Koningin Victoria: Een Onverwacht Feministisch Rolmodel

Home , Sixty Glorious Years, Victoria the Great

Koningin Victoria: een onverwacht feministisch rolmodel

De verandering van de representatie van koningin Victoria in films uit de periode 1913-2017

Scriptie MA Publieksgeschiedenis Student: Anneloes Thijs Scriptiebegeleider: Dr. A. Nobel Datum: 13-06-2019 Universiteit van Amsterdam

Inhoudsopgave

• Inleiding pagina 3-5 Koningin Victoria in film • Hoofdstuk 1 pagina 6-19 Een blik op het verleden door historische film • Hoofdstuk 2 pagina 20-30 Koningin Victoria: het ontstaan van een karikatuur • Hoofdstuk 3 pagina 31-44 De verbeelding van Victoria als ‘perfect middle-class wife’ • Hoofdstuk 4 pagina 45-58 • Victorias politieke transformatie tot vooruitstrevende vorstin • Hoofdstuk 5 pagina 59-68 Victoria en relaties: de eeuwige zoektocht naar liefde in film • Conclusie pagina 70-74 Het ontstaan van een nieuwe karikatuur • Abstract pagina 75 • Bibliografie pagina 76-79

2 Inleiding Koningin Victoria in film: hoe het ideaalbeeld van vrouwelijkheid het historisch narratief beïnvloedt

"I am every day more convinced that we women, if we are to be good women, feminine and amiable and domestic, are not fitted to reign.’1

Koningin Victoria heeft misschien wel het meest conservatieve imago van alle vrouwen die ooit een land hebben geregeerd. We kennen haar het best zoals ze op de af- beelding hiernaast te zien is; gekleed in zwarte japonnen, rouwend om het verlies van haar dierbare echtgenoot Al- bert en omgeven door haar negen kinderen. Zoals in bo- venstaand citaat te lezen is, had zij weinig vertrouwen in de vrouwelijke helft van de samenleving wanneer het aankwam op politieke zaken. Ze preten- deerde daarom haar koninkrijk te runnen als een groot huishouden en presenteerde zichzelf naar de buitenwereld toe als de ideale huisvrouw. Ondanks haar zorgvuldig opgebouwde reputatie als ideale huisvrouw en haar uitingen van hardvochtige hekel aan feministische initiatieven, is koningin Victoria onlangs toch als feminist rolmodel neergezet in populaire vrouwenbladen zoals Vanity Fair en ELLE.2 In het artikel ‘Sex-Loving, Feminist Victoria Is Not Your Mother’s Monarch’ van 13 januari 2017 op de website van Vanity Fair wordt de ‘patriarchy-smashing Victoria’ voorgesteld als nieuw

1 Adrienne Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’ Tulsa Studies in Women’s Literature 6:2 (1987) 265-281, aldaar 267. 2 Niki Browes, ‘Queen Victoria, the unexpected feminist?’, 2017, ELLE [geraadpleegd op 24-07-2018] https://www.elle.com/uk/life-and-culture/articles/a37828/queen-victoria-feminist/.

3 feministisch rolmodel voor moderne vrouwen.3 De oorzaak van deze zeer onverwachte kijk op koningin Victoria als feminist, is te herleiden tot een nieuwe trend binnen de filmindustrie van films over vrouwelijke rolmodellen. Ook Victorias nalatenschap lijkt te worden gegoten in dit format van feministische films. In de eenentwintigste eeuw is hernieuwde aandacht voor koningin Victoria ontstaan. De film Mrs. Brown uit 1997 luidde het begin in van deze hernieuwde aandacht en gaf de aftrap voor het verschijnen van een reeks films over de koningin in korte tijd. In een krappe twintig jaar zijn evenveel films over de koningin verschenen als in de voorgaande acht decennia vanaf het verschijnen van de eerste film over Victoria in 1913. Vanaf september 2016 konden lief- hebbers van kostuumdrama’s het leven van de jonge koningin Victoria bekijken in de televisieserie Victoria. Wegens groot succes is momenteel een derde seizoen in de maak waarin koningin Victoria wordt verbeeld als beeldschone en bijdehante jonge koningin. Op 15 september 2017 ging bovendien de film Victoria & Abdul in première. Deze film belicht Victorias innige vriendschap met haar Indiase bediende Abdul en brengt hierbij een wel erg moderne en ruimdenkende variant van Victoria op het witte doek. Deze veelbekeken films en televisieserie hebben het publieke debat over de koningin opnieuw geopend en daarmee, zoals in de artikelen van Vanity Fair en ELLE te lezen was, gezorgd voor verrassende nieuwe interpretaties van het leven van de koningin. De artikelen in populaire vrouwenbladen doen vermoeden dat in films uit de 21e eeuw wordt afgerekend met het preutse imago van de koningin. Wordt koningin Victoria, nu er gesproken wordt over een vierde feministische golf waarin media en voorbeeldfiguren een grote rol spelen, ingezet als feministisch rolmodel om commercie te dienen? In de komende hoofdstukken wordt onderzocht in hoeverre er een verschil waar te nemen is in de representatie van Victoria in vroege films en in films sinds de heropleving van aandacht voor de koningin op de valreep van de eeuwwisseling. Bovendien wordt onderzocht of een eventueel verschil in films voor en na 1997 te linken is aan idealen van vrouwelijkheid in de periode van productie. Het onderzoek wordt geplaats binnen het bredere publiekshisto- rische debat over historische films; er wordt gekeken wat een eventuele verandering in de verbeelding van koningin Victoria zegt over de functie en betrouwbaarheid van historische films. Op deze manier wordt nagegaan of films over koningin Victoria passen binnen de stelling van historici en mediawetenschappers dat historische films een weerspiegeling zijn van

3 Jane Borden, ‘Sex-loving, feminist Victoria is not your mothers monarch’, 2017, Vanity Fair [geraadpleegd op 29-07-2018] https://www.vanityfair.com/hollywood/2017/01/queen-victoria-jenna-coleman- masterpiece-pbs.

4 hedendaagse wensen en waarden. Ook wordt er bekeken of deze films kunnen worden gezien als onderdeel van het historiografisch debat over de historische figuur Victoria. De films over Victoria die verschenen in de periode 1997 tot 2019, namelijk Mrs. Brown (1997), Victoria & Albert (2001), The Young Victoria (2009) en Victoria & Abdul (2017) en de serie Victoria (2016-heden) zullen dienen als materiaal voor dit onderzoek. Bevindingen uit de analyse van deze films zullen worden afgezet tegen literatuuronderzoek over vroege films over Victoria, vanwege de lastige vindbaarheid van deze oude films. Het betreft de volgende films: Sixty Years a Queen (1913), Victoria the Great (1937), Sixty Glorious Years (1938) en Victoria in Dover (1954). De analyse zal gestructureerd worden aan de hand van drie verschillende thema’s die bepalend waren in het leven van de koningin en die vaak ook dienen als rode draad in de hiervoor genoemde biografische films. Dit zijn de thema’s huiselijkheid, politieke invloed en relaties. Victoria moest zich in haar tijd voegen naar een ander vrouwelijk ideaalbeeld dan wat wij in de eenentwintigste eeuw zoeken in een vrouwelijk rolmodel. In hoofdstuk 3 tot en met 5 wordt aan de hand van de drie thema’s onderzocht hoe hedendaagse media Victoria binnen het moderne ideaalbeeld van de vrouw proberen te plaatsen. Voorafgaand zal in hoofdstuk 1 een schets worden gegeven van het publiekshistorisch debat over historische films en het debat over de representatie van vrouwen in films, om de films over Victoria in een breder theoretisch kader te plaatsen. In hoofdstuk 2 wordt vervolgens een korte schets gegeven van het ontstaan van het stereotypische beeld van Victoria als preutse, strikte en rouwende weduwe. Dit met als doel een beter beeld te vormen van de historische Victoria en de manier waarop haar reputatie en nalatenschap in de eeuw na haar dood is gemanipuleerd.

5 Hoofdstuk 1

Een blik op het verleden door historische film

De invloed van historische film op publieke herinnering Oppermachtige koningen, bloederige gevechten, helden en revoluties; het verleden biedt een onuitputtelijke inspiratiebron voor kaskrakers. Met levensechte films zoals Titanic, Gladiator, Saving Private Ryan en The King’s Speech heeft een miljoenenpubliek kennis kunnen maken met meeslepende historische gebeurtenissen. Naast het, vaak als droge kost ervaren, tekst- boek op de basis- en middelbare school, zijn films en televisie voor veel mensen de bron van het grootste deel van hun kennis over het verleden. Historische films worden bovendien vaak met meer enthousiasme ontvangen dan een doorsnee geschiedenisles. Film heeft daarmee een grote invloed op het beeld van het verleden van het grote publiek. Van deze enorme reik- wijdte van historische film en televisie kan menig historicus slechts dromen; hun publiek beperkt zich met name tot academici en een enkele hobbyhistoricus. Film is een krachtig medium om de publieke opinie over uiteenlopende onderwerpen te beïnvloeden. Ook historische films zijn een invloedrijk medium die het algemene beeld van het verleden kunnen manipuleren. Volgens Michel Foucault is de invloed van historische film door hun onderdompelend karakter zo sterk dat het de eigenschap heeft om ‘popular memory’ te kunnen herstructureren.4 Pierre Sorlin voegde hieraan toe dat historische films de kennis over het verleden van de kijker reorganiseren en zo een heel nieuw collectief narratief kunnen vormen. Deze reorganisatie van kennis is zo sterk dat het zelfs invloed kan hebben op mensen die ooggetuigen waren bij historische gebeurtenissen. Onderzoek bij veteranen uit de Viet- namoorlog wees uit dat films over deze periode een vertekenende werking hadden op de eigen herinneringen aan de oorlog.5 Historicus Simon Schama ziet geschiedenisfilm en -televisie bovendien als revolutionaire kracht binnen de geschiedschrijving. Volgens hem kan geschiedenistelevisie het monopolie van de academische historicus op het verleden doorbreken en een ‘democracy of knowledge’ bewerkstelligen door geschiedenis toegankelijk te maken voor iedereen.6 Film biedt een meer laagdrempelige versie van geschiedenis dan een wetenschappelijk artikel, waardoor geschiedenis in beeld bereikbaarder is voor een algemeen publiek. Nieuwe historische films worden door historici echter vaak onthaald met een flinke

4 Mandy Mark, The British monarchy on screen (Manchester 2016) 68. 5 Mark, The British monarchy on screen, 68. 6 Simon Schama, ‘Television and the trouble with history’ in: David Cannadine, History and the media (Basingstoke 2004) 20-33, aldaar 27.

6 dosis argwaan en kritiek. Dit is natuurlijk niet zonder reden: historische kennis wordt vaak versimpeld en verweven met fantasie om een voor de kijker coherent verhaal neer te kunnen zetten. Personages worden bedacht, ontbrekende kennis wordt ingevuld en liefdesrelaties lopen vaak als een rode draad door de film om een gevoel van identificatie bij de kijker tot stand te brengen.7 Historici lichten maar al te graag toe waar de film de mist ingaat en hoe historische bronnen en fictie van elkaar verschillen. Toch is de historische film vanaf de jaren 1980 binnen de publieksgeschiedenis een thema geworden waar steeds meer onderzoek naar wordt gedaan. In 1988 wijdde The American Historical Review de helft van het decembernummer aan het onderwerp, waarna historici als Natalie Zemon Davis, Robert Toplin en met name Robert Rosenstone het onderzoek naar historische films een flinke zet gaven.8 Centraal in deze onderzoeken staan de mogelijkheden die fictie biedt voor geschiedschrijving, vragen over au- thenticiteit en objectiviteit en de vraag of historische film het verleden of het heden weerspiegeld. Vanwege het aanhoudend succes van het genre in bioscopen is het aannemelijk dat dit debat zich in de komende jaren verder zal ontvouwen.

Een gekleurd en fragmentarisch beeld van het verleden in film Reeds aan het begin van de 20e eeuw, in 1915, voorspelde David W. Griffith de enorme invloed die tegenwoordig kan worden toegeschreven aan historische films. Griffith was de regis- seur van The Birth of a Nation, een stomme film over de Amerikaanse Burgeroorlog die als de eerste historische film kan worden beschouwd. Hij zag duidelijk toekomst in dit genre, aangezien hij zijn visie op de toekomst van de geschiedwetenschap op de volgende manier uitdrukte:

“Imagine a public library of the near future, for instance. There will be long rows of boxes or pillars, properly classified and indexed, of course. At each box a push button and for each box a seat. Suppose you wish to ‘‘read up’’ on a certain episode in Napoleon’s life. Instead of consulting all the authorities, wading laboriously through a host of books, and ending bewilde- red, without a clear idea of exactly what did happen and confused at every point by conflicting opinions about what did happen, you will merely seat yourself at a properly adjusted window, in a scientifically prepared room, press the button, and actually see what happened. There will be no opinions expressed. You will be present at the making of history. All the work of writing, revising, collating, and reproducing will have been carefully attended to by a corps of

7 Robert Toplin, ‘Where do we go from here?’, The Public Historian 25 (2003) 79-91, aldaar 89. 8 Ofer Ashkenazi, ‘The future of history as film: apropos the publication of A Companion to Historical Film’, Rethinking History 18:2 (2014) 289-303, aldaar 291.

7 9 recognized experts, and you will have received a vivid and complete expression.”

Het futuristische beeld dat Griffith schetste, doet denken aan de huidige manier waarop men leert over het verleden. Dit leren over het verleden vindt alleen niet plaats achter een scherm in een openbare bibliotheek, maar in de omgeving van de eigen huiskamer, achter een televisie- of laptopscherm. Dit is echter niet de enige manier waarop Griffiths voorspelling verschilt van de werkelijkheid. Griffith heeft het over het weergeven van een ‘complete’ blik op het verleden waarin geen meningen worden uitgedrukt; de kijker krijgt een neutrale visie op geschiedenis aangeboden. In de realiteit gaat dit niet op, geschiedenis is altijd een resultaat van selectie en interpretatie. Zoals Robert Rosenstone schreef in 1988 in zijn werk ‘History in Ima- ges/History in Words: Reflections on the Possibility of Really Putting History onto Film’ verschillen historische narratieven ontegenzeggelijk van de historische realiteit. Coherente verhalen met een begin, middenstuk en eind zijn een door de historici gekunstelde vertelvorm van het verleden, om orde te kunnen scheppen in de chaos van gebeurtenissen.10 De historische realiteit is vervlogen en alles wat daarvan rest is een reconstructie en volgens Rosenstone daarmee ook altijd een vorm van fictie. Toch kennen veel historici meer waarde toe aan de reconstructie van het verleden in schrift dan in beeld. Het geschreven woord is volgens veel historici de objectieve tegenhanger van het op emotioneren gerichte medium film. Door middel van voetnoten, doorlopend debat en woorden ter nuance trachten historici in hun artikelen en boeken duidelijk te maken dat er geen vaststaand beeld van het verleden te vormen is.11 Door het aanbieden van een vaststaand, lineair verhaal is er in film daarentegen minder ruimte voor discussie of veel nuance. Films pretenderen in slechts twee uur tijd een gecomprimeerde blik op het verleden te kunnen geven. Bovendien hebben filmmakers vaak een grote voorkeur voor verhalen over helden en successen, terwijl grotere sociale structuren en economische factoren als vormende kracht in het verleden op de achtergrond blijven. Ook is commercie veelal een leidende factor bij het tot stand komen van historische films; onderwerpen en verhalen worden zo gevormd dat ze

9 Robert Rosenstone en Constantin Parvulescu, A companion to the historical film (Chichester, 2013) 5. 10 Robert Rosenstone, ‘History in images/history in words: reflections on the possibility of really putting history onto film’, The American Historical Review 93:5 (1988) 1173-1185, aldaar 1180. 11 Natalie Davis, ‘“Any resemblance to persons living or dead’: film and the challenge of authenticity’, Historical Journal of Film, Radio and Television 8:3 (1988) 269-283, aldaar 270.

8 aansluiten op de populaire sentimenten van het publiek.12 Vanwege deze redenen hebben historische films een tweederangspositie binnen het historisch debat en worden ze veelal met argwaan behandeld door academische historici.

De waarde van schrift versus film in het historiografisch debat Het debat over het karakter en de waarde van historische film verloopt vanwege deze argwa- nende houding van historici moeizaam.13 Verschillende publiekshistorici hebben hun frustratie geuit over het gebrek aan onderzoek naar historische films. Paul Knevel en Jouke Turpijn vatten het probleem binnen het debat over historische film kort samen door te stellen dat de discussie te vaak beperkt blijft tot ‘het verwijt dat televisie geen wetenschappelijk boek is’.14 Ook Robert Toplin uitte in het artikel ‘Cinematic History: Where do we go from here?’ zijn frustratie over het heersende beeld dat filmmakers zich moeten aanpassen aan de standaarden en normen van academische geschreven geschiedenis. Hij is van mening dat veel moeite wordt verspild aan het bekritiseren van historische films zonder dat er een werkelijk betekenisvol debat plaatsvindt. Volgens hem wordt in recensies keer op keer benoemd hoe het beeld dat de film schetst onvolledig of gesimplificeerd is. Volgens Toplin moet men zich realiseren dat enige mate van fictie en invullen van ontbrekende kennis onvermijdelijk is bij het maken van een film. Slechts wanneer dit geaccepteerd wordt en niet langer het middelpunt van discussie is, kan men komen tot een diepere laag van het debat en kan men de werkelijke waarde van historische film inschatten.15 Natalie Davis schreef in haar artikel ‘Any Resemblance to Persons Living or Dead: film and the challenge of authenticity’ dat academische historici zich met name als doel stellen om het verleden het verleden te laten en het unieke te benadrukken in plaats van overeenkomsten te benoemen.16 Film, daarentegen, richt zich meer op identificatie en tracht dit te bewerkstelligen door overeenkomsten tussen het leven van vroeger en nu aan te stippen. Universele en tijdloze emoties worden uitgelicht om de kijker het verhaal in te trekken, dit in tegenstelling tot de afstandelijke aanpak van geschiedschrijving van academici waarbij nuance en objectiviteit

12 Robert Toplin, ‘The filmmaker as historian’, The American Historical Review 93:5 (1988) 1210-1227, aldaar 1221. 13 Vanessa Schwartz, ‘Film and history’, Histoire@Politique. Politique, culture, société 19 (2013) 176- 198, aldaar 184. 14 Paul Knevel en Jouke Turpijn, ‘“Dat is wel eens anders geweest!” Geschiedenis op de Nederlandse televisie.’ Low Countries Historical Review 130:1 (2015) 87-106, aldaar 90. 15 Toplin, ‘Where do we go from here?’, 90. 16 Davis, ‘Film and the challenge of authenticity’, 270.

9 centraal staan. Volgens Rosenstone zorgt de afstandelijke aanpak van academici onvermijdelijk voor een onvolledig beeld van het verleden. Het schept een kleurloze en emotieloze versie van geschiedenis waaruit alle aspecten die het dagelijks leven hun eigenheid gaven verdwe- nen zijn. Om een beeld te schetsen dat het verleden zo dicht mogelijk benadert, moeten men- selijkheid en emotie volgens Rosenstone juist niet gefilterd worden.17 Rosenstone ziet film daarom als een zeer nuttige bijdrage aan de geschiedwetenschap om op een meer menselijke en levendige manier het verleden te kunnen belichten.

De roep om een grotere waardering van historische film Tekst en beeld hebben verschillende eigenschappen en kunnen daarmee ook op verschillende manieren bijdragen aan het vormen van een beeld van het verleden. Toch heeft film nog steeds een achtergestelde positie als serieuze drager van historische kennis, vanwege be- schuldigingen van emotie, commercie en fantasie.18 In de afgelopen decennia hebben verschillende publiekshistorici echter een poging gedaan om een grotere waardering voor de historische film te bewerkstelligen door de mogelijkheden van historische film voor de geschiedschrijving te benadrukken. Historici als Knevel, Turpijn, Tristam Hunt, Rosenstone, Toplin en Schama hebben zich ingezet om de toegevoegde waarde van historische films en televisie onder aandacht te brengen. Opvallend is dat deze historici ieder een ander antwoord hebben op de vraag waarom historische film een belangrijkere positie moet verwerven in de geschiedwetenschap. Knevel en Turpijn schrijven in hun artikel ‘‘Dat is wel eens anders geweest!’ Geschie- denis op de Nederlandse televisie’ dat zij van mening zijn dat er een belangrijke rol weggelegd is voor historische televisie als zogenaamde motor voor een verdere kennismaking met het verleden. Wanneer men eenmaal gegrepen wordt door een historisch onderwerp via televisie is dat voor een enkeling een aanleiding om zich er verder in te verdiepen.19 Tristam Hunt heeft een vergelijkbare visie over de waarde van historische film. Film heeft volgens Hunt als voor- naamste doel om een breed publiek te enthousiasmeren en informeren over het verleden, waar academische geschiedenis het doel heeft kennis over het verleden uit te breiden en bestaande historische narratieven uit te dagen. Hunt beschouwt historische televisie als succes- vol wanneer het de aandacht weet te trekken van een breed publiek en daarmee misschien een handvol extra geschiedenisstudenten of lezers voor historische werken weet aan te

17 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 71. 18 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1215. 19 Knevel en Turpijn, ‘Dat is wel eens anders geweest!’, 96.

10 trekken.20 Hunt pleit daarmee voor een waardering van historische film als aantrekkelijke en vermakelijke manier van het presenteren van algemene kennis over het verleden om de interesse van een groot publiek op te wekken. Historische film en televisie zijn daarmee een soort instapmodel voor ‘echte geschiedenis’, waarmee men kennis kan maken met geschiedenis op een vermakelijke en laagdrempelige manier. Andere historici hebben zich in het debat over de waarde van historische film gemengd met een ander standpunt. Zij willen een opwaardering van historische films waarbij het medium wordt gezien als betekenisvolle manier om geschiedschrijving uit te oefenen. Simon Schama ziet historische film als de toekomst van de geschiedschrijving. In zijn visie op het nut van historische films is verbeelding het sleutelwoord. Verbeelding speelt volgens Schama een onmisbare rol bij het interpreteren en begrijpen van het verleden. Historische films kunnen empathische gevoelens teweegbrengen waardoor de kijker meer betrokkenheid kan voelen bij het verleden. Hieruit komen nieuwe vragen over het verleden voort die kunnen leiden tot nieuwe historische inzichten. Doordat het verleden vervlogen is, is verbeelding het enige dat de historicus in staat stelt het verleden te beschouwen. Volgens Schama kunnen historische films verbeelding en inleving ondersteunen en daarmee een serieuze bijdrage aan het historisch debat leveren door nieuwe invalshoeken en visies op het verleden te presenteren. 21 Rosenstone zette in zijn werk ‘History in Images/History in Words: Reflections on the Possibility of Really Putting History onto Film’ zijn gedachten uiteen over alle mogelijkheden die het medium film te bieden heeft voor de geschiedwetenschap. Net als Schama ziet ook hij in visuele cultuur een mogelijkheid tot het drastisch veranderen van onze relatie tot het verleden. 22 Rosenstone is van mening dat historische films zowel entertainment als educatief kunnen zijn en zowel rationeel als emotioneel zijn. Deze veelzijdigheid biedt een verbreding van de geschiedwetenschap die zich tegenwoordig voornamelijk focust op het streng rationele aspect.23 Rosenstone merkte hierbij op dat hij geen hoge pet op heeft van Hollywoodfilms. Hij pleitte echter voor een postmoderne aanpak voor historische film waarbij het de kijker mogelijk wordt gemaakt om met afstand het verleden te beschouwen.24 Rosenstone denkt dat historische films een grote bijdrage zullenl leveren aan geschiedschrijving in de vorm van beeld, geluid en kleur waardoor een grotere connectie tot het verleden tot stand gebracht kan worden

20 Knevel en Turpijn, ‘Dat is wel eens anders geweest!’, 97. 21 Schwartz, ‘Film and history’, 10-11. 22 Rosenstone, ‘History in images’, 1175. 23 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 7. 24 Schwartz, ‘Film and history’, 10.

11 aan de hand van ervaring. Hierdoor worden historici mogelijk verrijkt met nieuwe invalshoeken en interpretaties. 25 Waar Schama en Rosenstone de nadruk legden op de mogelijke kracht van ervaring en beleving, bood Robert Toplin een concretere aanpak voor het bedrijven van geschiedenis aan de hand van historische film. In zijn artikel The Filmmaker as Historian benoemde hij hoe het medium film benut kan worden voor het uitvoeren van historisch onderzoek. Toplin erkende de tekortkomingen van film, zoals commercie en nadruk op succesverhalen. Toch zag hij in iedere vorm van historische film (zowel in Hollywoodfilms als in de door Rosenstone geprefe- reerde postmoderne variant) een nuttige bijdrage aan het historisch debat als ‘stimuli for thought’.26 Hoewel historische films zelden expliciet verwijzen naar het historiografisch onderzoek dat ten grondslag ligt aan de representatie van het verleden dat in de film wordt verbeeld, wordt er in deze films wel degelijk een positie binnen het historisch debat ingenomen. Iedere film is het resultaat van het maken van keuzes en overwegingen op basis van beschikbare historische kennis en bronmateriaal. Filmmakers nemen in zekere zin de rol van historicus op zich en presenteren hun standpunten binnen het historisch debat in een vaststaand narratief op beeld. Toplin pleitte er in zijn artikel ‘The filmmaker as historian’ voor om deze keuzes van filmmakers te implementeren in het historiografisch debat. Historische films moeten worden gezien als argumentatieve structuren die een bijdrage leveren aan historisch onderzoek. Top- lin is echter wel van mening dat historische films hun educatieve waarde voor het brede publiek kunnen vergroten door het explicieter blootleggen van de achterliggende historiografische overwegingen en het aanbieden van meerdere perspectieven.27 Hiervoor is het volgens hem van groot belang dat het beide professies, dat van filmmaker en historicus, meer in dialoog treden met elkaar. Historici moeten de enorme impact van films op de verspreiding van historische kennis erkennen en de gescheiden sferen van de academisch historicus en de filmmaker doorbreken. Een eerste stap in dit proces is volgens Toplin het erkennen van filmmakers als mede-historici.28

De historische film: een blik op heden of verleden? Een veelvoorkomend vraagstuk binnen onderzoek naar historische films is de vraag of historische films meer kennis blootleggen over het verleden of over het heden. Veel

25 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 86. 26 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1214. 27 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1218. 28 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1226.

