}ne kulture, s kratkim rokom sazrevawa od samo tri meseca.18 Poboq{awa u poqoprivredi bila su veoma ograni~enog dometa — osim kombinovanog (tropoqnog) plodoreda, ponavqanog orawa (3–4 puta) i unapre|ewa vrsta useva, bilo je mogu}e brojno i kvalitativno poboq{a- ti stada doma}ih ìvotiwa, pove}ati broj oru|a i unaprediti kvalitet alatki. [irewe ovih inovacija odvijalo se u razvijenom sredwem veku (12–14. vek), i zna~ilo je svojevrsnu „poqoprivrednu revoluciju“, nakon koje se stawe ne}e bitnije mewati sve do novog preobraàja tokom 18–20.

16 M. Blagojevi}, nav. delo, 83; A. Handì}, Tuzla, 331. Ovsenaka{ajebilara{i- rena kod Germana, u Britaniji i u Kijevskoj Rusiji, a koli~inski je najbogatija kalorijama, jer sadrì do 7% masti — N. J. G. Pounds, An Historical Geography of Europe 450BC — 1330AD, Cambridge University Press 1973, 369–375; S. L. Jevti}, Osnovi istorije poqoprivrede od praistorije do danas, Beograd 1993, 101–103; D. M. Peterson — J. P. Murphy, Oatö,u:The Cambridge World History of Food, I, 121–131. 17 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji,SEZ—@ivoti obi~aji narodni, kw. 27, Beograd 1949, 7; J. M. J. de Witt, Millet,u:The Cambridge World History of Food, I, 118–119; Sorghum and millets in human nutrition, FAO Food and Nutriti- on Series, No. 27, 1995; A. Loma, Proso, Raskovnik 85–86 (zima 1996) 63–66. Zanimqivo je da je J. Adam~ek na osnovu istorijske gra|e do{ao do zakqu~ka da je proso u 16. veku bio osnovna ìtarica u ishrani siroma{nih seqaka u Hrvatskoj i Slavoniji — Agrar- ni odnosi,279–280. 18 M. Blagojevi}, nav. delo, 81–84; H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beo- grada, 623–624; A. Handì}, Tuzla, 330–332; A. Cunningham — O. P. Grell, The Four Hor- semen of the Apocalypse — Religion, War, Famine and Death in Reformation Europe, Cam- bridge University Press 2000, 201, 207, 211–212. 280 Severna Bosna 13–16. vek veka, koji je prethodio „industrijskoj revoluciji“, od zapada ka istoku Evrope.19 Osnovna oru|a i alatke bili su: ralo, motika, a{ov, lopata, trno- kop, sekira, kosir, srp i kosa, no`, grabuqe i vile. Osnovni materijal za alatke bilo je drvo, lako dostupno i lak{e za obradu od gvo`|a. Koristilo se i za izradu oru`ja i oklopa, kao i kowske opreme. Od tehni~ke opreme, po svom zna~aju se izdvajaju vodenice. Zamenile su ru~ne `rvweve za ìto i time su oslobodile dobar deo radne snage.20 Ralo se upotrebqavalo ne samo tokom ~itavog sredweg veka, ve} se u pojedinim krajevima zadràlo u upotrebi i do po~etka 20. veka. Osim toga, ne treba nikako ispustiti iz vida ru~no kopawe i razbijawe grudvi zemqe, naro~ito na onim mestima gde je ona bila suvi{e tvrda da bi je ralo razbilo. Tako|e, doma}instva koja nisu mogla da priu{te posedovawe niti pozajmqivawe volova, bila su prinu|ena da ru~no obdelavaju zemqu. Tek u 17. veku u posavskoj niziji je preovladao prvo drveni plug sa gvozdenim leme{em i crtalom, a jo{ kasnije, po~etkom pro{log veka — gvozdeni plug. U Semberiji su i krajem 19. veka drqa~e bile u potpunosti izra|ene od drveta, sa klinovima od suve drenovine.21

E. Loidolt, Bosansko ralo, 1880.22

19 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, 252–271; P. Chaunu, Civili- zacija klasi~ne Evrope, 261–263; J. Gimpel, La revolution industrielle du Moyen Age, Paris 1975; J. Landers, The Field and The Forge, 50. 20 M. Blagojevi}, nav. delo, 21–51; A. Bryer, The Means of Agricultural Production: Muscle and Tools,u:The Economic History of the Byzantine Empire, ed. A. Laiou, Dumbarton Oaks — Washington D.C. 2002, 101–113, illustr.2–3‰www.doaks.org/etexts.html (3. 5. 2005)Š. 21 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 74, 94, 126; R. Kajmakovi}, Semberija,48. 22 I. Kròvi}, Eduard Loidolt. Akvareli iz Bosne i Hercegovine 1880–1882, Cirih 1999, br. 100. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 281 „Gvo`|e za ralo“ i „gvo`|e za plug“ pomiwu se u osmanskim zakonskim propisima za pojedine gradske pazare kao trgova~ki artikli, s razli~itim iznosima tro{arine. Od tri komada prvog pla}ala se jedna ak~a, dok je ovaj drugi proizvod bio ceweniji — od jednog komada pla}ala se jedna ak~a, sigurno u zavisnosti od upotrebqene koli~ine metala, odnosno wegove teìne.23 U Bosanskoj Posavini se u zapregu drvenog pluga upreza- lo po dva ili tri para volova, jer je zemqa bila te{ka i „masna“, sastavqena od re~nih nanosa. Ovde se odrào i obi~aj da se dva doma}ina koji imaju samo po jednog vola udruùju u obavqawu poqskih radova. Takva praksa je zabeleèna u zale|u Dubrovnika, po~ev od kraja 13. pa do sredine 15. veka. Iz ugovora o zakupnini volova saznaje se da je vrednost zakupa jednog vola iznosila otprilike 1/8 prinosa, a za dva vola, odnosno, jednu zapregu — ¼ ostvarene ètve.24

@ena u jarmu? E. Loidolt, Orawe u Kobildolu, 24.04.1880.25 Za susednu Slavoniju, kao podru~ju sa sli~nim prirodno-geografskim osobinama, izra`ena su mi{qewa da je krajem 17. veka zapregu za ora-

23 Kanuni i kanun-name, 18. 24 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 53–58, 211–242; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 74, 137. 25 I. Kròvi}, Eduard Loidolt, Akvareli, br. 59. Toponim Kobildol zabeleèn je 1894. na austro–ugarskoj topografskoj karti (1 : 200.000), i 1930. na jugoslovenskoj topografskoj karti (1 : 100.000, sekcija Sarajevo), u dolini Kasidolskog potoka, jugozapadno od Sarajeva. 282 Severna Bosna 13–16. vek we ~inilo ~ak tri do pet pari volova, {to se ~ini veoma preteranim procenama bez dovoqno potvrde u izvornoj gra|i. Naime, nakon oslobo|ewa od Osmanlija, austrijske vlasti su sprovele katastarski popis pojedinih podru~ja, zapisuju}i broj doma}instava, orani~nih povr{ina sa setvenim kulturama i broj grla krupne i sitne stoke. Prema rezultatima popisa, veoma mali broj stanovni{tva — samo 11 doma}instava, mogao je sam da na- pravi jednu zapregu volova, a kamoli pretpostavqenih tri ili pet.26 Prelazak s volovske na kowsku zapregu, {to je omogu}avalo znatno brè obra|ivawe oranica, nije posvedo~en u izvorima za podru~je na{eg istraìvawa, niti u sredwem veku, ni u osmansko doba. Tek je u letopisu fra Jaka Balti}a zapisano pod godinom 1880: „Narod po~e s konjima orati, budu} volovi pomrli.“ Prethodne godine, prema svedo~ewu ovog pisca, izbila je epidemija gove|e kuge, tokom koje je austro-ugarska vlada odstra- wivala obolela grla daju}i seqacima nadoknadu.27 Razmere ove epidemije nisu poznate, ali je bilo neophodno da postoji dovoqan broj teretnih kowa da bi zamenili volovsku zapregu. Moè se pretpostaviti da se ovaj prelazak na efikasniji na~in obra|ivawa zemqe nije desio istovremeno u svim krajevima Bosne i Hercegovine.

VRSTE USEVA I PROIZVODWA

Vrste useva, veli~ina zasejanih povr{ina i wihov prostorni raspored zavisili su od prirodno-geografskih osobina terena — od kvaliteta i sastava tla, nadmorske visine, klimatsko-hidrografskih prilika i rasporeda vegetacije, kao i od mogu}nosti angaòvawa qudske i ìvotiwske radne snage, potom od dru{tvenih i politi~kih okolnosti. Samo na pojedinim podru~jima severne Bosne, za koja su sa~uvani podaci iz detaqnih popisnih deftera (mufassal tahrir defterleri), mogu}e je utvrditi pribli- àn odnos izme|u pojedinih useva, pre svega ìtnih kultura. Me|utim, kori{}ewe ovih vrsta izvora ima nekoliko ograni~ewa. Prvo proizlazi iz same namene sastavqawa popisnih deftera, a to je da se utvrde vrste i o~ekivani iznosi prihoda timarnika od pojedinih poreza, zbog ~ega su izo- stavqeni prihodi vakufa i Carske blagajne. Kada je re~ o poqoprivrednoj proizvodwi, podaci o desetinama, sa salarijom i bez we, ne odraàvaju realnu, nego o~ekivanu, prose~nu proizvodwu jednog seoskog naseqa. Po- datke o wenoj visini popisiva~ je trebalo da dobije od lokalnog kadije, spahija, mo`da i lokalnih seoskih prvaka, ali je puno zavisilo od wegovog li~nog po{tewa i savesnosti u obavqawu poverenog posla. Iako se

26 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini krajem 17. stolje}a, Scrinia Slavonica 2 (2002) 202–260. 27 J. Balti}, Godi{njak od dogadjaja, 294–295. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 283 prihvata da iznosi prihoda od ìtnih i vinskih u{ura izraàvaju trogodi{wi prosek, takav na~in procewivawa u praksi nije bio mogu}, ve} se uop{teno uzimao prosek proizvodwe, odbacuju}i ekstreme s oba kraja — izuzetno lo{e i izuzetno dobre ètve. Nadaqe, u defterima nisu prisut- ne sve vrste setvenih kultura, kao ni sve vrste izvora hrane i egzistencije seoske populacije. Prime}eno je, tako|e, da broj popisanih mu{kih glava u selu nije u korelaciji sa proizvodwom koja je za wega procewena. Jedno od po~etnih metodolo{kih na~ela u kori{}ewu popisnih deftera jeste da se nekoliko popisa koristi u seriji, u hronolo{kom nizu, zajedno sa svim ostalim vrstama izvora.28 U svakom slu~aju, bi}e interesantno pogledati na primeru Bosan- skog sanxaka {ta jeste, a {ta nije u{lo u popis, s tim {to treba imati na umu da objavqeni op{irni defter iz 1604. nije potpuno reprezentativan. Verodostojnost podataka o poqoprivrednoj proizvodwi umawena je i zbog okolnosti u kojima je popis nastao. Formalno, onako kao {to je datiran, defter je nastao pri kraju Dugog rata (1593–1606), a zapravo su podaci prepisani sa nekog ranijeg predlo{ka. Ostaje otvoreno pitawe koji je popis posluìo u te svrhe. Popisiva~ sa komisijom nije bio u mogu}nosti da zaista iza|e na teren i da prikupi podatke sa lica mesta.29 Naime, od avgusta 1603. do kraja marta 1604. besnela je pobuna „Skrivana“, zamenika bosanskog pa{e,30 pa se moè pretpostaviti da je wegov tekst najverovatnije prepisan iz nekog ranijeg popisa — mo`da iz detaqnog iz 1563/65. ili iz 1570. godine. Pojava prepisivawa podataka iz jednog deftera u drugi, za mnoga podru~ja Osmanskog carstva utvr|ena je za period posle prve ~etvrtine, a naro~ito od polovine 16. veka. Nadaqe, za ovaj defter nije sa- ~uvana prate}a kanun-nama koja bi saop{tila propisane cene za pojedine artikle, sistem mera i iznos nov~anih da`bina koji je primewivan na teritoriji ovog sanxaka.31

28 H. W. Lowry Jr., The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Econ- omic History, 3–18; B. McGowan, Food Supply and Taxation, 139–196; J. C. Alexander, Counting the Grains, 55–70. 29 Radi ilustracije tada{wih prilika nave{}emo jedan primer. Krajem marta 1596, sultan Mehmed je uputio ferman srebreni~kom kadiji u kome mu nare|uje da ispita àlbe raje nahije Osat, koja se wemu obratila sa optu`bama na ra~un sakupqa~a xizje i ov~arine. Oni su traìli mnogo ve}i iznos nego {to je bio propisan na ime ovih da`bina, i to se navodi kao razlog beàwa raje. — M. \ukanovi}, Maglajski dokumenti A. Mahmutagi}a, Anali Filolo{kog fakulteta u Beogradu 6 (1966) 446–448. 30 K. Horvat, Monumenta historica nova historiam Bosne et provinciarum vicinarum illustrantia, GZM 21 (1909) 104, 317–321. 31 Kanun-name, osnovni poreski zakoni za odre|enu oblast, nisu obavezno bile ukqu~ene u op{irne deftere — H. W. Lowry Jr., The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter-i Hakani,u:isti,Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 19–46. 284 Severna Bosna 13–16. vek Uzimaju}i sve ove op{te postavke i ograni~ewa u obzir, prikaza}e- mo sliku poqoprivredne proizvodwe kakva je mogla da postoji u jednom istorijskom razdobqu, onako kako to podaci objavqenih deftera i rezultati drugih istraìva~a dopu{taju. U selima nahija Gorwe i Dowe Tuzle, prema veli~ini popisanih u{ura u prvoj polovini 16. veka, predwa~ila je p{enica, na drugom mestu se nalazio ili zob (ovas) ili je~am, dok je proso redovno zauzimalo ~etvrto mesto. Sledili su kapluxa i sumje{ica.32 Sela ovih nahija nalazila su se na re~nim pristrancima — Soline, Jale, Spre~e, s nadmorskom visinom koja se kretala od oko 200 do oko 500 m. Selo s najve- }im prihodom poreza od p{enice u obema nahijama bilo je selo Solina (s mahalom [tetikovi}), koje i danas postoji u blizini Gorwe Tuzle. Ono je 1548. godine davalo ~ist u{ur od p{enice (bez salarije) od 107 tovara. Je- dan tovar je prema kanun-nami Zvorni~kog sanxaka iz iste godine iznosio 4 kile od 33 oke, ukupno 132 oke ili 169,3 kg. Desetak od p{enice ovog velikog sela sa oko stotinak doma}instava iznosio je 18.118,3 kg ili ne{to vi{e od 18 tona. Na drugom mestu po zasejanoj povr{ini bila je zob, sa u{urom od 40 tovara (6.772 kg), zatim proso — 31 tovar (5.248,3 kg), i na kraju je~am ~iji je desetak iznosio samo pet tovara (846,5 kg). Moglo bi se zakqu~iti da su p{enica i je~am bile ozime, a zob i proso jare kulture na ovom podru~ju, jer je bilo uobi~ajeno da ozime i jare kulture zauzimaju pribli`no istu povr{inu oranica. U ataru sela s pomenutom mahalom za- beleèna su i dva mlina na potoku Solini, koji su radili tokom ~itave godine, jer je da`bina na wih iznosila 60 ak~i (2 puta 30).33 Na timaru kneza Radivoja Opra{i}a koji su ~inila sela u nahiji Go- stiqi gajile su se ove kulture: p{enica, proso, je~am, zob, so~ivo, lan, bostan i vo}e, dok je u selu Koseni}u upisan i prihod od {ire, {to svedo~i o postojawu vinograda. Dodatne prihode seqaci su ostvarivali proizvodwom meda i sviwogojstvom.34 Dve posavske nahije — Koba{ i Dobor, s desne obale Save, pruàju sliku ekonomskih prilika sli~nih onima u dolini Jale, ali su prihodi od zemqoradwe po odre|enim kulturama popisani u veoma malom broju wihovih naseqa. Na tako malom uzorku, nije mogu}e izvoditi potpuno va- lidne zakqu~ke. Najop{tije re~eno, gajili su se „mje{anac“ (mahlut), zatim zob i p{enica, vinova loza, lan, uz povr}e i vo}e koje nije bliè ime- novano. Ono {to se ipak moè primetiti jeste pomen posebnog poreza — ìrovnine (resm-i bellut), kao da`bine na ishranu sviwa u hrastovim i bukovim {umama, o ~emu }e posebno biti re~i. U selu Bi{wi, ju`no do dana-

32 A. Hand`i}, Tuzla, 330–332. 33 Kanuni i kanun-name, 116; isti, nav. delo, 260–261, 274; O. Zirojevi}, Mlinovi u vreme turske vladavine, Seoski dani Sretena Vukosavqevi}a VI (1978) 153–161. 34 BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 285

{weg Prwavora, upisana je desetina od drva.35 Zanimqivo je primetiti da su krajem 17. veka, na levoj obali Save, u Slavonskoj Posavini, u okru- zima Koba{ i Brod najve}e povr{ine bile zasejane p{enicom, dok su je- ~am i zob bili zastupqeni u znatno mawoj meri, a ostale kulture, kao proso, nisu popisane.36 U okolini samih kasaba Maglaja i @ep~a i u selu Zavidovi}u, u prvom redu sejao se „mje{anac“ — sumje{ica, potom je sledio zob, pa p{enica. Tako|e, bilo je dosta vinograda, a i proizvodwa belog i crvenog luka i kupusa bila je zna~ajna, budu}i da je upisana kao izvor poreza. Nadaqe, ubeleèn je porez od lana, sena, ko{nica i vo}a, ali nedostaju porezi od sviwogojstva i sitne stoke (ovaca i koza), iako se pomiwu posebni tereni za ispa{u i ishranu stoke — ~airi, jajlaci i izgoni.37 Redosled ìtnih kultura u nahiji Te{aw bio je ovakav: prvo mesto po visini u{ura u ve}ini sela je zauzimao „mje{anac“, smewuju}i se sa zobi, dok je p{enica uvek bila na tre}em mestu, osim u mahali Hqeb, gde je ubeleèna na prvom mestu. Skoro u svakom selu se beleè desetine od povr}a, lana, sena, ko{nica, a u ve}ini naseqa su upisani prihodi od poreza na sviwe i na sitnu rogatu stoku (ovce i koze).38 U maloj nahiji Trebetinu, koja se prostirala u dolini reke Qe{nice, i ~ije ime ukazuje na dobijawe poqoprivrednih povr{ina postupkom kr~ewa {umske vegetacije, redosled popisanih kultura bio je slede}i: na prvom mestu po visini u{ura se nalazio „mje{anac“, to jest „sumje{ica“, zatim zob u istom ili ne{to mawem iznosu, dok se p{enica vi{estruko mawe sejala. Pored ìtnih kultura, popisani su i u{uri od lana, sena, ko- {nica, povr}a i vo}a, kao i porez od ~etiri mlina koji su radili izgleda samo pola godine, jer je wihova da`bina iznosila 15 ak~i. Popis ne bele- ì u{ur od vina, da`bine od sviwa i sitne stoke.39 Preovla|ivawe „mje{anca“ kao najzastupqenije kulture u severnom delu Bosanskog sanxaka bilo je uslovqeno kako fizi~ko-geografskim osobinama tla, tako i ekonomskim razlozima. Prema normativnim, a ne trì- {nim cenama ìtarica u popisu iz 1604, jedna kila (od 33 oke, tj. 42,33 kg) p{enice imala je vrednost od 22 ak~e, „mje{anca“ — 13 ak~i, a zobi — 7 ak~i. „Mje{anac“ je bio konkurentno hlebno ìto ne samo po ceni, ve} i po otpornosti na meteorolo{ke neprilike. U severnobosanskoj regiji postoji velika verovatno}a poznog, aprilskog mraza na po~etku vegetacio-

35 Op{irni popis (1604),I–2, 355–384; isto, III, 465–509. 36 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini, 202–260. 37 Op{irni popis (1604), III, 291–329. 38 Op{irni popis (1604), III, 340–385. 39 Op{irni popis (1604), III, 333–338. 286 Severna Bosna 13–16. vek nog perioda, tako da se otpornost useva i uspe{nost ètve pove}avala upravo sejawem te kulture.40 S druge strane, upravo u vreme sastavqawa ovog popisa, u posledwim decenijama 16. veka, zabeleèno je drasti~no zahla|ewe klime {irom Evrope, pa i u najblièm susedstvu Bosne, na tlu Ugarske. Prema prora~u- nima, naro~ito su zimske temperature bile ispod proseka, ~ak i do 2 stepena Celzijusa, ali su i prole}a i leta bila hladnija, a u posledwoj tre}i- ni 16. veka i vla`nija. Vrhunac zahla|ewa u Ugarskoj bio je period 1595–1610, kada su i leta bila hladna i ki{ovita.41 Pogor{awe klimatskih odlika, u sadejstvu sa politi~kim i dru- {tveno-ekonomskim prilikama, sasvim izvesno je moglo da uti~e na promenu poqoprivredne prakse i na prelazak s veoma zahtevne i osetqive p{enice na klimatski otporniji i jeftiniji, ali mawe kvalitetan „mje- {anac“. S obzirom na dosta veliko godi{we zahla|ewe, moglo je do}i i do sniàvawa gorwe granice zemqoradwe i napu{tawe oranica na ve}im visinama. Prema nekim prora~unima, zahla|ewe od samo jednog stepena Cel- zijusa spu{ta tu granicu za oko 150 metara nadmorske visine i skra}uje vreme biqnog rasta za 3 do 4 nedeqe.42 Oranice plitko orane upotrebom rala, neprevrtane i neprovetrene, slabo ili nikako |ubrene, nisu mogle da donose dobre letine i morale su da se ostavqaju neobra|ene (na „ugaru“) svake druge-tre}e godine, kako bi prirodnim putem obnovile svoju plodnost. Pitawe prinosa useva, odnos izme|u uloènog semena i koli~ine ostvarene ètve ìtnih kultura (p{enice, je~ma, sumje{ice, raì), nije mogu}e podrobnije sagledati na osnovu raspoloìve gra|e, ali se moè prihvatiti da su se prinosi kretali u okviru poznatih vrednosti na podru~ju susednih, i {ire, evropskih dràva. U zapadnoj Evropi, od 13. do kraja 15. veka, prinosi su se pove}ali sa 1 : 3 i 1 : 3,7 na 1 : 4 i 1 : 4,7. Prinosi raì i zobi (ovsa) bili su ne{to ve}i od prinosa p{enice.43 U sredwovekovnoj Srbiji se ra~unalo s prose~nim, odnosno uobi~ajenim ~etvorostrukim prinosom, {to je zakqu~ak zasnovan na ugovorima o zakupu izme|u vlasnika oranica, volova i semena, i na drugoj strani, seqaka. Jedna ~etvrtina ostvarene ètve bila je po-

40 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, 60–61. 41 L. Racz, Variations of Climate in Hungary (1540–1779), Palaeoklimaforschung 7 (1992) 125–135; Ch. Pfister — R. Brazdil, Climatic Variability in Sixteenth–century Europe and Its Social Dimension: A Synthesis, Climatic Change 43 (1999) 5–53. 42 P. R. Galloway, Long-term Fluctuations in Climate and Population in the Preindu- strial Era,9. 43 N. J. G. Pounds, An Historical Geography, 372–373; J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, 254–255; F. Braudel, Les Structures du Quotidien: le Possible et l’Impossible, Civilisation materielle, economie et capitalisme, XVe–XVIIIe siecle I, Paris 1979, 98–99. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 287 trebna za seme za narednu ètvu, po jedna ~etvrtina za pla}awe najma jednog para volova i vlasnika kori{}enog semena, i jedna ~etvrtina je ostajala seqaku koji je uloìo svoj trud u obra|ivawe zemqe.44 Radom jednog para volova sredwovekovno seosko doma}instvo na podru~ju srpskih zemaqa moglo je godi{we da obra|uje parcelu ~ija je prose~na veli~ina bila oko 2,5–3,75 hektara, s jednom tre}inom zemqi{ta na ugaru. Za setvu ove povr{ine bilo je potrebno utro{iti 5–6 stari ìta- rica, odnosno 22,5 kabla (svaki po 82 kg, {to iznosi 1.395 kg semena), o~e- kuju}i ètvu sa prose~nim ~etvorostrukim iznosom.45 Za Slavonsku Po- savinu u 17. veku izraèna je pretpostavka da se prose~na veli~ina zemqi{ne parcele kretala od 2,5 do 3 jutra (jugera),46 {to bi iznosilo od 1,44 do 1,725 ha, ako se ra~una u jedno jutro 1.600 kvadratnih hvati (klaftera). Kada se, me|utim, uzme ve}a vrednost jutra od 2.400 kv. hvati, onda se veli~ina oranica kretala od 2,16 do 2,6 hektara, {to se pribliàva napred pomenutim prora~unima.47 Zanimqivo je da su se u viso~kom kraju, koji se smatra jednim od najplodnijih, jo{ i 20-tih godina pro{log veka veli~ine wiva izraà- vale koli~inom semena potrebnom za wihovo zasejavawe. Ra~unalo se da je za sedam dunuma zemqe, (jedan dunum je tada bio zaokruène vrednosti na 1.000 m2, {to daje 7.000 m2), potreban „tovar“ je~ma od 80 oka ili 102,64 kg. Pretvoreno u savremene mere, to zna~i da bi se za sejawe jednog hektara tro{ilo 146,6 kg je~ma. Kako je „tovar“ p{enice bio ve}i i ra- ~unalo se 100 oka, odatle bi za setvu jednog hektara bilo potrebno utro- {iti oko 183 kg p{enice, {to odgovara i savremenim procenama. Nada- qe, prose~na veli~ina wiva u viso~kom kraju iznosila je 4 do 5,5 „tovara“ useva, ili 2,8 do 3,8 ha. Skoro da i nema razlike u odnosu na sredwovekovne i novovekovne prose~ne veli~ine zemqi{nih parcela u tropoq- nom sistemu.48 I u Osmanskom carstvu je normirano da zemqi{ni posed koji jedno seosko doma}instvo moè da obradi jednim parom volova predstavqa ekonomsku osnovu ìvota wegovih ~lanova, da se prehrani i da bude sposobno da plati poreze. Takva jedinica se nazivala ~ifluk (üiftlik),awegovaveli~inaje

44 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 183. i daqe. 45 M. Blagojevi}, nav. delo, 251–270; o veli~ini kabla, vid. isti, So}e — osnovni porez sredwovekovne Srbije, Glas SANU 390, Odeqewe istorijskih nauka 11 (2001) 26–43. 46 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini, 202–260. Autor u ovom radu nije ni na jednom mestu naveo vrednost „jutra“ na osnovu koga izvodi svoje zakqu~ke. 47 M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera — u toku vekova, III, Beograd 1968, 318–328. 48 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, 293; M. Blagoje- vi}, Zemqoradwa, 254–260, i daqe. 288 Severna Bosna 13–16. vek varirala u odnosu na kvalitet zemqi{ta. Propisana veli~ina ~ifluka za podru~je Sremskog sanxaka oko 1580. godine iznosila je: u jedan ~ifluk naj- plodnije zemqe ra~unalo se 70–80 dunuma (6,44–7,36 ha), za sredwe plodnu 80–90, 100–110 (9,2–10 ha), a za siroma{nu 120–130 dunuma (11–12 ha).49 Pored osnovnih hlebnih ìtarica, zemqoradni~ko stanovni{tvo je sadilo leguminoze — so~ivo (le}a), bob, slanutak, pasuq (grah), zatim i drugo povr}e — luk, repu, kupus. Ovi usevi su bili podlo`ni pla}awu samo ako se nisu gajili u okviru ba{te na oku}nici i ako bi se iznosili na pazar na prodaju.50 Od industrijskih biqaka, prema podacima iz Bosanskog deftera, sejao se lan, dok se konopqa ne pomiwe. Lan (tur. keten) i wegova prerada u vlakna od kojih se tkalo platno bilo je poznato slovenskim plemenima jo{ u pradomovini, pa su ovu kulturu i ve{tinu wegove prerade prilikom svoje seobe doneli na Balkan. Nakon sazrevawa, stabqike lana su potapane u re~ne pli}ake, bare — „mo~ila“, „lani{ta“, a zatim su su{ine i trle do izvla~ewa vlakana. U tom procesu su kori{}ene vaqavice i stupe. Lanena tkanina se koristila za izradu letwe ode}e, posteqine, postava i dekora- tivnih tkanina. U sredwovekovnoj Srbiji uzgojem i preradom lana bavilo se zavisno zemqoradni~ko stanovni{tvo, kako za svoje, tako i za potrebe svojih feudalnih gospodara.51 Ove op{te postavke vaìle su i za teritoriju susedne bosanske dràve, gde su osmanske vlasti zatekle proizvodwu lana koja je bila oporezovana desetkom — u{urom. Vodenice — mlinovi bile su neophodne u mlevewu ve}e koli~ine bra{na i tako|e se pomiwu kao porezna stavka u osmanskim popisnim defterima, gde se visina da`bine ravna prema broju meseci tokom kojih je mlin aktivan. Prema odredbi kanun-name iz 1539, razlikovao se porez na mlin koji radi 3, 6 i 12 meseci, tako da je visina da`bina iznosila 9, 15 i 30 ak~i. Da`bina od vaqavice za grubo vaqanu vunu (}ebe) iznosila je 15 ak~i.52 Mlinovi su bili veoma zastupqeni u selima tuzlanskih nahija, zatim, nahije Te{aw, gde je najve}i broj mlinova — 7, popisan u selu Pla- we. Oni su oporezovani sa 15 ak~i, jer je ukupna da`bina iznosila 105 ak- ~i. Ovo naseqe odgovaralo bi dana{wim zaseocima Ora{je Plawe ili Xe- mili} Plawe, zapadno od Te{wa, i oba se nalaze na malim vodotokovima koji formiraju potok Burnovac, desnu pritoku Usore.53 Interesantno je

49 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, vol.1, 1300–1600, Cambridge University Press 1999, 144–147. 50 M. Blagojevi}, nav. delo, 84–88; A. Hand`i}, Tuzla; E. Miqkovi}–Bojani}, Sme- derevski sanxak, 91–92. 51 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 88–90. 52 Kanuni i kanun-name, 58, 117; O. Zirojevi}, Mlinovi, 153–161; D. Drlja~a, Valja- nje i stupanje sukna u Bosni i Hercegovini, GZM n.s.—Etnologija 14 (1959) 61–76. 53 Op{irni popis (1604), III, 344. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 289 da se u kasabi Velikoj, u nahiji Dobor, kao porezna stavka navodi prihod od rudnika mlinskih kamenova — `rvweva u iznosu od svega 20 ak~i.54 Ovakve vodenice na mawim vodotokovima zvale su se u narodu op- {tim imenom poto~are. Prema opisu vodenica na Drini i wenim pritokama, one su bile izgra|ene poput brvnara, pokrivene {indrom. Voda je iz reke ili potoka sprovedena do brane, a odatle je ulazila u „`lijeb“ ili „badaw“ — izdubqeno deblo koje je poput oluka sprovodilo vodu na pera vodeni~kog kola. Pod udarima vode, ono je pokretalo `rvaw koji je tre- wem mleo zrna `ita u bra{no, {to se sasipalo u sanduk („bra{war“) postavqen ispod kamena.55 Drugi tip vodenica bile su one koje su se nalazile na ve}im re~nim tokovima, gde je vodeni~arski to~ak bio postavqen na ~amce. Na Drini su se takve vodenice nazivale drinke, i bile su postavqene na wenom toku nizvodno od Bajine Ba{te. Austrougarske vlasti su prilikom regulacije ove reke smatrale vodenice velikom preprekom za uspostavqawe regular- nog re~nog saobra}aja nizvodno od Zvornika.56

ISHRANA I ENERGIJA „Hleb svakodnevni“ nije bio uop{te beo, ponekad je od hleba imao samo naziv, kako to duhovito prime}uje Brodel. Hlebom su mogli da se nazivaju najrazli~itiji oblici me{avine bra{na, od sekundarnih ìtarica — ovsa (zobi), raì, krupnika, je~ma i heqde, do kestena, ìra i kore drve}a u doba gladi, koja je otvarala lepezu lo{ih hlebova. P{enica i je~am su bili gotovo podjednako zastupqeni u mediteranskim oblastima, a isto~no od Rajne, dominirala je ra`. Uz proso, bilo je to najstarije hlebno zrno kod starih Slovena koji su se hranili presnim lepiwama, da bi potom pre{li na kvasni, kiseli hleb od p{enice. Tako|e, tek u drugoj polovini 18. veka u Francuskoj je p{enica postala najdominantnija ìtarica.57 Usrpskimze- mqamasepribegavalome{aviniplemenitep{enicesadrugimvrstamaì- ta, naro~ito u oskudnim vremenima. U vremenima gladi, tucala se cerova

54 Op{irni popis (1604), I–2, 373. 55 B. Drobwakovi}, Vodenice na Drini i na wenim pritokama, Glasnik Etno- grafskog muzeja 8 (1933) 1–10, sa crteòm na str. 5; S. Mi{i}, Unutra{we vode i wihovo kori{}ewe u sredwovekovnoj Srbiji, Dodatak IG 1–2 (1990–92) 42–51. 56 B. Drobwakovi}, nav. delo, 14–17; Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 58. 57 P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evrope, 273; F. Braudel, Les Structures du Quoti- dien: le Possible et l’Impossible. Civilisation materielle, economie et capitalisme, XVe–XVIII esiecle, I, Paris 1979, 86–89 (= F. Brodel, Strukture svakodnevnice: mogu}e i nemogu}e. Ma- terijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, I, Beograd 2007, 119–122); J.–L. Flandrin — M. Montanari, Histoire de l’alimentation, Paris 1996, 415–432; O. N. Truba~ov, Beseda o crnom i belom hlebu, Raskovnik 85–86 (1996) 59–62; A. Loma, Proso, 63–66. 290 Severna Bosna 13–16. vek kora i bukov ìr. To bi se me{alo s mekiwama (tricama) i potom mesio hleb ili kuvala ~orba. Ispe~en i samleven kesten koristio se kao bra{no za hleb na teritoriji Kosova i Bosanskog Pouwa.58 Hleb je, iako osnovna ìvotna namirnica, pruào malu koli~inu energije. To zna~i da su qudi ~ija se ishrana zasnivala na hlebu, odnosno na ugqenim hidratima, imali mawe snage za rad. Snaga qudi i tovarnih ìvotiwa bila je osnova svake proizvodwe sve do pojave ma{ina. Zdravom mu{karcu od 17 do 22 godine starosti je, prema nekim procenama, dnevno bilo potrebno 1.800–2.200 Kalorija.59 Me|utim, pri fizi~kom naporu, koli~ina potrebne energije se pela na 3.100–4.000 Kalorija. Kilogram hleba sadrì 2.500 Kalorija, te je s pravom bio osnovna hrana siroma- {nih. U narednoj tabeli donosimo prora~unate vrednosti pribli`no potro{ene energije za obavqawe razli~itih fizi~kih aktivnosti:60

Utro{ena energija Aktivnost — kalorije po jednom ~asu (Kal/~) Sadwa useva 220 Kopawe zemqe motikom 251–351 ^upawe korova 320 Kr~ewe {ikare 400 Obarawe drve}a 480

U obzir treba uzeti i procene koliko je radnih ~asova bilo potrebno za obavqawe pojedinih poqoprivrednih radova. Za potpuno obdelava- we jednog hektara p{enice, kori{}ewem pluga, drqa~e, srpa i vile, procewuje se da je 1830. godine bilo potrebno 144 radna ~asa jednog ~oveka, a 1971, uz kori{}ewe mehanizacije — samo pet radnih ~asova.61 Podrazume- va se da je broj radnih ~asova bio uslovqen i vrstom, kvalitetom tla, jer je tvr|e tlo trebalo nekoliko puta unakrsno preorati ralom, a potom ru~no razbiti grudve. U sredwovekovnim srpskim zemqama, ra~unalo se da se-

58 S. Grbi}, Srpska narodna jela i pi}a u srezu boqeva~kom,SEZkw.32—@ivot i obi~aji narodni, kw. 14, Beograd 1925, 194–195; M. Filipovi}, O pribavqawu ì- votnih namirnica sakupqawem kod Srba i Makedonaca, GZM n.s. Istorija i Etnologi- ja 11 (1956) 130–131. 59 Re~ je o jedinici energije kilokalorija (engl. kilocalorie,skr.kcal), tj. 1000 kalorija. U svakodnevnom govoru pojam „kalorija“ se veoma ~esto koristi da ozna~i „kilokaloriju“. Da bi se u nau~nim radovima napravila razlika, dogovoreno je da se pojam „kalorija“ kada ozna~ava „kilokaloriju“ pi{e pi{e velikim po~etnim slovom (Kalo- rija). — Vid. Calorie,u:Encyclopaedia Britannica, Delux Edition CD ROM 2004. 60 J. Landers, The Field and The Forge,47–48;F. Brodel, Strukture svakodnevnice, 113–116. 61 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social History, 132–133. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 291 qak jednom zapregom volova moè za jedan dan orawa da obradi zemqi{te veli~ine jednog mata (965 m2), ili da okopa vinograd iste veli~ine.62 Struktura ishrane evropskog stanovni{tva u predindustrijsko doba, naro~ito pre ukqu~ivawa krompira, pokazuje veliku zavisnost od ìtari- ca i skrobnog povr}a (boba, so~iva), ~ak 65%–75% ukupnih kalorija. Znatno mawi procenat, 10%–15%, pripadao je hrani ìvotiwskog porekla — mesu, ribi, mleku, jajima i maslacu. Ostatak kalorija dobijao se konzumacijom vo}a i povr}a, a deo je otpadao na upotrebu alkohola (pivo, vino).63 Pored puèva, ~ija je upotreba u ishrani zabeleèna u Bosni samo u okolini Zvornika i Visokog, priroda je pruàla obiqe biqaka i plodova koji su se koristili u ishrani — razne vrste trava, divqi luk, brojne vrste pe~uraka, le{nici, orasi, kestewe, divqe jabuke, jagode, maline, kupi- ne, drewine, borovnice i trwine.64 Kvalitet ishrane, pod kojim se podrazumeva koli~ina i raznovrsnost, uticao je na zdravqe qudi i wihovu otpornost na zaraze i bolesti, na reproduktivnost i duìnu ìvota. Prome- na mesta stanovawa zna~ila je i promenu na~ina ìvota i ishrane, u ve}oj ili u mawoj meri.65 Ovaj aspekt bi tako|e trebalo uzeti u obzir prilikom razmatrawa doseqavawa sto~arskog stanovni{tva i wihovog prelaska na zemqoradni~ki na~in ìvota.

KRÊVINE [irewe obradivih povr{ina na ra~un {umske vegetacije bio je jedan od naj~e{}ih na~ina da se prevazi|e nedostatak hrane i da se obezbedi sveè i, u po~etku, plodnije tlo zbog ve}ih prinosa. Nova podru~ja nalazila su se u relativnoj blizini starih, jer su male razdaqine bile uslovqene niskim tehni~ko-tehnolo{kim nivoom sredwovekovne privrede. U najve}oj meri nove oranice i vinogradi nastajali su na tlu {umske vegetacije u niìm, a u dosta mawoj meri, u ne{to vi{im predelima. U sredwovekovnim srpskim zemqama postojalo je nekoliko naziva za novokultivisane povr{ine: ledina, laz i trebe`. Ledinama su se ozna~avale parcele koje su bile obrasle retkom i sitnom {umskom vegeta- cijom, {ikarom i {ipra`jem, a koje su planirane za kr~ewe i pretvarawe

62 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 300–311, i daqe. 63 D. Grigg, The Nutritional Transition in Western Europe, Journal of Historical Geog- raphy 22/1 (1995) 247–261. 64 M. Filipovi}, O pribavqawu ìvotnih namirnica.Vid.iL.Gr|i}Bjeloko- si}, Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni,SEZ,kw.10—@ivotiobi~ajina- rodni 6, Beograd 1908, 73–114. 65 R. H. Steckel — J. C. Rose, Patterns of Health in the Western Hemisphere,u:The Backbone of History. Health and Nutrition in the Western Hemisphere, eds. R. H. Steckel — J. C. Rose, Cambridge University Press 2002, 566 i daqe. 292 Severna Bosna 13–16. vek u nove obradive povr{ine. Lazovi i trebeì su zahvatali kako lugove — hrastove {ume u niìm predelima, koji su prvi iskr~eni, a potom i gore — gusto po{umqena brda. S obzirom na veliku koli~inu vremena i rada koji je trebalo uloìti u ~itav ovaj proces, Dubrova~ki statut je propi- sao da vlasnik ledine ne sme u naredne tri godine da je uzme natrag od onoga koji raskr~i ledinu.66 Iako se nijedan od pomenutih naziva za kr~evine ne javqa u sredwovekovnim pisanim spomenicima s teritorije severne Bosne, sa~uvani su toponimi kao uspomena na ovakvu delatnost zemqoradni~kog stanovni{tva. Kao {to je ve} bilo re~i, ime ùpe i nahije Trebe- tin i planine Trebave, jasno vodi svoje poreklo od glagola trebiti — se}i, kr~iti, ~istiti. Tome treba pridodati i ime sela Trep~e,zapravo Treb~e, koje je popisano 1604. u nahiji Te{aw, a odgovara istoimenom dana{wem nasequ.67 Osmanska dràva je cenila i zakonom {titila i podsticala svako nastojawe da se pro{ire povr{ine namewene za poqoprivrednu proizvodwu, bilo kao oranice, bilo kao tereni za ispa{u. Podsticaj za ovakvu aktivnost predstavqalo je mawe poresko optere}ewe, kako u vrsti poreza, tako i u osloba|awu od pojedinih poreskih stavki. O tome se govori u kanun-nami Bosanskog, Hercegova~kog i Zvorni~kog sanxaka iz 1539: „A jedna planina koja je {umovita, pa se nalazi izme|u nekoliko sela, a ona {ta vi{e imaju odre|ene granice, pri kr~enju planine na mjestu gdje su se sjekire srele, tamo se stavlja granica. Gora nije ni~ija. Ona je onog ko oìvi pusto mjesto. Ne- ka se niko u to ne mije{a. On pla}a filuriju. Neka ni od koga ni{ta vi{e ne traè. Po{to plati svoju filuriju, neka se ne ~ini pritisak ni prema kome. Neka budu oslobo|eni od svih nameta (tekalif).“68 Ovako stvorene obradive povr{ine, nazvane ~ifluci ili ba{tine, bile su svojina dràve, a wihovi uìvaoci nisu bili pot~iweni spahiji. Uz to, bili su i povla{}eni jer dràvi nisu davali vanredne i obi~ajne namete. Postupak kr~ewa — Sastavni deo kr~evinskog procesa bila je upotreba vatre, {to je neposredno imalo vi{estruke korisne posledice. Va- tra je omogu}avala da se odstrane paraziti i korov koji je spre~avao ili onemogu}avao rast kulturnih biqaka. Pepeo je po svom hemijskom sastavu bio bazi~an i neutralizovao je kiselost tla. Humusni prekriva~ {ume koji je bio izloèn dejstvu vatre brè je osloba|ao plodne mineralne materije. Oranice stvorene na sveè iskr~enom i spaqenom tlu prvih par godina davale su vi{estruko ve}e prinose od starih oranica zbog hranqi-

66 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 65–75. 67 Op{irni popis (1604), III, 341, 376. Navodimo primere toponima u nahijama izvan na{eg podru~ja prou~avawa — mezra Lazovi (nahija Olovo) i mezra Lazi{te (nahija Ugar) — isto, 301, 336. 68 Kanuni i kanun-name, 58, nap. 36. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 293 vog pepela, ali je potom wihova plodnost drasti~no opadala. Stvarala se tvrda pokorica koja je spre~avala zemqu da upije vlagu. Stoga su parcele ponegde ponovo napu{tane i ostavqane da se po{ume, me|utim, to vi{e nije bila prvobitna, ve} sekundarna {umska vegetacija, sasvim izmewe- nog sastava.69 Sela na pristrancima Majevice su nastala na kr~evinama. U svima je zabeleèno predawe o dolasku prvih stanovnika koji su morali da kr~e {umu. Krupno drve}e je se~eno u prole}e i trupci su se ostavqali na zemqi da odleè do jeseni. Razlog tome je bio da li{}e satruli, a stablo i grawe da se osu{e. Potom se krupno drvo odnosilo, a ostatak se spaqivao. Zatim bi se spaqena povr{ina preorala da bi se spre~ilo spirawe pepela u slu~aju ki{e.70 Ipak, pre nego {to je bilo mogu}e zaorati ovu parcelu, bilo je neophodno povaditi korewe i ìle drve}a. To je bio izuzetno veliki fizi~ki napor, koji je ponekad zahtevao upotrebu volova. Osim podru~ja Majevice, ~itav prostor severne Bosne, ukqu~uju}i i doline reka i oblast Posavine, bio je prekriven razli~itim vrstama {umske vegetacije, pa se moè re}i da su gotovo sva naseqa, u mawoj ili u ve}oj meri, nastala na iskr~enim povr{inama, otetim od {uma. U slu~aju kasabe Dubo~ca, sultan je na osnovu obra}awa stanovnika a na predlog koba{kog kadije, doneo ferman u kome dozvoqava stanovnicima da, po{to nisu imali pa{wak, „u planini kr~enjem to ostvare, s tim da njegove granice budu zavedene u kadijinom hud`dètu“.71 Osmanska dràva je podsticala stvarawe privredno korisnih povr{ina kako bi pro{irila osnovu za oporezovawe. U ovom slu~aju mogla je da ra~una na porez na ispa- {u — jajlak (letwi) ili ki{lak (zimski), kao i na ve}e prihode od stoke i sto~nih proizvoda. Tako je Mehmed-~elebija, sin Ahmed-hoxe, prema podacima iz deftera (1604) posedovao wive i zemqi{ta u atarima sela Gor- wa i Dowa Ukrina, koje je sam iskr~io i osposobio, zbog ~ega je pla}ao da- `binu od simboli~nih 20 ak~i.72 Vratar tvr|ave Maglaj, Velija, sam je iskr~io dve parcele — oranice, koje je drào u ~ifluku.73 U ~ifluk kneza Grgura u nahiji Maglaj, 1604. godine ulazila je i kr~evina u blizini reke Spre~e. Nedaleko od Doboja nalazile su se dve kr~evine — oranice i nekoliko razdvojenih ~aira — livada.74

69 M. Blagojevi}, nav. mesto; R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Mid- dle Ages, New York 1900, 50, 53–56. 70 M. S. Filipovi}, Majevica, 50. 71 Op{irni popis (1604), III, 504. 72 Isto, I–2, 379. 73 Isto, III,314. 74 Isto, III, 324–325. 294 Severna Bosna 13–16. vek

VINOGRADARSTVO Podaci o gajewu vinove loze poti~u tek iz perioda osmanske vlasti, i zbog toga je te{ko proceniti na kojim podru~jima su odranije postojali vinogradi. Najstariji podaci se odnose na vinograde u okolini Zvornika iz 1476. godine. Vinogradarstvo posredno svedo~i o ve}oj gustini naseqenosti, jer je zahtevalo angaòvawe ve}eg broja qudi i intenzivnije ulagawe radne snage. Proizvodwa vina podrazumevala je kontinuirano obavqawe nekih 30-tak radnih operacija, koje su morale da budu uskla|ene s vegetacionim ciklusom vinove loze i procesom fermentacije gro`|a.75 Vinogradarstvo je obezbe|ivalo dodatni prihod seqa~kom doma}instvu, {to je omogu}avalo stvarawe vi{ka vrednosti nakon podmirivawa feudalnih i kasnije, spahijskih da`bina. To je zapravo zna~ilo mawu neizve- snost i uslovqenost egzistencije uspehom godi{we ètve ìtarica. S druge strane, gajewe vinove loze podrazumevalo je i odre|ene fizi~ko-geografske karakteristike, povoqne i stabilne klimatske prilike. Zapravo, vinova loza je kultura koja je najosetqivija na vremenske ne- pogode i klimatske promene. Zahla|ewe klime u drugoj polovini, i naro- ~ito u posledwoj tre}ini 16. veka, sa pove}awem koli~ine padavina,76 mo- è se danas s velikom sigurno{}u imenoviti kao jedan od glavnih uzro~nika opadawu vinogradarstva u tuzlanskom kraju. To opadawe je primetio Adem Hanxi} u osmanskim izvorima za period 1548–1604, i to u pogledu drasti~nog smawivawa povr{ina pod vinogradima, kao i u koli~i- ni proizvodwe vina i „{ire“ (neprevrelog soka od gro`|a). Kao mogu}e uzroke je naveo pomerawe stanovni{tva, promenu wegove strukture, odnosno doseqavawe vlaha-sto~ara, proces islamizacije, i na kraju, bolesti i promenu klime. Prema saop{tenim podacima iz deftera Bosanskog sanxaka iz 1604, koje tako|e treba smestiti na kraj 16. veka, opadawe vinogradarstva je evidentnije kod muslimanskog, nego kod hri{}anskog stanovni- {tva. Kod wih se pad proizvodwe vina, odnosno {ire kretao izme|u 20 i 40% u odnosu na popis iz 1548.77 Raja je bila du`na da plati u{ur na vinograde, koji se obra~unavao i pla}ao u medrama {ire, odnosno vina. Veli~ina medre i cena odre|ivana je kanun-namama. Prema {erijatu, muslimani nisu smeli da konzumiraju fermentisani sok od gro`|a, ali im je dopu{teno da piju neprevreli sok

75 Detaqno u: M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 106–130. 76 E. Landsteiner, The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Eu- rope: Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999) 323–334; G. V. Jones — M. A. White et al, Climate Change and Global Wine Quality, Climate Change 73 (2005) 319–343. 77 A. Hand`i}, Tuzla, 333–337. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 295

— {iru. Osim u sve`em stawu, gro`|e se jelo kao su{eno vo}e, pravio se pekmez i sir}e. Muslimani koji su bili vlasnici vinograda pla}ali su nov~anu da`binu na wih — resm-i dunum, u iznosu od 5, kasnije 7 ak~i po dunumu.78 Monopolija je ozna~avala pravo prvenstva spahije da u toku dva meseca godi{we prodaje na trgu svoje vino prikupqeno od u{ura. Za to vreme raja nije smela da iznosi svoje vino na prodaju, a wena burad su ~e- kala zape~a}ena.79 U zakonskim propisima za trgove u gradovima iznos tro{arine koji se pla}ao bio je razli~it za doma}e — lokalno, i za vino iz drugih podru~ja. Na tovar vina koji se doveze „spoqa/izvana“ i prodaje, pla}alo se 4 ak~e baxa, a od lokalnog kr~mara — mehanxije napla}ivalo se 2 ak~e po tovaru.80 Prema podacima iz popisnih deftera Zvorni~kog (1519. i 1533) i Bosanskog sanxaka (1604), vinova loza se gajila u slede}im podru~jima: — Nahija Zvornik — u neposrednoj okolini samog grada Zvornika 1533. upisane su „pokraj rijeke Drine deset parcela muslimanskih vinograda, u povr{ini od 26 dunuma“. U narednom popisu (1548), povr{ina vinograda iznosila je 222,5 dunuma, a pojedina~ne parcele su bile male i kretale su se od 0,5 do 4 dunuma.81 Veli~ina dunuma82 iznosila je 919,5 m2, tako da su pojedina~ni vinogradi bili veli~ine od 459,75 do 3.678 m2, a ukupna povr{ina pod vinovom lozom iznosila 204.588,75 m2, to jest 20,45 hektara. Vinograde u „Desnoj varo{i“ Zvornika, uz obalu Drine, zatekao je na svom proputovawu i Evlija.83

78 Isto, 334–335. 79 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, 624–625; H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, GZM n.s. 4–5 (1950) 339–340. Istovetna privilegija postojala je i na teritoriji Ugarske pod osmanskom vla{}u — S. Faroqhi, Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century I, Turcica IX (1977) 174. 80 Kanuni i kanun-name, 45, 67, 91, 121; D. Bojani}, O Novobrdskoj gospo{tini, I^ 29–30 (1982–83) 117–127. 81 A. Handì}, Zvornik, 180, 184–185. 82 Dunum (donum) — uobi~ajena osmanska mera za povr{inu zemqi{ne parcele veli~ine „40 normalnih koraka u duìnu i {irinu“, {to moè da iznosi izme|u 8 i 11 ari. Tek 1881. je standardizovan na 919,5 m2 — H. Inalc›k, Rice cultivation and the üel- tukci-reaya system in the Ottoman Empire, Turcica XIV (1982) 123; isti, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, XXXVIII. Osmanski dunum je, kako je jo{ zakqu~io S. ]irkovi}, bio naslednik vizantijskog modija kao mere za povr{inu od 939,18m2.— Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi,u:Mere na tlu Srbije kroz vekove, Katalog izlo`be Galerije SANU br. 23, Beograd 1974 (= Merewe i mere u sredwovekovnoj Srbiji, u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 135–168), 62–63. Jednim srpskim kablom p{e- nice od 21,18 l (16,142 kg) mogla je da se zaseje povr{ina od jednog mata oranica od 965 m2. — M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 268–269. 83 Evlija êlebi, Putopis,484. 296 Severna Bosna 13–16. vek — Obe tuzlanske nahije bile su izuzetno jako vinogradarsko podru~je, jer je u gotovo svim selima upisan u{ur od vinograda. Od svih popisanih sela predwa~ila je ve} pomenuta Solina. Zemqoradni~ka raja, koju je 1548. godine ~inilo 75 doma}instava i 21 neoèwenih, davala je u{ur od vinograda u koli~ini od 82,5 tovara {ire. Prema kanun-nami Zvor- ni~kog sanxaka iz iste godine, tovar je ~inilo 8 medri {ire od po 8 oka, odnosno 64 oke po tovaru (1.168 kg tj. litara), pa bi desetak Soline iznosio 5.280 oka ili 6.773 litre vina. U rukama muslimana, koji su upisani kao 9 doma}instava i trojica neoèwenih, bilo je 12 dunuma vinograda, i na svaki dunum se pla}ala da`bina od 5 ak~i.84 U nahiji Soko, u okolini kasabe Gra~anice 1548, 29 muslimana je imalo vinograde ukupne povr{i- ne od 76,5 dunuma, a naj~e{}e su pojedinci imali po dva dunuma (1.840 m2, tj. 0,184 ha).85 — U nahiji Koba{ 1604. vinogradi su popisani na padinama Mota- jice, gde su se nalazili i letwi pa{waci (jajlaci), zatim u okolini kasaba Koba{a, Dubo~ca i Li{we.86 — U nahiji Maglaj ve}e povr{ine pod vinovom lozom popisane su u samoj okolini kasabe Maglaj, a vinogradi su dràli i hri{}ani i muslimani. Vinogradi od ~etiri dunuma popisani su u blizini sela Zavidovi}.87 — Na podru~ju nahije Te{aw, u{ur od {ire se pomiwe u nekim selima koja su pripadala vakufu Husrev-bega: Plawe, Kru{~ica, Hqeb, Omaw- ska i ]esnica — Pojezna.88 U neposrednoj okolini Te{wa bilo je vi{e od 100 dunuma vinograda, na koje su weni vlasnici 1604. godine pla}ali po 7 ak~i da`bine.89 Selo Radu{a, jugozapadno od Te{wa, davalo je u{ur od 180 medri {ire, a prema podatku o u{uru od 75 medri {ire moglo bi se zakqu- ~iti da su se prostrani vinogradi nalazili i u okolini kasabe Doboj.90 — U nahiji Ozren nisu popisani vinogradi 1604, mada bi se moglo pretpostaviti da su mawe povr{ine bile zasa|ene vinovom lozom na posedima manastira Ozren, za sopstvene potrebe, kao {to je to bio slu~aj sa manastirom Gostovi}em.91 Povr{ine pod vinogradima i da`bine od wih ne pomiwu se u nahiji Dobor i Trebetin, {to ne zna~i da nisu uop{te postojale, ve} samo da

84 A. Handì}, Tuzla, 274, 333–336, 345. 85 A. Handì}, Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine, Gra- ~ani~ki glasnik 20 (2005) — www.glasnik.gracanica.net/arhiva/20. 86 Op{irni popis (1604), III, 498–507. 87 Isto, III,314. 88 Isto, III, 344–357. 89 Isto, 364. 90 Isto, III, 373, 381. 91 Isto, III, 329. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 297 ovom prilikom nisu popisane. Na posredan na~in, postojawe vinograda ukazuje na ve}u gustinu naseqenosti i na stabilnost samih naseqa.

