Załącznik do Uchwały Nr NR XXI/118/2012 Rady Gminy Klucze z dnia 09-03-2012 r.

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze na lata 2012-2015

Październik 2011 Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

1. Wprowadzenie ...... 3 2. Uwarunkowania prawne tworzenia programu opieki nad zabytkami ...... 4 3. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 5 3.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ..... 5 3.2. Polityka w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w dokumentach szczebla wojewódzkiego ...... 10 3.3. Dokumenty szczebla powiatowego ...... 11 4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 16 4.1. Dokumenty programowe gminy ...... 16 4.2. Zarys historii przekształceń przestrzennych obszaru gminy ...... 21 4.3. Charakterystyka zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy ...... 26 4.3.1. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 26 4.3.2. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków ...... 31 4.3.3. Dziedzictwo niematerialne ...... 33 4.4. Stan zasobów obiektów zabytkowych ...... 35 4.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy ...... 36 5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego. Analiza szans i zagrożeń ...... 37 5.1. Mocne strony środowiska kulturowego ...... 37 5.2. Słabe strony ...... 37 5.3. Zagrożenia ...... 37 5.4. Szanse ...... 38 6. Założenia programowe ...... 38 6.1. Priorytety programu opieki ...... 38 6.2. Kierunki działań ...... 38 6.3. Zadania ...... 39 7. Instrumenty realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 40 8. Zasady oceny realizacji programu ...... 41 9. Źródła finansowania ...... 42 10. Literatura ...... 49

2

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego opracowania jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami w granicach administracyjnych gminy Klucze. Dokument ten nie stanowi aktu prawa miejscowego, lecz określa uwarunkowania i formułuje politykę w zakresie działań związanych z inicjowaniem, wspieraniem, koordynowaniem prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego, a także upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego gminy. Podstawą dla formułowania polityki w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego jest rozpoznanie zasobów dziedzictwa materialnego (tu bazą jest gminna ewidencja zabytków) oraz niematerialnego. Dla gminy Klucze w 2011 r. dokonana została weryfikacja zasobów obiektów zabytkowych znajdujących się dotychczas w ewidencji wojewódzkiej. Wykonywane zostały wizje terenowe, w wyniku których w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków ustalona została lista obiektów przyjętych do gminnej ewidencji zabytków. Gmina Klucze położona jest w powiecie olkuskim przy północno-zachodniej granicy województwa małopolskiego. Od północy i zachodu graniczy z gminami województwa śląskiego: z gminą Pilica, gminą Ogrodzieniec, gminą Łazy oraz miastem Dąbrowa Górnicza, od południa i wschodu z gminami województwa małopolskiego: gminą Bolesław, Miastem Olkusz, gminą Olkusz i gminą Wolbrom. Obszar gminy obejmujący 11,9 tys. ha położony jest w obrębie makroregionu Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej, w mezoregionie Wyżyny Częstochowskiej. Gminę Klucze tworzy piętnaście sołectw: Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie. Główne powiązanie komunikacyjne gminy stanowi droga nr 791 łącząca miasto Olkusz z Ogrodzieńcem i Zawierciem.

3

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

2. Uwarunkowania prawne tworzenia programu opieki nad zabytkami Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami należy, zgodnie z art. 7 ust.1 pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z pón. zm.), do zadań własnych gminy. Ustawa z dnia 23 lipca o opiece nad zabytkami i ochronie zabytków (Dz.U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na lokalne organy samorządowe obowiązek:  uwzględniania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy,  prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w postaci zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków,  sporządzania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Wymieniona wyżej ustawa definiuje pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami w sposób następujący:  ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym powodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałania kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrole stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz pry kształtowaniu środowiska,  opieka nad zabytkiem sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza i polega na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia prac konserwatorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku i jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii kultury.

Przygotowanie i realizacja programu opieki nad zabytkami należy do ustawowych instrumentów samorządu, wprowadzonych art. 84-87 Ustawy z dnia 23 lipca o opiece nad zabytkami i ochronie zabytków (Dz.U. z 2003 r. Nr 162 poz. 1568 z późn. zm.), w której określone zostały cele sporządzania programu opieki nad zabytkami oraz tryb jego sporządzania.

4

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Zgodnie z art. 87 ust. 1 w/w ustawy, wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Program opieki nad zabytkami przyjmuje Rada Gminy, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków (w przypadku gminy Klucze: WSOZ w Krakowie). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje cele programu opieki nad zabytkami jako:  włączenie problemu ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych (wojewódzkich, powiatowych, gminnych) wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju,  uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej,  zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenia do poprawy stanu ich zachowania,  wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,  podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych,  wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami,  określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem zabytków,  podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

3. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

3.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Strategia rozwoju kraju 2007-20151 podejmuje problematykę zasobów dziedzictwa kulturowego zarówno w uwarunkowaniach i przesłankach rozwoju kraju, jak i w celach i priorytetach. W dokumencie tym podkreślony został fakt posiadania przez Polskę bogatych zasobów dziedzictwa kulturowego, które są jednym z elementów wpływających na korzystny wizerunek kraju w Europie i w świecie oraz atutem w procesie definiowania miejsca i pozycji Polski w Unii Europejskiej. Stwierdzono w nim również, że walory naszych zabytków znacznie podnoszą atrakcyjność turystyczną kraju. Wśród określonych w Priorytecie 2 – poprawa stanu infrastruktury

1 Strategia rozwoju kraju 2007-2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2006,

5

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze technicznej i społecznej - kierunków działań w zakresie infrastruktury kultury, turystyki i sportu przewiduje się rozwijanie działań nakierowanych na ochronę i rewitalizacje materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez renowację, konserwację, adaptacje obiektów zabytkowych dla celów kulturalnych i turystycznych, a także wdrożenie systemu monitoringu i zabezpieczeń tych obiektów. Działania te mają dotyczyć również obiektów kultu religijnego. Bezpośrednia dostępność do obiektów kultury powinna iść w parze z tworzeniem przestrzeni wirtualnego dostępu do polskich zasobów kulturowych, co będzie możliwe dzięki propagowaniu w sieci internetowej informacji o ofertach turystycznych i edukacji kulturalnej.

Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-20132 formułuje cel strategiczny jako zrównoważenie rozwoju kultury w regionach, w ramach którego jednym z celów szczegółowych określa zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywną ochronę zabytków. Instrumentami realizacji strategii mają być m.in. Narodowe Programy Kultury, wśród których znajduje się Narodowy program kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego”. Celem tego programu jest poprawa stanu i dostępności zabytków poprzez: a) tworzenie warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze ochrony zabytków, b) kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację na cele społeczne, c) zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, e) promocję polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, f) wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze ochrony zabytków, g) podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej dziedzictwa kulturowego, h) zabezpieczanie zabytków i archiwaliów przed nielegalnym wywozem za granicę. Priorytetem I działania Narodowego programu kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” jest aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. Działania realizowane z ramach niniejszego priorytetu mają na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja zadań ma pozwolić na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Priorytetem II jest edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Działania realizowane w ramach tego priorytetu to rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie tożsamości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, a także ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice.

2 Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-2013, Ministerstwo Kultury,

6

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

W Uzupełnieniu narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-20203 przewidziano wśród instrumentów wdrożenia m.in. programy operacyjne. Jednym z nich jest program „Dziedzictwo kulturowe” realizowany w ramach dwóch komplementarnych priorytetów: rewaloryzacja zabytków nieruchomych oraz rozwój kolekcji muzealnych. Podstawowym celem pierwszego priorytetu jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, wreszcie zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. \W ramach priorytetu rewaloryzacja zabytków nieruchomych kwalifikujące się zadania (projekty realizowane bez udziału środków europejskich) to:  rewitalizacja historycznych obszarów miejskich;  ochrona i zachowanie krajobrazu kulturowego wsi;  rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów;  rewaloryzacja i konserwacja zabytków budownictwa drewnianego;  rewaloryzacja i konserwacja zabytków romańskich;  rewaloryzacja zabytkowych cmentarzy oraz renowacja, ochrona i zachowanie miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granica;  prowadzenie badan archeologicznych i zabezpieczanie zabytków archeologicznych;  konserwacja zabytków ruchomych (nie wchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i za granica;  dokumentowanie zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granica;  zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem za granicę zabytków ruchomych i nieruchomych;  ochrona zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego;  rewaloryzacja oraz prace remontowe i konserwatorskie w zabytkach polskich lub z Polską związanych, znajdujących się poza granicami kraju.

W tezach do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wyznaczone zostały następujące cele działań: 1) W zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami: − Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń.

3 Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005,

7

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

− Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków ruchomych. Określenie kategorii stopnia zagrożeń. − Pełna ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa archeologicznego. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym zagrożeniu dla zabytków archeologicznych. − Objęcie skuteczna i zorganizowana ochrona przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki. − Pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. − Ocena stanu służb i możliwości wypełniania całokształtu zadań związanych z ochroną i opieka nad zabytkami. − Ocena stanu i stopnia objęcia opieką zabytków w poszczególnych kategoriach. Doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywności i skuteczności instytucjonalnej i społecznej ochrony i opieki nad zabytkami. − Udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami. 2) W zakresie działań o charakterze systemowym: − Powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celna i polityką bezpieczeństwa państwa. Realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzania pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące i dobra kultury i natury (Word Cultural Heritage). − Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczającej główne założenia koncepcji ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarządzania i gospodarowania. 3) W zakresie systemu finansowania: − Stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej 4) W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania: − Tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji. Stworzenie warunków do realizacji ustawowego obowiązku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektów zabytkowych. − Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa. − Wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego. Wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. 5) W zakresie kształcenia i edukacji: − Utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie konserwacji i ochrony. Zorganizowanie systemu podnoszenia

8

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

kwalifikacji w każdej grupie zawodowej pracującej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. − Kształcenie społeczeństwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz wartości materialnych i niematerialnych wspólnego, wielokulturowego dziedzictwa. Budowanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawności zabytków odczytywanych jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości, tradycji, wiedzy o sposobie życia i pracy przodków. − Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej. Tworzenie mechanizmów ekonomicznych sprzyjających prawidłowemu traktowaniu obiektów zabytkowych. 6) W zakresie współpracy międzynarodowej: − Wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie. − Oparcie działań na pojęciu wspólnego dziedzictwa kultury ludzkości. Troska o ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą.

9

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

3.2. Polityka w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w dokumentach szczebla wojewódzkiego

Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2007-20134 w polu rozwój społeczny i jakość życia ustala cel strategiczny: stworzenie warunków dla wszechstronnego rozwoju społecznego i wysokiej jakości życia, w ramach którego jednym z obszarów polityki rozwoju jest zostało dziedzictwo i przestrzeń regionalna, natomiast celem pośrednim: wysoka jakość środowiska przyrodniczo-kulturowego i przestrzeni regionalnej. W obszarze dziedzictwo i przestrzeń regionalna przyjęto następującą strategię postępowania. Wysoka jakość środowiska kulturowego Małopolski winna stanowić przewagę konkurencyjną regionu, zarówno w sferze przemysłów czasu wolnego, jak i sferze codziennych warunków życia mieszkańców. Województwo Małopolskie to również obszar historycznej wielokulturowości o wyraźnie wykształconej tożsamości regionalnej. Zasoby województwa są bardzo bogate, zarówno jeśli wziąć pod uwagę zabytkowe nieruchomości i ruchomości, jak i bogactwo unikatowego krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Dla ich ochrony konieczny będzie rozwój muzeów skansenowych oraz tworzenie parków kulturowych. Za najważniejsze uznaje sie znaczące zwiększenie nakładów finansowych przeznaczanych na prace związane z konserwacja zabytków i rewitalizacja. Wieloletnie zaniechania w zakresie prac i dokumentów inwentaryzujących obecny stan zasobów oraz określających sposób ich utrzymania i poprawy, determinują konieczność pilnych działań zmierzających do odnowy i rewaloryzacji najcenniejszych obiektów, miast i zasobów wiejskich. Nieodzownym uzupełnieniem projektów związanych z pracami dokumentacyjnymi i rewaloryzacyjnymi musi być programowy rozwój instytucji opieki nad zabytkami oraz podejmowanie działań edukacyjnych. Łączenie aktywnej ochrony oraz wzbudzanie zainteresowania, nie tylko ciekawymi obiektami, ale także historia i kultura regionu oraz najbliższej okolicy, jest konieczne dla osiągnięcia zmiany w stanie dbałości o zasoby regionalnego dziedzictwa. Kierunki polityki przyjęte obszaru dziedzictwo i przestrzeń regionalna to m.in.: ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego, opieka nad regionalnym dziedzictwem kulturowym oraz rewitalizacja obszarów zdegradowanych. W dokumencie tym podkreślono, że zachowanie dla przyszłych pokoleń świadectw rozwoju kultury oraz ochrona i wzbogacenie środowiska kulturowego stanowią – wraz z ochroną środowiska przyrodniczego i sensownym gospodarowaniem przestrzeni – niezbędne elementy polityki trwałego rozwoju regionu. Za najważniejsze uznano znaczące zwiększenie nakładów finansowych przeznaczonych na prace związane z konserwacją zabytków i rewitalizacją.

4 Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2007-2013, przyjęta uchwałą Nr XLI/527/2006 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 30 stycznia 2006 r.,

10

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010- 20135 stawia dwa cele strategiczne: Ochronę regionalnej przestrzeni kulturowej oraz Zarządzanie regionalną przestrzenią kulturową. W ramach pierwszego celu strategicznego wyznaczone zostały dwa priorytety: Historyczna ciągłość dziedzictwa kulturalnego oraz Tożsamość regionalna i lokalna oraz bogactwo wielokulturowe. W ramach drugiego celu strategicznego wyznaczone zostały trzy priorytety: Aktywność społeczna i emocjonalne zaangażowanie w opiekę nad regionalnym dziedzictwem kulturowym, Funkcjonalne zarządzanie regionalnym dziedzictwem kulturowym oraz Ekonomiczne zorientowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego – przemysły kultury i czasu wolnego. Dla realizacji wymienionych priorytetów określone zostały następujące kierunki działań: - zachowanie autentyczności regionalnego dziedzictwa kulturowego, - zachowanie historycznej wielokulturowości regionu, - szerzenie świadomości autentycznych wartości kulturowych, - harmonijne łączenie walorów zabytków z ich współczesnymi funkcjami, - systemowa promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego, - ochrona tradycji oraz produktów regionalnych i lokalnych, - integracja regionalna na podstawie idei sieci obszarów, miast i instytucji, - rozwój przemysłów czasu wolnego opartych na miejscowych tradycjach i autentyzmie lokalnego dziedzictwa kulturowego, - edukacja na rzecz dziedzictwa kulturowego (wczoraj-dziś-jutro), - budowanie silnej identyfikacji Małopolan z regionalnym dziedzictwem kulturowym, - rozwój partnerstwa sektora publicznego, pozarządowego i prywatnego, - stworzenie ponadlokalnej struktury koordynującej współpracę w obszarze dziedzictwa kulturowego, - kompleksowość opieki nad regionalnym dziedzictwem.