12 publiekshistorici zijn van mening dat historische films een representatie zijn van huidige maatschappelijke normen en waarden, gepresenteerd in een historisch jasje. Filmmakers baseren de keuze voor een onderwerp voor een nieuwe film op hedendaagse trends, overtuigingen en conflicten zodat het publiek een gevoel van betrokkenheid en herkenning ervaart bij het kijken van de film.29 Publiekshistorici zijn echter verdeeld over de impact die het benadrukken van overeenkomsten tussen heden en verleden in film heeft op onderzoek naar de waarde van historische film. Volgens Knevel en Turpijn is het trekken van lijntjes tussen heden en verleden een onmisbare eigenschap van publieksgeschiedenis om deze vorm van geschiedenis levendig en betekenisvol te maken voor een groot publiek. De relevantie van publieksgeschiedenis is dat het een licht weet te werpen op de actualiteit.30 Knevel en Turpijn zijn van mening dat hierin ook de waarde van geschiedenistelevisie ligt; het dwingt de kijker om na te denken over de betekenis en de doorwerking van het verleden in het eigen leven. Zij voegden eraan toe dat het bij het maken van geschiedenistelevisie draait om de durf het verleden betekenisvol te maken voor het heden en de toekomst. Anachronismen en actualisering kunnen voor dit doel worden ingezet.31 Vanessa Schwartz deelde een gelijksoortige mening in haar werk ‘Film and History’ uit 2013. Zij noemde historische films ‘sociale documenten’ die verborgen maatschappelijke structuren blootleggen. Historische film zijn daarmee reïnterpretaties van het verleden aan de hand van hedendaagse normen en waarden.32 Mediawetenschappers Fiske en Hartley zien dit anders; niet de samenleving zelf wordt gereflecteerd, maar de manier waarop die samenleving zichzelf graag zou willen zien.33 Ook Chris Vos, schrijver van het standaardwerk Bewegend Verleden over analyse van historische film, is van mening dat actuele problemen, dominante waarden, wensen en dromen in de tijd van productie vormend zijn voor het in films gerepresenteerde verleden.34 Pierre Sorlin is zelfs van mening dat historische films nauwelijks iets zinnigs kunnen zeggen over het verleden maar slechts het heden kunnen belichten. Hij analyseerde films over oorlogen en revoluties en kwam tot de conclusie dat deze films niet kunnen worden gezien als serieuze poging het verleden te weerspiegelen maar slechts een reflectie waren van

29 Toplin, ‘Where do we go from here?’, 83. 30 Knevel en Turpijn, ‘Dat is wel eens anders geweest!’, 88. 31 Knevel en Turpijn, ‘Dat is wel eens anders geweest!’, 99. 32 Schwartz, ‘Film and history’, 9. 33 John Fiske, John Hartley, Reading television (2003, Londen) 30. 34 Chris Vos, Bewegend Verleden: inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s (Amster- dam, 2004) 121.

13 hedendaagse politieke standpunten. Volgens hem is de historische achtergrond een bijzaak in historische film, de historische laag is slechts het toneel voor het uitspelen van een hedendaags politiek of maatschappelijk probleem.35 De radicale opvatting van Sorlin wordt niet door veel historici nagevolgd, velen vinden deze opvatting te stellig en zien nog wel degelijk een poging tot het belichten van zowel het heden als het verleden terug in film. Volgens Rosenstone is de opvatting dat historische films slechts de hedendaagse maatschappij blootleggen een enorm obstakel voor een betekenisvol debat over de werkelijke waarde van historische films. Volgens hem zeggen historische films iets over zowel het heden als het verleden.36 Ook Toplin uitte zijn zorgen over het feit dat de nadruk op relevantie voor het heden in onderzoek naar historische films ertoe kan leiden dat aspecten uit de film die puur gericht zijn op het bieden van een interpretatie van het verleden over het hoofd worden gezien. Volgens hem moet er worden opgelet dat er in hedendaags debat over historische films geen excessieve nadruk op het heden gaat liggen.37 Het blindstaren op de weerspiegeling van hedendaagse conflicten en overtuigingen in historische films staat in de weg van het verheffen van deze films als vorm van geschiedschrijving waar Toplin zo voor pleit. Slechts wanneer meer aandacht wordt besteed aan de historische film als vorm van interpretatie van het verleden kan het een positie verwerven als serieuze vormende kracht binnen de historiografie en zo een meer gelijkwaardige positie verwerven ten opzichte van het geschreven woord.

De verbeelding van vrouwen in film Hoewel publiekshistorici van mening verschillen over de vraag of historische films een bijdrage aan het historiografisch debat kunnen bieden, is er veel eensgezindheid over het idee dat deze films voortkomen uit overpeinzingen vanuit de hedendaagse tijdgeest. Commercie en trends zijn hierbij belangrijke factoren en verhalen over helden en successen zijn een dominant thema binnen het genre. Veel historische films hebben daarom een biografische inslag; aan de hand van het levensverhaal van een belangrijk historisch figuur wordt een blik geworpen op een periode uit de geschiedenis. Het uitlichten van de daden, gevoelens en overwegingen en het hierdoor menselijk maken van één persoon zorgt ervoor dat de kijker identificatie kan voelen bij een lang vervlogen tijd.

35 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 3. 36 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 72. 37 Toplin, ‘Where do we go from here?’, 83.

14 De biografische film is lange tijd een door mannen gedomineerd genre geweest; maar liefst 65% van dit soort films gaan over mannenlevens.38 Deze films behelzen vaak een ver- heerlijking van invloedrijke mannen die successen behalen op het wereldtoneel. Sterke leiders, heldhaftige soldaten of excentrieke kunstenaars die een golf van verandering teweegbrachten in de geschiedenis dienen als onderwerp. Sinds enige tijd komt hier echter verandering in. Er zijn steeds meer biografische films over vrouwen in de bioscopen te zien. In Royal Portraits in Hollywood zetten Elizabeth Ford en Deborah Mitchell uiteen hoe deze recente aandacht voor koninginnen en machtige vrouwen in films voortkomt uit een veranderde politieke realiteit. Nu hedendaagse vrouwen steeds hoger op de politieke ladder kunnen klimmen, is er behoefte aan beelden van heersende vrouwen als rolmodel.39 Biografische films over vrouwen passen dan ook vaak binnen het hiervoor genoemde ‘heldenthema’. Het zijn vaak films met een feministische inslag die een tegengeluid bieden op het passieve vrouwelijke ideaalbeeld en op de vrouw die we kennen uit de geschiedenisboeken van school: de vrouw die thuisblijft en zorg draagt voor de kinderen en het huishouden. De trend van films met een feministische inslag komt bovendien voort uit een verhit debat binnen de filmindustrie over een groot gebrek aan diversiteit. Er is onlangs veel kritiek gekomen op de ongelijke representatie van man en vrouw in film, zowel op het scherm als achter de schermen. Onderzoek uit 2014 toonde aan dat slechts 23,3 procent van populaire films uit dat jaar een vrouwelijke hoofdrol had.40 In de tussentijd is er enigszins vooruitgang geboekt op weg naar een meer gelijke verdeling; in 2018 bereikte het aantal vrouwelijke hoofd- rollen in kaskrakers een historisch hoogtepunt van 31 procent.41 Bewustwording en beleid heeft gezorgd voor een stijgende lijn in gelijke representatie, hoewel de filmindustrie nog ver verwijderd is van een werkelijk diverse afspiegeling van de samenleving.42 Bovendien zijn vrouwen zijn niet slechts ondervertegenwoordigd op het witte doek, ook achter de schermen is er sprake van een scheve verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke filmmakers. In

38 Elizabeth Ford en Deborah Mitchell, Royal portraits in Hollywood. Filming the lives of queens. (Ken- tucky, 2009) 3. 39 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 2. 40 Stayci Taylor, ‘Hidden a-gender?: questions of gender in screenwriting practice.’ Networking Know- ledge 10:2 (2017) 4-13, aldaar 5. 41 Martha Lauzen, ‘It’s a Man’s (Celluloid) World: Portrayals of Female Characters in the Top Grossing Films of 2018’ Women in television and film (2018), 1-6, aldaar 1. 42 Alice Sinclair, Emma Pollard, Helen Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK. A report presented to the UK Film Council (Brighton, 2006) 3.

15 slechts 12 procent van de succesvolste 250 films uit 2004 had een vrouw een aandeel in het schrijven van het script.43 Veel onderzoekers hebben zich gebogen over de vraag hoe het gebrek aan vrouwen achter de schermen invloed heeft op het in film gepresenteerde beeld van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Uit deze onderzoeken komt onder andere naar voren dat aan vrouwen in films beduidend minder terrein wordt toegekend dan aan mannelijke personages. Vrouwen worden voornamelijk in huiselijke omgeving verbeeld, terwijl mannen de wereld intrekken om de wereld te redden.44 In filmscripts worden significant meer woorden gebruikt om een mannelijk personage te introduceren. Diens biografie en drijfveren worden uitgebreid toegelicht om het karakter meer diepgang te geven, terwijl vrouwen meestal in slechts één zin worden aangekon- digd als vrouw, moeder of vriendin van.45 Vrouwen worden met name verbeeld in dienst van mannen en bieden een helpende hand bij het bereiken van de doelen van het hoofdpersonage, in plaats van dat het volwaardige personages zijn met een eigen identiteit en een eigen doel.46 Passiviteit, zichzelf wegcijferend gedrag en een intense toewijding aan anderen kenmerkt vrouwen in film. Bovendien worden vrouwen vaak geseksualiseerd en geïnfantiliseerd; ze worden schaars gekleed in beeld gebracht, verbeeld als verleidsters of als accessoire van mannelijke personages.47 Vrouwen worden in film dus nog te vaak neergezet als passieve en eendimensionale karakters, met daartegenover de actieve mannelijke hoofdrol als echte held. Veel feministische filmcritici zijn van mening dat mannen niet op een complete manier vrouwenlevens kunnen verbeelden omdat zij zich niet volledig kunnen inleven in uitdagingen waar vrouwen voor komen te staan. Voor een meer waarheidsgetrouwe verbeelding van de vrouw op het witte doek zouden meer vrouwelijke filmmakers de uitkomst kunnen bieden. Onderzoek van filmweten- schapper Linda Seger toonde aan dat vrouwelijke scriptschrijvers andere invalshoeken voor verhalen en personages kozen dan mannen. Verhalen van vrouwelijke schrijvers focusten op persoonlijke problematiek, emotie, relaties en karakterontwikkeling van het personage, in

43 Sinclair, Pollard en Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 5. 44 Taylor, ‘Hidden a-gender?’, 7. 45 Radha O’Meara, ‘Sexism From Page to Screen: How Hollywood Screenplays Inscribe Gender’, Net- working Knowledge 10:2 (2017) 77-89, aldaar 83. 46 Cath Moore, ‘Position-in-frame: gendered mobility, legacy and transformative sacrifice in the screen stories of Susanne Bier’, Networking Knowledge 10:2 (2017) 56-71, aldaar 58. 47 O’Meara, ‘Sexism from page to screen’, 81. Julia Wood, ‘Gendered Media: The Influence of Media on Views of Gender’, Gendered lives: Commu- nication, gender and culture (1994) 231-244, aldaar 234.

16 tegenstelling tot de mannelijke voorkeur voor actie, conflict en heldendom.48 Tegelijkertijd erkennen veel filmwetenschappers dat het vergroten van het aandeel van vrouwelijke filmschrij- vers geen volledige oplossing is voor de stereotypische beschrijving van vrouwelijkheid. Vol- gens hen zijn ook de opvattingen van vrouwen gekleurd, aangezien ook zij zijn opgegroeid in een patriarchaal systeem dat hun visie op idealen van mannelijkheid en vrouwelijkheid heeft beïnvloed.49 Het slechts vertrouwen op de toetreding van meer vrouwen tot de filmwereld is daarom niet voldoende om een vollediger beeld van vrouwen te schetsen. De methodologie achter het beschrijven van vrouwenlevens moet op de schop. In de geschiedschrijving is met de opkomst van vrouwengeschiedenis de manier waarop levens van historische vrouwen beschreven worden in biografieën of biografische films onderwerp van discussie geworden. Gerda Lerner, een van de grondleggers van vrouwengeschiedenis, beschreef in haar essay ‘Placing women in history: definitions and challenges’ hoe traditionele geschiedschrijving begrensd wordt door een patriarchaal raamwerk waarbinnen nieuwe inzichten gestructureerd worden. Het proberen in te passen van vrouwengeschiedenis binnen deze traditionele kaders levert een fragmentarisch beeld op dat geen recht doet aan alle facetten van historische vrouwenlevens.50 Carolyn Heilbrun beschreef in het boek Writing a Woman’s life welke onderdelen van een vrouwenle- ven het gevaar lopen om over het hoofd te worden gezien binnen het biografisch genre. Heil- brun is van mening dat mannelijke biografen hun vrouwelijke historische personages geen ‘onvrouwelijke’ gevoelens zoals woede en ambitie toekennen. Bovendien liet Heilbrun zien dat de kinderen jeugdjaren nauwelijks worden meegenomen, dat vrouwelijke vriendschappen niet op waarde geschat worden en vaak als onnozel worden afgedaan, en dat slechts de meest conventionele omgang tussen man en vrouw, zoals binnen een huwelijk, wordt beschreven. Heilbrun roept in haar boek op tot het inzien van het belang van het beschrijven van ‘the whole person’.51 Het gefragmenteerde beeld van de vrouw dat in films wordt gepresenteerd, heeft zijn weerslag op de samenleving. Heersende vooroordelen en ongelijkheid worden door deze verbeelde genderverhoudingen versterkt. Psycholoog Albert Bandura beschreef hoe de media

48 Susan Liddy, ‘In her own voice: Reflections on the Irish film industry and beyond’, Networking Know- ledge 10:2 (2017) 19-31, aldaar 25. 49 Taylor, ‘Hidden a-gender?’, 8. Sinclair, Pollard en Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 18. 50 Gerda Lerner, ‘Placing women in history: definitions and challenges’, Feminist Studies 3 (1975) 5-14, aldaar 6. 51 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 6.

17 een belangrijke bron is voor het verwerven van kennis over genderrollen en over het gedrag dat bij deze rollen hoort.52 In 1996 toonde een uitgebreid onderzoek van communicatieweten- schappers Herrett-Skjellum en Allen aan dat kijkgedrag van televisie en film een voorspellende factor is voor opvattingen over genderrollen bij zowel kinderen als volwassenen.53 Susan Liddy gaf aan dat film de potentie heeft om bestaande stereotypes uit te dagen en te veranderen door de kijker een ander perspectief aan te bieden. De auteur is echter van mening dat films deze potentie absoluut niet vervullen en nog veel te vaak stereotypes bevestigen vanwege de eenzijdige verbeelding van de rol van de vrouw.54 Sharon Smith uitte in haar werk ‘The image of women in film: some suggestions for future research’ zelfs de radicale opvatting dat de stereotypische verbeelding van vrouwen in de media een vorm van doelgerichte sabotage en onderdrukking vanuit mannen is, om hun eigen autoriteit ten opzichte van vrouwen te benadrukken en te behouden. Het passieve beeld dat van vrouwen in film wordt gepresenteerd zou de ambities van vrouwen in toom houden, omdat zij maar een gelimiteerd aantal sterke rolmodellen krijgen aangeboden om naar op te kijken.55 Ook Seger beklaagde het gebrek aan rolmodellen voor vrouwen in zowel aantallen als diepgang, al kende zij minder doelgerichtheid toe aan mannen bij het creëren van deze ongelijkheid.56 Voornoemde auteurs benadrukken allen het belang van het presenteren van vrouwelijke rolmodellen in film, om een alternatief aan te bieden voor de passieve vrouw die domineert in film. Zoals hiervoor is genoemd is deze trend ook terug te zien in hedendaagse historische films. Seger schreef in 1996 over hoe film een enorme invloed heeft op de kijk op de wereld: ‘The camera not only reflecting society, but shaping it.’ 57 Dit idee van de vormende kracht van historische film is ook onderschreven door verschillende publiekshistorici. Film is daarmee een krachtig medium om ongelijkheid en onderdrukking in de samenleving aan de kaak te stellen.

Koningin Victoria in film Het stereotypische beeld van koningin Victoria als trouwe en rouwende echtgenote is te plaatsen binnen iedere typische verbeelding van vrouwelijkheid in film dat uit voorgenoemde

52 Elizabeth Behm-Morawitz en Dana Mastro, ‘Mean Girls? The influence of gender portrayals in teen movies on emerging adults’ gender-based attitutes and beliefs’, Journalism and Mass Communication Quarterly 85:1 (2008) 131-146, aldaar 132. 53 Sinclair, Pollard en Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 174. 54 Liddy, ‘In her own voice’, 25. 55 Sue Thornham, Feminist Film Theory: a reader (Edinburgh, 1999) 10. 56 Sinclair, Pollard en Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 17. 57 Sinclair, Pollard en Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 16.

18 onderzoeken naar voren komt. Victoria benoemde het huiselijk domein als haar eigen terrein en benadrukte met name haar dienende rol als zorgzame echtgenote en moeder. In het volgende hoofdstuk zal worden uitgewerkt hoe dit stereotypische beeld van Victoria tot stand is gekomen tijdens haar regeerperiode en vervolgens is versterkt in de vroege twintigste eeuw.

19 Hoofdstuk 2 Het ontstaan van een karikatuur

Koningin Victorias uitzonderlijke positie Koningin Victoria (1819-1901) stond aan het hoofd van het Verenigd Koninkrijk in een tijd waarin het land een enorme groei doormaakte op het gebied van welvaart en territorium. De 63 jaar waarin zij regeerde, staan bekend als bepalend voor de ontwikkeling van de industrie en een welvarende middenklasse. Hoewel de Victoriaanse tijd geassocieerd wordt met een enorme vooruitgang en modernisering, staat de eeuw ook bekend om extreem moreel conservatisme. De periode heeft een bijklank van preutsheid, hypocrisie en beklemmende omgangs- regels tussen mannen en vrouwen. Het is een bekend fabeltje dat in de Victoriaanse tijd zelfs tafelpoten en de poten van een piano met stof bedekt moesten worden, omdat de onbedekte poten onzedelijke associaties konden oproepen. Ook wordt de uitspraak ‘Lie back and think of England’ vaak geassocieerd met koningin Victoria en gezien als treffende beschrijving van de houding van Victoriaanse vrouwen tegenover seksualiteit, al stamt deze uitspraak uit het dagboek van Lady Hillingdon uit 1912.58 De periode die haar naam dankt aan koningin Victoria heeft een preuts imago, met koningin Victoria aan het hoofd als belichaming van deze preutsheid en dit conservatisme. De positie van koningin Victoria was op alle fronten uitzonderlijk; zij was een vrouw met macht in een periode waarin vrouwen over het algemeen werden geweerd uit de publieke sfeer. De strakke korsetten die de mode waren voor vrouwen, en die meer dan eens leidden tot vergroeiingen van organen, kunnen worden gezien als symbolisch voor de weinige ruimte die vrouwen werden geacht in te nemen in de publieke ruimte. Het vrouwelijk ideaalbeeld van de Victoriaanse tijd wordt vaak samengevat met de term ‘the angel in the house’. Deze term is afkomstig uit het gelijknamige gedicht van Coventry Patmore uit 1854, een gedicht dat is gebaseerd op Patmores beschrijving van zijn eerste echtgenote en zijn visie op de ideale vrouw. Het gedicht heeft een grote culturele betekenis gehad voor het duiden van het Victori- aanse ideaalbeeld van vrouwelijkheid.59 ‘The angel in the house’ maakt duidelijk hoe in de Victoriaanse maatschappij van vrouwen werd verwacht dat ze hun huis en familieleven met stip op de eerste plaats zetten. Bovendien werd een engelachtige onschuld en onwetendheid wat betreft de wereld buiten het eigen huis van de vrouw verwacht. Kuisheid en passiviteit

58 Matthew Sweet, Inventing the Victorians (Londen, 2001) 7. 59 Natasha Moore, ‘The realism of the angel in the house: Coventry Patmore’s poem reconsidered’, Victorian Literature and Culture 43 (2015) 41-61, aldaar 41.

20 waren eigenschappen die bij vrouwen hoog in het vaandel moesten staan en een groot deel van de opvoeding en educatie stond in het teken van het bevestigen van mannelijke autoriteit.60 In een tijd waarin vrouwen zoveel mogelijk werden geweerd uit het publieke leven bracht het aantreden van een achttienjarige vrouw als koningin een stortvloed aan reacties teweeg. Velen vreesden voor een koningin die het land niet met voldoende waardigheid en intelligentie kon vertegenwoordigen, omdat politiek als een door en door mannelijke bezigheid werd beschouwd.61 Ondanks de twijfel werd deze jonge vrouw gekroond tot koningin van het Verenigd Koninkrijk op 28 juni 1838 in de Westminster Abbey. Gedurende haar regeerperiode stuitte Victoria op veel tegenstand vanwege de inhoud van haar politieke beleid, maar de be- schuldigingen van algehele incompetentie om beleid te voeren, verstomden al snel.62

Het doorbreken van vooroordelen Op 10 februari 1840 trouwde de jonge koningin Victoria met haar neef, de Duitse prins Albert van Saksen-Coburg en Gotha. Dit huwelijk is de geschiedenisboeken ingegaan als een van de weinige voorbeelden van een liefdevol huwelijk dat voort is gekomen uit een gearrangeerde verbintenis. Vanaf het sluiten van het huwelijk zette koningin Victoria alles op alles om Albert een officiële titel te bezorgen en zo zijn politieke positie te versterken. Het parlement stemde hier echter niet mee in; zij wilden het volk niet het idee geven dat ze een buitenlandse prins welwillend macht in handen gaven.63 Dit bracht Victoria in een verwarrende en tegenstrijdige positie. Als staatshoofd was de koningin superieur aan haar man, maar haar man had volgens de Britse wetgeving en sociale standaarden op zijn beurt weer een superieure positie ten opzichte van Victoria.64 De koningin erkende dat dit haar in een zeer lastig parket plaatste, in 1856 schreef zij hierover het volgende:

‘It is a strange omission in our Constitution that while the wife of a King has the highest rank and dignity in the realm after her husband assigned to her by law, the husband of a Queen regnant is entirely ignored by the law. This is the more extraordinary, as a husband has in this country such particular rights and such great power over his wife, and as the Queen is married

60 Martha Vicinius, Suffer and be still, Woman in the Victorian Age (Londen, 1972) 7-15. 61 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 265. 62 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 3. 63 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 268. 64 Aimée Stagl en Günther Fahrnberger ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, Inter- national Journal of Advanced Multidisciplinary Research and Studies 1 (2016) 7-17, aldaar 13.

21 just as any other woman is, and swears to obey her lord and master, as such, while by law he has no rank or defined position. This is a strange anomaly….’ 65

Niet alleen Victorias huwelijk bracht naar de oppervlakte hoe vrouwelijkheid en macht in de Victoriaanse tijd een problematische vereniging was. Op 21 november 1840, slechts elf maan- den na het huwelijk met Albert, beviel Victoria van haar eerste kind. Uiteindelijk zouden zij en Albert een gezin van negen kinderen grootbrengen. Dit bracht twijfel over Victorias focus op haar koninklijke taken met zich mee. Hoe kon een vrouw regeren als zij haar tijd verdeed met het baren en grootbrengen van kinderen? Victoria had zich in de vroege jaren van haar aanstelling als koningin gespiegeld aan een cultus van vrouwelijke puurheid en onschuld. De maagdelijke vrouw was een alom bekend archetype van de gerespecteerde vrouw, met Maria en koningin Elisabeth I als voorbeelden.66 Toen Victoria al kort na het huwelijk met Albert zwanger werd, kon Victoria zich niet langer scharen onder de voorbeelden van de maagdelijk- heidscultus. Zij moest op zoek naar manieren voor het presenteren van een niet-maagdelijke vrouw als rolmodel. Dit omvatte wederom het overwinnen van vooroordelen, namelijk het voor- oordeel van de zwangere en seksueel actieve vrouw als banaal en werelds. Victoria moest constant rekening houden met het feit dat het bezighouden met zaken als voeden en opvoeden van kinderen als primitief kon worden gezien in vergelijking tot het behartigen van de politieke belangen van een welvarend land.67 Ook de laatste fase van Victorias leven stond in het teken van een uitdaging van de heersende conventies. Albert stierf op jonge leeftijd, hij was 42 jaar toen hij Victoria op 14 december 1861 als weduwe achterliet. De positie van weduwe werd met argwaan en wantrouwen bekeken in de Victoriaanse maatschappij. Het verlies van een echtgenoot liet een vrouw achter met kennis van- en ervaring met seksualiteit, terwijl de vrouw in kwestie nu niet meer gebonden was aan een huwelijk. Een weduwe beschikte bovendien veelal over haar eigen financiële middelen en had zo een relatief zelfstandige positie binnen de maatschappij.68 Het idee van een zelfstandige vrouw met ervaring met seksualiteit stond haaks tegenover het Victoriaanse ideaal van de onschuldige, zedelijke en onwetende vrouw. Zonder een mannelijke chaperon kon de vrouw haar lusten niet in bedwang houden en ze zou al snel de strikte morele conventies overschrijden, althans, dat was de angst.69 Dit stigma moest de koningin

65 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 268. 66 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 265. 67 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 268. 68 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 227. 69 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 168.

