11-12-PR-1-A-001-KO-1 12/5/07 5:02 PM Page 1 Najnowsza

Instytut historia Pamięci Narodowej Polaków Oblicza PRL Nr5 11 GRUDNIA 2007

1956 – 1958 Czerwiec,

ZBIORY ZBIORY ADAMA MACEDOŃSKIEGO Październik

Pochód i odwrót pierwszomajowy 1957 roku w Krakowie Gomułki

Przed Październikiem był Czerwiec 1956 roku. „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu...” – pisała poetka Kazimiera Iłłakowiczówna. Bezpieka aresztowała setki demonstrantów; wśród nich był znany później aktor Zdzisław Wardejn (pierwszy z prawej). Październik definitywnie zamknął wprawdzie epokę stalinowskiego terroru, ale Gomułka szybko rozpoczął odwrót od przemian istotnie demokratyzujących życie w kraju. Trwałą „zdobyczą” okazały się oddziały ZOMO, utworzone już trzy tygodnie po „przełomie”, oraz Służba Bezpieczeństwa w miejsce Urzędu Bezpieczeństwa. 11-12-PR-1-A-002-KO-1 12/5/07 5:02 PM Page 2 11-12-PR-1-A-003-KO-1 12/5/07 5:03 PM Page 3

>Oblicza PRL 3

Szkoła tańca, inaczej pic fotomontaż

Dwa kroki w lewo, dwa w prawo, krok wprzód i obrót – to słowa z rosyjskiej piosenki „Szkoła tańca baletowego”, kontestującej system sowiecki. Dobrze oddają również istotę przemian tak zwanego polskiego Października, o czym pisze zarówno Marek Nowakowski na początku tego zeszytu, jak i Robert Przybylski na jego zakończenie. Październik definitywnie zamknął epokę stalinowską w jej czystej, a właściwie przerażająco brudnej postaci. Skończyły się masowe aresztowania i zbrodnie sądowe na przeciwnikach politycznych. redaktor Niewinnych ludzi, zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej, wypuszczono z więzień i wielu z nich cyklu rehabilitowano. Poluzowano rygory gospodarki planowej. Wydawano zakazane dotąd książki, dziennikarz „Rzeczpospo- a socrealizm zaniknął w literaturze i sztuce. Większa swoboda objęła takie dziedziny, jak moda, litej” piosenka, taniec i wypoczynek. Ludzie odetchnęli. m.rosa- Ale przecież Polska nie przestała być wasalem Sowietów. Nie zlikwidowano policji politycznej, sieci [email protected] donosicieli ani cenzury. Ustrój „demokracji ludowej” pozostał totalitaryzmem z dominacją partii komunistycznej. Nazajutrz po uchwyceniu rządów Gomułka zaczął likwidację niewygodnych gazet, organizacji i rad pracowniczych. Rychło wyrugowano religię ze szkół i zdjęto w nich krzyże. Zasad systemu nie zmieniono, co prowadziło do kryzysów, nadużyć i zbrodni. O porwaniu i bestialskim mordzie Bohdana Piaseckiego piszemy w tym numerze. Winnych – funkcjonariuszy bezpieki – nie ujęto i nie osądzono. Tę „szkołę tańca” warszawska ulica nazwała pic fotomontaż. Oficjalna propaganda mówiła o „socjalizmie z ludzką twarzą”. Ludzie widzieli w nim raczej mordę, tę samą co wcześniej. Mordo ty nasza – chciałoby się powiedzieć. —Maciej Rosalak Październik

MAREK NOWAKOWSKI pisarz

amiętny wiec na placu Defilad. Ogromny tłum na tym placu. Ludzie ożywieni i radośni. Mnóstwo podpi- Ptych. Śpiewają patriotyczne i religij- ne pieśni. „My chcemy Boga”, „Rotę”, „Jesz- cze Polska”... A Gomułka witany entuzja- stycznie. – Drugi Sikorski! – ktoś powiada z tyłu. Inny widzi w nim Andersa. Jakaś ko- bieta w żałobie płacze ze wzruszenia. Tysią- ce oczu wpatrzonych w Gomułkę. Pijani też cichną. Jego przemówienie to był hymn narodowego patriotyzmu. Dawno zapomniane słowa. Nie damy się. Polska bę- ≤Hymn narodowego patriotyzmu, którym było przemówienie Władysława Gomułki na placu dzie suwerenna, niepodległa. Z Mocar- Defilad, zgromadził tysiące gapiów... stwem możemy, ale jako równorzędni part- nerzy. Pięknie wyłożył wszystko Gomuł- ka. I o złej gospodarce też mówił. I o woj- rzucali w górę czapki, obejmowali się i cało- szy, zwany Kaczorem, był z Annopola. skach obcych, które groźnie manewrują wali zamaszyście. – Waluta po prostu sama w graby szła gdzieś w pobliżu Legnicy. Na skraju placu zobaczyłem dwóch zna- – dodał drugi, stary tramwajowy fachman. – Mamy Polskę! – wzruszali się ludzie jak jomych doliniarzy. Obaj w pilśniowych ka- Pokazali kilka portfeli, kłęby pomiętej for- dzieci. – Mamy kardynała na wolności! peluszach, spoceni. Oczy błyszczały im ra- sy. Huragan braw dla Gomułki. dosnym ożywieniem. „I oni tak samo” – po- – Jakby zdrętwieli... – dziwił się Kaczor. Ludzie rozchodzili się powolnie. Jedni za- myślałem. Pociągnęli mnie za obelisk z wy- – Frajerstwo! myśleni, milczący. W tym zamyśleniu waga rytymi odległościami w kilometrach do róż- – Gomułka! – skandowano wokół nas słów wypowiedzianych przez Gomułkę. Ich nych stolic Europy. – Gomułka!!! doniosłość. Inni rozkrzyczani, radośni. Pod- – Ale dziś były trafunki! – powiedział niż- 11-12-PR-1-A-004-KO-1 12/5/07 5:03 PM Page 4

4 Najnowsza historia Polaków

Zemsta po latach. Zbrodniarze czekali z porwaniem syna Bolesława Piaseckiego do 1957 roku Mordercy Bohdana uchodzą

nowej kontroli pomieszczeń sa- Narodowo Radykalnego. – Ojca autor kilku przemilczanych w nitarnych w schronie przeciw- natychmiast sprowadzono latach 90. przez prasę książek lotniczym w wybudowanym na miejsce. Nie miał żadnych na temat śmierci Bohdana. niedawno budynku na al. Świer- wątpliwości, że to Bohdan Do dzisiaj zbrodnia owia- czewskiego 82A w Warszawie – wspomina młodszy o dwa lata na jest tajemnicą. Pomimo trwa- (dzisiejsza al. Solidarności, vis- brat zamordowanego Jarosław jącego kilkadziesiąt lat śledztwa -a-vis gmachu sądów). Podczas Piasecki. nie wiadomo na pewno, ani kto kontroli okazało się, że drzwi Potwierdził to wkrótce denty- zlecił zabójstwo, ani kto zadał PIOTR ZYCHOWICZ prowadzące do jednej z ubikacji sta chłopca, który rozpoznał śmiertelny cios. Próżno również dziennikarz „Rzeczpospolitej” zostały zabite gwoździami. wstawione przez siebie plomby. szukać wzmianki o tym najwięk- Zdziwieni robotnicy wyważyli W wyniku sekcji zwłok stwier- szym politycznym morderstwie a śmierć wstrząsnęła drzwi. W maleńkim pomieszcze- dzono, że młody człowiek zmarł PRL w szkolnych podręczni- opinią publiczną w niu leżało zastygłe w przed- na skutek pchnięcia wojskowym kach. Bohdan, z przyczyn, o któ- Polsce. Makabryczny śmiertnym przerażeniu, na wpół nożem w lewe płuco (ostrze rych później, został skazany mord dokonany na zmumifikowane drobne ciało. ominęło serce) i potężne ude- na zapomnienie. Tpierworodnym synu Z piersi wystawała drewniana rę- rzenie tępym przedmiotem Koszmar zaczął się 22 stycz- założyciela PAX nasuwał pytania kojeść sztyletu. w głowę. Zamordowany został nia 1957 roku o godzinie 13.45. o sprawców i powody ich Sprowadzona na miejsce mi- najprawdopodobniej w dniu Do grupki wychodzących z bu- działania. Przez wiele lat sprawa licja od razu rozpoznała ubranie swojego porwania. dynku szkoły chłopców pod- uprowadzenia i zabójstwa Boh- nieżyjącego. Jesionkę w jodełkę szedł nieznajomy mężczyzna dana Piaseckiego była jednak i charakterystyczne zimowe bu- Który z was nazywa się i zapytał, który z nich nazywa się tematem tabu. Nie chcieli o niej ty z białymi sznurowadłami. Ta- Piasecki? Bohdan Piasecki. Następnie po- mówić zarówno zamieszani kie same rzeczy miał na sobie – To była jedna z najwięk- kazał chłopcu jakąś legitymację w zbrodnię komuniści, jak i śro- zaginiony dwa lata wcześniej szych afer PRL. Śledztwem, któ- i zaprosił go do stojącej w pobli- dowiska kształtujące opinie 15-letni uczeń Liceum św. Augu- re było na bieżąco relacjonowa- żu taksówki. Po chwili Bohdan w III RP. Te ostatnie się obawiały, styna na Mokotowie. ne w gazetach, żyła cała Polska. zniknął we wnętrzu samochodu. że ujawnienie, iż sprawcami Miał na imię Bohdan i był sy- Spektakularne, tajemnicze po- – Pamiętam wydarzenia tam- zbrodni byli Żydzi, może rozbu- nem człowieka przez niektóre rwanie, a następnie bestialskie tego dnia, jakby to było wczoraj. dzić w Polsce nastroje antyse- kręgi znienawidzonego: Bolesła- zabójstwo, i to w dodatku sy- Jednego z kolegów Bohdana coś mickie. wa Piaseckiego, przewodniczą- na tak znanej postaci, było wy- tknęło i wrócił do szkoły. Ja mia- 8 grudnia 1958 roku dwóch cego stowarzyszenia PAX, twór- darzeniem bezprecedensowym łem wtedy siedem lekcji, o jedną robotników dokonywało ruty- cy przedwojennego Obozu – podkreśla prof. Peter Raina, więcej niż Bohdan. Niestety, ten

Przed pół wiekiem komuniści inwigilowali emigrację, próbowali ją skłócić i podzielić, a nawet Polskie Państwo bez Ziemi