P^ELARSTVO

Gajewe p~ela i proizvodwa meda i voska bili su va`na privredna grana od najstarijih vremena, a ovu ve{tinu su Srbi doneli iz svoje pra- postojbine. Med se svakodnevno koristio u ishrani, onako kao {to se danas koristi {e}er, i bio je sastavni deo omiqenog pi}a medovine. Vosak je bio izuzetno visoko cewen trgova~ki artikal, i prema sa~uvanim izvorima, postojao je veliki izvoz voska iz sredwovekovne Bosne.92 Mesta gde su bili p~eliwaci nazivali sua se ulijanici, i uspomena na wih je sa~uvana u toponomastici, poput sela Gorwe Ularice u nahiji Te{aw. Desetak od p~ela bio je sastavni deo prihoda osmanskih spahija i mogao je da se uzima u naturi, kao jedna ko{nica — zapravo, med od jedne ko{nice od deset, ili u novcu — 1,5 ak~i po ko{nici ako ih je bilo mawe od 10 na broju. Taj desetak je pripadao spahiji na ~ijem imawu su bile ko{nice, pod pretpostavkom da su se p~ele hranile na istom prostoru. Onaj med koji bi se sakupio po drve}u, a nije upisan kao spahijin prihod, smatrao se (u)lovom i pri- padaobionomkogana|e.93 U popisnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. godine u{ur od ko{nica nije popisan u ve}ini sela, pa se moè pretpostaviti da podaci o p~elarstvu koje ovaj izvor pruà nisu kompletni. Na ovom mestu donosimo podatke o zabeleènim u{urima od ko{nica: — Na mezri Postaq, ~iji poloàj u nahiji Dobor nije mogu}e utvrditi, u jednoj stavki poreza navode se u{ur od povr}a, lana, sena, ko{nica, belog i crvenog luka i kupusa, u ukupnom iznosu od 100 ak~i.94 — Na mezri Studenci, u nahiji Usori, u{ur od ko{nica je upisan zajedno sa u{urom od ìtarica, sena, mlinarine „i ostalog“, u iznosu od ukupno 200 ak~i.95 — Raja u kasabi Maglaj pla}ala je 120 ak~i na ime desetka od ko{nica, a u selu Zavidovi}i u nahiji Maglaj — 30 ak~i. Visok iznos od 150 ak~i pla}alo je selo Golubiwe, dok je selo Nekala bilo zaduèno za u{ur od 29 ak~i. U{ur sela Jelovca iznosio je 56 ak~i.96

92 P~elarstvo, u: LSSV, 606–608 (\. Bubalo); D. Kova~evi}, Trgovina, 173–175; ista, O izvozu voska iz sredwovekovne Srbije i Bosne, 143–153; D. Kova~evi}-Koji}, Pri- vredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, 152. 93 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 342–345. O deset- ku p~eliwem u srpskim sredwovekovnim zemqama vid. M. Blagojevi}, Zemqoradni~ki zakon. Sredwovekovni rukopis, Beograd 2007, 255–267, i daqe. 94 Op{irni popis (1604), I–2, 379–380. 95 Isto, 461. 96 Op{irni popis (1604), III, 293–329. 298 Severna Bosna 13–16. vek — Selo Matina u nahiji Trebetin pla}alo je desetak od ko{nica u iznosu od 155 ak~i. Od toga je samo Husein sa svog ~ifluka pla}ao 24 ak~i na ime ove da`bine. Porez na ko{nice upisan je i u selu Kra{evi}u (Ozi- mici) — 22 ak~e, Grabovima — 15 ak~i, i mezri Crnavi}i — 5 ak~i.97 — Ko{nice su bile i predmet zadu`binskog poklona. Tako je Gazi Husrev-beg 1531. i 1537. godine za svoju zadu`binu u Sarajevu, pored desetak mezri i sela u nahiji Te{aw, uvakufio i 150 ko{nica u gradu Dobo- ru.98 Osim ovih, u nahiji Te{aw popisani su porezi na ko{nice u vakufskim selima: Plawe — 120 ak~i, Mrkoti} — 150, Gorwa Modri~a — Kalo- {evi} — 130, Kru{~ica, zaselak Kalo{evi}a — 129, Dowa Radwa, zaselak G. Modri~e — 53, Gorwa Radwa — 130, Cerovica, zaselak G. Modri~e — 90, Dowa Modri~a — Ukrinica — 40, Hqeb, zaselak D. Modri~e — 80, Hrasto- va (Rastu{a) — 45, Osivica — 50, Omawska — 250, Naglavi}i, zaselak Omawske — 110, Le{ica, zaselak Omawske — 120, ]esnica — Pojezovna — 460, Dedelovci, zaselak Pojezovne — 20, Brestova, zaselak Pojezovne — 90, Gorwa i Dowa Ostru`wa — 10 ak~i. Izvan vakufa, u istoj nahiji, prihod od poreza na ko{nice upisan je i u selu Gorwe Ularice, koje postoji i danas, jugozapadno od Doboja, a ~ije ime ukazuje na postojawe p~eliwaka (ulijanici). Wegov desetak iznosio je 15 ak~i. Selo [ije pla}alo je 25 ak- ~i, selo Kra{evo — 50 ak~i, i jo{ dva poseda u ataru istog sela pla}ala su 40, odnosno 15 ak~i. Raja u kasabi Doboj imala je p~eliwake i pla}ala je desetak od 180 ak~i. Selo Mo{ev Lug pla}alo je 20, kao i selo Ravna Bi- strica. Selo Radu{a pla}alo je 216 ak~i na ime u{ura, a selo Vukovo — 126 ak~i. Mezra Badan-Ruèvine koja je pretstavqala jedan ~ift, pla}ala je ukupno 1.400 ak~i na ime poreza od ìtarica, resmi ~ifta, u{ura od lana, ko{nica i ostalog.99 — Sela nahije Koba{ su veoma slabo popisana po pojedinim pore- skim stavkama. U{ur od ko{nica se pomiwe u selu Dowa Ilova, koje je pla}alo 200 ak~i na ime ove da`bine, zatim na mezri Bogovi}i — 97 ak~i, na mezrama Zabla}e i Vija~ka — 108 ak~i, zajedno sa u{urom od povr}a, lana, sena i vo}a, kao i na ~ifluku Dowa i Gorwa Li{wa — 247 ak~i.100 Na osnovu ovih prili~no oskudnih podataka, kao selo s najve}im iznosom u{ura od ko{nica izdvaja se ]esnica, drugim imenom Pojezovna, koja je pla}ala ~ak 460 ak~i. Moè se primetiti da su i sva druga sela u vakufu Husrev-bega posedovala ko{nice, a razlog tome leì u ~iwenici da je i bogosluèwe u xamijama bilo nezamislivo bez sve}a. Iznosi u{ura

97 Isto, 333–338. 98 ]. Truhelka, Gazi Husref-beg, njegov `ivot i njegovo doba, 214, 230; Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 70 (D`. Spaho). 99 Op{irni popis (1604), III, 293–329. 100 Isto, 494–509. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 299 nisu uvek bili deqivi sa 1,5 ak~om, koliko se napla}ivalo po ko{nici u slu~aju da ih je bilo mawe od 10 na broju. Deseci od ko{nica nisu uop{te upisani u selima nahije Ozren, iako bi se to o~ekivalo, naro~ito zbog postojawa manastira Ozren s crkvom sv. Nikole.

STO^ARSTVO

Podru~je severne Bosne pruàlo je povoqne prirodne uslove za razvoj sto~arstva. Doline reka i pribre`ja bregova i planina bila su podru~ja livada i senokosa, kao i ìrorodnih {uma hrastova, cerova, grabova i bukvi. Sam naziv planina izveden od praslovenske re~i polna (odatle toponim > Plana), koja je ozna~avala neplodno mesto, ta~nije, ono koje nije pogodno za zemqoradwu. Potvrdu i dopunu ovog etimolo{kog zna~ewa planine donosi re~enica iz De~anske poveqe, u kojoj se kaè: „gde se ne ore niti kosi to je sve planina“. Pod planinama su se u sredwovekovnoj Srbiji podrazumevali pa{waci na nadmorskim visinama od 1.000 metara i vi{e, gde je stoka mogla da na|e kvalitetnu hranu od prole}a do jeseni.101 Leti{ta — letwi pa{waci prostirali su se na niìm nadmorskim visinama od planina, a jo{ niè su se nalazila zimovi{ta — zimski pa{waci, koje je karakterisalo potpuno odsustvo sne`nog pokriva~a ili wegova mala debqina. U neposrednoj blizini naseqa, ta~nije, u sastavu seoskih atara, postojali su obi~ni pa{waci, gde se stoka svakodnevno iz- gonila. Zabeleèna su imena ponekih — Poqice, Poqana. Sela jedne ùpe imala su pravo da zajedni~ki koriste pa{wake koji su se nalazili u wenom sastavu.102 Najkvalitetniji pa{waci bili su relativno oskudni, tako da se s vremenom razvilo iskqu~ivo pravo kori{}ewa zabela od strane wihovih feudalnih gospodara — vladara, vlastele, crkava i manastira. Wihova namena je bila da obezbede prehranu podmlatka kowa i ovaca.103 Livade i senokosi nisu se koristili za ispa{u stoke nego za pripremawe sena, koje je sluìlo za dopunsku ishranu stoke naro~ito tokom zimskih perioda. Li- vade su se ~esto nalazile uz wive, odnosno izme{ane s oranicama, dakle u niìm predelima, i na wima nije vaìlo pravo zajedni~ke pa{e, ve} iskqu~ivo pravo feudalnog gospodara. Senokosi su bili odvojeni od oranica, obi~no grupisani, i mogli su da se prostiru i na ve}im nadmorskim visinama. Poslovi oko pripreme sena — kosidba, sadevawe i pla{tewe,

101 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966) 12–39; A.Loma,Toponomastika kao izazov, 15. 102 M. Blagojevi}, nav. delo, 39–56. 103 M. Blagojevi}, Sredwovekovni zabel, I^ 14–15 (1966) 1–17; LSSV, 202 (M. Blagojevi}). 300 Severna Bosna 13–16. vek trebalo je da se obave u veoma kratkom roku, pa su u sredwovekovnoj Srbi- ji, a i drugde, ovi radovi bili u vidu zamanice. To zna~i da su u wima u~e- stvovali svi radno sposobni qudi.104 Iako za sto~arstvo na prostoru severne Bosne nedostaju direktni podaci iz perioda sredweg veka, sasvim je izvesno da se i prete`no zemqoradni~ko stanovni{tvo bavilo uzgojem stoke za sopstvene potrebe, kao {to su to goveda, magarci, mazge, koze, sviwe i ìvina. Promene na podru~ju istraìvawa nastaju naseqavawem vla{kog stanovni{tva koje se dotad bavilo sto~arstvom u ve}oj meri. Re~ je o ve}im stadima ovaca, koza, goveda i kowa. Kowi i goveda se nisu popisivali u defterima, jer se kao sredstva za rad nisu oporezovali, dok se na sitnu rogatu stoku — ovce i koze, pla}ao porez (resm-i agnam, resm-i ganem, adet-i agnam, koyun resmi), koji je ve}inom pripadao Carskoj blagajni, a samo izuzetno nekom spahiji.105 Popisni defter Bosanskog sanxaka iz 1604. svedo~i i o postojawu sviwogojstva, ~ijem razvoju su pogodovali prostrani kompleksi posavskih hrastovih i bukovih {uma. Na po~etku izlagawa donosimo pregled osmanskih termina koji se odnose na ovu privrednu granu: 1. âir — livada, senokos; 2. Izgon — prema podacima iz deftera, odnosi se na povr{ine namewene za ispa{u koje su se nalazile u neposrednoj blizini gradskih naseqa (Maglaja, Te{wa), tako da je mogao da odgovara tipu obi~nog pa{waka; 3. Jajlak — letwi pa{wak i da`bina resm-i yaylak koju pla}aju oni koji dovode stoku na ispa{u; 4. Ki{lak — zimski pa{wak i da`bina resm-ik›ôlak, pod istim uslovima kao prethodni; 5. Otlak — ispa{a i da`bina resm-i otlak — travnina, ~iji prihod pripada spahiji; 6. @irovnina — resm-i bellut, da`bina na iìravawe sviwa u hrastovim i bukovim {umama.106 Podaci o razli~itim povr{inama koje su kori{}ene u svrhu prehrane stoke navode se kao izvori prihoda u popisnom defteru, ali to sasvim sigurno ne predstavqa zna~ajan deo ovog privrednog potencijala, jer su za beleèwe prihoda od poreza na sitnu stoku — ovce i koze, vo|eni posebni defteri (agnam defteri). Prema zakonskim propisima, raji je bilo dozvo-

104 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci, 57–84; isti, Zemqoradni~ki zakon, 209–212, 267–288. 105 H. Hadìbegi}, Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, 63–110. 106 Vid. odrednice kod H. [abanovi}a, Turski izvori za istoriju Beograda,kao i D. Bojani}, Turski zakoni. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 301 qeno da deo zemqe ostavi neobra|en kao livadu i gumno, ali je bilo strogo zabraweno da se one livade koje sluè kao ispa{a seju i drè kao oranice. Gajevi — mawe {ume koje su se „gajile“, dakle negovale i {titile u niìm predelima i obi~no pored reka, ~uvali su se „od starine… radi li{}a i drva“, prema odredbi kanun-nama. Wihova namena je bila da obezbede ispa{u za ora~ke volove. Poreze na razli~ite vrste ispa{e nije pla}alo lokalno stanovni{tvo, ve} oni koji su sa drugih teritorija dolazili i koristili travu i vodu. Prema starom obi~aju, nakon ètve i kupqewa ìta sa oranica, pu{tala se stoka da pobrsti strwiku.107 Ov~arina je dospevala na naplatu po~ev od aprila, posle jagwewa ovaca, kada su se brojale i ovce i jagwad, ali se porez pla}ao samo na one starije od godinu dana i to u iznosu 1 ak~e na 2 ovce. Osim we, u nekim podru~jima se pomiwe i da`bina torovina.108 Pa{waci se pomiwu sa wihovim me|ama, koje su upisane u kadiji- nim kwigama, {to govori o wihovom ekonomskom zna~aju, ali i posredno, o dosta dobroj naseqenosti ~itavog prostora. Tako su u nahiji Usori 1604. godine podru~ja dva pa{waka odre|ena atarima susednih sela i re~nim tokovima. Za jedan otlak se navodi da se nalazio izme|u sela Ko- mu{ine, @eqeznog Poqa, Starine i Bijelog Bu~ja, i obuhvatao je dolinu re~ica Blatnice, Sokoline i Prisave. Sto~ari koji su sa strane dolazili i koristili ovu ispa{u bili su du`ni da plate da`binu travarinu — resmi otlak u iznosu od 150 ak~i.109 Sva pomenuta naseqa postoje i danas, a wihovo podru~je ispa{e se prostiralo severno od Vu~je planine (1.375 mnv) i Palo{nice (1.332), obuhvataju}i planinu Trogir.110 Ovim putem, od sela Komu{ine, zatim dolinom Blatnice uzvodno do u{}a Ziraje, zatim uz Trogir planinu, preko vrha Zelenike pa odatle do Vu~je planine, i preko, u dolinu Jasenice, leve pritoke La{ve, pro{ao je engleski putopisac Artur Evans 1875. godine. Prema wegovim opisima, planina Trogir je sa severne strane bila obrasla jelama i bukvom.111 Kako uzgoj stoke bez zemqi{ta za ispa{u i livada (ukqu~uju}i i vodu, pojila) nije bio mogu}, stanovnici sela Miqa~ke u nahiji Dobor dali su neke svoje pa{wake stanovnicima kasabe Gorwe Ukrine, koji su odra-

107 Kanuni i kanunname, 90; H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zako- nodavca, 359; isti, Porez na sitnu stoku, 95–100. 108 Isti, Porez na sitnu stoku, 68–71, 93–95. 109 Op{irni popis (1604), I–2, 461. 110 Komu{ina je naseqe na levoj obali Velike Usore, jugozapadno od Te{wa; Bi- jelo Bu~je, Gorwe i Dowe se nalaze isto~no od naseqa Blatnice, na u{}u istoimene reke u Veliku Usoru, a postoji i planinski vrh Bijelo Bu~je (1.127 mnv). — Topografske karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcije: Prwavor, Derventa, Zenica i Travnik, izdava~ Vojnogeografski institut, Beograd 1955. 111 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 140–172. 302 Severna Bosna 13–16. vek nije sluìli kao pa{waci, ali i neke wive koje su tada pretvorene u pa- {wake.112 U neposrednoj blizini kasabe Te{aw postojalo je zemqi{te po imenu Ostranica koje se koristilo kao izgon za stoku u posedu wenih stanovnika, pa je re~ o obi~nom pa{waku gde se stoka svakodnevno terala na ispa{u.113 Ve}e povr{ine za prehranu stoke bile su padine planina Vu~jak i Motajice, koje su sluìle za ispa{u i senokos — kao jajlaci i otlaci. U defteru je zapisano: „Jajlak Motajska Glava s obje strane, sa pri- stojbom za zimsku ispa{u i resm-i bellutom. Pristojba na jajlak 150 ak~i, na zimsku ispa{u 50 i resm-i bellut 5 ak~i.“ Suba{a Abdurahman drào je pola ~ifta koji je ~inio „deo jajlaka Motinica (!) sa vinogradima oko kojih je pu- stara, breùqak obrastao kaduqom i trnoviti kamewar, ~ije su granice ozna~ene u {erijatskom huxetu“.114 Prihod od jajlaka Vu~jaka na ime ì- rovnine iznosio je 450 ak~i.115 @irovnina116 se pomiwe kao da`bina nametnuta ~ifluku koji je obuhvatao Ukrinski lug, pa se moè sa sigurno{}u re}i da se radi o {umama hrastova lu`waka. Ferhad-beg je za kasabu Li{wu uvakufio i pa{wak za koji se navode granice upisane u kadijskom huxetu, i za koji se kaè da je „od osvajawa sluìo kao pojilo i pa{wak“, pa mu je ta namena i o~uvana.117 Na topografskim kartama upisan je naziv Ukrinski lug oko u{}a Vijake u Ukrinu.118 Resmi otlak se, kako se navodi u kanun-namama i u defteru, „uzimao od onih koji dolaze izvana na pa{wake“. U blizini reke Bosne i re~ice Fo~e prostirali su se pa{waci pod nazivom: Ozrenski lug, Brezice, Blatnica, Tor, Gar, Kratovica i Stubica dowa.119 Sve do kraja 19, a negde i po~etkom 20. veka, odvijala se selidba sto- ~ara iz regiona sredwe u podru~je severne Bosne. Semberija je bila oblast koju su pohodili sto~ari iz okoline Travnika, dovode}i svoje ovce da prezime. Obrnuto, Semberci — Ravwaci su dogonili svoje sviwe na ìre- we u {ume u oblasti gorweg toka Spre~e, a kad tu ne bi rodilo, Spre~aci su ih iìravali ju`nije, oko Kladwa i Vlasenice. Iz planinskih oblasti oko izvori{ta Male i Velike Usore — Borja, O~au{, spu{tali su se sto- ~ari da prezime u Usorskoj ùpi, pa i severnije, sve do Save. Dogonili su ovce, ostaju}i sve do \ur|evdana. Ta oblast je obilovala i ìrorodnim

112 Op{irni popis (1604), I–2, 378. 113 Isto, III, 364. 114 Isto, III, 498. 115 Isto, I–2, 380. 116 Kao census glandinationis poznata je u sredwovekovnom feudalizmu, kao nadoknada koju su seqaci pla}ali za i`iravawe sviwa u {umama feudalnog gospodara. — Z. Herkov, Gra|a za financijsko–pravni rje~nik feudalne epohe Hrvatske I, Zagreb 1956, 167; II, 602. 117 Op{irni popis (1604), III, 500, 506. 118 Karta 1 : 100.000 i 1 : 50.000, sekcija Prwavor. 119 Op{irni popis (1604), I–2, 384. Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 303

{umama, pa je bila pogodna i za sviwogojstvo, kako se to vidi iz osmanskih izvora. Glavna skela za izvoz sviwa sve do Prvog svetskog rata bio je Koba{. Severnije od Te{wa i planine Krwin na ispa{u su dolazili sto- ~ari iz Vrhovina — Imqana i Kotor Varo{a, po~ev od Sv. Luke (18. oktobar po starom) do Sv. Nikole (6. decembar). Kada je zima bila jaka i duga, ponovo su dogonili stoku po~etkom februara, ostaju}i sve do Blagovesti (25. mart), pa ~ak i \ur|evdana (23. april). Pomenuti sto~ari iz Vrhovina silazili su sve do Posavine — podgorine Motajice i Vu~jaka, i oblasti Ivawskog poqa. îtav region bio je gusto obrastao hrastovim {umama, kori{}enim za iìravawe sviwa, a prisavska podru~ja bila su mo~varna, pogodna za ispa{u krupne stoke, dok za ovce nisu bila pogodna zbog zaraze me- tiqima. Iz oblasti oko Visokog, @ep~a i Te{wa sto~ari su odlazili u region Posavine severno od Trebave i Majevice, gone}i ovce, sviwe i goveda. U skoro svim navedenim destinacijama, sto~arska kretawa su bila prethodnica brojnih naseqavawa stanovni{tva na podru~ju severne Bosne.120 Prema najranijim austrijskim podacima s po~etka okupacionog perioda (oko 1880), prema broju popisanih sviwa daleko je predwa~ila Bije- qina sa okolinom, a sledili su Zvornik, Ora{je, Gra~ac i [amac, {to posredno ukazuje na prisustvo hrastovih {uma gde se obavqalo iìravawe sviwa. U istom pravcu svedo~e i navodi o razvijenom sviwogojstvu u okolini Te{wa, Doboja i Maglaja, s tim da je u ovim oblastima, kao i oko Do- we Tuzle, Gra~anice i @ep~a, predwa~io uzgoj krupne stoke (goveda). Ko- wogojstvo je u izrazitijoj meri primetno na podru~ju Semberije.121 Privredna godina kod sto~ara koji su se bavili uzgojem ovaca bila je odre|ena ciklusom plodnosti ovaca i smenom godi{wih doba, {to je na- metalo sezonsko kretawe izme|u letwih i zimskih stani{ta. Pu{tawe ov- nova me|u ovce radi priploda de{avalo se oko praznika Sv. Petke i Sv. Luke (14. i 18. oktobar, po starom kalendaru). Najteì period za prehranu padao je izme|u Mitrovdana i Aran|elovdana (26. oktobar — 8. novembar), zbog jesewih ki{a i nedostatka trave. Tada su se odvajale ovce za klawe i one za prodaju, a deo stada se polako spu{tao u rovine, gde su bili torovi u zavetrini, a druga su silazila u niziju da prezime. Meso zaklanih ovaca je soqeno i ostavqano da se osu{i, oka~eno o tavanske grede, i nije se na- ~iwalo pre Boì}a. Oko polovine januara ovce po~iwu da se jagwe, i tada im se davalo seno radi boqe ishrane i ve}e proizvodwe mleka za jagwi}e. Na \ur|evdan (23. aprila) su se ovce prvi put muzle da bi se razlilo mle-

120 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 13, 28, 42, 44, 58, 66–68, 115, 124–126; C. Popovi}, Sto~arska kretanja u Bosni i Hercegovini, GZM — Etnologija 18 (1963) 105–119. 121 Militar-statistisch Ubersicht von Bosnien und Hercegovina, Wien 1881 — Kriegsar- hiv, KVIIm — 46–5. 304 Severna Bosna 13–16. vek ko za sir, i tek posle ovog praznika jagwi}i su se prodavali ili klali. Na Petrovdan (29. jun) po~iwalo je izdizawe stada u planine ili u katune kod livada, i neposredno pre toga pastiri su strigali ovce. Do Velike Gospo- jine (15. avgust) trebalo je da sto~ari pokose i splaste seno na livadama. Ovce su pu{tane na po`wevene wive da pobrste strwiku, a zatim su tore- ne u kotarima na livadama kako bi ih na|ubrile.122 Radi prehrane stoke soqu, koja je pozitivno uticala na apetit, odnosno rast stoke i proizvodwu mleka, sto~ari su bili upu}eni na nabavku ove namirnice u ve}im koli~inama. Na`alost, nije sa~uvan nijedan podatak o tome na koji na~in i odakle su sto~ari nabavqali so. Od slane vode u obe Tuzle, kao {to }e biti ubrzo re~i, dobijala se jedna vrsta ne~iste, crne soli, pome{ane s pepelom, koja nije bila pogodna za qudsku, ve} samo za sto~nu ishranu.

ZEMQORADNI^KI KALENDAR

Jedna od najva`nijih vremenskih struktura „dugog trajawa“ bio je ritam poqoprivredne godine, jer je sredwovekovno vreme, pre svega, poqoprivredno vreme. Ono je ispuweno ~ekawem i strpqewem, istrajno{}u, sporo{}u, skoro je nedoga|ajno i nepomi~no.123 Smena godi{wih doba i cikli~ni protok vremena, wihova pravil- nost i ponavqawe, dopustili su qudima da najva`nije zemqoradni~ke poslove poveù s odre|enim datumima, i na taj na~in urede protok vremena, {to je pruàlo ose}aj sigurnosti ìvota i opstanka. Hri{}anstvo je po- tisnulo slovensko paganstvo u sferu narodne kulture, ali je wihovo me- |usobno proìmawe nastavilo da traje. To se moè zapaziti u odnosu izme|u crkvenog i narodnog godi{weg kalendara. U tom ciklusu se opaàju dva paralelna sistema — jedan hri{}anski, okrenut boànskom na~elu, obeleèn cikli~nim praznovawem Gospodwih, Bogorodi~inih i sveti- teqskih praznika, i drugi paganski, okrenut zemqi i wenim plodovima, ~ije obiqe je zavisilo ne samo od ~oveka i Boga, ve} i od natprirodnih sila. Ve}ina obreda slovenskog kalendara usmerena je ka obezbe|ivawu obilne letine, priploda stoke, ali i ka za{titi od bolesti, uroka i ne~i- stih sila. Ti obredi su ovaplo}ivali cikli~nost prirodnih pojava, ra|a- we, cvetawe, opadawe i privremenu „smrt“ prirode. Sama godina delila se na letwu i zimsku polovinu, koje su odvajali jesen i prole}e, ali je

122 S. Tomi}, Sto~arstvo i prerada mleka kod Srba, Glasnik Geografskog dru- {tva 7–8 (1922) 245–247; N. Pavkovi}, Dru{tveni ìvot sto~ara na letwim stanovima u Bosni, GZM Etnologija 35–36 (1980–81) 87–114. Datumi „izdiga“ i „zdiga“ — pewawa i spu{tawa stada zavisili su od klimatskih i vremenskih prilika, tako da su se razlikovali po geografskim regijama i nadmorskim visinama. 123 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, 216. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 305 glavnina poqskih poslova obavqana od \ur|evdana (23. april) do Mitrov- dana (26. oktobar). Izbor praznika kojim se, pre svega, obeleàva po~etak odre|enih poslova, uslovqen je vremenskim prilikama, ali i kultnim obrascima. Tako se sejawe prosa odvija pod pokroviteqstvom svetog Vida — praslovenskog Sventovida, a po~etak jesewe setve kod balkanskih Slovena dovodi se u vezu s nekoliko praznika, po~ev od Sv. Simeona Stolpnika, „ora~ke slave“ (1. septembar), preko Male Gospojine (8. septembar), do ]i- rilovdana (14. septembar). Sli~no je i sa ètvom, koja se odvijala od Ivaw- dana (24. jun) pa sve do Velike Gospojine (15. avgust), u zavisnosti od geografskog poloàja i klimatskih osobina podru~ja. Izgled vremenskih prilika godine i, s tim u vezi, izda{nosti letine i stoke, qudi su poku{avali da saznaju gatawima i predvi|awima na osnovu posmatrawa vremena i pona- {awa ìvotiwa na dan odre|enih praznika, poput Vavedewa, Boì}a, Bogo- javqewa, Sretewa i drugih. Pojedini hri{}anski sveci preuzeli su funkcije svojih paganskih prethodnika, a neke vrste useva imaju svoje posebne za{titnike, kao {to je to sv. Trifun za vinovu lozu.124 Kalendari su zapravo jedan oblik kulturne predstave prirode, iskustva qudi i wegovog sistematizovawa. To je znawe koje se generacijski prenosti, a vaì za odre|eno geografsko podru~je. Kalendari su, dakle, saobraèni i prilago|eni uslovima prirodne sredine u kojoj su nastali.125 Ilustrovawe kalendara prikazima glavnih poqoprivrednih radova sa~uvano je u ve}oj meri na hri{}anskom zapadu. Pored brojnih primeraka „Kwige ~asova“ — Book of Hours, priru~nika za lai~ku pobo`nost na hri- {}anskom Zapadu, interesantno je da je i „Misal“ hercega Hrvoja Vuk~i}a imao ilustracije za pojedine mesece.126

124 Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik,red.N.I.Tolstoj—Q.Ra- denkovi}, Zepter Book World, Beograd 2001, XX–XXII; M. Nedeqkovi}, Godi{wi obi~a- ji u Srba, Beograd 1990, prema odrednicama; A. Loma, Proso, 63–66; D. Ajda~i}, Zemqo- radni~ki i hri{}anski kalendar balkanskih Slovena, Kodovi slovenskih kultura 5 (2000) 127–130. 125 V. Winiwarter, Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land- wirtschaflicher Kalendar,u:Ideologisierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abend- land von der Antike bis zur Neuzeit, Hrsg. M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz, Innsbruck 2005, 276–294. 126 B. A. Henisch, In Due Season: Farm Work in the Medieval Calender Tradition,u: D. Sweeney (ed.), Agriculture in the Middle Ages, University of Pennsylvania Press 1995, 309–336. I. F. Walther — N. Wolf, Codices illustres — The world’s most famuous illuminated manuscripts, Taschen 2001, 25–26. Ilustracije su ura|ene na osnovu prezentacija sredwovekovnih iluminiranih rukopisa Holandske nacionalne biblioteke — Koninklijke Biblio- theek: (20.04.2006) i Missale Her- voiae Ducis Spalatensis croatico-glagoliticum, ed. B. Grabar, A. Nazor, M. Panteli}, sub red. V. [tefani}, Zagreb — Ljubljana — Grac 1973 (fototipsko izdawe). Zahvaqujemo akademiku prof. dr M. Blagojevi}u na svesrdnoj pomo}i oko izrade ovog dela na{eg rada. 306 Severna Bosna 13–16. vek Na osnovu postoje}e literature, mogu}e je sastaviti kalendar poqoprivrednih radova na tlu srpskih sredwovekovnih zemaqa, primorskih i kontinentalnih. Pored obdelavawa svojih parcela, zavisno zemqoradni~ko stanovni{tvo imalo je i odre|ene radne obaveze prema svojim feudalnim gospodarima, svetovnim i crkvenim, i one su zahtevale oko jednu tre}inu ukupnog radnog angaòvawa.127 Ovakav sistem i raspored potom su preuzele osmanske vlasti. Zakonski propisi (kanun-name) pojedinih sanxaka saop{tavaju podatke o datumima kada su pojedini radovi ve} bili obavqeni, tako da su plodovi i ìvotiwe mogli da budu predmet interesovawa poreznika. Radovi su se, prema tradicionalnom shvatawu koje je dru{tveno i kulturolo{ki uslovqeno, delili na mu{ke („qudske“) i ènske poslove. Prvi se odnose na poqa, stoku, vinograde, {ume, lov i ribolov, dok su oni drugi bili tabuirani kao neugledni i „nedosti`ni“, u smislu da se nikad nisu potpuno zavr{avali. @enino je bilo da se brine za vodu, ogwi{te i ogrev, kuvawe, ~i{}ewe, prawe. Trebalo je da sa{ije, okrpi, isplete, oprede, izatka, ogrebena i obeli. Brinula je o doma}oj stoci, okopavala je i plevila ba{tu, vezivala snopove.128 Novija antropolo{ka istraìvawa pokazuju da ovako polno uslovqeni poslovi imaju neke zajedni~ke osobine, tako da su „tradicionalno“ mu{ki poslovi oni koji podrazumevaju visok rizik i telesno naprezawe, kao i prostorno udaqavawe od ku}e. Nasu- prot tome, „ènskim“ poslovima pripadaju oni koji su se obavqali u ku}i i oko ku}e, a zahtevali su mawi telesni napor. Me|utim, moè se primetiti da su svi ènski ku}ni poslovi u seoskoj porodi~noj zadruzi (tkawe, bojewe, {ivewe, kuvawe itd.) u sredwovekovnom gradu pre{li u ruke mu- {kih zanatlija.129

JANUAR — niske temperature, mraz i sne`ni pokriva~ bili su period vegetativnog mirovawa i zbog toga je vreme bilo ispuweno praznicima, odnosno, pauzom i odmarawem od poqskih radova. Tada se, me|utim, rad odvijao u ku}i, uz ogwi{te. Mu{karci su se bavili izradom i popravkom alatki, pripremama pritki za vinovu lozu i vo}ke, dok su `ene koristile vreme

127 M. Blagojevi}, Zemqoradwa. Izuzetno vredna gra|a prikupqena je u serijama izdawa Srpskog Etnografskog zbornika (SEZ) — „Naseqa i poreklo stanovni{ta“ i „@ivot i obi~aji narodni“, koje u vidu op{teg pregleda donosi M. Nedeqkovi} u svojim sintezama Godi{wi obi~aji u Srba,iKalendar srpskih narodnih obi~aja i verovawa — za prostu 1995, Vaqevo 1994. 128 St. Mijatovi} — M. Bu{eti}, Tehni~ki radovi Srba seqaka u Lev~u i Temni- }u,SEZ32—@ivot i obi~aji narodni kw. 14, Beograd 1925; E. Le Roa Ladiri, Montaju, oksitansko selo od 1294. do 1324, Sremski Karlovci — Novi Sad 1991, 19, i daqe. 129 M. Miterauer, „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Podela rada prema polu u predindustrijsko doba,u:isti,„Kad je Adam kopao a Eva prela“: Istorijsko-antropolo{ki ogledi iz pro{losti evropske porodice, Beograd 2001, 29–50. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 307 za vla~ewe i pre|u vune, potom za tkawe i pletewe. Pored toga, trebalo je pregledati trapove sa `itom i vo}em, pretresti ih i ukloniti ubu|ale plo- dove. Od kraja meseca otpo~iwali su poslovi oko jagwewa ovaca.130

FEBRUAR je bio mesec velikih priprema za po~etak poqoprivredne sezone. Tada se vr{ilo orezivawe loze i vo}ki, vezivawe pritki i trapqewe. Praznik za{titnika vinove loze — Sv. Trifun proslavqao se 1. februara po Julijanskom kalendaru. Pazilo se tako|e da se do tog dana nase~e sve potrebno drvo za bilo kakvu gra|u i izradu predmeta, jer se s toplijim vremenom skupqaju sokovi u drvetu, pa se ono brzo ubu|a. Nadaqe, bilo je neophodno blagovremeno pripre- miti seme i oru|e za prole}nu setvu, nabaviti potrebnu koli~inu semena i dopremiti ga do parcele koja je te godine odabrana. Ponegde, u toplijim krajevima u Primorju, ukoliko to vremenske prilike do- zvole, od kraja februara je moglo da se otpo~ne sa setvom jarih kultura i sadwom mladica vinove loze, prvim okopavawem pro{logodi{we loze (do 15. marta), dok se u unutra- {wosti pristupalo orezivawu pro- {logodi{we loze.

MART — posle otapawa snega i po{to pro|u jaki jutarwi mrazevi, moglo je da se pristupi prvom ora- wu i drqawu oranica, a zatim i setvi prole}nih useva. Krajem meseca, oko Blagovesti (25. mart), ako vreme poslu`i, `ene su mogle da otpo~nu sa sadwom povr}a u ba{tama, u oku}nici. U unutra{wosti Bal- kana odvijala se sadwa mladica vinove loze i orezivawe pro{logodi- {we loze.

APRIL je bio posve}en radu u ba{ti i odr`avawu useva, plevqe-

130 M. Nedeqkovi}, Kalendar, 13. 308 Severna Bosna 13–16. vek wu odnosno ~upawu korova, i sadwi lana. Od \ur|evdana (23. april), koji je ozna~avao po~etak letwe polovine godine, odvijala se prodaja i klawe ov~ijeg podmlatka — jagwi}a ro|enih tokom zime. Postavqale su se pritke lozi, koja se vezivala i |ubrila. Dok je u Primorju teklo drugo okopavawe, u unutra{wosti je sledilo prvo okopavawe vinograda, koje je trebalo zavr{iti otprilike do 15. aprila.

MAJ je mesec kada su dospevale jagode i tre{we, obavqala se setva prosa i sirka, u Primorju se za- lamala, a u unutra{wosti se postavqale pritke i vezivala se vinova loza. Najve}i broj ilustracija za ovaj mesec donosi scenu vlastele u lovu sa sokolom, u dru{tvu wihovih dama.

JUN je bio ispuwen brojnim poslovima. U ravnijim predelima kosila se trava i plastilo se seno. Pred Petrovdan (29. jun) su {i{ane ovce, pre nego {to po~ne izdizawe stada u planine i na leti{ta. U Primorju se do 15. juna obavqalo tre}e, a u unutra{wosti drugo okopavawe vinove loze, |ubrewe i zala- mawe vinove loze (ako je ki{no vreme,totrebadaseponovi2–3puta). Vremenska razlika se ogledala i u poqskim poslovima, jer je u Pri- Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 309 morju od 15. juna (Vidovdan) po~iwala ètva ozimih useva, a sedam dana kasnije i u unutra{wosti. @etva je obavqana srpovima, a u vezivawu snopova su u~estvovale i ène. Potom se rod prenosio do guvna, gde je obavqana vr- {idba. Krajem juna ili po~etkom jula, zemqi{te predvi|eno za setvu ozimih kultura pripremalo se neposredno posle ètve tako {to bi se parcele uzorale, a zatim bi se razbijale grudve drqawem i motikom.

UJULU su dospevale diwe, tikve i lubenice, ène su brale lan i po- tapale ga u „mo~ila“ — lokve, u kojima su se kiselili strukovi lana. Ne- posredno pred berbu gro`|a, seqaci su okopavali vinograd. Na planin- skim livadama sto~ari su kosili i plastili seno. Do Sv. Ilije (20. jula) trebalo je obaviti vr{idbu ozimih useva na gumnima, uz plevqewe i trebqewe ìta, potom preno{ewe uroda do ìtnih jama, trapova i podruma, a slama se sadevala u stogove. U Pri- morju je tekla ètva jarih useva, a u unutra{wosti je mogla da se desi i u avgustu.

AVGUST je tako|e bio ispuwen brojnim poslovima. Po{to bi se izva- dili iz „mo~ila“, strukovi lana su ostavqani da se su{e, a potom su „gra- buqani“ i izvla~ilo se i namotavalo laneno vlakno. Obi~no do Sv. Stefana (2. avgust), re|e do Velike Gospojine 310 Severna Bosna 13–16. vek (15. avgust), zavr{avala se vr{idba jarih useva, sadevawe slame u stogove, plevqewe i trebqewe `ita, preno{ewe semena do `itnih jama. U Primorju je oko 15. avgusta, otpo~iwala berba vinograda, a u unutra{wosti ne{to kasnije.

SEPTEMBAR je bio posve}en sakupqawu divqeg vo}a i ostavqawu zim- nice. Seqaci su obavqali drugo po redu orawe zemqi{ta koje je predvi|e- no za setvu, i to neposredno pre sejawa ozime p{enice, ra`i i je~ma.

OKTOBAR je proticao u znaku jesewe setve i priprema za predstoje}e zimske mesece. Tada je dospevao kupus, kao jedna od glavnih pre- hrambenih namirnica. Oko Mi- trovdana (26. oktobra), koji je ozna- ~avao kraj letwe sezone, obavqalo se klawe ovaca i prodaja `ive stoke, ~ime se stado pripremalo za oskudniju, zimsku sezonu. Po~etkom meseca na wive se dopremalo seme, a potom se, od 15. oktobra do 15. novembra, obavqala setva ozimih kultura, posle prve ki{e: {to se setva kasnije obavqala to je bila potrebna ve}a koli~ina semena (ozime p{enice po jutru zemqe — 80–110 kg). Ta- ko|e, posle prvih jesewih ki{a, vr{eno je trapqewe zemqi{ta za vinovu lozu: prekopavawe, ~i{}ewe od `ila, rastiwa i kamewa, zatim |ubrewe, a pretakalo se i vino.

UNOVEMBRU su se pu{tane sviwe na i`iravawe u hrastove {u- me, gde je pripremano i drvo za ogrev. Po{to bi vreme zahladilo, glavice kupusa su ostavqane u rasolu, a ra~unalo se na 100 oka kupusa (oko 130 kg) 2–2,5 oke soli (2,5–3 kg soli). Za usoqavawe iste koli~ine mesa bilo je porebno i do 4 oke soli (oko 5 kg). Ponegde je bio obi~aj da se za zimnicu ostavqaju i „stupa- ni“ je~am i p{enica. Po{to se odvoji najboqe zrno, otrebi se od pleve i stavi u vrelu vodu da odsto- Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 311 ji dok ne omek{a. Zatim se presipa u stupu i udara sve dok se ne odvoji jezgro od kore. Posle se istrese na tepsiju i pusti da se osu{i, kako bi moglo da se o~uva preko zime. Od tako prera|enog je~ma kuvala se ~orba. 131

DECEMBAR je proticao u kla- wu krupne stoke (sviwa, goveda), radi podmla|ivawa stada i uklawawa one stoke koja ne bi mogla da prezimi. Pripremqeno meso, koje je odstoja- lo u soli, stavqalo se na su{ewe i dimqewe.

RAJINSKE OBAVEZE I POQOPRIVREDNI KALENDAR Shodno primarnom zna~aju poqoprivredne proizvodwe u celokup- nom ekonomskom ìvotu Osmanskog carstva, sasvim je izvesno da je postojala ~vrsta korelacija izme|u dospevawa finalnih proizvoda i napla}i- vawa da`bina. Potvrdu o tome pruàju tekstovi sa~uvanih kanun-nama i zanimqivo je posmatrati privredni ìvot sa ovog aspekta. Svi datumi su izraèni po starom, julijanskom kalendaru, koji je vaìo u Osmanskom carstvu kada je u pitawu fiskalna godina.132

131 L. Gr|i} Bjelokosi}, Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni, 75, 82–83. 132 U Osmanskom carstvu, iako se vreme ra~unalo po lunarnom kalendaru, poqoprivredne da`bine su uzimane prema tzv. fiskalnoj godini, koja je bila solarna, po julijanskom kalendaru. Anadolija i Rumelija su prihode namewene centralnoj blagajni Car- stva, slale dva puta godi{we — 11. marta i po~etkom avgusta. U pogledu finansija, va- `io je i lunarni i solarni kalendar, tako da je svaka 33. godina, kada se javqao vi{ak od jedne cele lunarne godine, bila obele`ena krizom buxeta. — Bid. H. Sahillioglu, Siviô Year Crises in the Ottoman Empire,u:Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day, ed. M. A. Cook, Oxford University Press 1970, 230–252. 312 Severna Bosna 13–16. vek

TABELA POQOPRIVREDNIH DAVAWA I DATUMA WIHOVOG SAKUPQAWA

Da`bina Datum pla}awa

1. ispenxa 25 ak~i 2–3. marta u Bosanskom, Hercegova~kom i Zvorni~kom sanxaku 1539.133

2. xizja Jedanput godi{we, pla}ala se po doma}instvu (hane) 3. u{ur i salarija od 1/7 ili 1/8 celokupnog roda=iodozime i od `itarica jare, nakon `etve (jul)

4. poqa~ina 2 ak~e na \ur|evdan (23. april) u Bosanskom (resm-i deôtibane) sanxaku 1530,134 1539 5. u{ur od sena — travarina U vreme vr{idbe, 1. avgusta u Bosanskom sanxaku (resm-i otlak) 1530 (u Vidinskom sanxaku — na Ilindan, Ali|un, 20. jula)

6. u{ur od letwih pa{waka Po 1 ovca u vrednosti od 10, 15 ili 20 ak~i, u (resm-i yaylak) zavisnosti od kvaliteta stada 7. u{ur od ko{nica 1 ko{nica od 10, a ako ima mawe — 1,5 ak~i po ko- {nici — 1. avgusta u Bosanskom sanxaku 1530, 1539 (u Vidinskom sanxaku — na Ilindan, Ali|un, 20. jula)135

8. u{ur od vina 1/10 u naturi, posle berbe i ce|ewa vina — avgust ili septembar

9. u{ur od vo}a 2 ak~e, kako sazreva

10. u{ur od ba{te 2 ak~e na Mitrovdan (26. oktobar) u Bosanskom (resm-i bostan) sanxaku 1530 11. u{ur od povr}a — kupusa, 1/10, kako sazreva repe, belog i crnog luka

12. u{ur od lana 2 ak~e od ku}e u Zvorni~kom sanxaku 1548. (lan se brao u julu)

13. 1 kola drva Na Bo`i} (25. decembar) (u Smederevskom sanxaku — u vreme setve)136

14. da`bina na ogrevno drvo 2 ak~e od ku}e u Zvorni~kom sanxaku 1548137

133 Kanuni i kanun-name, 56–57. 134 Kanuni i kanun-name, 44. 135 D. Bojani}, Turski zakoni, 60. 136 Isto,41. 137 Kanuni i kanun-name, 117. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 313

Da`bina Datum pla}awa

15. porez na sviwogojstvo 1 ak~a na jednu sviwu na Bo`i} (25. decembar), (resm-i bojik) posle sviwokoqa 16. ov~arina 1 ak~a na jednu ili dve ovce, na \ur|evdan (resm-i agnam) 17. da`bina na mlin 9, 15 i 30 ak~i za mlinove koji rade godi{we 3, (resm-i asiyab) 6 ili svih 12 meseci — pla}a se kad novo `ito po~ne da dolazi u mlin138 15 ak~i na vaqavicu za tkanine — Zvorni~ki sanxak 1548

Kada se pogledaju datumi prispe}a pla}awa nov~anih i naturalnih poreza, primetan je wihov raspored po poqoprivrednim sezonama, koje su bile razli~ite za pojedine krajeve Osmanskog carstva. Stoga smo na nekim mestima u tekstu naveli odstupawa Vidinskog i Smederevskog sanxaka od propisa koji su va`ili u Bosanskom i Zvorni~kom sanxaku, koje smo uzeli za glavne vremenske odrednice. Najranije u novoj godini, po~etkom marta, pla}ala bi se ispenxa, utvr|eni iznos od 25 ak~i, obavezan za sve nemuslimanske podanike. Finansijska godina u Osmanskom carstvu po~iwala je 11. marta. Slede}i rok je bio \ur|evdan (23. april), kada je dospevala poqa~ina i ov~arina. Ova prva je teretila svako rajinsko doma}instvo na ime pla}awa za ~uvawe useva od {tete koju bi mogla stoka da nanese, dok se druga obaveza vi{e odnosila na stanovni{tvo koje se bavilo sto~arstvom. U me|uvremenu, ako su svoja stada gonili i na zimske pa{wake (k›ôlak), sto~ari su imali obavezu da i ovu da`binu podmire, davawem jedne ovce od najboqeg stada. Travnina kao da`bina za kori{}ewe tu|ih pa{waka postojala je u srpskim sredwovekovnim zemqama i bila je pravno regulisana. Iznosila je oko dve-tri od stotinu ovaca, a pripadala je feudalnom gospodaru, kao i u osmanskoj dr`avi. Da bi mogli da plate nov~ane da`bine, ispenxu i poqa~inu, zemqoradnici su morali dotad da ostvare neki prihod od prodaje svog vi{ka proizvoda, i najverovatnije su to ostvarivali prodajom stoke. U prvoj polovini 16. veka, kada je ispenxa iznosila 25 ak~i, poqa~ina 2 ak~e, i ov~arina 1 ak~u na dve ovce, vrednost dukata je bila 59–60 ak~i, a jedna ovca je vredela 45–50 aspri.139 Na red bi potom dospevali u{uri od vo}a, onako kako je sazrevalo. Jul je bio mesec kada se

138 Kanuni i kanun-name, 58. 139 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci, 84–89; D. Bojani}, Jadar u XVI i XVII veku,u:Jadar u pro{losti, Loznica 1975, 99; A. Su}eska, Uslovi u kojima su sto~ari iz Dal- macije koristili ispa{e u Bosni u doba osmanlijske vlasti,u:Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obi~ajnog prava o sezonskim kretawima sto~ara u jugoisto~noj Evropi kroz vekove, Zbornik radova sa me|unarodnog nau~nog skupa, Posebna izdawa Balkanolo{kog instituta kw. 4, Beograd 1976, 119–126. 314 Severna Bosna 13–16. vek èlo ozimo, potom i jaro ìto i odmah se obra~unavala, predavala i prevozila desetina od ìta sa salarijom do spahijinog ambara u selu, a deo i do najblièg trga. Kanun-namom je predvi|eno da se ova desetina mogla uzimati i od snopova, od 100 snopova — 10 snopova u{ura i 3 snopa salarije, ali i od ovr{enog ìta, od 100 kila — 10 kila u{ura i jo{ 2,5 kile salarije.140 Snopqe je ~inilo nekoliko „rukoveti“, odnosno skupova sta- bqika ìtarica koliko ètelac moè rukom da obuhvati kako bi je prese- kao srpom.141 Na~in uzimawa desetine, kao „va|ewe“ svakog desetog snopa, ostao je zapam}en u oblasti Vrawskog Pomoravqa i po~etkom 20. veka.142 Od ostatka ètve odvajalo se odmah seme za narednu setvu, u visini od 1/3 do 1/5 od ètve, a zatim je sledilo mlevewe novog ìta i pla}awe mlinarine onome kome je prihod bio upisan (spahija, vakufska uprava, emin hasa). U julu se tako|e brao lan — od 100 snopova se pla}alo 10 na ime u{ura, a mo`da i 3 na ime salarije. Prvi avgust je bio ozna~en kao rok za pla}awe travarine u Bosanskom sanxaku, dok se u drugim kanunamama pomiwe odrednica „u vreme vr{idbe/kosidbe“, po jedna kola sena. U Smede- revskom sanxaku, raja je bila du`na da svom spahiji pokosi i uplasti seno, ali ne i da ga prenosi sa livade do ku}e.143 Na praznik Mitrovdan, koji je ozna~avao kraj poqoprivredne godine, dospevalo je pla}awe poreza na ba{tu, a na Boì} se pla}ala jedna ak~a od za- klane sviwe. Postoji pretpostavka da je re~ o doma}oj vrsti mangulac (mangu- lica), koja se gajila zbog boqe masti. Ona bi prasila godi{we pet do {est prasi}a, od kojih bi 20% umrlo od bolesti. Jedan nerast je dolazio na 25 kr- ma~a, a ostale sviwe su se kastrirale sa sedam meseci starosti. Odrasle sviwe za klawe imale su teìnu od 70 do 110 kg. U poznu jesen se odvijao glavni sviwokoq, kada se meso solilo, su{ilo i dimilo, i kada se topila mast.144

LOV I RIBOLOV

Pravo lova je bilo privilegija vladara i feudalne gospode, ali i wihov statusni simbol, prilika da poka`u svu rasko{ ode}e, oru`ja, ko-

140 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 336–337. 141 M. Blagojevi}, Zemqoradwi~ki zakon, ~l. 8, str. 53, 91–92, i iscrpno o deset- ku: 238–266. 142 V. Nikoli}-Stojan~evi}, Vrawsko Pomoravqe — Etnolo{ka ispitivawa, SEZ kw. 86, @ivot i obi~aji narodni kw. 36 (1974) 67. Desetak od ìtarica druga~ije se prikupqao u Hrvatskoj i Slavoniji — od svakog desetog kupa (a jedan kup je ~inilo 60 snopova), seqaci su davali jedno vedro p{enice u zrnu, i dva vedra zobi ili prosa. — J. Adam~ek, Agrarni odnosi, 107. 143 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca,341;Kanuni i kanun-name, 44; D. Bojani}, Turski zakoni, 86. 144 B. McGowan, Food Supply and Taxation, 139–196. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 315 wa. Bila je to „jedina zabava koja dolikuje kraqu“. Lov je bio imitacija rata, dobro osmi{qene ratne igre, koja je pripremala viteza za rat, i u fizi~kom i u psiholo{kom pogledu. Povratak u prirodu i prepu{tawe prirodnim nagonima, budilo je ~ula ~ija je o{trina uspavana udobnim ìvotom. Zabava, igre, druèwe i udvarawe tako|e su bili nerazdvojni elementi ~itave predstave.145

Vlastelin u lovu — Hrvojev Misal, Ilustracija za mesec maj

Zavisno stanovni{tvo je bilo ukqu~eno u lov kao pomo}na snaga, u vidu goni~a i odgajiva~a lovnih `ivotiwa i ptica — psari i sokolari. Tako|e, bilo je obavezno da kolektivno u~estvuje u lovu na {teto~ine (zamanica) — ze~eve, kuni}e, vukove, lisice i jazavce, da bi se za{titili posedi i stoka. Za ve}inu stanovni{tva, koju su ~inili zavisni zemqoradnici, lov je povremeno obezbe|ivao dodatne izvore hrane, ta~nije mesa. Radilo se, pre svega o sitnoj i pernatoj divqa~i — ze~evima, kuni}ima, divqim patkama, prepelicama, fazanima.146 Francuski putnik Kikle je 1658. nedaleko od Bijeqine, „u obli`woj bari“ lovio divqe patke, {to se verovatno odnosi na lokalitet gde je s vremenom nastalo dana{we selo Patkova~a.147 Nekoliko toponima na tlu severne Bosne vodi svoje poreklo od tura — vrste divqeg gove~eta. Re~ je o re~ici Turiji, severno od Prwavora, koja je zabele`ena u defteru iz 1604. godine, a danas na tom prostoru proti~e reka Jadovica.148 Reka Turjanica je i danas desna prito-

145 J. Cummins, The Hound and The Hawk. The Art of Medieval Hunting, Phoenix Press 1988, 2–8. 146 S. Mi{i}, Lov u sredwovekovnoj Srbiji, IG 1–2 (1995) 51–66. 147 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 115. 148 Op{irni popis (1604), III, 479–480. 316 Severna Bosna 13–16. vek ka Vrbasa, koja se uliva kod Lakta{a. Turija je dana{we istoimeno selo i reka, leva pritoka Spre~e, a naseqe je prvi put zabeleèno 1519. u nahiji Drametin.149 Po krupnim zverima svoja imena su dobile planina Vu~jak i selo Me|e|a na padinama Trebave, ju`no od Grada~ca. Za razliku od drugih evropskih dràva, u sredwovekovnoj Bosni nije sa~uvan nijedan trag koji bi ukazivao na postojawe posebnih lovnih zabela, kao vladarskih i vlasteoskih rezervata. Pored oskudne izvorne gra|e, razlog bi mogao da leì i u ~iwenici da je postojalo relativno obiqe lovne divqa~i, sitne i krupne, pa se nije nametala potreba da se ova problematika pravno reguli{e. S druge strane, bosanske vlastelinke i vlastelini nosili su skupocene ogrta~e postavqene krznom vuka, lisice, ve- verice i zeca, a najskupoceniji su bili opervaèni hermelinom. Takav jedan luksuzni ogrta~ — {ubu posedovao je vojvoda Petar Kova~evi}. Ona je bila zlatotkana na crvenoj podlozi, postavqena belim krznom s crnim pe- gama, i dovoqno vredna da bi se 1456. na{la u zalogu kod jednog dubrova~kog trgovca u Srebrenici.150 U Osmanskom carstvu sokolari i jastrebari pripadali su kategoriji stanovni{tva s posebnim statusom, jer su na osnovu svojih du`nosti bili oslobo|eni nekih poreza, a regrutovani su iz redova doma}eg stanovni{tva. Wi- hove obaveze su se sastojale u tome da svake godine nabave i odgoje odre|eni broj sokola i jastreba za potrebe carskog dvora.152 U celom Zvorni~kom sanxaku 1548. godine bilo je ukupno 17 sokolara (bazda- ri), od kojih je jedan deo bio zadu- èn da ~uva gnezda, uzima pti}e i pripitomqava ih. âk i monasi Vitez sa sokolom — Psaltir iz Norman- crkve u Radova{nici bili su upi- dije, Ilustracija za mesec maj151 sani kao sokolari. Druga grupa bi-

149 A. Handì}, Dva prva popisa, 32. 150 B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vlastele, 69; Ode}a, u: LSSV, 464–467 (\. Petrovi}). 151 Psaltir iz Normandije, o. 1180 — Koninklijke Bibliotheek,76F13. 152 Vid. Zakon o sokolarima i jastrebarima Vidinskog sandàka (1586. g.), u: D. Boja- ni}, Turski zakoni, 78–79; E. Miqkovi}, Smederevski sanxak, 266–268. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 317 la je zaduèna da sakupqa perje, koje se veoma cenilo, jer se koristilo za ordewe i ~elenke.153

RIBOLOV je, kao zna~ajna i relativno dostupna dopuna ishrane, tako- |e bio izuzetno zastupqen, gde god su za to postojali pogodni uslovi. U sredwovekovnom feudalnom dru{tvu, gospodari su na mestima bogatih ulova imali iskqu~ivo pravo ribolova, u vidu „zabela“. Srpski vladari su pojedinim manastirima dodeqivali zavisno stanovni{tvo koje se bavilo ribolovom, zatim ribwake i odre|ena lovi{ta na rekama i jezeri- ma.154 U Osmanskom carstvu je postojala sli~na situacija — kao i sva prirodna bogatstva, i ribno blago je pripadalo sultanu, a on je mogao da ustupi pravo na deo prihoda pojedincima. Tako je smederevskom sanxakbegu pripadalo pravo na polovinu ulova u zagra|enim ribolovi{tima na Ve- likoj Moravi.155 Sli~na situacija u pogledu prava uìvawa postojala je i u Ugarskom kraqevstvu. Tako se „slausura piscina“ u toku Save javqa kao predmet spora krajem 15. i po~etkom 16. veka izme|u pojedinih pripadnika ugarskog plemstva. U jednom slu~aju je Grgur Kastelanfi optuìo Bar- baru, udovicu despota Vuka Grgurevi}a, da je wen „~ovek“ Georgije 1492. godine odneo svu ribu iz „zatvorenog ribwaka“ po imenu Gorwa Roze~ka (Felso-Rosechka) u Krièva~koj ùpaniji.156 Severna Bosna je bogata u pogledu brojnih vodotokova, koji ~ine gu- stu hidrografsku mreù. Najbogatiji i najraznovrsniji ulovi su bili na rekama Savi i Drini, u wihovim mrtvajama i barama, zatim na Bosni, Spre~i, Vrbasu i wihovim pritokama. U Savi se lovio {aran, grge~, smu|, kara{, mrena, deverika, klen, skobaq, {tuka, mladica, som, jeguqa, moru- na i jo{ neke vrste mawe vredne ribe. Kao oru|a koja su stanovnici prisavskih sela koristili po~etkom 20. veka pomiwu se kopqe i harpun, ostve, udice, bu}kalo, razne vrste mreà, pletenih ko{eva — „sepeta“, „vr{ki“, a primewivalo se i zagra|ivawe re~nog toka — „gra|a“.157 U jednom opisu Posavine iz polovine 18. veka, navodi se kako su se „bogazi“ @endrak, Ti{ina i Domaqeva~ko blato koristili za ribolov. U ovom kontekstu, turcizam bogaz ozna~ava pli}ak koji povezuje reku i bare, delove rita. I danas se na terenu mogu identifikovati ove ve}e bare, zapravo stari delovi savskog vodotoka, na potezu isto~no od u{}a Vrbasa.158

153 A. Hanxi}, [abac, 171–173. 154 M. Blagojevi}, Sredwovekovni zabel,2;S.Mi{i},Unutra{we vode, 30–36. 155 D. Bojani}, Turski zakoni, 18, 35, 39, 54, 84; T. Kati}, Garde na Dunavu od XVI do XX veka, JI^ 1–2 (2001) 47–52. 156 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 4 (1961), 472, 473, 477, i daqe. 157 V. ]ur~i}, Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, GZM (1910) 379–487. 158 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718.–1739, 368–369; topografska karta 1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Tuzla. 318 Severna Bosna 13–16. vek Bogatstvo i raznovrsnost riba u vodama Drine mewala se prema promenama wenog duga~kog vodotoka. U gorwem i ve}em delu sredweg toka ona ima osobine planinske reke, da bi nizvodno od Loznice poprimila izgled ravni~arske reke. Do Vi{egrada, u Drini je zabeleèno prisustvo pa- strmki, mladice, klena, lipqena, mrena i skobaqa, a nizvodno — {tuka, ke~iga, smuèva i ~ikova, dok su se u mirnijem dowem toku lovili somo- vi, smu|evi, mani}i, deverike i kara{i. Deo ovog ribnog bogatstva poticao je iz pritoka Drine, pa je tako Driwa~a bila bogata pastrmkom, mla- dicom, klenovima i krku{om, Tavna — klenovima i mrenom. Na~in ulova ribe se tako|e mewa od gorweg do doweg toka, kao {to su udice na „struko- vima“, mawe mreè — pre|e, „vlake“ (prigrab), ve}e mreè — alovi, zatim ostve (vrste harpuna). „Zagrade“ u mirnijem re~nom toku su bile „sje|e“, gradine — „daqani“, vr{ke i brane. Pored navedenih metoda, najraspro- staweniji na~in je bio lov ko{evima od pru}a.159 Malo severnije od naseqa Glavi~ice, na levoj obali Drine, postoji toponim Batar, a 1446. godine istoimeno selo se pomiwe u ùpi Gla`, koje odgovara dana{wem nasequ kod Bosanske Gradi{ke. Poreklo ovog toponima vodi od re~i „batara“, koja je verovatno ma|arskog porekla, i ozna- ~avala je ko{ od pru}a kojim se hvatala riba, isto kao i bacaw, dobo{, {qepak.160 Turcizam bogaz, u izvornom zna~ewu — grlo, klanac, tako|e je prisutan u topografiji Posavine, ozna~avaju}i, izme|u ostalog, i plete- ne mreè — „pre|u“ koja se upotrebqavala u ribolovu.161

GRADSKI I SEOSKI ZANATI, USLU@NE I TRANSPORTNE DELATNOSTI

Pri~a o „dugom sredwem veku“, koji traje do „industrijske revolu- cije“ u 18. veku, jeste onaj okvir u koji se moè smestiti i prikaz zanimawa stanovni{tva sredwovekovne Bosne koje nije ìvelo „od zemqe“. U takvom agrarnom dru{tvu, u kome je ~ak i 1883. godine postotak stanovni- {tva koje je ìvelo od nepoqoprivrednih zanimawa iznosio oko 5%, zanati, uslu`ne delatnosti i trgovina, nisu bili poèqna zanimawa. Wima