22 haar verdere leven, vanaf de dood van Albert in 1861 tot aan haar eigen sterfdag in 1901, dragen. Het had als gevolg dat de omgang van de koningin met mannen voortdurend onder een vergrootglas lag en meerdere relletjes veroorzaakte.

‘The perfect middle-class wife’ Gebeurtenissen die de levensloop van het overgrote deel van Victoria en haar vrouwelijke tijdgenoten bepaalden, zoals huwelijk, moederschap en weduwschap, bleken voor het imago en de machtspositie van Victoria problematische vooroordelen met zich mee te brengen. Ko- ningin Victoria was zich maar al te bewust van het feit dat haar reputatie en haar uitzonderlijke positie als machtige vrouw de monarchie op het spel kon zetten in een tijd waarin anti-monarchale gevoelens meer dan eens de kop op staken. De koningin overleefde acht aanslagen op haar leven en maakte deze dreiging zo aan den lijve mee.70 Ze zag een vlekkeloze reputatie daarom als noodzaak om de positie van de Britse monarchie sterk te houden en voerde daarom een vergaande strijd voor het beïnvloeden van haar imago.71 Victoria kreeg daarmee de lastige taak om de publieke opinie zodanig te beïnvloeden dat vrouwelijkheid en macht door het volk als verenigbaar zou worden gezien, in een periode waarin vrouwen geacht werden geen enkele plaats in te nemen op het politieke terrein. Wat tegenstrijdig lijkt aan Victorias (al dan niet onbewuste) rol als pionier in het verenigen van macht en vrouwelijkheid, is dat Victoria de geschiedenis is ingegaan als vrouw die het negentiende-eeuwse vrouwelijk ideaalbeeld van huiselijkheid en onschuld met bijbehorende strikte moraal juist nauwgezet als leidraad aannam in plaats van trachtte te verwerpen. Victoria vond het antwoord op haar pogingen tot het hooghouden van een perfect imago in het benadrukken van haar rol als moeder en huisvrouw in plaats van in het benadrukken van haar macht als staatshoofd. De koningin presenteerde zich hiermee als het betrouwbare alternatief voor haar mannelijke voorgangers. Haar ooms waren in diskrediet geraakt vanwege hun reputatie van excessief gedrag op het gebied van geld, moraal en machtszucht.72 Victoria ver- wierp de aristocratische mores van haar voorgangers.73 Door het koningshuis te presenteren als huiselijk tafereel, stelde de koningin zich voor als een soort ‘moeder van het volk’, die

70 Julia Baird, Victoria. The Queen: An Intimate Biography of the Woman Who Ruled an Empire (New York, 2016), 222. 71 Dorothy Thompson, Queen Victoria: a woman on the throne. Gender and power. (Londen, 2008) 47. 72 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 28. 73 John Plunkett, Queen Victoria. First media monarch. (Oxford, 2003) 4.

23 waakte over het welzijn van de natie vanuit een gevoel van zorgzaamheid.74 Ze presenteerde haar volk een plaatje waarmee zij reeds bekend waren en dat in elke vezel van de Victoriaanse maatschappij doordrongen was. Zoals een moeder aan het hoofd van het Victoriaanse huishouden stond, stond koningin Victoria aan het hoofd van haar onderdanen. William Kuhn schreef hierover dat anti-monarchale sentimenten onschadelijk werden gemaakt door de heersende macht te transformeren in ‘a perfect middle-class wife’.75 Door zichzelf te spiegelen aan de sociale structuren binnen haar koninkrijk wekte de koningin veel empathie en herkenning op als rolmodel.76 Ook in Victorias eigen optiek werd haar huiselijke imago door het volk enorm gewaardeerd. In 1844 schreef Victoria het volgende: "They say [that] no Sovereign was ever more loved than I am,...& this because of our domestic home, the good example it presents.” 77

Macht behouden door macht uit handen te geven Victoria en degenen om haar heen hielden dit huiselijke imago onder stevige controle. De koningin wordt ook wel ‘the first media monarch’ genoemd; het leven van Victoria werd breed uitgemeten in de opkomende nieuwe media van film en fotografie.78 Het koninkrijk werd over- spoeld met foto’s van het koninklijke gezin, waarop Victoria omgeven was door haar kinderen of waarop zij liefdevol opkeek naar haar echtgenoot Albert.79 De vorst was op deze manier niet langer een boven het volk verheven onzichtbare hand, maar de media bood het volk een kijkje in het dagelijkse familieleven van de koningin. Een tegenstrijdige manier van het versterken van Victorias reputatie en daarmee haar politieke positie, was het naar de voorgrond schuiven van Albert ten koste van Victorias eigen invloed. Na het sluiten van het huwelijk verdween Victoria steeds meer in Alberts schaduw. Ze hield zich vaker afzijdig van politieke vraagstukken, terwijl Albert een greep deed naar meer politieke verantwoordelijkheden.80 Margaret Homans vatte deze tegenstrijdigheid treffend samen in haar boek Royal Representations: Queen Victoria and British Culture, 1837-1876. Ze schreef hierover: ‘It would be difficult to say whether Victoria narrowed her power in the attempt

74 Walter Arnstein, ‘The Warrior Queen: Reflections on Victoria and Her World’, Albion 30:1 (1998) 1- 28, aldaar 3. 75 Arnstein, ‘The Warrior Queen’, 3. 76 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 48. 77 Arnstein, ‘The Warrior Queen’, 2. 78 Plunkett, Queen Victoria. First media monarch, 4. 79 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 267. 80 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 13.

24 to assert it, or whether she actually gained power by narrowing her claims for it”.81 Het beknot- ten van haar claims op politieke invloed kan worden gezien als strategische zet bij het creëren van het beeld van Victoria als ‘the perfect middle-class wife’. Om haar eigen imago van huiselijkheid en moederlijkheid te vestigen en zo aan populariteit te winnen als ‘moeder van het volk’, verminderde Victoria haar eigen politieke macht en vergrootte ze de macht van haar man.82 Margaret Homans is van mening dat een van Victorias grootste prestaties het tijdig herkennen van passiviteit als meest gepaste vorm van actie was. Het volk gaf steeds meer te kennen meer zeggenschap over politieke zaken in eigen handen te willen krijgen. Victoria leek te begrijpen dat de rol van de monarch in de toekomst meer en meer symbolisch zou worden.83 Homans is van mening dat Victoria ervoor gezorgd heeft dat deze (door Homans als onvermijdelijk beschouwde) overgang naar een ceremoniële monarchie soepel verliep door haar onderdanen ervan te verzekeren dat zij zich zou schikken naar protocollen voor monarchale taken. Wederom behield zij door het tonen van passiviteit de macht in handen door te benadrukken dat zij welwillendheid was om macht uit handen te geven.84 Na de dood van Albert was er enorme druk van de publieke opinie nodig om Victoria er weer toe te bewegen om in de spotlights te treden.85 Wanneer zij wel in het openbaar ver- scheen, was dit in de meeste gevallen om Albert publiekelijk te herdenken.86 Victoria verhief de rouw om haar man tot haar belangrijkste dagelijkse bezigheid. Het Britse volk interpreteerde dit als blijk van trouw en standvastigheid en haar aanhoudende rouw leverde haar in beginne veel bewondering op.87 Mogelijk benadrukte Victoria haar rouw ook zo sterk om de negatieve connotaties van het weduwschap tegen te gaan. Door trouw te blijven tonen aan haar overle- den man toonde Victoria aan mentaal nog verbonden te zijn aan haar huwelijk en zo trachtte zij assumpties van omgang van seksuele of romantische aard met anderen te voorkomen. Doormiddel van publieke rouw liet zij bovendien aan het volk zien dat ze veel belang hechtte aan traditie en het oude in stand hield en waardeerde, waardoor Victoria haar reputatie als baken van veiligheid en stabiliteit wederom kon benadrukken.

81 Margaret Homans, Royal Representations: Queen Victoria and British Culture. (Chicago, 1998) 250. 82 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 48. 83 Homans, Royal Representations, 4. 84 Homans, Royal Representations, 20. 85 Thompson, Queen Victoria: a woman on the throne, 55. 86 Homans, Royal Representations, 4. 87 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 13.

25 Victoria als onverwacht boegbeeld van het vroege feminisme Victoria heeft een anti-feministische reputatie opgebouwd door zich meermaals sterk uit te spreken tegen de vrouwenbeweging die opkwam in haar tijd. De woorden ’mad, wicked folly’ waarmee zij de vrouwenkwestie beschreef in een brief aan Theodore Martin, worden vaak opgevat als Victorias algemene opvatting over haar eigen sekse.88 Terwijl andere vrouwen streden voor meer toegang tot de publieke en politieke sfeer door kiesrecht na te jagen, leek Victoria zich steeds meer terug te trekken in haar veilige haven van huiselijkheid en onderdanigheid aan haar echtgenoot. Toch is er recentelijk veel aandacht uitgegaan naar de manier waarop Victoria wel degelijk een positieve invloed heeft uitgeoefend op de ontwikkeling van het vroege feminisme. Veelal benadrukken historici dat deze positieve invloed een onbedoeld bijproduct is van Victorias positie als koningin en niet een bewust streven. Een aantal historici kent een groot belang toe aan de positie van Victoria als inspirerend voorbeeld voor de ontwikkeling van het vroege feminisme.89 Melanie Ulrich beschrijft dit als het ‘feministisch effect’ van Victorias zichtbare rol als icoon van de Victoriaanse samenleving in haar boek Victoria’s feminist legacy: how nineteenth-century women imagined the queen uit 2005. Victoria heeft onbewust bijgedragen aan de door haar menigmaal geschimpte vrouwenbeweging, door met haar alomvattende aanwezigheid in de publieke sfeer zelf aan te tonen dat vrouwen wel degelijk meer potentie hadden op het gebied van educatie en politiek dan de maatschappij hen liet geloven. 90 Niet alleen op politiek vlak was de koningin een voorbeeld van de manieren waarop vrouwen buiten de bestaande genderstructuren kunnen floreren. Ook op persoonlijk vlak paste Victoria niet binnen de strikte gedragsregels die de bewegingsruimte van vrouwen inperkten. Er zijn meerdere mannelijke getuigenissen overgeleverd over ontmoetingen met Victoria, waarbij met verbazing werd teruggeblikt over in hoeverre de koningin de etiquette aan haar laars lapte. Thomas Creevey, een politicus die bekend werd vanwege de publicatie van zijn uitvoerige correspondentie met vooraanstaande figuren, schreef in de begindagen van Victo- rias aanstelling het volgende over zijn ontmoeting met de koningin:

‘A more homely little body you never beheld when she is at her ease,… she laughs in real

88 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 169. 89 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 13. Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 1. 90 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 7.

26 honesty opening her mouth as wide as it can go, showing not very pretty gums ... she eats quite as heartily as she laughs, I think I may say she gobbles. [. . .]’ 91

Victoria was zowel qua uiterlijk als gedrag toch niet de ideale Victoriaanse ‘perfect middle- class wife’, ook al probeerde ze dat naar de buitenwereld nog zo uit te dragen.92 Ze was niet conformistisch aan vrouwelijke idealen rond uiterlijk vertoon. Victoria vertikte het om een korset te dragen. Ondanks het feit dat zij negen kinderen grootbracht, stak zij haar hekel aan kleine kinderen niet onder stoelen of banken.93 Aan de daad die samengaat met het verwekken van kinderen had ze echter geen hekel, in tegenstelling tot het citaat ‘lie back and think of England’ dat met Victoria in verband wordt gebracht.94 Verschillende dagboekpassages en bronnen verwijzen naar Victorias lust en passie met betrekking tot zowel eten als seks.95 Zowel voor als na het huwelijk met Albert resulteerde haar omgang met andere mannen meerdere malen in kleine relletjes. Victoria overlegde alleen met haar ministers, zonder de aanwezigheid van een chaperon.96 Bovendien onderhield zij nauwe vriendschappen met haar bedienden John Brown en Abdul Karim. Victoria werd in de pers en tijdens evenementen gekscherend Mrs. Melbourne en Mrs. Brown en genoemd, waarbij verwezen werd naar haar innige band met haar minister Lord Melbourne en haar bediende John Brown.97 Victorias passie bracht het uitvoerig gecon- strueerde beeld van Victoria als ideale, onschuldige huisvrouw meermaals in gevaar. Vanwege haar vermeende preutsheid en tegenstand tegen de vrouwenkwestie wordt vaak aangenomen dat Victoria conservatief was als het ging over gender en seksualiteit.98 Victoria leverde echter niet alleen een onbedoelde bijdrage aan de kwaliteit van leven van vrouwen. Ze was een actieve pionier op het gebied van het gebruik van chloroform als pijnstilling tijdens de bevalling. De heersende opvatting in de christelijke wereld betreffende pijn tijdens de geboorte was dat dit onderdeel was van ‘Eva’s curse’ en dat pijnstilling tegen het plan van God inging.99 Het gebruik van medicatie om de pijn tijdens de bevalling te bestrijden, was daarom absoluut niet wijdverbreid geaccepteerd in het Verenigd Koninkrijk van de negentiende

91 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 13. 92 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 15. 93 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 167. 94 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 268. 95 Munich, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, 268. Thompson, Queen Victoria: a woman on the throne, 44. Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 170. 96 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 172. 97 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 14. 98 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 170. 99 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 170.

27 eeuw.100 Bovendien is er steeds meer bewustwording rondom de enorme strijd die Victoria heeft moeten leveren om zichzelf te bewijzen binnen een politieke wereld die door mannen gedomineerd werd. Hierdoor is de waardering voor Victoria langzamerhand aan het groeien. Ze wordt niet langer slechts gezien als vijand van het feminisme. Victorias inzet voor het verbeteren en beschermen van de reputatie van het Britse koningshuis heeft geresulteerd in een gerespecteerde monarchie die ook vandaag de dag nog van betekenis is in het Verenigd Ko- ninkrijk.101

De vergaande invloed van censuur Ondanks deze genuanceerde werkelijkheid is er toch een erg eenzijdig beeld van de koningin overgeleverd. Victoria heeft lange tijd de reputatie gehad als de grootste ‘prude’ van het gehele koninkrijk. Deze preutse reputatie geldt bovendien niet alleen voor de koningin zelf, de gehele periode die zijn naam dankt aan koningin Victoria heeft een bijklank van conservatisme. De term ‘Victoriaans’ wordt vaak gebruikt als bijvoeglijk naamwoord voor opvattingen en waarden die als strikt, conservatief en hypocriet worden bestempeld. De term kreeg deze connotatie al opvallend snel na de dood van Victoria. Reeds in de eerste decennia van de twintigste eeuw dook de term ‘Victoriaans’ op in toneelstukken en romans om hopeloos ouderwetse mores aan te duiden en er de draak mee te steken.102 Met deze reden wordt de Victoriaanse Brit het favoriete komische stereotype van de twintigste eeuw genoemd. 103 In historisch onderzoek naar de Victoriaanse tijd vindt de laatste decennia een herevaluatie plaats van het preutse en hypocriete imago dat zo hardnekkig aan de Victoriaanse tijd kleeft.104 Binnen deze discussie wordt veelal geopperd dat de Edwardiaanse kijk op zijn Victo- riaanse voorganger een vertekend geschiedbeeld heeft overgeleverd. De Edwardiaanse Brit wordt ervan beschuldigd zich te hebben afgezet tegen de voorgaande generaties om de eigen moderniteit in opvattingen te benadrukken. Matthew Sweet gaat in zijn boek Inventing the Vic- torians zo ver dat hij vanwege deze reden alle bestaande assumpties over de Victoriaanse tijd in twijfel trekt. Hij benadrukt het belang van een kritische herevaluatie van de Victoriaanse tijd als volgt:

‘Suppose that everything we think we know about the Victorians is wrong. That, in the century

100 Thompson, Queen Victoria: a woman on the throne, 42. 101 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 15. 102 Sweet, Inventing the Victorians, 17. 103 Sweet, Inventing the Victorians, 9. 104 Ulrich, Victoria’s feminist legacy, 7.

28 which has elapsed since 1901, we have misread their culture, their history, their lives - perhaps deliberately, in order to satisfy our sense of ourselves as liberated Moderns. It comforts us to imagine that we have escaped their influence, freed ourselves from their corseted, high-colla- red world, cast off their puritanisms and prejudices.’ 105

In onderzoek naar Victoria en de Victoriaanse tijd wordt vaak dankbaar gebruik gemaakt van overgeleverde bronnen van de hand van de koningin zelf. Koningin Victoria liet enorme schat aan informatie na over zowel haar zakelijke- als privéleven in de vorm van correspondentie en dagboeken. Een gedeelte van Victorias dagboeken is uitgegeven tijdens Victorias leven, het overige deel is postuum uitgegeven. De uitgegeven dagboeken en correspondentie van Vic- torias hand waren onderhevig aan grondige censuur en werden als gekuiste versie naar buiten gebracht.106 Het overgrote deel van haar originele dagboeken en correspondentie is vervolgens vernietigd door Victorias jongste dochter Beatrice. Yvonne Ward beschrijft in haar boek Censoring Queen Victoria: How Two Gentlemen Edited a Queen and Created an Icon uit 2014 hoe de omgang van historici met de gepubli- ceerde documenten problematische gevolgen had voor de beeldvorming over Victorias leven en denken. Ward is van mening dat er misvattingen zijn ontstaan vanwege het feit dat de uitgegeven versies van de dagboeken te veel zijn benaderd als representatieve primaire bron.107 Een overgroot deel van de originele geschriften is echter vernietigd en de doorklank van de persoonlijke overtuigingen van de redacteuren is niet te onderschatten. Fragmenten van Victorias persoonlijke en zakelijke correspondentie werden in 1907 uitgegeven onder de titel The Letters of Queen Victoria. A Selection from Her Majesty's Correspondence between the Years 1837 and 1861 by Queen Victoria. Twee Edwardiaanse heren van stand, Arthur Christopher Benson en Viscount Esher, kregen de verantwoordelijkheid over de redactie en kregen de opdracht om in dit proces alles te schrappen dat de koninklijke familie in verlegen- heid kon brengen.108 Ward beschrijft in haar boek het proces van censuur dat voorafging aan de publicatie van de correspondentie van Victoria en benadrukt de grote rol die gender hierbij heeft gespeeld. De ‘male gaze’ van Viscount Esher en Arthur Benson heeft volgens Ward een grote

105 Sweet, Inventing the Victorians, 4. 106 ‘Queen Victoria's private diaries made available online’, 2012, BBC [geraadpleegd op 15-12-2018] https://www.bbc.com/news/uk-18183157. 107 Yvonne Ward, Censoring the queen. How two gentlemen edited a queen and created an icon. (Lon- den, 2015) 172. 108 Ward, Censoring the queen, 10.

29 stempel gedrukt op de selectie, interpretatie en het herschrijven van de brieven van de koningin. De Edwardiaanse mannen interpreteerden de correspondentie aan de hand van hun eigen referentiekader, waarbij zij meer waarde hechtten aan de woorden van mannelijke correspondenten. Als gevolg werd het overgrote deel van de correspondentie tussen Victoria en haar vele vrouwelijke correspondenten niet gepubliceerd. Zelfs Victoria’s eigen woorden moesten het ontgelden tegenover die van haar mannelijke correspondenten: slechts 40 procent van de woorden in de uitgave waren van Victorias hand. Ward zette bovendien uiteen hoe Victoria is ingekaderd in Bensons en Eshers bestaande beeld van een deugdzame vrouw.109 Als resultaat scheppen de brieven een beeld van Victoria als jonge, onschuldige ‘girl-queen’, waarbij de werkelijke waarde van Victoria verhuld wordt door de nadruk op de invloedrijke mannen om haar heen. De persoonlijke waarden van Esher en Benson en de opdracht de geschriften te kuisen zodat de koninklijke familie niet in diskrediet zou worden gebracht, hebben een duidelijke stempel gedrukt op het hedendaagse beeld van de koningin.

Het ontstaan van een karikatuur De beeldvorming rond koningin Victoria is door verschillende invloeden sterk gekleurd. Victoria manipuleerde haar eigen reputatie, haar nakomelingen hielden de overlevering van gevoelige en persoonlijke informatie sterk in handen en generaties die volgden, interpreteerden de res- terende bronnen aan de hand van het eigen, vaak vertekenende referentiekader. De stevige censuur in combinatie met de gretigheid waarmee gebruik is gemaakt van dagboeken en correspondentie leidde tot misvattingen over de koningin. Een gekuist en gepolijst beeld van de koningin is ontstaan, waarbij alle uitspattingen, uitingen van woede en passie zijn gefilterd. De mythe van Victoria als deugdzame, onschuldige huisvrouw werd generatie op generatie versterkt. Op deze manier werd Victoria de belichaming van preutse en strikte reputatie van de Victoriaanse tijd.

109 Ward, Censoring the queen, 173.

30 Hoofdstuk 3

De verbeelding van Victoria als ‘perfect middle-class wife’

Koningin Victoria probeerde een imago voor zichzelf te creëren dat eenentwintigste-eeuwse vrouwen juist zo graag kwijt willen raken. Victoria gaf moedwillig macht uit handen en voegde zich naar het stereotypische vrouwelijke ideaal, terwijl moderne vrouwen de touwtjes graag terug in handen willen nemen en het strikte ideaal verafschuwen. Het hiervoor geschetste dominante beeld van vrouwen in films toont aan dat het zichzelf wegcijferen in dienst van anderen vaak als positief aspect van het vrouw-zijn wordt neergezet, inherent aan het moederschap en het huwelijk.110 Heilbrun riep in 1989 al op tot de verbeelding van vrouwen als ‘whole person’, in plaats van als passieve, eendimensionale karakters. In hoeverre is er een ontwikkeling waar te nemen in de verbeelding van Victoria als moeder en als echtgenoot en welke kenmerken worden aan deze twee rollen toegeschreven in films in de periode 1913-2017? Steven Fielding geeft in zijn essay ‘The heart of a heartless political world’ voorbeelden die onderschrijven dat in films over koningin Victoria wordt tegemoetgekomen aan een steeds grotere roep om het verbeelden van ‘the whole person’. Hij zet uiteen dat de films Sixty Years a Queen (1913), Victoria the Great (1937) en Sixty Glorious Years (1938) vooral het publieke optreden van Victoria belichten, terwijl latere films het zwaartepunt leggen bij de emotionele beleving van Victoria bij deze staatsaangelegenheden. De films krijgen in de loop van de twintigste eeuw een steeds persoonlijker karakter. Fielding noemt echter niet de veranderende kijk op het verbeelden van vrouwenlevens door de opkomst van vrouwengeschiedenis als reden voor deze verschuiving. Hij ziet daarentegen het inspelen op de markt als de belangrijkste drijfveer om dieper in te gaan op de persoonlijke beleving van Victoria. Er is volgens Fielding simpelweg meer geld te verdienen aan een Victoria waarmee vrouwen, die het grootste deel van de markt voor historische kostuumdrama’s uitmaken, zich kunnen identificeren.111 Emily Blunt, de actrice die Victoria speelt in The Young Victoria (2009), verklaarde haar onmiddellijke aantrekkingskracht tot de rol als volgt: ’I thought it was really rare, in that it wasn’t too arch and stiff. It seemed to be a very intimate portrait of a girl, rather than a Queen’.112 Niet het belichten van het koninklijke, maar van het normale aspect van Victorias leven wordt genoemd als

110 Moore, Cath, ‘Position-in-frame’, 58. 111 Steven Fielding, ‘The heart of a heartless political world’ in: Mandy Mark, The British monarchy on screen (Manchester 2016) 64-65, aldaar 78. 112 Sarah Wayland, ‘Emily Blunt interview: The Young Victoria’, 2009, Collider [Geraadpleegd op 16-03- 2019] http://collider.com/emily-blunt-interview-the-young-victoria/.

31 grootste kracht van de film. Dit is in lijn met Fieldings stelling dat het leven van Victoria op beeld is omgevormd tot een publiekstrekker waarbij universele thema’s als romantiek en moederschap op zeer persoonlijk niveau worden belicht om een zo groot mogelijk aantal mensen naar de bioscopen te lokken.113 Het onderzoek van Fielding impliceert een Victoria die mee veranderd met de wensen van het publiek. In dit hoofdstuk zal worden onderzocht in hoeverre dit ook opgaat voor de verbeelding van Victoria in huiselijke sfeer in de loop van de twintigste en begin eenentwintigste eeuw. Hoeveel blijft er over van het door Victoria en haar omgeving zo nauwkeurig gecon- strueerde beeld van Victoria als ‘perfect middle-class wife’, nu meerdere feministische golven het leven van de vrouw hebben uitgebreid naar een breder terrein dan slechts het eigen gezin en huishouden? Zorgt het inspelen op een markt van voornamelijk vrouwen, die nu anders in het leven staan dan een eeuw geleden, voor een verandering in de verfilming van het leven en karakter van Victoria? En wordt er tegenmoet gekomen aan Heilbruns roep om het verbeelden van ‘the whole person’? Om deze vragen te beantwoorden, wordt in dit hoofdstuk onderzoek gedaan naar de verbeelding van Victorias leven in huiselijke sfeer aan de hand van de thema’s huwelijk, moederschap en persoonlijkheid.

Victoria en het huwelijk Na Alberts vroege dood zorgde Victoria ervoor dat zijn nagedachtenis niet naar de achtergrond verdween. Zij verbood haar bedienden om iets te veranderen aan de kamer waarin Albert stierf en ze liet iedere ochtend Alberts kleren klaarleggen, een getuigenis van haar krampachtige pogingen om hem levend te houden in haar gedachten.114 Het beeld van Victoria als rouwende weduwe is een dominant stereotype geworden dat tot op heden aan Victoria kleeft. Veel films over Victoria focussen echter op de jonge jaren van het stel, om de romantiek in beeld te brengen die uiteindelijk zou leiden tot Victorias lange rouwproces om het verlies van haar man. De band tussen Victoria en Albert is de boeken ingegaan als een zeldzaam voorbeeld van een geslaagd gearrangeerd huwelijk, waardoor veel filmmakers het verhaal geschikt achtten om te gieten in het zo bekende format van de romantische film. De manier waarop het onderlinge contact tot stand kwam en uiteindelijk uitliep op een huwelijk, loopt in deze films echter erg uiteen. Het bestuderen van de verfilming van Victorias opvattingen omtrent het huwelijk is daarom interessant materiaal voor het blootleggen van de verhouding tussen man en vrouw in de twintigste en eenentwintigste eeuw.