3.3. Dokumenty szczebla powiatowego

Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-20156 (wraz z aktualizacją) w zakresie zagadnień związanych z dziedzictwem kulturowym wskazuje wśród silnych stron liczne atrakcje przyrodniczo-krajobrazowe i turystyczne, w tym dużą liczbę unikalnych zabytków architektury. Jako jeden z kierunków rozwoju wyznaczona została turystyka i rekreacja. W uzasadnieniu wyboru tego kierunku wskazana została m.in. obecność obiektów posiadających wyjątkową wartość historyczną i kulturową. Do najważniejszych z nich zaliczone zostały znajdujące się na terenie gminy Klucze: ruiny zamku w Bydlinie oraz drewniany kościół w Rodakach.

5 Wojewódzki program opieki nad za w pbytkami w Małopolsce na lata 2010-2013 przyjęty uchwałą Nr LIV/843/10Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 8 listopada 2010 r., 6 Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-2015, przyjęta Uchwałą Nr XXIX/281/2005 Rady Powiatu w Olkuszu z dnia 28.06.2005 r.

11

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

W strategii wskazano, iż pomimo występowania wyjątkowej ilości atrakcji turystycznych na ziemi olkuskiej potencjał powiatu w tym zakresie nie jest w pełni wykorzystany. Kierunek rozwoju „Turystyka i rekreacja” oparty został na trzech celach strategicznych, wśród których z dziedzictwem kulturowym związany jest bezpośredni jeden: wzrost atrakcyjności turystycznej obiektów dziedzictwa kulturowego powiatu olkuskiego. Dla realizacji tego celu wskazano następujące cle operacyjne i działania mające związek z zachowaniem dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Klucze: • cel operacyjny – ochrona i wzrost atrakcyjności turystycznej zamków i zabytkowej zabudowy powiatu olkuskiego; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż ruiny zamków w Rabsztynie i Bydlinie są ważnymi punktami w ramach Szlaku Orlich Gniazd. Aby zwiększyć liczbę osób odwiedzających wzgórza zamkowe konieczne jest podjęcie z jednej strony prac związanych z zabezpieczeniem ruin i porządkowaniem ich otoczenia, natomiast z drugiej z organizacją imprez masowych o ponadlokalnym wydźwięku. Przygotowanie znaczącego wydarzenia o regionalnym zasięgu będzie łatwiejsze dzięki współpracy z podmiotem zarządzającym ruinami najbardziej znanego obiektu wśród wchodzących w skład Szlaku Orlich Gniazd – Zamku w Ogrodzieńcu. Zabytkowa zabudowa z kolei może być nie tylko obiektem o wysokich walorach historyczno-kulturalnych, ale także służyć mieszkańcom danej miejscowości i przybyszom jako miejsce na bieżąco wykorzystywane do przekazywania tradycji i dorobku kulturowego młodszym pokoleniom. Racjonalne jest także podejmowanie działań związanych z utworzeniem skansenu historycznego prezentującego dobra kultury ludowej, w tym związanego z budownictwem ludowym. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - zabezpieczenie wzgórza zamku rycerskiego w Bydlinie. Działanie uzasadnione tym, że historyczną atrakcją gminy Klucze są ruiny zamku rycerskiego w Bydlinie. Do dzisiejszych czasów zachowały się potężne fragmenty kamiennych ścian, ślady murów obwodowych i rowy po fosie tej dawnej potężnej warowni. Aby zwiększyć atrakcyjność pobytu na zamkowym wzgórzu dla zainteresowanych dziedzictwem historycznym powiatu olkuskiego racjonalne jest podejmowanie prac murarskich i ziemnych, które zahamują proces dalszego niszczenia cennego obiektu. Ponadto walory historyczne wzgórza zamkowego mogą zostać podniesione w wyniku odsłonięcia okopów oraz stopniowego wykrzewiania wzgórza. - wykreowanie imprezy trzech zamków: Ogrodzieńca, Rabsztyna, Bydlina. Działanie uzasadnione tym, że ruiny zamku w Ogrodzieńcu są jednym z najbardziej znanych ogniw Szlaku Orlich Gniazd, w skład którego wchodzą także zamki położonych na terenie powiatu olkuskiego – w Rabsztynie i Bydlinie. Przygotowanie wspólnej corocznej imprezy byłoby doskonałą formą promocji ruin znajdujących się na terenie powiatu. Motywem przewodnim do organizacji tego wydarzenia może być cykl prezentujący inscenizację bitew z różnych okresów. Będzie to impreza kulturalna, która

12

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

przyciągnie wielu turystów w okolice wzgórz zamkowych Rabsztyna i Bydlina. - utworzenie skansenu historycznego na terenie powiatu olkuskiego. Działanie uzasadnione tym, że powiat olkuski jest obszarem posiadającym znaczący dorobek kulturalny. Sposobem na podkreślenie tradycji może być utworzenie skansenu historycznego, który będzie gromadził, przechowywał, dokonywał konserwacji, a także udostępniał i upowszechniał dobra kultury ludowej, w tym związanej z budownictwem ludowym, prowadził badania i działalność oświatową oraz prowadził działalność w zakresie upowszechniania dziedzictwa kultury ludowej. • cel operacyjny – ochrona zabytków sakralnych i nekropolii z terenu powiatu; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż zabytki sakralne stanowią dowód wielowiekowych tradycji chrześcijaństwa na terenach powiatu olkuskiego. Stan wielu kościołów jest zadowalający, lecz niektóre obiekty, tak jak drewniany kościół w Rodakach, powinny być w najbliższym czasie poddane remontom. Przydrożne krzyże, kaplice i zabytkowe nagrobki to obiekty, którymi opiekują się podmioty mające problemy z udźwignięciem kosztów związanych z przeprowadzeniem modernizacji. Dlatego konieczne jest podejmowanie działań koordynacyjnych na szczeblu powiatowym, które zapobiegną postępującej degradacji krzyży, kaplic, czy nagrobków. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - remont drewnianego kościoła w Rodakach. Działanie uzasadnione tym, że drewniany kościół z XVI w., o zrębowej konstrukcji, jednonawowy, częściowo otoczony podcieniami, od północy zwieńczony zakrystią i otwartymi sobotami, z dachem pokrytym gontem jest jednym ważnym obiektem dziedzictwa kulturowego powiatu olkuskiego. Obiekt ten został włączony w Szlak Architektury Drewnianej w Województwie Małopolskim. Jednak obiekt wymaga przeprowadzenia niezwłocznej modernizacji, dzięki czemu w dalszym ciągu będzie znaczącym skarbem regionu. Zadanie to przewidziane na lata 2005-2006 zostało już zrealizowane. - modernizacja krzyży i kapliczek przydrożnych na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że w powiecie olkuskim znajduje się szereg krzyży i kapliczek przydrożnych, stanowiących istotne obiekty dziedzictwa kulturowego. W wielu przypadkach zaniedbane, niszczeją i tracą swoją wartość poznawczą i historyczno-kulturową. Warto podejmować działania modernizacyjne pozwalające na ich zachowanie dla przyszłych pokoleń. - renowacja zabytkowych nagrobków na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że zabytkowe nagrobki, których na terenie powiatu olkuskiego nie brakuje, są cenną pozostałością po poprzednich pokoleniach. Istotne jest, aby był prowadzony systematyczny remont najcenniejszych grobów.

13

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

• cel operacyjny – prowadzenie działań sprzyjających włączaniu kulturalnego dorobku powiatu w promocję zasobów dziedzictwa kulturowego na szczeblu regionalnym; w uzasadnieniu dla wyboru tego celu stwierdzono, iż w województwie małopolskim realizowanych jest wiele przedsięwzięć sprzyjających ochronie i promocji zasobów dziedzictwa kulturalnego województwa. Do najważniejszych zaliczyć należy Szlak Architektury Drewnianej obejmujących zespoły architektoniczne od kaplic i kościołów, cerkwi, młynów po wiejskie chałupy i drewniane dwory. Obok niego cenną inicjatywą jest organizacja Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, w czasie których każdego roku prezentowane są wybitne, nierzadko unikatowe w skali światowej, obiekty, znaczące pomniki polskiej kultury i świadomości narodowej, splecione z tradycjami innych narodów zamieszkujących ziemie regionu. W interesie samorządów szczebla powiatowego i gminnego jest włączanie się w działania podejmowane przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Wykorzystując potencjał samorządu województwa i angażując niewielkie siły i środki własne można przyciągnąć turystów na teren powiatu olkuskiego. Jednak potrzeby związane z ochroną dziedzictwa kulturowego to nie tylko promocja, ale także zabezpieczania i renowacja obiektów, zarówno ruchomych, jak i nieruchomych. Prowadzenie tego rodzaju działań niesie za sobą konieczność ponoszenia nierzadko znaczących nakładów finansowych. Racjonalne jest prowadzenie długofalowej polityki w tej dziedzinie, obejmującej m.in. pozyskiwanie środków zewnętrznych. Wśród zadań służących realizacji tego celu wskazano m.in.: - współpraca z Urzędem Marszałkowskim Województwa Małopolskiego i Biurem Diecezjalnego Centrum Informacji Promocji i Turystyki w zakresie zwiększenia atrakcyjności turystycznej Szlaku Architektury Drewnianej na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że szlak Architektury Drewnianej jest produktem turystycznym o ponadwojewódzkim zasięgu. Jego trasy prowadzą do 237 najbardziej wartościowych obiektów budownictwa drewnianego w Małopolsce, w tym kościołów, cerkwi, zespołów zabudowy wiejskiej i małomiasteczkowej, placówek muzealnych w zabytkowych obiektach drewnianych. Wszystkie obiekty stanowiące część szlaku są oznakowane. Całość objęta jest kompleksowymi działaniami promocyjnymi (wydawnictwa promocyjne, prezentacja multimedialna, strony internetowe itp.). Rolą podmiotów zainteresowanych rozwojem tego produktu jest prowadzenie monitoringu stanu poszczególnych nieruchomości na terenie powiatu olkuskiego, informowanie o pojawiających się ubytkach. Ponadto warto podejmować działania zwiększające liczbę obiektów z obszaru powiatu wchodzących w skład Szlaku. - Współpraca z samorządem województwa w zakresie organizacji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego na terenie powiatu.

14

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Działanie uzasadnione tym, że Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego są cykliczną imprezą przedstawiającą szerokiemu gronu odbiorców kulturalny dorobek województwa. Ideą przyświecającą realizacji tego przedsięwzięcia jest wola atrakcyjnego udostępnienia najciekawszych zabytków w regionie. Poprzez przedstawienie i umożliwienie zwiedzania wytypowanych zabytków Dni stały się stały się nieodłącznym elementem promocji ochrony dziedzictwa kulturowego w Małopolsce. Aby maksymalizować korzyści związane z organizacją Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (MDDK) dla powiatu olkuskiego wskazana jest współpraca z organizatorami Dni poprzez ułatwianie nawiązywania kontaktów z właścicielami obiektów, informowanie za pomocą dostępnych sposobów promocji, które budynki z terenu powiatu są udostępniane w ramach danej edycji MDDK oraz przekazywanie danych o obiektach, które mogą stać się atrakcją w czasie kolejnych edycji tego przedsięwzięcia. - Pozyskiwanie środków, w tym z budżetu Województwa Małopolskiego, na odnawianie obiektów nieruchomych i zbiorów muzealnych na terenie powiatu olkuskiego. Działanie uzasadnione tym, że na terenie powiatu olkuskiego znajduje się wiele cennych obiektów, zarówno ruchomych, jak i nieruchomych. Stymulowanie pozyskiwania środków zewnętrznych na ich modernizację polegać będzie głównie na tworzeniu partnerstw i wspólnym przygotowaniu wniosków o dofinansowanie w ramach ogłaszanych konkursów grantowych na poziomie województwa, kraju oraz Unii Europejskiej. - Stworzenie koncepcji ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu. Działanie uzasadnione tym, że ochrona dziedzictwa kulturowego jest procesem złożonym, który wymaga zaangażowania wielu środków i podmiotów. Ograniczoność środków finansowych na działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego powoduje, że niezbędne jest wybranie najważniejszych priorytetów w tym zakresie. Dlatego racjonalne jest stworzenie koncepcji, która wskaże, jakie działania są najpotrzebniejsze, a jakie mogą zostać zrealizowane w późniejszym terminie.