159 B. Drobwakovi}, Ribolov na Drini, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izdawa kw. 4, Beograd 1934. Do velikih promena do{lo je tokom 20. veka usled podizawa hidroelektrana sa ve{ta~kim akumulacijama, i poribqavawem. — Vid. R. Dimitri- jevi} — P. Simonovi}, Biqni i ìvotiwski svet — Ihtiofauna,u:Drina, 276–281. 160 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 439; Rje~nik JAZU, 1 (1880–82) 207; Re~nik SANU, 1, 328–329; P. Skok, Etimologijski rje~nik, I, 122; J. Mrgi}–Radoj~i}, Dowi Kraji, 251, 252. 161 Bogaz — 1. tur. „klanac, `drelo“, 2. uzan put, staza, prolaz, 3. otvor za prolaz izme|u ku}a, 4. pli}ak koji vezuje reku i bare, delove rita, 5. otvor na re~noj brani, 6. pre|azahvataweribe.—Rje~nik JAZU, 1 (1880–82) 484; P. Skok, nav. delo, 181. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 319 se pribegavalo kao krajwim mogu}nostima tek onda kada zemqi{ni resursi nisu obezbe|ivali egzistenciju. @ivot bez zemqe bio je, me|utim, daleko neizvesniji i nesigurniji, a standard ìvota ~esto niì od ìvota zemqoradni~kih i sto~arskih porodica.162 S druge strane, u svakom dru{tvu i u svim vremenima, moè se govoriti o „uglednim“ i „neuglednim“ profesijama. U sredwovekovnoj Evro- pi postojao je odre|eni zazor, prezir pa i ga|ewe prema nekim odre|enim zanimawima, kao {to su ona koja imaju dodir s krvqu — mesari, berberi, hirurzi. Tu su i oni koji su imali posla s ne~isto}om i prqav{tinom, ìvotiwskom i qudskom, poput grobara, {tavqa~a koè i bojaxija, ku}ne posluge i praqa. I naravno, bili su marginalizovani i svi oni ~ija su zanimawa bila povezana s bludom, a osim samih prostitutki i podvoda~a, osumwi~eni su bili i gostioni~ari, glumci, svira~i, òngleri.163 Nepo- sredno svedo~anstvo o dru{tvenom ugledu i poloàju frangarice — pi- qarice, pruà gradski statut Novog Brda, gde se navodi: „i da ne frangari udata èna, ni hleb ni so ni vo}e, nego da frangare sirote, da se s tim hrane — koja li od wih sagre{i, da je postave u kro{wu na trabok“. Iz ovakve zabrane, za ~iji prekr{aj je predvi|eno javno izlagawe na stubu srama, sledi da je za udatu ènu bilo nedopustivo, sramotno i dru{tveno nepri- hvatqivo da bude piqarica i da se bavi preprodajom robe na gradskom trgu. Termin sirota se odnosi na udovicu, za koju je to dopu{teni na~in da se prehrani.164 Gradski zanati — Osim pekara, mesara, kova~a, gostioni~ara, piqa- ra i piqarica, brija~a, bez kojih se te{ko moè zamisliti ìvot u gradu, zabeleèno je i prisustvo mnogih drugih zanatlija. S obzirom na to da im je bila potrebna ve}a koli~ina vode, zanatlije koje su se bavile preradom koè — {tavqa~i, koùhari, bojaxije, obi~no su bili sme{teni u onim delovima grada koji su izlazili na obale reka. Osim neprijatnih mirisa, bilo je tu i mnogo ne~isto}e koja je ostajala ili se spirala ki{om.165 U

162 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, 34–35. 163 @. Le Gof, Dopu{teni i nedopu{teni zanati na srednjovekovnom Zapadu,u:isti,Za jedan drugi srednji vek, Novi Sad 1997, 76–97. 164 B. Markovi}, Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, Spomenik SANU 126, Odeq. dru{tvenih nauka 24 (1985) ~l. 9–10. i 18, str. 21–24. Detaqno o po- loàju ène u srpskim zemqama, sa obimnom stranom i doma}om izvornom gra|om i literaturom — A. Fostikov, @ena — izme|u vrline i greha,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{ani} — D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 323–366. 165 Izuzetno ìvopisan prikaz ove delatnosti dao je romanopisac Patrik Zu- skind u istorijskom krimi-romanu Parfem, koji je doìveo vi{e izdawa kod nas, a nedavno je preto~en u igrani film. Sredwovekovne bojaxinice i daqe su u funkciji u gradu Fezu, u Maroku, kako je to zabeleìo Majkl Pelin (Michael Palin) u svojoj repor- taì o Sahari. — http://www.palinstravels.co.uk/photogallery.php?id=1011. 320 Severna Bosna 13–16. vek sredwovekovnoj bosanskoj ~ar{iji poslovali su tka~i i kroja~i, obu}ari, klobu~ari, papu~ari, sedlari, potom zanatlije koje su se bavile obradom plemenitih i onih obi~nih metala — zlatari, kova~i, livci, kqu~ari, pe- ~atoresci, zatim drvorezbari, oruàri, lukari, tulari, majstori za samo- strele, {titove i pu{ke, kao i majstori za obradu kamena — klesari, tesari, ili za izradu glinenog posu|a — grn~ari. Naro~it visok nivo izrade postizali su bosanski zlatari, izra|uju}i ~uvene pojaseve „na bosanski na~in“. Jedan takav srebrni primerak s kraja 14. i po~etka 15. veka, izu- zetne lepote i izrade, prona|en je nedaleko od Tuzle.166 Seoski zanati su zadovoqavali ve}inu potreba seoskog stanovni- {tva u zanatskim izra|evinama, koje su se najve}im delom proizvodili unutar doma}instava. Te potrebe su se prevashodno odnosile na odevawe, pa su tkani jednostavni materijali od lana, konopqe i vune — sklavine i ra{e, zatim, posteqina i pokriva~i, vre}e razli~ite veli~ine. Zatim su tu bili predmeti za svakodnevnu upotrebu, od gline i drveta, kao {to su kuhiwsko posu|e i posude za jelo, sanduci za bra{no, }upovi za maslo, med, pekmez, sir}e. Nesumwivo su se u doma}oj reìji pravile poqoprivredne alatke od drveta i wihovi drveni delovi, predmeti od pru}a — korpe, ko{are, dobo{i, za transport robe i za ribolov. U nekim selima bili su prisutni i kova~i, tamo gde je ruda gvo`|a bila lako dostupna.167 Iz perioda osmanske vlasti objavqena izvorna gra|a pruà podatke o zanatlijama u pojedinim gradovima i selima Zvorni~kog i Bosanskog sanxaka. U samom gradu Zvorniku je 1533. godine popisano vi{e od 50 zanatlija, koji su obavqali 18 razli~itih zanatskih usluga: tabaci — {tavqa~i koè, obu}ari, ~izmexije, papuxije, }ur~ije — krznari, kroja~i, ka- pari, sara~i — sedlari, kalajxije — prevla~ili su bakarno posu|e kala- jem, sve}ari, bojaxije, pekari, halvaxije i kasapi. Pored wih, iako nisu posebno pomenuti, sigurno su bili prisutni i potkiva~i, samarxije — sedlari, klesari, berberi, kova~i i drugi.168 U kasabama Gorwoj i Dowoj Tu- zli polovinom 16. veka postojalo je vi{e vrsta zanatlija: pekari, kasapi, poslasti~ari, solari, grn~ari, tabaci, hafafi — obu}ari, sara~i, ~izmexije, samarxije, }ur~ije, hajati (terzije) — kroja~i, kazazi, mutabxije

166 D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 201–222; ista, Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, 166–168; B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vlastele, 74–75. 167 D. Kova~evi}-Koji}, Privredni razvoj, 135–138; C. Popovi}, Lon~arstvo u Bo- sniiHercegovini, GZM n.s. — Istorija i Etnologija 11 (1956) 95–122; G. Tomovi}, Sredwovekovna majstorska sela na razme|u seoskog i gradskog dru{tva,u:Srpsko selo. Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Istorijski institut — Beograd, Zbor- nik radova kw. 22, Beograd 2003, 7–18. 168 A. Handì}, Zvornik, 178–179, 182–184. Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 321 (prera|ivali su kostret), pucari vune i pamuka — halaxi, kova~i, brava- ri, zlatari, drvodeqe, dun|eri, tesari, zidari.169 U kasabi Gra~anici kod Sokola 1548. godine ukupno je zabeleèno vi{e od 70 zanatlija kao predstavnika 16 zanata: hafafi (18), hajati (17), tabaci (9), kova~i (7), sara~i (4), dulgeri (3), sabqari (3), papuxije (2), samarxije (2), ~elengiri — klin~ari (2), i po jedan kasapin, delak, }ur~ija, obu}ar. Upisani su posebno i hri{}ani — zanatlije: trojica hajata, dvojica }ur~ija, dvojica kova~a i dulger (srp. dun|er).170 Prema popisu Bo- sanskog sanxaka iz 1604, najbrojnije seoske zanatlije su bili kova~i, a ima pomena i kr~mara, lon~ara, terzija, dun|era. U gradovima se zanatlije ne popisuju uredno i dosledno uz imena stanovnika, pa se ne moè ste}i prava predstava o wihovom broju i strukturi gradskog stanovni{tva.171

RUDARSTVO Podaci o rudarskoj aktivnosti na prostoru severne Bosne iz perioda sredweg veka u potpunosti nedostaju, dok objavqeni osmanski izvori pomiwu samo dva rudnika. U Zvorniku je 1477. zabele`eno 20.000 ak~i od prometa olovom, koje je verovatno jednim delom poticalo iz \evawa,nekoliko kilometara ju`nije od grada. Ovo naseqe se prvi put javqa 1417. zajedno sa obli`wim Kostirevom, pod imenom „Diuagne“. U popisu iz 1519. godine ubele`eno je u carske hasove kao selo gde je „rudnik srebra i olova“. Pomenute godine upisano je 14 rudara koji su umesto hara~a, ispenxe i u{ura pla}ali samo filuriju — jedan zlatnik, {to je ~inilo 14 zlatnika, a od samog rudnika je poticalo samo 95 ak~i. U slede}em popisu iz 1533. upisano je samo selo od 29 ku}a, bez pomena rudnika, koji je verovatno prestao s radom.172 Kao drugi rudnik upisano je selo Gra~anica u nahiji Sokol, gde su osmanske vlasti zatekle rudnik gvo`|a. Zahvaquju}i postojawu rudnika, a zatim prilivu zanatlija koji su se bavili wegovom obradom, selo je do 1548. godine preraslo u kasabu.173

169 Isti, Tuzla,243–246. 170 A. Handì}, Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine. 171 Detaqnije kod: H. Kre{evljakovi}, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, Zbornik za narodni ìvot i obi~aje Ju`nih Slovena knj. XXX–1, Zagreb 1935 (= Izabrana djela II, Saraje- vo 1991, 7–381). 172 A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 82; A. Handì}, Zvornik, 148; isti, Rudarstvo i rudarski trgovi u Bosni u drugoj polovini XV vijeka,u:Radovi sa Simpozijuma „Rudarstvo i metalurgija BiH od prahistorije do po~etka XX veka“, Zenica 1999, 298–300; S. ]irkovi} — D. Kova~evi}-Koji} — R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd — Novi Sad 2002, 191. 173 A. Handì}, Dva prva popisa, 97; isti, O islamizaciji, 20, 32. U radu A. Hanxi}a „Popis doseljenih Vlaha sto~ara u nahiji Sokol 1528. godine“, koji je posthumno objavqen u ~asopisu Gra~ani~ki glasnik 20 (2005) popisano je i selo Gra~anica kao rudnik gvo`|a. Ukupno je popisano 72 ku}e i 83 prate}a ~lana, kao i 10 rataja. U radu A. Hanxi}a 322 Severna Bosna 13–16. vek

„SO NA[A NASU[NA“

Svi podaci o na~inu i koli~ini proizvedene soli u Solima poti~u tek iz perioda osmanske vlasti i odnose se na naseqa Gorwu i Dowu Tu- zlu, u istoimenim nahijama Zvorni~kog sanxaka. Onoliko koliko to izvori dopu{taju, bi}e ukazano na mogu}e pravce distribucije tuzlanske soli, uz komparaciju nivoa produktivnosti s drugim, konkurentnim proiz- vodnim centrima.

SO U ISHRANI I KULTURI

Re~ so, sol — etimolo{ki vodi svoje poreklo od gr~. alj i lat. sal,od indoevr. korena *sol-, ona je praslovenska i sveslovenska, s mnogobrojnim izvedenicama — slan/a/o, slanina, slanica, slatina, rasol, solilo. Od indoevropske osnove potekli su i nazivi za reku Jalu, s pritokom Soli- nom, koja se u sredwovekovnim Solima ulivala u Spre~u. Ista je osnova i u korenu nema~kih toponima i hidronima — Hall, Halle, Saale, Hallstatt, Reichenhall.174 U pogledu sredwovekovne ishrane na prostoru srpskih zemaqa, usoqena riba, suprotno dana{wem verovawu, samo je povremeno nalazila svoje mesto na mona{koj trpezi tokom pojedinih dana. Meso doma}ih ìvoti- wa — sviwetina, ov~etina, govedina, bilo je i soqeno i su{eno, a sredwovekovna srpska dràva izvozila je znatne koli~ine u Primorje. Isto je va- ìlo i za razne vrste „sirewa“, od kojih se naro~ito cenio stari slani vla{ki, koji je mogao duè da se ~uva. Vla{ko sto~arsko stanovni{tvo je naj~e{}e u zamenu za transport soli dobijalo deo tovara, a ~esto su wihove feudalne obaveze obuhvatale i proizvodwu sira.175 U prehrani doma}ih ìvotiwa — kowa, ovaca, koza i goveda, so je tako|e imala zna~ajnu ulogu, {to je bilo poznato jo{ i anti~kim istorio- grafima. Tako je Plinije naveo da so pospe{uje apetit kod ovih ìvotiwa i uti~e na ve}u proizvodwu mleka i boqi kvalitet sira.176 U Opisu Kra-

„Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine“, navodi se da se u{ur od gvo`|a pla}ao odsekom i da je iznosio 1.385 ak~i. 174 P. Skok, Etimologijski rije~nik, III, 501–502. 175 M. Dini}, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, 321–323, 329; M. Spremi}, Jelo i pi}e,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{ani} i D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 118–126. 176 Pliny, Natural History, vol. VIII (Libri XXVIII–XXXII), Engl. transl. in ten volumes by W. H. S. Jones, Cambridge — Harvard University Press, London 1975, 432–433; Der Neue Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 323 qevine Slavonije i Vojvodstva Srema, Franc [tefan Engel je 1786. godine zabeleìo da se u pomenutoj oblasti ovcama svakog osmog dana tokom leta i svakog desetog dana tokom zime daje soli, {to godi{we iznosi oko sedam funti soli po jednoj ovci. Re~ je o dowoaustrijskoj, be~koj funti, pa bi navedena koli~ina soli pretvorena u savremene mere iznosila oko ~etiri kg.177 Konzervacija povr}a u rasolu i sir}etu je verovatno bila poznata i u srpskim krajevima u sredwem veku. Kao i tur{ija, i naziv sir}e je turcizam, koje se u Hilandarskom medicinskom kodeksu br. 517 ubraja u „pro- ste lekove“ — ACÏTÔM(Ã). SÃÇRÏ¡(Ã), ÑCÃT(Ã) (list 27b). U nekoliko redova, „acetum“ se preporu~uje kao lek protiv dijareje i flegmati~ne groznice, ali je wegova primena bila mnogo {ira.178 So i sir}e su neki od sastojaka lekova koji se pomiwu u tretirawu pojedinih bolesti u srpskim lekarskim spisima s kraja sredweg veka. Tako se u hilandarskoj Ijatroso- fiji o vsakoj ve{ti iz 15. veka kao lek protiv krasta pomiwe me{avina tamjana, sumpora, jakog sir}eta, masti i soli.179 S obzirom na to da se kultura gajewa vinove loze, ~iji je proizvod i vinsko sir}e, pro{irila iz vizantijskih i primorskih oblasti, trebalo bi pretpostaviti da je i ova tehnika konzervacije bila odoma}ena na prostoru centralnog Balkana. U vizantijskom spisu Geoponika iz 6. veka, posebno poglavqe je posve}eno proizvodwi vina i sir}eta. Tu se sir}e pomiwe kao sastavni deo pripreme mnogih jela.180 So je imala ulogu i u procesu {tavqewa, obrade i boje- wa koè, proizvodwe stakla i sapuna, u preradi metala, ali i u alhemiji.

VRSTE SOLI, NA^INI PROIZVODWE I DISTRIBUCIJE

Na prostoru jugoisto~ne Evrope u upotrebi je bila morska so, iz mnogobrojnih slanica Jadranskog, Jonskog, Egejskog i Crnog mora, potom

Pauly. Enzyklopadie der Antike, XI Band, Hrsg. H. Cancik, H. Shneider, Stuttgart–Weimar 2001, 1276. 177 J. [. Engel, Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, 361; M. Vlaji- nac, Re~nik, IV, 966–967. 178 Sa~uvana redakcija je iz 16. veka — Hilandarski medicinski kodeks br. 517, predgovor R. Kati}, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1980, XXXIX–LX; Hilandar- ski medicinski kodeks br. 517. Prevod, predgovor R. Kati}, Narodna Biblioteka Srbi- je, Beograd 1989, 110, 307. 179 R. Kati}, Medicina kod Srba u sredwem veku, Posebna izdawa SAN, kw. CCCX, Odeqewe medicinskih nauka kw. 12, Beograd 1958, 40, 60–65. Upotreba soli u medicinske svrhe tako|e datira od vremena Staroegipatskog carstva: E. J. Wormer, “A Taste for Salt in the History of Medicine”, Science Tribune Article March 1999: http://www.tribunes.com/tribune/sel/worm.htm. Vid. tako|e i mnoge druge primere u: M. Kurlansky, Salt — A World History, Vintage, London 2003, 120, 205, 258. 180 J. Koder, Gemuse im Byzanz, 28, passim. 324 Severna Bosna 13–16. vek kamena so iz erdeqskih, vla{kih i austrijskih rudnika soli. So dobijena iz slanih izvora Tuzle, sude}i barem prema sa~uvanoj izvornoj gra|i, nije mogla da bude takmac ovim glavnim vrstama. Ostaje, ipak, ~iwenica da su ovi slani izvori jedini centri za proizvodwu soli na ~itavom prostoru izme|u solana na jadranskoj obali i erdeqskih rudnika soli. U tom svetlu mogu}e je barem pribli`no odrediti wihov zna~aj.

MORSKA SO

Sli~no drugim dràvama i primorskim komunama, i dràva Nema- wi}a je nastojala da pod svoju neposrednu kontrolu stavi prihode od uvoza i prometa soli, {to je pripadalo regalnim pravima. Kumerk solski je naziv kojim se ozna~avao trg s vladarskom carinom (commercium, commer- chlum) na so. Jedina ~etiri „zakonita trga solska“ s kumercima na jadran- skom Primorju bila su Drijeva (porto Narente, 1186), Dubrovnik, Kotor i Sv. Sr| na Bojani. U wima je carinik srpskog vladara nadgledao koli~inu uvezene soli i uzimao je polovinu prihoda od we, {to je tako|e bilo zajedni~ko i ugarskoj, kasnije i osmanskoj vlasti u pogledu na~ina prikupqawa prihoda. Vladarske sone komore davane su u zakup u dràvi Nemawi}a, zatim u Bosanskom kraqevstvu, a tu praksu su sledili i oblasni gospodari, potom i osmanske vlasti.181 Pa`wu, me|utim, privla~i ~iwenica da se so uop{te ne pomiwe u tekstu Du{anovog zakonika. Sli~na situacija, me|utim, postoji i u vizantijskom zakonodavstvu, pa bi se mogao prihvatiti zakqu~ak Johanesa Kodera da su poslovi koji se odnose na so bili ve} tradicionalno dobro regulisani ili u svakom slu~aju nesporni, tako da nije postojala potreba za nekim zakonskim uplitawem.182 Od pomenuta ~etiri trga u Primorju, so se karavanima prenosila do odre|enih naseqa u unutra{wosti Balkanskog poluostrva. Daqina do koje je dopremana morska so bila je uslovqena ekonomskim razlozima. Po- stojale su krajwe ta~ke do kojih je bilo isplativo prodavati morsku so, jer se wena cena uve}avala u skladu sa duìnom puta, tj. uve}avawem tro{kova prevoza. Takav odnos u formirawu cene, kada je re~ o kopnenom transportu ostao je nepromewen sve do uspostavqawa èlezni~kih linija, {to }e re}i do pred kraj 19, a negde i do prve polovine 20. veka. Zato se kao pouzdane mogu uzeti procene J. Hovarija prema kojima je dubrova~ka/mor-

181 St. Novakovi}, nav. delo, 172–173; 187; A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926, 3, 42, 46; M. Geci}, Dubrova~ka trgovina soqu, Zbornik FF u Beogradu III (1955) 95–152; kumerk, u: LSSV, 344–346 (M. Malovi}-\uki}). 182 J. Koder, Salz — Anmerkungen zu Wortbedeutung und Realie,u:Geschehenes und Geschriebenes. Studien zu Ehren von Gunther S. Henrich und Klaus-Peter Matschke, Hrsg. v. S. Kolditz und R. C. Muller, Leipzig 2005, 39–49. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 325 ska so u 16. veku, da bi konkurisala erdeqskoj kamenoj soli, mogla da po- skupi najvi{e do tri puta dok ne do|e na ju`ne granice Ugarske.183 Iz tih razloga se jugozapadni i zapadni deo bosanske dr`ave — `upe Livno, Duvno, Glamo~, i deo „zemqe“ Dowi Kraji, snabdevao soqu preko Splita, sigurno do grada Jajca na Plivi, mo`da i ne{to malo severnije. Anti~ki magistralni put, via Salona — Servitium, povezivao je Split i (Bosansku) Gradi{ku na Savi, a uspomena na prenos soli sa~uvala se u nazivu „Solarski put“ za deonicu kroz Kupres i Plivu.184 Pitawe je da li je bilo isplativo transportovati morsku so kopnom na ~itavoj deonici, sve do obale Save, budu}i da je re~ni saobra}aj bio znatno jeftiniji. Prema podacima iz osmanskih zakonskih propisa za Srem i Slavoniju, u prvoj polovini 16. veka, carina na so koja se prevozi kolima, odnosno kopnenim putem iznosila je osam ak~i, dok je carina na so koja dolazi re~nim putem bila u visini jedne ak~e. Dakle, re~ni transport soli bio je osam puta jeftiniji od kopnenog.185 Jedan solar (tuzxija) je do 1579. u Slavonskom Brodu utemeqio xamiju koja je postala osnov za razvoj nove muslimanske mahale u gradu. Prisustvo solara u Brodu govori o velikoj ulozi trgovine soqu koja se obavqala rekom Savom.186 Iz istih ekonomskih razloga i u 18. veku postoje svedo~anstva o distribuci- ji erdeqske soli niz Tisu i Dunav, potom uzvodno Savom do Siska i Ku- pom do Karlovca, a to je i vreme prvih sistematskih poku{aja regulacije toka Save.187 Dubrov~ani su odmah po uspostavqawu osmanske vlasti u balkanskom zale|u po~eli da pregovaraju o pravnom regulisawu trgova~kih odnosa s novim gospodarom — osmanskim sultanom. Rezultat wihovih napo- ra, koji se ti~u problematike proizvodwe i trgovine soqu, bilo je prvenstvo Dubrovnika u snabdevawu soqu, odnosno prodaji svoje soli kada se potro{i proizvedena so u slanicama u Kleku, Slanom, Risnu i Novom. Pr- vi put je to utvr|eno marta 1483, odmah po osmanskom osvajawu grada No- vog i odnosi se na slanice wegovog podru~ja. Prihodi od prodate soli delili su se popola izme|u dubrova~kih trgovaca i osmanskih vlasti. Iz sa- ~uvanih dokumenata se vidi da su obe strane povremeno kr{ile ugovor —

183 J. Hovari, The Transylvanian Salt in the Ottoman Semendire/Smederevo 1514–1516, AO XIII (1993–1994) 167. 184 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 194, 281–282, 284–285. 185 N. Moa~anin, Slavonija i Srijem u razdoblju osmanske vladavine, Slavonski Brod 2001, 75. 186 N. Moa~anin, Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavonskoga Broda i okolice, 137. 187 F. Vani~ek, Specialgeschichte der Militargrenze, II, Wien 1875, 640, i daqe; M. Kosti}, O Dunavsko–savskoj trgovini, 259–293; Z. Herkov, Mjere Hrvatskog primorja s osobitim osvrtom na solne mjere i solnu trgovinu, Rijeka 1971, 133–136. 326 Severna Bosna 13–16. vek osmanske vlasti su dopu{tale prodaju druge soli pre dubrova~ke, a Du- brov~ani su ponekad prodavali svoju so i pre nego {to bi se prodala doma}a so.188

KAMENA SO

Severni delovi sredwovekovne Bosne i Srbije bili su ekonomski upu}eni na uvoz kamene soli iz Ugarskog kraqevstva. Najstariji podatak koji ukazuje na uvoz ugarske soli u Srbiju sa~uvan je u poveqi knegiwe Milice za manastir sv. Pantelejmona na Svetoj Gori izdatoj 1395. godine, gde stoji: I od Bovana svake godine pet stotina kru{aca soli. Sredwove- kovni grad Bovan nalazio se blizu desne obale Ju`ne Morave, kod dana{weg Aleksinca i pretpostavqa se da su tu bila skladi{ta soli. Sal de Ungaria pomiwe se jedanput i u Pri{tini, 1414. godine.189 S obzirom na dugotrajne sukobe koje su Bal{i}i, a potom i despot Stefan Lazarevi} i despot \ura| Brankovi} vodili s Mleta~kom republikom, distribucija morske soli je verovatno ~esto bila ometana, prekidana, {to je zasigurno dovodilo do nesta{ica i poskupqewa. Sasvim je razumqivo da se u takvim okolnostima Srbija sve vi{e okre}e ka uvozu kamene soli iz Erdeqa.190 Ugarski zapovednici Srebrenika i Jajca, kao i drugi dràvni slu- `benici, dobijali su svoje prinadle`nosti delom u novcu, a delom u soli. Prema podacima iz 1494. godine, banovi Ivan Berislavi} i Grgur od Strezimqe (Zthrasemlye, Straèman) trebalo je da prime 2.000 florina (floreni) u novcu i istu toliku vrednost u soli, dok su jaja~ki banovi Ladi- slav Kawiàj i Ivan Bebek primali znatno vi{e gotovine — ~ak 10.000 florina, ali samo 1.000 florina u soli. Bojna oprema i provijant stizali su brodovima do Moha~a, a odatle su se tovarili na kola i prevozili do utvr|ewa Bele u Slavoniji, i potom do Jajca i Srebrenika.191 U ra~unskoj kwizi Ugarskog kraqevstva iz 1504. godine plate svih slu`benika delom su izraène i u soli, po~ev od palatina, koji je dobijao 2.000 florina u soli, kao i banovi Jaja~ke banovine, potom vojvoda Erdeqa — 3.000, despot — 1.200, beogradski, {aba~ki i srebreni~ki komandanti po 1.000, a dva ja-

188 ]. Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici dubrova~ke arkive, 70–119; Q. Stojano- vi}, Poveqe i pisma I–2, 291, 369–371; I. Bo`i}, Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku, Posebna izdawa SAN, kw. SS, Istorijski institut, kw. 3, Beograd 1952, 256 — 267. 189 St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dr`ava sredweg veka, Beograd 1912, 20062, 518; K. Jire~ek, Istorija Srba II, 194; M. Dini}, Brani~evo u sredwem veku,u:isti,Srpske zemqe, 109–110. 190 ISN II, 195–204 (M. Spremi}); M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 647–648. 191 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 111, 116–117; L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, 136–139. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 327 ja~ka kapetana 200 florina u soli.192 Po nalogu kraqevskog upravnika Nikole Herenda upu}enog knezu segedinske sone komore, pomenuti Grgur od Strezimqe je 1511. godine dobio od ugarskog kraqa platu — sallarium koju je ~inila so u vrednosti od 1.500 florina.193

SLANI IZVORI Prvi sa~uvani podaci o proizvodwi soli iz slanih izvora u dana- {woj oblasti Tuzle poti~u tek iz najranijeg perioda osmanske vlasti.194 Posredno se ipak moè potvrditi hiqadugodi{wa tradicija, na osnovu ve} pomenutih arheolo{kih i lingvisti~kih pokazateqa. Grad Salines Konstantina Porfirogenita bio je najseverniji „naseqeni grad“ Srbije koji se navodi u „Spisu o narodima“. Ime Soli ozna~avalo je i grad i ù- pu, a potom se naziv pro{irio na ve}u teritoriju — „zemqu“ od nekoliko ùpa u dolini Spre~e i wenih pritoka. Zna~ewe ovog imena i wegovo teritorijalno {irewe sigurno su bili jasna indicija savremenicima da se u ovoj oblasti proizvodi so. Osim glavnih slanih izvora u Dowoj i Gorwoj Tuzli, postojala su i druga vrela odakle se „varila so“, ali su verovatno bili toliko malih proizvodnih mogu}nosti da nisu na{la svoje mesto u sa~uvanim dokumentima. Tako se pomiwe vrelo kod Hana [ibo{ice, oko 20 km severno od Gorwe Tuzle, koje je davalo od jednog do pet kilograma soli po hektolitru slane vode.195 Prema navodima A. Hanxi}a, osmanske vlasti su poku{avale da uspostave proizvodwu soli gde god su postojali slani izvori, te su neko vreme iskori{}avali slane izvore u nahiji Visori. Solane na drva postavqene su u selima Navijoci (Nahvioci) i Lukavica, gde i danas postoje slani izvori ja~ine 10% natrijum-hlorida.196 V. Klai} je zapisao da se kod Dowe Tuzle na tri mesta „vari so“ zvana „{apuqa“, a da je kod sela Drijen~a bio slanik, tada ve} zatrpan. Tako|e pomiwe i slana vrela u selu Slatini kod Grada~ca, kao i da „sela Dragunja i Majevica imaju kiselu vodu i ’kamenu sol‘, ali se nesmije vaditi“.197

192 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 178–192. 193 Archiv der Grafen Zay, Slovakisches Staatsarchiv, Pressburg, Littera D, Nr.49/a. Ovaj arhivski podatak dugujemo qubaznosti Pala Engela. 194 Toponim „Tuzla“ zabele`en je i na bugarskoj crnomorskoj obali, na mestima gde su u osmansko doba postojale solane, od kojih su najzna~ajnije bile one u Anhijalu (dan. Pomorie). — E. Grozdanova, Salt Production along the West Coast of the Black Sea, Archiv orientalni, Praha 2001, 165–172. Pored wih, jedna Tuzla — veliko brodogradili- {te i luka, nalazi se u blizini Istambula, druga na jugozapadnoj obali Male Azije. 195 Rikert, Slana vrela u Bosni i Hercegovini — dodatak ~lanku L. Thalloczy, Ozna- ~enju imena „Bosna“, GZM I (1889) 11–12. 196 A. Hand`i}, Tuzla, 226–227. 197 V. Klai}, Bosna. Zemljopis, 37–38, 172. 328 Severna Bosna 13–16. vek

U sumarnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1468/69, ta~nije u naknad- nim bele{kama iz 1474. i 1477. godine, Tuzla se naziva Agaü Tuzla, {to zna~i „Drvena solana“. Prema mi{qewu A. Hanxi}a, to se odnosi na Do- wu Tuzlu, gde su bili zna~ajniji izvori slane vode, nasuprot Gorwoj ili Yukari Tuzla. U istom izvoru se navodi: „Mukata drva za Tuzlu u okolini Zvornika — prihod 3.632 (ak~e) — Tuzla je carskom naredbom postala timar i sa selima Hodesi} i Pav{anica (u nahiji Sarajevo) koja su u ruci Vuka dati su [irmerdu, uz obavezu da ide u rat, pisano 2. zi-l-hixeta 878. godine (20.04.1474).“ Istovremeno, u opticaju su bili i arapsko-persij- ski nazivi za oba naseqa i solane — Memleha-iüobi Memleha-i diraht, kao i Memlehateyn („Dve Tuzle“). U popisu Smederevskog sanxaka iz 1476/77. godine pomiwu se „vlasi sela Drametina koje je u blizini Drvne solane u kadiluku Srebrenica“.Dowa Tuzla je 1474. data u timar, ali je upisana u mukate Zvornika, {to posredno govori o dr`avnim prihodima od proizvodwe soli. Upravo zbog toga je ovo naseqe ve} 1477. upisano u carske hasove, sa oko 100 ku}a. Gorwa — Yukari Tuzla prvi put se pomiwe 1479, kada je napla}ena xizja od 15 ku}a. Ovo naseqe je, dakle, bilo mawe od Dowe Tu- zle, sa tako|e mawom proizvodwom soli. Godi{wi zakup prihoda Dowe Tuzle bio je 20.000 ak~i, od ~ega 10.000 od proizvedene soli, dok je ta suma za Gorwu Tuzlu bila mnogo mawa — ukupni zakup 5.400 ak~i, a 2.300 ak~i od soli. S vremenom su se, ipak, skoro izjedna~ili prihodi od solana.198 U najranije sa~uvanom sumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1519. godine, popisane su i nahije Dowa i Gorwa Tuzla, s tim da se ne pomiwu istoimena naseqa — varo{i. U carski has su, izme|u ostalih, upisana sela Tu{aw u nahiji Dowa Tuzla, i selo Dvori{te s trgom (pazarom) i crkvom u nahiji Gorwa Tuzla. Relativno skromni prihodi svedo~e, prema mi{qewu A. Hanxi}a, i o niskom stepenu proizvodwe soli.199 Razlog tome svakako treba tra`iti i u ~iwenici da je deo stanovni{tva, verovatno i deo stru~ne radne snage, kao {to su solari, izbegao ispred osmanske vojske, i da je bio potreban odre|eni period stabilizacije politi~kih i ekonomskih prilika da bi se proces proizvodwe obnovio. Iz ne{to ranijeg perioda, ta~nije 1488–1491, na osnovu popisa prikupqene xizje u „vilajetu rudnika Tuzle“, wima je pripadalo najmawe 330 doma}instava, koja su svojim raznovrsnim radnim obavezama omogu}avala proizvodwu soli.200

198 A. Handì}, nav. delo, 29, 32, 166–168, 189–190. 199 U svojim ranijim radovima — Bosanske solane u XV i XVI vijeku, ^lanci i gra|a III (1959) 70 i Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 175, Hanxi} je ime sela Dvori- {te ~itao kao Izvori{te, dovode}i ga u vezu sa izvorima slane vode. U objavqenom prevodu deftera — identifikuje ga kao selo Dvori{te. — A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 88. 200 A. Handì}, Tuzla, 168, 189; O. L. Barkan, 894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsi- lat›na ait Muhasebe bolanüolar›, 58; N. Todorov — A. Velkov, Situation demographique de la Peninsule balkanique, 259. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 329

U sumarnom popisu istog sanxaka iz 1533. godine stvarni zbir prihoda Gorwe Tuzle bio je, prema rezultatima A. Hanxi}a, 76.882 ak~e, dok je sumarno upisan prihod od 119.682 ak~e. Javqa se, dakle, razlika u visini od 32.800 ak~i. Ista pojava zabeleèna je i u slu~aju Dowe Tuzle, gde je stvarni zbir prihoda bio 95.025 ak~i, a upisano je 117.350 ak~i, pa bi razlika iznosila 22.325 ak~i. U oba slu~aja, ukupan iznos razlike prihoda bio je 55.125 ak~i, {to je Hanxi} protuma~io kao prihod od proizvodwe soli koja ovom prilikom nije posebno ozna~ena, a mogla je da bude zabele- èna u detaqnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1533. godine, koji nije prona|en.201 U prilog takvoj mogu}nosti i pribli`nom iznosu prihoda od proizvodwe soli 1533. godine, govori tekst najranije zakonske regulative o proizvodwi soli u obema Tuzlama. Ona je sadràna u kanunu kojim zapo~iwe op{irni popis Zvorni~kog sanxaka iz 1548. godine. Tu se poziva na „raniji carski defter“ — iz 1533. godine. Zbog wegovog zna~aja za ovu problematiku, donosimo ga u celini, u prevodu A. Hanxi}a:

„U ranijem carskom defteru zapisano je da se od ‘Gornje solane’ svake sedmice jednodnevna koli~ina ~iste vode uzima za dràvnu blagajnu, a od ostalih {est dana (dobivene) vode upisan je dràvnoj blagajni prihod u novcu po 95 ak~i za svaki dan. Iod‘Donje solane’ je tako|e prihod od jednodnevne koli~ine ~iste (vode) u sedmici uziman za dràvnu blagajnu, a od ostalih {est dana u sedmici upisan je dràvnoj blagajni prihod u novcu po 75 ak~i dnevno. Ali, na temelju prora~una emina pokazalo se da u Gornjoj solani prihod od jednog dana u sedmici, koji je zadràn za dràvnu blagajnu iznosi 280 ak~i, a od ostalih {est radni~kih dana u sedmici po 140 ak~i dnevno. U Donjoj solani jednodnevni prihod u sedmici koji je zadràvan za dràvnu blagajnu iznosi po 336 ak~i dnevno, a prihod dr- àvnoj blagajni od dijela radnika (solara), tj. od ostalih {est dana u sedmici iznosi po 168 ak~i dnevno. O prihodima obadvije solane napravljen je godi{nji prora- ~un. Kako je prema ranijem carskom defteru cjelokupan godi{nji prihod od obadvije solane upisan na iznos od 61.397 ak~i, i kako na temelju sada{njeg finansi- skog pregleda godi{nji prihod dràvnoj blagajni iznosi 129.856 ak~i ({to je) za 68.461 ak~i vi{e nego je upisano u ranijem carskom defteru, i kako je zbog toga izvr{eno provjeravanje i kontrola — postalo je jasno slijede}e: Ranije je bio slab promet solju, pa raja i radnici nisu bili u mogu}nosti da izvr{e {to je potrebno, te su mnogi dani morali ostati neiskori{}eni. Od radnika i raje/sudionika uzimao se za dràvnu blagajnu ubiljeèni iznos u novcu i za neiskori- {}ene dane, pa su mnogi osiroma{ili, a mnogi su morali ostaviti i svoje domove. Za- tim, za vrijeme rata sa Venecijom, kada se ose}ala oskudica i potra`nja soli bila velika, tada{nji emini sa carskim beratom spomenutih solana — Mehmed i Isa — shva- tili su op}u korist za dràvnu blagajnu i uz pristanak i odobrenje iskusnih ljudi (stru~njaka), radnika i raje-sudionika spomenutih kasaba zaklju~ili su slijede}e:

201 A. Hand`i}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 175. 330 Severna Bosna 13–16. vek

Prihod od {est dana u sedmici koji se napla}ivao u novcu neka se uzme za carsku blagajnu ~ist prihod od tri dana, a s prihodom od (preostala) tri dana, {to ~i- ni drugu polovinu, neka raspolaù sami radnici. Drvo potrebno za (proizvodnju) soli u ~etiri dana, koja pripadaju carskoj blagajni, pribavlja}e emini i muba{iri koliko bude potrebno, a {to poslije toga preostane neka uzmu radnici. Kada se so proizvede, neka se prvo prodaje dràvna so, a poslije toga neka radnici prodaju svoju so. Na taj na~in ne}e biti neiskori{}enih dana. Na{lo se da je dràvi u~injena op}a korist time {to su emini i muba{iri zadràli za carsku blagajnu prihode od ~e- tiri dana. Raja carskog hasa, koja je donosila drva za potrebe spomenutih solana, bila je u starom carskom defteru za svoju slu`bu u pogledu drva oslobo|ena od avariz-i divanije i salarije. Spomenuta raja carskog hasa du`na je da uz pla}u donosi drva i radnicima. Zbog toga {to je od avariza oslobo|ena, a po{to su i radnici oslobo|eni, traì}e se jedna koli~ina prihoda za dràvnu blagajnu i od ona tri dana koji pripadaju radnicima. Ustanovilo se da neki dani od onih koji pripadaju radnicima jo{ od ranije zave{tani (uvakufljeni) slu`benicima dviju dàmija i za druge potrebe. Slu`benici, mutevelije i raja sastali su se i zaklju~ili slijede}e: Mi oskudije- vamo u drvima zbog toga {to su emini i muba{iri uzimali drvo potrebno za (proizvodnju) soli u ~etiri dràvna dana. Kako se prvo prodavala dràvna so, to je mnoga na{a ostala neprodana. Zbog toga {to se na{e potrebe nisu mogle zadovoljiti, mnogi su dani ostali neiskori{}eni. Jasno je opet da }e uvijek seoska raja, koja je oslobo|ena od avariz-i divanije, za na{ novac pomagati (proizvodnju) dono{e- njem drva, pa smo zato prihvatili da od svakog dana Donje Solane dobrovoljno i sa zadovoljstvom dadnemo eminima i muba{irima za carsku blagajnu po dva sepeta soli, a od Gornje solane od svakog dana po ~etiri ~abra vode. Obra~unato je da dva sepeta soli po 20 ak~i i ~etiri ~abra vode po 24 ak~e daju godi{nji prihod carskoj blagajni u iznosu od 50.700 ak~i. Kada je o spomenutom pitanju carskom prijestolju upu}en op{iran izvje{taj, i po{to }e carskoj miriji na opisani na~in biti korisnije, te budu}i da je (stigla) carska zapovijed da se op{irno unese u novi carski defter — to je tako i upisano.“202 Ovakvi propisi se uklapaju u op{te zakonske okvire koji su odre|i- vali proizvodwu, promet i konzumaciju soli u Osmanskom carstvu, gde su rudnici soli i slani izvori smatrani dràvnom svojinom.203 I najraniji kanuni za podru~je Balkana reguli{u ovu problematiku. U odredbi Meh- meda II o soli u zapadnoj Rumeliji, okvirno datiranoj u vreme „posle prole}a 1463. godine“ poimence se navode naseqa, koja su mogla da budu centri odre|enih oblasti {to su u prometu soli ~inile jednu upravnu celinu. U pitawu su slede}a naseqa: Te{aw ‰Techandj — transkr. N. BŠ, Jele~, „Vuk“ (Pri{tina i Vu~itrn), Zve~an, Prizren, Altuneli, Janina („Zago- ra“), „Demurdjibazar“, „Kalkandelen“, Ki~evo, Ohrid, Grebena, Premeti, Kastorija, Florina, Manastir (Bitoq), Prilep i Veles. Prire|iva~ ovog

202 A. Handì}, nav. delo, 173–174. 203 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 59–62. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 331 dokumenta, N. Beldi~anu, ogradio se u vezi sa identifikacijom prvopome- nutog naseqa, navode}i da se i wemu ~ini kako se i sam pisar dvoumio, i stoga predlaè da se ime transkribuje kao Te{aw — grad koji i danas postoji u Bosni.204 Smatramo, me|utim, da postoji preciznija identifikacija — selo Tu{aw, sli~ne ortografije, bilo je najblià periferija kasabe Dowe Tuzle, gde su se nalazile solane. Ovo selo se prvi put pomiwe u sumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka 1519, kao deo carskog hasa u okviru nahije Dowe Tuzle.205 Osmansko carstvo je, poput drugih dràva — Venecije i Ugarske, nastojalo da stavi pod kontrolu proizvodwu, promet i prihode od soli. Po- danici sultana su mogli da kupuju so samo u odre|enim mestima, pod nadzorom osmanskih vlasti. U drugom dokumentu koji se ti~e solana u oblasti Soluna, nare|uje se da se spre~ava distribucija soli iz drugih oblasti i da se karavani upu}eni ka wima spre~e u odlasku.206 U ~etiri kadiluka na Peloponezu (Kalamata, Argos, Arkadija i Mistra) bilo je dozvo- qeno da se koristi strana so, ali tek po{to se utvrdi da nema dovoqno carske soli. Ukoliko bi se stanovnici pomenutih oblasti uhvatili da prodaju stranu so, sledila je nov~ana kazna.207 Interesantnim se ~ini jedan zapis iz 1571. godine, na rukopisu manastira Pive u kome se opisuje takva glad da „od Soluna sol voàhu te menahu za ìto, merom koliko ì- ta, tolko i sol, i ne hteahu primati sol za ìto“.208

ORGANIZACIJA UPRAVE I PROIZVODWE U SOLANAMA

Iz teksta citiranog kanuna o tuzlanskim solanama mogu}e je izvesti odre|ene zakqu~ke o organizaciji administracije u solanama i wihovoj proizvodwi, koja se, kako se to jasno isti~e, promenila u periodu izme|u 1533. i 1548. godine. Tome je, pored nerentabilnosti zakupa i „slabog prometa soqu“, mogao zna~ajno da doprinese i rat, izri~ito pomenut u tekstu. Re~ je o osmansko-mleta~kom sukobu 1537–1540, u kome su Turci 1538. godi-

204 N. Beldiceanu, Les actes des premiers sultans conserve dans les manuscrits turcs de la Bibliotheque Nationale a Paris I — Actes de Mehmed II et de Bayezid II du Ms. fonds turc ancien 39, Ecole pratiques des Hautes Etudes VIe section, Paris — La Haye 1960, dok. br. 24, str. 96–97. 205 A. Handì}, Tuzla, 277–278; isti, Dva prva popisa, 27. 206 I. Boì}, Dubrovnik i Turska, 25–26; N. Beldiceanu, Les actes, br. 25, str. 97–98. 207 J. Ch. Alexander, Toward a History of Post–Byzantine Greece: The Ottoman Ka- nunpames for the Greek Lands circa 1500 — circa 1600, Athens 1985, 354. 208 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 698. 209 G. Stanojevi}, Dalmacija i Crnogorsko primorje u vrijeme mleta~ko–turskog rata 1537–1539. godine, IG 3–4 (1960) 87–111. 332 Severna Bosna 13–16. vek ne privremeno izgubili grad Novi sa solanama. Proizvodwa soli u Grbqu je obustavqena, a trgovina soqu preko Gabele je bila ometana.209 Ovakve prilike dovele su do nedostatka i „velike potra`we soli“, a to se nesumwivo odrazilo i na skok cena ove ìvotne namirnice.210 Hanxi} smatra da se ova nesta{ica jednim delom premostila i uvozom morske soli iz Ob- rovca, osvojenog 1537, o ~emu bi govorila odredba iz op{irnog popisa Zvorni~kog sanxaka iz 1548, gde su stanovnici nekih sela nahije Visori bili zaduèni da ~uvaju put kojim se so iz obrova~ke „memlehe“ nosila u skelu u Br~kom, na Savi.211 U prethodnom periodu, do 1533, dràva je za sebe zadràvala jedan dan u sedmici, a ostatak od {est dana je davala u zakup pod razli~itim iznosima za solane u Dowoj i Gorwoj Tuzli. Solanama su kao dràvni slu- `benici upravqali emini, sultanovi poverenici, najodgovorniji za organizaciju, kontinuitet proizvodwe i prikupqawe dràvnih prihoda, dok je muba{ir bio osoba zaduèna za naplatu poreza.212 U tuzlanskom kanunu je skrenuta pa`wa i na probleme koji su se od- nosili na nabavku drva, raspored radnih dana i prodaju soli. Novom organizacijom poslovawa, uspostavqenom do 1548, dràvi je pripadao prihod od 4 dana, a preostala tri s wihovim prihodima su prepu{tena radnicima — solarima, i to je bila wihova nadoknada za rad. Emini i muba{iri su imali prvenstvo u nabavci drva za solane, kao i u prodaji soli, a osim toga dobijali su svakog dana od Dowe Tuzle dva sepeta soli od po 20 ak~i, a od Gorwe Tuzle — ~etiri ~abra slane vode po 24 ak~e. Ukupni prihodi dr- àvne blagajne su porasli na oko 130.000 ak~i.213 Sli~no rudarima, solari su uìvali odre|ene poreske povlastice u zamenu za vr{ewe wihove slu`be. Uobi~ajeno je bilo da budu oslobo|eni vanrednih nameta (avariz-i divaniye i tekalif-i orfiye), kao i da zanimawa budu nasledna u okviru jedne porodice. Ova ~iwenica je bila od zna~aja, zbog preno{ewa stru~nog znawa s jedne na drugu generaciju. U nekim oblastima, radnici su dobijali i deo proizvedene soli, koji se kretao od 1/10 do 1/3. Raja koja je bila obavezna da snabdeva tuzlanske solane drvnom gra- |om, tako|e je bila oslobo|ena avariza, ali i salarije. U bugarskim crnomorskim solanama javqaju se i arabaxije (arabaci), zaduèni da prevoze so kolima.214

210 A. Hand`i}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 177. 211 Isti, Uvoz soli u Bosnu u XVI vijeku, POF X–XI (1960–61) 144. 212 N. Beldiceanu, Les actes, 162, 165. 213 A. Hand`i}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 178–179. 214 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 62; E. Grozda- nova, Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps, 114–115; ista, Salt Producti- on, 166–169. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 333

NA^INI PROIZVODWE SOLI U TUZLANSKIM SOLANAMA

Uprkos relativno oskudnom izvornom materijalu, mogu}e je utvrditi i rekonstruisati metode dobijawa soli u tuzlanskoj oblasti i to na osnovu nekoliko sa~uvanih opisa i komparacijom sa sli~nim postupcima koji se odnose na proces prerade slane vode u drugim oblastima. Jo{ jednu indiciju pru`aju razli~iti nazivi kojima su imenovana naseqa — solane Dowa i Gorwa Tuzla, kao „Solana na pru}e“ i „Solana na drva“.

1. ISKUVAVAWE SLANE VODE U PLITKIM GVOZDENIM SUDOVIMA — Ovakvu metodu za dobijawe tuzlanske soli najranije je zabeleìo Atana- sije \or|i} 1626. prilikom svog izvi|awa po Bosni. On navodi da se ova- kvim postupkom, „comme si fa in Germania e Polonia“, dobijala finija so koja se koristila u ishrani qudi.215 Georgius Agrikola (1556) detaqno opisuje ovakav na~in proizvodwe soli, i kao primer navodi slane izvore u Haleu, u Saksoniji. Osim toga, isti autor navodi da je mogu}e tako postupa- ti i u preradi komadi}a koji otpadaju prilikom se~ewa kamene soli. Ono {to je interesantno u ovom spisu jeste shvatawe da crnkasta boja dobijene soli poti~e od slame koja gori ispod plitkih gvozdenih posuda. Ove posude se mewaju svakih pola godine, a kao sredstva za brè kuvawe i kristaliza- ciju soli pomiwe krv gove~eta i pivo.216 Opis istog na~ina dobijawa soli sa~uvan je u Pregledu starina bosanske provincije Filipa Lastri}a iz 1762, koji kaè: … u Gornjim i Donjim Solima i na drugim mjestima nalaze se bunari koji daju obilnu slanu vodu, {to se sjaji zelenoù}kastom bojom. Kad je prokuhaju na vje{ta~ki na~in, daje tako bijelu sol, da je nikad ne bi razlikovao od bijelog {e- }era da je ne okusi{; takve soli ima na mnogo mjesta. Mnogi su povjerovali da ima mjesta gdje bi se mogli otvoriti rudnici kamene soli, aistotakoisumporairazli~i- tih kovina, ali politika… onih koji vladaju, nalaze da se o tom potpuno {uti…217 U jednom opisu Bosne neposredno posle austrougarske okupacije (1879), zabe- leèno je da je Dowa Tuzla gradi} od 6.000 stanovnika i da godi{we proizvodi 7.000 centnera soli za kuvawe. „Weno dobijawe je krajwe jednostavno — iz bunara koji su duboki dva klaftera, sipa se voda u plitke èlezne sudove, koji su 1 metar u pre~niku {iroki, a zatim se ti sudovi greju, sve dok se ne formira sloj soli od ½ do 2 cola.“218 Klafter (Klafter) je nema~ka

215 Relatione data all’ Imperatore dal Sign. Athanasio Georgiceo del viagio fatto in Bosna l’anno 1626,u:M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, 124; ]. Truhelka, Ne{to o bosanskim solanama, GZM 12 (1900) 579. 216 Georgius Agricola, De re metallica, Transl. from the first latin edition of 1556, by H. C. Hoover — L. H. Hoover, Dover Publication Inc., New York 1950, 551. 217 F. Lastri}, Pregled starina bosanske provincije, Sarajevo 1977, 157. 218 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — das Land und sein Bewohner, 80. 334 Severna Bosna 13–16. vek mera, u ovom slu~aju, za du`inu — hvat, se`aw koji je u ovo vreme ozna~avao veli~inu od oko 1,9 m. Slani bunari bili su, dakle, duboki oko 3,8 m. Col (Zoll) je stara antropolo{ka mera — palac, a be~ki col je imao vrednost od 2,6 cm.219 Nakon uspostavqana austrougarske vlasti, ve} 1883. otvorene su nove bu{otine za slane izvore na znatno ve}im dubinama — od 158 do ~ak 379 m, ali je salinitet vode, prema tome i koli~ina proizvedene soli, bio krajwe promenqiv, pa su neke bu{otine morale da budu napu{tene.220

2. SIPAWE SLANE VODE U JA- ME GDE SU ZAPAQENE LOMAÊ OD KRUPNIH TRUPACA I GRAWA — Po- menuti A. \or|i} opisuje jame du- bine do dve visine ~oveka, u koje se u sredini naslaù klade i pru}e, kao piramida. Kada se zapali loma- ~a, slana voda se sipa preko we, s tim da se pazi da se àr ne ugasi. So se kristalizovala na zidovima jama i na grawu, a kao naro~ito pogodan materijal za ovu metodu Agrikola preporu~uje hrast i lesku. Me|u- tim, kako je ova so zapravo pome{a- na s ugqem, te izrazito crne boje, ona se nije upotrebqavala za qudsku ishranu, ve} samo za prehranu stoke. Opis proizvodwe soli u Tu- zli sa~uvan je, gotovo uzgred, u medicinskom spisu Amatusa Luzita- nusa (Amatus Lusitanus), u VI kwizi „Curationum medicinalium Centuriae septem“. Ovaj portugalski Jevrejin je, u svom lutawu Evropom, obavqao G. Agrikola, Bunari sa slanom vodom, lekarski posao i u Dubrovniku 1556. 1556/57, kada mu se za pomo} obratio novqanski emin. Wegova boqka je bio „~ir na bubregu“ (ulcus ab abscessu renum) i svi dotada{wi lekovi nisu mu pomogli. Amatus mu je preporu~io da pije tuzlansku termalnu vodu, ali pome{anu sa slatkom, budu}i da je ova bila previ{e slana. Nakon mesec dana ovakve terapije, emin je potpuno ozdravio, a taj slu~aj je opi-

219 M. Vlajinac, Re~nik, III,45;IV, 688. 220 Rikert, Slana vrela, 12. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 335 san pod brojem 94 u pomenutom spisu. Amatus o Tuzli navodi da u woj postoji bunar ~ija voda isparava ru`nim, neprijatnim mirisom, i veoma je slanog ukusa. Okolni stanovnici tu vodu laganim isparavanjem, pri laganoj va- tri, pretvaraju u sol. Tim na~inom se dobiva sol, no to se radi u manjoj mjeri. Ve- }inom se pak sluè drvima iz obli`nje {ume, koja vje{to naslaù na hrpu i onda zapale, sol dobiju na taj na~in {to se jaka vatra s tom vodom samo natapa, ali se ne gasi. Po{to se sva drva pretvore u èravicu, tek tada se obilnom koli~inom vode vatra gasi a èravica se naglo pretvara u pepeo i to je onda sol tih krajeva, i druge soli nema. Ostaje joj dodu{e pepeljasta boja i neugodan miris, a i okus joj je zbog vode neugodan.221

3. SIPAWE SLANE VODE PREKO REDOVA SITA — PLETERA OD PRU]A — Ovu metodu pomiwe Truhelka, kao „primitivni postupak“, koji se sastoji od nalivawa slane vode preko nekoliko naslaganih sita od pletenog pru- }a.222 Mogu}e je da se na ovakav na~in proizvodwe odnosio naziv Memleh-i üob —„solana na pru}e“, kako se 1474–1479. ozna~avala solana u Dowoj Tu- zli. Usavr{enija metoda koji se jo{ krajem 20. veka primewivala u Bad Kezenu na reci Sali (Bad Kosen an der Saale) podrazumevala je podizawe visokog zida od pletera, sa~iwenog od grawa trwine i gloga, poduprtog gredama, tako da se slana voda polako slivala i so se kristalizovala na suncu i vazduhu, uz veoma mali utro{ak dodatne drvne gra|e. Takav postupak je zabele`en {irom Nema~ke, u Bad Zacufelnu, Bad Zulci, Bad Zalcel- menu i u drugim mestima.223

PROCENE OBIMA PROIZVODWE I DISTRIBUCIJE TUZLANSKIH SOLANA

Izvorna gra|a ne dopu{ta ni{ta osim krajwe uslovne i okvirne procene koli~ine dobijene soli iz slanih izvora u tuzlanskoj oblasti. Na

221 R. Jeremi} — J. Tadi}, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II, Beograd 1939, 91–124; isti, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika III, Beograd 1940, 5, 150, 151; E. Rosenzweig, Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlanskih izvora, Zbornik radova Rrvog kongresa za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Sara- jevo,1–3.oktobar 1970, Nau~no dru{tvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije 1955–1970, Sarajevo 1970, 103–105; digitalizovano izdawe: Gallica, Bibliotheque Natio- nale de France: http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM–53231 (29. 08. 2005). Biografija Amatisa Lusitanusa—Juan Rodrigo de Castel Branco (1511–1558) vid. Jewish Encyclopedia: http://www.jewishencyclopedia.com/view_fiendly.jsp?artid=577&let- ter=J (29. 05. 2005). 222 ]. Truhelka, Ne{to o bosanskim solanama, 580. 223 A. Handì}, Bosanske solane, 72–73; H. Kuster, Geschichte der Landschaft in Mit- teleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegenwart, Verlag C. F. Beck, Munchen 1999, 267–268. 336 Severna Bosna 13–16. vek osnovu podataka iz vremena austrougarskih vlasti pokazuje se da je salinitet ovih vrela tako|e bio podloàn velikim promenama, sigurno u skladu sa geoklimatskim uslovima u pojedinim istorijskim periodima. Tako je 1883. godine procenat natrijum-hlorida u slanim bu{otinama u centru Gorwe Tuzle od po~etnih 24 kg na 100 litara vode, za nekoliko godina opao na „prvobitnu“ slano}u od samo 13 kg po hektolitru. U istom nasequ je otvoreno jo{ pet bu{otina koje su, prose~no, davale 20 kg/100 l, ali s veoma malim protokom slane vode od 6.000 l na dan, tj. 250 l u jednom satu.224 Hanxi}, najboqi poznavalac ove teritorije u osmanskom periodu, u poku{aju da proceni koli~inu proizvedene soli, polazi od visine godi- {wih prihoda solana. Oni su 1548, prema podacima iz kanuna, iznosili 129.569 ak~i, a ista suma je upisana i u op{irnom defteru iz 1604. godine. U jednoj tu`bi muslimana i hri{}anske raje obe kasabe iz 1786. pomiwe se prihod od obe solane od oko 148.600 ak~i. Na osnovu podataka o prihodima, autor iznosi zakqu~ak „da je proces proizvodnje soli bio ustaljen od 1548. do 1786, a gotovo je izvjesno da se nije mijenjao ni do 1875“. To se mo- `da moè prihvatiti u pogledu na~ina dobijawa kristalizovane soli, ali ne moè da se uvaì po pitawu prihoda, jer se vrednost ak~e drasti~no mewala. Hanxi} smatra da se kao prose~na godi{wa vrednost moè uzeti koli~ina od oko 470.000 oka, odnosno oko 600 tona soli. To je bilo daleko ispod proizvodwe primorskih slanica: Novog — oko 2.000 tona, Grbqa — oko 1.400 i Poqice oko 1.000 tona.225 Francuski diplomata s po~etka 19. veka, [omet de Fose, zabeleìo je veliku razliku u ceni izme|u soli dobijene kuvawem u velikim kotlo- vima, koja je bila „najboqeg kvaliteta“ i ko{tala je 20 para po oki, i one koja se dobijala na loma~i — crne boje i lo{eg ukusa, ali pristupa~na raji po ceni od {est para po oki.226 Na osnovu prethodno analizirane zakonske regulative koja se odnosi na proizvodwu, promet i konzumaciju soli u Osmanskom carstvu, jasno proizilazi da se dràva u najve}oj meri starala o kontinuiranom procesu proizvodwe i snabdevawu trì{ta po ta~no odre|enim oblastima. To zna- ~i da su i tuzlanske solane bile centar jedne takve regije, gde su imale ekskluzivno pravo distribucije soli. Drugi problem se odnosi na utvr- |ivawe obima ove teritorije, ali, smatramo da neke indicije ipak postoje. Osim neposrednog geografskog okruèwa doline Spre~e i okolnih pobr|a i planina –Majevice, Ozrena i Kowuha, s wihovom sto~arskom proizvodwom, tuzlanske solane su mogle da snabdevaju i ne{to {ire podru~je. U jednom dokumentu tuzlanske |umrukane iz oktobra 1856. godine,

224 Rikert, Slana vrela, 12. 225 A. Hand`i}, Bosanske solane, 81–100. 226 M. [ami}, Francuski putnici u Bosni na pragu XIX stolje}a, Sarajevo 1966, 224–225. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 337 upisano je da je tog meseca 119 tovara tuzlanske soli bilo izvezeno u Vi- {egradski, Pribojski, Novovaro{ki i Novopazarski kadiluk. Bosanske kirixije su prevezle so do skele Mokra gora, a odatle je su je preuzele druge kirixije. Hanxi} procewuje da je godi{wi izvoz mogao da bude 142.800 oka, ra~unaju}i u jedan tovar 100 oka.227 Na osnovu ovog usamqenog podatka nije mogu}e preciznije odrediti do kojih podru~ja je stizala tuzlan- ska so, {to je zavisilo ne samo od nivoa proizvodwe, ve} i od politi~ko-ekonomskih prilika u regionu.