113 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 78. 114 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 14.

32 Biografen zijn het er grotendeels over eens dat er bij Victoria geen sprake was van liefde op het eerste, maar op het tweede gezicht. Albert maakte een slechte indruk bij zijn eerste bezoek aan Victorias hof, maar bij het tweede bezoek verbaasde Victoria zich over hoeveel hij ten goede was veranderd en zij schreef hierover in haar dagboek: ‘It was with some emotion that I beheld Albert, who is beautiful’.115 Toch stortte Victoria zich, ondanks haar bewondering voor Albert, niet zonder bedenkingen en twijfel in een huwelijk.116 Door haar kort voor het huwelijk verworven positie als koningin verkreeg ze een zelfstandigheid en vrijheid die volledig nieuw voor haar was. In haar kindertijd was ze onderworpen aan de strenge regels van ‘The Kensington System’, wat onder andere inhield dat ze een kamer moest delen met haar moeder en dat ze de trap alleen mocht aflopen aan de hand van een bediende.117 Het is dan ook volkomen begrijpelijk dat Victoria niet happig was om een deel van haar pasverworven zelfstandigheid in te moeten leveren door het sluiten van een huwelijk. Twijfel omtrent een huwelijk met Albert ontbreekt volledig in de verfilming van de aan- loop naar de trouwplechtigheid in de vroege films uit de jaren 1930.118 In latere films (Victoria in Dover uit 1954 en Victoria and Albert uit 2001) krijgt de twijfel voorafgaande aan het huwelijk langzaamaan gestalte. Victorias bedenkingen bestaan echter niet uit angst voor wat het huwelijk als institutie voor haar positie zal betekenen, maar ze keert zich tegen de gedachte van een liefdeloos gearrangeerd huwelijk. De film Victoria in Dover (1954) verleent zichzelf de grootste artistieke vrijheid bij het verkennen van dit thema. In deze film vertrekt Victoria incog- nito uit Londen, om zich te verzetten tegen haar hofhouding die een ongewild huwelijk met Albert plant. Victoria besluit zelf een huwelijkspartner te gaan zoeken, maar strandt op weg naar Parijs door noodlottig toeval in Dover. Hier ontmoet zij Albert. De twee herkennen elkaar niet en worden verliefd op elkaar, zonder druk van buitenstaanders die een verbintenis tussen de twee slechts als politiek spel zien. Van het verhaal is vrijwel niets op historische gebeurtenissen gebaseerd, behalve het feit dat Victorias hofhouding Albert als gewenste kandidaat naar voren schoof. De gekunstelde vertelling legt bloot hoe de filmmakers inspeelden op de emotie-opwekkende tegenstelling tussen het ideaal van een romantisch huwelijk dat heerste ten tijde van productie en de afschuw voor de verstandshuwelijken die in de tijd van Victoria gebruikelijk waren aan het hof. Het herschrijven van de oorsprong van Victoria en Alberts

115 Deborah Cadbury, Queen Victoria’s matchmaking: the royal marriages that shaped Europe (Londen, 2017), 19. 116 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 162. 117 Stagl en Fahrnberger, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Feminism’, 7. 118 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 162.

33 relatie was een oplossing om het gearrangeerde huwelijk van het stel toch binnen het com- mercieel succesvolle kader van een meeslepende romantisch film te kunnen plaatsen. Ook in Victoria and Albert (2001) krijgt Victorias twijfel omtrent een huwelijk vooral gestalte in haar openlijke afkeer voor een gearrangeerd huwelijk. Victoria zegt hierover stellig: ‘No, Im truly at horror of the idea, I am devoted to my country, I am always prepared to work for its good. But when it comes to marrying, my own liking must be the principle thing. I’ve resolved to never marry at all.’ Echter volgt meteen na deze scene de tweede ontmoeting tussen Victoria en Albert, waarbij Victoria in haar verliefdheid meteen al haar bedenkingen over het huwelijk aan de kant zet. Victorias angst en begrip omtrent de gevolgen van een huwelijk voor haar zelfstandige positie worden pas voor het eerst belicht op het witte doek in de eenentwintigste eeuw. Victoria erkent in de film The Young Victoria (2009) en in de serie Victoria (2016) dat een huwelijk gepaard gaat met verwachtingen van onderdanigheid en gehoorzaamheid aan haar echtgenoot. In de film The Young Victoria (2009) reageert Victoria in eerste instantie laconiek op de pogingen van de mensen om haar heen om haar tot een huwelijk met Albert te bewegen. Verwijzend naar ‘The Kensington System’ merkt Victoria hierover het volgende op tegen barones Lehzen, Victorias steun en toeverlaat in haar ongelukkige kindertijd: ‘O please Lehzen. You don’t think I’ve come this far to walk straight into another jail?’ Later benadrukt ze nog- maals hoe ze haar lot nog even in eigen handen wil houden door een huwelijk uit te stellen: ‘Can’t I be my own misstress for a while, haven’t I earned it?’ In de serie Victoria uit 2016 wordt belicht hoe Victoria de druk van een huwelijk weer- staat door zich te spiegelen aan een voorganger die het huwelijk radicaal afwees. Victoria schildert Elizabeth I en vertelt Lord Melbourne waar haar plotselinge fascinatie met de koningin vandaan komt: ‘I have decided to follow her example and reign alone, with companions perhaps’. Victorias principiële standpunten tegen het huwelijk houden in beide films echter niet lang stand. In de serie Victoria heeft de koningin wat langer nodig om warm te lopen voor Albert, maar het uiteindelijke resultaat in beide films is dat Victoria bijna moeiteloos zwicht voor de charme van Albert. Kijkers willen de romantiek, niet het achterliggende plichtsbesef bij het sluiten van een van de meest succesvolle koninklijke huwelijken uit de geschiedenis zien. In de serie Victoria wordt expliciet benoemd dat het niet gaat om een verstandshuwelijk. Albert en Victoria lachen samen over het idee dat het meer een ‘marriage of inconvenience’ zal worden, maar Victoria benadrukt dat ze geen keus heeft. Hierbij doelt ze meer op haar ontluikende gevoelens voor Albert die ze niet in bedwang wil houden, dan op de druk van haar omgeving die Albert als geschikte huwelijkspartner heeft willen opdringen.

34 De romantische spanning die in de film al snel opbouwt tussen Victoria en Albert, wordt binnen korte tijd gevolgd door een huwelijksaanzoek. De verbeelding van dit aanzoek is tekenend voor de interpretatie van de onderlinge machtsverhouding tussen het stel. Victoria moest vanwege haar positie als staatshoofd zelf het aanzoek doen, waardoor ze voor een in die tijd ongebruikelijke taak kwam te staan.119 Opvallend is dat in de verfilming van deze gebeurtenis, ook in de meer recente films, Albert vaak toch het voortouw neemt bij het aanzoek. In The Young Victoria (2009) laat Victoria Albert langskomen om hem de vraag te kunnen stellen, maar uiteindelijk is het Albert die het aanzoek moet voltooien omdat Victoria te erg door emotie wordt overmand. In de serie Victoria (2016) stelt Victoria zelf de vraag, maar probeert Albert alsnog het initiatief naar zich toe te trekken door de vraag terug te kaatsen: zijn antwoord hangt ervan af of Victoria toestemt door hem gekust te worden. Alleen in Victoria and Albert (2001) lijkt de gebeurtenis te worden voltrokken met een zakelijke en bondige vraag van Victorias kant, maar na Alberts ‘ja’ barst Victoria alsnog in tranen uit en besluit ze met een dankbare en onderdanige ‘I’m not worthy of you’. In alle films is op creatieve wijze omgesprongen met de gebeurtenis om het ongebruikelijke aanzoek toch te laten passen binnen het romantische cli- ché. Alle films staan stil bij Victorias initiatief, maar laten Albert vervolgens de touwtjes in handen nemen. In een tegenwoordige tijd waarin men overwegend trouwt uit liefde, zal het weergeven van een verloving als zakelijke overeenkomst niet aansluiten bij het referentiekader van het grote publiek. Met identificatie als doel wordt er daarom vrij omgesprongen met de historische gebeurtenis, om het te laten passen binnen het sprookjesachtige ideaal van romantische liefde. Deze neiging van filmmakers werd eerder benadrukt door Natalie Zemon Davis, die stelde dat historische films zich richten op het bereiken van identificatie door overeenkomsten tussen het leven van vroeger en nu aan te stippen.120 Deze overeenkomsten zijn in de scene van het huwelijksaanzoek echter vooral gebaseerd op fantasie. De vermeende functie van historische films is bepalend voor het oordeel over artistieke vrijheid binnen historische films. Publiekshistorici die film zien als een medium om het grote publiek zich beter te laten inleven in het verleden en hiermee enthousiasme op te wekken voor geschiedenis, zouden de aan- passingen kunnen waarderen. Afkeur zal echter overheersen bij historici die van mening zijn dat het soms gekunstelde zoeken naar overeenkomsten tussen heden en verleden een objectieve weergave van het verleden in de weg staat en daarmee het leren over het verleden bemoeilijkt.

119 Baird, Victoria. The Queen: An Intimate Biography, 180. 120 Davis, ‘Film and the challenge of authenticity’, 270.

Zwangerschap en moederschap Het huwelijk van Victoria en Albert werd al snel gevolgd door een zwangerschap. Victorias eerste zwangerschap vormde het beginpunt voor de kenmerkende knusse familieportretten die in veelvoud werden gepubliceerd. Victoria heeft zich meermaals negatief uitgelaten over haar snelle zwangerschap. Zo schreef ze in haar dagboek dat ze de eerste jaren van haar huwelijk met Albert als verpest beschouwde door de opeenvolgende zwangerschappen. Waar uitgebreide zwangerschapsshoots, babyshowers en gender reveal parties nu een winstge- vende zaak zijn om het nieuwe leven te vieren, keek Victoria terug op haar zwangerschappen als een ‘unhappy condition’ en beschouwde zij het niet als iets wat het vieren waard was.121 Dit is ook niet vreemd in een tijd waarin zoveel vrouwen stierven in het kraambed en zwangerschappen als mogelijk levensbedreigende situaties werden gezien. Het is opvallend hoe de verbeelding van Victorias zwangerschap en bevalling in film enorm is veranderd in de loop van de twintigste en eenentwintigste eeuw. In de film Victoria the Great (1937) zit nog niet de meest subtiele verwijzing naar de fysieke veranderingen die een zwangerschap met zich meebrengt.122 Naar de geboorte van Victorias troonopvolger wordt kort verwezen in een scène waar Victoria opgewekt naast de baby op bed ligt, waarbij de angst voor- en pijn tijdens de bevalling waar Victoria meermaals over schreef absoluut niet tot uiting komt. Victorias zoon verschijnt alsof hij door de ooievaar is gebracht, de geboorte van Victorias eerste kind, een dochter, wordt overgeslagen en ook over de geboorte van Vic- torias volgende zeven kinderen wordt vervolgens met geen woord gerept. In Victoria and Albert (2001) wordt voor het eerst meer aandacht besteed aan het proces van zwangerschap en de bevalling die voorafging aan het vrolijk presenteren van de troonopvolger. Victoria wordt puffend in beeld gebracht in een stoel met haar handen om haar zwangere buik, zichtbaar oncomfortabel. Je hoort haar tevens huilen en schreeuwen tijdens de bevalling, maar de bevalling wordt niet in beeld gebracht vanuit het perspectief van Victoria zelf. De geboorte van haar eerste dochter wordt belicht vanuit het standpunt van de mannen die traditiegetrouw voor Victorias slaapkamer staan te wachten tot het pasgeboren kindje aan ze wordt gepresenteerd. Victorias perceptie wordt pas belicht op het moment dat zij haar baby in haar armen krijgt. Victoria lijkt echter niet geheel onder de indruk van haar dochter: ‘Next time it’’ll be a prince’, verzekert ze Albert. Albert, duidelijk tot over zijn oren verliefd op zijn dochter, reageert verontwaardigd, waarop Victoria hem tot de orde roept: ‘We must have a

121 Baird, Victoria. The Queen: An Intimate Biography, 237. 122 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 163.

36 son you know, it is our duty’. De zwangerschap en geboorte van Victorias volgende kinderen worden niet meer behandeld in de film. Het onderwerp wordt slechts kort aangestipt wanneer Albert zich beklaagt over Victorias gedrag tegen zijn privé-secretaris: ‘She is with child again it makes her… difficult’. Hoewel het voor het eerst is dat Victorias ongemak tijdens de zwangerschap en pijn tijdens de geboorte in beeld wordt gebracht, wordt er niet verwezen naar Victorias angst voor een zwangerschap en haar tegenstand voor het voortbrengen van een groot gezin. In The Young Victoria (2009) wordt echter wel enigszins aandacht besteed aan Victo- rias nog niet aanwezige kinderwens. De dag na de huwelijksnacht deelt Albert zijn wens om wanneer ze oud zijn, omringt te worden door kleinkinderen. Victoria wil hem wat afremmen in dit idee: ‘Not too surrounded please, and not too soon’. Albert lacht echter om Victorias be- hoedzaamheid: ‘I should warn you that I expect a very large family.’ Victoria giechelt om Alberts vastberadenheid en ze lijken het liefst meteen weer met elkaar het bed in te duiken. Tot zover Victorias poging om een gezin nog even uit te stellen. Niet veel later deelt Victoria Albert dol- gelukkig mee dat ze in verwachting is. De film sluit af met Victoria die met haar eerste kind in haar armen in een stoel zit en een gelukkig gezinnetje vormt met Albert, als stereotypisch slot van een romantisch verhaal waarbij de onstuimige zoektocht naar een partner bekroond wordt met een huwelijk en een liefdesbaby. In het boek Royal portraits in Hollywood: filming the lives of queens beklagen de auteurs dat de bedenkingen van Victoria over het krijgen van kinderen niet serieuzer uit de verf komen in films over de koningin uit de jaren 1930. Volgens Mitchell en Ford zou de identificatie van de kijker met de historische koningin Victoria erbij gebaat zijn als de films over zouden brengen dat de zwangerschappen fysiek ongemak met zich meebrachten en dat Victoria niet veel affiniteit had met kleine kinderen.123 In de serie Victoria (2016) worden deze thema’s voor het eerst op een serieuze manier onderzocht. De kijker ziet Victoria na een nacht met Albert stiekem de slaapkamer uit sluipen om op en neer springen op de bank, in een niet al te ge- slaagde poging tot anticonceptie. Victoria huilt van angst wanneer ze ontdekt dat ze zwanger is en verzinkt na de geboorte van haar troonopvolger in een diep dal dat doet denken aan een postnatale depressie. Er wordt bovendien in beeld gebracht hoe Victoria duidelijk de tijd nodig heeft om een connectie te voelen met haar kinderen en te genieten van het moederschap. Ze twijfelt aan zichzelf omdat ze niet van begin af aan een band voelt met haar kinderen, maar wordt uiteindelijk gerustgesteld door de vrouwen om haar heen die haar ervan verzekeren dat het een veelvoorkomend gevoel is. De roep van Mitchell en Ford om een persoonlijker portret

123 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 164.

37 van de koningin en meer openheid over de keerzijden van moederschap kan in de serie Vic- toria als beantwoord worden beschouwd. Mitchell en Ford verklaarden de afwezigheid van enige verwijzing naar Victorias zwangerschap in Victoria The Great (1937) en Sixty Glorious Years (1938) aan de hand van de vanzelfsprekende plek die het krijgen van kinderen innam in vrouwenlevens in die tijd.124 Het baren van kinderen werd louter gezien als onderdeel van de dagelijkse praktijk en werd daarom niet beschouwd als het vermelden waard. De recente aandacht in de serie Victoria voor haar zorgen omtrent het moederschap en de bevalling is wellicht te verklaren doordat het moederschap tegenwoordig steeds minder als het geijkte pad wordt beschouwd. Baren wordt niet langer beschouwd als ‘de plicht van de vrouw' en meerdere feministische golven hebben vrouwen meer vrijheid gebracht om hun bestaan anders in te vullen dan met het moederschap. In een tijd waarin een succesvolle carrière ook voor vrouwen een belangrijk doel is geworden om na te streven, wordt men zich steeds meer bewust van de grote opoffering van tijd en vrijheid die het krijgen van kinderen met zich mee brengt. Het kindercijfer daalt en meer en meer vrouwen besluiten om bewust kinderloos te blijven.125 Dit kan verklaren waarom er in de meer recente films over de koningin beduidend meer aandacht besteed wordt aan het thema zwangerschap en het gevoel van opoffering die dit bij de koningin veroorzaakte. De bevalling wordt in de serie Victoria voor het eerst vanuit Victorias perspectief be- leefd; we zien een close-up van Victorias gepijnigde en betraande gezicht en haar geschreeuw galmt door het paleis. Interessant is ook hoe in beeld wordt gebracht dat Victoria zich onmach- tig voelt. Haar omgeving kan haar niet helpen aan een anticonceptiemethode die beter zijn werk doet dan het springen op de bank, waardoor ze overvallen wordt door opeenvolgende zwangerschappen terwijl ze zich liever focust op staatszaken. De versie van de koningin uit 2016 is Victoria in een modern jasje; er wordt gesuggereerd dat zij, had zij in onze tijd geleefd, er misschien wel voor had gekozen om zich te scharen onder het stijgende aantal bewust kinderloze vrouwen. Zelfopoffering van de vrouw in het moederschap wordt niet langer voor- geschoteld als heiligmakend in deze verfilming van Victorias leven. Dit in contrast tot het nog vaak heersende ideaalbeeld in films van de vrouw als opofferingsgezind ten gunste van haar omgeving.126 De verandering van de interpretatie van Victorias persoonlijke beleving van haar zwangerschappen is dus afhankelijk gebleken van het tijdbeeld ten tijde van productie van de

124 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 164. 125 ‘Kinderloosheid en opleidingsniveau’, 2004, CBS [Geraadpleegd op 22-03-2019] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2004/22/kinderloosheid-en-opleidingsniveau. 126 Wood, ‘Gendered Media: The Influence of Media on Views of Gender’, 234.

38 film. Dit is in lijn met opvattingen van publiekshistorici als Schwartz, Vos en Sorlin die in hun onderzoek de sterke doorklank van moderne wensen en waarden in historische films benadrukten. In het boek Feminist film studies: writing the woman into cinema wordt een theorie van feministe Betty Friedan belicht, die stelt dat de absolute tweedeling tussen ‘virgin/whore’ lange tijd het kader is geweest waarbinnen vrouwenlevens in films werden beschreven. Volgens Friedan veranderden de kaders van het narratief na de jaren 1950 naar het conflict tussen de tweedeling ‘housewife/career woman’.127 Ook in de manier waarop Victorias omgang met haar kinderen wordt verbeeld, is de spanning die deze tweedeling impliceert terug te zien als belangrijk thema. Victoria wordt vaak ingedeeld in de categorie ‘career woman’. Victorias kinderen spelen nauwelijks een rol in alle verfilmingen die er tot nu toe van haar leven zijn gemaakt. De serie Victoria en de film Victoria and Albert besteden enige aandacht aan de moeder-kind relatie, al is het opmerkelijk dat Victorias omgang met haar kinderen vrijwel alleen verbeeld wordt in de context van de kerstviering, die tijdens de regeerperiode van Victoria en Albert mede door hun invloed een grote verandering doormaakte. Verder verschijnen Victorias kinderen alleen in de serie om een andere verhaallijn te dienen, zoals onenigheid tussen Vic- toria en Albert of Alberts wantrouwen jegens barones Lehzen die tevens de rol van kinder- meisje op zich nam. Bovendien laat Victoria overduidelijk merken dat zij zich stierlijk verveelt tijdens haar zwangerschappen en herstel van de bevalling, en dat ze niets liever zou doen dan dit alles overslaan om zich weer met politieke zaken bezig te kunnen houden. In films over de koningin op leeftijd, zoals Mrs. Brown (1997) en Victoria and Abdul (2017), wordt Victorias band met haar kinderen voornamelijk als problematisch verbeeld. In deze films zitten absoluut geen gezellige familietaferelen meer, maar wordt uitgewerkt hoe Victoria strijd moest leveren tegen haar kinderen die haar nauwe vriendschap met John Brown of Abdul Karim sterk afkeurden. In Victoria and Abdul lijkt Victorias zoon ‘Bertie’ op sommige momenten alsnog toenadering te zoeken tot zijn moeder, maar Victoria wijst hem, ook op haar sterfbed, af ten gunste van Abdul. Voor een vrouw wiens reputatie voornamelijk gestoeld is op het voortbrengen van een gelukkig gezin en haar rol als boegbeeld van huiselijkheid, wordt het moederschap opvallend weinig verbeeld in films over haar leven. De minieme aandacht voor Victorias rol als moeder in recente films over haar leven, kan samenhangen met een degradatie van de waardering voor de rol van traditionele huisvrouw en moeder. De huidige maatschappij heeft meer bewondering voor carrièrevrouwen of vrouwen die het allemaal hebben: een gelukkig gezin én een succesvolle carrière. Om van Victoria een vrouwelijk rolmodel

127 Janet McCabe, Feminist film studies: writing the woman into cinema (Londen, 2004) 5.

39 te maken die past binnen de huidige maatschappij, wordt de huiselijke rol van Victoria naar de achtergrond verdrongen terwijl de aandacht voor haar rol als staatshoofd groeit.

Victorias persoonlijkheid en persoonlijke ontwikkeling Heilbruns kritiek op de veelal fragmentarische verbeelding van vrouwenlevens die zij uiteen- zette in Writing a womans life, is ook toe te passen op films over Victoria. Emoties als woede en ambitie werden volgens Heilbrun vaak gefilterd in biografische werken over vrouwen.128 De persoonlijkheid van Victoria in films ondergaat een enorme verandering in de periode 1937- 2017. In films uit de jaren 1930 wordt Victorias grillige humeur, waaraan zij haar hofhouding en Albert vaak onderwierp, vooral neergezet als luchtige en geestige karaktertrek. Dit past binnen het plaatje dat de films over de koningin in deze tijd meer dienden als een ode aan de monarchie en eerder een officieel dan een persoonlijk karakter hadden.129 Aangezien Victoria de reputatie van de monarchie drastisch had verbeterd, na de losbandigheid van haar voorgangers, zou een humeurig en grillig verbeelde Victoria deze opgekrikte reputatie niet veel goeds doen. In latere films wordt Victoria minder verbeeld als ideaal en meer als mens, met een minder oppervlakkige of statische persoonlijkheid als gevolg. Mrs. Brown (1997) laat een kop- pige en chagrijnige Victoria zien, hoewel haar gedrag in deze film voornamelijk wordt verklaard door haar verdriet om Albert in plaats van als karaktertrek. In Victoria and Albert (2001) maakt Victoria in de loop van de film een enorme persoonlijke ontwikkeling door. De jonge Victoria wordt verbeeld als iemand die graag de vrede bewaakt en over zich heen laat lopen om nie- mand boos te maken. Haar onzekerheid en onderdanigheid verdwijnen echter al snel wanneer ze eenmaal koningin is. De koningin wordt standvastig verbeeld op een manier die niet koppig of grillig is, maar beheerst en rationeel aandoet. Ze heeft moeite met het uit handen geven van werk aan Albert, waar enig geruzie tussen Victoria en Albert uit voortkomt. Na zo’n korte ruzie wordt het verhaal onderbroken door een scene waarin de oude Victoria in een rolstoel wee- moedig op haar leven terugblikt en ze zegt over het gekibbel met Albert: ‘How could I have been so cruel, how could I have been so blind?’. Haar oordeel over haar vroegere gedrag komt echter enorm overtrokken over, aangezien haar woede geen serieuze gestalte krijgt in deze film. Pas in The Young Victoria (2009) komt deze karaktertrek meer aan de oppervlakte. Victoria is hierin vooral mokkend en verveeld te zien en soms een beetje dwars, wat verbeeld

128 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 6. 129 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 159.