15

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Dokumenty programowe gminy

Strategia rozwoju gminy Klucze7 W przeprowadzonej na potrzeby strategii analizie swot wśród mocnych stron wewnętrznych gminy Klucze związanych ze środowiskiem kulturowym wskazane zostały obiekty zabytkowe (Zespół pałacowo-parkowy) oraz zaplecze kulturalne w postaci Domu Kultury i kina. Wśród wskazanych w strategii czterech celów strategicznych znajduje się: stworzenie warunków harmonijnego rozwoju turystyki i kultury oraz zabezpieczenie trwałości dziedzictwa kulturowego. Rozwój turystyki podkreślany jest jako szczególnie ważny kierunek, dla którego znaczenie mają walory krajobrazowe i kulturowe gminy. Cele operacyjne dla realizacji wymienionego celu strategicznego to m.in.: • intensyfikacja promocji wartości krajobrazowych i rekreacyjnych Gminy oraz wspieranie inicjatyw kulturalnych w gminie - realizowane poprzez zadania takie jak: promocja walorów turystycznych gminy, zapewnienie szeroko dostępnej informacji w zakresie wydarzeń kulturalnych (uczestnictwo w targach, imprezach promocyjnych, artykuły sponsorowane w prasie, czasopismach branżowych, zamieszczanie informacji na stronach internetowych, wydawanie folderów, ulotek, broszur informacyjnych i promocyjnych itd.), wspieranie inicjatyw społecznych oraz lokalnych twórców kultury, tworzenie nowych ofert programowych w zakresie kultury, współpraca z innymi gminami i instytucjami w zakresie wspólnej promocji i rozwoju międzygminnej infrastruktury turystycznej oraz udział w budowie regionalnego systemu informacji turystycznej. • tworzenie przestrzeni sprzyjającej rozwojowi turystyki - realizowane poprzez zadania takie jak: podniesienie walorów krajobrazowych i turystycznych gminy poprzez zagospodarowanie centrów wsi, zagospodarowanie obszarów o wysokich wartościach krajobrazowych, zagospodarowanie obiektów i terenów o specyficznych walorach dla terenów turystycznych. • wykorzystanie i ochrona cennych zabytków gminy, do kształtowania przestrzeni publicznej i tworzenia centrum miejscowości - realizowane poprzez zadania takie jak: zabezpieczenie i renowacja obiektów zabytkowych, prace konserwatorskie i adaptacyjne w budynkach o wartości architektonicznej wraz z zagospodarowaniem przyległego terenu, zagospodarowanie obiektów i terenów o specyficznych walorach dla celów turystycznych, odnowa centrum Klucz.

7 Strategia rozwoju gminy Klucze na lata 2004-2013 Uchwała nr XI/64/07 Rady Gminy Klucze z dnia 11 lipca 2007 r.,

16

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy8. Sformułowany w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego cel rozwoju: kształtowanie gminy Klucze jako ośrodka rozwoju nowoczesnej przedsiębiorczości, edukacji i turystyki oraz w oparciu o te atuty stworzenie warunków stałej poprawy jakości życia mieszkańców został oparty o szereg czynników wyznaczających kierunki rozwoju gminy. Jako jeden z nich wskazane zostały wybitne walory środowiska przyrodniczego, kulturowego i krajobrazu, potrzeba ich ochrony oraz konieczność respektowania ograniczeń wynikających z prawnej ochrony obszarów. Jako jedno z uwarunkowań sprzyjających realizacji celów gminy wskazane zostały wysokie wartości zachowanych zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym pozostałości zamku-kościoła Bydlin z historycznym polem bitwy i czytelne historyczne dyspozycje przestrzenne wsi. Studium wskazuje następujące cele polityki kształtowania i ochrony środowiska kulturowego i krajobrazu: • zachowanie krajobrazu otwartego o najwyższych i wysokich walorach przy równoczesnym uwzględnianiu potrzeby podniesienia standardu życia mieszkańców oraz dalszego rozwoju turystyki i wypoczynku, • zachowanie wartościowych zasobów dziedzictwa kulturowego decydujących o tożsamości kulturowej gminy, • kształtowanie atrakcyjnego wizerunku gminy.

Realizacja polityki kształtowania i ochrony środowiska kulturowego oraz krajobrazu ma polegać na: • współdziałaniu w podejmowaniu działań ochronnych dotyczących obiektów i zespołów zabytkowych prawnie chronionych i postulowanych do objęcia ochroną, a w szczególności pozyskiwaniu i stwarzaniu zachęt dla zainteresowanych zagospodarowaniem i odnową obiektów zabytkowych, • dążeniu do utrzymania w maksymalnym stopniu cech podstawowej dyspozycji przestrzennej części układów wsi poprzez przeciwdziałanie: - zmianie zasadniczych cech rozplanowania (parcelacji gruntów) w centralnej części Bydlina i części Rodaków, - utracie skupionego bądź zwartego rozplanowania układów zabudowy i podstawowego rozplanowania w Bogucinie Dużym, Chechle, Cieślinie, Kolbarku, Kwaśniowie Górnym i Krzywopłotach w drodze lokalizowania pojedynczej zabudowy poza tymi układami wsi i rozwoju ciągów zabudowy wzdłuż dróg łączących odrębne wsie, • rewaloryzacji centrum Kluczy z zachowaniem jego wartości kulturowych oraz zwiększaniem wartości użytkowych i atrakcyjności przestrzeni publicznych, wzbogaceniem usługowo-handlowej funkcji Kluczy jako centrum obsługi gminy,

8 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, przyjęte uchwałą nr XX/140/2000 z dnia 23.03.2000 r

17

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

• przeciwdziałaniu degradacji zabudowy kolonii robotniczej w Jaroszowcu polegającej na dopuszczeniu do modernizacji tego zespołu z zachowaniem zasadniczych cech rozplanowania zespołu zabudowy i formy architektonicznej tradycyjnego budownictwa, • dążeniu do utrzymania dotychczasowej ekspozycji dominanty krajobrazowej Kluczy – zgrupowania ostańców i historycznego akcentu – kościoła parafialnego – poprzez zachowanie ważniejszych otwarć widokowych z głównych dróg, • promowaniu walorów zasobów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego gminy poprzez różnorodne formy działalności informacyjnej, urządzanie punktów widokowych z odpowiednią informacją, • ochronie przed zmianą istniejącego sposobu zagospodarowania terenów wzdłuż odcinków dróg stanowiących główne ciągi i punkty widokowe oraz terenów szczególnie eksponowanych w krajobrazie • przeciwdziałaniu dewastacji krajobrazu elementami nowo projektowanej infrastruktury technicznej poprzez zmianę szczególnie wyeksponowanej krajobrazowo lokalizacji lub maskowanie zielenią, • promowaniu wykorzystania i przystosowania obiektów o wartościach kulturowych na cele usługowe związane z obsługą turystyki i rekreacji poprzez stosowanie systemu ulg podatkowych, • w granicach wyodrębnionych poniżej obszarów prowadzenia gospodarki przestrzennej ze szczególnym uwzględnieniem ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego i krajobrazu przed utratą oraz niepożądanymi przekształceniami: - obszaru objęte ochroną dziedzictwa kulturowego: w Bydlinie zespół ruiny zamku-kościoła, cmentarz parafialny z mogiłą legionistów i kaplicą p.w. Matki Boskiej, historyczne pole bitwy z 1914 r. oraz młyn wodny; w Rodakach – kościół p.w. św. Marka; a w Kwaśniowie Dolnym – wieża mieszkalno-obronna; w Kluczach – zespół parkowo-pałacowy z otoczeniem, - obszary objęte ochroną krajobrazu kulturowego to: zespól zabudowy wsi w części Rodaków i Bydlina z pozostałościami tradycyjnej zabudowy wiejskiej, obiektami sakralnymi i użyteczności publicznej oraz zespoły kolonii robotniczej w Jaroszowcu.

Wobec obszarów objętych ochroną dziedzictwa kulturowego ustalone zostały następujące kierunki działań: • ochrona konserwatorska obiektów i zespołów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków jak i stanowiących dobra kultury o wartościach lokalnych, a także ich otoczenia przed zmianami mogącymi spowodować degradacje ich wartości historycznych, estetycznych, architektonicznych, • utrzymanie i ekspozycja obiektów i zespołów zabytkowych w zabudowie wsi i w krajobrazie oraz przeciwdziałanie przesłanianiu ich i tworzeniu nowych dominant,

18

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

• wspieranie inicjatyw i działań zmierzających do atrakcyjnego sposobu wyeksponowania i urządzenia unikalnego zespołu zabytkowego w Bydlinie wraz z otoczeniem oraz odnowy zespołu pałacowo-parkowego w Kluczach. Wskazane w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze zasoby zabytkowe oraz działania związanych z ich ochroną są częściowo aktualne. Od czasu sporządzania studium zmienił się status niektórych obiektów poprzez wpis do rejestru zabytków, przeprowadzone zostały remonty, działania konserwatorskie wobec części obiektów. Zasadnicze kierunki działań są nadal aktualne.

Plan zagospodarowania przestrzennego gminy.9 Plan zagospodarowania przestrzennego zawiera zapisy regulujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego. § 8 (Ustala się ogólne zasady zagospodarowania terenu obowiązujące na całym obszarze objetym planem) ust. 3: W celu zachowania wysokich wartości środowiska przyrodniczego i kulturowego (w tym krajobrazu) nakazuje się przestrzegać ustalonych zasad ochrony środowiska i dóbr kultury na wszystkich etapach inwestycyjnych. Dotyczy to w szczególności obiektów i terenów objętych lub projektowanych do objęcia ochroną prawną oraz o cechach kulturowych, tj.: pkt. 4: obiekty i zespoły architektury świeckiej i sakralnej znajdujące się w ewidencji i rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, pkt.5: obiekty kultu religijnego i narodowego (krzyże, kapliczki, figury, pomniki pamięci narodowej), § 21 ust. 1: Wyznacza się teren zespołu historyczno- kulturowego w zasięgu ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej "A", oznaczony na rysunku planu symbolem UK, z podstawowym przeznaczeniem dla parku kulturowego i zieleni urządzonej i w celu ochrony krajobrazu kulturowego z przestrzenią historycznie ukształtowaną, obejmującą zabytkowy zespół ruin zamku, fragment pola bitwy z 1914 roku, teren zabytkowego cmentarza z kaplicą i mogiłą zbiorową Legionistów. 2. Jako użytkowanie dopuszczalne ustala się możliwość realizacji: 1) urządzeń i sieci infrastruktury technicznej, 2) ścieżki dydaktycznej historycznej, 3) dojazdów, zatok postojowych i parkingów, 4) obiektów małej architektury, tj.: rzeźby parkowe, oświetlenie, ławki, pergole, itp. 5) kameralnych, nie kubaturowych miejsc wypoczynku tj.: zielone polany, tarasy widokowe, nieutwardzone placyki biwakowe i ekspozycyjne. 3. Wyklucza się realizację obiektów kubaturowych oraz tymczasowych obiektów budowlanych. 4. Wyklucza się umieszczanie tablic, napisów i ogłoszeń reklamowych z wyjątkiem znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, komunikacji oraz tablic informacyjnych.

9 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, Uchwała Nr XLIII/290/05 Rady Gminy Klucze z dnia 4 kwietnia 2005 r.

19

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

§ 49 ust. 1: W celu ochrony dóbr kultury wyznacza się strefy ochrony konserwatorskiej o zasięgu ustalonym na rysunku planu: 1) strefę ścisłej ochrony konserwatorskiej "A" obejmującą zespoły i obiekty zabytkowe, cmentarze wraz z ich najbliższym otoczeniem, wpisane do rejestru zabytków lub ewidencji obiektów zabytkowych. W obrębie strefy "A" wyklucza się każdą działalność inwestycyjną wpływającą negatywnie na substancję zabytkową obiektów lub ich najbliższe otoczenie z uwzględnieniem ochrony przedpól i kierunków widokowych "na" i "z" obiektów zabytkowych. Wszelkie działania w obrębie strefy "A", w tym dotyczące podziału zabytkowych zespołów i zabytkowych terenów oraz działań inwestycyjno- projektowych wymagają uzgodnienia z Wojewódzkimi Służbami Ochrony Zabytków. W granicach strefy "A" zlokalizowane są obiekty wpisane do rejestru zabytków: a) młyn gospodarczy w Bydlinie, obiekt murowany, wzniesiony w 1884 roku- Nr rejestru A/ 1420/92 z dnia 07.07.1992 r., b) zespół kościoła parafialnego pw Narodzenia NMP w Chechle (kościół murowany wzniesiony w XIX w) wraz z dzwonnicą murowaną, przykościelną (I poł. XIX w.), ogrodzeniem z czterema kaplicami- - Nr rejestru 101/ 47/ 60 z dnia 31.12.1960 r., c) wieża mieszkalno- obronna w Kwaśniowie Dolnym, obiekt murowany, wzniesiony prawdopodobnie w XVI w- Nr rejestru A/ 1660/ 97 z dnia 15.12.1997 r., d) kościół filialny pw .w. Marka wraz z dzwonnicą w Rodakach, obiekt drewniany z roku 1601- Nr rejestru A/ 1590/95 z dnia 20.06.1995 (Kr-285/60 z dnia 31.12.1960 r.), e) postulowane do wpisu do rejestru zabytków ruiny zamku w miejscowości Bydlin. 2) strefę częściowej ochrony konserwatorskiej "B" obejmującą obiekty i zespoły zabytkowe wpisane do ewidencji obiektów zabytkowych, a ponadto historyczne układy urbanistyczne i ruralistyczne, zespoły zabytkowej zieleni, cmentarze, itp. W ramach strefy konserwatorskiej "B" wprowadza się obowiązek uzgodnienia z właściwym Oddziałem Państwowej Służ-by Ochrony Zabytków wszystkich prac projektowych i inwestycyjnych (zabudowa lub zmiany w ukształtowaniu terenu) w celu właściwej ochrony zabytku, jego otoczenia oraz zachowania prawidłowych warunków jego ekspozycji. W planie wskazane zostały również obiekty będące w ewidencji obiektów zabytkowych, zgodnie z listą znajdującą się u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Lista ta została w roku 2011 zaktualizowana, zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego są w tym zakresie częściowo nieaktualne.

20

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Plany Odnowy Miejscowości gminy Klucze10 Plany odnowy poszczególnych miejscowości gminy Klucze wskazują wśród zasobów najważniejsze obiekty zabytkowe znajdujące się na ich terenie. Szanse upatrywane są m.in. w rozwoju turystyki oraz ożywieniu folkloru. W Bogucinie oraz Chechle proponowane jest założenie izb regionalnych mające na celu ratowanie tradycji, podnoszenie świadomości mieszkańców dotyczącej wartości kultury ludowej oraz podnoszenie atrakcyjności turystycznej. W Cieślinie planowany jest zakup strojów ludowych dla Koła Gospodyń Wiejskich. W Chechle i Bydlinie wskazywane są działania służące ochronie i odnowie zabytków – nagrobków na cmentarzu parafialnym w Chechle oraz ruin zamku w Bydlinie.