TUZLANSKE SONE MERE

Mere za morsku so pripadale su sistemu {upqih mera kojima se me- rila zapremina razli~itih te~nosti i suvih materija. Istom merom su se odmeravale razli~ite teìne, jer je so varirala od prirode same materije i wene specifi~ne teìne, na~ina slegawa, vla`nosti, na~ina usipawa u sudove i metode merewa. U trgovima solskim — Drijeva, Dubrovnik, Kotor i Sv. Sr|, koji su bili centri distribucije morske soli za srpske oblasti, postojale su razli~ite lokalne mere za so. Kao osnovna mera izdvaja se kabao ili spud,a latinski i italijanski modius, moggio, mozzo. Metrolo{ki najzna~ajniji su wihovi odnosi prema mleta~kim sonim merama, od kojih modij za so te- ì 922,8 litara, star (staio) — 76,9 l. Dubrova~ki modij za so zapremao je, po~etkom 15. veka, 55,36 l, sli~no kotorskom i modiju Sv. Sr|a, dok je dri- jevski bio dosta ve}i — 83,05 l, {to se pribliàva vrednosti mleta~kog stara za ìto od 83,31 l.228 Sone mere Osmanskog carstva po~ivale su na oki od 400 dirhema (= 1,2828 kg), a veoma rano se pomiwe i muzur (muzur, od ital. misura — najop- {tije zna~ewe „merica“), koji je sadràvao razli~it broj oka. Kako se so kopnenim putem transportovala {irom Balkanskog poluostrva, nailazi se i na meru pod nazivom tovar. Tovar (tur. yuk, himl) je bio jedna od najvi- {e kori{}enih i pritom krajwe {iroko upotrebqavanih mera, po~ev od wenog najop{tijeg zna~ewa bilo kakvog zave`qaja koji prenose tovarne ìvotiwe. Me|utim, u slu~aju skupocene robe, kao {to su svila, pamuk i biber, strogo su propisani na~ini i veli~ina wihovog pakovawa, ~esto s precizno odre|enim dimenzijama vre}a. Na~in da se utvrdi veli~ina tovara jeste prema vrsti, ta~nije vrednosti robe koja ga ~ini i visine carine koja se na tu robu pla}a. Osim toga, optere}ewe tovarnih ìvotiwa koje su je prenosile bilo je razli~ito — u osmanskom sistemu mera, uzimalo se

227 A. Handì}, Bosanske solane, 83. 228 S. ]irkovi}, Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, 41–64; Mere i tegovi, LSSV, 392– 396 (S. ]irkovi}). 338 Severna Bosna 13–16. vek da je kowski tovar bio oko 100 oka — 128 kg, tovar mazge oko 162 kg, a kami- le — oko 243 kg.229 U dokumentu iz vremena Mehmeda II nare|uje se da se u solanama So- luna za jednu aspru prodaje 1.200 dirhema (tri oke) soli, i da se pri mere- wu koristi „stara mera muzur“ koja je tada imala vrednost od 15 aspri. Iz toga proizlazi da je solunski muzur imao 45 oka i da je teìo 57,726 kg.230 Krajem marta 1490. godine u dokumentu kojim je Mustafa-beg regulisao prodaju soli u Dubrovniku, Novom, Slanom, Kleku i Risnu, odre|ena je i cena jednog spuda soli od 13 aspri.231 Potom je sredinom juna 1493. novski kadija Hasan odredio da jedan muzur soli ima 120 mleta~kih (velikih) libri i da se prodaje po 13 aspri.232 Na osnovu ova dva dokumenta vidi se da je lokalna mera spud ukqu~ena u osmanski merni sistem kao muzur,ito preko mleta~ke mere. Novqanski muzur je imao teìnu od 120 h 0,477 kg = 57,24 kg = 44,6 oka, {to je pribli`no solunskom muzuru. U kanunu za solane na Peloponezu iz vremena Sulejmana Zakonodavca navodi se da „solari koji skupqaju (lopatama) so na Peloponezu uzimaju 1/6 sakupqene soli za sebe, a ostatak pripada dràvi. A jedan muzur soli je 12.000 dirhema, a svaki muzur vredi 10 ak~i.“233 U kanunu za tuzlanske solane iz 1548. godine pomiwu se jo{ dve mere — ~abar, ~ija je vrednost 24 ak~e, i sepet od 20 ak~i. U sredwovekovnoj Srbiji ~abar je bio mera za vino, ~ija je mawa jedinica bila vedro, i to 4 „vedre zvon~aste“ ~ine jedan ~abar.234 M. Vlajinac, me|utim, prikazuje ~abar ne samo kao meru za te~nost, ve} i kao meru za sitne (~vrste) stvari — ìto, kre~, stajsko |ubrivo i so. Oko polovine 18. veka u Dubrovniku, imenom ~abar u narodu se nazivala mera za stajsko |ubre, koja je imala 5 gradskih uboraka, odnosno 83,25 l. Krajem istog veka jedan rije~ki ~abar soli imao je teìnu od 60 kg.235 U kanun-nami za Zvorni~ki sanxak iz iste 1548. godine na po~etku teksta se odre|uju mere koje vaè na wegovoj teritoriji. Tovar su ~inile 4 kile merene p{enice „sredweg kvaliteta“ od po 33 oke, tako da je u jednom tovaru bilo ukupno 132 oke, odnosno 169,33 kg. U tekstu kanuna o baxu —

229 W. Hintz, Islamische Masse und Gewichte. Umgerechnet ins metrische System, Handbuch der Orientalistik, hrsgb. von B. Spuler, E. J. Brill, Leiden 1955, 13, 36; H. Inalc›k, Yuk (Himl) in the Ottoman Silk Trade, Mining, and Agriculture, u: isti, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society, Bloomington 1993 ‰= Turcica XVI (1984) 131–156Š 432–460. 230 N. Beldiceanu, Les actes, br. 25, 97. 231 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma I–2, 370. 232 G. Elezovi}, Turski spomenici 1348–1520, I, 1, SKA, Beograd 1940, 257–258. 233 J. Ch. Alexander, Postbyzantine Greece, 363. 234 St. Novakovi}, Zakonski spomenici, 704. 235 M. Vlajinac, Re~nik IV, 1008–1111; S. ]irkovi}, Merewe i mere, 148–149. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 339 carini koja se pla}a na trgu prilikom dovoèwa robe na prodaju, stoji da se od tovara soli, pirin~a, suvog gro`|a, smokava, meda, kne, boje, sapuna, ~istog masla, suve ribe i kalaja uzima 4 ak~e. Ovaj iznos se pla}ao po dolasku na trg, jer se daqe navodi: „Onaj ko donese so na trg i pazarnim danom prodaje so ~abrom daje po 4 ak~e. Ako je dao tovarski bad`, daje od onoga {to prodaje ~abrom (tj. soli) po jednu ak~u“.236 Iste odredbe o merama tovaru i ~abru soli, kao i cenama nalazi se i u kanunu za Kli{ki sanxak iz 1574.237 U kanunu za Bosanski sanxak iz 1565. godine, u prevodu zakona za trg u Sa- rajevu H. Haxibegi}a stoji: „Od soli koja se pazarnim danom prodaje ~abrom (tekne) uzimaju se 4 ak~e“.238 Identi~ni propisi vaìli su i ranije u Bosanskom sanxaku, 1530. godine, me|utim, u prevodu kanuna o sarajevskom trgu, umesto mere ~abar kojom se prodavala so, B. \ur|ev je upotrebio naziv kabao. U komentaru se navodi da je re~ o osmanskom terminu tekne, sa zna~ewem — „kabao, korito; ovdje specijalna drvena posuda za so“, naàlost, bez upu}ivawa na literatu- ru odakle je preuzeto tuma~ewe.239 Pomenuti autor je u prevodu kanuna o sarajevskom trgu iz 1539. zadrào osmanski termin tekne, kao oznaku za meru kojom se so prodavala.240 Tovar je, dakle, bio mera kojom se odre|ivala koli~ina soli pristi- gla na trg i na koju se pla}ala carina od 4 ak~e. Prilikom same prodaje, so se odmeravala mawom merom, nazivanom ~abar — tekne — kabao. Na svaki prodati ~abar/kabao soli pla}ala se jo{ po jedna ak~a. Pitawe je, naravno, koliko je ~abrova/kablova ~inilo tovar soli. U kanunu za „Solane na drva“ iz 1548. odre|eno je da svakog dana „Donje Solane“daju„po dva sepeta soli, a od Gornje Solane od svakog dana po ~etiri ~abra vode. Obra~unato je da dva sepeta soli po 20 ak~i i ~etiri ~abra vode po 24 ak~e daju godi{nji prihod carskoj blagajni u iznosu od 50.700 ak~i.“241 Sepet je turska re~ koja ozna~ava pletenu ko- {aricu, korpu ili sanduk od pru}a, koji se tovari na kowa, s obe strane po jedan.242 âbar kaomeruzavino koja se sastoji od 4medrepomiwe kanun-nama za Skadarski sanxak 1529–36.243 U Bosanskom sanxaku 1530, 1539. i 1542, kao i u Hercegova~kom i Zvorni~kom 1539. godine, ra~unalo se da 1 tovar vina ~ini 8 medri, pa bi 2 ~abra vina ~inilo 1 tovar.244 Me|utim, u Zvor-

236 Kanuni i kanun-name, 120–121 (N. Filipovi}). 237 Isto, 138 (N. Filipovi}). 238 Isto, 90–91 (H. Hadìbegi}). 239 Isto, 45, nap. 37 (B. \ur|ev). 240 Isto,67(B. \ur|ev). 241 A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 174. 242 Rje~nik JAZU, XIV, Zagreb 1953, 857; A. [kalji}, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1957, 559. 243 Kanuni i kanun-name, 181. 244 Isto, 41, 54, 65 (medra — vedro). 340 Severna Bosna 13–16. vek ni~kom sanxaku 1548. godine samo 4 medre vina ~ine 1 tovar.245 Ako se sra~unaju prihodi carske blagajne od obe solane, ona je dnevno dobijala ukupno 136 ak~i (2 × 20 + 4 × 24 ak~e). Kada se ukupna suma prihoda — 50.700 ak~i, podeli s dnevnim prihodom dobija se broj od 372,79 dana, {to zna~i da je ukupna suma zaokruèna. Iz pomenute odredbe za tuzlanske solane u prvi mah bi se moglo pretpostaviti da su 2 sepeta bila isto {to i 4 ~abra, odnosno, da su ~inili 1 tovar soli. Problem je {to ~abar slane vode nije zapreminski odgovarao jednom ~abru kristalizovane soli. Verovatno je postajala i razlika u ceni, jer bi u cenu kristalizovane soli trebalo ukqu~iti i tro{kove proizvodwe, kao {to su utro{ak drva i dnevnice radnika. Stoga bi ~abar slane vode trebalo da bude jeftiniji od sepeta kristalizovane soli. Se- pet je nesumwivo bio ve}a mera od ~abra, pa se kao polazna vrednost jednog tovara soli od 2 sepeta na samom mestu proizvodwe moè uzeti 40 ak~i. Ako se po|e od odredbe u kanun-namama da se na robu u vrednosti od 40 ak~i prilikom prodaje pla}ala 1 ak~a tro{arine, a na 1 tovar soli — 4 ak- ~e,246 onda bi vrednost tovara soli bila 160 ak~i. Slede}e pitawe bi moglo da bude kolika koli~ina soli je mogla da se kupi za ovu sumu novca. Nekoliko izvornih podataka iz vremena pre 1548. govori o cenama soli u Osmanskom carstvu. Tako se 1493. u Novom za 1 muzur od 44 oke pla- }alo 13 ak~i, {to zna~i da se za 1 ak~u dobijalo oko 3,38 oke soli. Prema tada{wem kursu ak~e, 1 dukat vredeo je 52 ak~e. U obzir svakako treba uzeti da je u pitawu prodaja soli u samom mestu proizvodwe, odnosno, bez tro{kova prevoza, kao {to je to slu~aj s ~abrovima i sepetima tuzlanske soli. U Je- drenu se 1502. pomiwe „blok soli poznat pod imenom so iz Vla{ke“. Tokom leta je wegova cena bila 1 ak~a za 1 oku (= 400 dirhema po 3,207 grama = 1,2828 kg), a zimi, „jer se topi“ — 1 ak~a za 350 ili 300 dirhema (= 1,122, odnosno 0,962 kg). U Brusi je 1502. odre|eno da se u vreme obiqa 4 oke soli prodaju za 1 ak~u, u vreme nesta{ice — 3 oke soli za ak~u, a zimi — 2 oke soli za 1 ak~u.247 U Smederevu je 1515. 1 veliki blok erdeqske soli za kola od 16 kg = 12,472 oke ko{tao 10 ak~i, tako da se za 1 ak~u dobijalo oko 1,24 oke soli. U Solnoku je ova ista koli~ina soli bila za 2 ak~e jeftinija, jer je ovaj grad bio bliì erdeqskim rudnicima, i ova razlika u ceni odràva tro{kove transporta Tisom i Dunavom do Smedereva.248

245 Isto, 117. 246 Kanuni i kanun-name, 43, 55, 66. 247 N. Beldiceanu, Recherche sur la ville ottomane au XVe siecle. Etudes et actes, Bi- bliotheque archeologique et historique de l’Institute franüaise d’archeologie d’Istanbul XXV, Paris 1973, doc. XX,247;XXI, 260. 248 J. Hovari, Transylvanian Salt, 166–167. Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 341

Lekar Amatus Luzitanus, o kome je prethodno bilo re~i, naveo je da je sultanu pripadala suma od 5 dukata dnevno od slanog bunara u Tuzli. Ovaj podatak se odnosi na godinu 1556/57, kada je Amatus radio u Dubrov- niku.249 Prema kursu ak~e iz tog perioda, 1 zlatni dukat vredeo je 50 ak~i, pa bi sultanov dnevni prihod iznosio 250 ak~i, {to je skoro duplo ve}a suma od one navedene u kanun-nami 1548.250 Navedeni primeri ti~u se razli~ite vrste soli — morske i kamene, razli~itog geografskog porekla, ali se jasno vidi da je morska so bila primetno jeftinija od kamene soli. Ako se za odnos cene i koli~ine uzme 1 ak~a = 1 oka, onda bi za tovar od 160 ak~i vrednosti moglo da se dobije 160 oka, {to je vi{e od kowskog tovara od 100–120 oka. Tovar kao mera u transportu soli javqa se u zapisnicima grada Bakra iz 1677. Naime, u wima se pomiwe odredba o bakarskim podanicima sa obavezom da „tovare“, odnosno prenose so na kowima iz Bakra do Bosiqeva ili Ozqa. Pri tome se ra~unalo da se svaki kow mora opteretiti sa 4 ba- karska stara soli, a u povratku sa 4 vagana ìta. Prema rezultatima Z. Herkova, u pitawu je zapremina od oko 160 litara i pribli`no toliko kilograma.251 To bi odgovaralo teìni od 124,72 oke, tako da bi se moglo pretpostaviti da se za 1 ak~u, na trgovima prilikom prodaje dobijalo ipak ne{to vi{e od 1 oke kristalizovane soli. Razlike u zakonskoj regulativi Mleta~ke republike, Dubrovnika, Srbije, Ugarske i Osmanskog carstva bile su skoro zanemarqive — svaka dràva je teìla da stavi pod svoju neposrednu vlast centre proizvodwe, centre uvoza i trgovinu na veliko. Sistem mera je bio raznolik, ali su- {tinski je bio odre|en vrstom soli — morska ili kamena, i vrstom transporta — qudska radna snaga i ìvotiwska (kowi, mazge, volovi). Osnovne mere, bez obzira na wihov naziv, odre|ivala je praksa — morale su da budu jednostavne za rukovawe, preno{ewe, preme{tawe tokom transporta. Ve}e jedinice su bile obra~unske, radi lak{eg trgova~kog poslovawa. U sklopu okolnih velikih proizvodnih centara — onih na obali Jadranskog mora, i onih u Erdequ i Vla{koj, slani izvori u obe Tuzle mogli su da pokrivaju relativno skromno podru~je, pre svega, neposrednu okolinu. Kako se pokazalo, so iz slane vode bilo je mogu}e proizvoditi na tri razli~ita na~ina, ~iji su opisi sa~uvani u istoriografskim izvorima.

249 E. Rosenzweig, Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlanskih izvora, 104. 250 Ô. Pamuk, Evolution of the Ottoman monetary system, 1326–1914, in : An Econo- mic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 2, 1600–1914, by S. Faroqhi, B. McGo- wan, D. Quataert and Ô. Pamuk, Cambridge University Press 1999, 955. 251 Z. Herkov, Mjere Hrvatskog primorja, 87–88. 342 Severna Bosna 13–16. vek

ROBA I NOVAC

Za predosmanski period skoro u potpunosti nedostaju izvorni podaci o trgova~koj aktivnosti na podru~ju severne Bosne, jer u prvom redu nisu sa~uvani podaci iz Dubrova~kog arhiva, dok su gradski arhivi slavonskih varo{i, s kojima se sigurno obavqala najintenzivnija razmena, uni{teni ili rastureni. Za grad Zvornik i trgove Bijeqinu, Soli i Glavi~icu zna se da su ih pose}ivali dubrova~ki trgovci iz Srebrenice, koji su delom poticali iz redova doma}eg stanovni{tva, a davali su kredite i seoskom stanovni{tvu, {to govori o intenzitetu trgova~ke razmene. Zvornik se razvio zahvaquju}i trgovini srebrom i drugim metalima iz podriwskog basena, kao i povoqnom saobra}ajnom poloàju, {to je slu~aj i s pomenutim trgovima. Trgova~ka aktivnost je, me|utim, sasvim sigurno postojala i odvijala se shodno razme{taju proizvodnih i potro{a~kih centara. Prvoj grupi pripadaju sela kao agrarni proizvo|a~i, koja su upu}ena na obli`we trgove i gradove, a ovi, zauzvrat ~ine centre potro{we, zanatske proizvodwe i robne razmene. U pogledu na~ina same trgovinske aktivnosti, ona se svakodnevno obavqala u podgra|ima gradova i u samostalnim trgovima, zatim, jednom sedmi~no u pojedinim selima. Najre|e, nekoliko puta godi{we o velikim praznicima, narod se okupqao na va{arima — pana|urima, i to je jo{ jedna institucija koju su osmanske vlasti preuzele i odràvale.252 Zbog toga {to je odre|ene da`bine, poput ispenxe, xizje i drugih re- suma, morala da plati u novcu, zemqoradni~ka raja je bila primorana da putem trgovine do|e do potrebne koli~ine novca. Drugo, vi{ak u{ura od poqoprivrednih proizvoda koji spahija nije mogao li~no da potro{i, seqaci su prenosili na najbliì trg, udaqen najvi{e jedan dan putovawa. S ozbirom na malu gustinu gradskih naseqa na tlu severne Bosne, o ~emu je bilo re~i, ti najbliì trgovi su zapravo bili seoski trgovi.253 Novac je bio neophodan i za nabavku soli, potom zanatskih proizvoda koji se nisu mogli izraditi u ku}noj radinosti kao {to su to metalni delovi poqoprivrednih alatki — noèvi, kosiri, srpovi, a{ovi, motike, lopate, zatim, razno posu|e od drveta, gline i metala. Kao i u sredwovekovnim podgra|ima, i u kasabama se trgovina odvijala u odre|enom delu grada — ~ar{iji, gde su se nalazile grupisane zana-

252 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, SOF XXXVII (1978) 50–68 (= u: ista, Peasants, Devishes and Traders in the Ottoman Empire, Variorum Reprints, London 1986; D. Kova~evi}-Koji}, O doma}im trgovcima u sredwovjekovnoj Srebrenici,Zbor- nik za istoriju BiH 1 (1995) 62. 253 S. Faroqhi, Towns and townsmen of Ottoman Anadolia. Trade, crafts and food production in an urban setting, 1520–1650, Cambridge University Press 1984, 57. Plodovi zemqe — Roba i novac 343 tlijske radionice i trgova~ke radwe. Na~in wihovog teritorijalnog razme{taja bio je uslovqen kako samim geografskim sme{tajem i prethodnim razvojem naseqa, tako i uslovima zanatske izrade i vrste robe koja se prodavala. Sasvim prirodno, zanatlije koje su se bavile preradom koè, u kojoj je neophodna upotreba vode, sme{teni su na obalu reke, kao {to je to bilo u Dowoj Tuzli i drugim gradovima. Kanun-name za pazare kojim je regulisana trgovina u pojedinim bosanskim gradovima daju va`ne podatke. U wihovom tekstu se pobraja vrsta robe koja se naj~e{}e prodavala, po kojoj meri i koliki iznos se pla}ao na ime tro{arine — bax-i bazar. Iznos ove da`bine je otprilike bio u visini 2,5% vrednosti robe. Toj obavezi je podlegala samo ve}a koli~ina robe koja se dovozila ili odvozila kolima ili tovarom, zatim, stoka i neka nuksuznija roba. Izri~ito se navodi da se oporezuje samo prodata roba u vrednosti od preko 40 ak~i, ako nije komadna.254 Roba se moè podeliti da doma}u, tj. lokalnu, i uvoznu, kako onu iz inostranstva, tako i onu iz drugih regiona. Prema visini tro{arine, artikli se mogu svrstati u one koji pripadaju grupi osnovnih proizvoda {ire potro{we, i na one koji su nameweni plate`nijim potro{a~ima. Sasvim o~iglednu intervenciju dràve predstavqa odredba da se tro{arina za ~o- ju koju iz „neverni~kih“ zemaqa, onih izvan Osmanskog carstva, uvezu i prodaju muslimanski trgovci iznosi 5 ak~i, a ako to u~ine nevernici — hri{}anski ili jevrejski trgovci, iznos je ~ak {est puta ve}i — 30 ak~i. Namera dràve je bila da trgovinu ovom tkaninom u~ini neisplativom za nemuslimanske trgovce. Kolima se dopremalo seno, koje je bilo kabasto, velike zapremine, a male vrednosti. Na komad su se prodavala jaja, koè i tek- stilni proizvodi, posu|e, zatim daske, motike i gvozdeni delovi za ralo i plug. Pojedina~no su se prodavali robovi i stoka — goveda, kowi, ovce, sviwe. Ostala roba cariwena je po tovaru, {to ukazuje na to da se transport prete`no odvijao na kowima, mazgama, magarcima, verovatno i kamilama. U zavisnosti od vrste, roba je bila razli~ito pakovana i uvezana radi bezbed- nog prenosa. Vino, {ira, maslinovo uqe, med i sir morali su da budu preno{eni u ko`nim me{inama (tulumima), a sapun je pakovan u sanduke da bi se za{titio od vlage. Za ostale artikle kori{}ene su tkane vre}e razli~ite zapremine i omoti, ~ija se teìna tako|e ra~unala. Tovar je predstavqao koli~inu robe koju moè da ponese jedna tovarna ìvotiwa, a wihovi kapa- citeti su bili razli~iti — za kowa se ra~unalo 100 do 120 oka (154 kg), ma- garac i mazga ne{to vi{e (oko 162 kg), a kamila je mogla da ponese znatno ve- }i teret na veoma dugim razdaqinama — oko 243 kg. Volovi koji su vukli kola mogli su da transportuju robu teìne oko 500–600 kg, a bivoli jo{ i vi-

254 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, 610; ba`darina — D. Boja- ni}, Turski zakoni, 134; Dariba,u:EI. 344 Severna Bosna 13–16. vek {e.255 Pola tovara se nazivalo strana, dewak i bala, kako je zabele`eno u tefterima sarajevskih trgovaca po~etkom 19. veka.256

PREGLED ROBE KOJA SE PRODAVALA NA PAZARIMA U BOSANSKOM I ZVORNI^KOM SANXAKU

Vrsta Srebrenica i Sase, Hvojnica, 1489 Sarajevo, 1530, 1542 robe Zvorni~ki sanxak 1548

Doma}a @ito —2ak~e po tovaru P{enica i drugo ìto — @ito —2ak~e po (lokalna) Vosak—4ak~e po tovaru 2 ak~e po tovaru tovaru roba Sir—4ak~e po tovaru Sveè gro`|e —2ak~e po Maslo —6ak~i po Vino —2ak~e po tovaru tovaru tovaru Lu~—1ak~a po tovaru od Med—4ak~e Sir—6ak~i po tovaru prodavca Maslo —1ak~a na 40 ak~i Kowi—6ak~i kupac, Gove|a koà —1ak~a na komad Sir—2ak~e po tovaru 6 ak~i prodavac Goveda — od1gove~eta,po Robovi—2ak~e prodavaci Vosak—6ak~i tovar ak~u prodavac i kupac 2 ak~e kupac Med—6ak~i Ovce —na 2 ovceak~a Kowi—2ak~e prodavaci Sviwe — od 1 sviwe,po 1 ak~u 2 ak~e kupac prodavac i kupac Volovi—1ak~a prodavaci Jaja — od10jaja —1jaje 1 ak~a kupac Lisi~je koè — od3komada Volovsko meso —4ak~e 1 ak~a Ovce —1ak~aod2ovce Zemqane posude — od10koma- Ov~ija pastrma —1ak~a na da1posuda dva komada Gvo`|e za ralo — od3komada Sveè vo}e —2ak~e po tovaru 1 ak~a Jabuke divqe —1ak~a po Gvo`|e za plug — 1 ak~a po tovaru 1komadu Mu{mule —1ak~a po tovaru Motike —1ak~a na 6motika Drvo —1ak~a po tovaru Daske —1daskaod10komada Lu~—1ak~a po 2tovara ]ebe — od1komada 1 ak~a Direci—1ak~a po tovaru Igriz, uboji za 1 kaftan — Seno —1ak~a po kolima 1 ak~a na 12 lakata Luk—2ak~e po tovaru Igriz, beli —1ak~a na Kesten—2ak~e po tovaru 9lakata Orasi—2ak~e po tovaru Kupus — 1 ak~a po tovaru Gvo`|e —2ak~e po tovaru, i odmesta gde se prodaje polaak~e ]ebe —1ak~a po komadu Kowski pokrovac—1ak~a na 2komada Volovska koà —1ak~a po komadu Torbe —1ak~a po tovaru

255 W. Hintz, Islamische Masse und Gewichte, 13, 36; H. Inalc›k, Yuk (Himl) in the Ot- toman Silk Trade, Mining, and Agriculture, 432–460; isti, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, XXXIX; M. Vlajinac, Re~nik, III, 911–917. 256 V. Skari}, Sarajevo i wegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije,u:Izabrana djela, 1, Sarajevo 1985, 330–332. Plodovi zemqe — Roba i novac 345

Uvozna ^oja —4ak~eodbale So —4ak~e po tovaru Sapun—6ak~i po roba Maslinovo uqe —4ak~e Lan—4ak~e po tovaru tovaru odtovara Smokve-4ak~e Suva riba — isto Pirina~—4ak~e po tovaru So — isto Suvo gro`|e-4ak~e Suvo gro`|e — isto K’na (kana)iboja —4ak~e po Smokve — isto tovaru Maslinovo uqe — Maslinovo uqe —8ak~i po 12 ak~i po tovaru tovaru Pirina~—6ak~i po Susamovo uqe — 4 ak~e po tovaru tovaru Sapun—4ak~e po tovaru Kalaj —4ak~e po tovaru Riba —4ak~e po tovaru Riba —8ak~i po tovaru ^oja —izuvoza,5ak~i po tovaru, ako je uvoznik i prodavac musliman, aakojenevernik — 30 ak~i Bademi—2ak~e po tovaru Vino,svana doneto —4ak~e; lokalni mehanxija pla}a 2 ak~e na tovar

Osnovne ìvotne namirnice — so, ìtarice i sir, razli~ito su vrednovane. Pre svega, so se u slu~aju Fojnice, Sarajeva i Srebrenice dovozila sa ve}e razdaqine, {to je svakako uticalo na cenu. Kada se so donosila na trg, pla}ana je tro{arina od 4 ak~e po tovaru, a kada se prodavala na trgu i to ~abrom, pla}alo se jo{ po 4 ak~e po ~abru. Da`bina na razne vrste ìtarica iznosila je 2 ak~e po tovaru, cena sira je varirala od 2 do 6 ak~i po tovaru, a osim vrednosti ak~e, treba uzeti u obzir i vrstu sira. Isto je vaìlo i za ribu — ne precizira se da li je u pitawu sveà re~na ili uvozna morska, usoqena riba. Uvozna prehrambena roba je najmawe dvostruko bila skupqa, kao na primer maslinovo uqe, pirina~ i ju`no vo- }e (suve smokve). Naziv „igriz“ za tkaninu koja se prodavala na lakat (kroja~ki) verovatno ozna~ava pamu~no platno bez (bez), koji se izra|ivao u doma}oj radinosti.257 [to se ti~e sapuna, on je bio neizostavni artikl u hamamima (bawama), od kojih je prvi osnovan u Sarajevu oko 1462. Posto- je podaci iz polovine 16. veka o uvozu sapuna iz Venecije i Dubrovnika, i sigurno se radi o finijoj robi ~iji je uvoz bio isplativ.258 Kanun-name ne sadrè nikakve podatke o luksuznoj robi, poput svilenih tkanina, skupo- cenih krzna, }ilima, za~ina. To svakako ne zna~i da i takva roba nije bila prisutna u ~ar{iji — ona samo nije spadala u red svakodnevno kori{}e- nih artikala karakteristi~nih za te izvore. S druge strane, treba uzeti u

257 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145, nap. 50; H. Kre{evljakovi}, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini,u:Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 153–154. 258 H. Kre{evljakovi}, nav. delo, 183. 346 Severna Bosna 13–16. vek obzir da je posmatrani period prvi vek osmanske vlasti, dok su i Bosanski i Zvorni~ki sanxak jo{ uvek bili grani~na podru~ja, i da se upravna elita, glavni potro{a~ luksuznije robe, jo{ nije sasvim formirala. Tako|e, bilo je potrebno vreme da se izdvoji i vi{i sloj hri{}anske raje iz redova knezova, trgovaca i crkvene jerarhije. Va{ari — pana|uri, sborovi, derneci, bili su masovniji skupovi stanovni{tva, uglavnom povodom proslavqawa nekog verskog praznika. Pravo odràvawa godi{wih sajmova (ius nundinarum) pripadalo je skupu regalnih prava, odnosno vladar je davao dozvolu za uspostavqawe i odràvawe godi- {wih sajmova. U sredwovekovnoj Srbiji poznat je primer kada je kraq Mi- lutin u poveqi Svetoj Bogorodici Qevi{koj u Prizrenu odredio: „posta- vih pana|ur da se zbira meseca septembra osmi dan na Ro`destvo Svete Bo- gorodice“.259 U sredwovekovnoj Ugarskoj, situacija je bila ista — ugarski kraqevi su darovali privilegije organizovawa godi{wih sajmova (nundi- nae annuae) pojedinim gradovima i crkvenim i svetovnim feudalcima. Naj- ve}i izvor prihoda ostvarivao se napla}ivawem tro{arine i prodajom vina feudalnih gospodara. U~estalost odràvawa sajmova kretala se od najmawe jednom do u proseku najvi{e tri-~etiri puta godi{we.260 Pana|uri su ostvarivali nekoliko funkcija. Jedna je bila ekonomska, da se proda vi{ak doma}e proizvodwe, bilo zemqoradni~ke, bilo sto- ~arske, i da se kupi roba koja je ina~e deficitarna, kao {to su to predmeti od metala, poqoprivredne alatke, pa i uvozni i luksuzni artikli. Kao prilike za susret, pana|uri su sluìli za razmenu informacija o setvi, ètvi, berbi i uop{te ekonomskim prilikama u razli~itim, udaqenim krajevima. Bili su to i susreti ~lanova porodice, ro|aka, kumova i prija- teqa, pa i prilike za ugovarawe brakova. Naravno, ne treba presko~iti ni elemenat igre, zabave, takmi~ewa koji je pratio ovakve manifestacije.261 U zavisnosti od zna~aja, pana|uri su mogli da budu lokalni, regio- nalni i me|uregionalni. Ovi posledwi privla~ili su trgovce, zanatlije i posetioce sa velikih udaqenosti. U Zvorni~kom sanxaku su zabeleèni pana|uri u selu Batkovi}u kod Bijeqine (1548) i Velikogospojinski va- {ar, koji je 1580. odlukom kadije preme{ten iz Koraja u kasabu Bijeqi- nu.262 Iz op{irnog deftera Bosanskog sanxaka (1604) saznaje se lokacija samo nekoliko pana|ura. Mogu}e je da ih je bilo i vi{e.

259 St. Novakovi}, Zakonski spomenici, 470; S. Bojanin, Zabave i svetkovine u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2005, 140. 260 J. Adam~ek, Agrarni odnosi, 453–455. 261 I. Kova~evi}, Tradicija i inovacija godi{wih sajmova, NZ 2 (1978) 127–133; M. Ni{kanovi}, Ilindanski dernek kod turbeta \erzelez Alije u Gerzovu, NZ 2 (1978) 163–168; R. Kajmakovi}, Tradicionalno i savremeno u seoskim skupovima u Semberiji,NZ2 (1978) 183–188; vid. pana|ur, u: LSSV, 488–489 (S. ]irkovi}); S. Bojanin, Zabave i svetkovine, 50, 80, 92, 137–146, 148, 298. 262 A. Hand`i}, Postanak i razvitak Bijeljine, 67. Plodovi zemqe — Roba i novac 347

TABELA PANA\URA UPISANIH U DEFTER BOSANSKOG SANXAKA 1604. GODINE

Datumi Nahija Naseqe Praznik Prihod (Stari kalendar)

MAGLAJ Selo Nekala, \ur|evdan 23. april 200 ak~i Selo Petrovi}i Ilindan 20. juli (sa ihtisabom Velika i 15. avgust i ihzarijom Mala 8. septembar u Maglaju)263 Gospojina

Kasaba @ep~e (sa bax-i sijahom264) 500 ak~i

Kod Krive Reke, 100 ak~i na Pavkovom katunu, i drugi, kod Vukosavqeve crkve — U blizini dana{we Krivaje

DOBOR Mezra Kotorac, G. 20 ak~i i D. Tubor (? Tabor)

TE[AW Mezra Tugavi}i 60 ak~i

KOBA[ Selo Jo{avka, \ur|evdan 23. april 125 ak~i Gorwi Brane{ci Ivawdan 24. jun — Danas istoimena Petrovdan 29. jun sela, jugozapadno od Prwavora

Svrdiga}e, kod 50 ak~i Li{we — nepoznato

Selo Gnojnica (sa polovinom — Danas Gnionica, baduhave)265 — 2.800 zapadno od Oxaka

LEF^E Kasaba Trn \ur|evdan 23. april — (nije upisano) Cveti (nedeqa pred Uskrs) Petrovdan 29. jun Velika 15. avgust i Mala 8. septembar Gospojina

263 Ihtisab i ihzarija — tr`ne takse i globe, sudske takse — H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, 618. 264 Bax-i sijah — kopnena carina — isto, 610. 265 Baduhava — obuhvatala je nekoliko razli~itih da`bina, poput krvnine, mla- |arine, poqarine — isto, 609. 348 Severna Bosna 13–16. vek

Prema upisanim praznicima odràvawa, naj~e{}e se pomiwe \ur- |evdan, kao najzna~ajniji sto~arski praznik na kraju sezone jagwewa, kada je dospevala naplata travarine i ov~arine. Drugi praznici su se nizali tokom leta — Petrovdan, Ilindan, Mala i Velika Gospojina, a krajwi datum bio je praznik Mitrovdan — 26. oktobar (Kas›m, tur.), po zavr{etku svih poqskih, odnosno ratarskih, vo}arskih i povrtlarskih radova. Mitrovdan je ozna~avao po~etak zimske sezone. S obzirom na to da su se pana|uri odr- àvali na otvorenom prostoru, sasvim je jasno wihovo grupisawe u topliji deo godine. Naj~e{}e je to bilo u blizini sela i mawih varo{i, a pomiwu se i katuni kao mesta wihovog odràvawa. Prikazani pana|uri ostvarivali su relativno male prihode — od 20 do 125 ak~i, odnosno 500 ak~i. Osim pomena Vukosavqeve crkve, nijedan pana|ur se ne moè sa sigurno{}u dovesti u vezu s nekom crkvenom, manastirskom ili seoskom slavom. S ekonomske strane, pana|uri su svojom trgova~kom aktivno{}u popuwavali prostor izme|u privrednih oblasti pojedinih gradskih naseqa, i to u slabije urbanizovanim oblastima.266 Evlija ~elebija je zabele- ìo 1664. da se jedan pana|ur odràvao na planini êmerno, privla~e}i, kako on kaè u preterivawu, na „stotine hiqada qudi“ tokom dvadeset dana i no}i.267 Drugi primer navodi H. Kre{evqakovi} — na planini Zvije- zdi iznad Vare{a odràvao se pana|ur gde je narod iz Sarajeva, Visokog i Vare{a mewao svoju robu za poqoprivredne proizvode iz Posavine. Isti autor je preneo podatke o pana|urima koji su se odràvali na po~etku austrougarske uprave (1878). Na prostoru severne Bosne pana|uri su se odràvali u selima: Bosanskom [amcu, Brezovom poqu — 14 km od kasabe Br~ko, Obudovcu — 18 km od Modri~e, Ora{ju na Savi — 12 km od Obudov- ca, Turi~u — 8 km od kasabe Grada~ca.268 Gradovi postaju mesta odràva- wa pana|ura tek s pojavom op{te nesigurnosti na putevima, kada je trgovcima i narodu bila potrebna vojna pratwa i za{tita, {to je otpo~elo u posledwoj ~etvrtini 16. veka.269 U defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. popisani su pana|uri u kasabama Te{wu, blizini Maglaja i Trnu, {to tako|e ukazuje na ovu pojavu. Zbog ~iwenice da se okupqawe de{avalo naj~e{}e jednom do tri, a najvi{e pet puta u toku jedne godine, pana|uri su trajali barem po nekoliko dana, jednu do dve nedeqe, {to je odgovaralo i duìni putovawa trgovaca, od jednog do drugog okupqawa. Veliki pana|uri su bili me|uregi-

266 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, 50–68. U istom smislu i: M. Mitterauer, Jahrmaktkontinuitat und Stadtentstehung,u:isti,Markt und Stadt im Mittelalter, Stuttgart 1980, 156–191. 267 Evlija êlebi, Putopis, 456–457. 268 H. Kre{evljakovi}, Banja Luka,u:Izabrana djela, II, 301–306. 269 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, 50–68. Plodovi zemqe — Roba i novac 349 onalni, sa uskla|enim datumima odràvawa, tako da su putuju}i trgovci mogli da ih obilaze redom. Uz to, lak{e se uspostavqala mreà za distri- buciju uvozne robe do lokalnog nivoa.270 Za gradove, sajam je zna~io „vrevu, mete`, muziku, narodno veselje, svet izvrnut naglava~ke, nered, a katkad i nemire“.271 U spisu biskupa Bartolome- ja Ka{i}a o viziti katoli~kih parohija 1612. godine, sa~uvan je vrlo lep opis pana|ura u Osijeku. Pre samog opisa pana|ura, biskup je zabeleìo i slede}e: „… ovaj put (prema Osijeku) nije bio sasvim bez bojazni, jer su se bo- jali pogibeqi od razbojnika. êsto se naime doga|a da kesexije (kessegia) na mjestima, koja su od sela udaqena, navale i orobe putnike, ako su bez oru`ja i ako ih zateku blizu {ume, pa im otmu prtqagu i robu, koju onda obi~avaju nositi na pana|ur (Panaiurum) ili va{ar, ili pobjegnu sa plijenom u {u- mu… ve} se bio sasvim pribliìo sve~ani dan sv. Jurja mu~enika, {to ga u onim krajevima velikom ~asti i sve~anosti obelu|uju katolici i oni, {to novi kao i oni, {to stari kalendar obdràvaju. A heretici pak {izmatici, te Turci, ìvu}i po na~inu staroga kalendara, ne dodav deset dana, svetku- ju ovaj praznik na dan prona{a{}a sv. krsta, {to pada kod nas katolika na drugi dan mjeseca maja, na koji dan pada kod wih dvadeset i tre}i aprila mjeseca. Ovoga dana zapo~ima va{ar, {to ga oni nazivaju pana|ur, pa traje bez prekidawa cijelih osam dana. Svake godine za trajawa ovoga va{ara postave osje~ki Turci odjelewa vojnika i kowanika, da zaprije~e razbojnicima robqewe i kra|u, te da tim slobodniji budu trgovci u dopremawu svoje robe, koja je razli~ite ruke, pa ~esto vrlo skupocjena. Tada sagrade ovi trgovci, bilo Turci ili kr{}ani, zgradice od ~vrstih dasaka. Ove imadu sprijeda i straga premnoge staze koje onamo vode, pa zato i izgledaju kao kakvi novi grad u ravnici izvan grada Osika. Kupci, pak, koji god ho}e, mogu slobodno pristupiti da nakupuju robe kakve vrsti god èle. Roba je ili javno izloèna ili se nalazi u zatvorenim sandu~i}ima, te se prispodabqaju razna odijela za prodaju, koja su budi od svile ili od vune ili od lana, sve razli~itih boja. Ukratko ima tu svake ruke sukna, svake vrste stvari i oru|a, {to ga trebaju zanatlije, te mu{karci i ène… Da ukratko reknem: sve mogu}e stvari, {to ih gra|ani u gradu trebaju, sa svih strana na sajam snesu, naslaù; sve se do- goni na kowima, na kolima, na volovima, na magarcima, ve} prema tomu kako ko moè i obi~aje.“272 Prilikom svoje posete Osijeku, Evlija pomiwe Pana|ursku kapiju, okrenutu ka severu, kao jednu od tri gradske kapije.273 Drugi zanimqiv opis sa~uvan je u delu istog autora i odnosi se na veliki pana|ur u selu

270 T. Stoianovich, Model and Mirror of the Premodern Balkan City,u:La Ville Balca- nique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 109–110; F. Brodel, Igre razmene. Materijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, II, Beograd 2007, 81. 271 F. Brodel, nav. delo, 75. 272 F. M(ilobar), Dva savremena izve{taja o Bosni, GZM 16 (1904) 264. 273 Evlija êlebi, Putopis, 367. 350 Severna Bosna 13–16. vek Doqanu, dana{wem Saraju, u Strumici, koji se odràvao „u sezoni tre{a- wa“, a sude}i po vrsti artikala, bio je me|uregionalan. Uprkos preteranim brojkama koje donosi o broju posetilaca — sto hiqada qudi „iz svih sedam klimata“, Evlijino svedo~anstvo se moè uzeti kao merodavno u pogledu organizacije i op{te atmosfere koja je vladala tokom odràvawa. Samo pana|uri{te nalazilo se u ravnici, na jednom poqu i bilo je ogra|e- no bedemom s kapijama na ~etiri strane. U zgradama od tvrdog materijala bili su sme{teni kadija, muhtesib i emin, zajedno sa svojim slu`benicima i vojnicima koji su odràvali red. Pored wih, tu su stanovali i bogati trgovci luksuznim tkaninama, nakitom i dragim kamewem, a wihove radwe bile su u glavnoj ulici. Izvan pana|uri{ta, svud naokolo su podig- nuti brojni {atori, kolibice i tezge, tako da „~itavo poqe postane more qudi“ i „tu vlada tako velika tjeskoba da se qudi ne mogu mimoilaziti“. Kao posebne pazare Evlija navodi ov~ji, kozji, kowski, gove|i i bivoqi, a prodavali su se i robovi. Osim toga, on pomiwe da su svi esnafi imali svoje ~ar{ije gde su boravili tokom pana|ura, izlagali i prodavali svoju robu. Bilo je tu i ugostiteqa, kao i prostitutki.274 Intenzivne trgova~ke i saobra}ajne veze postojale su , s jedne strane, izme|u podru~ja severoisto~ne Bosne — Zvorni~kog Podriwa i Sembe- rije, i prostora zapadne Srbije, s druge strane. Na skeli u kasabi [abac pla}ala se tro{arina u iznosu od samo jedne ak~e po tovaru ìta koje bi do{li da kupe trgovci iz Bosanskog, Hercegova~kog, Kli{kog i Zvor- ni~kog sanxaka. Odmah po prelasku Save u „skeli“ u Ra~i, postojao je |u- mruk — carina s baxom na u{}u Drinice, starog toka reke Drine, u Savu. U neposrednoj blizini je postojao i trg u selu Bodinu, koje danas ne postoji. Prihod od carine i tro{arine kod u{}a Drinice 1600–1604. iznosio je ~ak 20.000 ak~i, a u Bodinu — 1.000 ak~i.275 Po svom poloàju na terenu, ovaj stari tok Drine odgovarao bi danas re~ici Prugwa~i koja se uliva u Savu kod dana{we Bosanske Ra~e.276

KOPNOM I VODOM

Saobra}aj jeste tehnika kojom qudi prilago|avaju prostor, tako da razdaqine postaju relativne, a ne apsolutne vrednosti. Tehni~ko-tehnolo{kim napretkom prostor se vi{estruko smawio, a na{a ekumena, obu-

274 Evlija êlebi, Putopis, 584–585; J. Trifunoski, Tradicionalni seoski sabori u Strumi~koj kotlini, NZ 2 (1978) 189–195. 275 A. Hanxi}, [abac, 263. 276 Topografske karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Bijeqina i [abac — Vojno- geografski institut, Beograd 1951. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 351 hvataju}i ~itavu planetu, premreèna je saobra}ajnim trasama (kopnenim, vodenim i vazdu{nim). Sa stanovi{ta privrede, u saobra}aju se izdvaja komponenta „maksimalne ekonomske udaqenosti“, kao razdaqine do koje se isplati prenos odre|ene vrste robe. Tro{kovi transporta zavise ne samo od fizi~ke razdaqine ve} i od prirode terena koji treba savlada- ti, vrste transporta i vrste, odnosno vrednosti same robe.277 U uslovima predindustrijske privrede, to je zna~ilo da se kopneni prevoz odvijao u najboqem slu~aju zapre`nim kolima, ukoliko su putevi bili dovoqno kvalitetni i {iroki, na ravnijem terenu. Gde su postojali uslovi, koristio se re~ni i pomorski saobra}aj, koji je bio daleko jeftiniji i isplativiji. Saobra}aj na tlu sredwovekovne Bosne odvijao se prete`no kopnenim putevima koji su savladavali brdsko-planinske i, u mawoj meri, ravni~arske deonice. Prenos na ve}u daqinu bio je isplativ samo za zna~ajnije i luksuznije artikle, mawe teìne i zapremine, koji su mogli da budu transportovani kowima i mazgama, koriste}i uske i strme karavanske staze. U pitawu su so, vosak, plemeniti metali, tkanine, vino, maslinovo uqe, su{ena riba i meso, slani sir, oru`je, krzno. Nepostojawe velikih centara proizvodwe i potro{we, i zna~ajne trgovinske razmene, zna~ilo je da je obim saobra}aja u bilo kom pravcu bio isuvi{e malog intenziteta da bi se zna~ajnije ulagalo u infrastrukturu. Mali broj kopnenih puteva mogao je po svom zna~aju i na~inu odrà- vawa da bude nazivan „javnim“, odnosno glavnim, magistralnim. Od najve- }eg zna~aja su svakako bili putevi koje je koristila vojska. Oni su i najboqe odràvani, tako da su sluìli i za trgova~ki saobra}aj. Izme|u trase anti~kih — rimskih puteva i onih iz osmanskog doba, slabo su poznate putawe sredwovekovnih komunikacija, ali je sasvim izvesno da nisu puno odstupale ni od jednih ni od drugih. Stoga }e podaci o derbenxijskim selima, ~ije je stanovni{tvo bilo zaduèno za odràvawe puteva i mostova, i bezbednosti putnika, biti iskori{}eni za rekonstrukciju trasa kopnenih puteva, „skela“ — brodova (gazova) preko reka, kao i mostova. Kopneni putevi na teritoriji severne Bosne mogu se klasifikovati prema svom zna~aju na glavne (magistralne) i sporedne. Prvi su imali me- ridijanski pravac, povezuju}i unutra{wost dràve sa Posavinom na severu, slede}i doline velikih pritoka Save — Bosne i Drine. Ova dva glavna putna pravca oslawala su se na rimske magistralne komunikacije, a du` wihove trase podignute su tvr|ave i utvr|eni gradovi radi obezbe|ivawa saobra}aja i spre~avawa kretawa neprijateqske vojske. Sporedni putevi su ih zapravo povezivali, a oni najmawi su bili od lokalnog zna~aja. Put dolinom Bosne polazio je od „broda“ u Jarku (Arky), uzvodno levom obalom pored Dobora, Doboja, odakle se jedan krak odvajao u dolinu

277 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geography, 101–108. 352 Severna Bosna 13–16. vek Usore, vode}i ka Te{wu, a drugi se odvajao za dolinu Spre~e i daqe, ka Podriwu, prema Zvorniku. Uzvodno od Doboja, ovaj put su obezbe|ivali Maglaj, @ep~e i Vranduk. Ova putna trasa je dobro poznata od kraja 14. veka, kada je kraq @igmund organizovao ~este vojne pohode protiv bosanskih kraqeva.278 U ranom osmanskom periodu, s obzirom na porast zna~aja savskih „skela“ — Koba{a, Dubo~ca i Broda, raste i zna~aj puteva koji su polazi- li iz ovih naseqa ka unutra{wosti Bosanskog sanxaka, tako da se ove komunikacije nazivaju „javnim“ — glavnim putevima. Stoga je raja pojedinih naseqa bila upisana sa posebnom slu`bom derbenxija, u ciqu obezbe- |ivawa i odràvawa puteva, re~nih prelaza i pruàwa pomo}i putnicima. Tako su stanovnici sela Ilova i Jadovnice obezbe|ivali deonicu „javnog“ puta od Koba{a do Dervente (ranije sela Gorwe i Dowe Ukrine). Stanovni{tvo Dervente je tako|e uìvalo derbenxijske povlastice zahvaquju}i postojawu prelaza — derbenta preko Ukrine.279 Polaze}i od Dubo~ca, jo{ jedan put je dopirao do Derventa, a odatle se jedan krak puta odvajao i i{ao preko kasabe Velike do Kotorskog na levoj obali Bosne, ~i- ja je raja imala obavezu odràvawa mosta preko re~ice Fo~e, leve pritoke Bosne. Sva pomenuta naseqa dugovala su svoj gradski status postojawu va- `nih putnih komunikacija i wihovoj ulozi u normalnom odvijawu saobra}aja.280 Doboj je bio va`na raskrsnica puteva koji su se odatle odvajali u pravcu Te{wa i u dolinu Spre~e. Te{aw je bio povezan putnom komunikacijom sa @ep~om. Ta trasa je i{la zapadnije od doline Bosne, preko teritorije nahije Trebetin. Selo Kra{evi}, dana{wa Ozimica kod Novog [e- hera, nalazilo se, prema podacima iz deftera, „na javnom putu“ — onom od Te{wa ka @ep~u. Kako je bilo izloèno nasiqu putnika koji su tuda pro- lazili, sedam rajinskih doma}instava se razbeàlo pre popisa iz 1604. godine.281 Kasaba Li{wa je tako|e bila prometno mesto i raskrsnica puteva ka Dubo~cu, Koba{u i Kotorskom na reci Bosni. Ka zapadu je put vodio prema dolini Vrbasa, gde se kao vaàn prelaz razvila kasaba Trn.282 Vaàn izvor za rekonstrukciju puteva u podru~ju severne Bosne jeste izve{taj zastavnika Boì}a. On je u periodu april — novembar 1785. u slu`bi austrijskog dvora i{ao u vojno izvi|awe u sklopu predstoje}eg

278 Vid. poglavqe „Nemiri, ratovi i propast (1391–1463)“; G. [krivani}, Pu- tevi u sredwovekovnoj Srbiji, 56–59. 279 Op{irni popis (1604), I–2, 371–379, III, 479–480; A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente, 116–133. 280 Op{irni popis (1604), I–2 , 356–357, 381–383; A. Handì}, nav. delo, 114, nap. 16. 281 Op{irni popis (1604), III, 334. 282 Op{irni popis (1604), III, 504–506. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 353 ratnog sukoba sa Osmanskom imperijom, poznatom u istoriografiji kao „Dubi~ki rat“ i „Ko~ina krajina“ (1788–1792). Boì} je trase puteva delio na one koji od Posavine vode u unutra{wost zemqe i na popre~ne. Drugo poglavqe wegovog izve{taja po~iwe opisom puta, koji je vodio od dana{weg Svilaja na bosanskoj strani Save, preko sela Vrbovca, Jo{avice, „Ka~ojevi}a“ (neubicirano) i Pe}nika do Dobora. Ovaj put se, kako se vidi, drào suvih pristranaka planine Vu~jak, izbegavaju}i levu obalu doweg toka Bosne. Od Dobora se uputio do Kotorskog, preko mnogih neime- novanih potoka i re~ica s veoma lo{im drvenim mostovima i mo~varnim obalama. Daqe se kretao uzvodno dolinom Bosne, preko re~ice Fo~e do Bu- kovice, i potom do Doboja. Nedaleko od grada, reka Spre~a se prelazila blizu svog u{}a, gde je postojao gaz pri niskom vodostaju. Slede}u deonicu puta zavr{io je u Maglaju, do koga je stigao trasom koja je vodila desnom obalom Bosne, pored dana{weg Trbuka. U Maglaju je pre{ao na levu obalu Bosne i uputio se ka @ep~u, prolaze}i dolinom reke Qe{nice uzvodno, zatim pored sela Ravne. Za ovaj put Boì} navodi da je tu i tamo bio poplo~an. Od @ep~a je nastavio ka Vranduku, pomiwu}i han Golubiwe i han Orahovicu, na levoj obali Bosne.283 Pored ovog puta dolinom Bosne, Boì} je opisao i deonice puteva koji su povezivali Maglaj i Te{aw, kao i Te{aw i @ep~e, preko sela Radu{e, predela Crni vrh, sela Komu{ine i varo{i Novog [ehera.284 Slede}i odsek putovawa Boì} je zapo~eo od sela Tolise, blizu u{}a istoimene reke u Savu, sa krajwim odredi{tem u Tuzli; u drugom navratu je opisao put od Tolise do Dervente, a u tre}em do Grada~ca. U prvom slu~aju, on je pro{ao pored sela Matijevaca — dana{wih Mati}a, du` mo~varne doline re~ice Brije`nice, koju je pre{ao preko lo{eg drvenog mosti}a, do sela @abara u @abarskom poqu. Odatle se uputio daqe ka jugu, pored sela Dubrave i zatim je pre{ao re~icu Tiwu i do{ao u selo „Skakavicu“ — dana{wu Skakavu. U drugom navratu, Boì} je od Dubrave skrenuo ka zapadu u „Podrebce“, dana{we Porebrice, da bi preko sela Grabov Gaj do{ao u Grada~ac. Od Skakave je put vodio kroz {umovit predeo i izbijao je potom u jedno poqe, kroz koje je vodio poplo~ani put u selo „Mahovu“ — zapravo, Mao~u i zatim u selo [trepce, daqe u Drijen~u, a odatle u selo „Lipnik“ — Lipnicu, i kona~no u Tuzlu.285 Na putu od To- lise ka Derventi, Boì} je prolazio pored sela [kari}a, Milo{evca i Garevca, gde je pre{ao reku Bosnu pri niskom vodostaju, preko gazova i

283 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 56–60; H. Kre{evljakovi}, Hanovi i karavansaraji u Bosni i Hercegovini, Nau~no dru{tvo NR BiH, Djela VIII, Odjeljenje istorisko-filolo{kih nauka, knjiga 7, Sarajevo 1957, 120. 284 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 72–73. 285 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 63–65. 354 Severna Bosna 13–16. vek malih re~nih ada. Odatle je stigao u Oxak, pa preko padina Vu~jaka i izvora i vrha Dobra voda (352 mnv) i Generalova voda, jugozapadno ka Boìn- cima i Plehanu, do Modrana i kona~no do Dervente.286 Iz Dervente, Boì} se uputio u Bawa Luku, prolaze}i kroz selo Dri- jen~a, [trpci, Prwavor, Gaqupovci, Li{wu i Hrva}ane, u ~ijoj blizini je bio most preko reke „Turije“ — dana{we Turjanice. Odatle je jedan krak puta vodio preko [u{wara na Trn, gde je, prema re~ima ovog putnika, postojala skela za prevoz qudi. Pri niskom vodostaju, reka Vrbas je ne- {to severnije mogla da se pregazi.287 Napred pomenuto selo Drijen~a, kod opisa zastavnika Boì}a, kao i obli`wa sela Visori i Jablanica imali su jo{ od prve polovine 16. veka status derbenxijskih sela u nahiji Visori. Ona su obezbe|ivala put od „skele“ u Br~kom — preko Majevice — Visora do Tuzle.288 Na tom putu, selo (Gorwi) Visori bilo je 1572. uvakufqeno i dato u zakup kao „kopnena prolazna/mimohodna carina“ (bad`-i rusum-i mururijje).289 Put od Br~kog vodio je starom trasom puta, ne{to zapadnije od savremenog (preko êli}a i Lo- para u G. Tuzlu). Du` puta je bilo puno toponima koji ukazuju na wegov pravac pruàwa: Br~ko — Brod — pored Palanke —izme|ubrdaStraà i Ka- {tela u Lukavici, na Drijen~u — pa na Visore — pored Rovina i pored Ki- ka, pored sela Obodnice na jug kroz Dokaw — Soline — u Dowu Tuzlu.290 Izme|u gradova Srebrenika i Teo~aka, koji su obezbe|ivali komunikacije izme|u Posavine i doline Spre~e i Podriwa, osim istoimenih nahija, u osmansko doba su formirane nahije Visori i Zavr{. One su se razvile du` puta koji je povezivao ove dve tvr|ave, a ~ije je tragove na terenu, preko hrpta Majevice, zabeleìo Milenko Filipovi}. Prema wegovim navodima, put je polaze}i iz Srebrenika tekao ka istoku i prolazio je kroz Sitare, Drijen~u, Pipere, Lozovinu, Jablanicu, Ma~kovac i Tobut, stiù}i do Teo~aka, dok se jedan krak odvajao od Sitara preko Humaca i Lopara, vode}i daqe ka Drini.291 Zastavnik Boì} je ostavio i opis puta kojim je od Tuzle putovao do Maglaja, i to pored sela Lipnice i Bistarca, du` desne obale Spre~e do Pa{inog mosta, gde je pre{ao na drugu obalu. Zatim pored sela „Devetni- ce“ — dana{weg Devetnika, uputio se ka zapadu, preko re~ice Turije i Bu-

