Zaanse Schans Zaandijk Haaldersbroek

115

Titel: Zaandijk Olieverf/doek 2013, 60 x 80 cm. Collectie Kunstcentrum Zaanstad

Vanaf de Zaanse Schans heb je prachtig zicht op de skyline van Zaandijk. In de herfstmaan­ den van 2013 heb ik veel getekend in deze omgeving. Laat in de middag ergens in oktober werkte ik bij dit steigertje langs het riet tijdens een gloedvolle zonsondergang. Er stond een harde wind en er waren die dag veel buien gevallen. Boven Zaandijk aan de overkant van de Zaan zag ik een kolkend spel van licht, lucht en wolken. Mijn voeten gleden voortdurend weg in de blubber, wat misschien bijdroeg aan het bewogen karakter van de tekening. Af en toe maakte ik ook foto’s tijdens de korte momenten dat de zon doorbrak. De euforie was de volgende dag nog vers en in mijn atelier heb ik geprobeerd de ervaring in een drama­ tisch en tegelijkertijd kleurrijk landschap weer te geven.

Peter de Rijcke

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek 21

1 Linda Smit Fotografie: Linda Smit Fotografie: Edith van Leeuwen Fotografie:

De Gortershoek aan de Lagedijk heeft Heijnis & Schipper Drukkerij 6 11 zijn vaklieden actief op het terrein de status van beschermd dorps­ is de drukkerij van prachtig Zaans van papierrestauratie, archeologie, gezicht en wordt wel ‘De Gouden drukwerk. Ze hebben ondermeer de archeologische maquettes en heeft Hoek’ genoemd. In deze notabelen­ boeken Kijk Zaans en Zaanse Parels kunstenaar Nicole van der Heijden buurt aan de Zaan stonden onder vorm gegeven en gedrukt. Groeneveld haar atelier. Het Zaanse Bakkertje 23 meer de koopmanshuizen van Honig Catering 7 levert heerlijke biologi­ 12 en De Groene Smaak 13 maken 5 117 28 en Duyvis. Hier kun je goed zien hoe sche gerechten voor feesten en aan met veel passie bijzondere en lekkere de bebouwing en het landschap er bedrijven. Bouwbedrijf Somass zet gerechten. 2 in de 17e en 18e eeuw uit zag. Dit zich al tientallen jaren in voor behoud 4 25 14 24 beschermde dorpsgezicht is nog van de Zaanse houtbouw. Bij vinotheek Allemanja kom je 6 8 vrijwel intact. voor goede biologische wijnen uit 3 7 In het Kreatief Pakhuis 8 werken West­Europa. Emmy Bootsman: ‘Alle 26 Bij de Wormerveerse roeivereniging ondermeer meubelmaker Iwan de wijn is biologisch geproduceerd. Of de 11 WRV De Zaan 1 kun je heerlijk Koker, die meubels van steigerhout wijnboer ook al de benodigde papieren 36 9 33 roeien over de Zaan langs de molens maakt, en edelsmid Sarah Kobak, die heeft, is iets minder van belang. Als 10 27 29 van de Zaan en de (historische) workshops geeft, sieraden ontwerpt maar aantoonbaar is dat de boer vol- 34 35 22 fabriekspanden. en kleine exposities organiseert. Je gens de normen werkt. Vroeger moest je 32 kunt er ook vergaderen, eten in het biologische wijn snel drinken omdat deze 13 20 12 31 Het oudste pand 2 aan de Lagedijk huiskamerrestaurant of een workshop niet lang houdbaar bleef. Tegenwoordig 30 14 is het houten huisje uit 1626 waar volgen. In Het Weefhuis 9 met de blijft de wijn wel enkele jaren goed.’ 15 18 16 17 Cocky Hoffer een kinderklei atelier mooie beeldentuin is elk weekeinde Emmy gaat bij elke wijngaard langs, 19 van heeft gemaakt. De Zaandijkerkerk een expositie. zodat ze met eigen ogen kan zien hoe 3 wordt opnieuw ingericht door de wijngaard ligt ten opzichte van Nunc Architecten. Ook de directe Het Honig Breethuis 10 is de woning de zon en de rivier en hoe er omge­ omgeving krijgt in de nabije toe­ van een oude Zaanse koopmansfa­ sprongen wordt met hygiëne in de komst een geheel ander aanzien. De milie waar je letterlijk terug in de tijd kelder. Bij een bezoek aan Allemanja Domineestuin 4 is niet authentiek, stapt. Elk jaar wordt hier het piano­ krijg je niet alleen een advies voor de het is een reconstructie van een oud fortefestival gehouden waar ook het juiste wijn bij een gerecht, maar ook Zaans pad. Raadhuis Zaandijk, het Weefhuis en een extra verhaal over bijvoorbeeld Frans Wytema bij betrokken zijn. de herkomst van de boksbeutel. In de Wanneer je met de voetveer 5 vanaf boksbeutel, de platte buikfles, gaat Zaandijk / Zaanse Schans Haaldersbroek de Zaanse Schans naar de sluis vaart, In de Rode buurt achter de Lagedijk alleen wijn van bovengemiddelde kun je dit mooi combineren met een vind je nog mooie arbeiderswonin­ kwaliteit. wandeling over de Lagedijk. gen. In een prachtig schoolgebouw