40 wordt als typisch pubergedrag waarbij zij zich met name afzet tegen de strenge regels die haar moeder haar oplegt. In de serie Victoria (2016) is Victorias humeur reden tot oneindig veel ruzies tussen Victoria en Albert, en vormt een continu aantrekken en afstoten bijna de rode draad door de serie waarbij ze meerdere keren spullen kapot gooit uit woede. Victoria and Abdul (2017) toont een Victoria die alle protocollen en beleefdheidsvormen het liefst aan haar laars lapt. Ze vertoont nors en haast uitlokkend gedrag; ze heeft duidelijk plezier in het uitda- gen van haar hofhouding door haar bediende Abdul steeds hoger in rang te plaatsen wanneer zij haar juist voor hem waarschuwen. Victorias karakter wordt steeds minder als perfect voor- gedaan en het wordt Victoria bovendien steeds meer gepermitteerd om fouten te maken. In de serie Victoria en in Victoria and Abdul wordt de koningin soms zelfs onsympathiek in beeld gebracht, als tegenhanger van de geïdealiseerde Victoria in films uit de jaren 1910, 1930 en 1950. In deze films, die aanvoelen als lofzang over Victorias zorgzame bemoeienissen met haar volk, worden enkele crises in Victorias vroege regeerperiode die de woede van haar onderdanen uitlokten niet verbeeld. Zowel in The Young Victoria als in de serie Victoria kijkt Victoria wel enkele keren toe op een woedende menigte vanuit haar slaapkamerraam, als gevolg van haar eigen fouten. Deze plotselinge nadruk op Victorias fouten kan verklaard worden aan de hand van het door Fielding beschreven toegenomen belang van identificatie als doel van films.130 Het slechts presenteren van de goede kanten en successen van een persoon zorgt voor een ideaalplaatje waar het grote publiek zich niet mee kan vereenzelvigen. Boven- dien benadrukt de verbeelding van crises in Victorias vroege regeerperiode de enorme verantwoordelijkheid die aan de jonge koningin was toegekend; haar foute keuzes hebben grote gevolgen. Naast Victorias temperament zijn ook passie en lust naar voren gekomen als eigenschappen die haar nageslacht liever verborgen hield. Dit heeft bijgedragen aan de zedelijke connotatie die aan Victoria en de Victoriaanse tijd in het geheel kleeft. Gerda Lerner beschreef in haar essay ‘Placing women in history: definitions and challenges’ hoe het beeld van de strikte Victoriaanse seksualiteit is genuanceerd doordat prescriptieve ideeën over seksualiteit, terug te vinden in vaak door mannen geschreven voorlichtingsteksten en medische tekstboe- ken, door invloed van vrouwengeschiedenis steeds meer los worden gezien van de dagelijkse seksuele realiteit.131 Het veranderde beeld van negentiende-eeuwse seksualiteit, en de stelling van Fielding dat kijkers een steeds persoonlijkere weergave van Victoria wensen, doet vermoeden dat er in moderne films over Victoria ook een verandering heeft plaatsgevonden in

130 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 78. 131 Lerner, ‘Placing women in history’, 7.

41 uitingen van gevoelens van passie en lust. Victoria and Albert (2001) is dan ook de eerste film die het stel volgt tot in de slaapkamer.132 Echter past deze weergave prima binnen het cliché- beeld van de onwetende en passieve Victoriaanse vrouw. Voorafgaande aan haar huwelijk vraagt een nerveuze Victoria aan Lady Hetty advies over de ‘relations between husband and wife’, terwijl ze samen voor een poppenhuis zitten en spelen met Victorias grote poppencol- lectie. Het kinderlijke en onschuldige karakter van deze scene komt ook terug in de verbeelding van de uiteindelijke huwelijksnacht, waarbij Victoria duidelijk gespannen terugdeinst wanneer Albert haar wil omhelzen. De scene van de huwelijksnacht wordt een terugkerend thema in volgende films, al verandert de manier waarop deze nacht wordt verbeeld enorm. The Young Victoria (2009) toont veel wederzijdse affectie tussen het stel en in de serie Victoria (2016) laat Victoria duidelijk merken dat een huwelijk wat haar betreft niet snel genoeg kan volgen omdat ze niet langer van Albert denkt af te kunnen blijven. In Victoria and Abdul (2017) kijkt een ruimdenkende Victoria niet op van de soa’s van haar bediende Abdul en ze ontvangt hem in pyjama in haar slaapkamer. De reden dat ze Abdul in eerste instantie in haar buurt wil houden is zijn uiterlijk en ze doet niet geheimzinnig over haar fysieke aantrekking tot hem. De passie van Victoria komt steeds meer tot uiting; waar de films uit 1913, 1937 en 1938 het thema seksualiteit compleet ontweken, wordt het juist een essentieel terugkerend onderwerp in films vanaf 2001. Het toeschrijven van een gecompliceerder karakter, waarin ook ruimte is voor woede en lust, en het in beeld brengen van Victorias fouten schept een personage waarmee makke- lijker te identificeren is dan met de verheven Victoria in films uit 1913 en de jaren 1930. Bo- vendien staat Victoria in de eenentwintigste eeuw voor het eerst kritischer tegenover het huwelijk en ze staat meer stil bij de opofferingen die het moederschap met zich meebrengt. Vic- toria is meer mens en steeds minder slechts een ideaalbeeld. Dit doet recht aan Heilbruns roep om het beschrijven van historische vrouwen als ‘whole person’.

Victoria en uiterlijk Op verschillende fronten heeft Victorias karakter een transformatie doorgemaakt, dit is echter niet te zeggen over haar uiterlijk. Waar een menselijker en minder geïdealiseerd beeld is ontstaan van Victorias persoonlijkheid, is haar uiterlijk nog steeds onderworpen aan een strikt schoonheidsideaal. De actrices die de jonge Victoria vertolken zijn stuk voor stuk slank en beeldschoon, terwijl Victoria in haar jeugd al kampte met overgewicht en in de verste verte niet

132 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 188.

42 leek op de actrices die haar spelen. Hoewel het bieden van een representatieve afspiegeling van de gehele samenleving in alle vormen, kleuren en genders mogelijk, een hot topic is in het activisme binnen de filmindustrie, is dit nog niet terug te zien in films over Victoria. Het streven naar Hollywoodglamour gaat duidelijk boven het zo accuraat mogelijk nabootsen van het verleden. De aanhoudende seksualisering van de vrouw in film heeft ook zijn weerslag op een vrouw als koningin Victoria, wiens uiterlijk wel het minst interessant is aan haar nalatenschap als staatshoofd van het Verenigd Koninkrijk. Het wordt alleen Victoria op leeftijd gepermitteerd om minder charmant op het witte doek te verschijnen. In Victoria and Abdul maken we kennis met Victoria wanneer zij in close- up smakkend en slurpend bij een feestelijk diner in beeld verschijnt. Deze vrouwelijke imper- fecties, getoond door Judi Dench, gaan echter meer om gedrag dan om uiterlijk. Koningin Victoria kampte in haar latere jaren met zware obesitas en haar karakteristieke gelaatstrekken werden door de jaren heen versterkt. De grimeur van Judi Dench heeft dan wel wat extra rimpels en wallen bij haar aangebracht, Dench benadert het ware uiterlijk van Victoria absoluut niet. Toch is het überhaupt verschijnen van een film met een oudere vrouw in de hoofdrol al revolutionair te noemen. Vrouwen boven de zestig zijn haast onzichtbaar in films. Wanneer zij wel verbeeld worden, is dit vaak als passief, ziek en afhankelijk.133 De oude Victoria in Victoria and Abdul (2017) is hierop een welkome afwisseling. Hoewel Victoria aan het begin van de film aardig is ingedut in haar ceremoniële leven, komt haar levenslust en daadkracht verder in de film naar boven. In films over historische mannen is leeftijdsdiscriminatie en het oppoetsen van het uiterlijk veel minder aan de orde. In recente biografische films over bijvoorbeeld Abraham Lincoln en Winston Churchill zijn geen kilo’s weggetoverd of uiterlijke trekken zachter gemaakt. Hun levensverhaal is blijkbaar al interessant genoeg zonder dat hun uiterlijk moet worden opge- leukt. Door de dominantie van mannen in de media, in allerlei soorten en maten, is de kijker aan een divers beeld van mannen gewend geraakt. Van vrouwen wordt alleen het perfecte plaatje getoond. Het tonen van uitzonderingen hierop is bijna altijd een daad van verzet of een feministisch statement te noemen, bijvoorbeeld het tonen van lichaamshaar, het inzetten van plussize modellen et cetera. Het controversiële karakter van dit soort uitingen maakt duidelijk hoeveel werk nog te verzetten is voor het werkelijk doorbreken van het vrouwelijk schoonheidsideaal in de media. Een realistischere weergave van Victoria zou beter passen binnen de bewustwording rond de gevolgen van een nauw schoonheidsideaal bij jonge vrouwen en

133 Wood, ‘Gendered Media: The Influence of Media on Views of Gender', 32.

43 daarmee beter aansluiten bij Fieldings stelling dat Victoria mee verandert met de wensen van een voornamelijk vrouwelijke markt.

44 Hoofdstuk 4 Victorias politieke transformatie tot vooruitstrevende vorstin

Hoewel tegenwoordig een groeiend aantal topfuncties wordt ingevuld door vrouwen, stuit de vereniging van de concepten vrouwelijkheid en macht nog steeds op problemen. Daadkrach- tige vrouwen krijgen al snel de stempel ‘bitch’ of worden gezien als ‘manwijven’. Doordat het politieke bestel eeuwenlang een uitzonderlijk mannelijk terrein was, lijken mannelijkheid en macht een onlosmakelijke combinatie. Dit heeft vergaande gevolgen; hoewel de meerderheid van de studenten aan universiteiten vrouwelijk is, weet slechts een klein deel door te dringen tot academische posities.134 Ook de Nederlandse politiek kent een scheve verdeling tussen man en vrouw, slechts 47 vrouwen vertegenwoordigen het land in de Tweede Kamer.135 Op wereldschaal leek iets baanbrekends te gebeuren toen de Verenigde Staten haar eerste vrouwelijke president kon verkiezen, maar uiteindelijk legde Hillary Clinton het af tegen een man die kon wegkomen met onder meer vergaande vrouwonvriendelijke uitspraken. Clin- tons ‘gevoelloze en koude karakter’ zou hier medeoorzaak van zijn geweest. Zij stond als vrouw vanaf het begin met 1-0 achter, omdat ze twee eigenschappen moest verenigen die door het overgrote deel van het publiek als onverenigbaar worden beschouwd. Janka Stoker, hoogleraar Leiderschap en Organisatieverandering aan de Rijksuniversiteit Groningen, beschreef deze moeilijkheid als volgt: ‘Een vrouw met macht doet het op één van de stereotypen nooit goed: je bent of geen goede leider, want veel te soft, of geen goede vrouw, want een gevoelloze bitch.’ 136 Clinton waagde echter een dappere poging om de stereotypisch mannelijke en vrouwelijke eigenschappen met elkaar te verenigen. Ze plande een zogenaamde ‘luistertour’ door de Verenigde Staten, waarbij zij leiderschap probeerde te combineren met de als vrouwelijk getypeerde eigenschappen van ‘het goed kunnen luisteren’ en het tonen van empathie. Ko- ningin Victoria deed meer dan een eeuw geleden een soortgelijke poging tot het verenigen van macht en vrouwelijkheid toen zij haar positie als staatshoofd probeerde te versterken door het promoten van een imago als ‘perfect middle-class wife’. Door te verbeelden dat zij als

134 Marinel Gerritsen en Thea Verdonk, ‘Vrouwen op de universiteit: terug- en vooruitblik in cijfers’, Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren [Geraadpleegd op 08-04-2019] https://www.lnvh.nl/uploads/moxiemanager/downloads/183.pdf. 135 ‘Vrouwen in de tweede kamer’, Parlement [Geraadpleegd op 08-04-2019] https://www.parlement.com/id/vh8lnhrre0zv/vrouwen_in_de_tweede_kamer. 136 Janka Stoker, ‘Topvrouw boos? Dan kan ze ’t niet’, Trouw [Geraadpleegd op 08-04-2019] https://www.trouw.nl/home/topvrouw-boos-dan-kan-ze-t-niet~a99919d1.

45 koningin waakte over haar land zoals een moeder over haar kroost, schotelde zij haar volk een geaccepteerd tafereel voor waardoor de weerstand tegen een vrouwelijk staatshoofd werd verminderd. Op deze manier benutte ze vrouwelijke stereotypen en vooroordelen in haar eigen voordeel. De idealen van vrouwelijkheid en de positie van de vrouw in de samenleving waar Vic- toria zich aan moest meten, hebben in de loop van de twintigste eeuw een enorme transformatie ondergaan. Is er, nu het vrouwelijk ideaalbeeld is veranderd, ook een veranderde verbeelding van Victorias politieke invloed in film waar te nemen? Zoals eerder ter sprake kwam, zijn films over Victoria in de loop van de twintigste eeuw zich steeds meer gaan richten op identificatie. Filmmakers zetten het leven van Victoria steeds meer in om voor kijkers herken- bare situaties te schetsen in plaats van slechts een beschrijvende, biografische inslag aan te houden. Het zoeken naar raakvlakken en overeenkomsten tussen het leven van Victoria en dat van de eigentijdse kijker staat centraal. Deze hernieuwde insteek van historische films over Victoria biedt de mogelijkheid voor het blootleggen van hedendaagse problemen met betrekking tot de vereniging van vrouwelijkheid en macht. De verbeelding van Victorias politieke invloed en haar verhouding tot haar ministers zijn interessante casussen om te onderzoeken op welke manier de representatie van vrouwen met macht in de periode 1913-2017 is veranderd.

Victoria versus haar mannelijke ministers: een ongezonde democratie. Victoria werd op achttienjarige leeftijd gekroond tot koningin, waarna zij haar intrede maakte in een politieke wereld die door en door mannelijk was. Het overleggen met ministers, staatshoofden en andere hooggeplaatste heren was haar dagelijkse bezigheid. Hoewel van jonge, ongehuwde vrouwen in Victoriaans Engeland werd verwacht niet zonder chaperon in mannelijk gezelschap te verkeren, maakte Victoria direct na het ontvangen van het nieuws over de dood van haar voorganger een statement: ze wilde al haar ministers alleen ontvangen.137 In de loop van de twintigste eeuw verandert de aard van Victorias omgang met haar politieke raadgevers in films over Victoria aanzienlijk. De films Victoria the Great (1937) en Sixty Glo- rious Years (1938) schilderen de mannen af als makke schoothondjes die slechts dienen om Victorias ideeën en wensen voor haar volk ten uitvoer te brengen. Victorias prime ministers Melbourne, Peel en Disraeli krijgen echter een steeds duisterder karakter. De film Mrs. Brown (1997) kan worden gezien als het omslagpunt van de verbeelding van politici als schoothondjes naar egoïstische slechteriken. In deze film wordt getoond hoe de rouwende Victoria zich afzondert van het publieke leven en zich terugtrekt in haar veilige

137 Baird, Victoria. The Queen, 119.

46 paleis. Haar langdurige afwezigheid uit het oog van het publiek heeft een dieptepunt in populariteit als gevolg. De onvrede brengt een discussie in het parlement teweeg over een eventueel afschaffen van de monarchie. Disraeli laat het in eerste instantie gebeuren en vraagt zich stilletjes af: ‘do we need her?’, ‘let’s see which way the wind blows’. Pas wanneer zijn eigen positie onder druk komt te staan, besluit hij dat het van belang is om Victoria weer terug in de openbaarheid te krijgen met een oneerbiedig: ‘where is the old girl…’ ‘its time to wheel her out’. De manier waarop Disraeli Victoria uiteindelijk uit haar comfortabele afzondering weet te krijgen, is veelzeggend. Op slinkse wijze speelt hij in op het gevoel van Victorias bediende Mr. Brown, de enige die kon doordringen tot Victoria in haar tijd van afzondering en verdriet. Dis- raeli neemt Brown apart op een moment dat hij kwetsbaar en ziek is en overtuigt hem ervan dat het in Victorias belang is dat zij haar taken hervat. Hij dreigt dat wanneer Brown Victoria niet kan overhalen, Victorias veiligheid ernstig in gevaar komt. Disraeli voelt goed aan dat de veiligheid van Victoria op een haast ziekelijke manier Browns enige bestaansreden is geworden. Hij gaat over tot deze vorm van emotionele chantage van zowel Brown als Victoria om zijn eigen positie veilig te stellen; het volgzame schoothondje is veranderd in een sluwe vos. In The Young Victoria (2009) wordt Albert gewaarschuwd voor het gevaar dat Lord Melbourne kan betekenen voor zijn relatie met Victoria. Lord Melbourne is prime minister ten tijde van Victorias kroning en wordt al snel de steun en toeverlaat van de onervaren Victoria. Als onderdeel van Alberts ‘training’, waarin hij tot in de kleinste details wordt ingelicht over Victorias voorkeuren, vertelt de baron hem over Lord Melbournes vergaande invloed op de jonge koningin: ‘She’s a liberal. Above all, she favours Lord Melbourne. And he’ll take full ad- ventage of it. Lord Melbourne will make her fall in love with him, its his method’. Hij sluit af met een onheilspellend ‘Don’t underestimate Lord Melbourne…’. De kijker wordt in de loop van de film inderdaad deelgenoot gemaakt van Lord Melbournes spelletjes om Victoria in te pakken met zijn charme. Hij toont interesse in haar, doet aan de nodige vleierij en weet Victoria te raken doordat hij de enige is die haar als volwassene behandelt. De Duke of Wellington ziet Lord Melbourne zijn charme in de strijd gooien tijdens een staatsdiner en zegt hierover min- achtend: ‘You see him hover with his net to catch the pretty butterfly’. Lord Melbourne geeft uiteindelijk zelfs openlijk toe dat hij zijn omgang met Victoria ziet als een politiek spelletje. Wanneer hij Victorias moeder meedeelt dat het Victorias wens is dat ze verbannen wordt naar een andere vleugel van het paleis en dat ze weigert Sir John Conroy te benoemen als privé- secretaris, sluit hij af met een zelfgenoegzaam ‘You have played the game and lost’. Lord Melbournes harde werk om Victoria te imponeren, levert hem een verlenging van zijn ambts- termijn op. Victoria weigert, door haar verdriet om het dreigende afscheid van Lord Melbourne, tegemoet te komen aan wensen van de nieuwe kandidaat die daarom geen regering kan

47 vormen. Uiteindelijk zet Victoria zich wel voorzichtig af tegen de ideeën van Lord Melbourne. Lord Melbourne probeert haar te ontmoedigen zich in te zetten voor kwesties die haar wel degelijk zeer aan het hart gaan: het lot van de armen en hulpbehoevenden. Victoria vertelt hem: ‘We must improve where we can. If I’ve discovered anything from touring England it’s the suffering that needs my help’. Lord Melbourne probeert haar hierin te remmen: ‘Never try to do good Your Majesty it always leads to terible scrapes’. Victoria neemt deze woorden eerst met een lach in ontvangst, maar komt daarna terug op de kwestie en zegt dat ze het lot van haar volk toch wil verbeteren ondanks Lord Melbournes ‘wijze’ raad. De films uit de jaren 1930 toonden een Lord Melbourne die een dienende rol aannam om Victoria op weg te helpen in een voor haar nieuwe wereld. De Lord Melbourne uit 2009 en 2001 is een minister die Victoria gebruikt om zichzelf op weg te helpen in de politiek. De overgang van een Victoria die haar ministers aanstuurt in films uit de jaren 1930, naar een Victoria die moet strijden tegen de snode plannen van haar egoïstische ministers is opvallend. De betekenis van de manier waarop Victorias omgang met haar ministers in film is veranderd, is al eerder uitgediept in een artikel van Steven Fielding. De titel van zijn artikel, ‘The heart of a heartless political world’, beschrijft de rol die in films uit de periode 1930 tot het verschijnen van The Young Victoria in 2009 in toenemende mate aan Victoria wordt toegedicht: aan het begin van de 21e eeuw is zij is de enige die opkomt voor het volk en hen beschermt van harteloze ministers die alleen uit zijn op eigen gewin. Hieruit trok Fielding een vergaande conclusie over de gezondheid van de democratie in de late twintigste- en vroege eenentwintigste eeuw. Hij zag de sluwe en berekenende verbeelding van politici als een alar- merend signaal dat het vertrouwen in de hedendaagse democratie tot een dieptepunt is ge- daald.138 De door het volk gekozen politici hebben uiteindelijk niets dan slechts met het volk voor, terwijl de koningin, vanuit eeuwenoude traditie in haar ambt geboren zonder inspraak van het volk, de enige is die wel het goede voor haar onderdanen nastreeft. Ook in verfilmingen van Victorias leven die verschenen na dit spraakmakende onderzoek van Fielding is het thema van de koningin als ‘the heart of a heartless political world’ duidelijk te herkennen. Melbourne en Peel zijn wat karakter betreft echter een stuk aangena- mer geworden. In de serie Victoria (2016) bouwt Victoria een innige band op met Lord Mel- bourne, een relatie die in tegenstelling tot in The Young Victoria (2009) wel degelijk een op- recht karakter lijkt te hebben. Ook Peel en Victoria kunnen het na een moeizame start van de

138 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 80.

48 samenwerking uiteindelijk goed vinden. Toch probeert Lord Melbourne Victoria meerdere malen te ontmoedigen om zich te bekommeren om het lot van de armen. Bovendien moet Victoria alles uit de kast trekken om Peel te overtuigen dat de politiek moet ingrijpen in de hongersnood in Ierland die enorm veel mensenlevens kost. Hoewel het karakter van de mannen een stuk vriendelijker wordt verbeeld, wordt er wel meerdere malen gesuggereerd dat er iets mankeert aan hun morele kompas. In films na 1997 fungeert Victoria als het geweten van politici als Disraeli, Peel en Melbourne. Het goedaardige karakter van Victoria staat in sterk contrast tot dat van de rationele heren die soms wel heel nonchalant omgaan met het lot van het volk dat ze horen te vertegenwoordigen. Zij raken door machtszucht afgeleid van hun taak, terwijl Victorias natuurlijk empathische aard ervoor zorgt dat zij wel blijft inzien wat het belangrijkste is: het welzijn van haar onderdanen.

Wantrouwen jegens mannelijke autoriteit Een toenemend wantrouwen jegens de democratie is niet het enige alarmerende thema dat naar voren komt uit films over Victoria. Niet alleen haar ministers worden meer en meer verbeeld als leugenachtig en hongerig naar macht. In de late twintigste eeuw en in eenentwintigste-eeuwse films lijken haast alle mannen om Victoria heen te worden afgespiegeld als ego- centrisch en machtswellustig. Fieldings stelling dat films over Victoria de ongezondheid van de democratie aantonen, is dus niet het enige schrijnende probleem dat in de films wordt blootgelegd. De onderdrukkende houding van mannen in Victorias omgeving en hun vergaande pogingen om haar in te zetten voor hun eigen gewin suggereren niet alleen een hedendaags wantrouwen in de democratie, maar een algeheel wantrouwen jegens mannen met autoriteit. Victoria wordt continu door mannen ingezet als pion in een spelletje om macht. Er wordt een sterke morele tegenstelling tussen man en vrouw gesuggereerd, waarbij mannen een haast karikaturale rol van slechterik toegedicht krijgen terwijl Victoria fungeert als de onschuldige sprookjesprinses waarvoor de kijker niets dan sympathie kan opbrengen. De verbeelding van Victoria als personificatie van ‘het goede’ past binnen een bredere tendens van zwart-wit denken over vrouwelijke moraliteit in films. Vrouwen worden in de media vaak óf als uitsluitend goed, óf als uitsluitend slecht verbeeld. Meer nuance en tegenstrijdigheid in karakter en moraliteit is zeldzaam. De goede vrouw wordt verbeeld als knap, passief en zorgzaam, gefocust op het helpen van anderen in hun directe omgeving. De verbeelding van Vic- torias karakter in film past binnen de categorie van ‘goede vrouw’, waarbij ze haar zorgzaamheid uit in de context van haar koninkrijk in plaats van slechts binnen haar eigen gezin.139

139 Wood, ‘Gendered Media: The Influence of Media on Views of Gender’, 33.

49 De thema’s ‘regency’ en ‘insanity’ in films over Victoria karakteriseren de problematische verbeelding van de machtsverhouding tussen de koningin en de mannen om haar heen. Victoria and Albert (2001), The Young Victoria (2009) en de serie Victoria (2016) tonen hoe Victoria in haar jeugdjaren onderdrukt wordt door een dominante en gewelddadige Sir John Conroy. Conroy heeft Victorias moeder met zijn charme ingepakt en weet op deze manier een belangrijke positie aan het hof te verwerven. Hij vervult het archetype van de ‘boze stiefvader’ in de haast sprookjesachtige voorstellingen van Victorias jeugd, waarbij de prinses in een hoge toren (in dit geval Kensington Palace) wordt opgesloten. Een gesprek tussen Victoria en Albert in The Young Victoria (2009) vat de omgang tussen Victoria en haar mannelijke tegenspelers in films in de periode 1997-2017 treffend samen:

Victoria: ‘Do you ever feel like a chess piece yourself, in a game being played against your will?’ Albert: ‘Do you? ’ Victoria: ‘Constantly, I see them leaning in and moving me around the bord. ’ Albert: ‘The Duchess and Sir John? ’ Victoria: ‘Not just them. Uncle Leopold, the king, I’m sure half the politicians are ready to seize hold of my skirts and drag me from square to square.’