286 Isto, 66–68, 70–71. 287 Isto, 68–69. 288 A. Handì}, Dva prva popisa, 153–154. 289 H. Kre{evljakovi}, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, 57. 290 Topografske karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Tuzla, Vojnogeografski institut Beograd 1955. 291 M. S. Filipovi}, Majevica, 17–18, i daqe. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 355 kovice, du` severnih obronaka planine Ozren, i uzvi{ewa „Lisi~ja“, odnosno dana{we Lisije glave.292 Put dolinom Drine od wenog u{}a u Savu, uzvodno, levom obalom, kretao je od „skele“ u Ra~i. Sela Zvorni~ke nahije trebalo je da obezbe|uju wegovu trasu. Odmah po prelasku Save, postojao je |umruk kod u{}a Dri- nice, starog toka Drine. Put je zatim vodio daqe od re~ne obale, prolaze- }i kroz Bijeqinu, Glavi~ice, [epak, Ro~evi}, Sko~i}, Kozluk, Tabance, Tr{i} i êlopek. Ju`no od Zvornika, put je nastavqao daqe kroz Novo Se- lo, \evawe i Kostirevo, zatim preko Driwa~e pored Ku~lata do Srebre- nice, ili do Jadra (Nove Kasabe), odakle je vodio preko Glasinca i Mo- krog za Sarajevo. Tom trasom je pro{ao Kikle 1658. godine.293 Po prelasku Drine u Novom Selu, Zvorniku i ne{to nizvodnije, kod êlopeka i [epka, put je nastavqao kroz rudarsku oblast Bohorinu, Zaja~u i Krupaw, odakle se i{lo daqe ka Dmitrovici, [apcu i Vaqevu, koji su bili glavna trgova~ka odredi{ta za isto~nu i severoisto~nu Bosnu.294 Ovim putevima je 1783/84. godine pro{ao austrijski oficir Jovan Pere- ti}, ostavqaju}i svoj detaqni izve{taj o kvalitetu puteva i wihovim trasama, kao i o vremenu koje potrebno za savladavawe odre|enih deonica. Tako je putovawe od Zvornika do Krupwa trajalo oko 7, a do [apca oko 12 sati.295 Na suprotnoj obali Drine, u nahiji Gorwa Ma~va u Zvorni~kom sanxaku, kao derbenxijska sela navode se 1533. godine: Nedeqica, Grabovac, No-

@. Varon, Bosanski putevi, 1887.298

292 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 65–66. 293 A. Hanxi}, [abac, 262–263; Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 111–115; G. [krivani}, Putevi u Sredwovekovnoj Srbiji, 56–57. 294 G. [krivani}, nav. delo, 112–113. 295 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784. godine, 117–138. 356 Severna Bosna 13–16. vek vakovac, Gorwi i Dowi Skra|ani, Uqkovac, Banov Brod i Podine.296 Skra- |ani se danas nalaze izme|u Badovinaca na zapadu i [apca na istoku. Selo Banov Brod odgovara dana{wem istoimenom potesu na desnoj obali Save, preko puta u{}a Bosuta.297 U nahiji Jadar, koja je pripadala Zvorni~kom sanxaku, derbenxijska sela su bila sme{tena du` trase puta koji je vodio od Krupwa na dana{wu Loznicu i Le{nicu, dolinom Korenite i Jadra.299 Ilustracija koju smo izabrali, iako poti~e s kraja 19. veka i odnosi se na nepoznatu deonicu puta u Bosni, dosta verno prikazuje uobi~ajeni na~in putovawa i kopnenog prevoza na ve}ini putnih pravaca preko brdo- vitih predela. Trasa puta je veoma uzana, tako da se kolona karavana kre}e u pojedina~noj povorci, koju ~ine qudi i tovarne ìvotiwe, kowi, mo`da mazge. Robu koju prenose ~ini seno, zatim daske, i ne{to {to se pakovalo u naramke, kutije i bisage. Iz perioda sredweg veka poznat je na~in organizovawa karavanske trgovine koja je polazila iz Dubrovnika ka unutra- {wosti Bosne i Srbije, a ~iju osnovu su ~inili vlasi — ponosnici, pod vo|stvom svojih primi}ura.300 Naàlost, za podru~je severno od Srebre- nice nedostaju izvorna obave{tewa, iako su se transport robe i trgovina odvijali i daqe nizvodno Drinom, kao i u unutra{wosti Bosne, sasvim sigurno na istovetan na~in. Iz osmanskog perioda poti~u pomeni hanova i karavan-saraja, kao institucija prete`no nastalih u okviru vakufa, s ciqem da osiguraju bezbednost, sme{taj i ishranu putnika, trgovaca, kirixija i tovarnih ì- votiwa. Wihova mreà je pokrivala sve prometnije putne trase i va`nije gradove. Sa izgradwom èleznice wihov zna~aj drasti~no opao. S vremenom su nestali.301 Na osnovu osmanskih zakonskih propisa o tro{arini na pojedinim pazarima, saznaje se da se ve}a koli~ina robe dopremala kolima, pa su tako napla}ivane i trì{ne takse. Verovatno je re~ o obi~nim seqa~kim kolima sa volovskom zapregom, na dva ili ~etiri to~ka, koja su imala nosivost

296 A. Handì}, Dva prva popisa, 107. 297 M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 87; Topografska karta 1: 100.000 i 1: 50.000. 298 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a, Sypress, Oslo 2001. 299 To su sela: Bela Reka, Dowe Nedeqice — Bradi}, Gorwe Nedeqice, Dvorska, Dowi Gradac — [urice, Gorwi Gradac — Cikote, Grn~ar — dan. Grn~ara, Jarebice, Kova~evi} — dan. Korenita, Kozjak, Le{nica — zapadno od ôke{ine i severno od D. Dobri}a, Pomiju~a, Stubin Dol (Stupnica), Slatina, Trbosiqe, Trono{a, Cvetuqa, Cernica — dan. zaselak Dowe Badawe u dolini potoka Cernica i Cerova. — D. Bojani}, Jadar u XVI i XVII veku, 121, 131–163. 300 M. Dini}, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina,u:isti,Srpske zemqeusredwemveku, 305–330. 301 H. Kre{evljakovi}, Hanovi i karavan-saraji,7,idaqe;E. Miqkovi}, Krstare}i Osmanskim carstvom,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 173–200. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 357 do jedne tone. Wima se prevozilo seno, ìto, vo}e, drvna gra|a i mnoga druga roba. Takva drvena kola –„frnduqe“, ~ije su to~kove ~inili malo obra|eni preseci stabala, bez ijednog gvozdenog dela, jo{ i po~etkom 20. veka bila su u upotrebi u selima Majevice i Semberije.302 Na prostoru Slavonije i Srema u osmansko doba, tamo gde su putevi imali iole ~vr{}u podlogu, bile su u upotrebi razne vrste kola, od obi~nih seqa~kih, otkrivenih i pokrivenih, zatim „sremska“ kola, ko~i- je, taqige i karuce. Na budimsko trì{te roba je stizala u dvema vrstama kola, ve}im — araba i mawim — ko~i ili ko~ija.303 Izvori svedo~e da su na podru~ju Vojvodine ko~ije bile mawa, lak{a kola, za koje se pla}alo pola sume od one potrebne za kola. Ko~ije su se koristile i za transport po- {te. Osmanski izvori pomiwu kolsku zapregu od 6, 8, 9, 10, pa i 12 volova. Taqige su, prema izvornim podacima, odnose se na temi{varsko podru~je, i to su laka kola male zapremine.304 Francuski putopisac Kikle putovao je ko~ijom na delu puta od Zvornika do Ra~e, {to zna~i da je put bio izgra|en od tvr|e podloge i dovoqno {irok za ovu vrstu prevoza. Kikle navodi da je ~etrnaest ko~ija, koliko ih je ukupno bilo u povorci, imalo zaprege od po tri kowa. Ko~ije su imale dva para to~kova iste veli~ine i na kratkom me|usobnom rastojawu. Sama ko~ija bila je od pletenog pru}a, pokrivena dobrim „imperijal“ platnom, zapravo debelim suknom svetle boje, a unutra je moglo da se smesti od ~etiri do {est osoba. Zanimqivo je da ovaj pisac kaè da su ko~ija- {i bili „skoro svi Morlaci ili Srbijanci, kako ih zovu“. Pauze u putovawu radi obroka i spavawa pravile su se iskqu~ivo u hanovima i karavan-sarajima, u Kozluku, Bijeqini i Ra~i.305

RE^NI PUTEVI I SKELE — „BRODOVI“

Poznato je da su Ju`ni Sloveni bili vi~ni kako u izgradwi plovnih sredstava, tako i u kori{}ewu vodenih puteva. Vrste prevoznih sredstava bile su odre|ene karakterom vodotokova i dostupno{}u pojedinih vrsta drve}a. Staroslovenski naziv za brod kao plovilo bio je „korab“, kako su se nazivali savski ~amci u blizini Bosanske Gradi{ke ~ak i po~etkom 20. veka. Od tri vrste brodova, koji su svi bili „ne{iveni“, odnosno izdu- bqeni poput monoksila od jednog stabla drveta, korabima su se nazivali

302 M. S. Filipovi}, Majevica, 63; isti, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 13. 303 Re~ „ko~ije“ u{la je u evropske jezike, ozna~avaju}i kola iz ugarskog grada Ko~a (Kocs). — Vid. Coach,u:Encyclopaedia Britannica. 304 O. Zirojevi}, Mreà turskih puteva (kopnenih i vodenih) na podru~ju dana- {we Vojvodine i Slavonije, 127. 305 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 113–115. 358 Severna Bosna 13–16. vek najve}i, duga~ki od 8 do 14 metara, izra|eni od hrasta. Oni su se koristili samo za prevoz qudi i robe, ali ne i za ribolov jer su bili suvi{e te- {ki. Druga vrsta ~amaca se nazivala „la|om“, i pravila se od lak{eg drveta, od topole. Bila je mawih dimenzija od koraba, 6 do 7 metara, i koristila se za ribolov. ûnovi su bili najmawih dimenzija, do 5 metara, pokre- tqiviji i brì od koraba i la|a.306 Krajem sredweg veka, u ugarskoj vojsci, a potom i u suprotnom, osmanskom taboru, angaòvani su posebni odredi „nasadista“ — „{ajka- {a“, koji su se borili na nasadima — {ajkama, brodovima naoruànim to- povima. Oni su imali posadu od 18 vesla~a, 18 strelaca i dvojice tobxija. Pored Beograda, wihova pristani{ta su bila u [apcu, Zemunu, Slanka- menu i Petrovaradinu.307 U upotrebi je bilo vi{e vrsta splavova, „{ivenih“ od razli~ite drvne gra|e, ~ija se tradicija izrade do danas sa~uvala kod podriwskog stanovni{tva. Drina je ranije bila plovna za splavove celim svojim tokom, od sastava Pive i Tare, do u{}a u Savu, ~ak i pri vodostaju od samo dvadesetak centimetara. Drvna gra|a se sekla u okolnim planinama, a zatim se na „to~ilima“ suqala — „vla~ila“ do re~nog toka ili se prevozila volovskim kolima. Zbog brzine reke u gorwem i sredwem toku, najve}i splavovi su bili duìne do 20 a {irine do 6metara. Za lokalni saobra}aj i prevoz preko reke, kori{}eni su i mawi splavovi — „plutine“. Splavo- vi su se kretali u grupama, a po silasku u tok Save, povezali bi se u „savske kerepe“. Splavari nisu plovili celim tokom, ve} su bili podeqeni u deonice — od Fo~e do Vi{egrada, zatim do Zvornika i do u{}a Save, odnosno daqe do Beograda. Splavovima se prevozila drvna gra|a — ~amovina, jelovina, lu~, zatim vo}e i druga roba.308 Do uspostavqawa osmanske vlasti nisu sa~uvani podaci o organizo- vanoj brodogradwi. Pre svega zbog vojnih potreba — prebacivawa vojnika i kowa preko Save, ~ija uloga postaje izuzetno zna~ajna, osmanske vlasti su organizovale izgradwu brodova u glavnim pristani{tima na ovoj reci. Pored brodova za transport kowa, proizvodili su se i mawi borbeni brodovi — {ajke, i la|e za prevoz ìtarica i druge robe, kao {to je so i su{e- no vo}e. Slavonski staleì su se 1537. godine àlili austrijskom kraqu da u wihovim {umama nema jelovine (ligna albiegna), potrebne za brodo- gradwu, ve} samo hrasta koji je nepogodan, a do drugih vrsta ne mogu da do-

306 V. ]ur~i}, Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, 387–396. 307 S. ]irkovi}, U okvirima Ugarske,u:[ajka{ka — Istorija 1, Novi Sad 1975, 97–109; isti, Po~eci {ajka{a,u:Plovidba Dunavom i wegovim pritokama, 129–137; J. Kali}, Dunav u ratovima XV veka, na istom mestu, 109–127. 308 B. Milojevi}, Saobra}aj na Drini, 35–60; D. J. Deroko, Drina — geografsko-turisti~ka monografija, Novi Sad 1939 — Beograd 20012, 27–33. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 359

|u zbog toga {to su te oblasti pod osmanskom vla{}u.309 Objavqeni podaci pokazuju da je u Novom na Savi ve} 1538. godine, samo deceniju posle osmanskog osvajawa, postojalo zna~ajno brodogradili{te koje je trebalo da godi- {we proizvede 100 la|a za transport kowa, duìne od 21 ar{ina (oko 16,5 m). Deo tro{kova za wihovu izgradwu, 30.000 ak~i trebalo je da obezbedi emin solana u obe Tuzle. Brojne zanatlije i pomo}na radna snaga bili su angaòvani na dopremawu drvne gra|e, gvozdenih ~avala, lana i kudeqe, katrana, }umura i drugog materijala, a me|u wima se posebno pomiwu: sto- lari — nexari (neccar), oklopnici — kalkanxije (kalkanci), kova~i — ha- dadxije (haddad), seka~i sa sekirama — baltaxije (baltaci), veslari — ku- rekxije (kurekci), ugqari — }umurxije (komurcu), prevoznici sa volovima i kolima — arabaxije (arabaci) i ~uvari brodogradili{ta.310 Prema izve- {taju bana Petra Keglevi}a, Osmanlije su u prole}e 1540. godine zapo~e- le izgradwu 60 nasada kod ka{tela Sviwara, nedaleko od Gradi{ke.311 Osim na Savi, brodovi su gra|eni i na Drini, u Zvorniku. U sklopu priprema za Sulejmanov veliki pohod na Zapad, 1565–66, zvorni~kom sanxakbegu je upu}eno nekoliko carskih fermana koji se ti~u izgradwe la|a. Bilo je nare|eno da se izgradi 16 {ajki i 200 la|a za prevoz ìtnog provi- janta, sa zapreminom od 2.000, 900 i 800 (istambulskih) kila, {to zna~i od oko 51 do 30 tona.312 Zapovednik flote na Savi tih godina bio je Mah- mud-beg, kapetan gradi{ki, koji je imao zeamet u Bosanskom sanxaku, ina- ~e zasluàn za obnavqawe 39 napu{tenih sela.313 S obzirom na veli~inu i zna~aj, brodovi koji su saobra}ali Dunavom bili su dosta precizno kla- sifikovani. Prema veli~ini i zapremini razlikovali su se: korabi, brodovi najve}e zapremine; at-gemije — brodovi za prevoz kowa i ìta, jer se pomiwu sa ambarima i bez wih, i sa otkrivenom palubom; ~am-gemije — brodovi od jelovine/~amovine ve}e zapremine, odatle ~amac kao deminu- tiv; sledili su nevrati, fuste i gemije — brodovi sa kormilom, potom nasadi i na kraju la|e, kao najmawi brodovi.314 Izgradwa mawih brodova za lokalni transport i trgovinu pomiwe se i na obalama reke Bosne, u @ep~u i Doboju, kao i u Te{wu na Usori. U

309 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 93. 310 A. Handì}, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 83–114. 311 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 292–293. 312 Muhimme defteri, 87, 92, 104, 115; A. Handì}, nav. delo, 106–107. 313 C. Imber, TheNavyofSuleyman the Magnificent,u:isti,Studies in Ottoman His- tory and Law, The Isis Press, Istanbul 1996, 62; N. Moa~anin, Exposing existing fallacies regarding the Captaincies in the Bosnian frontier area between the 16th —18th centuries,u: Constructing Border Societis on the Triplex Confinium, eds. D. Roksandi} — N. [tefanec, CEU Budapest 2000, 77. 314 Kanun-nama o ma|eriji na Vidinskoj skeli,u:D. Bojani}, Turski zakoni, 69, vid. registar. 360 Severna Bosna 13–16. vek @ep~u su izra|ivani „kerepi“ — splavovi i prosti ~amci u periodu pre austrougarske okupacije. Zastavnik Boì} je 1785. zapisao da se u @ep~u prave la|e razli~ite veli~ine, od kojih su se najve}e zvale „bosanke“. Raja Te{awskog kadiluka krajem 16. i po~etkom 17. veka bila je du`na da godi- {we izgradi 30–40 {ajki.315 Trgova~ki saobra}aj i promet na rekama bio je organizovan i regulisan posebnim zakonskim propisima, kao {to je to bio Kanun za reku Mora- vu, Drinu i Ibar. Predmet regulisawa bio je saobra}aj putnika, stoke, robe i ribolov. Tako je odre|eno da se od kowanika koji pre|e ove reke la|om uzme jedna ak~a, isto koliko i od dva pe{aka. Ako se isti kowanik vrati preko reke u roku od tri dana, nije pla}ao ni{ta. Tovarna kola su se razli- ~ito oporezovala, prema broju to~kova. Odre|eno je da se po jedna ak~a uzme od svakog to~ka na kolima, {to zna~i da bi kola sa dva to~ka pla}ala dvostruko mawe od kola sa ~etiri to~ka. Na svako bure se uzimao bax od ~e- tiri ak~e, a od kowskog tovara dve ak~e. Od jednog gove~eta i jedne sviwe pla}ala se jedna ak~a, kao i od dve ovce ili ~etiri jagweta.316 Interesant- no je da je u nekada{wim bugarskim zemqama u Podunavqu postojala slu- `ba vozara, regrutovanih iz redova hri{}ana koji su imali iskqu~ivo pravo prevoza putnika i robe i naplate vozarine na pojedinim „skelama“.317 Nijedan objavqeni zakonski propis naàlost ne pomiwe ovu pre- dosmansku instituciju na teritoriji Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka, ali se slu`ba vozara pomiwe u susednim sanxacima. — SAVA — U predosmansko i osmansko doba, a i kasnije, bila je veoma frekventan plovni put, koji se koristio za prevoz kabaste robe — ìta, stoke, drvne gra|e, soli i ratnog materijala. Ve} 1528. slavonski sabor je protestovao {to se ìto odatle odvozi Savom i Dravom i prodaje Osman- lijama u novoosvojenim oblastima, {to je predstavqalo jedan vid ratne {pekulacije. Deceniju kasnije, slavonski banovi Petar Kelgevi} i To- ma{ Nada`di su u svome pismu marta 1538. obave{tavali kraqa Ferdi- nanda Habsbur{kog da su Osmanlije utvrdile „Gradi{ki brod“ (Gradyschye Rewe), i da tu pristaju brojne la|e koje iz Srema Savom dopre- maju svakovrsan ìve`.318 „Skela“ u Brodu bila je sedi{te eminluka — finansijko-upravne oblasti za podru~je Posavine na istoku do u{}a Bosne u Savu, gde je bila

315 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 60; H. Kre{evljakovi}, @ep~e,u:Izabrana djela, II, 713; A. Su}eska, Izgradnja {ajki u Bosni u XVI i XVII stolje}u za potebe turske rije~ne flote, Istorijski zbornik III (Banja Luka 1982) 37–45. 316 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 327; D. Bojani}, Turski zakoni, 18, 35, 39, 54, 84. 317 N. Beldiceanu, Le vozarliq: une institution ponto-danubienne, SOF 32 (1973) 73–90; D. Bojani}, Turski zakoni, 67, 68, 73, 76, 101. 318 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 151, II, 191. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 361 granica sa Sremskim sanxakom. Osim u Brodu, „skele“ na Savi su postojale u Bosanskom sanxaku — u Koba{u i Dubo~cu, u Sremskom sanxaku — u Novigradu — Jarugama (Arky), Sikirevcima, Rajevu Selu i Ra~i, u Zvor- ni~kom sanxaku — u Br~kom i Novom na Lukavcu. Godine 1533. proceweno je da skela s tro{arinom kod tvr|ave Ra~e donosi godi{wi prihod od 1.811 ak~i, Novi — 500, a Br~ko — 1.600 ak~i. „Skela“ u Dubo~cu ostvarivala je najvi{e prihode posle Dmitrovice, ~ak 10.000 ak~i, jer su na wegovom trgu prodavani robovi. Zbog velikog ekonomskog zna~aja, Dubo~ac je do 1561. godine prerastao u kasabu.319 Podaci iz sumarnog deftera Sremskog sanxaka iz vremena Selima II (1566–1574) pruàju donekle zbuwuju}u situaciju — savske skele su davale vi{e od 80% ukupnih prihoda dunavskih skela u ovom sanxaku. Ispred svih su predwa~ile „skele“ u Ra~i i u Dmitrovici, i ~inilo bi se kao da se na tom potezu savskog vodotoka odvijala najintenzivnija plovidba i trgovina.320 Isti izvor dopu{ta da se pobliè sagleda organizacija re~nog transporta. Najzapadnija savska skela u Sremskom sanxaku bila je u Siki- revcima, gde je slu`bu vozara obavqala raja okolnih sela — [apice (Ôa- piüa) (12 ku}a), Vrbice (Virbiüa) (7 ku}a) i Jarka (Yarak) (10 ku}a). Ovo posledwe pomenuto naseqe se odnosi na sredwovekovni Arky i dana{we Ja- ruge, koje se nalaze u blizini Sikirevaca. Zbog ove slu`be, bili su oslobo|eni avariza, tekjalifa, veslarske slu`be, xerahorluka, karakuluka i monopolije, i sve ovo je upisano u novi defter. To bi moglo da zna~i da je skela u Sikirevcima bila relativno skorog postawa.321 Slede}a skela na levoj obali Save nalazila se u Rajevu Selu (Rahova), ali je ostvarivala mali godi{wi promet — 330 ak~i, zajedno sa u{urom od ribolova.322 Daqe nizvodno, stanovnici sela Jakobovaca, Jamene iDreno- vaca bili su zaduèni da podignu most preko reke „Luban (Loban)“. Dre- novci su dana{we naseqe severoisto~no od Guwe, a Jamena je na samoj levoj obali Save, ne{to malo nizvodno od grada Novog, gde je postojala skela i brodogradili{te. Jakobovci bi mogli da odgovaraju dana{wem potesu Ja- kobov~ev stan kod Drenovaca. Reka Luban — Loban je verovatno dana{wa Obo{nica, koja povezuje sva tri naseqa, i u Jamenoj se uliva u Savu.323 Po- lovinom 18. veka, prema jednom austrijskom opisu, kod Jamene na Savi postojao je i prelaz na bosansku stranu, gde se nalazilo mesto Suboti{te.324

319 N. Moa~anin, Osmansko-turska arhivska gra|a za povijest Slavonskoga Broda i okolice, 139; A. Hanxi}, [abac, 126. 320 B. McGowan, Sirem Sancagi Mufassal Tahrir Defteri, LXIX. 321 B. McGowan, nav. delo, 500–502, 505. 322 Isto, 397. 323 Isto, 509–510. 324 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 379. 362 Severna Bosna 13–16. vek Muslimani u varo{i Ra~i bili su du`ni da podignu most u duìni od 666 ar{ina (oko 523 m), koji je trebalo da obezbedi neometan prelazak od same skele do musale (molitveno mesto pod otvorenim nebom). Raja varo{i Ra~e upisana je kao vozari na ra~anskoj skeli. Na ime te slu`be davali su samo po dva kila p{enice i dva kila je~ma od ku}e, i ratni dukat (sefer-filuriju), ali su oslobo|eni avariza i tekjalifa, xerahorluka, slu`be veslara (kuregxiluka), dev{irme i drugih karakuluka. Ovo je sve bilo zapisano i u pro{lom, starom defteru, pa je samo prepisano u novi. Prihodi od skele u Ra~i s carinom (|umrukom) i u{urom od ribolova iznosili su ~ak 100.000 ak~i, a prihodi od tr`nih i sudskih taksi — jo{ 25.000. Skela preko Bosuta donosila je dodatnih 15.166 ak~i. Raja sela Opojevaca, ukupno 55 ku}a, tako|e je obavqala slu`bu vozara na ra~anskoj skeli, i imala je iste poreske obaveze poput raje u varo{i Ra~e.325 — BOSNA — Osim mosta kod sela Bukovice, na ostalim mestima nizvodno od Vranduka prelazila se „skelama“, za ~ije odràvawe su bili zadu- èni stanovnici pojedinih naseqa, kako svedo~i popisni defter iz 1604. godine. O prelazu kod @ep~a trebalo je da se brinu dvojica knezova — Novi- ca i Jovan, sa svojim xematima, dakle skupinom stanovni{tva s vla{kim statusom. Takva odluka je doneta po{to tada{wi spahija nije mogao svojim sredstvima da nabavi skelu. Time je, kako u defteru stoji, „ne samo prouzrokovana {teta po dràvnu blagajnu, ve} i putnicima prelaz tamo i ovamo predstavqa veliku te{ko}u, a … radi se o veoma prometnom prelazu“. Sto- ga je Porta odlu~ila da se spahiji dodele drugi prihodi, a vla{ki xemati su dobili obavezu da vr{e slu`bu na skeli, besplatno prevoze putnike i po potrebi grade skelu sopstvenim radom i sredstvima. U zamenu za ove du- `nosti, oni su bili oslobo|eni karakuluka, xerahorluka i vanrednih i obi~ajnih nameta (avarizi divanije i tekjalifi orfije).326 Nizvodno od @ep~a, Bosna se kod Maglaja verovatno prelazila skelom ili ~amcima,327 iako o tome nema direktnih potvrda u pomenutom defteru, kao {to nema ni za prelaz kod Doboja. Malo severnije, postojao je most kod Bukovice, o ~emu }e biti re~i, i daqe nizvodno, vaàn „brod“ bio je kod Modri~e, koja se i razvila zahvaquju}i svom povoqnom saobra- }ajno-ekonomskom poloàju. — DRINA — Na toku Drine nizvodno od u{}a Driwa~e, najzna~ajniji prelaz bio je svakako u Zvorniku, po~ev od anti~kih vremena. Sve do izgradwe mosta, i ovde se reka prelazila skelom. U popisnim defterima

325 B. McGowan, nav. delo, 510–511, 515–516. 326 Op{irni popis (1604), III, 293–294, 307–308. 327 H. Kre{evqakovi} navodi, bez upu}ivawa na izvore, da se Bosna kod Maglaja prelazila skelom sve do 1886. godine. — Manji obrtni centri — Maglaj,u:Izabrana djela, II, 363. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 363 Zvorni~kog sanxaka iz 16. veka upisane su skele u Zvorniku, Sikiri}u i Quboviji u blizini Srebrenice, koji su bili u sultanovom posedu, zatim postojala je i skela u Novom Selu, malo uzvodno od Zvornika. Prihodi od prelaza iznosili su vi{e desetina hiqada ak~i.328 Prelazi na Drini nizvodno od Zvornika postojali su na razli~itim ta~kama, shodno promenama re~nog toka i obala tokom vremena, a olak{avale su ih brojne ade u re~nom toku. U popisu mukata iz 1533. pomiwu se dve „skele“ na Drini — Po- bre`je i Zabro|e (Zapre|e), za koje se kaè da su „blizu Bohorine i Pti~a- ra“, s prihodom od 6.000 ak~i godi{we. Pobre`je se nije razvilo u naseqe, i moè se pretpostaviti da se nalazilo na delu Drine prema rudnicima Bohorini (dan. Borina) i Zaja~i. Selo Zabro|e — Zapre|e nalazilo se u neposrednoj blizini Loznice.329 Do ovih „skela“ na Drini stizali su va- `ni kopneni putevi, kao {to je to u svom izve{taju opisao austrijski oficir Pereti} 1783/84. godine. Jedan put je dolazio od rudnika Krupwa, Zaja~e i Bohorine (dan. Borine), izbijaju}i na Drinu ne{to nizvodnije od Zvornika, a drugi je dolinom Jadra dolazio do Loznice i Le{nice.330 U prvoj polovini 18. veka, beleè se prelazi — „skele“ kod Badovinaca, Cr- ne Bare, Le{nice i [epka, {to se pomiwe i u 19. veku. Po~etkom 20. veka, bilo je ukupno 14 prelaza na drinskom toku nizvodno od Qubovije.331 O plovnosti Drine nizvodno od Zvornika svedo~e i znatno pozniji izvori — francuski putopisac Kikle (1658) saop{tava kako se la|om mo- è udobno ploviti do Beograda, za dva dana. B. Drobwakovi}, dobar poznavalac ove reke, naveo je da je la|ama, poznatim i pod imenom „zvorniku- {e“, „papu~arke“ i „burinke“, bilo potrebno tri-~etiri dana do Sremske Mitrovice i Beograda. Povratak uzvodno je, sasvim razumqivo, bio znatno naporniji i duè je trajao — ~itavih sedam dana su ih vozari vukli du` obala Save i Drine.332

MOSTOVI

Podaci o mostovima na pojedinim rekama poti~u tek iz vremena osmanske vlasti, {to ne zna~i da ih u ranijem periodu nije bilo. Me|u- tim, izgradwa i odr`avawe mostova, sli~no putevima, predstavqali su zna~ajno finansijsko ulagawe u infrastrukturu. Ono je trebalo da bude

328 A. Handì}, Dva prva popisa, 24, 81, 85; isti, Zvornik, 179. 329 D. Bojani}, Jadar u XVI i XVII veku, 144, 151–152. 330 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784. godine, 115–116, 143. 331 B. Drobwakovi}, Saobra}aj na Drini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, kw. 15, Beograd 1934, 29–37; D. J. Deroko, Drina, 35–36. 332 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 112–115; B. Drobwakovi}, Saobra}aj na Drini, 52. 364 Severna Bosna 13–16. vek isplativo, {to se ostvarivalo prometom putnika i robe. S organizacione strane, to je zahtevalo stalno angaòvawe odre|enog broja qudi na poslovima popravke i odràvawa. Ostaje otvoreno pitawe da li su sredwovekovna bosanska dràva i, u posledwoj fazi, weni oblasni gospodari, bili u poloàju da takve poduhvate ostvaruju. Prvi pomen mosta na podru~ju severne Bosne odnosi se na takvu gra- |evinu preko reke Driwa~e, koju je kao svoj vakuf podigao zvorni~ki sanxakbeg Jahja-beg pre 1548. godine. Slede}i po redu se pomiwe most u Zvor- niku, za koji se pretpostavqa da je podignut izme|u 1548. i 1585. godine. Potreba za sigurnom komunikacijom preko reke Drine bila je nametnuta vojnoupravnim i ekonomskim razlozima, kao i ~iwenicom da prevoz skelama nije funkcionisao kada bi reka nabujala.333 U popisnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. godine ima vi{e pomena mostova, za koje se ne moè ta~no utvrditi kada su nastali. U najzna- ~ajnije su se ubrajali oni koji su bili deo najva`nijih vojno-trgova~kih komunikacija. U nahiji Maglaj, stanovnici sela Bistrice, koje se i danas nalazi na nekoliko kilometara isto~no od @ep~a, na desnoj obali Bosne, pripadali su xematu kneza Jovana. Oni su, zajedno s xematom kneza Novice u samom @ep~u, bili zaduèni za odràvawe skele preko reke Bosne. U defteru je na oba mesta bilo upisano da su pripadnici ova dva xemata oslobo|eni karakuluka, xerahorluka i svih vanrednih i obi~ajnih davawa u zamenu za ovu slu`bu, kao i za izgradwu, o sopstvenom tro{ku, mosta preko reke Grab u duìni od 50 lakata, u blizini spomenute skele.334 Duìna mosta izraèna je u gra|evinskim ar{inima, ~ija je vrednost bila promenqiva, da bi krajem 19. veka bila utvr|ena na 0,785 m, tako da je most mogao da ima duìnu od oko 38 metara.335 Reka Grab koja je proticala u neposrednoj blizini sela Bistrice danas nosi ime po selu — Bistrica. U istoj nahiji, stanovnici sela Vozu}a i Magrade bili su zaduèni da popravqaju i odràvaju most na „Krivoj rijeci“, dana{woj Krivaji, koji je bio sru{en usled poplave. Oni su uìvali ista poreska olak{awa kao i stanovnici sela @ep~e i Bistrice.336 Most preko reke Bosne trebalo je da popravqaju i o svom tro{ku odr- àvaju stanovnici sela Bukovice u nahiji Dobor. Ovo naseqe se i danas nalazi na desetak kilometara severozapadno od Doboja, na levoj obali Bo- sne, kod u{}a reke Radanke. Na ovo mesto je u dolinu Bosne izbijao glavni put koji je dolazio levom obalom Bosne sa severa, od Kotorskog i Fo~e.

333 A. Handì}, Zvornik, 152, 189–190. 334 Op{irni popis (1604), III, 293–294, 307–308. 335 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, xxxvii. 336 Op{irni popis (1604), III, 305–306. Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 365 Prelaze}i most, put je nastavqao desnom obalom Bosne, zatim u dolinu Spre~e i daqe ka Podriwu. U zamenu za ovu slu`bu, na predlog te{awskog kadije, stanovnici (70 ku}a) su bili oslobo|eni karakuluka, xerahorluka, ali i aktivnog u~e{}a u vojnim pohodima i ukona~avawa vojvode, kao i od pla}awa vanrednih i obi~ajnih nameta.337 Stanovnici sela Kotorsko u nahiji Dobor, koje se nalazilo na „veoma prometnom mestu“, na putu koji je od Dervente izbijao u dolinu Bosne, svojim sredstvima su izgradili most preko reke Fo~e, leve pritoke Bo- sne. Uz obavezu da odràvaju i popravqaju most i da se brinu o putnicima, bili su oslobo|eni xerahorluka i svih vanrednih i obi~ajnih nameta. U selu Kotorskom popisano je 25 ku}a, dok je u dve mahale kasabe popisano ukupno 165 ku}a i 11 neoèwenih. Odredbe o odràvawu mosta napisane su posle popisa stanovnika kasabe, mada je verovatnije da je raja, a ne gra- |ani, bila zaduèna da odràva ovu gra|evinu.338 Na glavnom putu od Koba{a do Dervente, po{to je propao most preko reke Turije, defterdar je zabeleìo da „trgovci i putnici s te{ko}om putuju, a osim toga i za dràvu je prouzrokovana {teta“. Zato je doneta carska naredba da se stanovnici sela Ilova i Jadovnice u nahiji Koba{ oba- veù da izgrade pomenuti most u zamenu za osloba|awe od vanrednih i obi~ajnih nameta.339 Ilovom se danas nazivaju tri sela — Velika Ilova, Ilova Tabak i Ilova [ereg, severno od Prwavora, a postoji i re~ica Ilo- va, leva pritoka Vijake. Jadovnica je dana{wa Jadovica, i selo i re~ica, koja te~e ka istoku i uliva se u Vijaku. Savremena trasa puta od Koba{a na jug prolazi izme|u sela Kunove i Smrti}a i potom prelazi re~icu Jadovi- cu, zatim nastavqa ka jugu i blago ka jugozapadu, da bi ne{to severnije od Prwavora pre{la preko re~ice Ilove. Danas na terenu ne postoji re~ica Turija, pa se moè pretpostaviti da se weno ime promenilo u Jadovicu, kako se nazivalo i selo na wenim obalama.

337 Op{irni popis (1604), I–2, 366–368. 338 Isto, 356–357, 381–383. 339 Isto, III, 479–480.

ZAVR[NA RAZMATRAWA

U geografskom pogledu, severna Bosna je prostrani region s raznovrsnim prirodno-geografskim karakteristikama i relativno bogatim prirodnim resursima, neophodnim za postanak i trajawe qudskih zajednica. Ome|eno Savom na severu, Drinom na istoku i dowim tokom Vrbasa na zapadu, ovo podru~je je u geopoliti~kom smislu gotovo uvek imalo osobine prelaznog, tranzitnog pojasa u pravcu sever — jug. Reka Sava i wena aluvijalna ravan — Posavina, s druge strane, omogu}avale su komunikaci- ju u smeru istok — zapad. Pejza` sredwovekovne i novovekovne severne Bo- sne uveliko se razlikovao od dana{we pitome i ìtorodne ravnice. Guste {ume hrasta i bukve dominirale su ovim podru~jem, tako da su naseqa i privredne povr{ine nastajale na kr~evinama. Gusta hidrografska mreà, povoqne umereno-kontinentalne klimatske karakteristike i bogati {umski resursi, bili su osnova za trajni opstanak qudi. Oni su u skladu sa svojim kulturnim nasle|em, shodno dru{tveno-politi~kim prilikama koristili prirodne resurse i tokom vremena oblikovali i stvarali raznovrsne kulturne pejzaè. Povoqni prirodni uslovi omogu}ili su formirawe prvih naseqa u periodu od paleolita, sa mawe-vi{e neprekinutim kontinuitetom do dana{wih dana. Zone rimskih naseqa, lokaliteta i puteva slede glavne re~ne doline, gde se {umska vegetacija dràla pod kontrolom. Bez bogatih rudnika plemenitih metala, severna Bosna nije imala ve}i ekonomski zna~aj ni u anti~kom, ni u periodu sredweg veka, niti u doba osmanske vlasti. Naseqavawe slovenskog stanovni{tva je prvo zahvatilo krajwi zapadni i severozapadni deo posmatranog podru~ja — Podriwe i Semberiju. Doseqenici su i ovde, kao i u susednim oblastima, koristili trase rimskih puteva i re~ne doline prilikom svog prodirawa u unutra{wost oblasti. Prvi pisani podaci o srpskom narodu na ovom prostoru potekli su iz pera Konstantina Porfirogenita, koji u svom „Spisu o narodima“ ubraja grad Salines — Soli u „naseqene gradove“ Srbije. „Zemqa“ Bosna, kao geografska oblast, obuhvatala je u to vreme podru~je Sarajevskog i Vi- so~kog poqa. Nakon naseqavawa Ma|ara u Panonsku niziju krajem 9. veka, reka Sava dobija karakter politi~ke granice, i na prostoru Posavine se 368 Severna Bosna 13–16. vek odvijaju sukobi izme|u srpskih vladara i wihovih severnih suseda. U takvom jednom sudaru je stradao knez âslav Klonimirovi} (927 — oko 950). Ubrzo nakon wegove smrti, jedinstvena teritorija dràve Srbije se raspada, i svoj samostalni politi~ki ìvot otpo~iwe i Bosna. Weno prvo teritorijalno {irewe se odvija ne u pravcu severa, nizvodno Bosnom, ve} ka zapadu, u dolinu Vrbasa. Dakle, severna Bosna je ostala izvan glavnih de{avawa od druge polovine 10. veka. Na osnovu podatka o u~e{}u bosanskog bana Bori}a (oko 1154 — oko 1164) u zajedni~koj borbi ugarskog kraqa i ra{kog velikog ùpana protiv cara Manojla Komnina, moè se pretpostaviti da je podru~je severno od „zemqe“ Bosne bilo u sastavu wegove dràve. O teritorijalno-upravnoj organizaciji ovog prostora saznaje se tek iz poznijih izvora. U vreme velikog bosanskog bana Matije Ninoslava (oko 1233 — oko 1250), bosanska dràva je bila podeqena u vi{e „zemaqa“ — prostranih geografskih i upravnih celina, i ban je delio svoju vlast s „~esnicima“. Ime jednog od wih je ostalo sa~uvano — bio je to usorski knez Sibislav (oko 1236 — oko 1245), sin biv{eg bosanskog bana Stefana. U dobro poznatoj poveqi ugarskog kraqa Bele IV za bosansku biskupiju, navode se „Bosna, Usora i Dowi Kraji“ kao velike upravne celine — „zemqe“. Kako su vojno-politi~ke prilike u doba bana Matije Ninoslava bile nepovoqne za teritorijalna pro{irewa bosanske dràve ka severu, sa ve}om sigurno{}u se moè pretpostaviti da su „zemqa“ Usora i „zemqa“ Soli nastale tokom vladavine velikog bosanskog bana Kulina (pre 1180 — oko 1204). îtav tok 13. veka je ispuwen borbama, kako protiv politi~ke domi- nacije Ugarskog kraqevstva, pra}ene uspostavqawem organizacije katoli~ke crkve, tako i unutra{wim meteìma i, na kraju, dezintegracijom vlasti doma}eg vladara. Kao {irok pograni~ni pojas, Usora i Soli su po- sluìle za osnovu nastanka ugarske Banovine (1247/54), koja je sa Banovi- nom Ma~vom na istoku, ~inila jedinstven odbrambeni pojas. Istovreme- no, me|utim, bila je to i polazna ta~ka za daqe osvajawe ka obali Jadran- skog mora. Period anarhije i dinasti~kih sukoba u Ugarskom kraqevstvu (1272–1301) omogu}io je da se vlasteoska porodica Babowi}a pro{iri i na zapad od doweg toka reke Vrbas. U wihovom posedu se navode dve ùpe u Usori — Modran i Ukrina, koje su se prostirale u dolini reke Ukrine. Nominalno, Usora i Soli, kao i Ma~va („Sremska zemqa“) bile su date na upravu biv{em srpskom kraqu Stefanu Dragutinu. Rodbinske veze Nema- wi}a i Kotromani}a uspostavqene su brakom izme|u sina bana Prijezde, Stefana Kotromana i Jelisavete, Dragutinove }erke. Suo~eni s napredo- vawem Bribiraca i, sasvim izvesno, otkazivawem vernosti doma}e vlastele, ban Stefan (oko 1290 — oko 1310) je poraèn i primoran da s porodicom potraì uto~i{te u Dubrovniku. Zavr{na razmatrawa 369 Istorijski izvori za period 14. veka, savremeni i mla|i, doma}e, ugarske i papske provenijencije, ne{to su re~itiji u prikazivawu doga|a- ja koji su se odigrali na tlu severne Bosne. Nasle|e prethodnog veka moralo je iz osnova da bude obnovqeno, pre svega dràvna uprava i teritorijalna organizacija. To se ogledalo u stvarawu jasno izdvojenih upravnih jedinica — „zemqe“ Usore i Soli, na ~elu s predstavnicima centralne vlasti, koju su ~inili vojvoda usorski, tep~ija i kaznac. Iz politi~kih i geostra- te{kih razloga, ~itav prostor od Vrbasa na zapadu do Drine na istoku, na jugu do razvo|a Pra~e i sredweg toka Bosne, prekrio je naziv Usore. Vlaste- oske porodice koje su pruìle podr{ku banu Stjepanu II prilikom wegovog dolaska na vlast zasigurno su se uzdigle u prethodnom periodu. Relativni mir i stabilnost politi~kih i dru{tvenih prilika doprineo je wihovom u~vr{}ivawu i ekonomskom uzdizawu, o ~emu govori i naru~ivawe bogato iluminiranih rukopisa — Manojlovo i Divo{evo jevan|eqe. [esta i sedma decenija ~etrnaestog veka su doba unutra{we krize koja je ipak rezultirala konsolidacijom vlasti bosanskog vladara. Ciqe- vi balkanske politike ugarskog dvora u doba Lajo{a I bili su sasvim o~i- gledni — uspostavqawe neposredne i direktne vlasti u zale|u jadranske obale, {to se odnosilo na Hrvatsku, Dalmaciju i Bosansku banovinu. Pri- tisak sa severa imao je razli~it ishod — pojedina vlastela iz „zemqe“ Do- wi Kraji predala je svoje ba{tinske posede ugarskom kraqu i preselila se na teritoriju slavonskih ùpanija. Nasuprot tome, vlast bana i kraqa Tvrtka ~ini se da je bila znatno ja~a i efikasnija u Posavini i daqe prema unutra{wosti, budu}i da nije zabeleèn nijedan slu~aj „nevere“ usorske (i solske) vlastele. Pobunu Dabi{i}a u Podriwu podsticao je, kako izgleda, ùpan Nikola Altomanovi}, {to je, opet, imalo za rezultat ja~a- we centralne vlasti i organizovawe nove teritorijalno-upravne jedinice pod imenom „zemqa“ Podriwe. Posledwa decenija vladavine kraqa Stefana Tvrtka I u~inila je da severna Bosna postane popri{te sukoba su- kobqenih strana u borbi za krunu sv. Stefana, {to }e se nastaviti i u narednom stole}u. U vezi sa ekonomskim i vojnim uzdizawem bosanske dràve u prvoj polovini 14. veka primetna je i pojava prvih gradskih naseqa. Ona su ujedno bila i jaka strate{ka upori{ta i sedi{ta katoli~ke-fraweva~ke crkvene organizacije. Po svojoj prirodi oskudna izvorna gra|a spomiwe tek nekolicinu gradova — Srebrenik na Majevici (1333), Ku~lat (1346), Teo~ak (1385/90) i Dobor (1387), ali se sa moè sigurno{}u pretpostaviti da su tokom ovog perioda po~eli da se formiraju i drugi, ~ija se imena ubrzo javqaju u kontekstu zna~ajnih istorijskih doga|aja. Budu}i da su bila sedi{ta fraweva~kih samostana, naseqa poput Vrbice, Bukovice, Mo- dri~e, Skakave, Laba i Bijeqine verovatno su bila u rangu lokalnih trgova. Neka od wih — Modri~a, Skakava, Lab — Ugqevik i Bijeqina — ê- 370 Severna Bosna 13–16. vek tvrtkovi{te, ponovo se javqaju u prvim osmanskim defterima iz prve polovine 16. veka, {to ide u prilog kontinuitetu naseqenosti celog prostora. Najmawe obave{tewa sa~uvano je o sigurno najbrojnijem tipu naseqa, a to su sela, budu}i da je zanemarqiv procenat sredwovekovnog stanovni{tva obitavao u gradovima i trgovima. Tek poneko seosko naseqe ostalo je zabeleèno u istorijskim izvorima — Rastu{a i ê~ava u dolini Ukrine, Jake{, Volovi} i Modri~ u ùpi Nenavi{te, od kojih se neka pomiwu i u dosta poznijim osmanskim izvorima. Vi{e od sedamdeset godina koje razdvajaju dva bitna doga|aja u istoriji sredwovekovne bosanske dràve — smrt wenog najmo}nijeg vladara, kraqa Stefana Tvrtka I (1391), i wen nestanak uspostavqawem vlasti Osmanskog carstva (1463), ispuwene su neprestanim oruànim sukobima. Skoro da bi se moglo re}i da je to bio „rat sviju protiv svih“ — bosanske i ugarske vojske, bosanskih oblasnih gospodara me|usobno i protiv bosanskog kraqa, uz kori{}ewe osmanskih vojnih odreda, zatim pqa~ka{ki i kasnije osvaja~ki pohodi osmanske vojske, i sukobi ugarske i osmanske vojne sile na podru~ju bosanske dràve. Ratna dejstva nisu, naravno, istovremeno zahvatala celokupnu teritoriju Bosanskog kraqevstva, ali nijedan wen deo nije toliko bio izloèn ratnim pusto{ewima, kao {to je to bila sudbina podru~ja severne Bosne, nekada{we „zemqe“ Usore s Podriwem. Vojni pohodi kraqa @igmunda, otpo~eti krajem Tvrtkove vladavine (1387/88), jo{ ve}om èstinom i s mnogo vi{e uspeha nastavqeni su posle wegove smrti. Ugarske trupe su sa izrazitom lako}om prodirale dolinom reke Bosne i wenih pritoka, sve do stolnog mesta Bobovca, u srcu Bosan- skog kraqevstva. Wegovi napori su krunisani obnavqawem ugarske pograni~ne jedinice — Usorske banovine (1405), koju je ~inio sistem najva`nijih tvr|ava poput Srebrenika na Majevici, nepoznatog „Brani~a“, Magla- ja, Dubo~ca, Dobora, Doboja, Sokola, Suseda i Brodara, Br~kog na Savi i Grabovice (kod Tuzle). Sa ekspanzijom Osmanskog carstva ka severu i severozapadu Balkana, raste potreba za o~uvawem odbrambene oblasti Ugar- skog kraqevstva ju`no od Save, tako da bosanska dràva postaje popri{te wihovog sudara. Wena mo} da se suprotstavi kako osvaja~kim poduhvatima sa severa, tako i nadolaze}oj opasnosti s jugoistoka i istoka, drasti~no je podrivena unutra{wim trvewem bosanskih barona, nepostojawem centra- lizovane dràvne uprave, ali i sukobima sa srpskim despotima oko rudar- skog basena Srebrenice i doweg Podriwa. I na ovom podru~ju je bosanska dràva pretrpela zna~ajne teritorijalne gubitke — prostor od Teo~aka do Srebrenice organizovan je u vidu vlasti Despotovine. Wenim prvim padom pod osmansku upravu 1439, i teritorije na zapadu od Drine su pre{le u ruke novih gospodara. Iako sada privremeno, Podriwe je, poput „Bosan- skog kraji{ta“, postalo polazna osnova za kona~no uspostavqawe domina- cije Osmanskog carstva. Neposredno nakon pada Smedereva 1459, osman- Zavr{na razmatrawa 371 ska vojna vlast uvedena je u Srebrenici, Ku~latu, Perinu i Zvorniku. U toku samo nekoliko nedeqa, u prole}e 1463. osmanske trupe su uni{tile Bosansko kraqevstvo. Prva na udaru se na{la „zemqa Kova~evi}a“, u okolini Srebrenice. Brzom predajom glavnih utvr|ewa i stradawem kraqa Stefana Toma{evi}a, sredwovekovna bosanska dràva je prestala da postoji, a na wenoj teritoriji formirane su upravne jedinice Ugarske kraqevine i Osmanskog carstva. Razdobqe od sedamdesetak godina koje deli ofanzivu kraqa Matije Korvina iz jeseni 1463. i osmansko osvajawe Slavonije zapo~eto u leto 1536, mogu se posmatrati u okviru dve mawe celine. Razme|u bi ~inila 1512. godina, kada su, gotovo slu~ajno, osmanske trupe zauzele izuzetno zna~ajna upori{ta ugarske vlasti u severnoj Bosni. Re~ je o gradovima Srebreniku na Majevici, Sokolu na Trebavi i Te{wu na Usori, koji su bili organizovani u vidu Srebreni~ke banovine. Pa`qivijim posmatra- wem izvorne gra|e sti~e se utisak da je re~ o skoro slu~ajnim reliktima — enklavama ugarske vlasti. Glavni razlog wihovog relativno dugotrajnog opstanka nije bila organizovana i sistematska odbrana Ugarskog kraqevstva, ve} to {to je pa`wa Osmanskog carstva bila usmerena ka mnogo zna- ~ajnijim ciqevima — Beogradu, [apcu, Budimu i Be~u. Bosanski front bio je od perifernog zna~aja i glavnu inicijativu su imali bosanski i zvorni~ki sanxakbegovi kao zapovednici akinxijskih odreda. Isti pqa~ka{ki karakter, pra}en odvo|ewem stanovni{tva, voqnim i nevoq- nim, imali su i povremeni prodori ugarske vojske (1464, 1471, 1480, 1501). Me|utim, Ugarska nije imala ni privredni, ni demografski, niti vojni potencijal da bi izdràla teret stalnog pograni~nog ratovawa. Za- povednici tvr|ava suo~avali su se s hroni~nom besparicom kraqevske blagajne i, nakon {to bi iscrpeli sopstvene finansije, ponekad su bili prinu|eni da napuste ~ak i privatne posede. Takav slu~aj bio je s despotom Stefanom Berislavi}em kada je 1529. napustio Ba~ i Fele|haz, u koje su odmah u{le osmanske trupe. Glavne etape {irewa osmanske vlasti u severnoj Bosni bile su obeleène godinama 1476, 1512, 1528. i 1535/36. Na desnu obalu Save. Osmanlije su izbile ve} posle 1521, a u~vrstile se 1528. osvajawem Novog i Br~kog, da bi nakon smrti despota Stefana 1535, padom Broda, Dubo~ca i Koba{a, wihova vlast bila ~vrsto uspostavqena. Organizaciju nahija na ovom prostoru pratilo je sistematsko, planski sprovedeno naseqavawe stanovni{tva s vla{kim statusom, {to je predmet razmatrawa poglavqa „Svet u pokretu — Dinamika stanovni- {tva“. Prostor severne Bosne u demografskom pogledu se moè posmatrati kao podru~je periodi~nog „puwewa“ i „pra`wewa“, odnosno priliva i odliva stanovni{tva, {to je uvek bilo uslovqeno krupnim politi~kim i privrednim doga|ajima. S obzirom na potpuno odsustvo izvora koji bi omogu}ili podrobno ispitivawe demografskih ciklusa, preostaje samo 372 Severna Bosna 13–16. vek da se ukaè na neke pretpostavke o wihovom karakteru i duìni trajawa. Svi zakqu~ci su veoma uslovni, zasnovani na komparativnom posmatrawu evropskih i regionalnih tendencija u {iroko shva}enom periodu „predindustrijskog vremena“. Porast broja stanovnika posmatran je u kontekstu ekonomskih prilika — nove teritorijalno-upravne i privredne celine — ùpe, novi gradovi, tvr|ave, crkve zabeleèni u sredwovekovnim pisanim izvorima. Ve}a politi~ka i vojna mo} bosanskih vladara na{la je svoj odraz u teritorijalnoj ekspanziji dràve — ban Kulin, Stjepan II i Tvrtko I. Wima svakako treba pridodati i pojedine oblasne gospodare, koji su imali vojni, ekonomski i demografski potencijal da znatno uve}aju svoje „dràve“ — herceg Hrvoje Vuk~i}, Sandaq Hrani} i herceg Stefan Vuk~i}-Kosa~a. Po~etak 15. veka je ipak ozna~io op{tu promenu politi~ke i ekonomske klime na prostoru kraqevstva Bosne, a unutar wega posebno podru~ja severne Bosne. Nastaje „mnogomete`no“ vreme, ispuweno skoro neprestanim oruànim sukobima: bosansko-ugarskim, bosansko-srpskim, ugarsko-osmanskim i razdorom bosanske vlastele i kraqa. Sve to je nesumwivo imalo posledica na ekonomsko-demografske prilike posmatranog podru~ja — uni{tavawe kulturnih dobara i naseqa, raseqa- vawe i seobe stanovni{tva, bilo privremeno, bilo trajno. Bliè ispitivawe istorije sredwovekovnih naseqa, wihovog nastanka i etapa razvoja, nije mogu}e sprovesti usled oskudne izvorne gra|e. U kontekstu privredno-politi~ke istorije name}e se zakqu~ak da se su gotovo svi severnobosanski gradovi razvili od tvr|ava koje su obezbe|i- vale glavne saobra}ajnice. Takav je slu~aj s gradovima u dolini Bosne — Doboj, Maglaj, @ep~e, Dobor, Usore — Te{aw, na Trebavi i Majevici — Gra~ac, Soko, Srebrenik, Teo~ak. Jedino se za Zvornik moè pretpostaviti da mu je prethodio trg koji se razvio oko „broda“ na Drini, na mestu gde put prelazi na wenu desnu obalu, idu}i ka Dmitrovici, Vaqevu i Beogra- du. Na delu savskog toka, od u{}a Vrbasa do u{}a Drine, od anti~kog vremena su postojali „brodovi“ Koba{, Dubo~ac i Ra~a, dok iz perioda sredweg veka poti~u Novigrad, Arki — Jaruge, Sikirevci, Br~ko i Novi. Po- menuta naseqa su sigurno imala funkciju trgova, a neki od wih su kasnije bili utvr|eni. Uspostavqawem osmanske vlasti, do{lo je do ve}ih promena u mre- ì i prostornom rasporedu naseqa razli~itog ranga. Stoga je bilo neophodno sagledati sredwovekovnu i osmansku klasifikaciju naseqa, i kriterijume koji su odre|ivali pripadnost jednoj i prelazak u drugu katego- riju. U tom pravcu je u~iwen napor da se zna~ajnijim naseqima pristupi pojedina~no i da se wihova sudbina u osmanskom periodu isprati u onoj meri u kojoj to dozvoqava objavqena gra|a. Problem je zapravo terminolo- {ke prirode — {ta ozna~ava termin grad, varo{, trg u prevodu, jer je ori- ginalni naziv skoro uvek izostavqen. Uz sva ograni~ewa, mogu}e je zapa- Zavr{na razmatrawa 373 ziti da su sredwovekovni gradovi tokom 16. veka opstajali kao urbana naseqa (kasabe) u slu~ajevima kada bi zadràli svoju vojno-bezbednosnu, upravnu i privredno-saobra}ajnu funkciju. Nekada{wi tvrdi gradovi — Dobor, Soko, Srebrenik, Teo~ak — stagniraju, zatim i opadaju. Privred- no-demografski uspon beleè @ep~e, Maglaj, Te{aw, Doboj, Dowa i Gor- wa Tuzla i naro~ito Zvornik, koji u najve}oj meri objediwuje funkcije urbanog centra. U isti rang, rang kasaba uzdiè se ~itav niz sredwovekovnih varo{i-trgova i sela sa sedmi~nim trgovima, kao naseqa na va`nim raskrsnicama i saobra}ajnim trasama, kopnenim i vodenim. Kolonizacija srpskog stanovni{tva s vla{kim statusom zna~ila je ne toliko etni~ku, koliko demografsku i privrednu promenu. Oporavak devastiranog prostora ogleda se u ponovnom zaseqavawu seli{ta — mezri i porastu broja popisanih doma}instava, zatim i formirawu novih kadiluka, koji su u osmanskoj upravno-teritorijalnoj organizaciji imali zna- ~ajniju ulogu od nahija. Na osnovu delimi~no objavqenih osmanskih izvora, dosta kasnog postawa, moè se ispratiti promena u organizacijama katoli~ke i srpske pravoslavne crkve. Prva je bila u povla~ewu, kako zbog neprijateqstva katoli~kih dràva i Osmanskog carstva, tako i zbog emi- grirawa katoli~kog stanovni{tva ka severu, na teritorije Ugarskog kraqevstva. Naseqavawem srpskog stanovni{tva s vla{kim statusom, srpska pravoslavna crkva, prisutna od kraja 13. veka, postaje ~vrsto organizovana. Stara srebreni~ka mitropolija je najverovatnije obnovqena kao zvorni~ka mitropolija sa sedi{tem u manastiru Tamni (Tavni), a stara dabar- ska episkopija postaje dabro-bosanska. Rani popisni defteri beleè pojavu novih, do tada nepoznatih, svetili{ta, poput Papra}e, Lomnice, crkve Grabove, kasnije i Ozrena, Vozu}e, Udrima-Gostovi}a, dok se postojawe Detlaka, Lipqa, Stupqa i Osovice moè dokumentovati iz starih srpskih zapisa i arheolo{kih nalaza. Pored ovih zna~ajnih manastira i prepisiva~kih centara, osmanski izvori pomiwu brojne crkve, verovatno seoske, ~iji se trag vremenom izgubio. To bi posredno ukazivalo i na to da su bile gra|ene od drveta, kao crkve-brvnare, budu}i da je drvo bilo najdo- stupniji i najjeftiniji gra|evinski materijal. Tekstovi dva sumarna popisa Zvorni~kog sanxaka (1519, 1533) i op- {irnog popisa Bosanskog sanxaka (1604) posluìli su kao osnova za identifikaciju i ubikaciju naseqenih mesta. Re~ je o preko 500 toponima u ukupno 24 nahije, i svi rezultati su tabelarno prikazani, a na kraju poglavqa je priloèna i tematska karta naseqa. U ve}ini slu~ajeva, naseqa su opstala sve do dana{weg dana. Potpuno odsustvo doma}ih izvora koji bi svedo~ili o privrednoj aktivnosti stanovni{tva na prostoru severne Bosne u predosmansko doba jeste veliki hendikep u istraìva~kom poslu, ali nije nepremostiv. Pre- dindustrijska privreda u svim evropskim dràvama bila je zasnovana na 374 Severna Bosna 13–16. vek poqoprivrednoj proizvodwi, ~ija se tehnologija veoma malo i veoma sporo mewala, te pripada strukturama „dugog trajawa“. Osnovu je ~inila za- prega volova, oranica koja se obra|ivala ralom, i uloèni rad jedne porodice. Primarni zna~aj su imale hlebne kulture ìtarica. U slu~aju severne Bosne, na prvom mestu po zasejanim povr{inama bio je „mje{anac“ — „sumje{ica“ p{enice i je~ma. Ukr{tawe ìtarica stvaralo je ve}u otpornost na vremenske prilike i pove}avalo je {anse za uspe{nu ètvu. Zob (ovas) je bio prili~no zastupqen, i osim upotrebe kao hrane za stoku, wegove koli~ine sugeri{u da je mogao da ima i primenu u qudskoj ishrani u obliku ovsene ka{e. U metodolo{kom pogledu, osmanski popisni izvori ne mogu da se koriste za prora~unavawe visine prinosa, niti zasejanih povr{ina, jer podaci o porezima — desetinama (u{urima) predstavqaju deo o~ekivane, prose~ne ètve. Osim ìtarica, stanovni{tvo je u izra- ènoj meri gajilo vinovu lozu, naro~ito u nahijama Gorwoj i Dowoj Tu- zli, ali i na drugim podru~jima. Veoma zastupqeno bilo je p~elarstvo, {to je sasvim o~ekivano, s obzirom na veliki zna~aj meda u ishrani, kao i ekonomsku vrednost voska kao trgova~kog artikla. Mo`da bi se moglo pretpostaviti da je sto~arstvo dobilo na zamahu naseqavawem stanovni- {tva s vla{kim statusom, naro~ito od posledwe ~etvrtine 15. veka. Ceo region severne Bosne pruào je obiqe raznovrsnih terena za ispa{u stoke, za iìravawe sviwa u {umama, kao i senokose i livade za pripremawe sena. Osim lokalnog stanovni{tva, ostala je zabeleèna tradicija i o dolasku sto~ara sa svojim stadima ovaca iz podru~ja sredwe Bosne. Dopun- ski izvor hrane bile su leguminoze, povr}e, vo}e, i velikim delom, mleko i mle~ni proizvodi. Prikazali smo ritam poqoprivredne, posebno sto~arske godine, i posmatrali smo ih i u kontekstu rajinskih poreskih obaveza, èle}i da saznamo da li su i u kojoj meri bile uskla|ene s privrednom proizvodwom. O zanatstvu je sa~uvano izuzetno malo podataka, pa je izlagawe moralo da bude ograni~eno na ve} poznate ~iwenice o gradskim i seoskim zanatima. U prou~avawu trgovine veliki broj podataka je dobijen iz tekstova osmanskih zakonskih propisa — kanun-nama, kojima su regulisane prodaje u pojedinim bosanskim gradovima. Na robu koja je prelazila vrednost od ~etr- deset ak~i pla}ala se tro{arina, koja je razli~ito odre|ivana s obzirom na poreklo i vrstu robe. Osim stalne trgova~ke aktivnosti koja se odvijala u kasabama, kao i u sedmi~nim trgovima, op{irni popis Bosanskog sanxaka dopustio je da se boqe sagleda organizacija godi{wih va{ara — pana|ura i da se posmatra wihov prostorni raspored. Oni su imali ulogu poja~avawa gustine privredne mreè u oblastima s niìm stepenom organizacije, kao {to je to bio slu~aj sa severnom Bosnom. Saobra}ajni pravci, kopneni i re~ni, rekonstruisani su na osnovu anti~ke, sredwovekovne i osmanske gra|e, dok putopisni izvori gotovo Zavr{na razmatrawa 375 sasvim nedostaju. Osim Save, koja je bila glavni plovni put u ovom regionu, reka Drina je tako|e imala odre|enu ulogu u re~nom saobra}aju na potezu nizvodno od Zvornika. U znatno mawoj meri, uglavnom za lokalne potrebe koristila se i reka Bosna. Glavni prelazi — „brodovi“, odnosno „skele“ na pomenutim re~nim tokovima bila su mesta na kojima su kopne- ne komunikacije izlazile na wihove obale. Iako su sigurno postojali i u sredwem veku, o glavnim trgovima kod re~nih prelaza vi{e se saznaje tek iz perioda osmanske vlasti.