4.2. Zarys historii przekształceń przestrzennych obszaru gminy

Obszar gminy Klucze od wczesnego średniowiecza należał do ziemi krakowskiej. Niezbyt urodzajne ziemie położone na pograniczu Śląska i Małopolski były obszarem dość wczesnych penetracji osadniczych, związanych raczej z rozwojem górnictwa ołowiu i srebra i gospodarką leśną, niż z uprawą roli i hodowlą. Na przebieg procesów osadniczych miało również wpływ strategiczne położenie obszaru posiadającego walory obronne na przedpolu Krakowa i przy ważnych szlakach. Najstarszy gościniec z Krakowa do Wrocławia prowadził przez Olkusz, na południe od obszaru gminy. Natomiast inny ważny dawny szlak handlowy z Krakowa w kierunku miast śląskich i wielkopolskich prowadził według lustracji dróg z 1570 r. przez Zielonki, Chrząstowice, Zarzecze, Kolbark, Bydlin, Krzywopłoty, Ryczów i Ogrodzieniec ku Częstochowie11. Proces zasiedlania należących do dzisiejszej gminy Klucze był intensywny do końca XIV w. Najwcześniejszą wzmianka dotyczącą miejscowości położonych na obszarze gminy Klucze pochodzi z 1120 r. i dotyczy Bydlina, który stanowił wówczas jeden z ważniejszych punktów obronnych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Miejscowość położona była przy trakcie handlowym prowadzącym z Krakowa na tereny Wielkopolski, dzięki czemu szybko się bogaciła. Z 1243 r. pochodzi pierwsza wzmianka o miejscowości Bogucin Duży12. Nazwa tej miejscowości wywodzi się od Boguta, ptasznika z zamku w Rabsztynie, który otrzymał do zagospodarowania okoliczne ziemie. 2 czerwca 1273 r. na terenie wsi Bydlin bitwę stoczyły wojska Bolesława Wstydliwego ze zbuntowanym wobec niego rycerstwem. Jedną z najstarszych miejscowości gminy jest Chechło. Ok. 1280 r. parafia w Chechle obejmowała osiem wsi. Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od mokrych

10 Plany Rozwoju Miejscowości: Bogucin Duży, Bydlin, Cieślin, Hucisko, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie, Uchwała nr XLV/351/10 Rady Gminy Klucze z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawie: zatwierdzenia Planów Odnowy Miejscowości 11 F. Kiryk (red.), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, T. I, Warszawa-Kraków 1978, s. 46. 12 tamże, s. 56.

21

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

łąk, które dawniej zwano „chechły”. Kościół w Chechle został zburzony a 1308 r., a następnie w trzy lata później odbudowany a surowym korzeniu”13. Kościół w 1308 r. nie był budowlą nową, swoimi początkami musiał sięgać przynakmniej ostatniej ćwierci XIII stulecia14. Z 1325 r. pochodzi informacja, że parafia i wieś Chechło płaciły dziesięcinę Rzymowi. W 1374 r. wydany został przez królową Elżbietę, siostrę Kazimierza Wielkiego, akt lokacyjny Klucz. Fakt, że kmiecie zasiedlający Klucze korzystali z 12-letniej wolnizny od świadczeń dowodzi, że osada nie była jeszcze w 1374 r. w pełni ukształtowana15. Nazwa Klucze pochodzić ma od klucznika Janusza władającego na tutejszych ziemiach, otrzymanych od dworzanina rabsztyńskiego – Parczewskiego. Nazwa ta pochodzić może również od wilgotnego miejsca - zarówno serbskochorwackie słowa kljuc, jak i rosyjskie oraz bułgarskiego kluc oznaczają źródło. W XIV w. na terenie Klucz wydobywana była ruda żelaza. Nieczynne szyby kopalniane zostały zalane wodą dopiero w XVIII w., dzięki czemu powstał staw Zielony i Czerwony. Klucze należały początkowo do starostwa w Ogrodzieńcu, a potem w Rabsztynie. Wieś kolejno dzierżawiona była przez wiele znanych rodów szlacheckich. Z XIV w. pochodzi wieś Golczowice, która wzmiankowana została w roku 1440. W latach 50. XIV w. powstał w dobrach i z inicjatywy klasztoru zwierzynieckiego na prawie średzkim Kolbark, zwany pierwotnie Słow16. Nazwa Kolbark pojawiła się po raz pierwszy w 1385 r., kiedy to Stogniew, prepozyt zwierzyniecki zatwierdził przywilej lokacyjny wsi z 1365 r., stwierdzając, że chodzi tu o osadę Slow alias Kolbark17. Obie te nazwy podaje także dyplom z 1401 r. Późniejsze przekazy podawały już tylko nazwę Kolbark. Z 1386 r. pochodzą zapiski o królewskiej wsi Rodaki18, a z 1388 r. pochodzą pierwsze wzmianki o Kwaśniowie. Wieś była własnością szlachecką należącą do Jana i Dzierżka Kwaśniowskich oraz Wichny ze Sławkowa.19 Nazwa tej wsi pochodzi od nazwy osobowej przezwiskowej Kwasień. W 1375 r. Bydlin otrzymał prawa miejskie, które utrzymał do XVI w. Rejestr poborowy z 1490 r. oraz dokument królewski z 1530 r. wymieniają miasto Bydlin20. Ostatnia wzmianka świadcząca o tym, że Bydlin miał prawa miejskie pochodzi z 1530 r. Nie wiadomo jednak, z jakich przyczyn przywilej ten został utracony. W latach 1373-75 nie istniała jeszcze parafia bydlińska21, powstała dopiero w końcu XIV w. W 1388 r. wzniesiony został zamek na wzgórzu na terenie dzisiejszej wsi Bydlin. Przed rokiem 1400 datowane są początki wsi Cieślin22, której nazwa wywodzi się od nazwy osobowej cieśla. Cieślin zaszeregowany był do parafii Chechelskiej, co świadczy iż była to osada o wiele starsza, niż powstała w ostatniej ćwierci XIV w.

13 tamże, s. 59. 14 tamże, s. 80-81. 15 tamże, s. 66. 16 tamże, s. 65. 17 tamże. 18 tamże, s. 67. 19 tamże. 20 tamże, s. 68. 21 tamże. 22 tamże, s. 71.

22

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze pobliska parafia w Bydlinie. W dokumencie z 1403 r. pojawia się natomiast miejscowość Krzywopłoty23 pod nazwą Crziwoploty. W 1440 r. w Chechle stał już drewniany kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP. W 1401 r. istniała w Kolbarku karczma – jedna z najstarszych zarejestrowanych w regionie olkuskim. W XVI w. istniały już karczmy w Bydlinie, Kwaśniowie i Rodakach24. Bydlin liczył wówczas 4,5 łanów kmiecych i 3 zagrody z rolą. Z 3. ćw. XV w. pochodzą wiadomości o folwarkach w Chechle, Cieślinie i Ryczówku. W następnych dziesięcioleciach XV i XVI w. doszły kolejne folwarki, sprawiając, że okoliczne wsie przeszły w pełni na gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą. W II poł. XVI w. zamek w Bydlinie został zamieniony na zbór ariański. Z 1598 r. pochodzi zapis o szkole parafialnej w Chechle25. Opisy wizytacji parafii Bydlińskiej z 1598 r. stwierdzają, że drewniany kościół św. Małgorzaty w Bydlinie rozpadł się ze starości, dlatego Mikołaj Firlej z Dąbrowicy, wojewoda krakowski zbudował w pobliskim lesie na górze murowany kościół p.w. św. Krzyża, wykorzystując jako budulec pozostałości po zrujnowanym zamku26. W 1655 r. kościół w Bydlinie został spalony przez wojska szwedzkie i z czasem opuszczony popadł w ruinę. Ok. 1601 r. wybudowany został drewniany kościół św. Marka w Rodakach. Z roku 1613 pochodzi wzmianka o istnieniu w Bydlinie szkoły wiejskiej27. Z XVIII w. pochodzi wzmianka o miejscowości Hucisko, która była wówczas własnością szlachecką28. W 1747 r. stał drewniany kościół w Bydlinie. W XVIII w. sprowadzono do Klucz wielu rzemieślników – głównie kołodziejów, bednarzy, gorzelników i młynarzy. Powstała wówczas huta szkła wykorzystująca piaski z Pustyni Błędowskiej. W roku 1791 w Bogucinie było 29 domów i 161 mieszkańców, w Golczowicach były 32 domy i 166 mieszkańców, w Krzywopłotach było 25 domów i 136 mieszkańców, w Ryczówku 53 domy i 297 mieszkańców, w Chechle 74 domy i 453 mieszkańców, w Kwaśniowie 53 domy i 295 mieszkańców, w Rodakach 74 domy i 396 mieszkańców, a w Cieślinie 10 domów i 62 mieszkańców. W roku 1791 Klucze liczyły 32 domy i 198 mieszkańców29, a w 1827 r. 44 domy i 326 mieszkańców. W tym czasie w Krzywopłotach było 31 domów i 171 mieszkańców, w Cieślinie 15 domów i 114 mieszkańców a w Hucisku 9 domów i 68 mieszkańców. W 1807 r. wybudowany został istniejący do dziś kościół w Chechle. W XIX w. wieś i folwark Klucze należały do gminy Bolesław w powiecie olkuskim. Wieś składała się z 44 domów i folwarku. Powstała tu gorzelnia i tartak, znajdowały się tu również fryszerki, w których wyrabiano żelazo. XIX to początek Jaroszowca –

23 tamże, s. 72. 24 tamże, s. 125. 25 tamże, s. 84. 26 tamże, s. 82. 27 tamże, s. 84. 28 tamże, s. 74. 29 tamże, s.134-139.

23

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze powstała tu wówczas cementownia, a za nią kamienice z mieszkaniami dla pracowników. Fabryka miała bocznice kolejową połączoną ze stacją Rabsztyn. W 1863 r. oddział powstańczy pod dowództwem Anastazego Mossakowskiego starł się pod Golczowicami z wojskami carskimi, na pamiątkę czego mieszkańcy wsi postawili krzyż. W 1865 r. zbudowany został w Bydlinie kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty na miejscu spalonego kościoła drewnianego. W latach 1880-1884 wybudowana została na cmentarzu w Bydlinie kaplica p.w. Pocieszenia NMP. Powstała ona w miejscu starej pustelni. W 1875 r. działalność przemysłowa na obszarze gminy obejmowała młyn wodny w Chechle zatrudniający 1 robotnika, gorzelnię w Kluczach zatrudniającą 1 robotnika, tartak wodny w Kluczach zatrudniający 7 robotników, młyn wodny w Kolbarku zatrudniający 1 robotnika, młyn wodny w Ryczówku zatrudniający 1 robotnika, tartak wodny w Ryczówku zatrudniający 2 robotników oraz piec hutniczy w Bydlinie zatrudniający 4 robotników30. W 1895 r. z majątku w Kluczach, nad Białą Przemszą wydzielono obszar dwóch dziesięcin 1961 sążni kwadratowych pod budowę papierni, która powstała już w roku 1897 – od tej pory Klucze na trwałe związały się z przemysłem papierniczym. Rok później uruchomiono pierwszą maszynę papierniczą. Od tego czasu Kluczewska Fabryka Papieru przemianowana potem na Kluczewskie Zakłady Papiernicze im. Jarosława Dąbrowskiego działała bez przerwy do czasów współczesnych. W 1905 r. wybudowany został pałac Dietlów w centrum Klucz. W 1908 r. pożar w Chechle strawił 81 zabudowań31, a rok później w Kwaśniowie Górnym spłonęła znaczna część zabudowań północnej części wsi. W listopadzie 1914 r. między Bydlinem a Krzywopłotami miała miejsce bitwa legionistów J. Piłsudskiego z Rosjanami. W 1918 r. rozpoczęto budowę kościoła w Cieślinie, który następnie został oddany do użytku w roku 1923 r. W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpił rozwój Klucz. W latach 20. XX w. istniały tu dwa powiatowe ambulatoria. W tym okresie dwór w Kluczach był otoczony rozległym parkiem z fontanną i stawem rybnym. Teren dworu był ogrodzony. Nieopodal pałacu znajdowały się zabudowania gospodarcze ze stajniami i oborami. Do majątku należał też młyn na Białej Przemszy, tartak i gorzelnia. W roku 1926 podjęta została decyzja o budowie zakładu leczniczo-wychowawaczego o nazwie Rabsztyn dla dzieci, umiejscowionego w Jaroszowcu. Autorem projektu architektonicznego zespołu szpitalnego był inż. arch. Jan Witkiewicz-Koszyc. W 1928 r. w Rodakach wybuchł pożar, w wyniku którego spłonęło 56 drewnianych budynków. W 1929 r. wybudowana została w Jaroszowcu kaplica MB Wspomożenia Wiernych. W tym samym roku rozpoczęto w Kluczach budowę bocznicy kolejowej. Szpital w Jaroszowcu oddany został do użytku w 1934 r.

30 tamże, s. 520-522. 31 tamże, s. 528

24

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Pod koniec lat 30. XX w. wykształciły się odrębne wsie Kwaśniów Górny i Kwaśniów Dolny. W 1938 r. oddana została w Bydlinie do użytku szkoła, istniała wówczas również świetlica z zespołem ludowym. W 1945 r. majątek Dietlów w Kluczach został rozparcelowany, w tym czasie powstała natomiast Szkoła Przemysłowa i Gimnazjum Przemysłowe. W końcu lat 60. powstały w Kluczach Zakłady Wapienno-Piaskowe „Silikaty”. W latach 50. XX w. Jaroszowiec rozwinął się dzięki powstaniu Huty Szkła Walcowanego oraz Jaroszowieckich Zakładów Budowlano-Montażowych. Powstanie licznych miejsc pracy spowodowało znaczny napływ ludności i wybudowanie osiedla mieszkaniowego ze szkołą, domem kultury i przychodnią. W 1955 r. otwarta została w Bydlinie biblioteka, a na przełomie lat 50. i 60. powołana została szkoła rolnicza. W latach 60. wybudowany został ośrodek zdrowia i pawilon sportowy. Kościół w Kwaśniowie został wybudowany w latach 80. XX w., konsekrowany w 1990 r. W pierwszej połowie lat 90. w Krzywopłotach wybudowany został Dom Ludowy mieszczący wiejską świetlicę i Koło Gospodyń Wiejskich.