Ziemi przetrwało powojenną biedę

>Reportaż z przeszłości 5

kolega, aby mnie zaalarmować, ście z rogami jelenia, stać na zim- czekał, aż skończę zajęcia. W ten nie z gołą głową. Aż trudno uwie- sposób straciliśmy cenną godzi- rzyć w takie okrucieństwo. To nę – opowiada Jarosław Piasec- kolejny dowód, że mieliśmy ki. do czynienia z zemstą – mówi Dowiedziawszy się, co się sta- prof. Peter Raina. ło, pobiegł do domu, gdzie poin- O tym, że motywem porwania formował o wszystkim rodzinę. i zabójstwa chłopca była zemsta Zaniepokojony Bolesław Pia- na jego ojcu, nikt nie miał i nie secki natychmiast zawiadomił ma wątpliwości. On sam pisał, że o porwaniu milicję. Jeszcze tego powodem śmierci syna była jego samego dnia porywacze skon- „działalność polityczna”. Taką taktowali się z ojcem i za uwol- wersję przyjęły również proku- nienie chłopca zażądali okupu. ratura i SB, które rozpoczęły

Rozpoczęła się gra rodem rozpracowywać środowiska je- ZBIORY RODZINY PIASECKICH/REPR KUBA KAMIŃSKI z amerykańskich thrillerów. Lu- go przeciwników. ≤Od lewej: Jan Dobraczyński, Bolesław Piasecki, Bohdan Piasecki dzie Piaseckiego jeździli po mie- Wysuwano wówczas rozma- i Władysław Wójcik (działacz PAX) na wycieczce w górach ście z torbą pieniędzy, podąża- ite teorie. Bohdana mieli porwać jąc za tajemniczymi wskazówka- byli żołnierze Narodowych Sił Był to również okres, gdy się wy- bójstwem stała tak zwana ży- mi pozostawianymi przez pory- Zbrojnych, rozłamowcy z PAX dawało, że Piasecki utraci kon- dowska frakcja w MSW, na czele waczy w pudełkach od zapałek. – na czele z Tadeuszem Mazo- trolę nadPAX. Mordercy posta- której stał wiceminister Antoni W końcu po kilku dniach prze- wieckim (!) – zwykli bandyci, nowili go dobić. Alster? – mówi Żaryn. stępcy zerwali kontakt. agenci obcego wywiadu, a na- Nie zdecydowali się jednak wet ojciec. Według ostatniej hi- na zamordowanie samego Pia- Teoria pierwsza Zabić pierworodnego potezy Bolesław Piasecki miał seckiego. Uznali, że dużo bar- Na „trop żydowski” prowa- – Dziś już wiemy, że była to cy- upozorować uprowadzenie dziej bolesnym ciosem będzie dzących śledztwo naprowadziła niczna gra. Bohdan nie żył, a po- i wywieźć syna za granicę. zabicie jego pierworodnego sy- osoba Ignacego Ekerlinga, zła- rywacze po prostu znęcali się Za najbardziej prawdopodob- na. I jasno dali do zrozumienia, panego przez ludzi Piaseckiego nadojcem. Chcieli go upoko- ną wersję wydarzeń uznano jed- kto zabił chłopca, nadając za- (milicja nie potrafiła tego zrobić) rzyć. Kazali mu chodzić po mie- nak, że chłopca uprowadziły oso- bójstwu charakter mordu rytu- kierowcę taksówki, którą upro- by pochodzenia żydowskiego. alnego: pozostawiony w ciele wadzono Bohdana. Szybko się Historyk IPN Jan Żaryn: – Co nóż, tajemnicze znaki wypalone okazało, że nie był on przypad- Uznali, że dużo bardziej do tego nie ma wątpliwości. Lu- we wnętrzu ubikacji. kowym świadkiem przestęp- dzie ci nie bez powodu czekali – Bez odpowiedzi pozostaje stwa, ale uczestnikiem spisku. bolesnym ciosem aż do 1957 roku. Wcześniej uwa- jednak podstawowe pytanie: Ekerling, który wojnę prze- będzie zabicie jego żali, że Piasecki jest poza ich za- czy było to działanie oddolne trwał na terenie Związku So- sięgiem, że ma tak silne popar- szajki żydowskich ubeków i po- wieckiego, miał szerokie kon- pierworodnego syna cie w Moskwie. Po 1956 roku spolitych przestępców, czy też takty wśród mieszkających uznali, że powiązania te osłabły. rozkaz zapadł wyżej? Czy za za- wówczas w Warszawie Żydów. >

przejąć insygnia władzy prezydenta RP

nierzy-tułaczy – ogólnoświato- grały Polskie Towarzystwo Na- emigrantów pojawiały się w koń- nią Egzekutywa Zjednoczenia we Stowarzyszenie Polskich ukowe na Obczyźnie, Biblioteka cu lat 50., od połowy lat 70. oraz Narodowego, również spełniają- Kombatantów (SPK), najpręż- Polska w Paryżu, Instytut Józe- w latach 80. Naturalne zaplecze ca funkcje emigracyjnego rządu. niejsza spośród społecznych fa Piłsudskiego w Nowym Jorku polityczne i kulturowe stanowiła Zaleski był wybitnym dyploma- organizacji. i Londynie, Instytut i Muzeum dla nich stara Polonia, mieszka- tą, byłym posłem w Atenach W Anglii i Szkocji działały im. gen. Władysława Sikorskie- jąca przede wszystkim i Rzymie, ministrem spraw za- po wojnie polskie szkoły wyż- go w Londynie, Muzeum Polskie w Stanach Zjednoczonych, ale granicznych po zamachu sze, a od 1951 roku kształcił w Raperswilu, Studium Polski także w Brazylii, Kanadzie czy majowym w 1926 roku oraz młodzież Polski Uniwersytet Podziemnej w Londynie, Galeria Francji. u boku gen. Sikorskiego w Pary- na Obczyźnie (PUNO) w Londy- Lambert w Paryżu. Polskie pa- żu i w Londynie, a od 1947 roku nie, uznawany przez uczelnie rafie w Europie i Ameryce stały Rząd nad Tamizą prezydentem RP. Radę Trzech całego wolnego świata. Wśród się ośrodkami życia religijnego, Dla wojennych emigrantów tworzyli Tomasz Arciszewski, je- rozmaitych inicjatyw wymienić ale również centrami kultury, istotne znaczenie miało zacho- den z liderów PPS i premier trzeba budowany od końca oświaty i rozmaitych społecz- wanie „legalizmu”, czyli wojennego rządu Rzeczypospo- lat 60. imponujący Polski Ośro- nych inicjatyw. konstytucyjnej ciągłości władz litej w latach 1944 – 1945, gen. dek Społeczno-Kulturalny Spośród ponad półtora milio- Rzeczypospolitej, uosabianych Władysław Anders, legendarny (POSK) – serce polskiego Lon- na obywateli polskich, którzy w osobach prezydenta RP dowódca 2. Korpusu Polskiego dynu, mieszczący Bibliotekę w chwili zakończenia drugiej na uchodźstwie oraz premiera i zdobywca Monte Cassino, Polską, teatr, sale wystawowe, wojny światowej znajdowali się i ministrów emigracyjnego rzą- od 1946 r. naczelny wódz histo- lokale licznych stowarzyszeń, w Europie Zachodniej, około 800 du. Latem 1954 roku emigracja rycznej już armii, oraz Edward polską restaurację i księgarnię, tysięcy – w tym ponad 200 ty- podzieliła się pomiędzy dwa Raczyński, w latach 1934 a od połowy lat 70. także naj- sięcy żołnierzy – zdecydowało ośrodki władzy: jeden tworzyli – 1945 ambasador Polski bardziej popularny się pozostać na emigracji. Dołą- August Zaleski, prezydent Rze- w Londynie. „pośredniak” pracy dla przyby- czyli do nich uchodźcy, którzy czypospolitej oraz powołany Ten podział na kilkanaście lat szów z kraju. opuścili Polskę w latach 1945 przez niego rząd, drugi konku- przesądził o upadku polityczne- Ważne miejsce w niepodległej – 1950, a kolejne, choć ilościo- rencyjna wobec prezydenta go znaczenia londyńskiej polskiej kulturze i nauce ode- wo skromniejsze, fale Rada Trzech i powołana przez emigracji, a od rządowych spo- > 11-12-PR-1-A-006-KO-1 12/5/07 5:04 PM Page 6

6 Najnowsza historia Polaków

Zemsta po latach. Zbrodniarze czekali z porwaniem syna Bolesława Piaseckiego do 1957 roku Mordercy Bohdana uchodzą

>Przyjacielem jego szwagra Mie- również Ekerling, ale w ostatniej czy mogła mieć kontakty z Ne- gażowała się również partia. czysława Katza – byłego kierow- chwili dzięki stanowczej inter- kamą. – Próbowałem wyjaśnić Gdy w 1959 roku do sądu wnie- cy KC PZPR – był łódzki prze- wencji mojego ojca zawrócono ten trop. Ale pomimo wielokrot- siono akt oskarżenia przeciwko stępca Michał Barkowski (vel go z granicy – mówi Jarosław nych próśb Wiesenthal nie Ekerlingowi, reakcja władz była Robert Kalman). Piasecki. chciał się ze mną spotkać – mó- natychmiastowa. Oskarżenie To właśnie ten ostatni razem Wmarcu 1966 roku czołowy, wi Raina. wycofano z sądu na polecenie z byłym ubekiem Stefanem Ła- powiązany wówczas ściśle z wła- premiera Józefa Cyrankiewicza zorczykiem najprawdopodob- dzami, izraelski dziennik „Ma- Teoria druga i sekretarza KC PZPR Jerzego niej porwali sprzed szkoły Boh- ariv” opublikował artykuł, w któ- To, że komuniści byli zamie- Albrechta. dana. Miejsce zbrodni wybrał rym ogłosił, że „zabójcy syna pol- szani w zbrodnię, nie ulega wąt- – Niewykluczone, że decyzja zaś ich znajomy milicjant Adam skiego polityka żyją w Izraelu”. pliwości. – SB, prowadząc śledz- zapadła jeszcze wyżej. Zenon Kossowski, który utrzymywał Autor tekstu nazwał zadźga- two w sprawie Bohdana, robiła Kliszko powiedział mi kiedyś, że w domu na Świerczewskie- nie 15-latka „zabójstwem poli- wszystko, żeby nie wyjaśnić tej podjął ją sam Gomułka. Rzekomo go 82A mieszkania operacyjne. tycznym” i zapowiedział, że w tej sprawy. Pod pretekstem śledz- proces ten miał być szkodliwy dla Milicja nie była jednak w sta- sytuacji PRL nie ma prawa wystę- twa zajmowała się raczej inwigi- PRL –opowiada Jarosław Piasec- nie przesłuchać podejrzanych. pować o ekstradycję sprawców. lacją środowisk, które były w ja- ki. Społeczność żydowska w Pol- Wszyscy po uprowadzeniu Boh- Czy członkowie szajki działali kiś sposób powiązane z Piasec- sce i na świecie zorganizowała dana Piaseckiego wyjechali na własną rękę? – Nie wyklu- kim – podkreśla Jan Żaryn. wówczas głośną akcję protesta- za granicę. Większość znalazła czam, że otrzymywali pomoc Nieudolność (delikatnie mó- cyjną przeciwko procesowi Eker- się w Izraelu. – Uciec próbował z zagranicy. Wtym kontekście wiąc) funkcjonariuszy jest pora- linga, uznając go za „akt antyse- warto przyjrzeć się działalności żająca. Zacieranie śladów, giną- mityzmu”. Oskarżenie nigdy już zmarłego niedawno „łowcy nazi- ce dowody rzeczowe, zaskaku- nie trafiło do sądu i Ekerling stów” Szymona Wiesenthala jące pomyłki w pisowni nazwisk, dokońca życia pozostał bezkarny. – uważa Peter Raina. Chodzi które nie pozwalały na identyfi- o tajemniczą, założoną podob- kację sprawców, były na porząd- Dlaczego no przez niego organizację Ne- ku dziennym. Wydawało się, że Zemsta na ojcu. Ale za co? Au- kama (po hebrajsku „zemsta”). doświadczeni ubecy i milicjanci tor wspomnianego wyżej arty- Jej członkowie mieli elimino- tym razem popełniali szkolne kułu dziennika „Maariv” stwier- wać po wojnie niemieckich błędy. Gdyby nie ludzie Piasec- dził, że chodziło o „skrajny anty- zbrodniarzy. Skądinąd wiado- kiego, którzy na własną rękę semityzm” Bolesława Piaseckie- mo, że Wiesenthal na stworzo- prowadzili dochodzenie, wie- go i zbrodnie, jakich rzekomo

