JELENA MRGI] SEVERNA BOSNA 13–16. vek INSTITUTE OF HISTORY Monographs Volume 55 JELENA MRGI] NORTHERN BOSNIA 13th–16th CENTURY Editor-in-chief Tibor @ivkovi} Director of the Institute of History Belgrade 2008 ISTORIJSKI INSTITUT Posebna izdawa kwiga 55 JELENA MRGI] SEVERNA BOSNA 13–16. VEK urednik Tibor @ivkovi} direktor Istorijskog instituta Beograd 2008 Recenzenti Akademik Milo{ Blagojevi} Prof. dr Peter Rokai Objavqivawe ove kwige finansijski je pomoglo MINISTARSTVO NAUKE VLADE REPUBLIKE SRBIJE SADR@AJ Re~ autora i Hronologija (13–16. vek) ix Lista vladara Bosne, Srbije, Ugarske i Osmanskog carstva xii UVODNA RAZMATRAWA 1 I PRIRODNA SREDINA I WENE PROMENE 13 Karta 1 — Severna Bosna u sredwem veku 16 II TOK ISTORIJE 33 PREDSLOVENSKO DOBA 33 PO^ECI (6–12. VEK) 44 BURNI 13. VEK 55 „DOBRA UPRAVA“ (1322–1391) 65 Karta 2 — „Zemqe“ sredwovekovne bosanske dr`ave 86 NEMIRI, RATOVI I PROPAST (1391–1463) 87 Karta 3 — Severna Bosna u drugoj ~etvrtini 15. veka 133 DVOVLA[]E (1463–1536) 135 Karta 4 — Osmanska osvajawa u severnoj Bosni i Slavoniji 169 III SVET U POKRETU — DINAMIKA STANOVNI[TVA 171 IV TIPOLOGIJA I MRE@A NASEQA 205 Karta 5 — Naseqa centralnog tipa 209 Karta 6 — œMarschkarte von Mitteleuropa 1848Œ 210 V STARO I NOVO: @UPE, NAHIJE I NASEQA 227 VI PLODOVI ZEMQE 273 „HLEB NA[ NASU[NI“ 273 ZEMQORADNI^KI KALENDAR 304 „SO NA[A NASU[NA“ 322 ROBA I NOVAC 342 KOPNOM I VODOM 350 Karta 7 — Naseqa i putevi u severnoj Bosni 366 ZAVR[NA RAZMATRAWA 367 SUMMARY 377 Re~nik osmanskih termina 402 Spisak karata 406 Spisak skra}enica, izvora i literature 406 Registri 441 Re~ autora Ovo delo u osnovi sadr`i tekst doktorske disertacije odbrawene pod naslovom „SEVERNA BOSNA U SREDWEM VEKU. ZEMQA — ISTORIJA — NAROD“, na Odeqewu za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Komisiju su ~inili: akademik prof. dr Sima ]irkovi}, akademik prof. dr Milo{ Blagojevi}, prof. dr Andrija Veselinovi} i prof. dr Sini{a Mi{i}. Svesrdnu pomo}, kao i uvek do sada, pru`io mi je prof. dr Peter Rokai. @elim svima da se zahvalim na primedbama i sugestijama koje su doprinele da izmenim i dopunim rad, a svaki eventualni propust je odgo- vornost autora. Zahvalnost dugujem i drugim kolegama, ovde i u „carskoj Vijeni“, ali ponajpre porodici i prijateqima, koji su mi i ovog puta bili najve}a podr{ka. I poput svakog dela, i ovo nosi pe~at jednog li~nog vremena i okol- nosti u kojima je nastajalo. U Beogradu, u prole}e 2008. godine Svemu ima vrijeme, i svakom poslu pod nebom ima vrijeme. Ima vrijeme kad se ra|a, i vrijeme kad se umire; Vrijeme kad se te~e, i vrijeme kad se gubi; vrijeme kad se ~uva, i vrijeme kad se baca; Vrijeme kad se qubi, i vrijeme kad se mrzi; vrijeme ratu i vrijeme miru. Kwiga Propovjednikova, 3: 1–2, 6, 8. HRONOLOGIJA (13–16. vek) 1236–1245. Knez Sibislav, sin biv{eg bosanskog bana Stefana, udeoni knez Usore 1233–1238. Pohodi ugarske vojske krsta{a 1244. Poveqa kraqa Bele IV, u kojoj se navodi i li~na donacija bana Matije Ninoslava bosanskoj biskupiji u Usori — teritorija izme|u reka Bosne, Save i Tolise 1247/1254. Osnovana ugarska Banovina Usore i Soli, koja je pridru`ena Ma~vanskoj banovini, pod upravom kneza (dux) Rostislava Mihailovi~a 1280–1282. Ve}i broj robova iz Usore je prodat u Dubrovniku kao robqe 