Współczesne układy przestrzenne miejscowości położonych w gminie Klucze reprezentują różne typy rozplanowania. Układy przestrzenne Chechła i Bydlina wywodzić się mogą z układu typu wielodrożnego, który był związany z niwowym rozłogiem pól. Do układu wielodrożnego nawiązuje również układ przestrzenny Klucz. Charakterystyczną cechą tych układów jest promienisty układ dróg zbiegających się w części centralnej. Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Górny i dolny, Rodaki i Ryczówek rozwinęły się prawdopodobnie w oparciu o układ ulicówki z niwowym układem rozłogu pól. Cieślin i Bogucin Duży należą do rzędówek, przy czym Bogucin zyskał ten układ prawdopodobnie w wyniku późniejszej regulacji. Golczowice mogły rozwijać się z układu typu placowego. Hucisko Kwaśniowskie powstało w oparciu o przysiółek. Zalesie Golczowskie i Jaroszowiec są układami współczesnymi, szachownicowymi. Rozwój przestrzenny miejscowości nie spowodował zatracenia czytelności zasadniczych cech układu przestrzennego. Zabudowa tradycyjna, pierwotnie drewniana o konstrukcji zrębowej i drewniano- murowana z wykorzystaniem miejscowego kamienia została wyparta przez murowaną zabudowę o bardzo zróżnicowanym charakterze. Do końca lat 60. XX w. budynki mieszkalne i gospodarcze stawiane były jeszcze w formie nawiązującej do tradycyjnej – parterowe o horyzontalnym układzie bryły i dwuspadowych dachach. W późniejszym okresie zabudowa zaczęła znacznie odbiegać od form tradycyjnych.

25

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4.3. Charakterystyka zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

4.3.1. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Obiekty, zespoły i założenia przestrzenne wpisane do rejestru zabytków objęte są rygorami ochrony konserwatorskiej wynikającymi z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wszelkie prace remontowe, zmiany funkcji i przeznaczenia takich obiektów wymagają zgody Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie. Na terenie gminy Klucze znajduje się 7 obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków:

A-1420 – młyn gospodarczy w Bydlinie (wpis z dnia 07.07. 1992 r.) Młyn zbudowany został w 1884 r. – data widnieje nad wejściem. Założenie, w sklad którego wchodzą murowane budynki jest obecnie użytkowane zgodnie z pierwotną funkcją. Zmodernizowane zostały urządzenia.

A-77/M – ruiny zamku w Bydlinie (wpis z dnia 02.03.2007 r.) położone na szczycie wapiennego wzgórza. Historia tego obiektu nie jest w pelni rozpoznana. Pierwsza wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 1398 r. Zamek stanowi prawdopodobnie jeden z elementów dawnego systemu obronnego na pograniczu Śląska i Małopolski, skladającego się z z rozlokowanych na wzniesieniach Jury Krakowsko-Częstochowskiej warowni. Wzniesiony został w XIV w. przez przedstawicieli rycerskiego rodu herbu Topór – Pełkę lub jego syna Niemierza, ówczesnych właścicieli Bydlina. Pierwotny wygląd założenia został częściowo zrekonstruowany na podstawie badań archeologicznych przeprowadzonych w 1998 r. Budowla miała formę prostokątnej fortyfikacji o wymiarach 24x11 m i grubości murów ok. 2 m. Wzniesiona była z łamanego kamienia wapiennego. Naroża budynku od strony pn. – zachodniej były wzmocnione przyporami.

26

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Od strony pólnocnej był on chroniony naturalną skarpą i rozciągającymi się u podnóża bagnami. Od strony południowej i wschodnij otoczony był murem z wieżą bramną, co tworzyło przed częścią mieszkalną niewielki pólkolisty dziedziniec. Całość założenia otaczał system fos i wałów ziemnych. Budynek mieszkalny miał prawdopodobnie wysokość dwóch kondygnacji, a parter pełnił funkcje piwnicy. Weście znajdowało się w elewacji południowej, na osi budowli, na wysokości ok. 2,5 m nad poziomem dizedzińca, co świadczy o istnieniu pierwotnie drewnianego pomostu. Wnętrze podzielone było na dwa pomieszczenia, o czym świadczy zachowany uskok w murze, spowodowany zmianą grubości ściany. W II poł. XVI w. zame rycerski w Bydlinie został zamieniony przez Jana Firleja na zbór ariański, a następnie przez jego yna Mikołaja w kościół katolicki p.w. św. Krzyża. Obiekt został przebudowany. W połowie długości prostokątnego wnętrza wzniesiono ścianę tęczową, wyodrębniającą prezbiterium od nawy. Od zachodu wydzielone zostało niewielkie, wąskie wnętrze, wybite zostało nowe wejście na poziomie dziedzińca i zamurowane zostały okna. W XVII w. kościół został spalony przez Szwedów. W poł. XVIII w. powstał w Bydlinie kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty. Od tego czasu zamek utracił funkcję sakralną i popadał w ruinę.32

A-97/M – kaplica cmentarna p.w. Pocieszenia NMP w Bydlinie (wpis z dnia 13.06.2007 r.) Murowana kaplica powstala w XVIII w. na miejscu pustelni, której śladem są fundamenty widoczne przy murze kaplicy od strony pn.-zach. W II poł. XIX w. kaplica została rozbudowana przez przedlużenie i podwyższenie nawy oraz dobudowanie niewielkiej zakrystii. Do przebudowy wykorzystany został materiał z kamiennej pustelni. Kaplica zbudowana jest na rzucie prostokąta z półkolistą absydą, przekryta wielospadowym dachem z wieżyczką. dach kryty jest gontem. Wnętrze kaplicy jest jednonawowe, ze sklepieniem kolebkowym. W prezbiterium zachowana jest podłoga z kamiennego ciosu, we wnętrzu kaplicy znajduje się krypta ze szczątkami jej budowniczego, ks. A. Paprockiego. Na ścianach zachowane są fragmenty pierwotnej polichromii z przedstawieniami figuralnymi, motywami roślinnymi i geometrycznymi. Zachowany jest drewniany ołtarz i chór.33

32 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 02.03.2007 r. 33 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 13.06.2007 r.

27

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

A-101 – zespół kościoła parafialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chechle (wpis z dnia 31.12.1960 r.). Klasycystyczny kościół parafialny pochodzi z 1807 r. W rokokowym ołtarzu głównym znajduje się malowany na desce, prawdopodobnie XVI- lub XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz dwa ołtarze boczne z połowy XVII w. W północnej części kościoła znajduje się barokowy obraz św. Antoniego w srebrnej sukience, w górnej nastawie obraz św. Zofii oraz figury świętych Andrzeja i Krzysztofa, a na samym szczycie – św. Michała. W drugim ołtarzu bocznym, na prawo od wnęki prezbiterium znajduje się obraz św. Anny, Marii i Dzieciątka, powyżej obraz św. Józefa, a po bokach rzeźby św.św. Jakuba i Wojciecha. Dwa inne boczne ołtarze są już późnobarokowe. Drugi ołtarz na ścianie południowej zawiera XVIII-wieczny okazały krucyfiks.Świątynie otacza mur z basztami (z których dwie zachowały pokrycie gontem, a pozostałe dwie mają pokrycie blaszane). Obok kościoła znajduje się dzwonnica z 1830 r.

A-1234/M – pałac w Kluczach (wpis z dnia 14.10.2010 r.). Pałac Dietlów jest usytuowany w centrum Klucz w otoczeniu częściowo zachowanego dawnego parku. Został wybudowany w 1905 r. po pożarze starszego kolumnowego dworu. Jest to budynek murowany, częściowo podpiwniczony, piętrowy, z użytkowanym poddaszem o bogatej, amlowniczej bryle. forma architektoniczna budynku jest urozmaicona licznymi przybudówkami, wieżyczkami i tarasami z drewnianymi ażurowymi balustradami. elewacje są asymetryczne, tynkowane, akcentowane w narożnikach boniowaniem. Otwory okienne są ujęte w tynkowane, profilowane opaski, zamknięte wydatnymi gzymsami. w parapetach podokiennych fryz z prostokątnymi płycinami. Budynek nakryty jest dachem wielospadowym z niewielkimi lukarnami od strony wschodniej i zachodniej. Wnętrze budynku zasadniczo zachowało pierwotny układ przestrzenny. Od strony zachodniej zachowane są pomieszczenia reprezentacyjne z fasetami i rozetami, pierwotna stolarka drzwiowa ze szpaltemi mosiężnymi i okuciami, w tym drzwi przesuwane, parkiety, piec kaflowy z dekoracyjnym zwieńczeniem oraz drewniana, reprezentacyjna klatka schodowa.

28

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Forma architektoniczna budynku nawiązuje do poularnych na przełomie XIX i XX w. willi podmiejskich, często wzorowanych na szwajcarskiej architekturze uzdrowiskowej. Malowniczość bryły i detal dekoracji oraz wyposażenie są jednorodne stylistycznie i świadczą o wysokim poziomie artystycznym obiektu.34

A-114/M – wieża mieszkalno- obronna w Kwaśniowie Dolnym (wpis z dnia 17.10.2007 r.) Wzniesiona została najprawdopodobniej w 1552 roku, o czym świadczy wykuta na niej data. Jej budowniczym był przypuszczalnie ówczesny właściciel tych terenów - Jan Kwaśniowski. Budowla zapewne niegdyś wyższa, ma obecnie około 3- 4 mety wysokości i jest zbudowana z miejscowego kamienia na planie prostokąta o wymiarach około 7 x 5 metrów. Jej mury mają około 1 metra grubości. Wieża ma dwie kondygnacje zasklepione po wojnie betonowym zadaszeniem. Na każdym zachowanym poziomie znajdują się po dwa pomieszczenia sklepione kolebkowo. Na wysokości około 1 metra od strony północnej znajduje się kamienny portal z drzwiami. Przejście między pomieszczeniami na piętrze prowadzi przez kamienny portal z wykutą wypukle datą 1552, który mógł pierwotnie znajdować się nad głównym wejściem. Prawdopodobnie wieża szybko straciła na znaczeniu i została opuszczona zaś właściciele przenieśli się do nowo wybudowanego drewnianego dworu. W 1769 r. wieża została po raz pierwszy wspomniana przy okazji opisu dworu i budynków dworskich. W czasie I lub wg innych źródeł II wojny światowej wieża została częściowo spalona i zniszczona (m. in. zniszczeniu uległ drewniany dach wieży), później jedynie zabezpieczona betonowym stropem.

A-1590 – kościół filialny p.w. św. Marka wraz z dzwonnicą i starodrzewem (wpis z dnia 20.06.1995 r.) Kościół został zbudowany w 1601 roku, należy jednak przypuszczać, że część ołtarzowa jest starsza. Kościół jest konstrukcji zrębowej, jednonawowy z prezbiterium. Całość ma 14m długości, szerokość prezbiterium wynosi 5,5m. Kościółek od północy zamknięty jest zakrystią i sobotami.

34 Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków nieruchomych z dnia 14.10.2010 r.

29

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Na pokrytym gontem dachu znajduje się barokowa wieżyczka. Wnętrze świątyni przekryte jest drewnianymi stropami. Ołtarz główny z wizerunkiem św. Marka oraz trzy ołtarze boczne są barokowe. Większość zabytkowego wyposażenia, ze względów bezpieczeństwa, przeniesiono do nowej świątyni. W roku 2006 przeprowadzono remont kapitalny kościoła. Wymieniono belki konstrukcji, wykonano solidne podstawy, betonowe stopy, ławę fundamentową, w środku kościółka wykonano wylewkę na całej powierzchni (na niej będą położone legary i drewniana podłoga), wymieniono belki podwalinowe, wymieniono gonty i odbudowano wieżyczkę na dachu.

30

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4.3.2. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

W 2011 r. wykonana została weryfikacja zasobów obiektów znajdujących się w wojewódzkiej ewidencji zabytków. W porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wskazane zostały obiekty do wykreślenia z dotychczasowych spisów oraz do wpisania do ewidencji. Założona została gminna ewidencja zabytków obejmująca 44 obiekty. W poniższej tabeli zestawione zostały obiekty, które znajdują się w ewidencji zabytków gminy Klucze w 2011 r.

Lp. Miejscowość Dział- Obiekt Ulica Nr Materiał Datowanie Wpis do rejestru Lp. wg ka bud zabytków wsi ynk u 941/8, A/1420/92 11 1 Bydlin 941/1 młyn gospodarczy ul. Olkuska 24 murowany 1884 r z dnia 07.07.1992 r 8 A-76/M 22 2 Bydlin 258 ruiny zamku - - murowany XVI-XVIII w. z dnia 02.03.2007 r kościół parafialny p.w. 33 1 Bydlin 677/1 ul. Legionów 6 murowany 1895 r - św. Małgorzaty dzwonnica przy 44 2 Bydlin 677/1 ul. Legionów 6 murowana poł. XIX w. - kosciele parafialnym murowana A-97/M 55 4 Bydlin 257 kaplica cmentarna - - XVIII w. z kamienia z dnia 13.06.2007 r cmentarz z nagrobkami 66 Bydlin 257 - - kamień - i mogiłą legionistów

77 3 Bydlin 685/1 kapliczka ul.Wolbromska 3 murowana I poł. XIX w. -

88 5 Bydlin 677/1 figura Matki Boskiej ul. Legionów 6 kamienna 1905 r - 99 6 Bydlin 635 poczta ul. Legionów 39 drewniana pocz. XX w. - 1010 7 Bydlin 649 dom ul. Legionów 13 drewniany 1908 r - 1111 8 Bydlin 651 dom ul. Legionów 11 drewniany 1901 r - pole bitwy pod 1212 Bydlin - - - 1914 r. - Krzywopłotami zespół kościoła 101/47/60 13 1a Chechło 2151 parafialnego p.w. ul. Hutnicza 3 murowany XIX w. z dnia 31.12.1960 r Narodzenia NMP dzwonnica w zespole 101/47/60 14 1b Chechło 2151 kościoła parafialnego ul. Hutnicza 3 murowana XIX w. z dnia 31.12.1960 r p.w. Narodzenia NMP ogrodzenie z bramami w zespole kościoła 101/47/60 15 1c Chechło 2151 ul. Hutnicza 3 murowana XIX w. parafialnego p.w. z dnia 31.12.1960 r Narodzenia NMP

16 2 Chechło2 2150 plebania ul. Hutnicza drewniana pocz. XX w. - ul. 17 3 Chechło3 818 kapliczka Ogrodzieniecka/u murowana pocz. XX w. - l. Kluczewska kościół parafialny p.w. 18 1 Cieślin4 41 ul. Jurajska 77 murowany 1926 r - św. Stanisława

19 2 Cieślin5 41 dzwonnica ul. Jurajska 77 murowana 1926 r -

31

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Lp. Miejscowość Dział- Obiekt Ulica Nr Materiał Datowanie Wpis do rejestru Lp. wg ka bud zabytków wsi ynk u 210/2, ul. Zdrojowa/ ul. murowany 20 3 Cieślin7 młyn wodny 1883 r - 465 Jurajska z kamienia 2. poł. XVIII figura św. Jana 21 4 Cieślin6 432 ul. Jurajska 77 kamienna lub pocz. XIX - Nepomucena w.