ZBIORY ZBIORY RODZINY PIASECKICH/REPR K. KAMIŃSKI nej przez siebie „liście faszy- dza o kulisach tragedii byłaby miał się dopuścić na Żydach ≤W dniu śmierci Bohdan miał stów” umieścił Piaseckiego, jeszcze mniejsza. przed i w trakcie wojny. Wkon- 15 lat a część członków szajki porywa- Wutrudnianie śledztwa zaan- tekście tym wymieniano m.in.

Przed pół wiekem komuniści inwigilowali emigrację, próbowali ją skłócić i podzielić, a nawet Polskie państwo bez Ziemi

>rów oddalił zarówno najważ- Prestiż „zamku”, jak popularnie spolitej, pieczęcie prezydenckie dejmowali starania o skłonienie niejsze ośrodki opiniotwórcze, nazywano w Londynie siedzibę i senackie oraz oryginał Konsty- do powrotu politycznych emi- Radio Wolna Europa czy mie- władz Rzeczypospolitej przy tucji z 1935 roku. „Moja misja grantów, ale zaciągnięcie sięcznik „Kultura”, jak i Kongres 43 Eaton Place, wzmocniło na- prezydencka została wypełnio- żelaznej kurtyny i zamknięcie Polonii Amerykańskiej, najwięk- wiązanie kontaktów z formującą na oraz zakończona [...] granic na kilka lat przerwało te szą spośród polskich się w kraju antykomunistyczną wszystkie instytucje pozostają- wysiłki. Po śmierci Stali- organizacji na obczyźnie. Zanim opozycją. W latach 1979 ce pod moim zwierzchnictwem na pierwsza wielka operacja po śmierci Zaleskiego w 1972 – 1986, w okresie prezydentury uznają zwierzchnictwo prezy- reemigracyjna, koordynowa- roku stało się możliwe ponowne Edwarda Raczyńskiego, władze denta Lecha Wałęsy” na z Moskwy i obejmująca zjednoczenie ośrodka rządowe- RP na uchodźstwie zaopatrywa- – powiedział prezydent Kaczo- wszystkie państwa komuni- go, już wcześniej zmarli wielcy ły opozycję i „Solidarność” rowski podczas tej uroczystości. stycznego bloku, rozpoczęła przywódcy emigracji: w 1964 w niezbędne fundusze, sprzęt Tego dnia dobiegła końca nie- się w 1955 roku. Już wkrótce roku biskup Józef Gawlina, or- poligraficzny, zakazane w kraju mająca precedensu w historii polska bezpieka mogła po- dynariusz emigracji, w 1966 publikacje. Po Edwardzie Ra- świata działalność politycznej chwalić się spektakularnym roku gen. Tadeusz Bór-Komo- czyńskim funkcję prezydenta emigracji oraz emigracyjnych sukcesem. We wrześniu 1955 rowski oraz Stanisław objął Kazimierz Sabat, a po jego władz państwowych. roku wyjechał do kraju Hugon Mikołajczyk, w 1969 roku gen. śmierci Ryszard Kaczorowski, Hanke, działacz Stronnictwa Kazimierz Sosnkowski, w 1970 który 22 grudnia 1990 roku Tajny front inwigilacji Pracy, od miesiąca premier roku gen. Władysław Anders. przekazał Lechowi Wałęsie, wy- Komuniści doceniali znaczenie emigracyjnego rządu w Londy- W 1972 roku prezydent Stani- branemu w wolnych wyborach politycznej emigracji i wszelki- nie, od 1952 roku dobrowolny sław Ostrowski, przedwojenny i zaprzysiężonemu tego dnia mi środkami starali się konfident Urzędu Bezpieczeń- prezydent Lwowa, doprowadził prezydentowi RP, insygnia wła- ograniczyć jej liczebność, zwar- stwa. Decyzja ściągnięcia do zjednoczenia skłóconych do- dzy prezydenckiej, m.in. godło tość i skuteczność do kraju tak wysoko ulokowa- tąd emigracyjnych ugrupowań. państwa, chorągiew Rzeczypo- oddziaływania. Po wojnie po- nego agenta świadczyła 11-12-PR-1-A-007-KO-1 12/5/07 5:04 PM Page 7

>Reportaż z przeszłości 7

bójkę, do jakiej doszło w 1937 Zabójstwo Bohdana Piasec- roku pomiędzy bojówkami kiego zawsze było tematem nie- ONR i Bundu podczas pierw- wygodnym. Komuniści, którzy szomajowej manifestacji na ul. byli zamieszani w sprawę, Smoczej w Warszawie. Zginęła z oczywistych względów nie wówczas ośmioletnia żydowska chcieli, aby była ona nagłaśnia- dziewczynka. na. Temat ten „nie leżał” środo- Bardziej prawdopodobne wisku, które w III RP kształtowa- wydaje się jednak, że przyczyny ło opinię publiczną. – Piasecki morderstwa należałoby szukać i jego działalność jest dla tych lu- w wydarzeniach, do których do- dzi złem absolutnym. Nie zależy szło podczas wojny w lasach im więc specjalnie na tym, żeby Podlasia. Czy rzeczywiście kie- robić z niego męczennika – pod- rowane przez Piaseckiego Ude- kreśla Jan Żaryn. rzeniowe Bataliony Kadrowe dokonały jakiejś „antysemickiej zbrodni”? Zbrodnia, niezależnie KUBA KAMIŃSKI – Nic takiego nie miało miej- <≤Gmach na Lesznie oraz sca – odpowiada historyk Kazi- czy popełnił ją Polak, piwnica, w której znaleziono mierz Krajewski, autor mono- Chińczyk, Żyd czy ciało zamordowanego chłopca grafii tej formacji. – Jeżeli z ręki żołnierzy UBK zginęli Żydzi, to Niemiec, pozostaje nie dlatego, że byli członkami jednak zbrodnią określonego narodu, ale dlate- półtora roku temu zwróciłem się

go, że walczyli w sowieckich od- KUBA KAMIŃSKI do IPN o te akta, ale nadal mi ich działach partyzanckich – pod- Peter Raina: – Kluczem nie udostępniono – podkreśla kreślił, dodając, że w szeregach do zrozumienia tego faktu jest dokumentów dotyczących spra- Jarosław Piasecki. UBK również byli Żydzi. narodowość sprawców. To, że wy. Brat zamordowanego nadal Pracownicy Instytutu mówią byli Żydami, nie pasuje do pew- stara się wyjaśnić, kto zlecił za- jednak, że dokumenty te jeszcze Niewygodna prawda nej wizji świata. Kiedy napisa- bójstwo. do niedawna znajdowały się Niewykluczone więc, że mor- łem pierwszą książkę o Bohda- – Mój ojciec usiłował to zrobić w zbiorach zastrzeżonych, i za- dercy Bohdana mścili się właśnie nie, mnie też, chociaż jestem do końca życia. Potem ja przeją- pewniają, że niedługo trafią za tamte wydarzenia. Część Hindusem, oskarżono o „polski łem to zadanie. Niestety, mimo do rodziny. – Aż trudno uwie- członków sowieckich band antysemityzm”. Zbrodnia, nie- że po 1989 roku w naszym kraju rzyć, że przez tyle czasu były po tym, jak Polska dostała się zależnie czy popełnił ją Polak, dokonało się tyle wspaniałych utajnione! Pół wieku po doko- pod kolejną okupację, wstąpiła Chińczyk, Żyd czy Niemiec, po- zmian, nadal nie otrzymałem naniu zbrodni wielu ludziom bowiem do UB. Byli partyzanci zostaje jednak zbrodnią. kluczowych dokumentów. Do- najwyraźniej nadal zależy, żeby i ubecy mieli również wraz z Wie- W 1991 roku Antoni Maciere- kumentów, które mogą nas zbli- jej sprawcy nie zostali ujawnieni! senthalem zakładać Nekamę. wicz przekazał rodzinie część żyć do wyjaśnienia zagadki. Już – mówi brat zamordowanego.