De moderne films over de jonge Victoria benadrukken Sir John Conroys inspanningen om de prinses aan te zetten tot het overhandigen van haar macht in een regentschap. Met fysiek geweld probeert Conroy Victoria ertoe te dwingen een handtekening te zetten onder het for- mulier om toestemming te geven om tot haar 25e verjaardag onder bewind van haar moeder te staan. Het personage van Sir John Conroy verschijnt niet in de films Victoria the Great (1937) en Sixty Glorious Years (1938) en heeft geen rol van betekenis in Victoria in Dover (1954). Het is interessant dat er in films vanaf 2001 opeens zoveel nadruk op zijn rol wordt gelegd. Wanneer Victoria eenmaal volwassen is en gekroond is tot koningin verdwijnt Conroy naar de achtergrond, de kans op een regentschap is dan namelijk van de baan. Dit betekent niet dat Victoria in de drie moderne films over de koningin in haar jonge jaren gevrijwaard is van mannen die op allerlei manieren een greep doen naar haar macht. De onervaren koningin wordt al snel ingepakt door Lord Melbourne en wordt daarna een pion in vergaande huwelijks- politiek. Door de films heen overleggen allerlei mannen over Victorias lot; Lord Melbourne, de koningen William en Leopold, baron Stockmar, Albert, de hertog van Cumberland, een haast eindeloze rij namen probeert tot op het meest persoonlijke niveau invloed uit te oefenen over het leven van Victoria. Een treffend voorbeeld hiervan is een gefrustreerde conversatie over een gewenst huwelijk met Albert wat maar niet van de grond lijkt te komen in The Young

50 Victoria (2009). Baron Stockmar heeft tijdelijk de strijd opgegeven en zegt berustend: ‘I can’t get past Melbourne for now’. Koning Leopold snauwt hem toe: ‘Then get him past Melbourne’. Hij wijst naar Albert en roept: ‘Get him into her bed!’ Ook de oudere Victoria in Mrs. Brown (1997) en Victoria and Abdul (2017) doorstaat talloze pogingen van de mannen om haar om haar onder de duim te houden. In deze films wordt het spel ook op zeer persoonlijk niveau gespeeld. De mannen kunnen niet langer mis- bruik maken van Victorias onschuld en gebrek aan ervaring, maar ze proberen haar te pakken op haar leeftijd en haar ‘slechte’ genen. Victorias zoon Bertie speelt hierin een sleutelrol. Wan- neer Victoria in de film Victoria and Abdul (2017) weigert gehoor te geven aan de steeds dwin- gendere verzoeken om Abdul uit haar leven en uit het paleis te weren, spreekt Bertie haar op kleinerende toon toe: ‘Mummy, enough is enough. You will drop this Munshi business forthwith. Do you hear me? I have put up with you for over 50 years! You will drop this forthwith or... We will have you certified insane! And removed from office immediately’. Zowel in Mrs. Brown (1997) als in Victoria and Abdul (2017) wordt Bertie verbeeld als ongeduldige prins die niet kan wachten tot het zijn tijd is om te regeren, ook al gaat dit onvermijdelijk ten koste van het welzijn van zijn moeder. De films uit 1930 en 1950 besteden geen aandacht aan de thema’s ‘regency’ en ‘insanity’. Deze films hebben het karakter van een officieel portret, met als doel het vieren van de hoogtijdagen van Victorias heerschappij. De toenemende verbeelding van Victoria als slechts een pion in een politiek spelletje in plaats van als daadkrachtige actor lijkt in strijd met de maatschappelijke ontwikkelingen in de loop van de twintigste- en eenentwintigste-eeuw, waarin vrouwen juist steeds meer toegang kregen tot de publieke en politieke wereld. Maar wanneer we de ontwikkeling verklaren aan de hand van de stelling van Fielding dat films over Victoria in de periode 1997-2017 met name zijn gericht op het bewerkstelligen van identificatie van de kijker met Victoria, kan dit veelzeggend zijn over actuele problematiek rondom de verhouding tussen man en vrouw. Wat zegt het over onze huidige maatschappij dat films gemaakt voor een vrouwelijke markt zoveel focussen op een ongelijke positie van man en vrouw en mannen afschilderen als immoreel? De betekenis van deze verbeelding is te illustreren aan de hand van een uitspraak van Victoria in de serie uit 2016, wanneer zij weigert haar hofdames te vervangen:

Victoria: ‘But I will not give up my ladies, they are my allies. You are a soldier duke, would you want to go into battle alone?’ Hertog: ‘I was not aware that you are fighting a war, madam.’ Victoria: ‘Because you are not a young woman duke, and no one I suspect tells you what to do. But I have to prove my worth every single day, and I can not do it alone.’

Het leveren van strijd tegen mannelijke dominantie is een probleem waarmee steeds meer vrouwen zich kunnen identificeren nu het opbouwen van een carrière voor het merendeel van de vrouwen een belangrijk doel is geworden. De verfilming van Victorias politieke functie biedt een treffend voorbeeld van een vrouw die moet opboksen tegen mannen die haar positie in de weg staan omdat zij van mening zijn dat zij onervaren of ongeschikt is voor de taken die zij toebedeeld heeft gekregen. Steeds meer vrouwen ervaren de beperkende invloed van het glazen plafond en andere vormen van genderongelijkheid op de werkvloer, terwijl Victoria er in haar tijd vrijwel alleen voor stond en het probleem nog niet zo veelvoorkomend was in de jaren 1930 en 1950. De groeiende herkenbaarheid van de situatie waar Victoria zich in bevindt, zorgt voor de toenemende nadruk op de strijd tegen mannelijke autoriteit in films over de koningin vanaf het eind van de twintigste eeuw. De verbeelde verhouding tussen Victoria en de mannen om haar heen suggereert een sterke morele tegenstelling tussen man en vrouw. Alleen Victoria waakt voor de belangen van de armen en hulpbehoevenden, terwijl haar ministers druk bezig zijn met het verrijken van zichzelf. Fielding uitte in ‘The heart of a heartless political world’ niet alleen zijn zorgen over het in de films gesuggereerde wantrouwen in de democratie, maar hij uitte tevens de angst dat films over Victoria de vrouwelijke kiezer nog verder distantiëren van de politiek. De films spreken een groot vrouwelijk publiek aan en Fielding vreesde ervoor dat vrouwelijke kijkers door het zwartgallig geschetste beeld van de politiek in contrast tot Victorias vrouwelijke goedheid aangemoedigd worden om hun heil te zoeken in een erfelijk instituut als de monarchie, en tegelijkertijd ontmoedigd worden om hun stem te gebruiken om invloed uit te oefenen in het democratisch bestuursstelsel.140 Fieldings angst impliceert weinig vertrouwen in het vrouwelijke kijkerspubliek en gaat voorbij aan de opvatting van onder andere Vos en Sorlin dat historische films sociale structuren en hedendaagse vraagstukken bloot kunnen leggen.141 Films over Victoria, waarin vrouwelijke macht wordt verbeeld als bewaker van ‘het goede’, kunnen vanuit die theorie juist worden opgevat als sterke oproep tot een groter vrouwelijk aandeel in de politiek en op andere hooggeplaatste functies. De spierballenpolitiek van onder andere Trump en Poetin, waarbij stereotypisch mannelijk gedrag wordt ingezet bij wijze van machtsvertoon, domineert het wereldtoneel en brengt oneindig veel voorbeelden van machtswellustige en corrupte mannen voort. Films over Victoria in de vroege eenentwintigste eeuw projecteren het eigentijdse wantrouwen

140 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 80. 141 Vos, Bewegend Verleden, 121.

52 in de mannelijke politicus op een historische situatie. Victorias goedheid verbeeldt hierbij de roep om een vrouwelijke hand in de politiek.

De aard van vrouwelijk leiderschap In films over Victoria worden duidelijke ideeën verbeeld over wat zo’n vrouwelijke hand in de politiek precies zou betekenen voor de invulling van beleid. De gesuggereerde morele tegenstelling tussen man en vrouw plaatst de vrouw in de positie van de vertegenwoordiger van ‘het goede’. Maar wat het goede is, is natuurlijk enorm persoonlijk en bovendien zeer veranderlijk door de tijd heen. Fielding beschreef hoe Victoria in de films Victoria the Great (1937) en Sixty Glorious Years (1938) alleen ideeën uitte waar het publiek verondersteld werd het mee eens te zijn. Victoria belichaamde de politieke consensus van de jaren 1930.142 Deze trend is doorgezet in moderne films over Victoria. Het resultaat is een Victoria wiens denkbeelden nauwelijks in de buurt komen van die van de historische Victoria. Victoria zou in onze tijd te boek staan als extreem conservatief, met haar opvattingen over vrouwenrechten en haar rol als ‘Empress of India’ als pijnlijke voorbeelden. De serie Victoria (2016) toont hoe Victoria zich gepassioneerd uitspreekt over haar innige verbondenheid bij de antislavernij beweging, een zaak die haar al van kinds af aan zeer zou hebben beziggehouden. In werkelijkheid was het Albert die zich sterk maakte voor de zaak terwijl Victoria zich opvallend afzijdig hield van de kwestie. Ook wordt de verbeelding van Vic- torias antifeministische opvattingen in deze serie afgedaan met een onbeduidende grap. Vic- toria verbaast zich erover dat er zoveel vrouwen onder de opstandige chartisten zijn. Lord Melbourne vertelt haar: ‘Some chartist do believe that women should have the vote, madam.’ Victoria lacht spottend om de opmerking van Lord Melbourne en antwoordt: ‘Now you are teasing me’. Dit is de enige en laatste keer dat Victoria zich uitspreekt tegen de vrouwenkwestie. Op andere momenten lijkt ze het bevorderen van vrouwenrechten juist vurig aan te moe- digen. Wanneer ze haar oom Leopold plannen hoort smeden voor een strategisch huwelijk voor haar dochter voordat ze überhaupt haar wiegje is ontgroeid, grijpt Victoria in. ‘I don’t want her to be a pawn in some dynastic game. I want my daughter to be free to marry like I did, for love.’, horen we Victoria zeggen, waarbij volledig voorbij wordt gegaan aan het feit dat Victoria er in werkelijkheid eigenhandig voor zorgde dat haar dochters de echtgenotes werden van staatshoofden over de gehele wereld om de macht van het Verenigd Koninkrijk verder te vestigen.143

142 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 70. 143 Cadbury, Queen Victoria’s matchmaking, 28.

53 Niet alleen de serie Victoria probeert het verleden hier en daar op te poetsen om de kijker een sympathiekere versie van Victoria voor te schotelen. De film Victoria and Abdul (2017) doet een poging aan te sluiten bij de tendens van de dekolonisatie van de geschiedenis en slaat de plank daarbij pijnlijk mis. Een vrij onbekend en tamelijk onverwachts verhaal van de innige vriendschap tussen Victoria en haar bediende Abdul Karim vormt het plot van de film. Abdul wordt opgedragen vanuit India naar Engeland te reizen om Victoria een ceremoni- ele munt te presenteren tijdens haar gouden jubileum, vanwege het simpele feit dat hij de langste Indiër is die ze kunnen vinden. Hij wordt geïnstrueerd met gebogen hoofd naar de tafel van Victoria te lopen, voor haar te knielen en haar absoluut niet in haar ogen aan te kijken. De als enorm zenuwachtig en haast kinderlijk nieuwsgierig verbeelde Abdul kan het niet laten, hij kijkt stiekem omhoog en heeft even oogcontact met de koningin. De interesse van Victoria is meteen gewekt, zij ziet Abdul als een knappe en exotische verschijning die haar slaapverwek- kend ceremoniële leven wat meer glans kan geven. Abdul is op zijn beurt enorm onder de indruk van de koningin. Tot schrik van Victorias hofhouding werpt hij zich bij de volgende ge- legenheid voor Victoria neer om haar voeten te kussen. Dit is het begin van een groeiende vriendschap waarbij Abdul Victoria vertelt over zijn thuisland waarvan zij keizerin is, maar waar ze nog nooit een stap heeft gezet. De veelbete- kenende reden waarom Victoria nog nooit in India is geweest, het feit dat het gevaar van een aanval op haar leven te groot is vanwege woede om de imperialistische onderdrukking van het land, wordt terloops benoemd maar niet verder uitgediept. Victoria uit haar afschuw wanneer Abdul haar vertelt over de vernielingen die Britse soldaten in zijn thuisland hebben ver- richt. Ze raakt door Abduls verhalen in de ban van India en wil zijn cultuur in haar paleis ver- tegenwoordigd zien. Ze eist de import van mango’s om de lokale Indiase keuken te proeven, ze draagt de gestolen en zeer omstreden Koh-i-Noor diamant met trots en richt een kamer in haar paleis volledig in Indiase stijl in. Victorias zoon Bertie, haar privésecretaris Sir Henry Ponsonby, huisdokter James Reid en andere leden van de hofhouding staan continu paraat om hun afschuw op Victorias nauwe connectie met Abdul te uiten. Victoria is de enige die Abdul accepteert en ze wordt verbeeld als vooruitstrevende kracht binnen het extreem conservatieve paleis. Haar hofhouding doet talloze pogingen om Abdul het paleis uit te werken, ze wijzen Victoria op zijn soa’s, zijn eenvoudige afkomst, ze dreigen om collectief het paleis te verlaten en gaan een enkele keer over tot gefrustreerd fysiek geweld tegen Abdul. Victoria wordt hierdoor alleen maar aangemoedigd om Abdul hoger in rang te plaatsen. Ze lijkt het verheffen van Abdul als spelletje te zien om haar hofhouding zoveel mogelijk te stangen. Abdul ondergaat deze rol als pion in een machts- spel lijdzaam, hij is ontzettend onder de indruk van Victoria en ziet haar welzijn als zijn enige

54 zorg. Abdul wordt weergeven als onderdanige en kinderlijke knecht die zich enorm vereerd voelt dat de koningin die zijn thuisland onderdrukt aandacht aan hem besteed. De conservatieve Victoria die aan het hoofd stond van een enorm onderdrukkend im- perialistisch rijk en die een uitgesproken antifeministische mening had, is in de loop van de eenentwintigste eeuw getransformeerd naar een ruimdenkend en vooruitstrevend persoon. Victoria is in de serie Victoria en in Victoria and Abdul een moderne stem die het verleden waar wij ons nu voor schamen, bekritiseert. De historische werkelijkheid wordt aan de kant geschoven om de kijker een Victoria voor te schotelen waar we naar op kunnen kijken. Haar werkelijke nalatenschap wordt verloochend voor een moderne en ruimdenkende versie van Victoria die opkomt voor de mensen die het slachtoffer werden van de wrede negentiende- eeuwse opvattingen over rangen, standen en ras. De nieuwe rol van Victoria als voorvechter van achtergestelde groepen heeft terecht veel kritiek gekregen. Recensenten van Indiase media lieten geen spaan heel van de film. Rohan Nahaar, recensent voor de Hindustan Times, gaf Victoria and Abdul anderhalve ster uit 5 en vatte de problematische geromantiseerde weergave van de innige vriendschap tussen de koningin en de Indiase bediende als gezellige feel- good film op treffende manier samen:

‘On the surface, Victoria & Abdul is the charming true story of the Queen’s unlikely friendship with an Indian servant, and how this friendship stirred tremendous jealousy among her closest aides. But behind every look of slavish adoration, behind every act of self-sacrifice, behind every scoffing display of ignorance and behind every entitled, narcissistic demand – there is centuries of subtext; of oppression, murder, and the deeply flawed belief that one sort of human being is better than the other.’ 144

Publiekshistorici kunnen uitvoerig discussiëren over het vraagstuk of historische films het verleden ofwel het heden representeren. De serie Victoria en de film Victoria and Abdul dienen als argument voor de stelling van Pierre Sorlin dat historische films niets zinnigs zeggen over het gerepresenteerde verleden maar voornamelijk een projectie zijn van hedendaagse waarden en normen op een historisch tafereel.145 Uit het hiervoor beschreven onderzoek van Fiske en Hartley kwam bovendien naar voren dat historische film niet de historische werkelijkheid of de huidige samenleving representeert, maar eerder de manier waarop de samenleving zichzelf

144 Rohan Nahaar, ‘Victoria & Abdul movie review: Judi Dench, Ali Fazal star in a disgustingly distorted look at British Raj’, Hindustan Times [Geraadpleegd op 10-04-2019] https://www.hindustanti- mes.com/movie-reviews/victoria-abdul-movie-review-judi-dench-ali-fazal-star-in-a-disgustingly-distorted-look-at-british-raj/story-bjaEScz3MZJBq2KzIck9PN.html. 145 Rosenstone en Parvulescu, A companion to the historical film, 3.

55 graag zou willen zien.146 Het ideaalplaatje van koningin Victoria als vooruitstrevende vorstin onderschrijft deze stelling. Victorias verbeelde opvattingen zijn zodanig aangepast zodat zij de hedendaagse politieke consensus vertegenwoordigt waar de kijker met een gevoel van gemak en zonder wroeging over wandaden uit het verleden naar kan kijken. Het neerzetten van zo’n geromantiseerd beeld van het verleden is niet zonder gevaar. Het is zeer belangrijk om te waken voor een dergelijke schoongeveegde versie van de geschiedenis in films en series omdat film, zo blijkt uit eerdergenoemd onderzoek van Foucault en Sorlin, een krachtig medium is dat het historisch narratief kan veranderen.147 Het schetsen van een opgeschoond plaatje van het verleden vormt een gevaar voor het creëren van meer bewustzijn rondom controversiële delen van het verleden. De makers van zowel Victoria als Victoria and Abdul hebben de kans nagelaten om historische duiding van racisme en ongelijkheid bij de kijker onder de aandacht te brengen.

Victorias daadwerkelijke politieke invloed In films over Victoria in de periode 1997-2017 wordt in toenemende mate gesuggereerd dat zij haar onderdanen eigenhandig beschermt tegen boosaardige politici vanwege haar goedaardige en ruimdenkende karakter. Hierbij wordt veel nadruk gelegd op haar zorgzame persoonlijkheid, maar de verbeelding van conflicten en kwesties waarbij zij haar politieke macht daadwerkelijk inzet voor de goede zaak is nihil. De verschuiving naar een steeds persoonlijker karakter van films over de koningin, zorgt ervoor dat Victorias daadwerkelijke politieke invloed vrijwel volledig naar de achtergrond verschuift. Films over de koningin uit de jaren 1930 verbeelden met name het politieke leven van de koningin en bootsten de publieke optredens van Victoria tot in het kleinste detail na.148 Victoria wordt vanaf 2001 echter vooral in beeld gebracht terwijl zij zich druk bezighoudt met het bekommeren om het lot van het volk, maar er worden vervolgens nauwelijks acties die dit ondersteunen getoond. Een tekenend voorbeeld hiervan zijn de ‘boxes’ die in iedere film over Victoria veelvuldig in beeld verschijnen. In de serie Vic- toria (2016) legt Lord Melbourne de jonge Victoria vlak na de dood van haar voorganger heel beknopt uit waar de boxes voor dienen: ‘There’s a great deal of business that needs to be attended to. The boxes I imagine are already on their way to you with documents that require your signature.’. Het wordt echter in geen enkele film duidelijk wat voor informatie de documenten waar Victoria zich zo vaak over buigt precies bevatten.

146 John Fiske, John Hartley, Reading television (2003, Londen) 30. 147 Mark, The British monarchy on screen, 68. 148 Fielding, ‘The heart of a heartless political world’, 70.

56 Victorias macht wordt continu benoemd maar vrijwel nooit geconcretiseerd. De film The Young Victoria (2009) titelt bijvoorbeeld af met het benoemen van de positieve invloed van Victoria en Albert op educatie en wetenschap, maar in de film wordt nergens toegelicht wat deze positieve bijdrage precies heeft ingehouden. In plaats daarvan is er gekozen om een liefdesverhaal uit te lichten dat stopt waar Victorias politieke carrière begint. Door de extreme nadruk op het persoonlijke in Victoria and Albert (2001) behelst Victorias kroning tot koningin en de politieke macht die dit met zich meebrengt met name een transformatie op persoonlijk vlak. De onzekere prinses durft zich na haar kroning opeens wel af te zetten van de onderdrukkende invloed van haar moeder en Sir John Conroy. Bovendien staan de ‘boxes’ in deze film ook in dienst van het illustreren van Victorias persoonlijke groei in plaats van haar politieke invloed. De pasgetrouwde Victoria heeft moeite met het delen van haar verantwoordelijkheden met Albert, wat een enorme frustratie in hun kersverse huwelijk betekent. Uiteindelijk krijgt ze steeds meer vertrouwen in Albert, deze persoonlijke groei wordt verbeeld door Victorias besluit om Albert een eigen sleutel van de boxes te geven en hem zo te laten meedelen in haar macht. Ook films over de oude Victoria, die al tientallen jaren aan het hoofd van het rijk heeft gestaan, laten Victorias daadwerkelijke invloed vaag. De Victoria in de film Mrs. Brown (1997) heeft een volledig apolitiek karakter, zij ziet de politiek slechts als een kwelling die haar veilige afzondering in gevaar brengt. Ook de Victoria op leeftijd in Victoria and Abdul (2017) wekt een compleet ongeïnteresseerde indruk wanneer het aankomt op de realiteit van politiek. Zij noemt Lord Salisbury ‘terribly depressing’ wanneer hij zijn taak als prime minister vervult en Victoria bijpraat over actuele ontwikkelingen. De koningin blijkt bovendien volledig ongeïnformeerd te zijn over de Britse inmenging in India. Ze reageert geschokt wanneer Abdul haar vertelt over de vernielingen die Britse soldaten hebben aangericht in zijn thuisland. Victorias onwetendheid distantieert de koningin verder van de wandaden van het Britse leger in India en draagt zo bij aan de verbeelding van de koningin als ruimdenkende weldoener. De serie Victoria (2016) biedt bij wijze van uitzondering wel concretere voorbeelden van Victorias inmenging in de politiek. Victoria bespreekt met generaals de militaire strategie over de oorlog in Afghanistan en spreekt haar volk vurig toe wanneer een nederlaag geleden is. Ze organiseert een bal voor de zijdewevers van Spitalfields wanneer zij moeite hebben hun hoofd boven water te houden door import van goedkopere stoffen uit het buitenland. Boven- dien weet ze Sir Robert Peel ervan te overtuigen hulp te bieden aan Ierland waar een enorme hongersnood heerst, terwijl mannelijke raadgevers Peel op hun beurt proberen te overtuigen dat hij de natuur juist de vrije loop moet laten. Victorias taalgebruik tijdens deze momenten van daadkracht is echter zeer opvallend. Victoria lijkt een continu onderscheid te maken tussen haar rol als koningin en haar rol als

57 vrouw. ‘I am not a woman, I am a queen’, zegt ze bijvoorbeeld geïrriteerd wanneer ze na haar bevalling het liefst meteen weer aan de slag wil met staatszaken, maar vertraagd wordt door het gebruik dat pas bevallen vrouwen eerst de kerk in moeten om ‘gereinigd’ te worden voordat ze in openbaarheid mogen treden. Een ander voorbeeld van de geïmpliceerde scheiding van haar rol als koningin en als vrouw is een conversatie tussen Victoria en Sir Robert Peel ten tijde van de Ierse hongersnood. Victoria beveelt Peel haar te volgen naar de kinderkamer, waar Victorias dochter luid ligt te huilen. Met tranen in haar ogen dwingt ze Peel te luisteren naar het gehuil van het baby’tje en ze roept hem op naar zijn geweten te luisteren:

‘Can you imagine to be a mother in Dr Traills parish? Who knows that she has no milk to give. And the crying will grow weaker, and weaker until one day it stops. Charity begins at home, Sir Robert, it begins here in the nursery. And as a mother, I will not let my people starve. As a monarch I can only advice, but as a mother I employ you Sir Robert, listen to your conscience. Men think mothers are great eiderdowns of comfort, but we are fierce. I would do anything to protect my children.’

De emotionele Victoria werpt zich op als moeder van het volk, terwijl haar meer zakelijke kant zich beroept op haar rol als koningin. De scheiding van de twee rollen doet vermoeden dat de makers van de serie moeite te hebben gehad met het verenigen van vrouwelijkheid en macht in de rol van Victoria. Ook het feit dat Victoria haar invloed benut om vooruitstrevende ideeën te promoten die de historische Victoria vreemd waren, onderschrijft dit idee. Victoria is in de eenentwintigste eeuw de personificatie van het goede geworden, om het etiket van koude, zakelijke bitch te ontwijken dat vaak wordt toegekend aan vrouwen met macht.

58 Hoofdstuk 5 Victoria en relaties: de eeuwige zoektocht naar liefde in film

De dominantie van mannen in films, zowel qua aantal als qua diepgang van personages, heeft zoals hiervoor besproken veel kritiek gekregen vanuit feministische hoek. Een voorbeeld van deze kritiek is de op internet populaire ‘Bechdel test’, een informele test afkomstig uit een stripverhaal uit 1985 om films te testen op seksisme. Een film slaagt voor de Bechdel test wanneer er minimaal één gesprek tussen twee vrouwen plaatsvindt dat over iets anders gaat dan over mannen. Hieruit is een enorme database ontstaan waaraan gebruikers zelf films kunnen toevoegen en aan de Bechdel test kunnen onderwerpen.149 Een kijkje in deze database laat zien dat veel films niet slagen voor de niet al te veelgevraagde criteria van de test. Films over Victoria zouden ook faliekant falen voor deze test. Alleen al uit de titels van de films die verschenen na 1997 is op te maken hoe groot de rol is die wordt toegekend aan de mannen om Victoria heen. Drie van de vier films uit de periode 1997-2017 dragen niet slechts Victorias naam, maar ook die van een man. Victoria wordt onlosmakelijk verbonden aan Albert, John Brown en Abdul Karim. De enige film waarin geen man in de titel wordt genoemd, The Young Victoria (2009), focust ook sterk op Victorias zoektocht naar liefde en ein- digt wanneer haar huwelijk met Albert is bezegeld met de komst van een eerste kind. De enorme focus op partners van historische vrouwen is ook terug te zien in andere films. Aan Marie-Antoinette’s seksleven is enorm veel aandacht besteed en ook Cleopatra wordt vrijwel alleen in de context van een relatie met een man verbeeld.150 De verfilming van deze relaties zegt veel over de opvattingen over genderrollen die hieraan ten grondslag liggen. De Bechdel test hecht bovendien grote waarde aan conversaties tussen vrouwen onderling. Het feit dat veel films niet slagen op de Bechdel test doet vermoeden dat vrouwelijke vriendschappen een zeldzame verschijning zijn in films. In dit hoofdstuk wordt daarom de ontwikkeling van de verbeelding van Victorias relaties met zowel mannen als vrouwen onder de loep genomen.

Het nastreven van een persoonlijk doel: de zoektocht naar liefde. Liefde, en de hindernissen in de zoektocht naar liefde, nemen een centrale plek in films in. Filmhistoricus Chris Vos beschreef hoe eigentijdse wensen en idealen doorwerken in

149 ‘Bechdel Test Movie List’ [Geraadpleegd op 29-04-2019] https://bechdeltest.com. 150 Suzanne Ferriss, Mallory Young, ‘Marie Antoinette: Fashion, third-wave feminism and chick culture.’ Literature/Film Quarterly 38:2 (2010) 98-116, aldaar 106.