22 1 Jaroszowiec8 119 kaplica ul. Leśna 40 murowany 1928 r -

23 2 Jaroszowiec9 34/4 pałac ul. Kolejowa 15 murowany pocz. XX w. -

sanatorium, obecnie 24 3 Jaroszowiec1 134 ul. Kolejowa 1a drewniane 1938 r - budynek mieszkalny 25 4 Jaroszowiec2 134 sanatorium ul. Kolejowa 1a murowany pocz. XX w. -

26 5 Jaroszowiec3 24/9 Dom Leśnictwa ul. Kolejowa 14 murowany lata 20. XX w. -

27 6 Jaroszowiec6 29/14 dom ul. Kolejowa 12 murowany pocz. XX w. -

28 7 Jaroszowiec8 2/7 dom ul. Kolejowa 19 murowany 1924 r -

29 8 Jaroszowiec9 139/6 stacja kolejowa ul. Kolejowa 1c murowany - kościół p.w. N.M.P. 30 1 Klucze 1375 ul. Olkuska 79 murowany 1938 r. - Nieustającej Pomocy 215/1 A-1234/M 31 2 Klucze1 pałac ul. Rabsztyńska 1 murowany pocz. XX w. 8 z dnia 14.10.2010 r ul. 32 3 Klucze1 215/1 park dworski Rabsztyńska/ul. - XIX w. - Zawierciańska dom, niegdyś Rada 33 4 Klucze1 215/9 ul. Rabsztyńska 3 murowany poł. XIX w. - Narodowa 207/1 34 5 Klucze willa ul. Zawierciańska murowana 1936 r - 0 gorzelnia, obecnie 35 6 Klucze 214/6 budynek handlowo- ul. dworska 6 murowany pocz. XX w. - usługowy ul. Świętokrzyska 36 1 Kolbark1 104/1 kaplica murowana pocz. XX w. - /ul. Stawowa ul. 37 1 Krzywopłoty1 188/2 kuźnia 31 murowana - Paderewskiego ul. 38 2 Krzywopłoty2 272 kapliczka Paderewskiego/ murowana - ul. Partyzantów Kwaśniów wieża mieszkalno- A/114/M 39 1 2 173 ul. Dworska 17 murowany XVI w. Dolny obronna z dnia 17.10.2007 r Kwaśniów 40 2 3 112 spichrz dworski ul. Stawowa 7 murowany XVIII w. - Dolny Kwaśniów 1010/ kapliczka p.w. św. 41 1 4 ul. Długa 7 murowana poł. XIX w. - Górny 2 Antoniego Kwaśniów 42 2 1 116/1 kapliczka murowana 1864 r - Górny kościół filialny p.w. św. Marka wraz z A/1590/95 43 1 Rodaki5 840 ul. Długa 14 drewniany 1601 r dzwonnicą i z dnia 20.06.1995 r starodrzewem kaplica p.w. św. Józefa ul. Dolna/ul. 44 1 Ryczówek6 552/1 murowana XIX w. - Robotnika Łęgowa

32

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4.3.3. Dziedzictwo niematerialne

Ziemie, na których położona jest gmina Klucze zamieszkiwali Krakowiacy Zachodni. Jest to grupa etnograficzna związana z terenami na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice. Centrum zajmowanego obszaru stanowi Kraków. Pod względem gospodarczym poza tradycyjną gospodarką rolniczą i przyzagrodową hodowlą, ludność znajdowała pracę w przemyśle, ponadto dobrze rozwinięte było rzemiosło. Tradycyjne budownictwo stanowiły najczęściej zagrody wielobudynkowe, o konstrukcji zrębowej, kryte słomą. Lokalne tradycje niematerialne podtrzymują zespoły działające w wielu miejscowościach na obszarze gminy Klucze. Istniejące w Cieślinie Koło Gospodyń Wiejskich „Cieślinianki” działa na rzecz utrzymania lokalnych wartości kulturowych, krzewienia kultury ludowej, prezentacji i propagowania utworów ludowych wykonywanych na ziemi kluczewskiej. Zespół reprezentuje Cieślin na konkursach, przeglądach i biesiadach. W Rodakach od 10 lat działa ludowy zespół kabaretowy "Swojacy", który prezentuje ludowe scenki i przyśpiewki. Międzypokoleniowy zespół jest mocno zaangażowany w działania na rzecz zachowania lokalnej kultury i obrzędowości. Od 1960 r. w Rodakach prowadzi również działalność zespół Rodaczanki, biorący udział w różnego rodzaju festiwalach, konkursach, przeglądach zdobywając przy tym wiele nagród. W Kwaśniowie Górnym działa zespół obrzędowy „Kwaśniowianki”, który bierze udział w przeglądach folklorystycznych Od 1976 r działała w Kluczach kapela ludowa „Jasie” Pomysłodawcami stworzenia kapeli ludowej byli dwaj miłośnicy folkloru: śpiewak - amator Jan Czerwiński oraz kierownik artystyczny - Jerzy Mrówka. To oni zaprosili do współpracy podobnych sobie miłośników muzyki i rozpoczęli działalność artystyczną. Już w 1976 r. na Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych w Bytomiu Kapela znalazła się w gronie najlepszych, zdobyła również nagrodę publiczności na I Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych Polski Południowej „Jasielskie okółki”. W repertuarze Kapeli znajdowały się melodie ludowe regionu Krakowiaków Zachodnich. Od lutego 2011 r. ze względu na stan zdrowia niektórych członków Kapeli, muzycy zrezygnowali z prób i występów. W Chechle działa zespół śpiewaczy „Chechlanki”, który powstał w 1984 roku przy Kole Gospodyń Wiejskich i liczy 18 osób. Panie własnoręcznie wyhaftowały bluzki i fartuchy do stroju ludowego, zakupiono spódnice, korale i chusty kompletując oryginalny strój krakowiaków zachodnich. Zespół „Chechlanki” wiele razy zdobywał nagrody i wyróżnienia na przeglądach w Pszczynie, Chorzowie, a w 2002 r. zdobył I nagrodę w przeglądzie śpiewaków ludowych „Krakowska wstążka”. Zespół nagrał również audycję w radio Katowice. W Chechle działa także chór kościelny, który istnieje od bardzo dawna, ale dopiero gdy z Zagłębia przybył organista, pan Leon Polaczek - powstał chór

33

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze czterogłosowy (sopran, alt żeński, męski tenor i bas). Początkowo był to śpiew z towarzyszeniem fischarmonii, ale już w 1905 roku zainstalowane zostały organy austriackiej firmy braci Rieger. Na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku p. Polaczek stworzył też zespół instrumentalny, który towarzyszył chórowi, ale powstał on głównie na potrzeby kółka teatralnego biorąc udział we wszystkich przedstawieniach. Chór działa nieprzerwanie (również w latach okupacji ). W jego dorobku jest kilkadziesiąt pozycji, którymi ubogaca nabożeństwa, a wśród nich utwory takich twórców jak Verdi, Mozart, Haendel czy Moniuszko. Chechło miało również swój własny zespół teatralny. Początki amatorskich przedstawień w Chechle sięgają co najmniej końca XIX wieku. Pierwsze inscenizacje miały tematykę głównie religijną i odbywały się w stodole probostwa, a później w podworskich chlewach i sali starej szkoły. Kilka pokoleń aktorów z Chechła wystawiało wiele różnych sztuk, także trudniejszych jak np. Skąpiec Moliera. Za ostatnie zarobione przez aktorów pieniądze zakupiono telewizor do świetlicy – jeden z pierwszych w Chechle. Ówczesny teatr działał aż do roku 1960, obecnie po latach wznowił działalność W Kluczach powstała w 1926 r. Orkiestra Dęta założona przez organistę kościelnego - Leona Polaczka, długoletniego członka orkiestr Rosji carskiej - Władysława Jaworskiego oraz Władysława Dudka. Powstanie orkiestry wiąże się częściowo z historią Fabryki Celulozy i Papieru w Kluczach, gdyż to z jej pracowników rekrutowali się pierwsi muzycy orkiestry. Pierwszy koncert po wojnie muzycy dali już w maju 1945 r. Kolejnymi dyrygentami orkiestry byli: Bronisław Olbert, Stanisław Strzelec, od 1957 r. - Adam Piątek, następnie Jerzy Mrówka i Wiesław Sikora. Fabryka patronowała orkiestrze przez 66 lat, po czym w 1992 r. orkiestra przeszła pod opiekę merytoryczną i finansową Gminnego Ośrodka Kultury w Kluczach i funkcjonowała tak do końca 2009 r. Promocji i utrzymaniu lokalnego dziedzictwa służy również organizowany w Rodakach Festiwal Otwarte Zagrody pod hasłem: „Otwieramy wioski, ogrody, zagrody, promujemy dziedzictwo polskiej wsi, promujemy zrównoważony styl życia na XXI wiek”. Podczas Festiwalu mieszkańcy wsi Rodaki organizują kameralne wydarzenia warsztatowe, edukacyjne i kulturalne w swoich prywatnych, historycznych zagrodach i ogrodach. Podczas Festiwalu Otwarte Zagrody odbywają się wydarzenia związane z tradycyjną kuchnią, zbieractwem ziół i owoców leśnych, dawnymi zwyczajami związanymi z domem, zagrodą i wiejskim ogrodem, ginącymi zawodami. Do projektu włączane są osoby różnych pokoleń, szczególnie tych najstarszych – ostatnich „nosicieli pradawnej wiedzy i tradycji”, jak również tych najmłodszych, którzy mają szansę tą wiedzę poprzez dialog ze starszymi ocalić. Koordynatorem festiwalu w Rodakach jest Stowarzyszenie Jurajska Wioska Rodaki.

34

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4.4. Stan zasobów obiektów zabytkowych

W 2011 r. wykonana została weryfikacja terenowa obiektów figurujących w ewidencji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie. Przeprowadzone prace wykazały, że spośród 41 zewidencjonowanych dotychczas obiektów, tylko 2 nie istnieją, a 6 kolejnych przebudowanych zostało w sposób powodujący utratę ich wartości. Wskazane zostały natomiast 4 budynki i 4 kapliczki do uwzględnienia w ewidencji. Stan zachowania istniejących obiektów jest dość dobry. Większość obiektów jest dobrze zachowana lub odnowiona w sposób nienaruszający charakteru obiektu. Kilka budynków zostało w różnym stopniu przekształconych. Niewiele obiektów jest nieużytkowanych, w złym stanie technicznym, które bez podjęcia prac remontowych mogą w najbliższym czasie ulec zniszczeniu. Kapliczki przydrożne są na ogół w dobrym stanie. Najistotniejszych działań wymaga kapliczka p.w. św. Antoniego w Kwaśniowie Górnym, gdzie potrzebne jest odtworzenie przekształconej sygnaturki. Wszystkie kapliczki są eksponowane, ale ich otoczenie wymaga bieżących prac pielęgnacyjnych. Najmniej korzystne otoczenie ma kapliczka w Chechle położona przy skrzyżowaniu ul. Ogrodzienieckiej i Kluczewskiej, gdzie oznakowanie drogowe oraz słup linii energetycznej znacznie obniżają walory widokowe. Kościoły są dobrze zachowane i utrzymane. Drewniany kościół w Rodakach został niedawno odnowiony, zadbane jest również jego otoczenie. W bardzo dobrym stanie jest wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie Dolnym, która została w ostatnim czasie poddana pracom konserwatorskim. W przypadku tego obiektu problemem jest otoczenie i ekspozycja, ponieważ jest on położony w głębi prywatnej działki, w sąsiedztwie budynku mieszkalnego. W dobrym stanie jest również odnowiony szpital (dawne sanatorium) w Jaroszowcu. Częściowo przebudowany został pałac w Jaroszowcu, który funkcjonuje obecnie jako budynek mieszkalny wielorodzinny. Bardzo zaniedbane jest jego otoczenie. Najbardziej przekształcony został budynek dawnej gorzelni w Kluczach, który funkcjonuje obecnie jako budynek handlowo-usługowy. W złym stanie są drewniane budynki mieszkalne i dawna poczta w Bydlinie oraz murowany młyn w Cieślinie Bez podjęcia prac remontowych będą one podlegać dalszemu niszczeniu i mogą zostać utracone. Pałac w Kluczach wymaga zagospodarowania oraz remontu, bez których następować będzie dalsze niszczenie obiektu. Prac remontowych wymaga też budynek stacji PKP w Jaroszowcu, a także drewniany budynek plebanii w Chechle pochodzący z początku XX w.

35

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

4.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy

Najwyższe znaczenie dla gminy Klucze mają obiekty wpisane do rejestru zabytków, opisane w rozdz. 4.3.1: ruiny zamku w Bydlinie, kościół filialny p.w. św. Marka wraz z dzwonnicą i starodrzewem w Rodakach, młyn gospodarczy w Bydlinie zbudowany w 1884 r., kaplica cmentarna w Bydlinie, zespół kościoła parafialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chechle, pałac w Kluczach, wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie Dolnym. Dla tradycyjnego krajobrazu kulturowego znaczenie mają drewniane domy mieszkalne zachowane w Bydlinie przy ul. Legionów 11, 13 i 39 oraz kuźnia w Krzywopłotach. Są one szczególnie ważne ze względu na niewielką ilość wiejskich budynków mieszkalnych i gospodarczych znajdujących się w ewidencji zabytków.