przejąć insygnia władzy Prezydenta RP

o znaczeniu, jakie komuniści Rozgłośnię Polską Radia Wol- w 1965 roku zaczął pracę ków, nieustannie węsząc po re- przywiązywali do rozbicia emi- na Europa, tym razem jednak jej w rozgłośni, ale wcześniej pod- dakcjach emigracyjnych gracji i ściągnięcia do PRL sukcesy okazały się znacznie jął starania o uzyskanie zgody czasopism czy starając się po- przynajmniej części jej działa- skromniejsze. Z pewnością naj- na powrót do PRL bez ponosze- zyskać konfidentów wśród czy. ważniejszym informatorem nia konsekwencji za samowolne działaczy emigracyjnego rządu. Rok później, w czerwcu 1956 okazał się redaktor Wiktor Tro- przedłużenie pobytu za granicą. W kraju komunistyczna propa- roku, wrócił do kraju Stanisław ścianko, działacz Stronnictwa Wykorzystała to bezpieka ganda kpiła z londyńskich Mackiewicz, emigracyjny pisarz Narodowego, który z powodów i szantażem zmusiła Czechowi- „prezydentów”, „premierów” i publicysta, były premier lon- politycznych (wrogość wobec cza do współpracy, skromnej i „ministrów”, a równocześnie dyńskiego rządu, od lat Niemiec, poparcie dla antyse- zresztą, ponieważ nie miał on agenci SB czynili wielkie wysił- negocjujący warunki powrotu mickiej kampanii) oraz dostępu do żadnych ważnych ki, aby np. kupić lub wykraść i utrzymujący dyskretne kontak- osobistych (konflikt z dyrekto- informacji. Wiosną 1971 roku insygnia władzy prezydenckiej, ty z bezpieką, za której rem rozgłośni Janem Czechowicz został sprowadzo- przechowywane w Londynie. pieniądze wydał w Wielkiej Bry- Nowakiem-Jeziorańskim) w la- ny do kraju i tu występował jako Przez wiele lat bezskutecznie tanii broszurę szkalującą tach 1965 – 1971 podjął „as wywiadu”, który przeniknął usiłowano do tego pomysłu po- emigracyjne ugrupowania. „dialog operacyjny” z oficerami wszelkie najpilniej strzeżone ta- zyskać Augusta Zaleskiego, Mniejszego kalibru sukcesem Wojskowej Służby Wewnętrznej jemnice Wolnej Europy. prezydenta RP na uchodźstwie, było namówienie do powrotu i MSW, odmawiając jednak sfor- Jeszcze słabsze efekty przynio- oferując mu możliwość powrotu Adama Szczypiorskiego, jedne- malizowania współpracy sły starania Służby do kraju i korzystania z wyso- go z liderów emigracyjnej i wykonywania tajnych „zadań”. Bezpieczeństwa o pozyskanie kiej emerytury. Starania Polskiej Partii Socjalistycznej, Znacznie większy rozgłos uzy- konfidenta wewnątrz zespołu o zwerbowanie wpływowych in- do czego wykorzystano agentu- skała sprawa rzekomego redakcyjnego paryskiej „Kultu- formatorów prowadzono wśród ralną współpracę jego przeniknięcia do Wolnej Europy ry”. Starano się też Polonii i emigracji w Stanach syna Andrzeja, późniejszego „oficera wywiadu” Andrzeja „zdezintegrować” i skłócić śro- Zjednoczonych oraz Kanadzie. PRL-owskiego pisarza. Czechowicza. W rzeczywistości dowisko londyńskiej emigracji, — Ryszard Terlecki Bezpieka przez ponad trzydzie- nie był to żaden oficer, ale m.in. śledząc działalność gen. ści lat usiłowała rozpracować uchodźca z Polski, który Andersa i jego współpracowni- 11-12-PR-1-A-008-KO-1 12/5/07 5:05 PM Page 8

8 Najnowsza historia Polaków

Poznań, czerwiec 1956 Wydarzenia czerwca 1956 roku można nazwać powstaniem poznańskim. W parze z żądaniami poprawy bytu wysuwano hasła demokracji i wolności narodowej. Oto kilka zdjęć z archiwum poznańskiego IPN, które przed ponad 50 laty wykonali funkcjonariusze bezpieki wmieszani w tłum. Na dole z prawej – zniszczone zagłuszarki radiowe. 11-12-PR-1-A-009-KO-1 12/5/07 5:06 PM Page 9

>Pamiętam ten dzień 9

Przed Bożym Narodzeniem 1959 roku Kalendarium

Czas zdejmowania krzyży

tam, że kiedy powiedziałem to JACEK DOMIŃSKI treść przeniknęła uczennicom, żal był wielki. ≤Wicedyrektor szkoły opowiadał o mnie, że takich księży jak Sikorski, do społeczeństwa, które W Skierniewicach pracowa- to prymas specjalnie kształci do walki z komunistami publicznie coraz łem od 1957 roku. Przyszedłem odważniej zaczęło we wrześniu jako wikariusz cielskiego, tylko przerwy spę- no jakieś remonty, malowanie, by krytykować aparat do parafii św. Jakuba. Religia do- dzam z młodzieżą. Był to poważ- zdjąć krzyże. Proszono o to woź- bezpieczeństwa, piero co weszła do szkół po Paź- ny zarzut, wezwano mnie i dy- nych, którzy w wielu wypadkach domagając się także dzierniku 1956 roku i przywita- rektora. Dyrektor, który wizyto- mówili, że nie oni wieszali i oni ograniczenia zależności no mnie z dużym entuzjazmem, wał moje lekcje, powiedział, że zdejmować nie będą. Ale krzyże od Moskwy. zarówno nauczyciele, jak i dzie- uczę na nich religii, czyli tego, co znikały, w mniejszych szkołach 12 MARCA – W Moskwie ci. Uczyłem 30 godzin tygodnio- powinno na nich być. Zabronili wieszano je ponownie, ale po zakończeniu zjazdu wo w szkołach podstawowych mi jednak chodzić po koryta- w większych, gdzie była ściślej- zmarł Bolesław Bierut, i średnich. Wszystko było do- rzach w czasie przerwy. Zapyta- sza kontrola, to się nie udawało. jego następcą został brze przez rok. Już w 1958 roku łem, czy jak będę chciał iść do ła- Od września 1960 roku wyrzu- Edward Ochab. W PZPR przyszły pierwsze restrykcje: re- zienki, to też mam pytać o zgo- cili mnie z innych szkół, w tym ukształtowały się dwie ligia może być, ale tylko na ostat- dę. Wykpiłem to i sprawa nie z Liceum Ogólnokształcącego im. nieformalne grupy nich lekcjach. Niby to był dro- skończyła się niczym złym. Bolesława Prusa. Trzeba było na- komunistów określane biazg, ale zaczęły się straszne Kiedyś jeden z nauczycieli tychmiast organizować religie jako puławska oraz problemy. Niemożliwością było powiedział mi: „Proszę księdza, przy kościele, ale nie było gdzie. natolińska – licząca poprowadzić tyle lekcji we mam przeciek z konferencji Lekcje odbywały się na scho- na poparcie Moskwy. wszystkich szkołach, bo zajęcia partyjnej, że ksiądz będzie wy- dach, w kościele na chórze, w ja- Puławianie po śmierci zwykle się kończyły wszędzie rzucony ze Skierniewic, kichś pomieszczeniach magazy- Stalina zaczęli jednak o godz. 12 – 13. Trzeba było do- a przedtem zostanie skompro- nowych. Sytuacja była naprawdę głosić hasła konywać różnych sztuczek, że- mitowany”. Nie wiem, czy był on dramatyczna, niemniej młodzież demokratyzacji życia by zmieścić się w planie, ale podpuszczony przez partyj- tłumnie przychodziła po szkole – byli bardzo aktywni na szczęście życzliwi dyrektorzy nych, aby mnie postraszyć i że- na katechezę do kościoła, co w czasie Października szkół tego nakazu nie przestrze- bym się wyniósł jak najprędzej, wzbudzało złość władz partyj- ‘56 – co okazało się gali i mogłem prowadzić w szko- czy działał w dobrej wierze. nych. W liceum został zatrudnio- skutecznym sposobem łach te 30 godzin. Wiedziałem, że muszę bardzo ny na stanowisku wicedyrektora na uniknięcie Na czym polega nowa gomuł- uważać, bo może być jakaś pro- nauczyciel – elegancki, młody odpowiedzialności kowska demokracja, przekona- wokacja. Proboszcz ks. Józef – specjalnie do spraw politycz- za zaangażowanie łem się już przy okazji pierw- Wieteska, wspaniały człowiek, nych, głównie walki z religią. Nie w stalinowski terror. szych wyborów. Pewnego dnia, dostawał anonimy na wikarych znałem go osobiście, ale mło- 11 MARCA wychodząc z plebanii, zobaczy- o tym, jakie to rzekomo straszne dzież mi mówiła, że Patej – pa- – W tygodniku łem afisz wyborczy, a na nim na- rzeczy się dzieją na plebanii miętam jego nazwisko do dzisiaj „Po prostu” ukazał się zwiska kandydatów. Te same na- po nocach, że spuszczamy przez – obsmarowywał mnie strasznie. artykuł Jerzego zwiska nosiły dzieci, które nie okna – na prześcieradłach – ko- Opowiadał, że takich księży jak Andrzejewskiego, chodziły na lekcje religii. Znałem biety, i to w dodatku od strony Sikorski to prymas specjalnie Walerego Namiotkiewicza je, bo tylko kilkoro nie chodziło ulicy. Plebania akurat miała kształci do walki z komunistami. i Jana Olszewskiego: na katechezę. ogród i można było wypuścić Jest jednym z „prymasowskich „Na spotkanie ludziom W technikum ekonomicznym od tyłu pułk, i to bez prześciera- piesków”. Niechcący zrobił mi z AK”. „Trzeba dokonać organizacja partyjna postawiła deł. przysługę, bo młodzież przycho- moralnej rehabilitacji mi zarzut, że uprawiam duszpa- Był to też czas zdejmowania dziła na religię z tym większym wielkiej części naszego sterstwo. Polegało to na tym, że w szkołach krzyży. W tych, w któ- zainteresowaniem. pokolenia – byłych nie chodzę do pokoju nauczy- rych ja uczyłem, wykorzystywa- —spisała e.cz. żołnierzy AK”. > 11-12-PR-1-A-010-KO-1 12/5/07 5:06 PM Page 10