1284–1316. Teritorija biv{e Banovine Usore i Soli pod upravom Stefana Dragutina — „sremska i usorska zemqa“ 1323. Usora u vladarskoj tituli bana Stjepana II Kotromani}a 1353–1357. Odsustvo svedoka iz „zemqe“ Usore u bosanskim poveqama ukazuje na ugarsku vlast 1357. Ban Tvrtko je dobio potvrdu od kraqa Lajo{a da vlada nad Banovinom Bosne i Usore 1363. Pohod ugarske vojske do grada Srebrenika na Majevici 1366. Pobuna kneza Vuka Kotromani}a; ban Tvrtko se uz ugarsku pomo} vra}a na presto iz „zemqe“ Usore 1387. Ban Ivan Horvati utvr|uje grad Dobor 1391/1392. Upad turskih ~eta iz Srbije u Bosnu zaustavqen pobedom bosanske vojske na Glasincu 1394. Pohod kraqa @igmunda — prva bitka kod Dobora zavr{ena porazom vojske bra}e Horvati i razarawem grada 1398–1400. Pograni~ni sukobi bosanske i ugarske vojske u Posavini 1404. Prodor ugarske vojske dolinom Bosne do Bobovca gde se nalazi biv{i kraq Ostoja. Herceg Hrvoje zauzima Srebrenicu i Ku~lat 1405. Ugarska vojska osvaja Srebrenik na Majevici — stvorena Srebreni~ka banovina pod upravom vojvode Ivana Morovi}a i wegovih kastelana Nikole Gora`da i Ladislava Sila|ija 1406. Prodor Pipa od Ozore do Bobovca i kraqa Ostoje, nakon ~ega je usledio kontranapad bosanske vojske 1407. Pipo predaje Bobovac kraqu @igmundu x Severna Bosna 13–16. vek 1408. Druga bitka kod Dobora — veliki poraz bosanske vojske u kome strada zarobqeno plemstvo 1408. @igmund je utaboren kod grada Maglaja 1410 Herceg Hrvoje predaje Srebrenicu, Ku~lat, Brodar i Sused u ruke ugarskog kraqa, koji s vojskom prodire do sredweg Podriwa 1411/1412. @igmund je Srebrenicu dao u posed despotu Stefanu Lazarevi}u 1414. Prodor osmanskih odreda u Bosnu, do doline Vrbasa i do Dubo~ca na Savi 1415. Sukob ugarske i osmanske vojske u dolini La{ve — usorski voj- voda Ivan Gorjanski i drugi velika{i su zarobqeni 1415. Novi poraz ugarske vojske u sukobu s osmanskim odredima u Bosni 1415–1420. Osmanski odredi stalno prisutni u Bosanskom kraqevstvu, u~e- stvuju u unutra{wim sukobima i protiv ugarske vojske 1422. Usorski vojvoda Ivan Gorjanski uzima u zakup distrikte Sre- brenika, Br~ka i Grabovca 1425. Neuspe{ni napad Tvrtka II na Srebrenicu, a despot Stefan La- zarevi} osvaja i okolna naseqa 1426. Pusto{ewe osmanskih odreda po krajevima Usore, oko Srebrnika i po oblasti Zlatonosovi}a 1430–1433. Despot \ura| Brankovi} osvaja teritoriju bosanskog doweg i sredweg Podriwa s gradovima: Teo~ak, Zvornik, Soko, Brodar, Sused i Srebrenica 1439. Prvi pad Despotovine pod vlast Osmanskog carstva — to se odno- si i na despotove posede u bosanskoj dr`avi 1443. Vojvoda Petar Kova~evi} osvaja Srebrenicu od Osmanlija, a Ni- kola Ilo~ki i Jano{ Huwadi zauzimaju Teo~ak 1444. Knez Tvrtko Kova~evi} upravqa Jadrom 1449. Sporazum kraqa Stefana Toma{a s ma~vanskim banom Ivanom Koro|ijem u gradu Doboru o tome da Osmanlijama ne}e predati prelaze na rekama (Sava, Drina, Bosna, Ukrina, Spre~a) 1452. Despot \ura| boravi u podgra|u Teo~aka 1457. U gradu Doboru kraq Stefan Toma{ prima „znak krsta“ za pohod protiv Osmanlija. Osmanski vojni odredi grade la|e u bosanskoj dr`avi na Savi 1458. Potvr|eni posedi u Usori velikom logofetu Stefanu Ratkovi}u 1459. Pad Smedereva i Despotovine pod osmansku vlast 1460. Osmanski odredi iz Srbije osvajaju