59 historische film. Hij kende hierbij een speciale plek toe aan de zoektocht naar romantiek, omdat dit volgens hem voor vrijwel ieder mens een universele wens is en daarmee de blik op heden en verleden kleurt.151 Ook in films over Victoria speelt liefde een centrale rol. Niet alleen haar echtgenoot wordt daarbij aangedragen als object van haar affectie. De geruchten waar Victoria in haar eigen tijd mee moest omgaan, waardoor ze Mrs. Melbourne en Mrs. Brown werd genoemd bij publieke evenementen, worden ook vandaag de dag nog in film onderzocht. Victoria wordt in films gekoppeld aan vier mannen; dit is contrasterend met het beeld van Victoria als preutse, rouwende weduwe. Hierin ligt al een verklaring voor de grote nadruk op Victorias vermeende ‘affaires’ in films. Het is een onverwachte verhaallijn voor een vrouw als Victoria en maakt de kijker daarom nieuwsgierig. Mannen en vrouwen zijn bovendien zelden slechts vrienden in Hollywoodfilms.152 Terwijl dat wel is wat Victoria aangaf te zijn met drie van de vier mannen waaraan zij is verbonden. In dit hoofdstuk zal worden onderzocht in hoeverre er in films over Victoria iets wordt geïmpliceerd van romantische aard. Bovendien wordt gezocht naar een antwoord op de volgende vraag: waarom wordt een machtige vrouw als Victoria, wier levensverhaal al zoveel materiaal oplevert voor een boeiende historische film, toch steeds verbonden aan mannen? De koninklijke familie had, zoals hiervoor is benoemd, de neiging om na Victorias dood alle mogelijk opzienbarende of geruchtmakende correspondentie van Victoria te verbranden. In dit vuur ging ook de persoonlijke briefwisseling tussen Victoria en haar bediendes John Brown en Abdul Karim in rook op.153 Misschien was dit niet zonder reden, maar we weten nooit zeker welke feiten de koninklijke familie verborgen wilde houden om Victorias reputatie niet te schaden. Van een daadwerkelijke affaire tussen Victoria en John Brown of tussen Victoria en Abdul Karim is geen onomstotelijk bewijs. De geruchten die rondgingen in haar tijd deed Vic- toria af als geroddel.154 Toch wordt er nog druk gespeculeerd over de aard van Victorias nauwe vriendschappen. Om de zoveel tijd duikt er weer een historicus of journalist op die claimt ontegenzeggelijk bewijs te hebben voor een vurige liefdesrelatie en zelfs een huwelijk tussen Victoria en John Brown, maar geen enkel verhaal is ook daadwerkelijk waterdicht.155

151 Vos, Bewegend Verleden, 121. 152 Juliet Lapidos, ‘Harry and Sally’, Slate [Geraadpleegd op 20-04-2019] http://www.slate.com/articles/life/strictly_platonic/2010/09/harry_and_sally.html?via=gdpr-consent. 153 Shrabani Basu, Victoria and Abdul: The True Story of the Queen's Closest Confidant (Stroud, 2017) 22. 154 Baird, The Queen: An Intimate Biography of the Woman Who Ruled an Empire. 449. 155 Toby McDonald, ‘New diary extracts reveal Queen Victoria’s true relationship with loyal Scots ghillie John Brown’, The Sunday Post [Geraadpleegd op 24-04-2019] https://www.sundaypost.com/fp/new-

60 Hoewel de titel anders doet vermoeden, wordt in de film Mrs. Brown niet volledig mee- gegaan in de sensationele speculaties rondom een verhouding tussen Victoria en haar bediende John Brown. De film over Victoria en Brown is een verhaal over vriendschap en diep- gaande affectie en zorgzaamheid. Victoria noemt Brown haar beste vriend, zoals ook de historische Victoria hem noemde in haar brieven.156 Slechts op Browns ziekbed lijkt de vriendschappelijke affectie even om te slaan in iets van romantische aard, wanneer Victoria Brown lijkt te willen zoenen en iets van fysieke spanning te merken is. Toch kozen de filmmakers ervoor dit vluchtige moment subtiel te houden en het grote publiek geen verdere voedingsbo- dem te geven voor geruchten van romantiek rondom de twee. Ook in Victoria and Abdul (2017) wordt niet expliciet verwezen naar omgang van romantische aard tussen Victoria en Abdul. Wel wordt een zekere seksuele spanning tussen de 24-jarige bediende en de 70-jarige koningin verbeeld, in sterkere mate dan in Mrs. Brown. Victoria wil Abdul in eerste instantie als bediende vanwege zijn knappe uiterlijk, hierna groeit hun relatie uit tot iets met meer diepgang. Uiteindelijk lijkt Victorias fysieke bewondering om te slaan in een soort van puberale verliefdheid, waarbij Victoria onder de indruk is van het minste of geringste dat Abdul doet. Wanneer Abdul in de trein een bordje met ‘do not pull’ ziet en toch de trein tot stilstand brengt door aan de noodrem te trekken, is Victoria verrukt en gecharmeerd door de impulsieve Abdul. Ze geeft hem een medaillon met haar foto om hem te herinneren aan hun eerste reis samen, waarop Abdul kijkt alsof hij zich geen mooier geschenk had kunnen wensen. Victorias geïmpliceerde romantische gevoelens voor Abdul lijken even explicieter naar boven te komen wanneer componist Puccini haar het verhaal van zijn nieuwe opera vertelt. Puccini vat het verhaal samen: ‘Its about two lovers who are separated by the class divide. But they run away together.’ Victoria kijkt alsof haar wens in dat verhaal werkelijkheid wordt en roept blij: ‘Oh, it sounds marvelous! ’ Vervolgens lijkt ze zwaar teleurgesteld wanneer Puc- cini haar vertelt dat het verhaal niet goed afloopt. Victoria lijkt in Victoria & Abdul soms het liefst zelf weg te willen rennen met Abdul, weg van de beperkende regels van haar positie en de afkeurende blikken van haar huishouden. In werkelijkheid ondertekende Victoria de brieven

diary-extracts-reveal-queen-victorias-true-relationship-with-loyal-scots-ghillie-john-brown/ Andrew Alderson, ‘Victoria ‘did become Mrs Brown’’, The Telegraph [Geraadpleegd op 24-04-2019] https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1429127/Victoria-did-become-Mrs-Brown.html. Stephen Bates, ‘Letter from Queen Victoria points to affair with Brown’, The Guardian [Geraadpleegd op 24-04-2019] https://www.theguardian.com/uk/2004/dec/16/monarchy.stephenbates 156 Baird, Victoria: The Queen, 417.

61 naar Abdul met ‘dearest mother’ of ‘your loving mother’.157 Een romantische verhouding tussen de twee lijkt daarmee, en vanwege gebrek aan enig bewijs, zeer onwaarschijnlijk. De serie Victoria (2016) is tot dusver in de analyse het meest feministisch te noemen op het gebied van de verbeelding van Victorias persoonlijkheid en politieke invloed, maar een groot minpunt ligt in de prominente rol die wordt toegekend aan mannen in Victorias leven. Voornamelijk de rol die aan Lord Melbourne wordt toegeschreven, is problematisch. Lord Mel- bourne was de eerste prime minister waar Victoria mee samenwerkte. Als nieuwkomer in het politieke systeem vond zij veel steun bij Lord Melbourne als raadgever. Victoria sprak met enorm veel affectie over hem in haar brieven. Ze zag hem als veel meer dan slechts haar minister; ze zag hem als de vaderfiguur die ze nooit echt gekend had. Op 2 april 1938 schreef ze bijvoorbeeld het volgende over hem in zijn dagboeken: ‘He explained it to me like a kind father would do to his child. He has something so fatherly and so affectionate and kind in him, that one must love him’.158 De serie Victoria buigt Lord Melbourne echter om van vaderfiguur naar Victorias eerste liefde. Nadat de kijker in enkele afleveringen ziet dat Victorias bewondering voor Lord Mel- bourne steeds meer haar leven gaat bepalen, biecht Victoria haar gevoelens aan hem op. Ze vertelt hem: ‘Yesterday I realised something. Perhaps now I am speaking as a woman and not as a queen. At the beginning, I thought that you were the father I’ve never had. But now I feel… I know, that you are the only companion that I could ever desire.’. Lord Melbourne impliceert meermaals dat de gevoelens wederzijds zijn. Hij kijkt jaloers toe terwijl Victoria danst met andere mannen en hij lijkt Victorias zelfdestructieve pogingen om hem als minister te kunnen houden heel vlijend te vinden. De als verstandig en nobel verbeelde Lord Melbourne besluit uiteindelijk dat hij Victorias positie niet langer in gevaar wil brengen en dus afstand moet nemen. Victoria zelf kan dit vanwege haar blinde verliefdheid niet inzien en zet zowel haar positie als die van Lord Melbourne op het spel. Victorias moeder verdedigt Victoria tegen politici die kritiek hebben op Victorias nauwe band met Lord Melbourne: ‘It is a young girl with a tendress for men, it is not so unusual.’ Toch lijkt de beslissing van de makers van de serie om een compleet nieuwe rol toe te schrijven aan een politieke relatie van Victoria een ongewone keuze. Het liefdesverhaal wordt boven het belang van de benadering van de historische werkelijkheid geplaatst.

157 Basu, Victoria & Abdul, p. 23. 158 Reginald Brett, The girlhood of Queen Victoria: A selection from Her Majesty’s diaries between the years 1832 and 1840 (Londen, 1912), 301.

62 Romantische film is dan wel een populair genre voor de vrouwelijke markt, toch is dit geen volledige verklaring voor de dominantie van het thema romantiek in het genre historische film. De werkelijke verklaring lijkt meer te liggen in de universele neiging in films om aan mannelijke en vrouwelijke personages een verschillend doel toe te kennen. Aan mannen worden in films voornamelijk doelen op wereldschaal toegekend; van groot belang voor de maatschappij in plaats van alleen voor het personage zelf. Aan vrouwen wordt daarentegen significant vaker een persoonlijk doel toegekend, en dan met name de zoektocht naar liefde.159 De persoonlijke ontwikkeling van personages, gericht op het emotionele en relationele aspect, domineert bij verfilmingen van vrouwenlevens. Dit verklaart ook de enorme nadruk op Victorias zoektocht naar een echtgenoot, haar verdriet om het verlies van haar grote liefde Albert of op haar pogingen om de lege plek van Albert weer te vullen met ander mannelijk gezelschap. Omdat alles wat Victoria doet in wezen politiek gekleurd is, bijvoorbeeld haar zoektocht naar een echtgenoot en het voortbrengen van kinderen als troonopvolger, maken wereldse zaken wel degelijk een groot deel uit van het verhaal. Maar waar dit politieke deel bij mannelijke personages het hoofdonderwerp zou zijn, wordt bij Victoria met name belicht hoe haar politieke taak het bereiken van persoonlijk geluk in de weg staat. De verwachtingen die haar positie als koningin met zich meebrengen, verhinderen haar persoonlijke geluk met Lord Melbourne in de serie Victoria, met John Brown in Mrs. Brown en met Abdul Karim in Victoria and Abdul. Vic- toria wordt verbeeld als gevangene binnen het monarchale systeem. Na de dood van prinses Diana is dit een belangrijk thema geworden in films over vrouwen in het Britse koningshuis; er wordt verbeeld hoe deze vrouwen het slachtoffer van traditie werden.160 Onderliggende verwachtingen over de rolpatronen van man en vrouw werken dus door in de verbeelding van historische figuren.

Mannen in dienst van Victoria Aan vrouwen wordt niet slechts vaak een persoonlijk doel toegekend, vrouwelijke personages worden bovendien vaak uitsluitend verbeeld in dienst van het bevorderen van de verhaallijn van mannelijke personages.161 Vrouwen zijn met name te vinden in bijrollen, waarbij hun positie in het verhaal wordt gedefinieerd als vrouw, moeder of vriendin van een hoofdpersonage.162 Bovendien dienen vrouwen in het verhaal vaak voor het creëren van een stabiele en warme thuissituatie voor het mannelijke hoofdpersonage, die is opgezadeld met problemen op

159 Moore, ‘Position-in-frame’, 62. 160 Fielding, The British Monarchy on Screen, 70-71. 161 Wood, ‘Gendered Media’, 34. 162 O’Meara, ‘Sexism From Page to Screen’, 81.

63 wereldschaal.163 Films over Victoria wijken af van het slechts verbeelden van vrouwelijke personages in dienst van de verhaallijn van de mannelijke hoofdrol. Het zijn mannen die iets bij Victoria teweegbrengen qua karakterontwikkeling. Mr. Brown haalt Victoria uit haar diepe rouw, Abdul schudt de verveelde Victoria wakker en geeft haar op haar oude dag een opleving en Albert zorgt voor de stabiele thuissituatie en persoonlijk geluk. Bovendien dienen de mannen ervoor om de eenzijdige verbeelding van Victoria als weldoener en personificatie van ‘het goede’, beschreven in het vorige hoofdstuk, te versterken. Victoria is de enige die het opneemt voor de twee underdogs, bediendes John Brown en Abdul Karim, die vanwege hun afkomst gekleineerd worden door andere mannen. Dat alleen Victoria kan inzien wat deze heren werkelijk in hun mars hebben, doet vermoeden dat deze verhaallijnen voornamelijk fungeren als extra mogelijkheid om Victorias goedheid te verbeelden. Mannen staan in films over Victoria dus voornamelijk in dienst van het bevorderen van de ontwikkeling van Victorias personage. Het feit dat Victoria deze mannen nodig heeft om verder te komen op persoonlijk vlak, maakt echter duidelijk dat aan Victoria talloze tekortkomingen worden toegeschreven die door mannen moeten worden aangevuld. Onderliggende opvattingen over genderpatronen worden weerspiegeld in de manier waarop Victoria door deze mannen wordt ondersteund. In Mr. Brown wordt de eenvoudige, daadkrachtige en soms ietwat lompe John Brown verbeeld als tegenhanger van de frivole, teruggetrokken en passieve rouw waar Victoria zich in bevindt. Brown is niet bang om haar eens goed de waarheid te vertellen en haar te doen inzien dat er leven is na de dood van Albert. In Victoria & Abdul (2017) zien we een Victoria die weer is teruggekeerd naar het passief ondergaan van ceremo- nie en protocollen, die ze letterlijk slapend doorstaat. De levenslustige en kinderlijk nieuwgie- rige Abdul geeft Victoria nieuwe energie en wakkert haar enthousiasme voor het leven weer aan. In de serie Victoria (2016), de film Victoria & Albert (2001) en in The Young Victoria (2009) klampt Victoria zich eerst vast aan Lord Melbourne, daarna vervangt Albert zijn plaats. Een aantal ongemakkelijke momenten, misschien bedoeld om een komisch effect toe te voegen, maken voornamelijk pijnlijk duidelijk hoe verbeeld wordt dat Victoria het niet kan redden zonder hulp van een man. Wanneer Victoria in de serie Victoria een schilderij onthult, trekt ze aan het touwtje om het doek te laten vallen, maar er gebeurt niets. Lord Melbourne snelt de onzekere koningin te hulp, geeft een ferme ruk aan het touwtje en het doek valt. Ook in Victoria & Albert (2001) zit een soortgelijk moment. Lord Melbourne heeft Victorias eerste toespraak geschreven en vraagt haar deze door te lezen. Victoria pakt het papier aan, gaat voor een

163 Moore, ‘Position-in-frame’, 62.

64 open raam staan en begint te lezen. De zon die door het raam naar binnen schijnt verblindt haar en ze doet een onhandige poging om met haar hand het zonlicht te blokkeren, in plaats van terug in de schaduw te gaan staan. Lord Melbourne merkt dit op en gaat tussen het raam en Victoria instaan, zodat Victoria weer verder kan lezen. Victoria kijkt hem hierop zeer dankbaar aan, alsof ze dit niet alleen had gekund. In films over Victoria vult Lord Melbourne de onzekere Victoria aan met zijn wijsheid en kundigheid. Albert symboliseert op zijn beurt de stereotype tegenstelling tussen mannelijke ratio en vrouwelijke emotie. Victoria is gepassioneerd, impulsief en koppig, wat Albert meermaals moet balanceren door haar te remmen met verstandige standpunten. De grote nadruk op Victorias omgang met mannen impliceert dat zij als vrouw niet compleet is en aangevuld moet worden door een man om haar tekortkomingen te compense- ren. Victoria wordt hierin getypeerd als passief en emotioneel, terwijl de mannen om haar heen worden geroemd om hun wijsheid, verstandigheid en levenslust. Dit is een constante in films over Victoria. In een recensie van de film Victoria the Great uit 1937, werd benoemd dat aan Albert de werkelijke hoofdrol is toegekend.164 In deze film, en ook in het vervolg Sixty Glorious Years uit 1938, temt Alberts ratio Victorias emotionele aard.165 Victoria wordt in alle films verbeeld als hulpeloos of niet compleet zonder mannelijke raadgever. Het is menselijk om het best te functioneren binnen sociale structuren en relaties in plaats van als individu, maar zoals Victorias biograaf Elizabeth Longford zich al eerder af vroeg: ‘Where is her female friend?’166

Vrouwelijke vriendschappen. De hiervoor genoemde Bechdel test hecht veel belang aan goede vrouwelijke vriendschappen met waarde buiten mannen om. Hiervoor is beschreven dat Carolyn Heilbrun veel kritiek heeft geuit op de geringe waarde die wordt toegekend aan vrouwelijke vriendschappen in biogra- fieën van historische vrouwen. Deze vriendschappen worden volgens haar als onnozel afgedaan en er wordt geen recht gedaan aan de werkelijke rol van deze contacten in het persoonlijke leven van een vrouw.167 De waarde van vrouwelijke vriendschappen wordt niet alleen tenietgedaan, de geringe keer dat er wel aandacht wordt besteed aan vrouwelijke omgang wordt dit in film vaak op een negatieve manier gedaan. Vrouwelijke vriendschappen worden vaak afgespiegeld als uiterst competitief, achterbaks en sterk hiërarchisch.168 In de film Mrs.

164 Fielding, The British Monarchy on Screen, 79. 165 Fielding, The British Monarchy on Screen, 79. 166 Ford en Mitchell, Royal Portraits in Hollywood, 176. 167 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 6. 168 Behm-Morawitz en Mastro, ‘Mean Girls?’, 132.

65 Brown (1997) is dit ook het geval. Koningin Victoria staat hierbij bovenaan de hiërarchie en ze lijkt andere vrouwen te min te vinden. Haar ladys volgen haar op de voet, maar lopen altijd slaafs een paar passen achter haar en zeggen ja en amen op alles wat Victoria eist. Alle vrouwen in het paleis zijn in Mrs. Brown onderhevig aan de grillen van de koningin; Victoria maakt bijvoorbeeld norse opmerkingen over het figuur van de vrouw van haar zoon en deelt talloze bevelen uit aan haar dochters en hofdames. De vrouwen in Victorias omgeving worden meer verbeeld als onderdaan dan als gelijkwaardig contact. In Mrs. Brown voert Victoria geen enkel gesprek met een andere vrouw. Er vindt alleen eenzijdige communicatie plaats waarbij Victoria de vragen stelt en de ander slechts antwoord. Ford en Mitchell beschreven in hun analyse van de film Mrs. Brown ook deze opvallend hiërarchische verhouding tussen Victoria en haar vrouwelijke omgeving. Zij zochten de verklaring echter niet in een mogelijk vertekende overlevering van het verleden, maar ze impliceren dat Victoria werkelijk geen vrouwelijke vriendschappen had. Volgens hen zou de historische Victoria hebben gesnakt naar een echte vriend. Victorias hofdames zouden haar geen echte vriendschap hebben kunnen bieden. Zij voegden zich te gemakkelijk naar het ceremonieel hofleven en de sociale rangen die hierbij hoorden. Vanwege Victorias positie aan het hoofd van deze hiërarchie praatte haar omgeving haar slechts naar de mond en konden zij geen weerwoord bieden. Volgens Ford en Mitchell had Victoria juist een sterk karakter nodig die haar eens goed de waarheid kon vertellen in haar tijd van rouw en afzondering. Ford en Mit- chell zijn van mening dat vanwege inleving van de filmmakers in Victorias geïsoleerde en een- zame plek aan de top zoveel nadruk is gelegd op haar vriendschap met de verfrissende bui- tenstaander Mr. Brown.169 De stelling van Ford en Mitchell wekt vragen op. Had Victoria werkelijk geen vrouwelijke vriendinnen waarbij ze terecht kon, of gaan Ford en Mitchell te veel mee in een beeld van Victorias leven waarin vrouwelijke vriendschappen onzichtbaar zijn gemaakt? De tendens van het onderwaarderen van vrouwelijk contact, aan de kaak gesteld door Heilbrun, heeft zich namelijk ook doorgezet in het beschrijven van het leven van Victoria. Een overgroot deel van de uitvoerige correspondentie tussen Victoria en haar dochters, vriendinnen of vrouwelijke kennissen is nooit gepubliceerd.170 Dit in tegenstelling tot Victorias brieven naar invloedrijke mannen, die groots onder de aandacht zijn gebracht. Heilbrun maakte bovendien duidelijk dat de kinderen jeugdjaren van historische vrouwen vaak niet worden meegenomen in het beschrijven van hun levensverhaal, waardoor de invloed van vrouwen zoals moeders,

169 Ford en Mitchell, Royal Portraits in Hollywood, 176. 170 Ward, Censoring Queen Victoria, 173.

66 gouvernantes en zussen wordt gebagatelliseerd.171 Recent onderzoek stelt deze misvattingen over Victorias leven aan de kaak en benadrukt dat Victoria wel degelijk nauwe contacten onderhield met andere vrouwen. Victoria had veel steun aan de vrouwen om haar heen en cor- respondeerde uitgebreid met hen over haar gevoelens en opvattingen, zowel op persoonlijk vlak als over politieke zaken.172 Bovendien was haar gouvernante, barones Lehzen, Victorias belangrijkste steun en toeverlaat in haar geïsoleerde en door regels beperkte jeugdjaren.173 In de films uit 1913, de jaren 1930 en 1950 is geen rol van betekenis weggelegd voor een vrouw naast Victoria. Bovendien wordt ook Victorias kindertijd volledig overgeslagen in deze films.174 Pas in 2001, in de film The Young Victoria, komt de belangrijke invloed van vrouwen zoals Victorias moeder en haar gouvernante Lehzen in haar kinderen pubertijd voor het eerst aan bod. In deze film wordt de kijker deelgenoot gemaakt van het beklemmende gevoel dat Victorias moeder haar bezorgde door haar leven volledig te beheersen. Victorias moeder wordt sterk beïnvloed door John Conroy, die Victoria meermaals gewelddadig probeert te dwingen aan zijn plannen te gehoorzamen. Lehzen is de enige die er altijd voor Vic- toria is, waardoor zij de plaats van de werkelijke moederfiguur in de film inneemt. Dit is een terugkerend thema in The Young Victoria (2009) en in de serie Victoria (2016). De verbeelding van Victorias kindertijd als terugkerend thema in films doet recht aan Heilbruns oproep tot het verbeelden van ‘the whole person’ en geeft meer diepgang aan de karakterontwikkeling van Victoria. Victorias moeder en Lehzen worden echter in alle drie de verfilmingen verbeeld als twee jaloerse vrouwen. Ze zijn continu in competitie met elkaar om Victorias genegenheid en gaan in geen enkele film op vriendschappelijke of op slechts enigszins vriendelijke wijze met elkaar om. De verbeelding van deze twee vrouwen komt overeen met het hierboven genoemde stereotype van vrouwelijke omgang in film, waarbij roddelen, concurrentie en vals gedrag de toon bepaalt. Terugkomend op de vraag van Elizabeth Longford: waar zijn Victorias vriendinnen? De manier waarop de zogenoemde ‘Bedchamber crisis’ van 1839 wordt verfilmd, legt de waarde die in de eenentwintigste eeuw aan Victorias vrouwelijke vriendschappen wordt toegeschreven bloot. Victorias hofdames stonden centraal in deze spraakmakende gebeurtenis, die plaats- vond toen Victoria slechts twintig jaar oud was. Victoria was nooit geheel neutraal op politiek vlak, hoewel dit van een regerend vorst wel verwacht werd. Ze kon zich het best vinden in de standpunten van the Wighs, waardoor ook haar schare aan ladys voornamelijk bestond uit de

171 Ford en Mitchell, Royal portraits in Hollywood, 6. 172 Ward, Censoring queen Victoria, 173. 173 Baird, Victoria. The Queen, 82. 174 Ford en Mitchell, Royal Portraits in Hollywood, 161.

67 vrouwen of familie van belangrijke Wighs politici. 175 Onder Lord Melbourne, die deel uitmaakte van deze partij, was dit geen probleem. Maar Sir Robert Peel, de eerste Tory minister waar Victoria mee moest samenwerken, verwachte toen hij een regering ging vormen dat Victoria een deel van haar hofdames verving voor dames die gelieerd waren aan zijn partij. Zo kon de kroon het vertrouwen in de nieuwe prime minister kenbaar maken. Victoria weigerde dit echter, zich beroepend op het feit dat zij haar hofdames zag als dierbare vriendinnen die zij niet wilde verliezen door politieke spelletjes.176 Robert Peel wilde geen regering vormen zonder mede- werking van Victoria, waardoor Lord Melbourne op deze positie bleef en de Wighs nog twee jaar het roer stonden. Over deze crisis wordt met geen woord gerept in de films uit 1913, 1937, 1938 en 1954. Opvallend genoeg komt deze gebeurtenis in alle drie de films over de jonge Victoria uit de eenentwintigste eeuw wel aan bod, maar op een erg uiteenlopende manier. In Victoria and Albert (2001) loopt de crisis, die in werkelijkheid een grote klap was voor Victorias populariteit bij het volk en binnen de politiek, met een sisser af. Sir Robert Peel wenst het vertrek van Lady Hetty, de hofdame waar Victoria zegt het meest aan gehecht te zijn. Er vindt in de film slechts één gesprek met Lady Hetty plaats die deze vriendschap onderschrijft, waarin ze de nade- rende huwelijksnacht met Albert bespreken. Victoria doet een halfslachtige poging om in te gaan tegen de eis van Peel. Ze weigert het ontslag van Lady Hetty, die het liever niet ziet uitlopen tot een politieke crisis, te erkennen en vertelt haar: ‘We must all stand very firm.’ Albert is het echter volledig met de minister eens. Hij regelt, achter Victorias rug om, een nieuwe functie voor de man van Lady Hetty in Wenen om Robert Peel alsnog tevreden te stellen. Wanneer Victoria achter Alberts stiekeme actie komt, kan ze er erg om lachen. De crisis heeft geen gevolgen voor Victorias verhouding tot haar volk, maar wel voor haar verhouding tot Albert. Terwijl Victoria er altijd op stond alleen te overleggen met haar ministers, nodigt ze nu Albert uit om met de nieuwe prime minister Sir Robert Peel in gesprek te gaan. Het luidt het begin in van een periode in het huwelijk waarin Victoria steeds meer staatszaken in Alberts handen durft te leggen. In The Young Victoria (2009) heeft de Bedchamber Crisis wel grote gevolgen op politiek vlak. Een dreigende boze menigte verzamelt zich voor het paleis om hun onvrede over Victo- rias besluit te uiten. Het werkelijke onderwerp van de crisis, Victorias angst om haar vriendinnen te verliezen, is echter geheel naar de achtergrond verdrongen in deze film. Victoria heeft

175 Baird, Victoria. The Queen, 166-169. 176 Richard Spall, ‘The Bedchamber Crisis and the Hastings Scandal: Morals, Politics and the Press at the Beginning of Victorias Reign’, Canadian Journal of History 12 (1987) 19-39, aldaar 20.