10 Najnowsza historia Polaków 1956 >23 KWIETNIA – Zostali aresztowani byli wysocy funkcjonariusze MBP, a kilkanaście dni Hej, baba ryba! wcześniej odwołano ze stanowisk stalinowskich zbrodniarzy, m.in. wspominając swoje utarczki zdy- opold Tyrmand: „To skok barba- Stanisława Radkiewicza, rektorem szkoły, który –jak miało rzyńcy, który poczuł Boga”. O jaz- Jakuba Bermana, się okazać – dopominając się zie mógł mówić godzinami, pisał prokuratora Stanisława o repertuar wykonywany po ro- o nim jak nikt („U brzegów jaz- Zarako-Zarakowskiego. syjsku trafił w dziesiątkę. Niebie- zu”, 1957), organizował pierwsze 27 KWIETNIA sko-Czarni śpiewali bowiem po stalinowskiej zapaści pionier- – Ogłoszono amnestię, i„Bradiagę”, i„Kałakolczik”. skie koncerty („był to właściwie więzienia opuściło – jak Jesienią 1959 roku na ulicach czas, gdy jazz był przejawem pro- podano oficjalnie – KRZYSZTOF MASŁOŃ w niektórych miastach w Polsce testu i sprawdzianem łączności 35 tys. osób, wśród nich dziennikarz „Rzeczpospolitej” pojawiły się plakaty z napisem: między pokoleniami. Moje po- ok. 6 tys. skazanych „Don’t Knock The Rock! – Nie kolenie przekonało się o tym, z powodów politycznych. 1959 roku Woj- nokautujcie rocka!”. Do nokautu po dziesięciu latach dokładnej 1 MAJA – W Łodzi tek Kędziora był jednak doszło. Pierwszy polski izolacji od pokolenia następne- podczas pochodu uczniem Techni- zespół rockowy Rhythm and go, w marcu 1955 roku, na głośnej studenci szkoły filmowej kum Geodezyj- Blues ze swoim wokalistą Bogu- – w każdym sensie... – „Jam Ses- nieśli hasła: „Hańba Wnego w Pozna- sławem Wyrobkiem, pionierem sion nr 1”, że myślimy jednakowo dzierżymordom”, „Hańba niu. Co jakiś czas dyrektor szko- rocka nad Wisłą, Odrą i Bugiem, o wielu rzeczach, że razem chce- kacykom”. W Krakowie ły, pan Edmund Duczmal wysy- wytrzymał ledwie parę miesięcy my bronić sztuki współcze- w czasie juvenaliów łał go do fryzjera – bez skutku. i został rozwiązany. snej...”). młodzież skandowała: Kędziora śpiewał wieczorami Ale zanim nastała epoka roc- Roman Waschko twierdził, że „My chcemy prawdy”. w poznańskich klubach, wystę- kowa, mieliśmy erę jazzu. Złotą. „dla Tyrmanda jazz był czymś Na uczelniach oddawano pując wraz z Tomkiem Dziubiń- „Dżezowali” wszyscy, jedni więcej niż muzyką. Była to legitymacje ZMP skim, późniejszym gitarzystą grając, drudzy tańcząc, trzeci szczególna filozofia, szczególny i domagano się m.in. Testu, jako duet Tomek słuchając, a byli i tacy, którzy tyl- sposób bycia, co tu dużo ukry- utworzenia nowych i Wojtek. Wykonywali takie nu- ko wymachiwali marynarkami wać, forma przeciwstawiania się organizacji. mery jak „Jailhouse Rock” wydzierając się: „Hej, baba ry- oficjalnej polityce kulturalnej 18 MAJA – Na Jasnej i „Blue Sude Shoes”, do których, ba”, co było całkowicie swojską, nieuznającej jeszcze wtedy jaz- Górze odbyła się nomen omen, Kędziorze długie wersją „Hey, Ba-Ba-Re-Bop” zu”. pierwsza po wojnie włosy były niezbędne. Tak przy- Lionela Hamptona. Minęło parę Charakterystyczne, że gdy pielgrzymka najmniej uważał. Dyrektor lat i Wiesław Dymny w podobny jazz zdobył sobie wreszcie prawa kombatantów Polskich Sił Duczmal nie dawał za wygraną, sposób spolszczył „Twist and obywatelskie, Leopold Tyrmand Zbrojnych. Pojawiały się mając z krnąbrnym choć muzy- shout”, z czego wyszła mu nieza- – było nie było prezes Polskiego postulaty zaprzestania kalnym uczniem i inne kłopoty, pomniana „Hura huba” („Hura Jazz Clubu założonego przy zagłuszania m.in. audycji gdyż Wojtek przeboje Presleya huba, hura huba, hej tańczy ba- YMCA tuż po wojnie – przestał Radia Wolna Europa. śpiewał również na szkolnych ba gruba/ I maleństwo hubę hu- się nim interesować. Jazz zrobił Wobec postępującej imprezach. Pan Duczmal ze la, w tańcu się nie przytula”; zresztą szmat drogi, od obskur- odwilży niektórzy smutkiem kiwał głową i mówił: w puencie całej tej historii, z lek- nych baraków, pomieszczeń sto- emigranci decydowali się „Kędziora, czemu ty śpiewasz ka oszołomieni, dowiadywali- łówkowych i hal fabrycznych wrócić do kraju: m.in. tylko po angielsku, dlaczego nie śmy się, że „huba to jest grzyb, co do Filharmonii Narodowej, znany pisarz Stanisław zaśpiewasz „Podmoskownyje rośnie na pniu”, co zresztą było w której pierwszy jazzowy kon- Cat-Mackiewicz, były wiecziera”? do przewidzenia). cert w styczniu 1958 roku otwie- premier rządu Po latach Wojciech Korda (ex- Niekonwencjonalnych odpo- rał... Stefan Kisielewski, ówcze- Rzeczypospolitej -Kędziora), wieloletni wokalista wiedzi na pytanie: „Co to jest sny poseł na Sejm PRL. na uchodźstwie. Niebiesko-Czarnych, śmiał się, jazz?”, udzielał natomiast Le- Lata popaździernikowe to był 28 CZERWCA – W stolicy czas studentów, nie tylko z uwa- Wielkopolski zebrało się gi na dramatyczną historię tygo- ponad 100 tysięcy dnika „Po Prostu” zlikwidowa- poznaniaków, nego za pomocą pał milicyjnych. domagających się To studenci dyktowali, jak się „wolności i chleba”. wygląda, gdzie bywa, co tańczy, Protest o socjalnym co czyta, czego słucha, a nawet podłożu, przerodził się co pije (wódkę!). To na przedsta- w lokalne, wieniu studenckiego kabaretu antykomunistyczne miał miejsce pierwszy w Polsce powstanie. Peerelowska striptiz, co wywołało niesłycha- historiografia ne poruszenie, zwłaszcza że ty- pomniejszała jego tuł spektaklu „W tym szaleń- znaczenie, określając je stwie jest metoda” nasuwał jako „wypadki przeróżne skojarzenia, włącznie poznańskie”. Według z politycznymi. Ale na premierę oficjalnych danych „Ubu króla” w studenckim klu- zginęły 74 osoby, było bie Hybrydy przyszła nie tylko ok. 1400 rannych. Maria Dąbrowska czy Artur Symbolem ofiar Sandauer, także premier Józef

został 13-letni Romek > MAREK SZYSZKO Cyrankiewicz. 11-12-PR-1-A-011-KO-1 12/5/07 5:06 PM Page 11

>Znaki czasu 11 1956 >Strzałkowski. Aresztowano ponad 700 osób, 567 objęto by” ta ostatnia żaliła się: śledztwem. „Stawiano Potępiona i wyklęta mnie twarzą do ściany Do podziemia mnie z rękoma podniesionymi zepchnięto... i bito po całym ciele, Mnie. szczególnie Ów owoc zakazany, z upodobaniem Bikiniarze po nerkach tak, że Wzięli w tany. moczyłam się krwią. I tańczyły mnie ich parki Na rękach mam jeszcze (Zdżolerami bikiniarki). blizny po tych uderzeniach, które Aż, jak pisała Maria Dąbrow- na kościach przecinały ska, „Tu zaszła zmiana w sce- skórę. Krzyczałam: nach mojego widzenia”: zabijcie mnie od razu, Jak na dany znak – pif-paf – a nie znęcajcie się tak Przywrócono mnie do praw. nade mną” – wspominała Płyną odtąd dytyramby Stanisława Sobańska. Ku czci mojej, czyli Na trwałe została samby, kaleką… Żem ludowa, 29 CZERWCA – Premier Żem typowa, Józef Cyrankiewicz Że są śliczne powiedział: „Każdy do mnie słowa, prowokator czy szaleniec, Miła-m, swojska-m, który odważy się naturalna-m, podnieść rękę przeciwko Słowem – internacjonalnam! władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę Po sambie i rumbie przyszła rękę władza odrąbie moda na boogie woogie, a nie- w interesie klasy bawem wszystkich ogarnęło robotniczej, w interesie

MAREK SZYSZKO szaleństwo rock’and’rolla. Naj- chłopstwa pracującego lepsi dansiorzy zdobywali mo- i inteligencji, w interesie łojecką sławę i ich nazwiska czy walki o podnoszenie pseudonimy wymawiano z czcią stopy życiowej ludności, równą tej, jaką obdarzano ta- w interesie kich muzyków jak Andrzej demokratyzacji naszego Kurylewicz, Jerzy „Du- życia...”. We wrześniu duś” Matuszkiewicz, rozpoczęły się procesy Krzysztof „Ko- aresztowanych meda” Trzciń- manifestantów. Jednym ski, Jan „Pta- z najaktywniejszych ich szyn” Wróblewski czy młodziut- obrońców był mecenas ki Zbyszek Namysłowski, który dr Stanisław Hejmowski, z tą samą fantazją potrafił grać który przez następne Na Tadeusza Federowskiego, najpoważniejsi publicyści na każdym instrumencie. Tylko kilkanaście lat – do swej perkusistę grającego jazz od za- swych czasów nazywali jazz najwspanialsze solówki jazzma- śmierci w 1969 roku wsze, uczestnika pierwszej wy- „wykwitem imperialistycznej, nów wytrzymywały konkuren- – był za to poddany prawy na Zachód polskich mu- zdegenerowanej kultury”. cję z choreograficznymi popisa- licznym represjom. zyków jazzowych, zespołu Po- Po 1956 roku nikt już na ten te- mi Henia „Melomana”, napraw- 26 SIERPNIA lish All Stars – w 1958 roku mat się nie zająknął. Nikomu też dę Henryka Kurka, który jako – Milionowa rzesza do Danii, natknąłem się po la- nie przeszkadzała marynarka pierwszy w parze z Izabelą, żoną wiernych zebrana tach w kawowym barku. Wy- w kratę, buty na słoninie trzy- klarnecisty Janusza Zabiegliń- na Jasnej Górze złożyła starczyło, że zanuciłem „Baiao krotnie szyte, wąskie spodnie skiego, odtańczył rock’and’rolla Jasnogórskie Śluby bongo”, a pan Tadeusz natych- – rurki, kolorowe koszule i takie – w 1956 roku w Stodole. Innym Narodu. Ich tekst miast się ożywił. też skarpetki, niekiedy w paski. znakomitym tancerzem tam- – „pochodnię na kolejne – Te wszystkie „Indonezje”, Szczytem elegancji były zdoby- tych lat był Gienek Frajer, dziś lata zmagań „Vaia Con Dios” czy właśnie „Ba- wane na „ciuchach” przy placu Eugeniusz Halski, w którego nie- z ateistycznym iao bongo” były straszne, ale to Szembeka włoskie pantofle dawno opublikowanych wspo- systemem” napisał one zaprowadziły słuchaczy i francuskie swetry (koniecznie mnieniach („Gienka Frajera ży- więziony w Komańczy do jazzu – powiedział Federow- na suwak!). cie jak rock’and’roll”, 2006) nie prymas Polski ks. kard. ski, a następnie zgodnie zaczęli- Wcześniej podejrzana była wiadomo, czego jest więcej: ta- Stefan Wyszyński. śmy biadolić, że dziś jazz nie wy- nie tylko garderoba, muzyka, ale necznych figur, pięknych kobiet, Po uroczystościach ks. wołuje już ani takich emocji, ani i taniec. Znamienne pod tym synkopowanych dźwięków czy... bp Zygmunt Choromański też nie ma tak wielkich rzesz względem losy samby opisał alkoholu. Kto jednak w Polsce ukląkł przed przeorem o. zwolenników. kiedyś wierszem Janusz Min- nie wie o tym, co Perfect nam Jerzym Tomzińskim: – I przeciwników – dodał pan kiewicz, problem ujmując saty- po latach wyśpiewał: „Chłop za- „Przepraszam, to jest Tadeusz, przypominając, jak to rycznie. W „Opowiadaniu sam- prawia, ale dżez!”. cud. Ja nie wierzyłem”. > 11-12-PR-1-A-012-KO-1 12/5/07 5:07 PM Page 12