Ryc. 1 Przykład zachowanej tradycyjnej zabudowy – kuźnia w Krzywopłotach

Ryc. 2 Przykład zachowanej tradycyjnej zabudowy – dom mieszkalny w Bydlinie

Istotne znaczenie dla gminy mają położone w centrum i wyeksponowanie przy głównych ciągach komunikacyjnych obiekty zespołu dworskiego w Kluczach: pałac Dietlów, park dworski oraz dom przy ul. Rabsztyńskiej. Ważną rolę w krajobrazie odgrywają również kapliczki przydrożne.

36

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego. Analiza szans i zagrożeń

5.1. Mocne strony środowiska kulturowego

Atutami środowiska kulturowego gminy Klucze są:  obiekty o wysokich walorach objęte wpisem do rejestru zabytków,  obecność obiektu sakralnego o wysokich walorach zabytkowych położonego na szlaku architektury drewnianej – kościół filialny p.w. św. Marka w Rodakach,  obecność obiektu o dużym potencjale turystycznym - wzgórza zamku rycerskiego w Bydlinie położonego na szlaku Orlich Gniazd,  dobry stan znacznej części obiektów,  obiekty stanowiące potencjał dla szlaków tematycznych: młyny, stacja kolejowa w Jaroszowcu,  wyeksponowane kapliczki przydrożne o zróżnicowanym charakterze podnoszące walory krajobrazu kulturowego,  działalność zespołów podtrzymujących tradycje niematerialne,  działalność Izb Regionalnych, Ośrodków Kultury, stowarzyszeń na rzecz propagowania kultury lokalnej.

5.2. Słabe strony

Słabą stroną sfery dziedzictwa kulturowego gminy są:  niewielka liczba obiektów stanowiących przykłady tradycyjnej zabudowy wiejskiej objętych ewidencją zabytków,  zły stan części obiektów zabytkowych,  niewystarczające wykorzystanie potencjału obiektów,  niewystarczająca informacja i promocja dotycząca zasobów dziedzictwa kulturowego.

5.3. Zagrożenia

Zagrożenia dla dziedzictwa kulturowego stanowią:  niewłaściwa modernizacja zabytkowej zabudowy nie objętej ochroną prawną,  brak świadomości walorów i zainteresowania dla utrzymania tradycyjnej zabudowy,  zastępowanie zabudowy tradycyjnej współczesną - obcą lokalnej tradycji,

37

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

 brak użytkowania lub brak remontów obiektów zabytkowych prowadzący do ich utraty.

5.4. Szanse Szanse dla sfery dziedzictwa kulturowego gminy to:  zachowanie zasadniczych cech krajobrazu kulturowego gminy,  kultywowanie tradycji niematerialnych poprzez działalność instytucji, stowarzyszeń, zespołów, orkiestr i teatru,  organizacja imprez służących kultywowaniu lokalnych tradycji,  podnoszenie atrakcyjności turystycznej z wykorzystaniem zasobów kulturowych,  utrzymanie i eksponowanie zachowanych zabytków,  podnoszenie wśród lokalnej społeczności wiedzy i świadomości potrzeb zachowania środowiska kulturowego,  kształtowanie współczesnych form zabudowy i zagospodarowania terenu z poszanowaniem tradycji i wykorzystaniem regionalnych wzorców.

6. Założenia programowe

6.1. Priorytety programu opieki

Określenie zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Klucze, zdiagnozowanie mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń pozwala na wskazanie następującego celu strategicznego: zachowanie dziedzictwa kulturowego gminy służącego utrwalaniu tożsamości społeczności lokalnej, budowaniu więzi społecznych, zachowaniu ładu przestrzennego, rozwojowi turystyki, oraz promocji gminy, a także następujących priorytetów: 1) Zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego gminy, 2) Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego, 3) Promocja zasobów kulturowych, 4) Zwiększanie dostępności obiektów zabytkowych poprzez wykorzystanie ich dla celów turystycznych, kulturowych, edukacyjnych, 5) Kształtowanie świadomości mieszkańców gminy dotyczącej walorów historycznej przestrzeni i potrzeby zachowania dziedzictwa kulturowego.

6.2. Kierunki działań

Osiąganie priorytetowych celów jest możliwe poprzez:

38

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

1) zahamowanie procesu degradacji wartościowych obiektów i dążenie do poprawy stanu zachowania dziedzictwa, 2) dążenie do zagospodarowania zabytkowych obiektów na cele kulturalne, edukacyjne lub turystyczne, 3) uwzględnianie problemów ochrony dziedzictwa kulturowego w dokumentach strategicznych i planistycznych gminy, 4) wykorzystanie środków finansowych pochodzących z funduszy unijnych, rządowych, samorządowych oraz prywatnych na zadania związane z poprawą stanu dziedzictwa kulturowego, 5) propagowanie dobrych przykładów zagospodarowania i użytkowania obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe, 6) wspieranie inicjatyw na rzecz popularyzacji wiedzy o zabytkach oraz ochrony i opieki nad obiektami zabytkowymi, 7) prezentację i kultywowanie lokalnych tradycji i obrzędów związanych z kulturą ludową.

6.3. Zadania

Cele i priorytety programu mogą być realizowane poprzez następujące zadania: 1. wspieranie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych, 2. zabezpieczenie ruin zamku w Bydlinie – zahamowanie procesów degradacji i doprowadzenie do poprawy stanu zachowania oraz zagospodarowanie terenu wokół zamku, 3. wspieranie działań na rzecz pozyskiwania środków zewnętrznych na rewaloryzacje obiektów zabytkowych, 4. uzupełnianie i aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków oraz gromadzenie informacji i dokumentacji dotyczącej znajdujących się w niej obiektów, 5. udzielanie wsparcia finansowego zespołom podtrzymującym tradycje niematerialne (dawne zwyczaje, obrzędy, przyśpiewki), 6. wspieranie działalności istniejących Izb Regionalnych oraz tworzenie nowych w pozostałych miejscowościach gminy, 7. rozpoznanie, kontrola stanu zachowania i zabezpieczenia obiektów zabytkowych we współpracy z właścicielami obiektów, 8. wprowadzanie zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym obiektów wpisanych do ewidencji, do dokumentów planistycznych, w szczególności do planów miejscowych, 9. prowadzenie bieżących prac konserwatorskich, pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających przy kapliczkach przydrożnych, 10. podjęcie działań na rzecz remontów i konserwacji lokalnych pomników historii i miejsc pamięci narodowej wraz z najbliższym ich otoczeniem, 11. znakowanie oraz umieszczanie informacji o najcenniejszych obiektach zabytkowych oraz oznakowanie dróg w celu ułatwienia dojazdu do obiektów,

39

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

12. rozbudowanie informacji o zasobach kulturowych znajdujących się na stronach internetowych gminy o dane dotyczące obiektów znajdujących się w ewidencji, 13. wydawanie lub wspieranie publikacji w formie broszur, ulotek, folderów, stron internetowych, filmów związanych z dziedzictwem kulturowym gminy, 14. opracowanie atrakcyjnej graficznie mapy zasobów kulturowych gminy jako formy promocji, 15. tworzenie zbioru i publikowanie materiałów archiwalnych takich jak stare zdjęcia i mapy z obszaru gminy, 16. tworzenie zbioru i publikowanie informacji o dziedzictwie niematerialnym gminy (obyczaje, obrzędy, stroje, przyśpiewki), 17. włączenie edukacji historycznej o obiektach zabytkowych i dziedzictwie niematerialnym do programów nauczania i innych form pracy z dziećmi i młodzieżą (konkursy, imprezy), 18. organizacja szkoleń związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego, w tym skierowanych do właścicieli obiektów zabytkowych, 19. organizacja imprez związanych z kultywowaniem lokalnych tradycji.

7. Instrumenty realizacji programu opieki nad zabytkami

Realizacja programu opieki nad zabytkami odbywać się powinna bezpośrednio poprzez struktury Urzędu Gminy Klucze oraz pośrednio poprzez współpracę z podmiotami władającymi obiektami zabytkowymi. Dla realizacji programu, Gmina wykorzystywać może instrumenty prawne, finansowe, koordynacji, społeczne i kontrolne. Do instrumentów prawnych, wynikających z przepisów ustawowych należą:  realizacja dokumentów prawnych wydanych przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie,  uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zawierających ustalenia dotyczące ochrony obiektów zabytkowych,  wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków najcenniejszych obiektów,  realizacja i zgodność dokumentów gminnych z programem wojewódzkim w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Instrumenty finansowe to:  dotacje,  subwencje,  nagrody,  zachęty podatkowe dla właścicieli obiektów zabytkowych,  korzystanie z funduszy Unii Europejskiej. Instrumenty koordynacji to:

40

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

 utrzymywanie spójności projektów i programów zawartych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego,  współpraca z ośrodkami naukowymi. Instrumenty społeczne to:  edukacja,  promocja,  współdziałanie z organizacjami społecznymi,  działania służące tworzeniu miejsc pracy związanych z opieka nad zabytkami. Instrumenty kontrolne to:  aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków,  monitorowanie stanu zagospodarowania przestrzennego oraz zachowania dziedzictwa kulturowego.

8. Zasady oceny realizacji programu

Ustawa o ochronie zabytków nakłada na wójtów, burmistrzów i prezydentów obowiązek sporządzania sprawozdań z realizacji programu co 2 lata. Sprawozdanie przedkładane Radzie Gminy powinno zawierać informację o ewentualnych zmianach zachodzących w Gminnej Ewidencji Zabytków oraz Rejestrze Zabytków, informacje o działaniach podejmowanych na rzecz opieki nad zabytkami oraz o postulatach mieszkańców i właścicieli obiektów dotyczących ochrony obiektów zabytkowych. Dla oceny realizacji programu proponowane są następujące wskaźniki: • liczba projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, • liczba obiektów poddanych pracom rewaloryzacyjnym, konserwatorskim, • zestawienie wydatków z budżetu gminy na ochronę, edukację i promocję dotyczące dziedzictwa kulturowego, • liczba projektów związanych z edukacją kulturową, • liczba projektów związanych z promocją obiektów zabytkowych, • zmiany ilości obiektów zabytkowych – wskazanie ilości obiektów rozebranych, zniszczonych, nowo wprowadzonych do ewidencji lub objętych wpisem do rejestru, • zmiany jakości zasobów obiektów zabytkowych – wskazanie, czy poprawił się stan zachowania obiektów.

41

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

9. Źródła finansowania

Zgodnie z ustawą o ochronie i opiece nad zabytkami, obowiązek dbania o obiekty zabytkowe spoczywa na ich właścicielach i użytkownikach. Wsparcie dla właścicieli mogą stanowić środki publiczne z budżetu państwa, budżetu samorządu, funduszy celowych, w tym funduszy Unii Europejskiej, fundacji. Źródłem dofinansowania działań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami mogą być ogłaszane corocznie Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na rok 2011 ogłoszone zostały m.in. programy: 1. Dziedzictwo kulturowe z priorytetem Ochrona zabytków - celem priorytetu jest ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacja i rewaloryzacja zabytków oraz udostępnianie zabytków na cele publiczne. W ramach tego programu kwalifikowane są następujące zadania: • prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji niewymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; • prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji wymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; • prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku (tzw. refundacja)1 2. Dziedzictwo kulturowe z priorytetem Ochrona zabytków archeologicznych - - celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego w Polsce, zgodnie z zasadami konserwatorskimi wynikającymi ze strategii zrównoważonego rozwoju. Cele szczegółowe priorytetu obejmują ewidencję i dokumentowanie zabytków archeologicznych, badanie zabytków archeologicznych nowoczesnymi, nieinwazyjnymi metodami oraz upowszechnianie wyników przeprowadzonych nieinwestorskich badań archeologicznych. W ramach tego programu kwalifikowane są następujące zadania: • ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w tym kontynuacja badań w ramach program Archeologiczne Zdjęcie Polski oraz weryfikacja badań dotychczasowych; • nieinwazyjne badania archeologiczne z wykorzystaniem nowoczesnych metod i sprzętu; • opracowanie (monograficzne bądź syntetyczne) i publikacja wyników przeprowadzonych nieinwestorskich badań archeologicznych, w tym analizy i konserwacja pozyskanego materiału; • analizy i konserwacja ruchomych zabytków archeologicznych przekazanych decyzją WKZ do depozytu instytucji kultury – zadanie może być realizowane wyłącznie przez instytucje kultury.

42

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

3. Edukacja kulturalna - celem programu jest aktywizacja i inspiracja zachowań twórczych, rozwijanie ekspresji twórczej i kreatywności, a także wzbogacenie oferty artystycznej edukacji pozaszkolnej skierowanej do dzieci i młodzieży, 4. Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego - celem programu jest zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wkładu krajowego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich. W ramach tego programu kwalifikowane są następujące zadania: • ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, • budowa, rozbudowa i przebudowa infrastruktury kulturalnej oraz infrastruktury szkół i uczelni artystycznych, • rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w dziedzinie kultury, • międzynarodowe przedsięwzięcia kulturalne, • rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie poziomu wykształcenia społeczeństwa. Informacje dotyczące trybu składania wniosków znajdują się na stronach internetowych Ministerstwa: http://mk.gov.pl/.

Źródło finansowania mogą również stanowić fundusze Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (www.funduszestrukturalne.gov.pl). Jednostki samorządu są uprawnione do wnioskowania o pomoc finansową w niemal każdym programie obejmującym swoim zakresem kulturę, podejmując się realizacji bardzo różnych przedsięwzięć, zarówno inwestycyjnych jak: restauracja zabytków, zachowanie dziedzictwa kulturowego, rewitalizacja obszarów historycznych, budowa i rozbudowa instytucji kultury, adaptacja budynków na cele kulturalne, jak i projektów nieinwestycyjnych tzw. „miękkich” jak: organizacja imprez kulturalnych, festiwali czy targów. Jednostki samorządu terytorialnego mogą ubiegać się o dofinansowanie w ramach: • PO Infrastruktura i Środowisko – Działanie: 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, • PO Innowacyjna Gospodarka – Działanie 6.4 Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym, • Regionalnych Programów Operacyjnych: RPO Województwa Małopolskiego – Działanie 3.2, 3.3. Kościoły i związki wyznaniowe realizujące projekty z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego, m.in.renowacji zabytków mogą ubiegać się o dofinansowanie w ramach: • PO Infrastruktura i Środowisko – Działanie 11.1, 11.2, • Regionalnych Programów Operacyjnych: RPO Województwa Małopolskiego – Działanie 3.2, 3.3.