SUMMARY NORTHERN BOSNIA 13TH–16TH CENTURY

INTRODUSTORY REMARKS — SUBJECT OF RESEARCH, SOURCES AND METHODOLOGIES

(UVODNA RAZMATRANJA. TEMA, IZVORI, ISTRA@IVA^I, pp. 1–12) The main purpose of this study is to present a regional geography of Nort- hern Bosnia, within a historical context and with an interdisciplinary approach, following the modern developments in historical geography.1 Our reading public comprises, mostly, students at the Departments of History in Belgrade and in Banja Luka, where we teach courses in Historical Geography.2 For the purpose of their further and broader education, the study will introduce them to the more recent achievements in several related disciplines and with numerous po- tential research topics within the ambit of historical studies. Our previous work, concerning the region of Bosanska Krajina, was more traditionally written, since there were enough written historical sources and we were less experienced.3 This time, however, we had very few available, i.e. preserved historical sources at our disposal, which made the situation very unfavo- rable to us. Thus, the scope of our sources has been widened, in an attempt to include other source-types beside documentary evidence. Starting with the con-

1 A. R. H. Baker, Historical Geography and the Study of the European Rural Land- scape, Geografiska Annaler, Series B — Human Geography, Vol. 70, No.1,Landscape His- tory (1988) 5–16; 7–9. Ib., Geography and History — Bridging the Divide, Cambridge Studies in Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003. 2 An overview of more recent historical geography studies on Bosnia and Herzegovina — J. Mrgi}, Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State, Istorijski ~asopis LI (2004) 43–64. 3 J. Mrgi}-Radoj~i}, Donji Kraji. Krajina srednjovekovne bosanske drzave (Donji Kra- ji. Mark of the Medieval Bosnian State), Belgrade 2002, English summary p. 317–341. 378 Severna Bosna 13–16. vek ventional definition of the Middle Ages, which for the Western and Central Bal- kans spans from the Slavic migration and settlement until the Ottoman conquest (from the end of the 6th to the second half of the 15th century), we observed how inadequate these chronological boundaries would be for the aims of our study.4 Concerning historical sources, we would be left with next to nothing. Since the main group of medieval sources for historical topography and settlement history are charters, we would have access to only one, single, medieval Bosnian char- ter, containing the name of one single medieval county (Serb. `upa) and five villages, but without the perambulation (description of their borders).5 The scarcity of literary sources for the study of the economic history of Northern Bosnia creates a much more dire situation. Explicitly, only two medium market places (Soli and Bijeljina) are mentioned a couple of times, and in both cases, the information regarded incidents: the robbery of Ragusan merchants. It is even uncer- tain whether they were just passing through, or actually trading goods there. Fur- ther, not a single family or town archive had been preserved, and this speaks clearly about the extent to which this region was devastated throughout its history. The solution for overcoming such difficulties was a complex one, and it included both heuristic and theoretical aids. Firstly, we widened our research to include the 16th century Ottoman sources available to us (i.e. translated into modern languages and published), although they are unevenly distributed chronologically and regionally. The sancak of Zvornik was founded in c. 1480/81, comprising the territories on both sides of the river Drina. It changed its borders and finally, in the 1530's, reached the east bank of the river Bosna in its low reaches, including the region of Posavina between the confluence of the Bosna and the Drina. The only edited and published surveys are its synoptic survey registers (icmal tahrir defters) from 1519 and 1533. Records from some subse- quent surveys (e.g. 1548, 1604) are incorporated in some of the texts of Adem Hand`i}.6 More recently, a detailed (mufassal) survey register of the sancak of Bosnia was published, supposedly written in 1604.7 This date makes the accu- racy of its entries very questionable, since it has been positively ascertained that the Ottoman survey registers from the second half of the 16th century onwards

4 On the issues of periodization regarding Middle Ages, cf.: T. Reuter, ‘Medieval’— Another Tyrannous Construct, The Medieval History Journal Vol. 1 (1998) 25–45. 5 The perambulation analysis is very advanced in Hungary, cf. an example: Cs. Zatyko, Medieval Villages and Their Landscape: Methods of Reconstruction, in: J. Laszlow- ski — P. Szabo (eds.), Man and Nature in Historical Perspective. CEU Department of Medi- eval Studies & Archeolingua, Budapest 2003, 343–375. 6 A. Handì}, Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine), ANUBiH–SANU, Sarajevo 1986; ib., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975. 7 Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000. Summary 379 were not actually the results of compilation and fieldwork by the survey commissions, but were usually recopied from previous surveys.8 That was most definitely the case with this survey register, because of the “Long War” with the Hapsburg Empire (1593–1606) and the rebellion of the vice- governor of Bosnia (1603–1604). Beside survey registers, we had at our disposal texts from some of the muhimme defters (imperial orders) and a few kanunnames (regulations of peasant obligations and market orders for different provinces), also unsystematically covering the period and area of our research.9 Some vakf foundations refer to the territory of Northern Bosnia, and they were useful for settlement history and urban studies.10 However, the most helpful tool was to embrace the concept of Le Goff’s long Middle Ages, which comprises Late antiquity but stretches until the second half of the 19th century, together with the model of pre-industrial society and economy.11 Accepting these theoretical aids, we found firm ground and a frame broad enough to interpret various types of sources. Moreover, regarding the economic structure of Northern Bosnia, we were able to make justified assumptions, based on a comparison with typical features of the economies of neighboring countries, but also on the ground of common knowledge about most European pre-industrial societies. This approach also enabled us to notice some structural changes in long-term processes. The transition process from the (con-

8 The most instructive works in defter methodology are the texts of H. W. Lowry, such as The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pitfalls and Limitations, in: Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Cen- turies, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18. 9 Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, ed. by E. Kova~evi}, Orijentalni institut — Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985; Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegova~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i skadarski sandàk, B. \ur|ev et alii (eds.), Monumenta Turcica I–1, Orijentalni istitut — Sarajevo 1957; D. Bojani}, Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku, kru{eva~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut SANU, Beo- grad 1974; H. W. Lowry Jr., The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter-i Hakani, in: Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 19–46. 10 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V, Serija III, Orijentalni institut u Sarajevu 1985; M. Begovi}, Vakufi u Jugoslaviji, Belgrade 1963; A. Handì}, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskom carstvu, AGHBB IX–X (1983) 113–120; ib., Gazi Husrev–begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji u XVI stolje}u, AGHBB II–III (1974) 161–174. 11 J. Le Goff, Foreword, in: L’imaginaire medievale, Serb. transl. Srednjovekovno imaginarno, Novi Sad 1999, 15–16. Very inspiring proved J. Landers, The field and the Forge. Population, Production and Power in the Pre-industrial West, Oxford University Press 2003. There is a huge debate about the concept, character and origin of the “Industrial revolution”, its phases, i.e.“proto-industrialization”—cf. J. Komlos, Thinking About Industrial Revoluti- on, The Journal of European Economic History, Vol. 18, No.1(Spring 1989) 191–206; J. De Vries, The Industrial Revolution and the Industrious Revolution, The Journal of Economic Hi- story, Vol 54, No. 2 (1996) 249–270. 380 Severna Bosna 13–16. vek ventional) Late Middle Ages (end of the 14th — first half of the 15th c.) to the early Ottoman period (until the end of the 16th c.) in Bosnia, appealed to us as a valuable challenge, which we could further investigate. More than the cultural/religious differences and the widely abused issue of islamization, we were interested to find out whether there were some more fundamental changes regarding spatial organization, settlement and urban history, agricultural production, and trade etc. Some of the main results that we obtained from our research of these problems have only been recently published.12 Positioned in the northern part of the Bosnian medieval state, along the border with the Hungarian Kingdom, Northern Bosnia was a spacious frontier area. However, beside this political, i.e. military aspect, we have viewed it as a zone of interchange, where different political, social, economic, cultural and religious patterns interwove through a long period of history, with different significance and influence.13 Although Northern Bosnia was treated in our study as a (functional) region of the medieval Bosnian state, and to a lesser extent, of the Ottoman Empire, we have evaluated its historical and economic development within a broader geographical context. Since Bosnia is positioned between the Adriatic coast and the Pannonian basin, comparative analysis with neighboring states — Serbia and Hungary — proved to be both selbstverstandlich and fruitful for making basic premises per analogiam, regarding territorial and state organizations, diplomatic history, international communication routes, settlement typology, and agriculture production. Concerning the Byzantine Empire, the only possible means of influence on the Bosnian state was indirectly, through the Kingdom of Serbia, and later, through the Ottoman Empire. Only on a very few occasions did the Bo- snian state appear to be “touched” by Byzantine imperial policy (Basil II, Manuel I Comnenus) and was obviously outside its sphere of interest.14 Material compiled in the “Archeological Lexicon of Bosnia-Herzegovina” (vol. I–III) proved to be an indispensable means in our reconstruction of the settlement and road network, together with a number of detailed archeological excavations, and anthropology studies of particular areas in Northern Bo-

12 J. Mrgi}, Lijev~e polje — Bele{ke o naseljima i prirodi 15–19. vek (Lijev~e polje — Some Notes on the Settlements and Environment, 15th —19th century), I^ LV (2007) Belgrade 2008, 171–199; ib., Transition From the Late Medieval to Early Ottoman Settlement Pattern, SOF 65–66 (2006–2007) 50–86. 13 N. Berend, Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Jour- nal Vol.2,No. 1 (1999) 55–72; D. Abulafia — N. Berend (eds.), Medieval Frontiers: Con- cepts and Practices, Selected papers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, Cambridge, Ashgate 2002. 14 Cf. P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans 900–1204, Oxford University Press 2000, p. 122. The author decided not to determine the territory of Rama, i.e. Bosnia, due to the “incredibly meager documentary, and manifestly unremarkable material evidence”. Summary 381 snia.15 Also very useful were travel accounts, early Austro-Hungarian reports and conscriptions, published and unpublished cartographic material.16 All these different source-types, chronologically and geographically dis- persed, allowed a broad interdisciplinary approach, but demanded individual methodology, simultaneously widening the horizon and putting limitations to our knowledge of the past of Northern Bosnia.

I. NATURAL ENVIRONMENT AND ITS CHANGES (I. PRIRODNA SREDINA I NJENE PROMENE, pp. 13–32)

Northern Bosnia in its pre-industrial context represented an ecological zone, different from neighboring regions. In many ways, beginning with geo- -physical features, it was a transitory area, connecting the high Dinaric region of Central Bosnia and the low Pannonian plain. The relief steadily becomes flatter towards the north, where it opens widely into the low plain of Posavina. There is a very dense river network in the whole region, the most important river basins being of the Sava, Drina and Bosna.17 Unfortunately, paleo-ecological investigations have not been conducted, either in northern Bosnia, nor in adjacent areas, in comparison to, for example,

15 I. Bojanovski, Stari grad Maglaj — Istraìva~ki i konzervatorski radovi 1962. i 1963. g., NS X (1965) 61–95; ib., Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35; \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s.—Arheologija VII (1952) 411–424; ib., Stari grad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s.—Arheologija IV (1957) 110–129; ib., Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX (1972) 59–64; ib., Zvo- nik (Zvornik)—Stari grad na Drini, GZM n.s. Istorija i Etnologija X (1955) 73–83; XI (1956) 243–277; ib., Te{anj, GZM n.s.—Arheologija VIII (1953) 289–302; ib., Vinac i Do- boj, GZM n.s.—Arheologija XIII (1958) 236–239; Z. Kajmakovi}, Stari grad Doboj –konzervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964) 43–61; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH, knj. XVI, Sarajevo 1969; ib., Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj. 34, Sarajevo 1969. 16 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od 1785,(Military–geographical description of Bosnia before the War of Dubica 1785), Sarajevo 1957; Bosnien — Topographisch — statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev, KVII m 45–11. Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881; D. Panteli},(ed. and transl.), Militairische Beschreibungen der beresiten Weege und Gegenden eines Theiles des Konigreichs Servien und Bosniens, mit Karte „Theil des Konigreichs Servien und Bosnien“—Wien, Kriegsarchiv, KIf12, in: Spomenik SKA LXXXII (1936) 103–144; A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien 1879; F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn, Leipzig 1914. The unpublished cartographic material is listed in the separate section of the bibliography at the end of our book. 17 Ph. Ballif, Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina I–II, Wien 1896–99; A. Lazi}, Reìm Drine, Beograd 1952; Drina, Beograd 2005; D. Duki}, Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957; Bosna i Hercegovina. in: Enciklopedija Jugoslavije, Vol. II, Zagreb 1985, 108–157, 382 Severna Bosna 13–16. vek the Eastern Mediterranean.18 Therefore, a paleo-environmental situation could only be briefly sketched, noting the most probable human-induced changes and targeting certain areas of greater impact. It is evident that forest cover went through the most dramatic changes, since deforestation was the main ground on which settlements and their economic areas were founded and expanded. Con- temporary cultural landscapes have appeared only recently, in the period after the Second World War, when full-scale industrialization unfolded. Paleoclimatic features: There is no direct evidence of specific paleoclimatic conditions for the North Bosnia region for the period of our research (13–16th centuries). We were able to present only a general outline concerning the Western European situation,19 with reference to some data from the Hungarian kingdom20 that could be relevant for our area, and including the scarce results of paleo-climatic research in Serbia.21 However, we bore in mind that there were regional differences for the Byzantine Empire within the period of the “Medieval Warm Period”(c. 1000 — 1250) and the “Little Ice Age”(c. 1550 — 1850), as was shown in the research of J. Koder and I. Telelis.22 On the other hand, there is some indirect evidence of climate deterioration during the 16th century in Bo- snia, which is congruent with the Central European data. Since they concern agricultural production, we have discussed them in the chapter dealing with the economy of Northern Bosnia. Paleohydrographic characteristics could be studied more closely on the ground of documentary data, cartographic material and preserved toponyms. The low-lying areas in the valleys of the Sava, Drina, Bosna and other signifi-

18 A thorough survey of the results presents W. Eastwood, Paleoecology and Land- scape Reconstruction in the Eastern Mediterranean: Theory and Practice, in: J. Haldon (ed.), General Issues in the Study of Medieval Logistics. Sources, Problems and Methodologies, His- tory of Warefares 36 — Brill, Leiden 2006, 119–158. Some paleodendrology investigations were carried out in 1980-ties by Fritz Schweingruber on Norway spruce on Vla{i} Mountain — http://gis.ncdc.noaa.gov (accessed on 3/11/2007). 19 E. Le Roy Ladurie, Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since the Year 1000, London 1972; B. Fagan, The Little Ice Age. How Climate Made History 1300– –1850, New York 2000. 20 A. Kiss, Some weather events in the fourteenth century II.(Angevin period: 1301– –1387), Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64. 21 V. Duci}, Rekonstrukcija klimata u Srbiji u predinstrumentalnom periodu, Beograd 1995 — unpublished MA thesis. 22 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land at the end of the late antiquity in the east Mediterranean, Palaoklimaforschung 10 (1994) 157–167; ib., Climatic Change in the Fifth and Sixth Century?, in: The Sixth Century — End or Beginning, eds. P. Allen — E. Jeffreys, Brisbane 1996, 270–285; I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age in the Eastern Mediterranean, in: Byzanz als Raum, eds. K. Belke — F. Hild — J. Koder — P. Soustal, Wien 2000, 223–244; D. Stathokopoulos, Reconstructing the Climate of the Byzantine World: State of the Question and Case Studies, in: J. Laszlowski — P. Szabo, Man and Nature in Historical Perspective, Budapest 2003, 247–261. Summary 383 cant rivers were exposed to seasonal inundations, which effected both settlement distribution and agricultural activity. Areas with marshes and moors could not be used for tillage, and they represented a high-degree health risk, because of malaria. Significant work on building drainage channels and dams was performed after the occupation of Bosnia-Herzegovina.23 Secondly, due to the soft, alluvial soil, these rivers changed their course. In 1673, Bosnian Bishop Olov~i} reported that ten years before the Bosna had changed its course and had carved another riverbed to the east, so that the river carried away the remains of the church of St Elias near Modri~a. This part of its temporary riverbed was still visible at the end of the 19th century, and one of the old confluences of the Bosna into Sava was placed some 3 kilometers upstream.24 The course of the Sava is still very unstable, and it has often changed through the course of time. One of its oldest channels was placed much further to the north, so that the River Sava ran through the riverbeds of Lonja, Veliki Strug, Crnac and Bosut. However, due to the tectonic process of lowering the southern rim of the Pannonian Plain, the Sava has a general tendency to veer in a more southern direction. There it collides with the opposite force of its tributaries — the Vrbas, Ukrina, Bosna and Drina rivers. Many hydronyms in the plain of Posavina testify to the old water regime and river meanders, e.g. Zasavica, Sta- ra~a, Blato, Bare, and Otoke.25 The River Drina had its confluence into the Sava divided in many branches, forming a delta. Both the plain of Ma~va in the east and the plain of Semberija in the west are the results of the work of the River Drina for millennia. It was always notorious for its inundations, irregular and very abundant, forming numerous meanders in its lower reaches, north of the river Janja. The situation in the water regime worsened with the advance of the deforestation process in its upper flow. Northeast of Bijeljina, a large marshy area was cartographically pic- tured as “Broda~er Morast/Sumpfe”. Placed in its vicinity, the toponym Bala- tun, designating a village from the second half of the 18th century, kept the memory of a large area under the water, a moor (Old Slav. Blato, similarly to the famous lake in Hungary — Blatno jezero > Balaton, Plattensee).26 According to the 1658 travel account of the French voyager Quiclet, he had enjoyed shooting

23 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien 1879, 55; Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 80–86. 24 Bosnien — Topographisch — statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 (Osterreichisches Staatsarchiev — Kriegsarchiev, KVII m 45–11). 25 D. Duki}, Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957, 21–25. 26 Roskiewicz, Karte von Bosnien, der Herzegovina und des Paschaliks von Novi Pa- zar, Wien 1865 — Osterreichische Akademie der Wissenschaften / Sammlung Woldan, K-II: OE/Bos 1670 (1–4); Plan eines Teils am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha — Osterreichisches Staatsarchiev, Kriegsarchiev — BIXa953; cf. BIX b 212, T. 10. 384 Severna Bosna 13–16. vek ducks (Slav. patke, Pl.) in a pond near Bijeljina. The hunting area gave its name to a settlement — the village of Patkova~a.27 Paleobotanical features — the low, inundated areas of river valleys and Posavina were coved by dense oak woods (Quercus robur), along with beech woods (Fagus silvatica), timber-ash (Fraxinus excelsior), white willow (Salix alba), white poplar (Populus alba), birch woods (Betula pubescens), and aldars (Alnus). More elevated ground, low hills and slopes were covered with forests of chestnut-oaks (Quercus sessiliflora) and hornbeams (Carpinus betulus). Most of the mountaineous ground was covered with beech woods (Fagus sylvatica) and some coniferous species, such as the Norwegian spruce.28 The production and export of oak stoves for barrels predated the Austro-Hungarian occupation. It was notified especially in the region of Motajica Mt, with an estimated yearly production of some 500–600,000 pieces. The stoves were transported on horseback to the rivers, where they were floated toward the River Sava.29 Secondly, indirect indications of forest cover could be obtained through the conscription data on cattle breeds, since, for example, the intensive swine herding demanded the use of full-grown oaks and beeches, which produced the acorns for their nutrition.30 The earliest testimonies stem from the Ottoman survey register in c. 1604, in which a fiscal duty known as resm-i bellut (Lat. census glandinationis) was conscripted for the mountain slopes of Motajica and Vu~jak. Furthermore, in the regions of Te{anj, Doboj, Maglaj, but foremost in Posavina — Bijeljina and Ora{je, the number of swine (38.000) conscripted in c. 1880 highly exceeded the number of cattle sheep and goats. The main export centers for swines were in Posavina (Svinjar, i.e. litarally “Swineville“, Koba{ and later [amac).31 Transhumant migrations of the cattle herders from Central Bosnia towards Northern were regulary maintaned until the beginning of the 20th century.32

27 Quiclet, Les voyages de M. Quiclet, Paris 1664 — Serbian transl.: Pri~e francuskih putopisaca sa puta po Otomanskoj Bosni, ed. and transl. M. Karaulac, Novi Sad 1998, p. 115. 28 Bosnia and Hercegovina, in:Encyclopedia of Yugoslavia, Vol. II, Zagreb 1982, 123–131. 29 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 56; P. Sugar, Industrialization of Bosnia–Hercegovina 1878–1918, University of Washington Press, Seattle 1963, 129–130. 30 R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Middle Ages,(Engl. transl. of : Des arbres et des hommes: La foret au Moyen Age, 1984), Paragon House, New York 1990, 127–130. 31 Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881, 10–21. Ac- cording to some estimations, the ratio could have been even 1 pig per 1 hectar of woods — R. Bechmann, o.c., 130. 32 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH, knj. XVI, Sarajevo 1969. 13, 28, 42, 44, 58, 66–68, 115, 124–126; C. Popovi}, Sto~arska kretanja u Bosni i Hercegovini, GZM — Etnologija 18 (1963) 105–119. Summary 385

Another clear sign of deforestation made under population pressure could be gained from the toponyms.33 A mountain to the west of Majevica bears the name of Trebava, similiar to the Ottoman administrative unit, nahiye of Trijebava, in the vicinity of Maglaj (Novi [eher), and a medieval administrative unit — county (`upa) Trijebova north of Jajce, and a village Tribou{a near Travnik; all these nouns derive from a Slavic term for the start of a forest clearing —“trebiti”.34 Interestingly enough, any reference to the preservation of natural resources by their restricted use and access is unknown during the high Middle Ages and the early Ottoman period.35 Apart from ownership rights, there was a similiar situation in the neighboring Serbia, so we may wonder if there was such an abun- dance of natural wealth that there had been no need to make regulations in favour of preserving the water sources and drinking water, fresh air, forests, wild animals, fish and birds. The only known example is the complaint of the Ragusan citizens of Srebrenica, who in 1433/35 claimed that the filthy pollution from smelting-works placed within the city, were the cause of many deaths among the inhabitants. The Ragusan government wrote to Despot Djuradj and demanded that the smelting-works and smelting facilities be dislocated further away from the settlement.36 On the other hand, we may suppose that those issues regarding natural environment were mostly regulated by the local tradition, and that it had functioned well enough not to be protected further by the law.

II. THE COURSE OF HISTORY (II. TOK ISTORIJE, pp. 33–169)

Due to the scarcity of written sources and archeological material, the core of our historical research actually begins with the High Middle Ages in Bosnia, i.e. from the 13th century. However, we stepped back to the Roman period, briefly sketching the results of Roman rule as the background for the Slavic migration and settlement (pp. 33–43). In contrast to the coastal area of Dalmatia in the south, and the limes -region of Pannonia in the north, Northern Bosnia, lacking silver and ferrous mines, had no strategic or economic significance for the Empire.

33 On the use of toponymy for the historical geography studies — P. Soustal, Uberlegungen zur Rolle der Toponyme in der Historischen Geography, in: Byzanz als Raum. Zu Methoden und Inhalten der historischen Geographie des Ostlichen Mittelmeerraumes, Wien 2000, 209–221. 34 M. Blagojevi}, Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji (Agriculture in Medieval Ser- bia), Beograd 20042, 65–75; J. Mrgi}-Radoj~i}, Donji Kraji, 212–220. 35 As an example, cf.: G. Jaritz — V. Winiwarter, On the Perception of Nature in Renais- sance Society, in: M. Teich — R. Porter — B. Gustafsson, Nature and Society in Historical Context, Cambridge University Press 1997, 91–110. 36 S. ]irkovi} — D. Kova~evi}-Koji} — R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo (Old Serbian Mining), Beograd 2002, 56–57; J. Mrgi}, Srednjovekovni ~ovek i priroda (Medieval Man and Nature), in: Private Life in the Medieval Serbian lands, Belgrade 2004, 163–182, p. 180–182. 386 Severna Bosna 13–16. vek

This, in turn, produced a low level of urbanization, and, as a result, only meager environmental changes. Long-distance routes crossed its territory, but only on the fringes. Dolabella’s via magna connected Salona (Solin near Split) and Domavia (Srebrenica), and continued to Sirmium (Sremska Mitrovica), along the west bank of the River Drina. The station Ad Drinum was, most probably, located in the town of Zvornik, which had a very favorable ford across the river, leading toward mining locations in northwestern Serbia. Another main road coming from Siscia (Sisak) to Sirmium followed the valley of Sava River, with several fords across this river, which enabled the movement of people, goods and information. There is some indirect evidence that the Salona — Domavia road had a northern branch, through the valley of the Bosna River, and another branch through the Spe~a valley, where the Ad Salinas (Tuzla) station was located. This is, at the same time, the only toponymical evidence of settlement continuity in the Northern Bosnia region, certainly because of the existence of salt waters. On the other hand, the hydronyms show a higher level of continuity.37 Medieval archeology is still quite underdeveloped for the region of Bo- snia-Herzegovina. Early medieval material yields scanty evidence and has been reviewed unsystematically. Moreover, many archeological sites have been destroyed in the fertile plains of Posavina and Semberija, due to the intensive agricultural activity. In our work, however, we were more concerned with the issue of Slavic settlement in view of the choices they made, i.e. we observed that their landscape preferences, according to their spatial/environmental evaluation, were based on premises of the cognitive spatial theory.38 This all is strongly corroborated by the location of settlements and territorial units (`upas), as well as linguistic and anthropologic material. As has been ascertained, the Balkan Peninsula was devastated and depopu- lated prior to the Slavic settlement as the result of barbaric incursions during the 3rd to the 5th centuries, and plague epidemics that started during the reign of the Emperor Justinian I (527–565). In addition, a cooler climatic spell at the turn of

37 I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiH knj. XLVII, Centar za Balkano{ka ispitivanja knj.2,Sarajevo 1974; I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (spo- sebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) IV — Rimska cesta Siscia –Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija (arheolo{ko–topografksa studija) Godi{njak Centra za Balkanolo- {ka ispitivanja ANUBiH XXII (20) (1984) 145–265; A. Loma, Serbisches und kroatisches Spachgut bei Konstanin Porphyrogennetos, ZRVI 38 (1999–2000) 87–161. 38 M. J. Webber — R. Symanski — J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Econ- omic Geography 51–2 (1974) 100–116; R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geo- graphy, Oxford — London 1989, 15–17. K. Zende, Continuity and Change: the Emergence of a Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, < http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15. 02. 2007). 39 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land, 157–167; ib., Climatic Change in the Fifth and Sixth Century?, 270–285; D. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in Summary 387 the 5th century provoked the re-advance of forests in cultivated areas.39 As a result, the Slavs could choose which areas to inhabit, and they most certainly made decisions according to their own preferences. Since they migrated toward a new ecological zone, it must be presumed that this was done only after they acquired more detailed knowledge about their new homeland. They could have done this during the long period that divided the first reliable evidence on the Slavic excursion south of the Danube (517), and the reign of Emperor Herakleios (610–641).40 The settlement locations, i.e. their territorial organization within counties — `upe, indicate that the Slavs preferred dry river banks and mild, sunny slopes, so that those were the most densely populated areas, both in the former and in the newly acquired regions. As for settlement continuity, the decisive factor was the position of the previous settlement in relation to the road network, and the close proximity of preferable natural conditions and resources (fresh water, fertile land, forests, and pastures). The average elevation of early Slavic settlements and counties ranged between 200 and 350 metres, very occasionally 500 metres, because agriculture was their dominant economic activity. Since we have already presented the main course of the historical development during the Middle Ages and the Ottoman conquest,41 we only need add some remarks. In the 14th and 15th centuries, several noble families appeared in Northern Bosnia. The first was the family of Tihorad, whose members obtained the highest functions of local government as “kne`evi”(counts) of Usora. One of them, Divo{ Tihoradi} had ordered a beautifully and richly illustrated Book of Gospels (Divo{evo Jevandjelje), while another Book of Gospels, known as Manojlovo (Mostarsko) Jevandjelje was probably commissioned by ~elnik Hlap. Those commissions, illuminated in a very traditional style, clearly speak of the wealth and cultural symbolism of the Bosnian nobility. However, there are too few records on their material culture. The family of Zlatonosovi} was given luxurious textiles (e.g. gold woven silk) by the Ragusan government on several occasions. There is explicit evidence of a special,“Bosnian” type of waistband (centura ad ritum bosnensium), made of silver and carefully engraved. One of the most representative examples was excavated near Tuzla.42 Unfortunately, one cannot reconstruct the local courts and the way of life of these Bosnian noble the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Substitence Crises and Epidemics, Birgmingham Byzantine and Ottoman Monographs vol.9,Ashgate 2004, 110–154. 40 J. Mrgi}, Srednjovekovni ~ovek i priroda (Medieval Man and Nature), 163–182. 41 J. Mrgi}, Transition, 51–60. 42 V. Han, La culture materielle des Balkans au Moyen Age a travers la documentation des Archives de Dubrovnik, Balcanica III (Beograd 1972) 157–193; B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vlastele (Material Culture of the Bosnian Nobility), Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 67–83, 73–76; V. J. Djuri} — R. Ivani{evi}, Jevandjelje Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7 (1961) 153–160; J. Maksimovi}, Slikarstvo minijatura u srednjovekovnoj Bosni, ZRVI 17 (1976) 175–186; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976) 231–239. 388 Severna Bosna 13–16. vek families beyond the general assumptions that they had copied the Bosnian royal court and household, but also the Hungarian and the Serbian. Judging by material artifacts, it seems plausible to regard the gothic style as the most dominant art trend, along with the knightly way of life. The excellence in chivalry tournaments of the Bosnian nobility was highly acclaimed at the court of King Sigismund (1387–1437), but a stronger Hungarian cultural influence could be dated as early as the reign of Charles Robert of Anjou (1301–1342).43

III. THE WORLD IN MOTION — POPULATION DYNAMICS (III. SVET U POKRETU –DINAMIKA STANOVNI[TVA, pp. 171–203)

A paleodemographic excurse provides some general direction in the research of the pre-industrial population of Bosnia and Herzegovina, and it is of vital importance for economic evaluation. Beside reference to the European demographic cycles, there are several available Ottoman survey registers (tahrir defters), with all the limitation of their use in demographic studies. Further, there are the first “modern” Ottoman (1851) and Austro-Hungarian censuses (1879), which provide an upper value for estimations of the pre-industrial population density and the carrying capacity of the land. The first Ottoman modern survey spoke of a very approximate number of 1,021,772, while the Austro-Hungarian register noted 1,158,164 inhabitants in Bosnia and Herzegovina. The completely surveyed territory was roughly 51,000 km2, thus the average density was 23 inhabitants per km2.44 The statistics on health, mortality rate and the average life expectancy are more alarming. Even in 1902, the numbers were striking: 56% of all deceased were children, 24% of these were under the age of 1 year, and 28% were between 1–10 years old.45 This is quite congruent with the estimations for western European pre-industrial states, where infant mortality rate was 20%–30%, only 35%–50% of children would have lived until they turned 15, while the average life expectancy was round 40 years of age.46 In between these time limits, valuable, although indirect, insight for demographic trends could be gained upon observing territorial and economic development of the medieval Bosnian state. Periods of political disorder and economic decrease are clearly discernable from the more prosperous times, expressed in economic growth and territorial expansion. The main resource for both fea-

43 S. ]irkovi}, Dvor i kultura u bosanskoj dr`avi, in: Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 435–445; ib., Odjeci ritersko–dvorjanske kulture u Bosni, in: o.c., 446–454. 44 \. Pejanovi}, Stanovni{tvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja SAN, knj. CCXXIX, Odeljenje dru{tvenih nauka, Beograd 1955, 46–49. 45 F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn, Leipzig 1914, 206. 46 C. M. Cipolla, Before the Industrial Revolution. European Society and Economy, 1000–1700, New York 1976, 150–151; J. Landers, The Field and the Forge, 28–31. Summary 389 tures is the population with its development trends. Therefore, we have been able to recognize several stages in the population history of medieval Bosnia. After the Slavic settlement, until the end of the 12th century, there was a relatively peaceful period in Bosnia, during which the population progressed. The first result of this process could be observed in the fact that the Bosnian ban Bori} (c. 1154 — c. 1164), as an ally of the Hungarian king, was able to summon significant military power, which enabled him to participate victoriously in the Byzantine-Hungarian war in 1154. After 1165, but before 1180, under the shield of Manuel I Comnenus, the Grand Bosnian ban Kulin began his successful reign. This could be extracted from both contemporary and later historical and material sources. Beside his construction works, which included the foundation of several churches, ban Kulin was the first Bosnian ruler to establish commercial relations with the community of Ragusa in 1189. Obviously, the extent of both export and import, i.e. supply, demand and consumption, was large enough, and so it neces- sitated legal regulation between the Bosnian state and Dubrovnik. It could be safely presumed that the “core-area” of the Bosnian state, i.e. the “land” of Bo- snia, was the most densely inhabited region, due to its geo-physical features (the most fertile plain of Sarajevo and Visoko, the rich mining area of Hvojnica, Kre- {evo, Ostru`nica etc.) and the location of the central government. In the first half of the 13th century, there were six counties (`upe): Bosna, Vrhbosna, Lepenica, La{va, Brod and Pra~a. Another Bosnian province, the “land” of Donji Kraji, encompassing the western — northwestern parts of the Bosnian state had almost the same size. Toward its northern border with the Hungarian kingdom, the “land” of Usora and Soli represented a wide frontier area, with an undetermined number of counties. The whole territory of the Bosnian state occupied some 22,500 km2, but was very unevenly settled. The process of territorial and governmental development that began in Kulin’s time, could also be recognized during the reign of his successor, the Grand Bosnian ban Matija Ninoslav (c. 1233 — c. 1250). The Bosnian state was organized in four territorial units, each of which had their own provincial government, both military and financial.This military power seems to be very significant, judging by the fact that the town of Split decided to address the Bosnian ban, in order to resist Hungarian aspirations militarily. The same success was achieved concerning Hungarian campaigns on the territory of Usora and Soli.47 There is still no satisfactory explanation for the slave trade from Bosnia during the period of 1281–1283. The proportion of slaves originating from Uso- ra ranged from 15% in 1281, 4,7% in 1282, and 8% in 1283. Most slaves that were sold on the market in Dubrovnik were women with popular Slavonic names (Radost, Drugost, Tvrdislava, Godimila etc.), which led to the conclusion that

47 J. Mrgi}, Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State, 53–55. 390 Severna Bosna 13–16. vek

Usora, like any other part of Bosnia, was “infected” with heresy, thus “justi- fying” the slave trade.48 The second possibility could be food-shortages and famine, which could have provoked voluntarily enslavement, as a form of out-migration, a means to escape starvation. A short-term crisis occurred at the end of the 13th and at the beginning of the 14th century. Inner-state unrests, the Bosnian nobility rebellion against the ban Stephen I Kotroman (c. 1290 — c. 1310) in favor of the foreign rule of [ubi} family, certainly influenced the demographic and the economic situation. How- ever, evidence from the time of the ban Stephen II Kotromani} (1322–1353) unanimously speaks of a strong population and economic development. New territorial acquisitions enlarged the Bosnian state by one third and included the most valuable commercial road via Narente, following the valley of the river Neretva. In this way, the Bosnian state broke free from its continental isolation, and appeared on the rim of the Adriatic Sea, enjoying the benefices of the international maritime trade. Intensive mining activity, and, following it, trade with precious metals, took its swing, due to the immigration and settlement of the Saxon miners.49 Furthermore, some new counties developed on previously uninhabited territory, such as Nenavi{te in Posavina and Treboti} in Podrinje. Accumultated wealth was partly invested in infrastructure, such as the royal complex in Visoko and Mili (Arnautovi}i). This positive demographic and economic trend reached its peak during the reign of Stephen Tvrtko I (1353–1391), when Bosnian state reached its territorial maximum.50 All along, there was also the process of inner-state migrations — coloniza- tion to newly acquired arable land and state possessions, peasant movements to towns, their fleeing from one feudal lord to another, and seasonal, i.e. transhumant, movements of shepherds between their winter and summer pastures. To Bosnian people more attractive destinations were outside the state borders, mostly the maritime towns, like Dubrovnik, Split, and Zadar, where a significant number of them became maids and servants, or apprentices in various crafts. Since the Bosnian rulers were granted land possession within the Hungarian Kingdom, it could be assumed that some of the Bosnian peasants were transferred and resettled there.51

48 N. Feji}, Imaging the “Other“—The Bosnian Slave in Mediterranean Space, The Medieval History Journal Vol.5,No. 2 (2002) 291–308. 49 D. Kova~evi}, Le role de l’industrie miniere dans le developement de centres economiques en Serbie et en Bosnie, pendant la premiere moitie du XVe siecle, Studia Balcanica III. La ville balkanique XVe — XIXe ss, Academie Bulgare des Sciences — Institut d’etudes balkanique, Sofia 1970, 133–138; S. ]irkovi}, The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of the Balkans from the 13th to the 16th century, in: Precious Metals in the Age of Expansion, Stuttgart 1981, 41–69. 50 J. Mrgi}, Rethinking, 58–60. 51 D. Dini}-Kne`evi}, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemalja u Dubrovnik tokom srednjeg veka (Population migrations from the Yugoslav lands to Dubrovnik during the Summary 391

A long period of feudal anarchy preceded the Ottoman conquest of the Bo- snian Kingdom, which was even more intensified with both Hungarian and Ottoman military interventions, both sharing the same war tactics. This included brigandage, raids, devastated fields and settlements, and abduction i.e. resettling inhabitants. Therefore, the outcome was severe depopulation, especially for the Northern Bosnia region, since it was positioned in the frontier zone.52 General trends in demography in the Balkan parts of the Ottoman Empire show that at first, after the establishment of pax Ottomanica, there were signs of economic and population recovery, as Machiel Kiel has ascertained in various parts of the Empire.53 To this general picture, we added data on the population number for the towns of Zvornik, Gornja (Upper) and Donja (Lower) Tuzla. As it has been previously indicated, the number of inhabitants depended largely upon the location of the area/town in relation to the frontier area and the military significance of these settlements. Therefore, Zvornik experienced its flourishing phase earlier than both Tuzlas, and especially in comparison with the settlements in the close proximity of the Sava River.54 When, and if, several consecutive Ottoman survey registers of the Bosnian and Zvornik sancak are published, a more thorough analysis of both demographic and economic development could be obtained, as has been recently proved.55 Concerning the religious structure of inhabitants, we have presented available data for the sake of an overall, rather crude picture, because it is impossible

Middle Ages), Novi Sad 1995; M. Nystazopulou-Pelekidou, Movements de populations, migrations et colonisations en Serbie et Bosnie (XIIe — XVe siecle), in: Chemins d’outre-mer. Etudes d’histoire surl la Mediterraneemedievale offertes a Michel Balard, Byzantina Sorbo- nensia 20, Sorbonne 2004, 607–618. 52 J. Mrgi}, Transition,53f; F. Adanir, Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule, in: D. Chirot (ed.), The Origins of Backwardness in Eastern Europe, University of California Press 1989, 131–176 ; J. R. Lampe, Imperial Borderlands or Capitalist Periphery?, Redefining Balkan Backwardness, 1520–1914, in: D. Chirot (ed.), The Origins of Backwardness in Eastern Europe, University of California Press 1989, 177–209. 53 M. Kiel, The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria in the 15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared, in: J. Bintliff — K. Sbonias eds., Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, Oxbow Books 1999, 195–218; ib., Ottoman Sources for the Demographic History and the Process of Islamisation of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth — Seventeenth Centuries. Old Sources — New Methodologies, in: Ottoman Bosnia. A History in Peril, eds. M. Koller — K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of Wisconsin Press 2004, 93–119. 54 In detail: J. Mrgi}, Transition, 82–84. 55 P. K. Doorn, Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis of Ottoman Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries, in: P. Denley (ed.), History and Computing II, Manchester University Press 1989, 193–208; R. Anane, Data Mining and Serial Documents, Computers and Humanities 35 (2001) 299–304. On different kinds of the analysis of consecutive tahrir defters, cf. McGowan B., Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568–1579), AO 1 (1969) 139–196. N. Moa~anin, Zur Lage des kroatischen Bauern- tums wahrend der Osmanenherrschaft, POF 44–45 (1994–95) 133–147. 392 Severna Bosna 13–16. vek to determine the respective proportions of the different religious groups within the overall population, due to the fragmentary state of relevant documents. A number of locations with Orthodox and Catholic churches have been identified. The foundation of Friday mosques is relevant for the urban status of the settlements, so we have presented it separately, in the following chapter, when dealing with the settlement network. As a basic factor that influenced islamization, we have generally accepted the economic situation, along with the process of urbanization, as was the case in the region of Tuzla.56

IV. SETTLEMENT TYPOLOGY AND NETWORK (IV. TIPOLOGIJA I MRE@A NASELJA, p. 205–226)

As in our previous research for the region of medieval Northwestern Bo- snia, we have applied here a very helpful theoretical frame, provided by the Cen- tral Place Theory (CPT), following the successful results in the field of historical geography achieved by Johannes Koder in his studies. Due to the scarcity of historical sources for the region of Northern Bosnia, we have widened the geographical and the time scope, and focused on some basic methodological issues, such as the relationship between medieval and Ottoman settlement typology, and spatial distribution of urban networks. The core of our results has been recently published.57 We have also relied on a similar pattern of regulated economic areas of market centers formed in medieval Hungary. The most important towns were eight (Hungarian) miles58 (64–76 km) away from each other, and the area in between was filled with market centers of lesser economic significance, positioned at four (32–38 km) and two mile distances (16–19 km). It was also shown that Hungarian peasants could attend a market place on every single day of the week (on Monday, etc.). Those markets with different market days were so densely spread that it journeys to them took only one or two days.59 The main function of each town was to be the military, administrative, economic, transportation and cultural center of its surrounding rural area. Ac-

56 A. Hand`i}, Tuzla; ib., O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII (1966–67) 5–45; N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji u BiH tokom XV vijeka, Godi{njak ANUBiH VII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 5 (1970) 141–166; ib., Osvrt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj.11 (1976) 385–416. 401–403; N. Moa~anin, Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a: demistifikacija, Zbornik Mirjane Gros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63. 57 J. Mrgi}, Transition , 60–86. 58 1 mile =8—9,5km. 59 Cf. a very detailed study by Andras Kubinyi, Einige Fragen zur Entwicklung des Stadtenetzes Ungarns im 14. und 15. Jahrhundert, in: Die mittelalterliche Stadtebildung im sudostlichen Europ, Hg. Heinz Stoob, Koln/Wien 1977, 164–183. Summary 393 cording to the remodeled CPT, a hierarchical system of settlements would be formed, so that higher scored central places would have offered all the goods and services provided by lower scored centers as well as additional specialized goods and services. Those higher centers would combine all facilities and functions available at the time, and their connected areas would consist of a certain number of medium and a large number of lower central places.60 After observing the geographical position of the settlements arranged in a three-level hierachy: Small Market Centers (SMCs)/villages with a weekly market day; Intermediate Market Centers (IMCs)/market places; and Central Market Centers (CMCs)/ towns, we have come to several conclusions. Firstly, the regional CMCs within the medieval Bosnian state were almost 120 kilometers equidistant from each other, for example the towns of Visoki and Srebre- nica. Within the region of Northern Bosnia, the density of central places was greater (IMCs at 20–30 km apart), but still they were distant in comparison with the Hungarian central places (16–19 km). It is quite clear that there had been overall a very small population density with an uneven distribution in this particular area. The Map of Central Places that we included clearly speaks for itself.61

V. OLD AND NEW: COUNTIES, NAHIYES AND SETTLEMENTS (V. STARO I NOVO — @UPE, NAHIJE I NASELJA, pp. 227–271)

In this chapter, we closely observe what the common ground and differences were between the medieval and the Ottoman administrative and economic units. During medieval times, beside the basic territorial, governmental and economic units — counties (`upe), there was a superior level of organization in the form of the “lands”(“zemlje”, Landschaften). Concerning counties, which encompassed exclusively the ploughland and agricultural settlements,“lands” included more than two counties, together with hills, mountains, forests etc. Nowadays,“lands” could be recognized as the most distinguished historical provinces, such as Bosnia, Krajina, Podrinje and, with a somewhat different origin, Herzegovina. The Ottoman nahiyes appeared to be less uniformly structured. Their territory, size and composure were conditioned greatly by the time when they were founded, by their position in relation to the state frontiers and by their religious composition. All these features had usually changed along with the change of circumstances. We could clearly discern the areas that were previously excluded

60 Leslie J. King, Central Place Theory. New York 1984; C. Marin, A Retrospective View of the Turkish Rural Development Policies and the Case of the Village Towns, Urban Policy and Research, Vol. 23, No. 4 (2005) 497–518. 61 J. Mrgi}, Transition, 66–71. 394 Severna Bosna 13–16. vek from the county organization — those with mountainous terrain, where no agricultural production existed. However, those were later the locations for nahiyes, such as Visori, Zavr{ on the Mountain of Majevica and Ozren. Secondly, kazas were more important, both as administrative and economic units, comprising the territory of several nahiyes. Having at our disposal the Ottoman survey registers of the sancaksof Zvornik and of Bosnia, we closely followed the settlement continuity from 15th/16th centuries onwards. Presenting data in separate tables for each of the 24 nahyies, we tried to identify the modern settlements. This topographic material contains more than 500 toponyms, along with hidronyms, that are graphi- cally presented in our Map of Roads and Settlements. However, the picture of settlement density is not accurate, since the registers are of different types (synoptic for sancak of Zvornik, detailed for the Bosnian sancak) and chronologically very distant (1519, 1533, and respectively 1604). Not only the “missing” tahrir defters, but also other types of survey registers (vakf, hass etc.) are necess- ary to make data more complete and more reliable.

VI. FRUITS OF THE EARTH:“OUR DAILY BREAD” (VI. PLODOVI ZEMLJE — HLEB NA[ NASU[NI, pp. 273–366) Based on what is known about the medieval economy in Bosnia, Serbia and Hungary, and afterwards, in the 15–16th century Ottoman Empire, and inter- preting those facts according to the model of pre-industrial economy, we under- took the task of reconstructing economic structure in Northern Bosnia. This comparative method yielded results in better understanding the life circumstances in this region in pre-Ottoman and the early Ottoman times. It is generally proved that the pre-industrial economy relied on agricultural food production, and that this production was the primary activity of 85–90% of the people, living very near to food sources and distribution centers, i.e. in the villages. Almost all the time and efforts were directed toward food production, based on human muscle and animal power. Both kinds of “engines” had their own physical limitations, regarding strength, duration and efficiency, i.e. the output.62 The vulnerability of the pre-industrial economy and society was not only conditioned by its technical underdevelopment, but also by the inability of the public authority to act on time in distributing food from prearranged supplies. The general security of life depended on the frequency of bad harvests, not on average ones, and this was more the problem with small yields and small land

62 A. Bryer, The Means of Agricultural Production: Muscles and Tools, in: The Econ- omic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century, ed. A. Laiou, Dumbarton Oaks 2002: www.doaks.org/etexts.html (3.5.2005); R. Allen, Economic Structure and Agricultural Productivity in Europe 1300–1800, European Review of Economic History 3 (2000) 1–25; J. Landers, The Field and the Forge,1–2,45. Summary 395 parcels that had prevailed among the majority of the population. The unfertilised land resulted in a low seed-yeald ratio, and the end result was quick overpopu- lation, which exceeded the carrying capacity of the land.63 Investments and improvements in agricultural practice in order to overcome the subsistance crises were very limited. Beside expanding the ploughland on account of the forests and marshes, there was additional ploughing and changing of crop patterns, but tools and technology were only slightly varied, and the number of load-drawing animals could be increased by little. The nobility, who had the means and the power to make investments, were more concerned with maintaning their prestigeous status and standard of living. Instead of production, these nobles invested in their household accomodation, arms, horses, companions, hunting and feasting.64 The success of the harvest actually depended upon the results of peasant decision-making, i.e. proper estimations in order to avoid failures. The peasant should have properly determined the fertility of his land, which crops to sow and where, the accurate time for the major field works (tillage, harrowing, sowing, harvesting, collecting, thrashing, product storage), and to organize all the man and animal power right on time. Decisions he reached were the results of his own and traditional experience and knowledge, but depended also on his ability to adapt to new circumstances. He had to be able to foresee the volume of production, so that in the case of failure he could provid additional food.65 Agricultural measures are one of the “long term” features in history, which we have been able to substantiate for our study. The size of the land parcel during medieval times in Serbian lands was determined by the quantity of the seed. Based on meticulous research, it has been ascertained that a peasant family with one pair of oxen could maintain a land parcel of 2,5–3,75 hectares, in a three- -field regime, with one third of the fallow land. The quantity of the wheat seed was roughly 360, i.e.430kg.66 At the beginning of the 20th century, in the region of Visoko, in Central Bosnia, the size of land parcels was still calculated in the exactly the same way — by the quantity of the seed. The average size of parcels was 4–5,5 “loads” of wheat or barley (1 “load” of wheat was 100 okkas, and of barley —80okkas, per 1,2828 kg = 128, i.e. 103 kg respectively; in total — 4–5,5 “loads” of wheat = 513–704 kg, of barley = 412–566 kg), which corresponds the size of a land parcel between 2.8–3.8 hectares.67

63 J. Landers, The Field and The Forge, 60. 64 M. M. Postan, Investment in Medieval Agriculture, The Journal of Economic His- tory, Vol. 27, No. 4 (1967) 576–587. 65 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974) 44–45. 66 M. Blagojevi}, Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji, 251–270. 67 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, Beograd 1949, 293. 396 Severna Bosna 13–16. vek

REAYA’S TAX DUTIES AND LABOURS OF THE MONTH (RAJINSKE OBAVEZE I POLJOPRIVREDNI KALENDAR pp. 304–321)

Certainly, one of the most important time structures of “la long duree” was the rhythm of the agricultural year, i.e. yearly cycle. The Medieval period was agrarian in its essence — it was composed of waiting, enduring patiently, and it was almost uneventful and unmovable.68 With Christianization, Slavic pagan- ism was shifted under in popular culture, but both religious systems continued to exist in the form of syncretism. This is obvious in both the Christian and the traditional agrarian calendar — the first is structured according to the main religious feasts, while the second is concerned with the yearly cycle of agricultural work, the shift of seasons, the fruits of the Earth. Therefore, the start of the main agricultural works was tied up purposefully with distinguished Christian holidays. For example, the beginning of the autumn sowing in the Balkans is connected to several holidays at the start of September — St Simon Stylites (September 1— according to the Julian calendar), Nativity of the Most Holy Mother of God (September 8), St Cyril (September 14), depending on the geographical position of the region. The summer harvest could begin on St John’s holiday (June 24), but could be as late as Assumption of Mother of God (August 15).69 This traditional agrarian calendar represented the knowledge that was transferred through generations, but was valid for a certain geographical, i.e. ecological region, adjusted to its own natural features.70 Ottoman kanuns and kanunnames can be used also for the reconstruction of the enduring agrarian calendar for different parts of the Empire. We have in- vestigated the relationship between the dates on which certain tax dues should have been collected and the agricultural practice. Interestingly, for the most part these dates coincide with the most respected Christian holidays, and such a tradition is still preserved. In Northern Bosnia, the agricultural year and the main agricultural activities began with the feast of St George (Djurdjevdan, April 23) and ended with the feast of St Demetrius (Mitrovdan, Tur. Kasum, October 26). Before the agricultural cycle started, in the first days of March (2nd–3rd), the non-Muslim population had to pay ispence in the value of 25 akües. Therefore, they should have obtained some cash by that time. This could be acquired by sell- ing farm or cattle products (live cattle, salted meat, cheese, wax, hides etc.). The

68 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974, 216. 69 Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik, red. N. I. Tolstoj — Lj. Radenkovi}, Zepter Book World Beograd 2001; M. Nedeljkovi}, Godi{nji obi~aji kod Srba, Beograd 1990. 70 V. Winiwarter, Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land- wirtschaflicher Kalendar, in: M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz (Hrsg.), Ideologi- sierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abendland von der Antike bis zur Neuzeit, Innsbruck 2005, 276–294. Summary 397

Ottoman financial year was solar, respecting the Julian calendar, and the tax rev- enues from Rumeli should be collected for the royal treasury on March 11. On the St George’s day, the peasants should have paid 2 akües as the tax on field- -guarding and pasture (resm-i deôtibane) and the sheep tax (resm-i agnam), which was one aküe on every one or two sheep. Futher, in May and in June, they should have payed tithes (oôur) collected in kind — fruits and vegetables that were produced and sold in the market (bac). July was the time for harvesting and threshing cereals, providing straw and paying the tithe in sheaves or in corns (1/7 or 1/8 with salariye). The way of collecting the tithe as putting aside every tenth sheaf was preserved in some parts of Serbia till the beginning of the 20th century. It also included some corvee duties for sipahis, such as transporting the grains into the barns or to the nearest market, i.e. the one that was on one-day journey distance. Tax on beehives was due to be payed on August 1 in the sancak of Bo- snia, but in the sancak of Vidin — on the holiday of St Ilias (Alidjun), which was on July 20th. One may, therefore safely conclude that this newly established agrarian regime was as equally well ecologically adopted as the previous one. Climate vulnerability, i.e. the climate impact on agriculture has been clearly verified for the 16th century in two cases for the region of our research. The first one concerns the change of crop pattern due to the climate deterioration. Instead of wheat, the most sensitive crop, there was the shift towards raising mahlut, which, in the Bosnian defter (1604) designates the mixed grain of wheat and barley —“sumje{ica” or “sura`ica”. This kind of cereal was more climate re- sistant; it had a shorter growing period and was cheaper than wheat.71 The second case refers to the significant decline of viticulture in the second half of the 16th century. The whole region of Tuzla was prominent for its wine production until the second half of the 16th century. The highest tithe of all the villages, according to the survey from 1548, was collected in the village of Soli- na, north-east from Tuzla. It numbered 72 hanes (families), which produced the total of some 677 hl of wine. According to E. Landsteiner, the average production in Lower Austria between 1550 and 1680 was 20 hl of wine per hectare.72 Applying this estimation, the villagers of Solina would have had some 33.85 hectars under vineyards, i.e. 470 acres per family, which is a very large area to be cultivated intensively, along with the crop fields. It could be presumed, therefore, that their production of wine prior to the survey of 1548 was higher than 20 hl/ha. However, during the second half of the century, production fell so drama-

71 J. de Vries, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretatione differante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223; C. Pfister, Fluctuation climatique et prix cerealiers en Europe du XVIe au XXe siecle, Annales ESC 43–1 (1988) 34–35. cf. Climate Impact Assessment — SCOPE (Scientific Committee on Problems of the Environment) No. 27, 1985: http://www.icsu-scope.org/downloadpubs/scope27/ (1. 11. 2007). 72 E. Landsteiner, The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Europe: Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999) 323–334, p. 325. 398 Severna Bosna 13–16. vek tically that the amount of wine tithe at the end the century was significantly de- creased, in some villages by over 50%. Comparing these values with the situation in Central Europe, where the yearly production was meticulously documented, this sudden change can be ascribed to climate deterioration, especially between 1585/7 and 1602/3. Another cause could be the „Long War“ (1593–1606), which affected the demographic situation in Bosnia.