12 Najnowsza historia Polaków 1956 >19 – 21 PAŹDZIERNIKA Trudno ich nazwać rówieśnikami starszy od Koźniewskiego (1919 w – Obradowało VIII Plenu w sensie dosłownym, bowiem Wań- – 2005). Ale obaj oddziaływali na ko- ja m KC PZPR, podczas kowicz (1892 – 1974) był o pokolenie lejne generacje wychowywane p którego powierzono władzę I sekretarza PZPR Władysławowi Gomułce. Melchior Wańkowicz | Gdy po emigracji wrócił do Polski Przez Polskę przetaczała się fala burzliwych w 1958 r., na spotkanie czytelników z nim trzeba było wynająć zebrań iwieców, Salę Kongresową. Gdziekolwiek Melchior Wańkowicz pojechał, na których wznoszono postulaty: „Sowieci witały go tłumy. Był najukochańszym pisarzem Polaków do domu”, „Chcemy Lwowa iWilna”, „Precz z bezpieką”, „Religia migracja odwróciła do szkół”. W takiej się od niego i odtąd atmosferze konsekwentnie de- 19 października niektóre precjonowała jego oddziały sowieckie osiągnięcia, stawia- stacjonujące w PRL jąc często niespra- rozpoczęły marsz wiedliwe zarzuty. w kierunku stolicy, TakE było, gdy Wańkowicz zdecy- a do Warszawy dował się na skrócone, praktycz- przyleciała nie pozbawione pierwszego to- „zaniepokojona” sytuacją mu wydanie w Polsce „Bitwy w Polsce delegacja o Monte Cassino”. Z pewnością sowieckiego autor poszedł wtedy w swoim kierownictwa. Gomułka dialogu z komunistycznymi wła- przekonał Sowietów, że dzami na daleko idące ustęp- jego powrót do władzy stwa, ale na pytanie: czy warto nie oznacza demontażu było, odpowiedzieć należy twier- komunizmu. dząco. W przeciwnym wypadku 24 października tłum na pierwszą krajową edycję naj- zgotował mu owację. ważniejszego dzieła o najwięk- PAP/CAF Po jego zakończeniu szym triumfie polskiego oręża PAP/CAF wiele osób zaczęło podczas II wojny światowej cze- ≤Melchior Wańkowicz w 1956 roku na Świętokrzyskiej w Warszawie wznosić okrzyki: kalibyśmy co najmniej 20 lat, „Wyszyński”. Gomułka do powstania drugiego obiegu. Renomę, pozycję i pieniądze i w końcu Moczar miał powie- blady jak trup, Emigracja nie przyjęła jednak zdobył przedwojną. Pełnił wtedy dzieć: „No to k... m... będzie pan roztrzęsiony ucieka tego do wiadomości, więcej, różne funkcje, zajmował wysokie siedział”. „No to k... m... będę sie- do Pałacu Kultury oskarżyła pisarza o to, że zgodził stanowiska, także państwowe, dział” – odrzekł Wańkowicz. Naj- iod strony Sali się na wykreślenie z „Monte m.in. naczelnika Wydziału Praso- bardziej obawiał się, że uwolnią Kongresowej odjeżdża Cassino” nazwiska gen. Włady- wego MSW, był doradcą rekla- go, ale uniemożliwią uprawianie do KC. sława Andersa, co łatwo było mowym wielkich firm, dla Związ- zawodu. – Wolę więzienie – po- 28 PAŹDZIERNIKA zweryfikować na korzyść Wań- ku Cukrowników Polskich wy- wiedział w ostatnim słowie. – Bo – Prymas Polski ks. kard. kowicza, skądinąd bezpośred- myślił genialne hasło: „Cukier siedząc w więzieniu, będę wciąż Wyszyński – po trzech nio po wojnie kreowanego przez krzepi”. Założył własne wydaw- jeszcze siedział w siodle świado- latach uwięzienia polski Londyn na wieszcza naro- nictwo Rój, ale przede wszystkim mości polskiej. Będę pożyteczny. – powrócił do Warszawy. dowego. strzegł swej pisarskiej sławy osią- Skazany został na trzy lata Kościół odzyskał wkrótce Bo i też nikt jak on nie zapre- gniętej takimi książkami jak urze- więzienia, na mocy amnestii wy- część swych praw, zentował wojennego wysiłku kające niezwykłym bogactwem rok zmniejszono mu o połowę, władze zdecydowały się polskiego żołnierza. Sława „Bi- i pięknem językowym „Szczenię- a ze względu na stan zdrowia na ograniczenie twy o Monte Cassino” przyćmiła ce lata” (1934). i wiek (72 lata) natychmiast ingerencji w obsadzanie inne jego książki, ale dość w tym W PRL dużo publikował, głów- zwolniono z aresztu. W 1990 r. stanowisk kościelnych miejscu wspomnieć „Wester- nie w wydawnictwie PAX, stale odbył się proces rehabilitacyjny, (dekret z 31 XII 1956 r.). platte” i „Hubalczyków” czy borykając się z cenzurą. W 1964 r. w wyniku którego autor „Ziela Komuniści zezwolili także „Ziele na kraterze”, w którym podpisał List 34 w obronie wol- na kraterze” pośmiertnie został na powołanie pięciu oddał cześć młodej AK-owskiej ności słowa. Jeszcze w tym sa- uniewinniony. Klubów Inteligencji generacji i złożonej przez nią mym roku został oskarżony Był pisarzem kontynuującym Katolickiej, a na Boże w ofierze daninie krwi w po- o przekazanie za granicę mate- najlepsze tradycje prozy pol- Narodzenie ‘56 ponownie wstaniu warszawskim. riałów szkalujących Polskę Ludo- skiej: Sienkiewicza i Żeromskie- ukazał się „Tygodnik Wańkowicz jednak stosunko- wą. go. W swoich książkach pieczo- Powszechny” wydany wo szybko zdystansował się wo- Pięć tygodni do sprawy trzy- łowicie chronił wartości rodzin- przez prawowitą bec Londynu, czemu sprzyjała mano go w Pałacu Mostowskich, ne, narodowe, obywatelskie. redakcję. Środowiskom przeprowadzka z Anglii do USA, a gdy pierwszego dnia sprawy A wiele lat po jego śmierci do- tym zezwolono gdzie m.in. pracował na farmie odmówił wyjaśnień, uzależniając wiedzieliśmy się, że opozycję na utworzenie kurzej swego zięcia. APolonusów je od widzenia z wysokim przed- demokratyczną w Polsce wspie- 5-osobowego Koła najpierw zdenerwował „Kundli- stawicielem władz, spotkał się rał nie tylko moralnie. Także fi- „Znak” w Sejmie PRL. zmem” (1947), dwa lata później z nim Mieczysław Moczar. Roz- nansowo. 4 LISTOPADA – Wojska zaś wydanym przez Giedroycia mowa nic nie dała, pisarz nie —Krzysztof Masłoń sowieckie dokonały > „Klubem Trzeciego Miejsca”. chciał pójść na żadne koncesje 11-12-PR-1-A-013-KO-1 12/5/07 5:07 PM Page 13