68 geen enkele vriendschappelijke band met de vrouwen uit haar hofhouding. Het is haar allemaal te doen om haar nauwe band met Lord Melbourne. Wanneer zij weigert aan de eis van Sir Robert Peel te voldoen, maakt ze het hem onmogelijk een nieuwe regering te vormen en blijft Lord Melbourne op zijn positie. Ook in deze film heeft de crisis met name betekenis voor Vic- torias omgang met mannen. In de serie Victoria (2016) wordt voor het eerst noemenswaardige betekenis toegekend aan Victorias band met haar vriendinnen. Het aanhouden van Lord Melbourne speelt een belangrijke rol in de verbeelding van de crisis, maar Victoria benadrukt meermaals dat zij haar dierbare vriendinnen niet kan missen. Ze reageert verontwaardigd op de eis van Robert Peel: ‘My closest and dearest friends? You want to surround me with spies?’ In tegenstelling tot in Victoria and Albert wordt in deze serie Victorias vriendschappelijke omgang met vrouwen ook daadwerkelijk getoond. Victoria praat met haar hofdames over de meest uiteenlopende zaken; over boeken, twijfels rondom kinderen, onzekerheden, politiek, kleding, enzovoorts. Vriendin- nen dienen in deze serie niet alleen als uitlaatklep voor problemen met mannen, zoals in Vic- toria and Albert het geval is. Ook staat de verhaallijn niet slechts in dienst van het intensiveren van Victorias relatie met respectievelijk Albert of Lord Melbourne, zoals wel het doel van de verbeelding van de crisis is in Victoria and Albert en The Young Victoria. In de serie Victoria wordt de historische werkelijkheid van de achterliggende reden van Victorias besluit in de Bedchamber Crisis nauwer benaderd. Het toekennen van meer waarde aan vrouwelijke vriendschappen past bovendien binnen Heilbruns roep om het bieden van meer diepgang aan de beschrijving van historische vrouwen. De omslag van de betekenis van Victorias vriendinnen kan worden verklaard door het feit dat de serie Victoria de enige verfilming van het leven van de koningin is met een vrouwelijke scriptschrijver. De intense identificatie die schrijfster Daisy Goodwin aangaf te voelen bij het lezen van Victorias dagboeken, kan ervoor hebben gezorgd dat zij haar eigen ervaringen met vriendschap op Victorias situatie projecteerde. Het resultaat is een beeld van vrouwelijke vriendschap die qua diepgang het stereotype overstijgt.

69 Conclusie

Het ontstaan van een nieuwe karikatuur

In voorgaande hoofdstukken is gezocht naar een antwoord op de vraag hoe het eigentijdse vrouwelijke ideaalbeeld zijn weerslag heeft op de verbeelding van een historische vrouw in films. Uit de analyse van films over Victoria in de periode 1913-2017 is op te maken dat de verbeelding van de koningin continu in verandering is geweest. Zowel Victorias persoonlijkheid als de thema’s die belicht worden ondergingen een transformatie in de afgelopen eeuw. Waar vroege films een onpersoonlijk portret aanboden van de koningin, staat in films vanaf het verschijnen van Mrs. Brown in 1997 juist identificatie centraal. Om identificatie te bewerkstelligen, is de verbeelding van het levensverhaal en het karakter van de historische Victoria aangepast aan moderne idealen en kwesties in het leven van de moderne vrouw. Analyse van deze films is daarom veelzeggend over de moderne idealen waaraan vrouwen zich moeten meten. De stroming van vrouwengeschiedenis drong aan op het verbeelden van ‘the whole person’. Delen van het vrouwelijk karakter en levensverhaal die naar de achtergrond werden verdrongen door de ‘male gaze’, moesten door een verandering in methodologie weer naar boven komen. Aan deze oproep is in toenemende mate recht gedaan in films over Victoria. Victorias personage maakt een transformatie door van perfect middle-class wife naar een ge- laagd, menselijk personage met de tegenstrijdigheden in gevoel en karakter die hierbij horen. Delen uit Victorias leven, die in oude films naar de achtergrond verdrongen zijn, bieden zich in films uit de eenentwintigste eeuw weer aan. De verbeelding van Victorias kindertijd, verschillende crises in haar regeerperiode, haar vrouwelijke vriendschappen en haar problematische verhouding tot de mannen om haar heen zijn hier voorbeelden van. Victorias karakter krijgt bovendien meer diepgang door het in toenemende mate verbeelden van lust, passie, woede en ambitie. In de eenentwintigste eeuw wordt op deze manier afgerekend met de stereotypische verbeelding van Victoria als eendimensionale en passieve echtgenote, moeder of weduwe. Om identificatie van de kijker met de negentiende-eeuwse koningin te bewerkstelligen, is ervoor gekozen om thema’s uit te lichten die spelen in de tijd van productie. De verbeelding van wantrouwen jegens mannelijke politici, onderdrukking op de werkvloer en het naar de achtergrond verschuiven van het gezinsleven ten gunste van een carrière, getuigen hiervan. Hedendaagse problemen worden in films over Victoria belicht in een historisch jasje. Het feit dat Victoria wordt verbeeld terwijl ze zich staande houdt in deze moderne problematiek, verklaart haar opkomst als feministisch rolmodel. Victoria dient als voorbeeldfiguur, die ons

70 voorging en wist te floreren binnen de uitdagingen die een moderne vrouw voor haar kiezen krijgt in een maatschappij die nog steeds voornamelijk door mannen wordt gedomineerd. Liddy en Seger benadrukten het belang van feministische rolmodellen voor het omvormen van de hedendaagse ongelijkheid tussen man en vrouw.177 Activisme binnen de filmindustrie zorgde voor een duidelijke toename in de vraag naar heersende vrouwen als rolmodel op het witte doek. In deze context is het levensverhaal Victoria aangegrepen en omgebogen tot feministisch narratief, terwijl historische bronnen drastisch anders uitwezen. Wel is enige nuance op zijn plaats; Victoria komt op sommige vlakken helemaal niet goed uit de verf als feministisch rolmodel. Romantische verhalen staan in de weg van het daadwerkelijk presenteren van Victorias biografie en haar politieke invloed. De toenemende nadruk op het persoonlijke zorgt ervoor dat Victorias politieke taak voornamelijk wordt verbeeld als hindernis in de zoektocht naar romantiek en geluk. Haar politieke inmenging wordt slechts incidenteel geconcretiseerd. Hoewel Victorias karakter steeds minder voldoet aan een strikt vrouwelijk ideaalbeeld, is haar uiterlijk nog wel aan een nauw schoonheidsideaal verbonden. Victoria wordt bovendien als individu nog te vaak als incompleet verbeeld. Ze moet worden aangevuld door mannen die Victorias emotionele en impulsieve aard moeten balanceren met meer rationele en verstandige persoonlijkheidstrekken. Bovendien is niet alleen de verbeelding van vrouwen veranderd, ook mannen worden in de eenentwintigste eeuw op een drastisch andere manier verbeeld dan in films uit de vroege twintigste eeuw. Waar het vrouwelijk karakter meer diepgang krijgt, neigt mannelijkheid juist een nieuwe stereotypische invulling te krijgen als personificatie van het slechte. Mannen worden neergezet als egoïstisch, machtswellustig en onbetrouwbaar. Hoewel er dus een vooruitgang is waar te nemen op het gebied van vrouwelijke representatie als ‘whole person’, worden er in moderne films over Victoria toch nieuwe schadelijke stereotypen aangeboden aan het grote publiek.

Een vrouwelijke kijk op Victoria In hoofdstuk 1 is de recente aandacht voor het vergroten van het aantal vrouwen achter de schermen met als doel het aanbieden van een meer diverse representatie van vrouwen op het witte doek belicht. Onderzoek van Seger toonde aan dat vrouwelijke scriptschrijvers andere invalshoeken voor verhalen en personages kozen dan mannen.178 Van de films en series uit de analyse is slechts de serie Victoria (2016) het eindproduct van een vrouwelijke kijk op de

177 Liddy, ‘In her own voice’, 23. Sinclair, Pollard, Wolfe, Scoping Study into the Lack of Women Screenwriters in the UK, 16. 178 Liddy, ‘In her own voice’, 26.

71 koningin. Scriptschrijfster Daisy Goodwin vertelde in een interview dat ze bij het lezen van Victorias dagboeken het gevoel kreeg de koningin op intiem niveau te leren kennen. Goodwin gaf aan dat ze veel kwesties waar de moderne vrouw mee zit ook terugzag in de geschriften van Victoria: ‘having a baby, going back to work, feeling insecure, all these things.’179 De intense identificatie die de schrijfster aangaf te voelen bij de dagboeken van Victoria kan tot gevolg hebben dat voornamelijk gebeurtenissen en gevoelens zijn uitgelicht waaraan de schrijfster zich kon spiegelen. Het schrijven vanuit de eigen belevingswereld heeft een moderne Victoria tot gevolg. Mede hierdoor kan de opkomst van Victoria als feministisch rolmodel kunnen worden verklaard; ze vertolkt de vrouwelijke kijk op het zich staande houden in een mannelijke politieke wereld, het opbouwen van een carrière en de onzekerheid die met dit alles gepaard gaat. Vrouwelijke identificatie met de historische persoon zorgt ervoor dat nieuwe thema’s naar boven worden gehaald en zo nieuwe invalshoeken worden belicht. Voor het eerst worden onderwerpen als vrouwelijke vriendschappen, postnatale depressie en twijfels over instituties als het huwelijk en over het moederschap belicht. Het taalgebruik in de serie legt echter bloot dat een vrouwelijke scriptschrijver geen zaligmakende oplossing is voor de ongelijkheid van mannen en vrouwen in films. Victoria distantieert zich vaak van haar rol als koningin of als vrouw, vanwege de nog steeds problematische vereniging van vrouwelijkheid en macht. Bovendien wordt Victoria ook in de versie van Victorias levensverhaal door Goodwin continu aangevuld door een man. De serie Victoria biedt daarmee een voorbeeld voor de stelling dat de toetreding van meer vrouwen geen volledige oplossing biedt voor de ongelijkheid van man en vrouw in films. Om werkelijk gelijke representatie van man en vrouw in films te bewerkstelligen, moet worden afgezien van het toekennen van een ander doel aan mannelijke en vrouwelijke personages. Doordat aan vrouwen in films veelal een persoonlijk doel wordt toegekend, blijven vrouwelijke personages klem zitten in het huiselijke terrein en in de clichés van liefdesverhalen. Het loslaten van het benadrukken van het persoonlijke in vrouwenlevens zou ook een verdere verandering van de verbeelding van Victoria ten gevolg hebben. De kijker zou eindelijk een meer concreet inzicht worden geboden van de politieke taken van de koningin en de rol die ze gespeeld heeft op het wereldtoneel. Een dergelijke weergave van Victoria zou beter passen in de hedendaagse zoektocht naar feministische rolmodellen dan de huidige weergave van Victoria als vrouw die voor haar geluk afhankelijk is van mannen.

179 Deborah Gilbert, ‘Daisy Goodwin on Writing and Creating Victoria on Masterpiece’, 2018, Thirteen [Geraadpleegd op 3-05-2019] https://www.thirteen.org/blog-post/daisy-goodwin-on-writing-and-creating-victoria-on-masterpiece/.

De filmmaker als historicus In hoofdstuk 1 is het publiekshistorisch debat over de functie, de mogelijkheden en de tekortkomingen van historische film belicht. Onderdeel van deze discussie was de vraag of historische films daadwerkelijk een beeld schetsen van het verleden, of dat zij slechts het heden benaderen. Films over Victoria pleiten voor het laatste; voornamelijk in de serie Victoria (2016) en in Victoria & Abdul (2017) hebben de uitingen van Victoria nauwelijks nog iets te maken met de denkbeelden van de historische Victoria. In de analyse van Victorias politieke invloed in films kwam naar voren dat films over het verleden meer de politieke consensus van het heden weerspiegelen dan een blik werpen op de werkelijke opvattingen uit het verleden. De vergaande verbeelding van de vrouw als vertegenwoordiger van het goede zorgt ervoor dat de uitwassen van de negentiende eeuw onzichtbaar worden gemaakt. Imperialisme en anti- feminisme worden van tafel geveegd. Publiekshistoricus Toplin pleitte ervoor dat academische historici filmmakers moeten erkennen als mede-historici. Films moeten volgens hem worden gezien als argumentatieve structuren die bijdragen aan het historisch debat door het onderzoeken en verbeelden van nieuwe invalshoeken. 180 In films over Victoria wordt inderdaad een nieuwe kijk op de koningin geboden. De karikaturale verbeelding van Victoria als perfect middle-class wife is verworpen. Victoria wordt niet langer verbeeld als de stereotypische bekrompen, preutse en afhankelijke koningin. In de eenentwintigste eeuw is zij getransformeerd naar een eigenwijze en ruimdenkende vrouw. Delen van het karakter van de historische Victorias die waren weggeveegd door censuur en imagocontrole in haar eigen tijd en in het begin van de twintigste eeuw, zoals lust, ambitie en koppigheid, zijn opnieuw aan de oppervlakte gekomen omdat deze perfect aansluiten bij het hedendaagse ideaal van de onafhankelijke en seksueel vrijgevochten vrouw. Films over Victoria dienen dus als voorbeeld voor Toplins stelling dat filmmakers deel uitmaken van het historisch debat. De denkbeelden die worden gepresenteerd in historische films komen bovendien bij een groot publiek terecht en hebben daarmee waarschijnlijk meer invloed op het algemeen geschiedbeeld dan werken van academische historici. Toplin is van mening dat historische films hun educatieve waarde voor een breed publiek kunnen vergroten door het explicieter blootleggen van de achterliggende historiografische overwegingen.181 Vooral de film Victoria & Abdul gaat hiermee sterk de mist in. De film begint met de woorden ‘Based on real events… mostly’, waar verder nergens wordt

180 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1226. 181 Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1218.

73 gespecificeerd wat wel en wat juist niet behoort tot deze ‘real events’. Dit schept onduidelijk- heid bij de kijker en vertroebelt bovendien het onderscheid tussen historie en fictie. Om aan film een serieuze plek in het historiografisch debat toe te kennen moeten onderliggend onderzoek en gemaakte keuzes duidelijker worden blootgelegd. Analyse van films over koningin Victoria biedt veel duidelijkheid over de functie, tekortkomingen en mogelijkheden van historische film. Het grote succes van films over de koningin tonen aan dat het medium een groot publiek weet te enthousiasmeren voor het verleden. Zelfs voor een koningin zoals Victoria, die lange tijd een verre van hip imago had door de karikaturale overlevering van haar nalatenschap, kunnen films veel aandacht genereren. De eenentwintigste-eeuwse kijk op Victoria in historische films gaat echter gepaard met nieuwe taboes en het ontstaan van een nieuwe karikatuur. Om Victoria als rolmodel neer te kunnen zetten zijn delen van haar karakter en opvattingen die de goedkeuring van het grote publiek niet kunnen wegdragen onzichtbaar gemaakt. Imperialisme blijft of totaal onbelicht, of er wordt gedaan alsof Victoria te onwetend was om te beseffen wat het daadwerkelijk inhield. Boven- dien worden Victorias antifeministische sentimenten afgedaan met een kleine grap, terwijl ze verder wordt neergezet als het boegbeeld van gelijkheid van man en vrouw. De veranderende visie op Victoria toont weer eens aan hoe standplaatsgebondenheid een enorme rol speelt in geschiedschrijving. We zien deels wat we willen zien bij het interpreteren van het leven van onze voorgangers. Dit gevaar is vooral aanwezig wanneer commercie om de hoek komt kijken en verkoopcijfers afhankelijk zijn van de sympathie en het gevoel van identificatie dat de historische figuur opwekt. Het stereotype van de koningin als preutse, strikte weduwe, afkomstig uit de Edwardiaanse tijd, is in de eenentwintigste eeuw weer omgevormd naar een nieuw stereotype. Victoria is verworden tot een nieuwe karikatuur van ruimdenkende, seksueel vrijgevochten en ambitieuze carrièrevrouw die de aspecten van het verleden waar wij ons voor schamen, bekritiseerd.

74 Abstract

Despite historical accounts of Queen Victoria’s anti-feminist sentiments, the queen has re- cently been praised as a feminist role model in popular women’s magazines. This unexpected interpretation of the queen’s legacy can be connected to activism in the film industry about gender representation and to the search for female historical role models. This thesis will ex- plore in what way the portrayal of queen Victoria is influenced by the change of the female ideal. Films about queen Victoria from 1913 to 2017 will be researched based on three defining themes in the life of the queen: domesticity, politics and relations. These themes will be used to argue how filmmakers have changed the conservative image of queen Victoria during the 20th and 21th century in order to help contemporary women identify with the queen. In the course of the 21st century, the queen has evolved into an open-minded, career-focused women who represents modern day political consensus and who condems Victorian imperialism. Results from this film analysis will be placed in a broader context of the debate about the function, possibilities and shortcomings of historical film.

75 Bibliografie

Arnstein, Walter, ‘The Warrior Queen: Reflections on Victoria and Her World’, Albion 30:1 (1998) 1-28.

Ashkenazi, Ofer, ’The future of history as film: apropos the publication of A Companion to Historical Film’, Rethinking History 18:2 (2014) 289-303.

Baird, Julia, Victoria. The Queen: An Intimate Biography of the Woman Who Ruled an Empire (New York, 2016).

Basu, Shrabani, Victoria and Abdul: The True Story of the Queen's Closest Confidant (Stroud, 2017).

Behm-Morawitz, Elizabeth en Mastro, Dana, ‘Mean Girls? The influence of gender portrayals in teen movies on emerging adults’ gender-based attitutes and beliefs’, Journalism and Mass Communication Quarterly 85:1 (2008) 131-146.

Borden, Jane, ‘Sex-loving, feminist Victoria is not your mothers monarch’, 2017, Vanity Fair [geraadpleegd op 29-07-2018] https://www.vanityfair.com/hollywood/2017/01/queen-victoria- jenna-coleman-masterpiece-pbs .

Brett, Reginald, The girlhood of Queen Victoria: A selection from Her Majesty’s diaries between the years 1832 and 1840 (Londen, 1912).

Browes, Niki, ‘Queen Victoria, the unexpected feminist?’, 2017, ELLE [geraadpleegd op 24- 07-2018] https://www.elle.com/uk/life-and-culture/articles/a37828/queen-victoria-feminist/ .

Cadbury, Deborah, Queen Victoria’s matchmaking: the royal marriages that shaped Europe (Londen, 2017).

Davis, Natalie, ‘“Any resemblance to persons living or dead’: film and the challenge of authenticity’, Historical Journal of Film, Radio and Television 8:3 (1988) 269-283.

Ferriss, Suzanne, Young, Mallory, ‘Marie Antoinette: Fashion, third-wave feminism and chick culture.’ Literature/Film Quarterly 38:2 (2010) 98-116.

Fielding, Steven, ’The heart of a heartless political world’ in: Mandy Mark, The British monarchy on screen (Manchester 2016) 64-65.

Ford, Elizabeth en Mitchell, Deborah, Royal portraits in Hollywood. Filming the lives of queens. (Kentucky, 2009).

76 Gerritsen, Marinel en Verdonk, Thea, ‘Vrouwen op de universiteit: terug- en vooruitblik in cijfers’, Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren [Geraadpleegd op 12-04-2019] https://www.lnvh.nl/uploads/moxiemanager/downloads/183.pdf.

Gilbert, Deborah, ‘Daisy Goodwin on Writing and Creating Victoria on Masterpiece’, 2018, Thirteen [Geraadpleegd op 3-05-2019] https://www.thirteen.org/blog-post/daisy-goodwin-on- writing-and-creating-victoria-on-masterpiece/

Homans, Margaret, Royal Representations: Queen Victoria and British Culture. (Chicago, 1998).

Knevel, Paul en Turpijn, Jouke, ‘“Dat is wel eens anders geweest!” Geschiedenis op de Ne- derlandse televisie.’ Low Countries Historical Review 130:1 (2015) 87-106.

Lauzen, Martha, ‘It’s a Man’s (Celluloid) World: Portrayals of Female Characters in the Top Grossing Films of 2018’, Women in television and film (2018), 1-6, aldaar 1.

Lerner, Gerda, ‘Placing women in history: definitions and challenges’, Feminist Studies 3 (1975) 5-14.

Liddy, Susan, ‘In her own voice: Reflections on the Irish film industry and beyond’, Networking Knowledge 10:2 (2017) 19-31.

Mark, Mandy, The British Monarchy on screen (Manchester 2016).

Moore, Cath, ‘Position-in-frame: gendered mobility, legacy and transformative sacrifice in the screen stories of Susanne Bier’, Networking Knowledge 10:2 (2017) 56-71.

Moore, Natasha, ‘The realism of the angel in the house: Coventry Patmore’s poem reconsidered’, Victorian Literature and Culture 43 (2015) 41-61.

Munich, Adrienne, ‘Queen Victoria, Empire, and Excess’, Tulsa Studies in Women’s Literature 6:2 (1987) 265-281.

Nahaar, Rohan, ‘Victoria & Abdul movie review: Judi Dench, Ali Fazal star in a disgustingly distorted look at British Raj’, Hindustan Times [Geraadpleegd op 20-04-2019] https://www.hin- dustantimes.com/movie-reviews/victoria-abdul-movie-review-judi-dench-ali-fazal-star-in-a- disgustingly-distorted-look-at-british-raj/story-bjaEScz3MZJBq2KzIck9PN.html.

O’Meara, Radha, ‘Sexism From Page to Screen: How Hollywood Screenplays Inscribe Gen- der’, Networking Knowledge 10:2 (2017) 77-89.

Plunkett, John, Queen Victoria. First media monarch. (Oxford, 2003).

Rosenstone, Robert, ‘History in images/history in words: reflections on the possibility of really putting history onto film’, The American Historical Review 93:5 (1988) 1173-1185.

Rosenstone, Robert en Parvulescu, Constantin, A companion to the historical film (Chichester, 2013).

Schama, Simon, ‘Television and the trouble with history’ in: David Cannadine, History and the media (Basingstoke 2004) 20-33.

Schwartz, Vanessa, ‘Film and history’, Histoire@Politique. Politique, culture, société 19 (2013) 176-198.

Sinclair, Alice, Pollard, Emma, Wolfe, Helen, Scoping Study into the Lack of Women Screen- writers in the UK. A report presented to the UK Film Council (Brighton, 2006) 3.

Spall, Richard, ‘The Bedchamber Crisis and the Hastings Scandal: Morals, Politics and the Press at the Beginning of Victorias Reign’, Canadian Journal of History 12 (1987) 19-39.

Stagl, Aimée en Farhnberger, Günther, ‘Queen Victoria, Icon of the Victorian Age and Femi- nism’, International Journal of Advanced Multidisciplinary Research and Studies 1 (2016) 7- 17.

Stoker, Janka, ‘Topvrouw boos? Dan kan ze ’t niet’, Trouw [Geraadpleegd op 12-04-2019] https://www.trouw.nl/home/topvrouw-boos-dan-kan-ze-t-niet~a99919d1.

Sweet, Matthew, Inventing the Victorians (Londen, 2001).

Taylor, Stayci, ‘Hidden a-gender?: questions of gender in screenwriting practice.’ Networking Knowledge 10:2 (2017) 4-13.

Thompson, Dorothy, Queen Victoria: a woman on the throne. Gender and power. (Londen, 2008).

Thornham, Sue, Feminist Film Theory: a reader (Edinburgh, 1999).

Toplin, Robert, ‘The filmmaker as historian’, The American Historical Review 93:5 (1988) 1210- 1227.

Toplin, Robert, ‘Where do we go from here?’, The Public Historian 25 (2003) 79-91.

Ulrich, Melanie, Victoria’s feminist legacy: how nineteenth-century women imagined the queen. (Austin, 2005).

Vicinius, Martha, Suffer and be still, women in the Victorian Age (Londen, 1972).

Ward, Yvonne, Censoring the queen. How two gentlemen edited a queen and created an icon. (Londen, 2015).

78 Wayland, Sarah, ‘Emily Blunt interview: The Young Victoria’, 2009, Collider [Geraadpleegd op 16-03-2019] http://collider.com/emily-blunt-interview-the-young-victoria/.

Wood, Julia, ‘Gendered Media: The Influence of Media on Views of Gender’, Gendered lives: Communication, gender and culture (1994) 231-244.