43

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

W przypadku Działania 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, pomocy finansowej udziela się podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie: • rewitalizacji, rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji, zachowania, a także adaptacji na cele kulturalne obiektów wpisanych do rejestru zabytków i zespołów tych obiektów wraz z ich otoczeniem, • zakupu i remontu trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu), • konserwacji zabytkowych muzealiów, starodruków, księgozbiorów, archiwaliów i zbiorów filmowych, • zabezpieczenia zabytków przed kradzieżą i zniszczeniem, • rozwoju zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury, w tym: digitalizację zabytkowych zasobów bibliotecznych i muzealnych oraz archiwaliów i zbiorów filmowych, • tworzenia wirtualnych instytucji kultury (dot. wykorzystania w tym celu zbiorów zabytkowych i/lub o szczególnej wartości historycznej), • przygotowania kompleksowej dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia w ramach działania. W przypadku Działania 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, pomocy finansowej udziela się podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie: • budowy, rozbudowy, remontu i przebudowy instytucji kultury, • zakupu i remontu trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej (wyłącznie jako jeden z elementów projektu) • przygotowania kompleksowej dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia w ramach działania. W przypadku Działania 6.4 Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym, celem jest wsparcie inwestycji dla stworzenia konkurencyjnych i innowacyjnych produktów turystycznych o charakterze unikatowym i ponadregionalnym, przy jednoczesnym zachowaniu chłonności terenów turystycznych i ich pojemności turystycznej. Wspierane będą projekty indywidualne o następującym charakterze: • kompleksowe ponadregionalne projekty turystyczne obejmujące inwestycje w spójną infrastrukturę unikatowych produktów turystycznych, w szczególności projekty realizowane w formule partnerstwa kilku podmiotów. Preferowane będą projekty liniowe i sieciowe, • projekty przewidujące wsparcie dla obiektów stanowiących wyjątkowe atrakcje turystyczne znajdujące się na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub uznane przez Prezydenta RP za Pomniki Historii.

44

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

W przypadku Regionalnego programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2007-2013 można pozyskiwać środki na projekty z zakresu kultury w ramach Priorytetu 3 Turystyka i przemysł kulturowy: Działanie 3.2 Rozwój produktu dziedzictwa kulturowego, Działanie 3.3 Instytucje kultury. W ramach Działania 3.2 Rozwój produktu dziedzictwa kulturowego można uzyskać dofinansowanie na projekty z zakresu Dziedzictwa kulturowego i rewaloryzacji układów przestrzennych: • projekty związane z konserwacją, renowacją, rewaloryzacją, zachowaniem oraz zabezpieczeniem przed zagrożeniami obiektów (wraz z ich otoczeniem) wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków, na listę światowego dziedzictwa UNESCO, uznanych za Pomnik Historii, objętych formą parku kulturowego, miejsc pamięci narodowej i martyrologii lub innych miejsc historycznych powołanych za pomocą odrębnych ustaw oraz skansenów wraz z ich przystosowaniem dla celów kulturalnych i turystyki kulturowej, • projekty związane z konserwacją, renowacją, rewaloryzacją, zachowaniem publicznych zabytków inżynierii, techniki i przemysłu objętych formą ochrony zabytków (wymienione w pkt 1) wraz z ich otoczeniem w celu przystosowania ich na cele kulturalne, np. muzea, domy i ośrodki kultury, centra sztuki nowoczesnej, galerie sztuki oraz turystyki kulturowej, ze szczególnym uwzględnieniem projektów angażujących nowoczesne technologie, • projekty związane z konserwacją publicznych zbiorów zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów i archiwaliów, a także tworzeniem kompleksowych systemów informacji i zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki oraz zabezpieczeniem zabytków ruchomych i nieruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem, z zastrzeżeniem, iż zbiory i zabytki będące przedmiotem projektu są ogólnodostępne dla mieszkańców regionu, • projekty związane z konserwacją, renowacją, rewaloryzacją, zachowaniem oraz zabezpieczeniem przed zagrożeniami układów przestrzennych (urbanistycznych i ruralistycznych) o wybitnych wartościach historyczno- kulturowych. W przypadku zespołów architektury muszą one zostać wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków ( jako układy lub zespoły urbanistyczne, ruralistyczne) lub być ujęte w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego jako strefa ochrony konserwatorskiej lub też zorganizowane w formie parków kulturowych, rozumianych jako obszarowa forma ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego regionu. W ramach Działania 3.3 Instytucje kultury można uzyskać dofinansowanie na: 1) Projekty z zakresu Rozwoju infrastruktury kulturalnej: W ramach działania przewiduje się wsparcie przedsięwzięć o charakterze ponadlokalnym, realizowanych przez instytucje dbające o rozwój kultury, ochronę dziedzictwa kulturowego:

45

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

• inwestycje dotyczące zarówno istniejących, jak i nowych obiektów, wyposażenie istniejących i nowych obiektów publicznej infrastruktury kulturalnej przyczyniającej się do aktywnego udziału społeczeństwa w kulturze. Preferowane będą przedsięwzięcia związane z zaangażowaniem nowoczesnych technik przekazu i ekspozycji, umożliwiające interaktywną prezentację oferty kulturalnej beneficjenta, rozumiane wyłącznie jako część szerszego projektu. 2) Projekty z zakresu organizacji imprez kulturalnych o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym: • projekty związane z organizacją imprez kulturalnych o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym, w szczególności festiwale, targi w obrębie sfery kultury, wystawy i przeglądy form artystycznych (imprezy cykliczne będą wspierane tylko wówczas, gdy stanowią nową ofertę, ich zakres zostanie poszerzony w stosunku do oferowanego dotychczas):

W ramach Programu Rozwoju obszarów Wiejskich, działanie Odnowa i rozwój wsi (www.minrol.gov.pl) wnioskodawcami mogą być: gmina, instytucje kultury, należące do jednostek samorządu terytorialnego, kościoły lub związki wyznaniowe, organizacje pozarządowe. Wspierane są działania takie jak: • remont, przebudowa i wyposażenie obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, w tym obiektów zabytkowych, • remont, przebudowa i wyposażenie obiektów służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji, sztuki lub kultury, • budowa lub remont, przebudowa publicznej infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych i społeczno-kulturalnych, • zakup obiektów zabytkowych lub charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie oraz ich adaptacja na cele publiczne, • odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych pomników historii, obiektów architektury sakralnej i miejsc pamięci.

Samorząd Województwa Małopolskiego w poczuciu odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe regionu, mając na uwadze problem aktywizacji osób bezrobotnych zainicjował i wdrożył Program Konserwator - pierwszy w Polsce program czasowego zatrudnienia osób długotrwale bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym przy pracach związanych z zachowaniem i rewitalizacją substancji zabytkowej oraz ochroną krajobrazu kulturowego. Podstawowym celem programu jest zmniejszenie ryzyka wykluczenia społecznego osób długotrwale bezrobotnych poprzez zwiększenie ich atrakcyjności na rynku pracy w wyniku stworzenia możliwości nabycia nowych kwalifikacji i umiejętności oraz udzielenie wsparcia jednostkom samorządu terytorialnego, instytucjom kultury oraz innym

46

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze podmiotom realizującym zadania na rzecz ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego w regionie.

Zarząd Województwa Małopolskiego organizuje otwarty konkurs ofert pn. Mecenat Małopolski (http://www.malopolskie.pl/Kultura/Mecenat). Mogą brać w nim udział organizacje pozarządowe i podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego w sferze kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, prowadzące działalność pożytku publicznego. W ramach konkursu przewidziano 8 kierunków wsparcia realizacji zadań : „Twórczość profesjonalna”, „Regionalizm - wartości - tradycja” – (Tożsamość oraz kreatywność), „Drogi sztuki nowoczesnej”, „Atrakcyjna przestrzeń” – (Przestrzeń dla piękna), „Zapis - literatura, wydawnictwa, media” - „Rara” – (Zapis - dokumentacja zjawisk w kulturze), „Region wielu kultur” – (Kultury równoległe), „Kultura przez pokolenia”, „Edukacja patriotyczna” – (Znaki czasu – etos patriotyczny). Do konkursu mogą być składane oferty związane z popularyzacją twórczości Czesława Miłosza, obejmujące ochronę wartości małopolskiego regionalnego i lokalnego dziedzictwa kulturowego, poświęcone sztuce nowoczesnej (m.in. związane z nowoczesnymi instalacjami, rzeźbą, plakatami), promujące niskonakładowe inicjatywy wydawnicze, wspierające tworzenie systemu monitoringu życia kulturalnego w Małopolsce, promujące kulturę polską w czasie polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, upowszechniające twórczość i tradycję mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących Małopolskę.

Zarząd Województwa Małopolskiego organizuje corocznie konkurs Kapliczka dla jednostek samorządu terytorialnego z terenu województwa małopolskiego podejmujących prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkowych kapliczkach. Dotacja przyznawana w ramach konkursu „Kapliczka” może być udzielona na pokrycie kosztów prac lub robót budowlanych przy kapliczkach będących zabytkami w rozumieniu art. 3 ust. 1ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, położonych na terenie jednostki samorządu terytorialnego składającej wniosek. Dotacja na prace lub roboty budowlane przy kapliczce może finansować nakłady konieczne, obejmujące: • wykonanie dokumentacji konserwatorskiej, architektonicznej lub budowlanej, z zastrzeżeniem; • osuszenie i wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; • stabilizację konstrukcyjną; • odtworzenie części składowych kapliczki; • zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji kapliczki; • uporządkowanie i zagospodarowanie bezpośredniego otoczenia kapliczki; • zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonywania prac lub robót budowlanych przy kapliczce; • wykonanie tabliczki pamiątkowej informującej o udzieleniu dotacji z budżetu Województwa Małopolskiego.

47

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

Ocena merytoryczna wniosków spełniających wymogi formalne dokonywana jest przez komisję powołaną w tym celu przez Zarząd Województwa Małopolskiego. Przy formułowaniu opinii przez Komisję, przyjmuje się następujące kryteria oceny wniosków: • znaczenie kapliczki dla dziedzictwa kulturowego ze szczególnym uwzględnieniem jego wartości historycznej, naukowej lub artystycznej • wpis do rejestru zabytków województwa małopolskiego • stan zachowania i stopień zagrożenia kapliczki • posiadanie gminnego lub powiatowego programu opieki nad zabytkami; • racjonalne uzasadnienie kosztów realizacji planowanych prac lub robót budowlanych; • wysokość zaangażowania finansowego podmiotu, występującego o dotację

W ramach Programu Kultura Bliska organizowanego przez Fundację Wspomagania Wsi (www.witrynawiejska.org.pl ) można zgłaszać projekty, których istotą jest troska o zasoby kultury lokalnej - chęć jej pielęgnowania, ocalenia lub odtworzenia, uczenie dbania o nią, a jednocześnie wykorzystywania jej w rozwoju gospodarczym gminy czy wsi. Za szczególnie wartościowe uznawane są projekty integrujące społeczność danej miejscowości i angażujące różne pokolenia. W konkursie mogą wziąć udział organizacje pozarządowe: stowarzyszenia, towarzystwa, fundacje, organizacje religijne, niepubliczne instytucje opiekuńczo-wychowawcze, komitety społeczne, organizacje młodzieżowe, świetlice wiejskie, organizacje kobiece, grupy odnowy wsi, a także rady sołeckie, gminne ośrodki kultury, biblioteki, szkoły i inne instytucje edukacyjne, parafie, uniwersytety ludowe, niepubliczne placówki muzealne, ochotnicza straż pożarna, koła gospodyń wiejskich, amatorskie zespoły artystyczne, i inne. Jedna organizacja może złożyć tylko jeden projekt. Organizacje- wnioskodawcy muszą mieć swoją siedzibę na terenie gminy, w której projekt będzie realizowany. Projekty dotyczące ochrony dziedzictwa kulturalnego powinny być realizowane w miejscowościach do 6 000 mieszkańców. Projekty dotyczące organizacji wydarzeń kulturalnych powinny być realizowane w miejscowościach do 10 000 mieszkańców.

48

Program opieki nad zabytkami gminy Klucze

10. Literatura T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982. B. Górnisiewicz, Ze studiów nad średniowiecznymi wsiami olkuskimi i podkrakowskimi, Teka KUiA, t. XXIII, Ossolineum 1990. F. Kiryk (red.), Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,Warszawa-Kraków 1978. Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-2013, Ministerstwo Kultury. Plany Rozwoju Miejscowości: Bogucin Duży, Bydlin, Cieślin, Hucisko, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie, Uchwała Nr XLV/351/10 Rady Gminy Klucze z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawie: zatwierdzenia Planów Odnowy Miejscowości. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, Uchwała Nr XLIII/290/05 Rady Gminy Klucze z dnia 4 kwietnia 2005 r. Strategia rozwoju gminy Klucze na lata 2004-201, Uchwała nr XI/64/07 Rady Gminy Klucze z dnia 11 lipca 2007 r. Strategia rozwoju kraju 2007-2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2006. Strategia rozwoju województwa małopolskiego na lata 2007-2013, przyjęta uchwałą Nr XLI/527/2006 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 30 stycznia 2006 r. Strategia rozwoju powiatu olkuskiego na lata 2005-2015, przyjęta Uchwałą Nr XXIX/281/2005 Rady Powiatu w Olkuszu z dnia 28.06.2005 r Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Klucze, przyjęte uchwałą nr XX/140/2000 z dnia 23 marca 2000 r Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005. Wojewódzki program ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Małopolski, Departament Edukacji i Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego pod kierunkiem Janusza Sepioła, Marszałka Województwa Małopolskiego, dokument przyjęty Uchwałą Nr XXXVII/469/05 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 3 października 2005 r. Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013 przyjęty uchwałą Nr LIV/843/10Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 8 listopada 2010 r.

Przewodniczący Rady Gminy Józef Kaczmarczyk

49