>Rówieśnicy 13 1956 >agresji na Węgry, w PRL zarówno swoją twórczością, była to wierność polskiej tradycji tłumiąc powstanie - jak i postawą zaznaczoną w życiu i etosowi pisarza, w drugim – oportu- narodowe. W Polsce publicznym. W pierwszym wypadku nizm i nader skwapliwa kolaboracja doszło do solidarnościowych manifestacji Kazimierz Koźniewski | Zastanowić się należy – pisał z walczącymi Węgrami, oddawano krew, o nim Wańkowicz – czy to tylko umysłowość agenta. To by było przekazywano lekarstwa. zbyt proste. Łatwo znaleźć wiele jaskrawsze typy o umysłowości Zbigniew Herbert pisał: „Stoimy na granicy / agentów. To jest jakaś potrzeba serwilizmu „con amore” wyciągamy ręce / i wielki sznur z powietrza / W 1964 roku wystąpił w pro- wiążemy bracia dla cesie Melchiora Wańkowicza. was…”. Był świadkiem obrony, okazał 13 LISTOPADA –Ze się świadkiem oskarżenia. stanowiska ministra Przed sądem opowiedział obrony narodowej został o spotkaniu Wańkowicza w Mo- odwołany Konstanty nachium z dziennikarzem Wol- Rokossowski. Powrócił nej Europy Tadeuszem Nowa- do Związku Sowieckiego, kowskim, spotkaniu, w którym a z nim wielu oficerów. nie brał udziału, o którym tylko Wkrótce w Moskwie słyszał. Była to okoliczność wy- rozpoczęto polsko- bitnie obciążająca autora „Bitwy -sowieckie rozmowy o Monte Cassino”, podobnie jak dotyczące m.in. oceny jego postawy ideowej warunków pobytu wojsk i twórczości wygłaszane przez ZSRR na terytorium PRL Koźniewskiego. Człowieka, któ- (umowa 17 XII 1956 r.). rego znał sprzed wojny, który W kwestiach był kolegą jego córek (fama nie- ekonomicznych ustalono sie, że z Krysią miał się żenić). m.in. straty Polski Oburzony Wańkowicz rozesłał w wyniku rabunkowego potem po znajomych maszyno- handlu węglem po PAP/CAF PAP/CAF pis zatytułowany „Katon K. Koź- 1945 roku, dyskutowano ≤Kazimierz Koźniewski w roku 1952 był cenionym przez władzę pisarzem niewski”, w którym „bohatera” także na temat – dostał wówczas nagrodę państwową za „Piątkę z ulicy Barskiej” tego pamfletu nazwał kłamcą, wywiezionych z tzw. Ziem kapusiem i kanalią. Odzyskanych do Związku W 1952 roku dostał Nagrodę 16 lat po śmierci Melchiora Sowieckiego m.in. setki iał ładną Państwową za dzieło swego ży- Wańkowicza, w 1990 roku, Koź- fabryk, 5 tys. km torów kartę oku- cia, sfilmowaną przez Aleksan- niewski, pytany przez Aleksan- kolejowych itp. Premier pacyjną dra Forda socrealistyczną „Piąt- drę Ziółkowską o motywy swego PRL Józef Cyrankiewicz, – współtwo- kę z ulicy Barskiej”, która docze- postępowania, odpowiedział: referując ich skalę, rzył konspi- kała się kilkunastu masowych „Uważam, że w kraju Wańkowicz powiedział, że po tym racyjną Pol- wydań. mógł podpisywać listy protesta- „do dziś jeszcze nie ską Ludową W tym czasie sportretował go cyjne, to było słuszne, ale pisywa- przyszliśmy do siebie”. AkcjęM Niepodległościową, był Leopold Tyrmand w „Dzienni- nie do RWE – to nie było w po- Popisano deklarację kurierem rządu londyńskiego, ku 1954”, jako wiecznie zadowo- rządku. Nie miałem jednak oka- zakładającą umorzenie członkiem dowództwa Szarych lonego z siebie i otaczającej go zji powiedzieć o tym Wańkowi- zadłużenia PRL, uzyskanie Szeregów. Po wojnie zajął się rzeczywistości „poputczyka”, czowi. Dotychczas nie mogę mu kredytów. Podpisano dziennikarstwem, które upra- powtarzającego: „Byczo jest!”. tego wybaczyć. Gdyby mu po- także umowę wiać zaczął jeszcze przed 1939 Rzeczywiście, jemu – wziętemu nownie wytoczono proces, za- o zwiększeniu „repatriacji” rokiem, publikując w „Kuźni autorowi, a także systematycz- chowałbym się tak samo. (...) Pro- (25 III 1957 r.). Jak Młodych” i „Orce na Ugorze”. nie wynagradzanemu przez szę pani, byłem i jestem lojalnym podano oficjalnie, objęła Popularność zdobył pierwszą ubecję tajnemu współpracow- obywatelem tego państwa. Ile- ona prawie 250 tys. swoją powieścią „Szczotka nikowi (do 1957 roku), a następ- kroć jestem w sądzie, uważam, że Polaków, którzy mogli do butów” (1946), drukowaną nie kontaktowi operacyjnemu, moim obywatelskim obowiąz- przybyć z ZSRR w odcinkach w najpopularniej- mogło być „byczo”. Donosił kiem jest zeznawać prawdę”. i zamieszkać w granicach szym w tamtym czasie piśmie na kolegów literatów, na Tyr- Pamfletem Wańkowicza był obu- PRL. w Polsce – „Przekroju”. Współ- manda także, rozszyfrował rzony: „... dowiedziałem się mię- 18 LISTOPADA pracował też z wieloma innymi pseudonim publikującego w pa- dzy innymi, że jestem agentem – Mieszkańcy Bydgoszczy, redakcjami, pisząc reportaże, ryskiej „Kulturze” Stanisława UB. To było śmieszne”. protestując przeciwko a w latach 50. wyjątkowo pa- Cata-Mackiewicza, sporządzał Śmieszne było co innego, że ograniczaniu wolności skudne broszury antykościelne: dla Służby Bezpieczeństwa ana- ten „państwowiec”, działacz har- słowa, zdemolowali „Wężowe studnie. Zakład lecz- lizy, przedstawiając m.in. sytu- cerski (partyjny od 1955 roku), miejscową stację niczy Ojców Bonifratrów” i „Bia- ację w redakcji „Polityki”, w któ- autor wielu prac o Związku Har- zagłuszającą audycje Radia ła plebania w Wolbromiu”. rej był członkiem kolegium re- cerstwa Polskiego, swoje rapor- Wolna Europa. Skądinąd ubolewał, że żeniąc dakcyjnego od 1957 do 1982 ro- ty do MSW sygnowane najczę- 2 GRUDNIA – Zakończył się w 1945 roku, musiał wziąć ku, a pisywał w tym tygodniku ściej „33”, od czasu do czasu się VII Walny Zjazd ślub przed ołtarzem, bo nie było niemal do ostatnich dni (zmarł podpisywał – „Harcmistrz”. Związku Literatów jeszcze ślubów cywilnych. w roku 2005). — Krzysztof Masłoń Polskich, na prezesa > 11-12-PR-1-A-014-KO-1 12/5/07 5:08 PM Page 14

14 Najnowsza historia Polaków 1956 >wybrano Antoniego Słonimskiego. Pisarze W 1957 roku udało się uzyskać najwyższy po wojnie wskaźnik produkcji opowiedzieli się za „zniesieniem ne gospodarstwa wyproduko- wszelkich form cenzury”, wały w 1955 roku 81 procent „reeuropeizacją Przemysł ciężki żywności, a trzy lata później literatury”, 90 procent. W 1957 roku udało „rozszerzeniem się uzyskać najwyższy po wojnie stosunków z polskimi wskaźnik produkcji rolnej pisarzami na emigracji”, jak kula u nogi na jednego mieszkańca. Nie- uchyleniem „ograniczeń mniej Gomułka musiał pożyczyć w rozpowszechnianiu w ZSRR zboże. prasy emigracyjnej, W 1958 roku spółdzielnie odda- w szczególności ły 7,4 tys. izb. Osobom prywat- Administracyjny gorset paryskiej „Kultury”„. nym zezwolono na budowanie W przedsiębiorstwach pań- 8 – 10 GRUDNIA większych mieszkań. W 1956 ro- stwowych skala marnotrawstwa – Przywrócono nazwę ku oddano do użytku 263,5 tys. była tak duża, że od początku Związek Harcerstwa izb (cztery lata wcześniej 1956 roku rząd zaczął zwracać Polskiego oraz krzyż 174,3 tys. izb), w 1958 roku 368,2 uwagę na oszczędności. W Za- harcerski, deklarując tys. izb, z tego na wsi 78,8 tys. kładach Przemysłu Metalowego jednocześnie, iż „ZHP ROBERT PRZYBYLSKI Na nowych osiedlach otwie- im. Józefa Stalina (ZISPO, chodzi pracuje dziennikarz „Rzeczpospolitej” rano sklepy. W latach 1955 – 1957 o H. Cegielskiego) od jesieni 1955 pod przewodnictwem liczba prywatnych sklepów roku do stycznia 1956 trwała dys- PZPR, to znaczy W latach 1955 – 1957 realne pła- wzrosła o 79 procent, a restaura- kusja nad planem pięcioletnim. wychowuje człowieka ce wzrosły o 25 procent, a w la- cji i kawiarń o 500 procent, ale „Dyskusja – rzecz zupełnie nowa, w duchu idei socjalizmu”. tach 1957 – 1960 o kolejne podatkami zlikwidowano więk- bez precedensu w naszej 11-let- 10 GRUDNIA 20 procent, gdy we wcześniej- szość z tych placówek. Była to niej praktyce budownictwa so- – W Szczecinie szej sześciolatce powiększyły się druga bitwa o handel. Nawet ten cjalistycznego” – komentowała manifestanci o kilka procent. W 1956 roku krótki okres konkurencji wy- gazeta zakładowa. Pracownicy zdemolowali sowiecki rząd zniósł zakaz posiadania do- starczył, że przybyło państwo- zgłosili 2700 wniosków konsulat. W wyniku tych larów, złota i innych precjozów. wych sklepów. (w tym 60 proc. od członków wydarzeń powołano W 1957 roku pojawiły się nawet Największe zmiany zaszły partii), komisja przyjęła do reali- Zmotoryzowane Odwody kredyty mieszkaniowe i rozwi- w polityce rolnej. W końcu 1956 zacji 1850, a wprowadzono w ży- Milicji Obywatelskiej nęła ściśle kontrolowana przez roku ilość spółdzielni produk- cie 70. Administracja państwowa (ZOMO). państwo spółdzielczość miesz- cyjnych spadła o 15 procent próbowała wykrzesać więcej ini- 13 GRUDNIA kaniowa, która miała łatwiejszy w stosunku do roku poprzed- cjatywy z przedsiębiorstw i dała – Utworzono Służbę dostęp do kredytów. Jednak niego. W 1957 roku rząd ograni- im nieco samodzielności w for- Bezpieczeństwa spółdzielnie nawet jeżeli zdoby- czył obowiązkowe dostawy mie uchwały nr 508 Rady Mini- – komunistyczną policję ły pieniądze, to brakowało dla i podwyższył ceny skupu oraz strów z 2 lipca 1955 roku o no- polityczną nich materiałów budowlanych. zmniejszył podatki. Indywidual- wym systemie finansowania nie- – następczynię UB – do końca PRL stanowiącą podstawowy Przodownik prasy filar systemu. 17 GRUDNIA Oberek z napędem atomowym – Przebywający na emigracji Jan Lechoń pisał w swym Nie zważając na protesty, wdzie- słyszeliśmy, takich tańców nie „Dzienniku” o postawach ra się na podium i krzyczy oglądaliśmy, takich barwnych inteligencji w PRL: „Ta do mikrofonu: «Orkiestra stop! strojów nie widzieliśmy, takiego „odwilż” to ponury taniec To granda! Gdzie są nasze stoli- koncertu nie było jeszcze w tele- niewolników, świadectwo, ki? Potrafili wziąć 160 zł za za- wizji brytyjskiej”. I dodaje że już większość z nich proszenie i nie mamy miejsc. od siebie: „Mówią tu, że Rock nigdy nie wydobędzie się Dawać tu kierownictwo! Niech and Roll wysiada przy tempera- z niewoli. Prawie, że mnie się wytłumaczą!». Orkiestra mencie i werwie naszego obe- bardziej przeraża ten KRZYSZTOF FEUSETTE przestała grać. Tłum przy estra- rka”. „bunt” niż tamto dziennikarz „Rzeczpospolitej” dzie gwałtownie gęstnieje. Coraz Pewnie, że wysiada. Zwłasz- posłuszeństwo – które więcej krzyczących: granda, cza że na egzekutywach mamy zdawało się nam tylko Największy bal sylwestro- granda, granda! Reprezentacyj- własną wersję „kręć i trzęś się”. maską”. wy 1956 roku odbywa się w Pa- ny warszawski bal sylwestrowy Układ jest prosty: temu, który 31 GRUDNIA – Spośród łacu Kultury. Reporter „Sztan- zamienił się w najbardziej pra- coś kręci, muszą trząść się nogi. ponad 10 tys. spółdzielni daru Młodych” relacjonuje: widłowy wiec”. Towarzysz Szacki z Tarchomiń- produkcyjnych założonych „Od razu spotkałem się tutaj „Oberek opoczyński bije skich Zakładów Farmaceutycz- na wsi w czasach z przybyłym ze świata do War- Rock and Roll” – to wiadomość nych tego nie rozumie i na wy- kolektywizacji pozostało szawy szaleństwem «Rock and z Anglii, gdzie 8 milionów ludzi bory idzie z piórem, choć dyrek- niespełna 1,5 tys. Resztę Roll» (tzn. kręć i trzęś się). Pary oglądało w telewizji występ ze- tywa partii jest jasna: głosować spontanicznie podskakują, świetnie się społu Mazowsze. Dyrektor Mira bez skreśleń. „Sztandar” opisuje zlikwidowali sami chłopi przy tym bawiąc. Wtem jakiś Zimińska-Sygietyńska w rozmo- dramatyczne zajście: „W pew- jesienią 1956 roku. rozgorączkowany gość, gwał- wie telefonicznej ze „Sztanda- nym momencie urzędujący —Jarosław Szarek townie gestykulując, zaczy- rem” cytuje recenzenta „Daily w lokalu członek komisji wybor- na przebijać się ku przodowi. Telegraph”: „Takiej muzyki nie czej, a zarazem członek egzeku- 11-12-PR-1-A-015-KO-1 12/5/07 5:08 PM Page 15