Srebrenicu, Ku~lat, Perin, Zvornik. Kraq Stefan Toma{ predaje Osmanlijama prelaze na Savi ka Sremskoj i Vukovskoj `upaniji Hronologija xi 1461. Radivoj Ostoji} dobija potvrdu svojih poseda u Usori — grad Te{aw, Grada~ac (Gra~ac), sela u oblasti Srebrenika na Maje- vici, i u dolini Ukrine 1463. Osmansko osvajawe Bosanskog kraqevstva kre}e iz Vrhbosne („Bosanskog kraji{ta“) i Podriwa, gde je poginuo vojvoda Tvrtko Kova~evi} — „zemqa Kova~evi}a“ organizovana u nahije Osat, Bira~, Vratar i Treboti} u okviru Bosanskog sanxaka 1463. Matija Korvin osvaja grad Jajce i zajedno s jo{ 17 wemu pod- re|enih gradova formira Jaja~ku banovinu 1464. Sultan opseda grad Jajce, koji uspeva da se odbrani 1464. Ugarska vojska zauzima Srebrenik na Majevici i druge gradove u Usori; poku{aj da osvoji Zvornik nije uspeo 1465. Osmanlije osnivaju „Bosansko kraqevstvo“, na prostoru izme|u @ep~a i Maglaja — prvi „kraq“ je Matija [aban~i}, sin Radivoja Ostoji}a 1471. Prodor despota Vuka Grgurevi}a do Srebrenice, ~iju je varo{ spalio. Nikola Ilo~ki, ugarski magnat, izabran je za „kraqa Bosne“ 1476. Posle zauzimawa [apca, despot Vuk Grgurevi} pqa~ka Srebre- nicu, Ku~lat i Zvornik sa okolinom 1476. Ukinuto „Bosansko kraqevstvo“, „kraq“ Matija Voisali} be`i u Ugarsku 1480. Ugarska vojska i despot Vuk Grgurevi} pqa~kaju i pale Sarajevo 1480/1481. Osnovan Zvorni~ki sanxak 1501. Pohod srpskog despota Jovana Brankovi}a na isto~nu Bosnu 1502. Januara i jula, dva prodora despota Jovana u Bosnu, a u bici kod Zvornika pobedio je osmanske odrede 1503. Ugarsko-turski mirovni sporazum na sedam godina; u tekstu se pomiwe Srebrenik kao ugarski, a Doboj i Maglaj kao osmanski posedi. 1512. Bosanski namesnik Feriz-beg osvaja Srebrenik na Majevici, Soko i Te{aw na Usori; nakon toga su osnovane nahije Te{aw, Usora, Maglaj, Trebetin i Ozren u okviru Bosanskog sanxaka. 1519. Prvi sa~uvani, sumarni popis Zvorni~kog sanxaka 1528. Osmanska vojska zauzima Br~ko i Novi na Savi 1533. Sumarni popis Zvorni~kog sanxaka 1536. Pod osmansku vlast dolaze Dobor, Dubo~ac, Koba{, Brod, Arki (Jaruge), Novigrad — kraj ugarske vlasti na podru~ju severne Bosne. Osnovane su nahije Dobor i Koba{ u sastavu Bosanskog sanxaka. xii Severna Bosna 13–16. vek LISTA VLADARA BOSNE, SRBIJE, UGARSKE I OSMANSKOG CARSTVA 12–16. VEK Vladari Bosne Vladari Srbije BAN BORI] @UPAN URO[ II (oko 1154– oko 1163) (oko 1146– oko 1155) KULIN DESA (1162) (oko 1180– oko 1204) VELIKI @UPAN TIHOMIR (do 1166) STEFAN STEFAN NEMAWA (1166–1196) (pre 1233) KRAQ STEFAN NEMAWI] (1196–1227) MATIJA NINOSLAV STEFAN RADOSLAV (1227–1234) (oko 1233–1250) STEFAN VLADISLAV (1234–1243) PRIJEZDA (oko 1250–1290) STEFAN URO[ I (1243–1276) STEFAN DRAGUTIN STJEPAN (I) KOTROMAN (oko 1290–1310) (1276–1282) PAVLE [UBI] STEFAN URO[ II MILUTIN (1301–1304) (1282–1321) STEFAN URO[ DE^ANSKI MLADEN [UBI] III I (1321–1331) (1304) KRAQ I CAR STEFAN URO[ DU[AN MLADEN [UBI] IV II (1331/46–1355) (1305 — 1322) CAR STEFAN URO[ STJEPAN KOTROMANI] V II (1355–1371) (1322–1353) DESPOT STEFAN LAZAREVI] BAN I KRAQ STEFAN TVRTKO I (1402–1427) (1353/77–1391) \URA\ VUKOVI] (BRANKOVI]) STEFAN DABI[A (1427–1456) (1391–1395) LAZAR BRANKOVI] JELENA GRUBA (1456–1458) (1395–1398) STEFAN BRANKOVI] STEFAN OSTOJA (HRISTI]) (1458–1459) (1398–1404, 1409–1418) * 1459.