“OUR DAILY SALT” (“SO NA[A NASU[NA”, pp. 322–341 )

Not a single reference from pre-Ottoman time speaks of the salt production from the salt waters in Soli, i.e. Tuzla, which are positioned between the Adriatic salt works and the salt mines in Erdely and Wallachia. However, the location and general importance of these salt-water sources is testified to in the presence of uninterrupted settlement continuity, from prehistoric times, and the oldest Neo- lithic site in Bosnia-Herzegovina, excavated in today’s Tuzla. The name itself was preserved throughout history — Roman Ad Salinas — Greek/Byzantine Sali- nes — Serbian Soli — Ottoman Tuzla. The name of the settlement itself was a sort of “public announcement and advertisement”. Salt was and is a natural resource of highest importance and value, both for human health and nutrition, and for the cattle breeding with the production of meat, milk and cheese, among other things. We might dwell on the question of productivity of salt works in Soli, but there is no certain answer prior to the Ottoman times. The production depended largely on climate conditions, but also on the engagement of skilled artisans, technology and work organization. Before industrialization took place after 1878, salt was traditionally produced in several ways: a) by pouring salt water over burning oak logs, which produced a blackened sort of salt, suitable only for cattle; b) by boiling salt water in shallow iron pans, then scraping the crystallized white salt, c) by evaporation of the salt waters, slowly sipping through the wicker- -wooded panels, which could only be done in sunny weather. Nevertheless, all these methods required the significant use of wood, and the supply should have been well organized from the relative vicinity, since the distance affected the economic price of the produced salt. Besides supplying the cattle herders in its vicinity, in the mountainous regions of Majevica, Ozren and Konjuh, there was, however, a more distant export of the salt from Tuzla’s saltworks according to some very late records. They testify to the export of ca.184 tonnes of salt to the neighboring kazas of Vi{egrad, Priboj, Nova Varo{ and Novi Pazar, which were predominantly known as cattle breeding regions. Summary 399

MERCHANDISE AND MONEY (ROBA I NOVAC, pp. 342–350) With predominantly mountainous ground, densely forested, with no mineral wealth, and a thin network of significant urban centers, we can safely presume that Northern Bosnia lived in a sort of economic autarchy and self-sufficiency in the medieval period. A rather low level of urbanisation and smallish urban settlements meant that there was a low level of consumption and, vice versa, production. Certainly, feudal anarchy and a very long period of war clashes and pillage between Bosnia, Hungary and the Ottoman Empire did not help to improve such a situation. In this way, the final Ottoman conquest, i.e. gradually establishing the pax Ottomanica implied that this area was included in a broader economic context. The texts of the published kanunnames that contain narh within bac-› siyah — officially administred, fixed prices for consumer goods in certain market centers and towns, can also serve as the source for determining the trading articles and the structure of consumption.73 Roughly, articles that were sold on the markets in Hvojnica (1489), Saraje- vo (1530, 1542) and Srebrenica (1548), but also according to the kanunnamasfor the neighbouring sancak of Srem (1588/89) and the town of Po`ega (1545),74 could be devided by their origin (i.e. domestic versus imported goods), and by availability (common versus more luxurious merchandise). The first category included all staple food, such as cereals, cheese, eggs, fresh and dried meat (poultry, sheep, pork, mutton), lard, vegetables (cabbages, onions), nuts and chestnuts, grapes and wine,(wild) apples, medlars, honey and wax. However, the kanunnames of Srem and Po`ega made a distinction between these articles. Namely, wheat and flour, rice, honey, cheese, fish, together with soap, boots and slippers, were charged with 2 akües per horse-load (i.e.4aküe per cart load), while barley, rye, millet and firewood had the bac of only 1 aküe. Obviously, cheaper and less quality cereals were taxed with lower market dues, which had economic significance for the poorer people. Furthermore, both live cattle and raw hides were frequently exchanged — horses, oxen, calves, swine, sheep and calf skins, fox and marten furs. There were also products of home manufacture: simple woolen and linen cloth, clay pots, rugs, blankets and bags. Another group of commonly traded products con-

73 S. Faroqhi, Research on the History of Ottoman Consumption: A Preliminary Explo- ration of Sources and Models, in: D. Quataert (ed.), Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire 1550–1922. An Introduction, Albany 2000, 15–44, p. 35. 74 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145; B. \ur|ev, Po`e{ka kanun-nama iz 1545. godine, GZM n.s. 1 (1946) 129–138; ib., Sremska kanun-nama iz 1588/89, GZM IV–V (1949) 269–283. 400 Severna Bosna 13–16. vek sisted of wooden poles, planks, hoes and iron for ploughs. Concerning imported goods, the list from the above mentioned kanunnames is much shorter. Among these, salt was a number-one item, imported in larger quantities. Items from the Mediterranean trade followed closely: olive and sesame-oil, dried fish, dried figs, almonds, k’na, imported sorts of wine. Rice became a staple food soon after the Ottoman conquest but it could not be cultivated in Central or Northern Bo- snia, and therefore, had to be imported. Soap seems to be imported, but one can assume an early domestic production along with the foundations of public baths (hammams). Imported manufactured textiles included ordinary cotton fabric bez (written as “agriz/igriz”),75 without mentioning its origin, and üoha, which was charged six times more, if the importers were foreign Christians. The only imported metal according to the texts of kanunnames was tin. Its uses fall into several categories: the alloying of tin with other metals such as copper to form bronze, and the coating of tin on harder metals, such as tinplated iron which was used for roofing, for ornamental elements on doors, windows, and most commonly for coating of tin on iron kitchen and tableware, which was performed by specialized artisans.76 It can be easily observed that there is no mention of truly luxurious articles, like silk, sugar, pepper etc. However, they certainly were present in the üarô›s, although they were not wholesale articles. Secondly, we must take into conside- ration that these records stem only from the 16th century, which is an early period, when the local governmental and economic elite, the main consumers of expensive goods, began to develop. Beside the cities and market places, trade was conducted at periodic, i.e. yearly fairs — panagyres, panayires, which, as S. Faroqhi observed “represent commercialization in an area where urbanization was limited”.77 Records on yearly fairs were incorporated in tahrir mufassal defters, so we presented all data from the detailed register of the Bosnian sancak for the region of Northern Bosnia. According to these records, the fairs were rather small, with an almost insignificant turnover of 200–500 akües.

LAND AND WATERWAYS (KOPNOM I VODOM, pp. 350–366)

The major communication lines in Northern Bosnia were those the Hungarian army used in every campaign against the Bosnian state, so they ran in a north–south direction beginning on the state border. In the 14th century, the

75 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145, note 50. 76 H. Kre{evljakovi}, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, in: Izabrana djela II, Sarajevo 1991, 153–154; id., Kazand`ijski obrt u Bosni i Hercegovini, GZM VI (1951) 191–249. 77 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Faires, SOF XXXVII (1978) 51. Summary 401 river Sava was considered to be the frontier. The most important road led from the Sava along the Bosna valley, since this represented the shortest route to the state centers, Visoki and Bobovac. The second one followed the Drina valley, where in its middle section lay the second most productive silver mine in the Balkans, Srebrenica. Several roads led over the Majevica mountain, connecting the Sava and the Spre~a valley, with valuable salt water sources in Soli (Tuzla). These communication lines traced the remains of Roman roads: via Salona (Split)—Ad flumen Bathinus (Visoko)—Ad Salinas (Tuzla), via Salona — Argentaria (Srebrenica)—Ad Drinum flumen (Zvornik)—Sirmium (Sremska Mitrovica) and Emona (Ljubljana)—Siscia (Sisak)—Sirmium.78 In the early Ottoman time, there were new investments in road infrastructure and some directions gained in importance, as was the case with the road connecting the kasaba of Koba{ with the valley of the river Bosna. Along this road, five settlements emerged as towns — kasabas. Improvements also included the service of derbencis, who guarded roads and passengers, but also repaired the roads and bridges.79 All routes that we were able to determine are presented on the map along with the settlements. Most of the traffic was conducted on foot and in the form of the caravan trade, with goods carried on horses and mules. However, Ottoman kanunnamas speak of wooden carts, carters and cart loads, so apparantly some roads were fit for such transport. Interestingly, the kanunname of Srem recorded women who carried on their backs and heads several articles for the market — fruits, cheese, yoghurt, but the goods transported in this way should not had been taxed at all. One must take into concideration the river transport, especially on the rivers Sava and Drina, and perhaps, in a much smaller extent, Bosna. There is explicit evidence for the first two, from Hungarian and Ottoman sources. In Ottoman times at least two shipyards were very productive, at the market town of Novi on the river Sava, and at Zvornik on the Drina. One of the main destination centers was Sremska Mitrovica, and futher downstream Belgrade. River transport was much cheaper and more conveniant for bulky articles. Finally, we would like to underline that this work is only one possible view of these past processes, inspired by modern scientific trends and developments, and accurate and truthful to the extent provided by the available sources.

78 G. [krivani}, Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1974; I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Sarajevo 1988, 331f.; ib., Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Sarajevo 1974, 192–202. 79 J. Mrgi}, Transition, passim.

RE^NIK OSMANSKIH TERMINA

AVARIZI DIVANIJE I TEKJALIFI URFIJE (avar›z-› divaniye ve tekalif-i orf›ye) — zajedni~ki naziv za grupu „vanrednih nameta i obi~ajnih tereta“, odnosno vanrednih naplata od raje i kuluka u korist dràve; u po- ~etku su se sakupqali samo u ratno vreme i u naturi, a potom se pretvaraju u redovan nov~ani porez. AZAPI (jedn. azap) — pripadnici osmanske pe{adije u tvr|avama, sluè i kao posada re~nih brodova. AKINXIJE (jedn. akinci) — neregularna, lako naoruàna kowica koja je upadima, pusto{ewem i harawem pripremala teren za osmanska osvajawa; stacionirani su samo u pograni~nim oblastima evropskog dela Osmanskog carstva. AKÂ (aküe) — osnovni turski srebrni novac, ~ija se vrednost mewala u odnosu prema zlatniku (filuri). U srpskim izvorima poznat kao aspra. BAX (bac) — taksa koja se pla}a prilikom tranzita robe (bac-› siyah — prolazna carina) ili prodaje robe na trgu (bac-› bazar — tro{arina). VAKUF (vak›f) — poklon, zave{tawe u verske ili dobrotvorne svrhe; na takav na~in osnovana zadu`bina (xamija, medresa, hamam, imaret, han i sl.). VILAJET (vilayet) — uop{teno: oblast, predeo, kraj; privremena upravna jedinica nastala neposredno posle osmanskog osvajawa, prethodi uspostavqawu sanxaka. VOJNUCI (jedn. voynuk)—pripadnici pomo}nih vojnih odreda, uìvaju status vlaha, regrutovani iz redova hri{}ana. DERBEND (derbent) — prolaz preko opasne deonice puta, kroz klisure, klance ili {umu, gde je postojala opasnost od razbojnika; takva mesta obezbe|i- vali su derbenxije, u zamenu za izvesne poreske olak{ice na osnovu statusa vlaha. DEFTER (defter) — uop{teno: sveska, popis, registar; carski popisni katastarski defter (tapu tahrir defteri)—sumarni(icmal) i detaqni (mufassal)popis sanxaka Osmanskog carstva koji sadrì podatke o stanovni{tvu i prihodima Carske blagajne, {to se daqe raspore|ivalo spahijama. DUNUM (donum) — osmanska mera za povr{inu zemqi{ne parcele veli~ine „40 normalnih koraka u duìnu i {irinu“, {to moè da iznosi izme|u 8 i 11 ari. Krajem 19. veka veli~ina je utvr|ena na 919,5 m2,{tojebli- 404 Severna Bosna 13–16. vek sko vizantijskom modiju kao meri za povr{inu od 939,18m2,isrpskom matu od 965 m2. \UMRUK (gumruk) — carina, da`bina koja se pla}a na robu prilikom uvoza i izvoza. ZEMIN (zemin) — zemqi{te, komad, parcela zemqe, obradive i/ili zapu{tene. ZIMIJE (jedn. zimmi) — nemuslimanski podanici u Osmanskom carstvu, uì- vaju pravo na za{titu ìvota, imovine i slobodu veroispovesti, a du- `ni su da pla}aju hara~,odnosnoglavarinu (cizye). IZGON — povr{ine za ispa{u stoke u neposrednoj blizini naseqa. ISPENXA (ispence) — nov~ana taksa koju pla}aju hri{}ani svojim spahijama u visini od 25 ak~i po odraslom i radno sposobnom mu{karcu. JAJLAK (yaylak) — letwi pa{wak. Da`binu resm-iyaylakpla}aju oni koji dovode stoku na ispa{u. KADILUK (kad›l›k, kaza) — sudsko-upravna oblast pod kontrolom kadije,sastavqena od nekoliko nahija. KANUN (kanun) — zakon ili zakonski propis svetovnog karaktera koji se u Osmanskom carstvu primewivao uporedo sa {erijatom. Donose ga sultani u vidu fermana (carskih zapovesti). êsto sadrè odredbe preuzete iz zakonodavstva i obi~ajnog prava pokorenog stanovni{tva. KANUN-NAMA (kanunname) — zbirka zakonskih propisa koji reguli{u polo- àj jedne dru{tvene grupe ili sadrè odredbe za neku odre|enu oblast (sanxak), navode}i obaveze seqaka i odredbe trgovawa jednog grada, trga ili sanxaka. Moè da bude i zbirka kanuna koji se odnose na celu teritoriju Osmanskog carstva. KILA (kile)—osmanska {upqa mera za ìtarice i so, ~ija je vrednost varirala u razli~itim delovima Carstva: istanbulska kila — 20 oka (25,656 kg); jedrenska kila — 18 oka (23 kg). KI[LAK (kiôlak)– zimski pa{wak. Da`binu resm-i kiôlak pla}aju oni koji dovode stoku na ispa{u. MARTOLOSI (jedn. martolos) — naj~e{}e hri{}anski vojnici angaòvani kao posade u pograni~nim tvr|avama, uìvaju status vlaha. MEDRA (medre) — osmanska mera za te~nosti, naro~ito vino, naslednik je vizantijske mere metron. Veli~ina je varirala u zavisnosti od regiona, npr. istanbulska medra imalaje8oka (10,256 l). MEZRA (mezra’a) — seli{te, odnosno celina obradivog zemqi{ta sa poznatim me|ama i imenom, koje je nekad bilo selo i moè ponovo to da postane; moè da bude i sejali{te susednog sela. MONOPOLIJA (monopoliye) — pravo prvenstva spahije da godi{we u toku dva meseca prodaje na trgu svoje vino prikupqeno od u{ura. Za to vreme raja nije smela da iznosi svoje vino na prodaju, a wena burad su ~ekala zape- ~a}ena. MUZUR (muzur) — osmanska merna jedinica za ìtarice i so, naziv poti~e od ital. re~i misura — merica; veli~ina muzura je lokalno varirala, u zavisnosti od broja oka koje su ga ~inile, npr. solunski muzur imao 45 je oka (57,726 kg). Re~nik osmanskih termina 405

MUSTAHFIZI (jedn. mustahfiz) — posadnici tvr|ava na granici. NAHIJA (nahiye) — najnià osmanska upravna jedinica ~ija je veli~ina varirala u zavisnosti od vremena nastanka, blizine dràvne granice i broja muslimanskog stanovni{tva; ulazile su u sastav sanxaka i kadiluka; starije nahije mogu da nose imena nekada{wih ùpa. OKA (okka) — osmanska jedinica za teìnu od 400 dirhema (od po 3,207 grama) u vrednosti od 1,2828 kilograma. OTLAK (otlak) — ispa{a, seno. Prihod od da`bine resm-i otlak — travnine, pripada spahiji. SALARIJA (salariye)—uzdesetak, dodatna da`bina u korist spahije, u visini od 2%–3% proizvoda. SANXAK (sancak)ililiva (liva) — osnovna vojno-upravna jedinica Osmanskog carstva na ~elu sa sanxak-begom. Sastoji se od nekoliko nahija ijednog ili vi{e kadiluka, a vi{e sanxaka formira begler-begluk ili ejalet. SKELA (iskele) — prelaz preko reke — „brod“, pristani{te, gde se napla}uju carinske da`bine. SPAHIJA (sipahi) — lako naoruàni kowanik, koji u zamenu za svoju vojnu slu`bu, i u zavisnosti od zasluga, uìva posed sa prihodima odre|ene vrednosti: timar (do 20.000 ak~i), zeamet (od 20.000 do 99.000 ak~i)i has (vi{e od 100.000 ak~i). SUBA[A (subaôi) — pomo}nik sanxakbega, vojno-upravni zapovednik nedavno osvojene teritorije ili vilajeta. TOVAR (yuk, himl) — mera za teìnu, ~ija je veli~ina zavisila od vrste robe i na~ina transporta, npr. tovar vina od 8 medri po 8 oka (1.168 l), a kowski tovar se ra~unao na 100 oka (128 kg). ULUFEXIJE (jedn. ulufeci) — pripadnici posade tvr|ave na granici, pla}eni dnevnicama u novcu. U[UR (‘oôur) — desetak, deseti deo proizvoda koji je seqak bio duàn da preda svom feudalnom i, kasnije, osmanskom gospodaru. FILURIJA (filori) — zlatni dukat (florin), naj~e{}e mleta~ki; da`bina koju je pla}ao deo stanovni{tva u statusu vlaha. HARAMIJA (haram›) — razbojnik, odmetnik, hajduk. HARA^ (haraü) — porez u novcu, naj~e{}e glavarina (cizye), osnovni porez koji su pla}ali odrasli nemuslimani koji su upisani kao stare{ine jedne poreske jedinice ili doma}instva (hane). ÂIR (üair) — livada, senokos. ÎFTLUK (üiftlik) — komad obradive zemqe, razli~ite veli~ine u zavisnosti od kvaliteta, koji obra|uje jedna porodica (hane) radom jednog para volova (üift). XEMAT (cemaat) — uop{te: grupa, skupina, koja moè biti organizovana na profesionalnoj, etni~koj, verskoj ili plemenskoj osnovi. XERAHORLUK (serahorl›k) — obaveza kulu~ewa u korist dràve. 406 Severna Bosna 13–16. vek

SPISAK KARATA

Karta 1: SEVERNA BOSNA U SREDWEM VEKU — str. 16 Karta 2: „ZEMQE“ SREDWOVEKOVNE BOSANSKE DR@AVE — str. 65 Karta 3: SEVERNA BOSNA U DRUGOJ ^ETVRTINI 15. VEKA — str. 133 Karta 4: OSMANSKA OSVAJAWA U SEVERNOJ BOSNI I SLAVONIJI — str. 169 Karta 5: NASEQA CENTRALNOG TIPA — str. 209 Karta 6: MARSCHKARTE VON MITTELEUROPA 1848 — str. 210 Karta7: NASEQAIPUTEVINATLUSEVERNEBOSNE

SPISAK SKRA]ENICA

AGHBB Anali Gazi Husrev-begove biblioteke ALBiH Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine, I–III, Sa- rajevo 1988. Annales ESC Annales. Economies, Societes, Civilisations AO Archivum Ottomanicum Barabas, S., Barabas, S., Aromai szent birodalmi szeki grof Teleki CD Teleki csalad okleveltara, I–II, Budapest 1895. VIINJ Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugosla- vije, I–VI, Vizantolo{ki institut SANU, Beograd 1955–1986. Vjesnik ZA Vjesnik Zemaljskog arkiva, Zagreb Wenzel, G., Wenzel, G., Magyar diplomacziai emlekek az Anjou– Acta extera –korbol (Acta extera Andegavensia), I–III, Budapest 1874–1876. Wenzel, G., Wenzel, G., Arpad-kori uj okmanytar (Codex diplo- CD Arpadianus maticus Arpadianus continuatus), I–XII, Budapest continuatus 1860–1874. GDI BiH Godi{njak Dru{tva istori~ara BiH Gelcich J.—Thalloczy, L., Gelcich, J.—Thalloczy, L., Diplomatarum relationae Dipl. Rag. Reipublicae Ragusanae cum regno Hungariae, Buda- pest 1887. GZM Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo GZM n. s.—Arheologija, Glasnik Zemaljskog muzeja, nova serija za Arheolo- Etnologija giju i Etnologiju GID BiH Glasnik Istorijskog dru{tva BiH Glasnik AD BiH Glasnik Arheolo{kog dru{tva BiH Glasnik DSS Glasnik Dru{tva srpske slovesnosti Glasnik SUD Glasnik Srpskog u~enog dru{tva Spisak skra}enica, izvora i literature 407

GN^ Godi{wica Nikole ûpi}a Engel, P., Engel, P., Magyarorszag vilagi archontologiaja, I–II, Archontologiaja Budapest 1996. EI The Encyclopaedia of Islam, CD ROM Edition 2.0, Brill, Leiden 2003. Zbornik HI JAZU Zbornik Historijskog instituta JAZU ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog instituta IG Istorijski glasnik IZ Istorijski zbornik, Banja Luka I^ Istorijski ~asopis ISN Istorija srpskog naroda, I, II, SKZ, Beograd 19952. JI^ Jugoslovenski istorijski ~asopis LSSV Leksikon srpskog sredweg veka, prir. S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Knowledge, Beograd 1999. Malyusz, E., ZsO Malyusz, E. Zsigmond-kori Okleveltar, I–V, Budapest 1951–1997. NZ Novopazarski zbornik NS Na{e starine OP Onomatolo{ki prilozi Op{irni popis (1604) Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000. POF Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo Prilozi Prilozi instituta za istoriju, Sarajevo Prilozi KJIF Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor SEZ Srpski etnografski zbornik SSA Stari srpski arhiv Smi~iklas T., Smi~iklas, T., Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat- CD ske, Dalmacije i Slavonije, (Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb 1904–1990. Stojanovi} Q., Stojanovi}, Q., Stari srpski zapisi i natpisi, Zapisi i natpisi 1–6, Beograd — Sremski Karlovci 1902–1926. Stojanovi} Q., Stojanovi}, Q., Stare srpske poveqe i pisma, I–1, Poveqe i pisma I–2, Beograd — Sremski Karlovci 1929–1934. SOF Sudost-Forschungen Thalloczy, L.—Barabas, S., Thalloczy, L.—Barabas, S., A Blagay-csalad CD Blagay okleveltara (Codex diplomaticus comitum de Blagay) 1260—1578, Budapest 1897. Thalloczy, L.—Horvath S., Thalloczy, L.—Horvath S., Jajcza (bansag, var es CD Jajcza varos) tortenete 1450–1527, Budapest 1915. 408 Severna Bosna 13–16. vek

Fejer, G., Fejer, G., Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasti- CD cus ac civilis, I–X, Budae 1829–1844. HZ Historijski zbornik CD Zichy Nagy, I.—Veghely, D.—Kammerer, E.—Lukcsics, P., Codex diplomaticus domus senioris comitum Zichy de Zich et Vasonkeo, I–XII, Budapest 1871–1931. ^lanci i gra|a ^lanci i gra|a za kulturnu istoriju severoisto~ne Bosne, Tuzla

NEOBJAVQENI IZVORI

Ispisi akademika Pala Engela: Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich, Nr. 89; Arhiv porodice Dra{kovi} u Zagrebu, fasc. 19, br. 9; Magyarorszag Leveltar, DL 73416. BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}. Bosnien — Topographisch–statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev, KVII m 45–11.

KARTOGRAFSKI MATERIJAL

I. C. Muller — S. M. Ingen, Augustissimo Romanor. Imperatori Iosepho I Hungariae Re- gi Invictissimo Mappam hans Regni Hungariae, proptiis elementis fertlissimi cum adjacentibus regnis et provinciis nova et accuratiori forma ex optimis sche- dis collectam, 1710 — Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K–V (Bl).OE/HUN 84. Anonymus, Descriptio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac provinciis etc. (o. 1620) — Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K–V:OE/Hun 15(10). A. Hirsvogelio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumque regionum nova descriptio, Antverpiae 1572, Abraham Ortelius — Narodna biblioteka Srbije — Kr.II–393. Chr. Sgrothonum, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Narodna biblioteka Srbije — Kp.II — 357. G. Mercator, Sclavonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatiae parte,Antverpen 1634 — Na- rodna biblioteka Srbije — Kr.II — 407. M. Stier, Landkarten des Konigreichs Ungarn…, Vienae 1664 — Narodna biblioteka Srbije — Kp.I — 40. P. Coronelli — Jean Baptiste Nolin, Le Royaume de Dalmatie, La Morlaquie, La Bosnie, Paris 1696, Muzej grada Beograda — I–1–759. G. Delisle, Carte pariculiere de la Hongrie…, dressee sur les observations de Mr. le Comte Marsilli — OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 90. B. Homan, Ex Archetypo Mulleriano…, Regnorum Hungariae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae, Bosnae et Serviae, Nurnberg c. 1720, Sammlung Woldan, Osterreich- ische Akademie der Wissenschaften, K–V (Bl). OE/HUN 98. Spisak skra}enica, izvora i literature 409

Marschkarte von Mittel–Europa, entworfen von k. und k. Generalquartiermeisterstabe, 1848, 1: 864.000, Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissen- schaften, K–V (Bl): EU 1353 (18). Plan eines Teiles am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha, Osterreich- isches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, BIXb953. Ausfuhrliches Plan des ganzen Sau–Stroms, E. W. Durchlasser — F. C. Renner, 1729–36, Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, BIXb198. Plan des Sau–Stroms von Nardt bis Belgrad, mit allen Dorfschaften, Waldungen etc., 1736 — Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, BIXb202.

ENCIKLOPEDIJE, RE^NICI I PRIRU^NICI

Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve po Radoslavu Gruji}u, prir. Sl. Mileusni}, Beograd 1993. Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine, I–III, Sarajevo 1988. Vlajinac, M., Re~nik na{ih starih mera — u toku vekova, I–IV, Beograd 1964–1974. Der Neue Pauly. Enzyklopadie der Antike, XI Band, Hrsg. H. Cancik, H. Shneider, Stut- tgart–Weimar 2001, Enciklopedija Jugoslavije, 1–6, Zagreb 1980–1990. Encyclopaedia Britannica, Delux Edition CD ROM 2004. Imenik naseljenih mesta u FNR Jugoslaviji, Beograd 1951. Jewish Encyclopedia, 1901–1906 (http://www.jewishencyclopedia.com). Leksikon srpskog sredweg veka, prir. S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Knowledge, Beograd 1999. Lexikon zur Geschichte Sudosteuropas, Hrsg. E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen, Bohlau, Wien — Koln — Weimar 2004. Ma`urani}, V., Prinosi za hrvatski pravno-povijestni rje~nik, I-II, Zagreb 1908–1922. Markovi}, J., Geografske oblasti SFR Jugoslavije, Beograd 1970. Nedeqkovi}, M., Godi{wi obi~aji u Srba, Beograd 1990. Nedeqkovi}, M., Kalendar srpskih narodnih obi~aja i verovawa — za prostu 1995, Vaqevo 1994. Re~nik srpskohrvatskog kwi`evnog i narodnog jezika, I–XVII, SANU, Beograd 1959–. Rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb. Simonovi}, D., Botani~ki re~nik, Beograd 1959 Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik, red. N. I. Tolstoj — Q. Radenko- vi}, Zepter Book World, Beograd 2001. Skok, P., Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I–IV, Zagreb 1971–1974. [kalji}, A., Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1957. The Encyclopaedia of Islam, CD ROM Edition 2.0, Brill, Leiden 2003. Hintz, W., Islamische Masse und Gewichte. Umgerechnet ins metrische System, Hand- buch der Orientalistik, hrsgb. von B. Spuler, E.J. Brill, Leiden 1955. Herkov, Z., Gra|a za financijsko-pravni rje~nik feudalne epohe Hrvatske, I–II, Zagreb 1956. 410 Severna Bosna 13–16. vek

OBJAVQENI IZVORI

Agricola Georgius, De re metallica, Transl. from the first latin edition of 1556, by H. C. Hoover — L. H. Hoover, Dover Publication Inc., New York 1950. Alexander,J.Ch., Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanuna- mes for the Greek Lands circa 1500 — circa 1600, Athens 1985. Ali~i}, A., Sumarni popis sand`aka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar — Mostar 2008. Amatus Lusitanus, Curationum medicinalium Centuriae septem, VI, digitalizovano izdawe: Gallica, Bibliotheque Nationale de France: http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM–53231 (29.08.2005). Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, prev. L. Mirko- vi}, Beograd 1937. Babi}, M. — Tomovi}, G., Starosrpski natpisi iz Bijeqine, Miscellanea XXII (2004) 81–104. Balti}, J., Godi{njak od dogadjaja i promine vrimena u Bosni 1754–1882, prir. A. Zir- dum, Sarajevo 1990. Barkan, O. L., 894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsilat›na ait Muhasebe bilanüolar›, Belgeler 1–1 (1964). Batini}, M., Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, Starine JAZU 17 (1885) 116–150. Barabas, S., Aromai szent birodalmi szeki grof Teleki csalad okleveltara, I–II, Budapest 1895. Beldiceanu, N., Recherche sur la ville ottomane au XVe siecle. Etudes et actes, Biblio- theque archeologique et historique de l’Institute franüaise d’archeologie d’Istan- bul XXV, Paris 1973. Beldiceanu, N., Les actes des premiers sultans conserve dans les manuscrits turcs de la Bibliotheque Nationale a Paris I — Actes de Mehmed II et de Bayezid II du Ms. fonds turc ancien 39, Ecole pratiques des Hautes Etudes VIe section, Paris — La Haye 1960. Bertrandon de la Brokijer, Putopis „Putovanje preko mora kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku, Prosveta, Beograd 1950 ‰reprint ^igoja, Beograd 2002Š. Be{lagi}, [., Novoprona|eni natpisi na ste}cima, NS XII (1969) 133–148. Blagojevi}, M., Zemqoradni~ki zakon. Sredwovekovni rukopis, SANU — Odeqe- we dru{tvenih nauka, Izvori srpskog prava XIV, Beograd 2007. Bodenstein, G., Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, GZM XIX (1907) 156–190, 360–389. Bojani}, D., Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku, kru{e- va~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd 1974. Bo{kov, V., Turski dokumenti o odnosu katoli~ke i pravoslavne crkve u Bosni, Hercegovini i Dalmaciji (XV–XVII vek) Spomenik SANU 131, Odeqewe istorijskih nauka kw. 7, Beograd 1992, 7–66. Brkovi}, M., Tri povelje knezova Bribirskih izdane bosanskom knezu Hrvatinu Stjepa- ni}u, Radovi JAZU u Zadru 32 (1990) 139–153. Spisak skra}enica, izvora i literature 411

Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek) ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V, Serija III, Orijentalni institut u Sarajevu 1985. Vego, M., Zbornik srednjovjekovnih natpisa BiH, I–IV, Sarajevo 1960–1972. Wenzel, G., Magyar diplomacziai emlekek az Anjou–korbol (Acta extera Andegavensia), I–III, Budapest 1874–1876. Wenzel, G., Arpad–kori uj okmanytar (Codex diplomaticus Arpadianus continuatus), I–XII, Budapest 1860–1874. Veselinovi}, A., Dubrova~ko Malo ve}e o Srbiji (1415–1460), Istorijski institut SANU, Gra|a –kw. 33, Izvori za istoriju srpskog naroda u sredwem veku kw. 1, Beograd 1997. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I–VI, Vizantolo{ki institut SANU, Beograd 1955–1986. Gelcich, J.—Thalloczy, L., Diplomatarum relationae Reipublicae Ragusanae cum regno Hungariae, Budapest 1887. Decreta regni Hungariae, Gesetze und Verordnungen Ungarns 1301–1457, eds. F. Dory — G. Bonis — V. Bacskai, Akademiai Kiado, Budapest 1976. Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, vorgelegt von L. Forrer, Leipzig 1923. Dini}, M., Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, I^ 1 (1935) 325–367. Dini}, M., Odluke ve}a Dubrova~ke republike, I–II, Beograd 1951–1964. Dini}, M., Gra|a za istoriju Beograda u sredwem veku, II, Beograd 1958. Dini}, M., Iz Dubrova~kog arhiva, III, Beograd 1967. \ukanovi}, M., Maglajski dokumenti A. Mahmutagi}a, Anali Filolo{kog fakulteta u Beogradu 6 (1966) 446–458. Evlija ^elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komentar H. [abanovi}, Veselin Masle{a, Sarajevo 1979. Evliya Üelebi Seyahatnamesi, hzr. S. A. Kahraman, Y. Dagl›. 6. Kitap, Istanbul 2002. Elezovi}, G., Turski izvori za istoriju Jugoslovena. Dva turska hroni~ara iz 15. veka. 1. A{ik pa{a zade, 2. Dursun beg, Brastvo 26 (1932) 50–125. Elezovi}, G., Turski spomenici 1348–1520, I, 1, SKA, Beograd 1940. Evans, A. D`., Kroz Bosnu i Hercegovinu pe{ke tokom pobune 1875, Sarajevo 1965. Engel, J. [., Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, prev. V. Stoji}, Ma- tica crpska, Novi Sad 2003. @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, napisao arhiepiskop Danilo drugi, izdao \. Dani~i}, Zagreb 1866. Zlatovi}, S., Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, Starine JAZU 23 (1890) 1–38. Ivi}, A., Spomenici Srba Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i XVII stole}a. Prvi deo (1527–1600), Kwige Matice crpske br. 36. i 37, Zbornik istorijskih dokumenata III, Novi Sad 1910. Istvanffy, M., Regni Hungariae Historia, Libri XXXIV, Cologne 1724. Ja~ov, M., Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI–XVIII veka, Zbornik za istoriju, jezik i kwi`evnost srpskog naroda SANU, kw. 22, Beograd 1983. Jeleni}, J., Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), Starine JAZU 36 (1918) 81–162. Jeleni}, J., Dva ljetopisa Bosne Srebrne, GZM 30 (1918) 115–128. 412 Severna Bosna 13–16. vek

Jorga, N., Notes et extraits pour servir al'histoire des Croisades au XV siecle, I–II, Paris 1899. Kanuni i kanun–name za bosanski, hercegova~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i skadarski sandàk iz XV i XVI vijeka, prir. B. \ur|ev, N. Filipovi}, H. Hadìbegi}, M. Muji} iH. [abanovi}, Sarajevo 1957. Kinam, Jovan, Spisi o istoriji, prev. N. Rado{evi}–Maksimovi}, komentar J. Kali}, VIINJ IV, Beograd 1970, 1–105. Kova~evi}, E., Hududnama Bosanskog vilajeta prema Austriji poslije Karlova~kog mira,(kriti~ko izdanje teksta), POF XX–XXI (1970–71) 365–435. Kosti}, P., Dokumenti o buni smederevskog episkopa Pavla protiv pot~iwavawa Pe}ke patrijar{ije Ohridskoj arhiepiskopiji, Spomenik SKA 56 (1922) 32–39. Kukuljevi}, I., Izvadci listinah i poveljah bosanskih, Arkiv za povestnicu jugoslavensku II (1852) 1–40. Kre{evljakovi}, H.—Kapidì}, H., Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od 1785, Nau~no dru{tvo NR BiH, Gra|a VII, Odjeljenje Istorisko–filolo{kih nauka knj.5,Sarajevo 1957. Kuripe{i}, B., Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, prev. \. Pejano- vi}, Sarajevo 1950 ‰reprint îgoja –Beograd 2001Š. Laszowski, E., Monumenta Habsburgica I (1526–1530), II (1531–1540), Zagreb 1914–1916. Lastri}, F., Pregled starina bosanske provincije, Sarajevo 1977. La{vanin, Fra Nikola, Ljetopis, prir. i prev. I. Gavran, Sarajevo 1981. Letopis popa Dukqanina, uredio F. [i{i}, Posebna izdawa SKA, Beograd 1928. Lu~i}, J., Spisi dubrova~ke kancelarije, II, Zagreb 1984. Ljubi}, [., Listine o odno{ajih izmedju Ju`nog Slavenstva i Mleta~ke Republike, I–X, Zagreb 1861–1891. Maku{ev, V., Istorijcki spomenici Ju`nih Slovena i okolnih naroda, II, Beo- grad 1882. Malyusz, E., Zsigmond-kori Okleveltar, I–V, Budapest 1951–1997. Markovi}, B., Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, Spomenik SANU 126, Odeq. dru{tvenih nauka 24 (1985). Mesi}, M., Gra|a mojih razprava u „Radu“, Starine 5 (1873) 109–280. M(ilobar), F., Dva savremena izvje{taja o Bosni iz prve polovine stoqe}a. Bi- skup M. Maravi} i B. Ka{i}, GZM 16 (1904) 251–266. Miklosich, F., Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Vin- dobonae 1858 (reprint: Beograd 20062). Missale Hervoiae Ducis Spalatensis croatico-glagoliticum, ed. B. Grabar, A. Nazor, M. Panteli}, sub red. V. [tefani}, Zagreb — Ljubljana — Grac 1973 (fototipsko izdawe). Mitrovi}, K., Pet pisama despota Vuka Grgurevi}a, Brani~evski glasnik 3–4 (2006) 63–83. Mihailovi}, Konstantin, iz Ostrovice, Jani~arove uspomene, predgovor i prevod \. @ivanovi}, Prosveta, Beograd 1966. Mihaq~i}, R., Poveqa kraqa Stefana Tvrtka I Kotromani}a knezu i vojvodi Hrvoju Vuk~i}u Hrvatini}u, SSA 1 (2002) 117–129. Spisak skra}enica, izvora i literature 413

Monumenta Cartographica Jugoslaviae I — Tabula Peutingeriana, priredio G. [krivani}, Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 17, Beograd 1975. Monumenta Ragusina — Libri Reformationum, I–V, Zagreb 1879–1897. Männesland, S., 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a, Sypress, Oslo 2001. Mrgi}, J., Pismo ùpana Dragi{e Diwi~i}a knezu Vuka{inu i vojvodi Vukmiru Zlatonosovi}u, SSA 6 (2007) 201–207. Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u 1329/30, SSA 3 (2004) 19–33. Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a knezu Vuku i Pavlu Vukosavi}u 1351, SSA 1 (2002), 79–92. Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u, 11. avgust 1366, SSA 2 (2003) 167–184. Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, prir. E. Kova~evi}, Orijentalni institut — Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985. McGowan, B., Sirem Sancag› Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 1983. Nagy, I., et. al., Hazai Okleveltar 1234–1536, Budapest 1879. Nagy, I. et al., Hazai Okmanytar (Codex diplomaticus patrius), I–VIII, Gyor — Buda- pest 1865–1891. Nagy, I.—Nyari, A., Magyar diplomacziai emlekek Matyaskiraly korabol (Acta extera), I–III, Budapest 1875–1877. Nagy, I.—Veghely, D.—Kammerer, E.—Lukcsics, P., Codex diplomaticus domus senioris comitum Zichy de Zich et Vasonkeo, I–XII, Budapest 1871–1931. Novakovi}, St., Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd 1912, 20062. Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000. Orbin, Mavro, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, Zrewanin 20062. Orbini, Mavro, Kraljevstvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999. Panteli}, D., Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784. godine, Spomenik SKA LXXXII (1936) 1–153. Pesty, F.—Ortvay T., Oklevelek Temesvarmegye es Temesvarvaros tortenetehez, I, Poszony 1896. Pliny, Natural History, vol. VIII (Libri XXVIII–XXXII), Engl. transl. in ten volumes by W. H. S. Jones, Cambridge — Harvard University Press, London 1975. Porfirogenit, Konstantin, Spis o narodima, prev. i kom. B. Ferjan~i}, VIINJ II, Beograd 1959. Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, prir. i prev. M. Kara- ulac, Novi Sad 1998. Pray, Georgius, Epistolae procerum regni Hungariae I (1491–1711), Posonii, 1806. Puci}, M., Spomenici srãbski od 1395. do 1423, I–II, Beograd 1858–1862. Radoj~i}, N, Zakonik cara Stefana Du{ana, Beograd 1960. Radoni}, J., Dubrova~ka akta i poveqe I, Beograd 1934. Ra~ki, F., Popis ùpa zagreba~ke biskupije 1334. i 1501. godine, Starine JAZU 4 (1872) 201–229. 414 Severna Bosna 13–16. vek

Ra~ki, F., Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, Rad JAZU 1 (1867) 124–163. Rudi}, S., Poveqa kraqa Dabi{e k}erci Stani, SSA 4 (2005) 173–192, sa snimkom. Samarxi}, R., Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI–XVII vek), Beograd 1961. Sanudo, M., Odno{aji skupnovlade mleta~ke prama Ju`nim Slavenom, Arkiv za povjest- nicu jugoslavensku 6, U Mletcih 1863. Ömi~iklas, T., Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, (Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb 1904–1990. Solovjev, A., Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926. Stipi{i}, J.—[am{alovi}, M., Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 2 (1959); 3 (1960); 4 (1961). Stojanovi}, Q., Stare srpske poveqe i pisma, I–1, I–2, Beograd — Sremski Kar- lovci 1929–1934. Stojanovi}, Q., Stari srpski zapisi i natpisi, 1–6, Beograd — Sremski Karlov- ci 1902–1926. Stojanovi}, Q., Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd — Sremski Karlov- ci 1927. Tadi}, J., Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, I, Beograd 1935. Thalloczy, L., Istra`ivanja o postanku Bosanske banovine s naro~itim obzirom na povelje kormendskog arkiva, GZM 18 (1906) 401–444. Thalloczy, L., Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter, Munchen– –Leipzig 1914. Thalloczy, L.—Aldasy, A., Magyarorszag es Szerbia kozti osszekottetesek okleveltara. 1198–1526, Budapest 1907. Thalloczy, L.—Horvath S., Also-Szlavoniai okmanytar:(Dubicza, Orbasz es Szana Varmegyek) 1244–1710, Budapest 1912. Thalloczy, L.—Horvath S., Jajcza (bansag, var esvaros) tortenete 1450–1527, Buda- pest 1915. Thalloczy, L.—Barabas, S., A Blagay-csalad okleveltara (Codex diplomaticus comitum de Blagay) 1260—1578, Budapest 1897. Teleki, J., Hunyadiak kora Magyarorszagon, X–XI, Pest 1853, 1855. Todorov, N.—Velkov, A., Situation demographique de la Peninsule balkanique (fin du XVe s. debut du XVIe s.) Academie Bulgare des Sciences — Institut d’Etudes Bal- kaniques, Sofia 1988. Truhelka, ]., Tursko–slovjenski spomenici dubrova~ke arkive, GZM XXIII (1911) 70–119. Truhelka, ]., Fojni~ka hronika, GZM XXI (1909) 443–459. Theiner, A., Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, I, Romae 1863. Thurocz,J.de, Chronica Hungarorum, I. Textus, ed. E. Galantai — J. Kristo, Budapest 1985. Fejer, G., Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, I–X, Budae 1829–1844. Fermend`in, E., Acta Bosnae potissimum ecclesiastia ac civilis (925–1752) Zagrabiae 1892. Fraknoi, V., Matyas Kiraly levelei, I–II, Budapest 1895. Spisak skra}enica, izvora i literature 415

Handì}, A., Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine), ANU- BiH–SANU, Sarajevo 1986. Handì}, A., Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine, Gra~a- ni~ki glasnik 20 (2005) . Haxibegi}, H., Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, GZM n.s. 4–5 (1950) 295–382. Hilandarski medicinski kodeks br. 517, predgovor R. Kati}, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1980. Hilandarski medicinski kodeks br. 517. Prevod, predgovor R. Kati}, Narodna Biblioteka Srbije, Beograd 1989. Hodinka, A., Tanulmanyok a bosnyak-diakovari pòspíkseg tírtenetebíl, Budapest 1898. Horvat, K., Monumenta historica nova historiam Bosne et provinciarum vicinarum illustrantia, GZM 21 (1909) 1–104, 313–424. Chronica Ragusina Junii Resti, dig. N. Nodilo, Zagrabiae 1893. ^remo{nik, G., Kancelariski i notarski spisi, I, Beograd 1937. [abanovi}, H., Turski izvori za istoriju Beograda, kw. 1, sv. 1, Turski katastarski popisi Beograda i okoline 1475–1566, Beograd 1964. [ami}, M., Francuski putnici u Bosni na pragu XIX stolje}a, Sarajevo 1966. [afarik, J., Srbski letopisac iz po~etka XVI–og stoletia, Glasnik DSS V (1853) 49–58. [i{i}, F., Nekoliko isprava iz po~etka XV stolje}a, Starine JAZU 39 (1938) 130–320. [idak, J., Nova gra|a o akciji rimske kurije u Bosni 1245, HZ XXVII–XXVIII (1974–75) 319–329. [i{i}, F., Rukovet spomenika o hercegu Ivani{u Korvinu i o borbama Hrvata s Turcima (1473–1490), Starine JAZU 37 (1934) 189–344; Starine JAZU 38 (1937) 1–180. [i{i}, F., Hrvatski saborski spisi, I–II, Zagreb 1912–1915. [unji}, M., Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463) Glasnik AD BiH 29 (1989) 139–157. [urmin, \., Hrvatski spomenici, I, Zagreb 1898.

LITERATURA

Abulafia, D., Introduction: Seven Types of Ambiguity c. 1100 — c. 1500, u: Medieval Frontiers: Concepts and Practices, eds. D. Abulafia — N. Berend, Selected papers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, Cambridge, Ashgate 2002, 1–34. Adam~ek, J., Agrarni odnosi u Hrvatskoj od sredine XV do kraja XVII stolje}a, Zagreb 1980. Adanir, F., Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule, u: The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D. Chirot, University of California Press 1989, 131–176. Ajda~i}, D., Zemqoradni~ki i hri{}anski kalendar balkanskih Slovena, Kodovi slovenskih kultura 5 (2000) 127–130. 416 Severna Bosna 13–16. vek

Alexander, J. C., Counting the Grains: Conceptual and Methodological Issues in Reading the Ottoman Mufassal Tahrir Defters, Arab Historical Review for Ottoman Studies 19–20 (1999) 55–70. Aleksi}, A., Ma~va s naro~itim pogledom na poplavne prilike, Glasnik SUD 72 (1881) 1–106. Allen, R., Economic Structure and Agricultural Productivity in Europe 1300–1800, European Review of Economic History 3 (2000) 1–25. Alfoldy, G., Bevolkerung und Gesellschaft der romischen Provinz Dalmatien, Budapest 1965. Anane, R., Data Mining and Serial Documents, Computers and Humanities 35 (2001) 299–304. An|eli}, P., Bobovac i Kraljevska Sutjeska, Sarajevo 1973. An|eli}, P., Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautovi}ima), GZM n.s.—Arheologija XXXIV (1979) 183–247. An|eli}, P., O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, Prilozi 13 (1977) 17–45. An|eli}, P., Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976) 231–239. An|eli}, P., Srednjovekovna `upa Krivaja ili Kamenica, u: isti, Studije o teritorijalnopoliti~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 205–220. An|eli}, Ubikacija oblasti Treboti}a, u: isti, Studije o teritorijalnoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 173–204. Babi}, A., O odnosima vazaliteta u sredwovjekovnoj Bosni, GID BiH 6 (1954) 29–44 (= u: isti, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972). Baker, A. R. H., Geography and History — Bridging the Divide, Cambridge Studies in Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003. Ballif, Ph., Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina, II, Wien 1899. Barta, G., A Forgotten Theatre of War 1526–1528 (Historical Events preceding the Ottoman–Hungarian Alliance of 1528),u:Hungarian–Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 93–130. Basler, \., Zvonik (Zvornik)—Stari grad na Drini, GZM n.s.—Istorija i Etnologija X (1955) 73–83; XI (1956) 243–277. Basler, \., Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s.—Arheologija VII (1952) 411–424. Basler, \., Stari grad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s.—Arheo- logija IV (1957) 110–129. Basler, \., Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX (1972) 59–64. Baum, M., @upa Soli, ^lanci i gra|a 1 (1957) 7–37. Begovi}, M., Vakufi u Jugoslaviji, Posebna izdawa SAN, kw. CCCLXVI,Odeqewe dru{tvenih nauka kw. 44, Beograd 1963. Bejti}, A., Nova Kasaba u Jadru, GDI BiH XI (1961) 225–249. Beldiceanu, N., Les Valaques de Bosnie a la fin du XVe siecle et leurs institutions, Turcica VII (1975) 122–134. Beldiceanu, N., Le vozarliq: une institution ponto-danubienne, SOF 32 (1973) 73–90. Berend, N., Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Journal Vol.2,No. 1 (1999) 55–72. Spisak skra}enica, izvora i literature 417

Bechmann, R., Trees and Man. The Forest in the Middle Ages, New York 1990. Birnbaum, H., Slavische Landnahme,u:Lexikon zur Geschichte Sudosteuropas, Hrsg. E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen, Bohlau, Wien — Koln — Weimar 2004, 627–629. Blagojevi}, M., Bosansko Zavr{je, Zbornik FF u Beogradu 14–1 (1979) 129–144. Blagojevi}, M., Vla{ki knezovi, premi}uri i ~elnici u dràvi Nemawi}a i Ko- tromani}a (XIII–XIV vek) u: Spomenica Milana Vasi}a, Spomenica ANURS kw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 14, Bawa Luka 2005, 43–77. Blagojevi}, M., Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva,u:Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogra- du, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 67–84. Blagojevi}, M., Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997. Blagojevi}, M., „Zakon svetoga Simeona i svetoga Save“,u:Sava Nemawi} — Sveti Sava, Beograd 1979, 129–166 (= isto, u: Nemawi}i i Lazarevi}i i srpska sredwovekovna dràvnost, Beograd 2004, 191–246). Blagojevi}, M., Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, drugo, izmeweno i dopuweno izdawe, Beograd 2004. Blagojevi}, M., Naseqa u Ma~vi i pitawe srpsko–ugarske granice,u:Vaqevo — postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 78–92. Blagojevi}, M., Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966) 2–95. Blagojevi}, M., Podriwe izme|u srpskih sredwovekovnih dràva,u:Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 29–67. Blagojevi}, M., Severna granica bosanske dràve u XIV veku,u:Bosna i Hercego- vina od sredweg veka do najnovijeg vremena, Me|unarodni nau~ni skup, 13–15. decembar 1994, Zbornik radova 12, Istorijski institut SANU, Beo- grad 1995, 59–76. Blagojevi}, M., So}e — osnovni porez sredwovekovne Srbije, Glas SANU 390, Odeqewe istorijskih nauka 11 (2001) 1–44. Blagojevi}, M., Sredwovekovni zabel, I^ 14–15 (1966) 1–17. Blagojevi}, M., Srpske udeone kneèvine, ZRVI 36 (1997) 45–62. Blagojevi}, M. — Medakovi}, D., Istorija srpske dràvnosti, I, Novi Sad 2000. Boì}, I., Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku, Posebna izdawa SAN, kw. SS, Istorijski institut, kw. 3, Beograd 1952. Boì}, I., Kolebawa Mahmud-pa{e An|elovi}a, Prilozi KJIF, kw. 41, 3–4 (1975) 159–171. Bosendorfer, J., Crtice iz slavonske povijesti, Osijek 1910. Bojanin, S., Zabave i svetkovine u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2005. Bojani}, D., Dve godine istorije bosanskog kraji{ta (1479. i 1480) — prema Ibn Kemalu, POF 14–15 (1964–65) 33–50. Bojani}, D., Jadar u XVI i XVII veku,u:Jadar u pro{losti, Loznica 1985, 77–190. Bojani}, D., Krupaw i Ra|evina u XVI i XVII veku,u:Ra|evina u pro{losti, Beo- grad 1986, 131–185. Bojani}, D., O Novobrdskoj gospo{tini, I^ 29–30 (1982–83) 117–127. Bojanovski, I., Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Djela ANUBiH, knj. LXVI, Centar za balkanolo{ka ispitivanja, knj.6,Sarajevo 1988. 418 Severna Bosna 13–16. vek

Bojanovski, I., Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35. Bojanovski, I., Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiH knj. XLVII, Centar za balkano{ka ispitivanja knj.2,Sarajevo 1974. Bojanovski, I, Neki rezultati prou~avanja srednjovjekovnih gradova u Bosni s posebnim osvrtom na transformaciju burga u artiljerijsku tvr|avu, NS XVIII–XIX (1989) 109–118. Bojanovski, I., Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) III — Prilog prou~avanju anti~kih naselja i komunikacija u Isto~noj Bosni, Godi- {njak Centra za balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XIX (17) (1981) 125–197, sa kartom puteva. Bojanovski, I., Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) IV — Rimska cesta Siscia — Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija (arheolo- {ko–topografska studija) Godi{njak Centra za balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XXII (20) (1984) 145–265, sa kartom puteva. Bojanovski, I., Rimska cesta dolinom Bosne i njezina topografija, Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 393–415. Bojanovski, I, Stari grad Maglaj — Istra`iva~ki i konzervatorski radovi 1962. i 1963. g., NS X (1965) 61–95. Bosna i Hercegovina, Enciklopedija Jugoslavije, 2, Zagreb 19802. Bo{kov, V., Pitanje autenti~nosti fojni~ke ahd-name Mehmeda II iz 1463. godine, GDI BiH 28–30 (1977–79) 87–105. Bo{kov, M., Monasi iz Papra}e na posedima porodice Hane Despotovne u Litvi, Istra`ivawa 16, Novi Sad 2005, 67–90. Braudel, F., Les Structures du Quotidien: le Possible et l’Impossible. Civilisation materielle, economie et capitalisme, XVe–XVIII e siecle, I, Paris 1979. Brodel, F., Strukture svakodnevnice: mogu}e i nemogu}e. Materijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, I, Beograd 2007. Brodel, F., Igre razmene. Materijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, II, Beograd 2007. Brunner, K., Continuity and Discontinuity of Roman Agricultural Knowledge in the Early Middle Ages,u:Agriculture in the Middle Ages. Technology, Practice, and Representation, ed. D. Sweeney, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1995, 21–40. Bryer, A., The Means of Agricultural Production: Muscle and Tools,u:The Economic History of the Byzantine Empire, ed. A. Laiou, Dumbarton Oaks — Washington D.C. 2002, 101–113 ‰www.doaks.org/etexts.html (3. 5. 2005)Š. Bubalo, \., Bibliografija radova akademika S. ]irkovi}a, SSA 3 (2004) XIX– –LXIII. Buturovi}, \., Gerz Iqas — \erzelez prema historijskim izvorima iz XV, XVI i XVII vijeka, Prilozi za KJiF 41, 3–4 (1975) 172–186. Vani~ek, F., Spezialgeschichte der Militargrenze, I–IV, Wien 1875. Vasi}, M., Zemqa Pavlovi}a u svjetlu turskih izvora, u: Zbornik radova sa na- u~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Spisak skra}enica, izvora i literature 419

Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 305–326. Vasi}, M., Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku u XVI vijeku, GID BiH 10 (1949–1959) 247–278. Vasi}, M., Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vla{}u, Sarajevo 1967. Vasi}, M., O kneìnama Baki}a pod turskom vla{}u, GDI BiH 9 (1957) 221–239. Veselinovi}, A., Granica izme|u Srbije i Bosne u XV veku,u:Bosna i Hercegovina od sredweg veka do novijeg vremena, SANU — Istorijski institut, Beograd 1995, 87–100. Veselinovi}, A., Dràva srpskih despota, Beograd 1995, 20062. Vego, M., Naselja srednjovjekovne bosanske dràve, Sarajevo 1957. Vinaver, V., Prilozi istoriji plemenitih metala, cena i nadnica (sredwovekovni Dubrovnik), IG 1–2 (1960) 51–97. Vinaver, V., Trgovina bosanskim robljem tokom XIV veka u Dubrovniku, Anali Historij- skog instituta JAZU u Dubrovniku (1953) 125–146. Visoko i okolina kroz historiju, I, Visoko 1984. Vrbanus, M., Ratarstvo u Slavonskoj Posavini krajem 17. stolje}a, Scrinia Slavonica 2 (2002) 202–260. Vries,J.de, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretatione differante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223. Vries, J. de, The Industrial Revolution and the Industrious Revolution, The Journal of Economic History, Vol 54, No. 2 (1996) 249–270. Walther, F.—Wolf, N., Codices illustres — The world’s most famuous illuminated manuscripts, Taschen 2001. Webber, M. J.—Symanski, R.—J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Economic Geography 51–2 (1974) 100–116. Wenzel, G., Okmanytar Ozorai Pipo tortenetehez, Magyar Tortenelmi Tar, Budapest 1884. Wilkes, J. J., Dalmatia, London 1969. Winiwarter, V., Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land- wirtschaflicher Kalendar,u:Hrsg. M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz, Ideologisierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abendland von der Antike bis zur Neuzeit, Innsbruck 2005, 276–294. Witt, J. M. J. de, Millet,u:The The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 112–121. Wormer, E. J., “A Taste for Salt in the History of Medicine”, Science Tribune Article March 1999: http://www.tribunes.com/tribune/sel/worm.htm. Gavrilovi}, Q., Drina i wene pritoke,u:Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 205–247. Galloway, P. R., Long-term fluctuations in climate and population in pre-industrial era, Population and Development Review, Vol. 12, No. 1 (1986) 1–24. Garrison, W. L.—Marble, D. F., The Spatial Structure of Agricultural Activities, Annals of the Association of American Geographers 47–2 (June 1957) 137–144. Geci}, M., Dubrova~ka trgovina soqu, Zbornik FF u Beogradu III (1955) 95–152. Gimpel, J., La revolution industrielle du Moyen Age, Paris 1975. 420 Severna Bosna 13–16. vek Gr|i} Bjelokosi}, L., Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni, SEZ kw. 10 — @ivot i obi~aji narodni kw. 6, Beograd 1908, 70–118. Georgijevi}, S., [uma –Gora –Planina, Balkanolo{ke studije I, Ni{ 1967, 9–43. Goldstein, I., Bizantski izvori o osmanskom osvajanju Bosne,u:Zbornik radova o fra An|elu Zvizdovi}u, Sarajevo — Fojnica 2000, 229–227. Gradeva, R., Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings, Etudes balkaniques 4 (1994) 14–36. Gradeva, R., The activities of a kadi court in eighteenth-century Rumeli: the case of Hacioglu Pazarcik,u:The Ottoman Empire in The Eighteenth Century, Oriente Moderno XVIII (LXXIX), 1 (1999) 177–190. Grigg, D., The Nutritional Transition in Western Europe, Journal of Historical Geo- graphy 22/1 (1995) 247–261. Grozdanova, E., Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps als Bevolke- rungsgruppen mit Sonderpflichten und Sonderstatus im Osmanischen Reich. Ver- such einer vergleichenden Analuse, SOF 56 (1997) 105–121. Grozdanova, E., Salt Production along the West Coast of the Black Sea, Archiv orientalni, (2001) 165–172. Gruji}, R., Pravoslavna srpska crkva, Beograd 19952. Gr~i}, M. — Gr~i}, Q., Ma~va, [aba~ka Posavina i Pocerina, Beograd 2002. David, G.—Fodor, P., Hungarian — Ottoman Peace Negotiations in 1512–1514,u: Hungarian — Ottoman Millitary and Diplomatic Relations in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 9–46. Deroko, D. J., Drina — geografsko–turisti~ka monografija, Novi Sad 1939; Beograd 20012. Dimitrijevi}, R. — Simonovi}, P., Biqni i ìvotiwski svet — Ihtiofauna,u: Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 276–281. Dini}, M., Brani~evo u sredwem veku, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beo- grad 1978, 84–112. Dini}, M., Vlasti u vreme despotovine, Zbornik FF u Beogradu X–1 (1969) 237–242. Dini}, M., Dràvni sabor sredwovekovne Bosne, Beograd 1955 (= u: isti, Iz srpske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 229–304). Dini}, M., Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 301–330. Dini}, M., Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd 1955 (= u: isti, Iz srpske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 457–551). Dini}, M., Zemqe „hercega od Svetog Save“, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 178–269. Dini}, M., Jovan Angel „dominus Syrmiae“, Glasnik Istoriskog dru{tva u Novom Sadu 4 (1931) 301. Dini}, M., Odnos kraqa Milutina i Dragutina, ZRVI 3 (1955) 49–80. Dini}, M., Srebrnik kraj Srebrnice, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beo- grad 1978, 361–364. Dini}, M., Sredwovekovni Srem, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 270–284. Spisak skra}enica, izvora i literature 421