>Kosz peerelczyka 15

i rolnej na jednego mieszkańca

których drobnych inwestycji na początku 1957 roku został w zakresie mechanizacji i dosko- dyrektorem Banku Inwestycyj- nalenia produkcji, realizowania nego: – Doszło do mojego sporu projektów racjonalizatorskich z władzami, bo poleciłem oraz uruchamiania produkcji sprawdzić największe inwesty- ubocznej artykułów powszech- cje z planu pięcioletniego 1961 nego użytku. Rząd zezwolił, aby – 1965. Napisałem, że plan inwe- tego typu inwestycje były kredy- stycyjny jest nierealny, bo dwa- towane przez Narodowy Bank dzieścia procent z tych inwesty- Polski kredytem krótkotermino- cji nie ma pokrycia finansowego. wym. Koszt inwestycji nie mógł Oczywiście, zrobiła się wielka przekroczyć 100 tys. zł, a efekty awantura, sprawę skierowali oszczędności lub zwiększenia do Gomułki, ale on to zbagateli- produkcji w ciągu roku musiały zował. Podobnie było w sprawie zrównać się z nakładami. Szybko kontynuowania budowy Nowej okazało się, że tam, gdzie Huty, gdzie wstrzymałem finan- oszczędności były najbardziej sowanie inwestycji, bo była nie- potrzebne, czyli w przemyśle przygotowana – wspominał. ciężkim, limit był zbyt niski, a do- Nikita Chruszczow zainicjo- datkowo przemysł nie był w sta- wał współzawodnictwo krajów ≤Zamiast Pałacu Kultury i Nauki można było zbudować osiedle nie zwrócić pożyczki w ciągu ro- socjalistycznych i kapitalistycz- mieszkaniowe nie mniejsze niż WSM na Mokotowie czy Żoliborzu ku. nych, dlatego w październi- ku 1958 członkowie KC PZPR PŁACA I CENY W 1958 ROKU Gospodarka bezplanowa przeciętna płaca na jednego zatrudnionego 1499 zł na posiedzeniu plenarnym pod- dolar na czarnym rynku 150 zł Także w skali makro gospo- jęli decyzję zwiększenia inwe- chleb żytni 3 zł kiełbasa zwyczajna 26 zł darka była zarządzana przypad- stycji w przemyśle ciężkim. Czo- mięso wieprzowe (kg) 28,53 zł kowo. Kompletny chaos w dzie- łowy partyjny ekonomista, czło- masło (kg) 70 zł dzinie cen uniemożliwiał plano- nek KC Eugeniusz Szyr stwier- ziemniaki (kg) 1,2 zł cytryny (kg) 30 zł wanie. – Dolar uzyskany z eks- dził, że „nie ma powodu szeroko koszula męska bawełniana 46 zł portu węgla kosztuje nas 7,5 zł, tłumaczyć się przed społeczeń- pończochy stilonowe 54 zł przy eksporcie cukru kosztu- stwem ze zmian proporcji inwe- płaszcz męski wełniany jesienny 1540 zł półbuty męskie na skórze 370 zł je 34 zł, przy eksporcie penicyli- stycji i spożycia”. Już za kilka szafa garderobiana dwudrzwiowa 1250 zł ny 300 zł, a są produkty, gdzie miesięcy 80 procent środków garnek emaliowany o średnicy 24 cm 32 zł odkurzacz Alfa II 950 zł kosztuje 400 zł – podawało „Ży- przyznanych przemysłowi prze- odbiornik radiowy Stolica 1950 zł cie Gospodarcze” z 1957 roku. znaczono na wydobycie surow- pralka elektryczna z wyżymaczką SHL 1950 zł Kazimierz Mijal, szef Kancelarii ców, energetykę, wielką chemię telewizor Szmaragd 9000 zł koń roboczy 8783 zł Prezydenta Bolesława Bieruta, i przemysł maszynowy. dojna krowa 4824 zł

Ciocia Dobra Rada Nie stać nas na pomarańcze, ale na gimnastykę tak

tywy POP i kierownik personal- Rada? Oczywiście gimnastyka. ny fabryki, Rafalski spostrzegł, Na brodę przystojnego plastyka, Ale nie stosowana od przypad- że inżynier Szacki kieruje się ku spotykanego przy przystanku ku do przypadku, lecz systema- kabinie. – Co, idziecie się tam na Krakowskim Przedmieściu, tyczna, cierpliwa, uparta, konse- wysrać? – zapytał uprzejmie. przysięgam niniejszym, że kwentna i codzienna 15-minuto- Szacki zwrócił mu uwagę, że od dziś, od zaraz, zaczynam gim- wa gimnastyka mięśni pasa bio- znajduje się w lokalu wybor- nastykę. Wklepujemy w twarz drowego. Jeśli sądzicie, że figura czym, i wszedł do kabiny. Człon- rozmaite brzoskwiniowo-po- Lollobrigidy nie jest wynikiem kowie komisji zauważyli, że wy- ziomkowe kremy. Obkładamy półascetycznej diety połączonej chodząc, zakręcał swoje wiecz- się pomidorowo-ogórkowymi z codzienną porcją wywołującej ne pióro. Na egzekutywie Rafal- papkami. Mamy pretensję siódme poty gimnastyki – to je- ski zażądał natychmiastowego do fryzjera o rozmaite karawele steście w błędzie. Prawda, że usunięcia go z partii”. Redakcja i chryzantemy. I dotąd chodzi- żadnej z nas nie stać na zastąpie- zwraca uwagę, że Szacki, ow- my w poczuciu własnej urody, Chodzi o mięśnie tak zwanego nie porcji pierożków z jagodami szem, dał... zły przykład bezpar- dopóki nagle – w tramwaju czy pasa biodrowego, pospolicie szklanką soku z pomarańcz. tyjnym, ale Rafalski jako nadgor- autobusie – po obrzuceniu nas mówiąc – brzucha. Zbyt wiele Każdą z nas jednak stać na kwa- liwiec też złamał dyrektywę, bo taksującym spojrzeniem, ktoś z nas – śmiem twierdzić, że drans ćwiczeń. Te, które podaje- wybory miały być praworządne. nie ustąpi nam miejsca. Wam się 98 proc. – przyzwyczaiła te mię- my obok, to tylko wprawka dla Na szczęście to tylko incydent to nie zdarzyło? O szczęśliwe! śnie do lenistwa. Zimą, podtrzy- „niezaawansowanych” mięśni. i sprawy idą w dobrym kierun- Mnie spotkało to ostatnio trzy mywane i ukrywane przez pa- W jednym z następnych nume- ku. Naukowcy zapewniają, że razy na przestrzeni miesiąca, sek do podwiązek, nie kompro- rów podamy kolejną serię. już w 1970 roku powstanie więc nieodwołalnie trzy czwarte mitowały. Teraz zniekształcają fi- – Monika Janusz-Lorkowska pierwszy polski statek o napę- troski o siebie „przerzucam” gurę, a rezultat taki, że co czwar- za „Nie tylko suknia zdobi kobietę” w „Ko- dzie atomowym. z twarzy na... Nie ma co ukrywać. tą z nas posądza się o ciążę. bieta i Życie” nr 24, 1958 r. 11-12-PR-1-A-016-KO-1 12/5/07 5:09 PM Page 16

16 Najnowsza historia Polaków

Najnowsza historia Polaków. Oblicza PRL

Cykl złożony z 18 zeszytów wpinanych do segregatora, ukazu- jących się co tydzień, we wtorek, jako dodatek do „Rzeczpospolitej”. Powstał dzięki współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej. 1. 1945 – 1947, czyli od zainstalowania przez Sowietów PKWN do ucieczki Mikołajczyka 2. 1947 – 1949, czyli do rozprawy z „odchyleniem prawicowo- nacjonalistycznym” i wprowadzenia stalinizmu absolutnego 3. 1949 – 1953, czyli najgorsze czasy stalinowskie (bierutow- skie) 4. 1953 – 1956, czyli od aresztowania prymasa Wyszyńskiego do tzw. odwilży 5. 1956 – 1958, czyli Październik i odwrót Gomułki 6. 1958 – 1964, czyli mała stabilizacja, ale konflikty narastają 7. 1964 – 1968, czyli do konfrontacji ze społeczeństwem (Ma- rzec) i inwazji na Czechosłowację 8. 1968 – 1970, czyli ostatki gomułkowskie i strzały na Wy- brzeżu 9. 1970 – 1972, czyli początek manewru Gierka; pozory z otwarciem na Zachód włącznie 10. 1972 – 1976, czyli epoka „Czterdziestolatka” i Radom 11. 1976 – 1978/1979, czyli opozycja rośnie w siłę 12. 1979 – 1980, czyli schyłek gierkowski i wielkie strajki 13. 1980 – 1981, czyli wielki karnawał „Solidarności” 14. 1981 – 1983, czyli noc generałów i opór społeczeństwa 15. 1983 – 1986, czyli stagnacja epoki Jaruzelskiego 16. 1986 – 1988, czyli dogorywanie ustroju i światełko w tunelu 17. 1988 – 1989, czyli kres PRL 18. DO DZIŚ, czyli co zostało z PRL ≤Za tydzień m.in.: Piwnica niezależności, nazwana pod Baranami

Oblicza PRL – cykl dodatków „Rzeczpospolitej” przygotowywany we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej Redakcja: Maciej Rosalak, Tomasz Stańczyk („Rzeczpospolita”), Jarosław Szarek, Ryszard Terlecki (IPN), Fotoedycja: Aneta Siwiec, Opracowanie graficzne: Wojciech Niedzielko, Andrzej Baranowski Wszelkich informacji o możliwości zakupu kolejnych odcinków naszych cykli historycznych udziela dział sprzedaży „Rzeczpospolitej”