Dini}, D., Uticaj kuge 1348. na privredu Dubrovnika, Godi{njak FF u Novom Sadu V (1960) 11–33. Dini}-Kneèvi}, D., Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenski zemaqa u Du- brovnik tokom sredweg veka, SANU — Ogranak u Novom Sadu, FF u Novom Sadu, Novi Sad 1995, 15–33. Dini}-Kneèvi}, D., Prilog prou~avanju migracija na{eg stanovni{tva u Italiju tokom XIII i XIV veka, Godi{njak FF u Novom Sadu XVI–1 (1973) 40–61. Dini}-Kneèvi}, D., Promet ìtarica izme|u Dubrovnika i blièg zale|a u sredwem veku, Godi{wak FF u Novom Sadu XII–1 (1969) 73–87. Dini}-Kneèvi}, D., Sremski Brankovi}i, Istraìvanja 4 (1975) 5–46. Dirlmeier, U.—Fouquet, G.—Fuhrmann, B., Europa im Spatmittelalter 1215–1378, Munchen 2003. Doorn, P. K., Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis of Ottoman Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries,u:History and Computing, II, ed. P. Denley, Manchester University Press 1989, 193–208. Drlja~a, D., Valjanje i stupanje sukna u Bosni i Hercegovini, GZM n.s.—Etnologija 14 (1959) 61–76. Duki}, D., Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957. Drobwakovi}, B., Vodenice na Drini i na wenim pritokama, Glasnik Etnograf- skog muzeja 8 (1933) 1–10. Drobwakovi}, B., Ribolov na Drini, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izdawa kw. 4, Beograd 1934. Drobwakovi}, B., Saobra}aj na Drini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, kw. 15, Beograd 1934. \ur|ev, B., O vojnucima, GZM n.s. 2 (1947) 75–137. \ur|ev, B., Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964. \uri}, I., Sumrak Vizantije. Vreme Jovana VIII Paleologa (1392–1448), Zagreb 1989. \uri}, V. J. — Ivani{evi}, R., Jevan|eqe Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7 (1961) 153–160. Engel, P., Magyarorszag vilagi archontologiaja (1301–1457), I–II, Budapest 1996. Engel, P., The Realm of St Stephan. A History of Medieval Hungary 895–1526, I. B. Tau- ris, London — New York 2001. Engel, P., The Simurg and The Dragon. The Ottoman Empire and Hungary (1390–1533),u:Fight Against the Turk in Central-Europe in the First Half of the 16th century, ed. I. Zombory, Budapest 2004, 9–36. Engel, P., Zur Frage der bosnisch–ungarischen Beziehungen in XIV und XV Jahrhun- dert, SOF 56 (1997) 27–42. @ivkovi}, P., Bitka kod Dobora 1394, Zna~enja 5(Doboj 1984) 55–61. @ivkovi}, P., Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih franjevaca, IZ 5 (1984) 169–182. @ivkovi}, P., Mleta~ka trgovina bosanskim robqem u sredwem vijeku, GDI BiH XXI (XXVII) (1976) 51–59. @ivkovi}, P., Podaci o roblju kao izvor za historijsku geografiju srednjovjekovne Bosne, Prilozi 10/2 (1974) 333–340. @ivkovi}, P., Prvi ugarsko-turski sukobi na tlu Bosne („Dobojska bitka“ 1415. godine), Zna~enja 3–4 (Doboj 1983) 149–157. 422 Severna Bosna 13–16. vek

@ivkovi}, P., Sigismundova odmazda prema Horvatima i poku{aj pokoravanja Bosan- skog kraljevstva, Radovi FF u Zadru 28 (15) (1988–1989) 103–133. @ivkovi}, P., Tvrtko II Tvrtkovi}. Bosna u prvoj polovini XV stolje}a, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo 1981. @ivkovi}, P., Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlasteoska porodica, u: isti, Iz srednjovjekovne povijesti Bosne i Huma, Hrvatsko kultursno dru{tvo „Napre- dak“—Podru`nica Osijek, Osijek 2002, 198–215. @ivkovi}, P., Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi} i bosanski kraljevi, HZ 39 (1986) 147–169. @ivkovi}, T., Dva pitawa iz vremena vladavine kraqa Bodina, ZRVI 42 (2005) 45–58. @ivkovi}, T., Dukqa izme|u Ra{ke i Vizantije u prvoj polovini XII veka, ZRVI 43 (2006) 451–466. @ivkovi}, T., Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u 600–1025, Beograd 20072. @ivkovi}, T., O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunavskih Slovena, ZRVI 35 (1996) 95–116. Zende, K., Continuity and Change: the Emergence of a Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, Paper given at the Conference of European Association for Urban History in Stockholm 2006: (15. 02. 2007). Zirojevi}, O., Akinxije izme|u ratova,u:Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mira 1699, Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Ode- qewe istorijskih nauka kw. 12, Beograd 1989, 93–100. Zirojevi}, O., Mlinovi u vreme turske vladavine, Seoski dani Sretena Vukosa- vqevi}a VI (1978) 153–161. Zirojevi}, O., Mre`a turskih puteva (kopnenih i vodenih) na podru~ju dana{we Vojvodine i Slavonije, I^ 34 (1987) 129–139. Zirojevi}, O., Palanka,u:La Ville Balcanique Xve–XIXe ss, Studia Balcanica 3(Sofia 1970) 173–180. Zirojevi}, O., Tursko vojno ure|ewe u Srbiji, Istorijski institut SANU, Beo- grad 1974. Zirojevi}, O., Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke patrijar{ije do 1687, Beo- grad 1984. Zlatar, B., O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stolje}u, Prilozi XIV, 14–15 (1980) 81–139. Ivanova, S., Varoô: The Elites of the Reaya in the Towns of Rumeli, Seventeenth–Eighteenth century,u:Provincial Elites in the Ottoman Empire, ed. A. Anastasopoulos, Crete University Press, Rethymno 2005. Ivi}, A., Istorija Srba u Vojvodini, Kwige Matice srpske br. 50, Novi Sad 1929. Imber, C., The Navy of Suleyman the Magnificent, u: isti, Studies in Ottoman History and Law, The Isis Press, Istanbul 1996, 1–69. Imber, C., The Ottoman Empire 1300–1481, The Isis Press, Istanbul 1990. Inalc›k, H., An Economic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 1, 1300–1600, Cambridge University Press 1999. Inald`ik, H., Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva, POF III–IV (1952–53) 23–53. Spisak skra}enica, izvora i literature 423

Inalc›kH., Ottoman Methods of Conquest, u: isti, The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, Collected studies, Variorum reprints, London 1976 ‰= Studia Islamica II, Paris 1954, 103–129Š. Inalc›k, H., Rice cultivation and the üeltukci-reaya system in the Ottoman Empire, Turci- ca XIV (1982) 69–141. Inalc›k, H., Yuk (Himl) in the Ottoman Silk Trade, Mining, and Agriculture, u: isti, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society, Bloomington 1993 ‰= Turcica XVI (1984) 131–156Š 432–460. Istorija Ma|ara, napisali P. Rokai, Z. \ere, T. Pal, A. Kasa{, Clio, Beograd 2002. Istorija Osmanskog carstva, prir. R. Mantran, prev. E. Miqkovi}-Bojani}, Clio, Beograd 2002. Jankovi}, M., Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Istorijski institut, Beograd 1985. Jankovi}, M., Mile{evska mitropolija,u:Mile{eva u istoriji srpskog naroda, Beograd 1987, 145–152. Jauker, O., Naselja u Bosni i Hercegovini s obzirom na geolo{ki sastav zemlji{ta, GZM 14 (1902) 83–111. Jevti}, S. L., Osnovi istorije poqoprivrede od praistorije do danas, Beograd 1993. Jeleni}, J., Kultura i bosanski franjevci, I, Sarajevo 1912. Jeremi}, R., Prilozi istoriji zdravstvenih medicinskih prilika Bosne i Herce- govine pod Turskom i Austro–ugarskom, Beograd 1951. Jeremi}, R.—Tadi}, J., Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II–III, Beograd 1939. Jire~ek, K., Istorija Srba, I–II, Beograd 19883. Jire~ek, K., Trgova~ki putevi i rudnici Srbije i Bosne u sredwem veku,u:Zbornik Konstantina. Jire~eka, 1, Beograd 1959, 205–304. Jones, G. V.—White, M. A., et al., Climate Change and Global Wine Quality, Climate Change 73 (2005) 319–343. Kajmakovi}, Z., Stari grad Doboj — konzervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964) 43–61. Kajmakovi}, Z., Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroisto~noj Bosni sa posebnim osvrtom na Papra}u, NS XIII (1972) 149–170. Kajmakovi}, R., Semberija. Etnolo{ka monografija, GZM n.s.—Etnologija 29 (1984) 5–122. Kajmakovi}, R., Tradicionalno i savremeno u seoskim skupovima u Semberiji,NZ 2 (1978) 183–188. Kali}, J., Dunav u ratovima XV veka, u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, SANU — Nau~ni skupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih nauka kw. 3, Beograd 1983, 109–127. Kali}, J., @upan Belo{, ZRVI 36 (1997) 63–78. Kali}, J., Najstarija karta Ugarske, ZRVI 24–25 (1986) 423–435. Kali}, J., Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17–54. Kali}-Miju{kovi}, J., Beograd u sredwem veku, Beograd 1967. 424 Severna Bosna 13–16. vek

Kati}, R., Medicina kod Srba u sredwem veku, Posebna izdawa SAN, kw. CCCX, Odeqewe medicinskih nauka kw. 12, Beograd 1958. Kati}, R., O pojavama i suzbijawu zaraznih bolesti kod Srba od 1202. do 1813. godine, Beograd 1965. Kati},T.,Garde na Dunavu od XVI do XX veka, JI^ 1–2 (2001) 47–52. Kiel, M., Ottoman Sources for the Demographic History and the Process of Islamisation of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth — Seventeenth Centuries. Old Sources — New Methodologies,u:Ottoman Bosnia. A History in Peril, eds. M. Koller — K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of Wiscon- sin Press 2004, 93–119. Kiel, M., The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria in the 15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared,u: Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias, Oxbow Books 1999, 195–218. Kiss, A., Some weather events in the fourteenth century II.(Angevin period: 1301–1387), Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64. Klai}, V., Bosna. Zemljopis, Zagreb 1878. Klai}, V., Bribirski knezovi od plemena [ubi}, Zagreb 1897. Klai}, V., Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882. Klai}, V., Crtice o Vukovskoj ùpaniji i Djakovu u srednjem vijeku, Vjesnik Zemaljskog arkiva II (1900) 98–108. Klai}, N., Povijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, Zagreb 1976. Klai}, N., Srednjovjekovna Bosna. Politi~ki poloàj bosanskih vladara do Tvrtkove krunidbe, Zagreb 1989. Knowles, R.—Wareing, J., Economic and Social Geography, Oxford — London 1989. Kova~evi}, D., Le role de l’industrie miniere dans le developement de centres economiques en Serbie et en Bosnie, pendant la premiere moitie du XVe siecle,u:La Ville Bal- kanique XVe–XIX ss, Studia Balcanica 3 (1970) 133–138 (= u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 219–327). Kova~evi}, D., Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela ANUBiH knj. XVIII, Saraje- vo 1961. Kova~evi}, I., Tradicija i inovacija godi{wih sajmova, NZ 2 (1978) 127–133. Kova~evi}, J., Slaveni i staro balkansko stanovni{tvo, Materijali IX, Prilep 1970 — Beo- grad 1972, 63–100. Kova~evi}-Koji}, D., Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske dràve, Sarajevo 1978. Kova~evi}-Koji}, D., Zvornik (Zvonik) u srednjem veku, GDI BiH 16 (1965) 19–34. (= u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 25–44). Kova~evi}-Koji}, D., O doma}im trgovcima u sredwovjekovnoj Srebrenici, Zbor- nik za istoriju BiH 1 (1995) 57–65. Kova~evi}-Koji}, D., O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Rado- vi FF u Sarajevu VI (1970–71) 333–345 (= u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 277–292.) Kova~evi}-Koji}, D., Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo 1987, 89–190. Spisak skra}enica, izvora i literature 425 Kova~eve}-Koji}, D., Frawevci u gradskim naseqima sredwovjekovne Bosne, u: ista, Gradski ìvot u Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 237–252. Koder, J., Gemuse im Byzanz. Die Versorgung Konstantinopels mit Frischgemuse im Lichte der Geoponika, Byzantinische Geschichtsschreiber 3, Institut fur Byzanti- nistik und Neograzistik, Wien 1993.str Koder, J., Land Use and Settlement: Theoretical Approaches,u:General Issues in the Study of Medieval Logistics, ed. J. F. Haldon, Brill, Leiden 2006, 159–183. Koder, J., Der Lebensraum der Byzantiner. Historisch-geographisch Abriss ihres mittelalterlichen Staates im ostlichen Mittelmeerraum, Byzantinische Geschichtsschreiber 1, Wien 20012. Koder, J., Salz — Anmerkungen zu Wortbedeutung und Realie,u:Geschehenes und Geschrie- benes. Studien zu Ehren von Gunther S. Henrich und Klaus-Peter Matschke, Hrsg. v. S. Kolditz und R. C. Muller, Leipzig 2005, 39–49. Koder, J., Historical aspects of a recession of cultivated land at the end of the late antiquity in the east Mediterranean, Palaeoklimaforschung 10 (1994) 157–167. Komlos, J., Thinking About Industrial Revolution, The Journal of European Economic History, Vol. 18, No.1(Spring 1989) 191–206. Kosti}, M., O dunavsko-savskoj trgovini, la|ama, la|arima i la|arskim cehovima u 18. i 19. veku do pojave èqeznica, I^ 9–10 (1959) 275–285. Krasi}, S., Djelovanje dominikanaca u srednjem vijeku, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanske biskupije (1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia, Saraje- vo 1991, 173–240. Kreki}, B., Cirkulacija informacija izme|u Dubrovnika i Bosne u prvoj polovini XV vijeka, GDI BiH 39 (1988) 50–56. Kre{evljakovi}, H., Banja Luka,u:Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 301–306. Kre{evqakovi}, H., Bosanski namesnik Ferhadbeg Vukovi}–Desislali}, Zbornik FF u Beogradu IV–1 (1957) 113–127. Kre{evljakovi}, H., Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, Zbornik za narodni ìvot i obi- ~aje Ju`nih Slovena knj. XXX–1, Zagreb 1935 (= Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 7–381). Kre{evljakovi}, H., @ep~e, Kalendar „Napredak“, br. XXVII, Sarajevo 1937, 234–242 (= Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 709–716). Kre{evljakovi}, H., Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 19802. Kre{evljakovi}, H., Stari bosanski gradovi, NS 1 (1953) 7–45. Kre{evljakovi}, H., Hanovi i karavansaraji u Bosni i Hercegovini, Nau~no dru{tvo NR BiH, Djela VIII, Odjeljenje istorisko–filolo{kih nauka, knjiga 7, Sarajevo 1957. Krsti}, A., Seoska naseqa u Podunavqu i Posavini Srbije i Ugarske u XV i prvoj tre}ini XVI veka,I^LII (2005) 165–193. Kròvi}, I., Eduard Loidolt. Akvareli iz Bosne i Hercegovine 1880–1882, Cirih 1999. Kubinyi, A., Aszavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban (Adatok Mohacs elízmenyeihez),Nadtortenelmi Kozlemenyek 24 (1978) 194–222. Kubinyi, A., Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikolaus Ujlaky, Studia Slavica Academiae Scientiarum.Hungaricae IV, 3–4 (1958) 373–384. 426 Severna Bosna 13–16. vek

Kubinyi, A., Einige Fragen zur Entwicklung des Stadtenetzes Ungarns in 14. und 15. Jahrhundert,u:Hrsg. H. Stoob, Die Mittelalterliche Stadtebildung im Sudostlichen Europa, Bohlau Verlag, Koln / Wien 1977, 164–183. Kubinyi, A., Konigliches Salzmonopol und die Stadte des Konigsreichs Ungarn im Mittelalter, u: Stadt und Salz, hrsgb. von W. Rausch, Linz/Donau 1988, 213–232. Kubinyi A., Hungary’s Power Factions and the Turkish Threat in the Jagellonian Period (1490–1526),u:Fight Against the Turk in Central-Europe in the First Half of the 16th century, ed. I. Zombori, Budapest 2004, 115–146. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine — Od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast,(grupa autora), drugo, prera|eno i dopunjeno izdanje, Vese- lin Masle{a, Sarajevo 1984. Kurlansky, M., Salt — A World History, Vintage, London 2003. Kurnatowska, Z., Structure social des Sclavenes a la lumiere d’une analyse de l’habitat, Balcanoslavica 1, Beograd — Prilep 1974, 87–94. Kuster, H., Geschichte der Landschaft in Mitteleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegen- wart, Verlag C. F. Beck, Munchen 1999. Kuster, H., Rye,u:The The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 149–152. Lazi}, A., Reìm Drine, Beograd 1952. Lampe, J. R., Imperial Borderlands or Capitalist Periphery? Redefining Balkan Back- wardness, 1520–1914,u:D. Chirot (ed.), The Origins of Backwardness in Eastern Europe, University of California Press 1989, 177–209. Landers, J., The Field and the Forge — Population, Production, and Power in the Pre–Industrial West, Oxford University Press, London 2003. Landsteiner, E., The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Europe: Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999) 323–334. Le Gof, @., Dopu{teni i nedopu{teni zanati na srednjovekovnom Zapadu, u: isti, Za jedan drugi srednji vek, Novi Sad 1997, 76–97. Le Goff, J., Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974. Le Gof, @., Srednjovekovno imaginarno, Novi Sad 1999. Le Roa Ladiri, E., Montaju, oksitansko selo od 1294. do 1324, Sremski Karlovci — Novi Sad 1991. Le Roy Ladurie, E., Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since the Year 1000, London 1972. Lemaji}, N., Baki}i, porodica poslednjeg srpskog despota, Novi Sad 1995 (= u: isti, Srpska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sarajevo 2006, 207–333.) Lemaji}, N., O nekim nejasnim pitawima iz istorije porodice Belmuèvi},u: isti, Srpska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sara- jevo 2006, 195–206. Lemaji}, N., Porodica Belmuèvi}, Istraìvawa 13 (1990) 73–80. Lovrenovi}, D., Bitka u La{vi 1415. godine,u:Raukarov zbornik, Filozofski fakultet u Zagrebu 2005, 275–295. Lovrenovi}, D., Modeli ideolo{kog isklju~ivanja: Bosna i Ugarska kao ideolo{ki protivnici na osnovi razli~itih konfesija hri{}anstva, Prilozi 33 (2004) 9–57. Spisak skra}enica, izvora i literature 427

Lovrenovi}, D., Na klizi{tu povijesti. Sveta kruna ugarska i Sveta kruna bosanska 1387–1463, Zagreb — Sarajevo 2006. Lovrenovi}, D., Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dr`ave u srednjovjekovnoj Bosni,u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa Sedam stolje}a bosanskih franjevaca 1291–1991, Sarajevo 18–20. travanj 1991, Samobor 1994, 37–93. Loma, A., Imenski par Maqen : Povlen,OPIII (1982) 155–167. Loma, A., Ludmer, Srpski jezik III, 1–2 (1998) 13–27. Loma, A., O imenu Vi{egrad, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi- }a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 529–540. Loma, A., Proso, Raskovnik 85–86 (zima 1996) 63–66. Loma, A., Srpskohrvatska geografska imena na -ina, mn. -ine,OPXIII (1997) 1–25. Loma, A., Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici,OPXVI (2003) 1–15. Loma, A., Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstanin Porphyrogennetos, ZRVI 38 (1999–2000) 87–161. Loma, A., Toponomastika kao izazov, Kwi`evnost i jezik XLVIII, 1–2 (2001) 9–20. Lowry, H. W., Christian Peasant Life in the Fifteenth-Century Ottoman Empire, u: isti, The Nature of the Early Ottoman State, State University of New York Press, Albany 2003, 95–114. Lowry, H. W., The Last Phase of Ottoman Syncretism — The Subsumption of Members of the Byzanto-Balkan Aristocracy into the Ottoman Ruling Elite, u: isti, The Nature of the Early Ottoman State, State University of New York Press, Albany 2003, 115–130. Lowry, H. W. Jr, The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pitfalls and Limitations, u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18. Lowry, H. W. Jr, The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter–i Hakani,u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries,The Isis Press, Istanbul 1992, 19–46. Mazali}, \., Vinac i Doboj, GZM n.s.—Arheologija XIII (1958) 236–239. Mazali}, \., Zvonik (Zvornik) — stari grad na Drini, GZM n.s. — Istorija i etnologija H (1955) 73–118; XI (1956) 243–278. Mazali}, \., Te{anj, GZM n.s.—Arheologija VIII (1953) 289–302. Maksimovi}, J., Slikarstvo minijatura u sredwovekovnoj Bosni, ZRVI 17 (1976) 175–186. Maksimovi}, Q., Severni Ilirik u VI veku, ZRVI 19 (1980) 17–57. Malyusz, E., Anegy Talloci fiver, Tortenelmi Szemle 23/4 (1980) 531–587. Malyusz, E., Kaiser Sigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1997. Mandi}, D., Franjeva~ka Bosna — Razvoj i uprava bosanske vikarije (1340–1735), Rim 1968. Maritch, D., Papstbriefe an serbischen Fursten im Mittelalter, Sremski Karlovci 1933. Markovi}, J., Makroplavine u Jugoslaviji, VI Kongres geografa FNRJ, Ljubljana 1962, 225–233. 428 Severna Bosna 13–16. vek

Medieval Frontiers: Concepts and Practices, Selected papers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, eds. D. Abulafia — N. Berend, Cambridge, Ashgate 2002. Mesi}, M., Pleme Berislavi}a, Rad JAZU 8 (1869) 30–104. Mesi}, M., Hrvati posle smrti bana Berislavi}a do Moha~ke bitke, Rad JAZU 18 (1872) 77–163. Mijatovi}, St. — Bu{eti}, M., Tehni~ki radovi Srba seqaka u Lev~u i Temni}u, SEZ 32 — @ivot i obi~aji narodni kw. 14, Beograd 1925. Mijatovi}, ^., Despot \ura| Brankovi}, 1, Beograd 1880. Milankovitch, M., Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf das Eiszeiten- problem, Belgrade 1941. Milo{evi}, G., Stanovawe u gradu i selu,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 161–171. Miqkovi}-Bojani}, E., Zeamet Ku{lat, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze- mqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 367–377. Miqkovi}-Bojani}, E., Krstare}i Osmanskim carstvom,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 173–200. Miqkovi}-Bojani}, E., Smederevski sanxak. Zemqa — naseqa — stanovni{tvo, Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 46, Beograd 2004. Mirkovi}, M., Sirmium — Istorija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitro- vica 2006. Mitterauer, M., Jahrmaktkontinuitat und Stadtentstehung, u: isti, Markt und Stadt im Mittelalter, Stuttgart 1980, 156–191. Miterauer, M., „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Podela rada prema polu u predindustrijsko doba, u: isti, „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Istorijsko- -antropolo{ki ogledi iz pro{losti evropske porodice, Beograd 2001, 29–50. Mitrovi}, K., Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Korvina (1458–65), Bra- ni~evski glasnik 2 (2005) 19–33. Mihaq~i}, R., Seli{ta. Prilog istoriji naseqa u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, Zbornik FF u Beogradu 9–1 (1967) 172–224. Mi{i}, S., Gajewe lana i konopqe u Srbiji XIV–XVI veka, I^ 39 (1992) 47–57. Mi{i}, S., „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a, Godi{wak za dru{tvenu istoriju IV, 2–3 (1999) 133–146. Mi{i}, S., Lov u sredwovekovnoj Srbiji, IG 1–2 (1995) 51–66. Mi{i}, S., Naseqenost Polimqa u sredwem veku, Mile{evski zapisi 6 (2005) 63–78. Mi{i}, S., Unutra{we vode i wihovo kori{}ewe u sredwovekovnoj Srbiji, Doda- tak IG 1–2 (1990–92). Mi{i}, S., Humska zemqa u sredwem veku, Beograd 1996. Moa~anin, N., Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a: demistifikacija, Zbornik Mirjane Gros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63. Spisak skra}enica, izvora i literature 429

Moa~anin, N., Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavonskog Broda i okolice: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povijesnog razvitka grada i okolice u razdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupa o Slavonskom Bro- du u povodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, Slavonski Brod 2000, 133–144. Moa~anin, N., Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskog carstva (1537.–1691.), Zagreb 2003. Moa~anin, N., Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u sredwoj Slavoniji 1536– –1541, u:Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlo- va~kog mira 1699, Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Odeqewe istorijskih nauka kw. 12, Beograd 1989, 115–124. Moa~anin, N., Slavonija i Srijem u razdoblju osmanske vladavine, Slavonski Brod 2001. Moa~anin, N., Exposing existing fallacies regarding the Captaincies in the Bosnian frontier area between the 16th —18th centuries,u:Constructing Border Societis on the Triplex Confinium, eds. D. Roksandi} — N. [tefanec, CEU Budapest 2000, 75–89. Moa~anin, N., Town and Country on the Middle Danube 1526–1690, Brill, Leiden — Boston 2006. Moa~anin, N., Zur Lage des kroatischen Bauerntums wahrend der Osmanenherrschaft, POF 44–45 (1994–95) 133–147. Modri~a sa okolinom u pro{losti, Modri~a 1986. Moravcsik, G., Vizantijskie imperatory i ih posly v g. Buda, Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 8 (1961) 239–256. Mocsy, A., Pannonia and Upper Moesia. A History of Middle Danube Provinces of the Roman Empire, Routledge 1974. Murphey, R., Ottoman Warfare 1500–1700, UCL Press, London 1999. Mrgi}, J., Bibliografija radova prof. M. Blagojevi}a, SSA 4 (2005) XVII–XXX. Mrgi}, J., @upe i naseqa „zemqe“ Usore, JI^ 1–2 (2000) 27–41. Mrgi}, J., Lijev~e poqe — bele{ke o naseqima i prirodi (15–19. vek),I^LV (2007) 171–199. Mrgi}, J., Transition from Late Medieval to Early Ottoman Settlement Patterns, SOF 65–66 (2006–2007) 50–86. Mrgi}-Radoj~i}, J., Dowi Kraji. Krajina sredwovekovne Bosne, Filozofski fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Bawaluci, Istorijski institut u Bawaluci, Beograd 2002. Mrgi}-Radoj~i} J., Sredwovekovni ~ovek i priroda,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}–Du{ani} — D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 162–183. Mrgi}-Radoj~i}, J., Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State,I^LI (2004) 43–64. Mucke, H., Historische Geographie als lebensweltliche Umweltanalyse, Frankfurt a/M 1988. Muli}, J., Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod osmanskom vla- {}u, POF 51 (2001) 111–143. McCorriston, J., Barley,u:The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 81–89. 430 Severna Bosna 13–16. vek

McCorriston, J., Wheat,u:The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 158–174. McGowan, B., Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568–1579), AO 1 (1969) 139–196. Netting, R. McC., Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974) 21–56. Nikoli}, P., Osnovi geologije, II — Istorijska geologija, Beograd 1990. Nikoli}-Stojan~evi}, V., Vrawsko Pomoravqe — Etnolo{ka ispitivawa, SEZ kw. 86, @ivot i obi~aji narodni kw. 36 (1974). Nilevi}, B., Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pe}ke crkve 1557. godine, Sarajevo 1990. Ni{kanovi}, M., Ilindanski dernek kod turbeta \erzelez Alije u Gerzovu, NZ 2 (1978) 163–168. Novakovi}, St., Grad, trg, selo. K istoriji re~i i predmeta koji se wima kazuju, u: isti, Iz srpske istorije, Beograd — Novi Sad 1966. Novakovi}, St., Selo, Beograd 19653. Nystazopulou-Pelekidou,M.,Movements de ropulations, migrations et colonisations en Serbie et Bosnie (XIIe — XVe siecle),u:Chemins d’outre-mer. Etudes d’histoire sur la Mediterraneemedievale offertes a Michel Balard, Byzantina Sorbonensia 20, Sorbonne 2004, 607–618. Ostrogorski, G., Urum-despot. Po~eci despotskog dostojanstva u Vizantiji, Sabrana dela 3, Beograd 1970, 205–218. Ozguven, B., The Palanka — A Characteristic Building Type of The Ottoman Fortification Network in Hungary, Electronic Journal of Oriental Studies IV (2001) 1–13. Pamuk, Ô., Evolution of the Ottoman monetary system, 1326–1914, in : An Economic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 2, 1600–1914, by S. Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert and Ô. Pamuk, Cambridge University Press 1999, 947–980. Pavkovi}, N., Dru{tveni ìvot sto~ara na letwim stanovima u Bosni, GZM Etnologija 35–36 (1980–81) 87–114. Panti}, N., Milankovi}eva astronomska teorija klimatskih promena i geolo{ko-paleontolo{ka provera njene ispravnosti, Dijalektika 3–4 (1979) 35–50. Panti}, N., Milankovi}evo tuma~ewe uzroka klimatskih promena u geolo{kom vremenu i savremena paleoklimatologija, Glas SANU 335, Odeqewe prirodno-matemati~kih nauka kw. 49 (1983) 81–97. Pandì}, B., Djelovanje franjevaca od 13. do 15. stolje}a u bosanskoj dràvi,u:Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanske biskupije (1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia, Sarajevo 1991, 241–268. Pa{ali}, E., O anti~kim naseljima uz mineralna vrela na podru~ju Bosne, GID BiH 1955, 81–94 (u: Sabrano djelo, Sarajevo 1975, 188–199). Pa{ali}, E., Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960. Pa{ali}, E., Questiones de Bello Dalmatico Pannonicique,u:Sabrano djelo, Sarajevo 1975, 376–421. Patsch, K., Nahodjaji novaca, GZM XIV (1902) 391–438. Pejanovi}, \., Stanovni{tvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdawa SAN, kw. CCXXIX, Odeqewe dru{tvenih nauka, Beograd 1955. Spisak skra}enica, izvora i literature 431

Peri~i}, E., Vranski priori Ivan od Pali`ne i Petar Berislavi}, Radovi Historijskog instituta JAZU u Zadru 18 (1971) 239–320. Pesty, F., Nandor-fejervari, szreberniki, jajczai banok es barsi alispanok, Szazadok 9 (1875). Peterson, D. M.—Murphy, J. P., Oatö,u:The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 121–131. Petkovi}, V. R., Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950. Pontek, J., Climatic change and biological structure of the human population in Poland in Middle Ages, Palaoklimaforschung 7 (1992) 105–113. Popovi}, M., Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 33–55. Popovi}, C., Lon~arstvo u Bosni i Hercegovini, GZM n.s. — Istorija i Etnologi- ja 11 (1956) 95–122. Popovi}, C., Sto~arska kretanja u Bosni i Hercegovini, GZM — Etnologija 18 (1963) 105–119. Postan, M. M., Investment in Medieval Agriculture, The Journal of Economic History, Vol. 27, No. 4 (1967) 576–587. Pounds, N. J. G., An Historical Geography of Europe 450 BC — AD 1330, Cambridge University Press 1973. Prokofâevâ, V. G., Rostislavã Mihaèlovi~â, russkšè knàz XIII vïka, Äbileènái sbornikâ Russkago Arheologi~eskago obæestva vâ Korolevotsta Ägoslav- ši, Balgradã 1936, 131–159. Pfister, Ch., Fluctuation climatique et prix cerealiers en Europe du XVIe au XXe siecle, Annales ESC 43–1 (1988) 34–35. Pfister, Ch.—Brazdil, R., Climatic Variability in Sixteenth-century Europe and Its Social Dimension: A Synthesis, Climatic Change 43 (1999) 5–53. Radi}, R., Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbrosa, ZRVI 43 (2006) 141–154. Radi}, R., „Hronika o turskim sultanima“ kao izvor za istoriju Bosne, u: Zbor- nik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka 2003 — Srp- sko Sarajevo, 327–343. Radi}, R., ^etiri zanemarena podatka o sredwovekovnoj Bosni,u:Spomenica Mi- lana Vasi}a, Spomenica ANURS kw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 14, Bawa Luka 2005, 153–164. Radojkovi}, B., Materijalna kultura bosanske vlastele, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 67–83. Radoj~i}, N., Da li se ban Tvrtko ven~ao 8. decembra u Ilincima u Sremu, u: Iz pro{losti Vojvodine, Novi Sad 1956, 7–16. Radoni}, J., Sporazum u Tati i srpsko–ugarski odnosni od XIII do XVI veka, Glas CLXXXVII (1941) 117–232. Rakita, R., Privreda, ergologija i tehnologija u Jawu, Zbornik radova Etnograf- skog instituta SANU 9 (1979) 161–194. 432 Severna Bosna 13–16. vek

Raukar, T., Zadarska trgovina solju u XIV i XV stolje}u, Radovi FF u Zadru 7–8 (1969–70) 19–79. Racz, L., Variations of Climate in Hungary (1540–1779), Palaeoklimaforschung 7 (1992) 125–135. Ra~ki, F., Hrvatska prije XII vieka, Rad JAZU 56 (1881) 63–140. Ra{evi}, M., Demografske prilike i stanovni{tvo,u:Naseqa i stanovni{tvo oblasti Brankovi}a 1455. godine, ur. M. Macura, Beograd 2001, 432–433. Reuter,T.,‘Medieval’—Another Tyrannous Construct, The Medieval History Journal Vol.1,No.1 (1998) 25–45. Rikert, Slana vrela u Bosni i Hercegovini — dodatak ~lanku L. Thalloczy, O zna~enju imena „Bosna“, GZM I (1889) 11–12. Rokai, P., Bibliografsko–genealo{ka bele{ka o ugarskoj kraqici Jelisaveti Kotromani}, Zbornik MS za istoriju 28 (1983) 129–133. Rokai, P., Boravak ugarskog kraqa Vladislava I kod Kru{evca 1444. godine, Zbor- nik FF u Beogradu XV–1 (1985) 145–150. Rokai, P., „Brodovi“ na Dunavu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske, u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, SANU — Nau~ni skupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih nauka kw. 3, Beograd 1983, 139–176. Rokai, P., „Gyletus dux Sirmii“, Zbornik MS za istoriju 27 (1983) 121–127. Rokai, P., Istorija porodice Maroti, Beograd 1983. — rukopis neobjavqene doktorske disertacije. Rokai, P., Kraq @igmund i Ugarska prema Srbiji posle Kosovske bitke, Glas SANU 378, Odeqewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 145–150. Rokai, P., O jednom naslovu Kalojana An|ela, ZRVI 19 (1980) 167–171. Rokai, P., Poslednje godine balkanske politike kralja @igmunda (1435–1437), Godi- {wak FF u Novom Sadu 12–1 (1969) 89–109. Rokai, P., Pavlovi}i i ugarski kraqevi, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze- mqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 161–169. Rokai, P., Sticawe poseda kao vid imigracije balkanskog stanovni{tva za Ugarsku u sredwem veku, Zbornik radova Desetog kongresa Saveza istori~a- ra Jugoslavije, Beograd 1998, 107–112. Rosenzweig, E., Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlanskih izvora, Zbornik radova prvog kongresa za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Sarajevo, 1–3. oktobar 1970, Nau~no dru{tvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije 1955– –1970, Sarajevo 1970. Ruvarac, I., Banovawe Tvrtka bana. Tri priloga k raspravi…, GZM 6 (1894) 1–16, 611–620. Ruvarac, I., Ne{to o Bosni dabarskoj i dabro bosanskoj episkopiji i o srpskim manastirima u Bosni, GN^ 2 (1878) 240–261. Rudi}, S., O `eni vojvode Vukmira Zlatonosovi}a,I^LV (2007) 113–117. Russel, T., Wood,u:The Cultural History of Plants, eds. Gh. Prance — M. Nesbitt, Rout- ledge 2005, Spisak skra}enica, izvora i literature 433

Sahillioglu, H., Siviô Year Crises in the Ottoman Empire,u:Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day, ed. M. A. Cook, Oxford University Press 1970, 230–252. Salvesen, H., The climate as a factor of historical causation, Palaoklimaforschung 7 (1992) 219–233. Sbonias, K., Introduction to Issues in Demographu and Survey,u:Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias, Oxbow Books 1999. Szabo, Gj., Sredovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, Zagreb 1920. Szakaly, F., Nandorfehervar 1521-es ostromahoz. Egy kiralyi adomanylevel koztorteneti tanulsagai, Hadtortenelmi Kozlemenyek 25–4 (1978) 484–498. Szakaly, F., Phases of Turco–Hungarian Warfare before the Battle of Mohacs (1365–1526), Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XXXIII (1) (1979) 65–111. Szakaly, F., The Hungarian–Croatian Border Defence System and its Collapse,u:From Hunyadi to Rakoczi. War and Society in Late Medieval and Early Modern Hun- gary, eds. J. M. Bak — B. K. Kiraly, Brooklyn 1982, 141–158. Simpozijum o sredwovekovnom katunu, Sarajevo 1963. Skari}, V., Sarajevo i wegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije,u:Izabrana djela, 1, Sarajevo 1985. Soldo, [., Tipovi ku}a i zgrada u pre|a{woj Bosni i Hercegovini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, sv. 13, Beograd 1932. Sorghum and millets in human nutrition, FAO Food and Nutrition Series, No. 27, 1995. Spremi}, M., Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994. Spremi}, M., Jelo i pi}e,u:Privatni `ivot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{ani} i D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 118–126. Spremi}, M., Turski tributari u 14. i 15. veku, IG 1–2 (1970) 9–58. Srdi}, Q., Manastir Stupqe, NS 1 (Bawa Luka 1999) 59–67. Stanojevi}, G., Dalmacija i Crnogorsko primorje u vrijeme mleta~ko-turskog rata 1537–1539. godine, IG 3–4 (1960) 87–111. Stathakopoulos, D., Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Substitence Crises and Epidemics, Birgmingham Byzantine and Ottoman Monographs vol.9,Ashgate 2004. Stathakopoulos, D., Reconstructing the Climate of the Byzantine World: State of the Problem and Case Studies,u:Man and Nature in Historical Perspective, eds. J. Laszlowski — P. Szabo, CEU Budapest 2003, 247–261. Stepi}, M., Regionalizacija,u:Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 432–453. Stephenson, P., Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans 900–1204, Oxford University Press 2000. Steckel, R. H.—Rose, J. C. Patterns of Health in the Western Hemisphere,u:The Back- bone of History. Health and Nutrition in the Western Hemisphere, eds. R. H. Steckel — J. C. Rose, Cambridge University Press 2002. Stoianovich, T., Model and Mirror of the Premodern Balkan city,u:La Ville Balkanique XVe–XIX ss, Studia Balcanica 3 (1970) 83–110. 434 Severna Bosna 13–16. vek

Subotin–Golubovi}, T., Srpsko rukopisno nasle|e od 155. godine do sredine XVII veka, Beograd 1999. Sugar, P., Industrialization of Bosnia–Hercegovina 1878–1918, University of Washington Press, Seattle 1963. Su}eska, A., Izgradnja {ajki u Bosni u XVI i XVII stolje}u za potebe turske rije~ne flote, Istorijski zbornik III, Banja Luka 1982, 37–45. Su}eska, A., Uslovi u kojima su sto~ari iz Dalmacije koristili ispa{e u Bosni u doba osmanlijske vlasti,u:Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obi~ajnog prava o sezonskim kretawima sto~ara u jugoisto~noj Evropi kroz vekove, Zbornik radova sa me|unarodnog nau~nog skupa, Posebna izdawa Balkanolo{kog instituta kw. 4, Beograd 1976, 119–126. Schweiger-Lerchenfeld,A.F. von, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien 1879. Thalloczy, L., Prilozi k obja{njenju izvora bosanske historije, GZM V (1893) 3–34, 175–229. Thalloczy, L., Histori~ka istraìvanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, GZM IX (1897) 333–382. Thalloczy, L.—[ufflay, M., Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, Zagreb 1916. Telelis, I., Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age. An Approach of Physical and Anthropogenic Evidence,u:Byzanz als Raum, eds. K. Belke — J. Hild — J. Koder — P. Soustal, Wien 2000, 223–244. Titelbah, V., Akvareli i crteì, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izdawa sv. 2, Beograd 1931. Todorov, N., Balkanskiè gorod XV–XIX vekov, Moskva 1976. Tomi}, S., Sto~arstvo i prerada mleka kod Srba, Glasnik Geografskog dru{tva 7–8 (1922) 245–247. Tomovi}, G., Sredwovekovna majstorska sela na razme|u seoskog i gradskog dru{tva,u:Srpsko selo. Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Isto- rijski institut — Beograd, Zbornik radova kw. 22, Beograd 2003, 7–18. To{i}, \., Bosna i Turci od Kosovske do Angorske bitke, Zbornik za istoriju Bih 1 (1995) 85–97. To{i}, \., Vojvoda Petar Pavlovi}. Prilog istoriji Bosne po~etkom XV vijeka, JI^ 1–2 (2001) 35–46. To{i}, \., Glasinac u zemqi Pavlovi}a, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze- mqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 77–90. To{i}, \., @ivot u sredwovjekovnom selu trebiwskog kraja,u:Srpsko selo — Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Zbornik radova kw. 22, Istorij- ski institut, Beograd 2003, 19–30. To{i}, \., Pismo dubrova~kog poslanika Ivana Gunduli}a o smrti kneza Pavla Radenovi}a, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Lu- ka — Srpsko Sarajevo 2003, 357–365. To{i}, \., Trg Drijeva u sredwem vijeku, Sarajevo 1987. Spisak skra}enica, izvora i literature 435 Trbi}, G., Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawa Luka 2004. Trifunoski, J., Tradicionalni seoski sabori u Strumi~koj kotlini, NZ 2 (1978) 189–195. Tri~kovi}, R., Srpska crkva sredinom XVII veka, Glas SANU 320, Odeqewe istorijskih nauka kw. 2 (1980) 61–164. Treptow, K. W., Distance and Communications in Southeastern Europe 1593–1612, East European Quarterly 24–4 (1990) 475–482. Truba~ov, O. N., Beseda o crnom i belom hlebu, Raskovnik 85–86 (1996) 59–62. Truhelka, ]., Gazi Husref-beg, njegov ìvot i njegovo doba, GZM 24 (1912) 91–233. Truhelka, ]., Na{i gradovi, Sarajevo 1904. Truhelka, ]., Ne{to o bosanskim solanama, GZM 12 (1900) 575–580. Turner, R., The Vision of Landscape in Renaissance Italy, Princeton University Press 1974. Thunen, J. H. von, Der Isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und National- okonomie, Rostock 1826, 18422 (engl. prevod 1949). ]irkovi}, S., Bosanska crkva u bosanskoj dràvi, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo 1987, 191–254. ]irkovi}, S., „Verna slu`ba“ i „vjera gospodska“, Zbornik FF u Beogradu VI–2 (1962) 96–111 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 318–335). ]irkovi}, S., Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, IG 3 (1954) 123–131. ]irkovi}, S., Dve godine bosanske istorije (1414–1415), IG 3–4 (1953) 29–42. ]irkovi}, S., Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd 1964. ]irkovi}, S., Jedna parnica srebreni~kih frawevaca, GDI BiH 40–41 (1989–1990) 30–41. ]irkovi}, S., Kosovska bitka u me|unarodnom kontekstu, Glas SANU 378, Ode- qewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 49–69. ]irkovi}, S., Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi,u:Mere na tlu Srbije kroz vekove, Katalog izlo`be Galerije SANU br. 23, Beograd 1974, 41–64 (= Me- rewe i mere u sredwovekovnoj Srbiji, u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 135–168). ]irkovi}, S., „Naseqeni gradovi“ Konstantina Porfirogenita i najstarija teritorijalna organizacija, ZRVI 37 (1998) 9–32. ]irkovi}, S., Neostvarena autonomija: gradsko dru{tvo u Srbiji i Bosni,u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 259–276. ]irkovi}, S., O „\akova~kom ugovoru“, IG 1–4 (1962) 3–10. ]irkovi}, S., O jednom posredovawu despota Stefana izme|u Ugarske i Turske, Istraìvawa 16, Novi Sad 2005, 229–240. ]irkovi}, S., Pavlovi}a zemqa (Contrata dei Paulovich), u: Zbornik radova sa na- u~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 37–45. ]irkovi}, S., Postvizantijski despoti, ZRVI 38 (1999/2000) 395–406. 436 Severna Bosna 13–16. vek ]irkovi}, S., Po~eci {ajka{a,u:Plovidba Dunavom i wegovim pritokama, SANU — Nau~ni skupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih nauka kw. 3, Beo- grad 1983, 129–137. ]irkovi}, S., Rat i dru{tvo: najamnici i wihova cena, u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 349–366. ]irkovi}, S., Rusa{ka gospoda. Bosanski velika{i na putu emancipacije,I^21 (1974) 5–17 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 306–317). ]irkovi}, S., Srbi me|u evropskim narodima, Beograd 2004. ]irkovi}, S., Sredwi vek,u:[abac u pro{losti, 1, [abac 1970, 83–114. ]irkovi}, S. — Kova~evi}-Koji}, D.– ]uk, R., Staro srpsko rudarstvo, Beograd — Novi Sad 2002. ]irkovi}, S., „Sugubi venac“. Prilog istoriji kraqevstva u Bosni, u: isti, Ra- botnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 277–305 (= Zbornik FF u Beo- gradu 8–1 (1964) 343–370). ]irkovi}, S., The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of the Bal- kans from the 13th to the 16th century, u: Precious Metals in the Age of Expansio, Stuttgart 1981, 41–69 (= Proizvodwa zlata, srebra i bakra u centralnim oblastima Balkana do po~etka Novog veka, u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 79–103). ]irkovi}, S., U okvirima Ugarske,u:[ajka{ka — Istorija, 1, Novi Sad 1975, 97–109. ]irkovi}, S., Urbanizacija kao tema srpske istorije,u:Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogra- du, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 9–19. ]irkovi}, S., Herceg Stefan Vuk~i} Kosa~a, Beograd 1964. ]irkovi}, S., „Crna Gora“ i problem srpsko–ugarskog grani~nog podru~ja,u:Va- qevo — postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 59–77. ]orovi}, V., Ban Bori} i wegovi potomci, Glas SKA 182 (1940) 45–61. ]orovi}, V., Kraq Tvrtko Kotromani}, Beograd 1925. ]orovi}, V., Srebrenica za vlade despota Stevana (1413–1427), Prilozi KJIF 2 (1922) 61–77. ]orovi} ,V., Teritorijalni razvoj bosanske dràve u sredwem veku, Glas SKA 167 (1935) 5–47. ]orovi}, V., Historija Bosne 1, Beograd 1940. ]orovi}–Ljubinkovi}, M., Odnos Slovena centralnih oblasti Balkana i Vizantije od VII do X veka, Materijali IX, Prilep 1970, Beograd 1972, 81–100. ]ur~i}, V., Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, GZM (1910) 379–487. Fagan, B., The Little Ice Age. How Climate Made History 1300–1850, New York 2000. Faroqhi, S., Research on the History of Ottoman Consumption: A Preliminary Exploration of Sources and Models,u:Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire 1550–1922. An Introduction, ed. D. Quataert, Albany 2000, 15–44. Faroqhi, S., Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century I, Turcica IX (1977) 161–195. Faroqhi, S., The Early History of the Balkan Fairs, SOF XXXVII (1978) 50–68 (= u: ista, Peasants, Devishes and Traders in the Ottoman Empire, Variorum Reprints, London 1986). Spisak skra}enica, izvora i literature 437

Faroqhi, S., Towns and townsmen of Ottoman Anadolia. Trade, crafts and food production in an urban setting, 1520–1650, Cambridge University Press 1984. Fevr, L., Granica: re~ i pojam,u:Borba za istoriju, Beograd 2004, 209–227. Feji}, N., Imaging the “Other“—The Bosnian Slave in Mediterranean Space, The Medieval History Journal Vol.5,No. 2 (2002) 291–308. Ferjan~i}, B., Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960. Ferjan~i}, B., Dolazak Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo — Osvrt na nova tuma~ewa, ZRVI 35 (1996) 117–154. Ferjan~i}, B., Problem vizantijskog nasle|a u severozapadnoj Srbiji,u:Vaqevo — postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 49–58. Ferluga, J., Vizantijska uprava u Dalmaciji, Vizantolo{ki institut SAN, Beo- grad 1957. Filipovi}, M. S., @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, SEZ — @ivot i obi~aji narodni, kw. 27, Beograd 1949. Filipovi}, M. S., Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj. 34, Sarajevo 1969. Filipovi}, M. S., Manastir Vozu}a, Sarajevo 1940. Filipovi}, M. S., Manastir Udrim ili Gostovi}, Skopqe 1940. Filipovi}, M. S., Modri~a, Skopqe 1932. Filipovi}, M. S., Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, Bogoslovqe VIII (XXIII) 1–2 (1964) 49–132. Filipovi}, M. S., Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH, knj. XVI, Sarajevo 1969. Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Manastir Ozren, Spomenik SAN 101 (1951) 89–124. Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Manastir Papra}a u Bosni, Spomenik SAN 99 (1950) 96–130. Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Crkva Lomnica u Bosni, Spomenik SAN 101 (1951) 125–154. Filipovi}, N., Islamizacija Bosne u prva dva desetlje}a osmanske vlasti, POF 41 (1991) 53–65. Filipovi}, N., Napomene o islamizaciji Bosne i Hercegovine u XV vijeku, Godi{njak ANUBiH VII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 5 (1970) 141–166. Filipovi}, N., Osvrt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 11 (1976) 385–416. Fine, J. V., Was the Bosnian Banate subjected to Hungary in the second half of the Thirteenth century?, East European Quarterly III–2 (1969) 167–177. Fiskovi}, C., Dalmatinski majstori u srednjovjekovnoj Bosni i Humu,u:Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 147–199. Fisher, S. N., The Foreign Relations of Turkey (1481–1512), Electronic Journal of Oriental Studies III, No. 3 (2000) 1–111. Flandrin, J.–L.—Montanari, M., Histoire de l’alimentation, Paris 1996. Fostikov, A., @ena — izme|u vrline i greha,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}–Du{ani} i D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 323–366. 438 Severna Bosna 13–16. vek Fostikov, A., Jelena Gruba, bosanska kraqica. Bosna krajem 14. veka (1395–1399), Brani~evski glasnik 3–4 (2006) 29–50. Foti}, A., Izme|u zakona i wegove primene,u:Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 27–71. Foti}, A., Institucija amana i primawe podani{tva u Osmanskom carstvu — primer sremskih manastira 1693–1696, I^ 52 (2005) 232–235. Foti}, A., Uloga vakufa u razvoju orijentalnog grada — beogradski vakuf Meh- med-pa{e Jahjapa{i}a,u:Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Sme- derevu, Beograd — Smederevo 1992, 149–159. Foti}, A, Yahyapaôa-oglu Mehmed Pasha’s Evkaf in Belgrade, Acta Orientalia Acade- miae Scientiarum Hungaricae 54–4 (2001) 437–450. Fugedi, E., Die Ausbreitung der stadtischen Lebensform — Ungarns oppida im 14. Jahr- hundert,u:Stadt und Stadtherr im 14. Jahrhundert. Entwicklungen und Funktion- nen, Hrsg. W. Rausch, Linz/Donau 1972, 165–192. Hajdarhodì}, H., Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crteì i zabele- {ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija krajem XVII. stolje}a, Zagreb 1996. Han, V., La culture materielle des Balkans au Moyen Age a travers la documentation des Archives de Dubrovnik, Balcanica III (1972) 157–193. Handì}, A., Bosanske solane u XVI i XVII vijeku, ^lanci i gra|a III (1959) 67–112. Handì}, A., Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskom carstvu, AGHBB IX–X (1983) 113–120. Handì}, A., Gazi Husrev–begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji u XVI stolje}u, AGHBB II–III (1974) 161–174. Handì}, A., Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, POF VIII–IX (1958–59) 169–179. Handì}, A., Zvornik u drugoj polovini XV i po~etkom XVI vijeka, GDI BiH XVIII (1970) 141–196. Handì}, A., Zna~aj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku, JI^ 1–2 (1974) 60–69. Handì}, A., Izgradnja la|a kod Novog na Savi u XVI vijeku, POF 22–23 (1972–73) 83–115. Handì}, A., Nahija Brod krajem XV i po~etkom XVI vijeka, Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 383–391. Handì}, A., O gradskom stanovni{tvu u Bosni u XVI stolje}u, POF 28–29 (1978–79) 247–256. Handì}, A., O zna~aju putova za razvitak gradskih naselja u Bosni u XVI i XVII stolje- }u, Prilozi 13 (1977) 73–77. Handì}, A., O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII (1966–67) 5–45. Handì}, A., O kretanju stanovni{tva u regionu srednjeg toka Bosne (me|uprostor: Ma- glaj — Doboj — Te{anj) od druge polovine XV do kraja XVI stolje}a, u:„Migraci- je i Bosna i Hercegovina“—Materijali sa nau~nog skupa: Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana — njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u na{oj zemlji, odrànog u Sara- Spisak skra}enica, izvora i literature 439

jevu 26. i 27. oktobra 1989, Institut za istoriju — Institut za prou~avanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1990, 57–67. Handì}, A., O organizaciji krajine bosanskog ejaleta u XVII stoqe}u,u:Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mira 1699, Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Odeqewe istorijskih nauka kw. 12, Beograd 1989, 77–90. Handì}, A., Postanak i razvitak Bijeljine u XVI vijeku, POF XII–XIII (1962–63) 45–74. Handì}, A., Postanak i razvitak Dervente u XVI vijeku, Prilozi 10/2 (1974) 111–133. Handì}, A., Stari grad Novi na Savi, GDI BiH XIV (1964) 239–251. Handì}, A., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975. Handì}, A., Uvoz soli u Bosnu u XVI vijeku, POF X–XI (1960–61) 113–148. Hanxi}, A., [abac sa okolinom u XVI vijeku,u:[abac u pro{losti, 1, [abac 1970, 117–282. Hardi, \., O poreklu ma~vanskog „bana“ Rostislava Mihailovi~a, Spomenica Istorijskog arhiva „Srem“ 2, Sremska Mitrovica 2003, 15–32. Hadìbegi}, H., Dìzja ili hara~, POF III–IV (1953) 55–135. Hadìbegi}, H., Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, POF VIII–IX (1958–59) 63–110. Ha{imbegovi}, E., Prve vijesti o pojavi hereze u Bosni, Prilozi 32 (2003) 39–47. Henisch, B. A., In Due Season: Farm Work in the Medieval Calender Tradition,u:Agri- culture in the Middle Ages, ed. D. Sweeney, University of Pennsylvania Press 1995, 309–336. Herkov, Z., Mjere Hrvatskog primorja s osobitim osvrtom na solne mjere i solnu trgovinu, Rijeka 1971. Hovari, J., The Transylvanian Salt in the Ottoman Semendire/Smederevo 1514–1516, AO XIII (1993–1994) 143–168. Hrabak, B., Iz starije pro{losti Bosne i Hercegovine, II, Beograd 2003. Cipolla, C. M., Before the Industrial Revolution. European Society and Economy, 1000–1700, New York 1976. Climate Impact Assessment. Studies of Interaction of Climate and Society, SCOPE 27 (http://icsu-scope.org/downloadpubs/scope27.html). Crnogorac, ^., Sliv Velike Usore — Hidrolo{ko–geomorfolo{ke karakteristike, Bawaluka 2000. Cunningham, A.—Grell, O. P., The Four Horsemen of the Apocalypse — Religion, War, Famine and Death in Reformation Europe, Cambridge University Press 2000. Cummins, J., The Hound and The Hawk. The Art of Medieval Hunting, Phoenix Press 1988. Curta, F., The Making of the Slavs — History and Archeology of the Lower Danube Region c. 500–700, Cambridge University Press 2001. Curta, F., Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, Cambridge University Press 2006. âr–Drnda, H., Demografsko kretanje, socijalni i konfesionalni sastav stanovni{tva u Viso~koj nahiji, POF 41 (1991) 195–252. ^remo{nik, I., Arheolo{ka istraìvanja u Brodcu, ^lanci i gra|a 1 (1957) 127–149. 440 Severna Bosna 13–16. vek

^remo{nik, I., Die alteste Ansiedlungen und Kultur der Slawen in Bosnien und Herzego- wina im Lichte der Untersuchung in Mu{i}i und Batkovi}i, Balcanoslavica 1 (1972/74), Beograd — Prilep 1974, 59–64. [abanovi}, H., Bosanski pa{aluk, Sarajevo 19822. [abanovi}, H., Bosansko kraji{te 1448–1463, GID BiH 9 (1957) 177–220. [abanovi}, H., Vojno ure|enje Bosne od 1463. do kraja XVI stolje}a, GDI BiH XI (1961) 195–240. [abanovi}, Pitanje turske vlasti u Bosni do pohoda Mehmeda II 1463. g, GID BiH VII (1955) 37–51. [evo, Q., Manastiri i crkve brvnare Bawolu~ke eparhije, Bawa Luka 1995. [idak, J., „Ecclesia Sclavoniae“ i misija dominikanaca u Bosni, u: isti, Studije o „Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Zagreb 1957, 177–209. [idak, J., O vjerodostojnosti isprave bosanskog bana Tvrtka Stjepanu Rajkovi}u, Zbor- nik radova FF u Zagrebu II (1954) 37–48. [i{i}, F., Va`an prilog za povijest ugarsko–bosanskih ratova, Vjesnik Zemaljskog Arki- va VI (1904) 123–135. [i{i}, F., Vojvoda Hrvoje Vuk~i}-Hrvatini}, Zagreb 1902. [i{i}, F., Ne{to o Bosansko–|akova~koj biskupiji i \akova~koj katedrali, GN^ 44 (1935) 54–60. [i{i}, F., Pad Mladena [ubi}a, bana hrvatskog i bosanskog, GZM XIV (1902) 335–366. [i{i}, F., Studije iz bosanske istorije, GZM 15 (1903) 319–349. [krivani}, G., Vlastelinstvo velikog ~elnika Radi~a Postupovi}a,I^20 (1973) 125–137. [krivani}, G., Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1974. Schmidt, F., Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn, Leipzig 1914. Chaunu, P., Civilizacija klasi~ne Evrope, Beograd 1977. [uljak, A., Bosanski biskupi od prelaza u \akovo do 1526. godine, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanske biskupije (1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia, Sarajevo 1991, 269–282. [unji}, M., Uni{tenje srednjovjekovne bosanske dr`ave,u:Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do Drugog svjetskog rata, Sarajevo 19982, 83–96. Jelena Mrgi} SEVERNA BOSNA 13–16 VEK

Izdava~ Istorijski institut Beograd

Za izdava~a Dr Tibor @ivkovi}, direktor Istorijskog instituta

Sekretar Redakcionog odbora Sne`ana Risti}

Lektura Melita @ivkovi}

Lektura rezimea na engleskom jeziku Esther Grace Helajzen

Registri Slavica Merenik

Tehni~ka izrada karata Mirela Butiri}

Fotografija Ivan Stani}

Priprema za {tampu Davor Pal~i}

Ilustracija na omotnici Prema crte`u grada Te{wa iz putopisa Artura Evansa, 1878.

[tampa ^igoja {tampa Studentski trg 13, Beograd e-mail: [email protected]

Tira` 500 primeraka

ISBN 978-86-7743-065-8