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Edith van Leeuwen Fotografie: Simone Ronchetti Fotografie:

Bart Natuursteen 15 heeft verschil­ Daarnaast is de chocolaterie 17 het panden die met elkaar zijn verbonden. het Noorderhuis. Overdag is de schil­ Saskia Pos. Dit is waarschijnlijk het Gekroonde Duivekater 32 verkopen lende panden waar ondermeer op laatste project van Frans Wytema. Waaronder een replica van een vleet­ derachtige omgeving een belangrijke enige bouwwerk op de Schans dat typisch Hollandse producten. Het ambachtelijke wijze stenen worden Hij heeft inmiddels al een indrukwek­ huis dat verderop aan de Zaan staat. toeristentrekpleister, maar ’s avonds door een vrouw is gebouwd. Molenmuseum verhuist waarschijnlijk bewerkt voor diverse doeleinden. kend aantal historische gebouwen in krijgt het nog een extra dimensie in de toekomst ook naar de Zaanse ere hersteld. Zoals ook restaurant De Aan het eind van de Zaanse Schans wanneer de straatjes zijn verlaten. Het Op de Schans vind je verschillende Schans. 118 De Julianabrug vormt de verbin­ Smuiger 18 waar je goed kunt eten is het monumentale pakhuis ‘By de uitzicht op de Gortershoek aan de musea die allemaal een eigen verhaal Je kunt een bijzondere workshop 119 ding met de Zaanse Schans. Het in een mooi gebouw. Het ernaast Vleet’ 21 met Franse brocante met overkant van de Zaan is prachtig. vertellen. De grootste is het Zaans bijwonen in het cacaolab van Zaans mooie sierlijke ontwerp past goed gelegen zwarte pakhuis De Baars fun­ speciale gelegenheden open. In de Op de dijk is een fietsverhuur waar­ Museum en het Verkadepaviljoen 29. Gedaan 33. Of een proeverij bijwonen bij de omgeving met de molens, de geert voor opslag van klompen van de loods worden er bij Claasen Jacht­ mee je de omgeving kunt verkennen De economie van de Zaanstreek in het proeflokaal deTweekoppige Gortershoek en de Zaanse Schans. klompenmakerij. Bij de Stoel 19 zijn bouw (klassieke) jachten en schepen met mooie fietsroutes (zie ook p.93). komt op verschillende manieren Phoenix 34. Zij maken op authentieke Vanaf de brug zie je beide gezichten opmerkelijke stoelen te koop. betimmerd en gerestaureerd. tot leven in het Zaans Museum. De ambachtelijke wijze likeuren en gedes­ van de Zaanstreek, zowel de histori­ Oliemolen De Bonte Hen 23 uit 1693, walvisvaart met de traankokerijen, de tilleerd met een Zaanse sche molens als de toonaangevende Door de Zaanse Schans krijg je een De Zaanse Kaper laat op scholen, bij gelegen aan het eind van de dijk, is de molenindustrie, de fabrieken, maar component. Zo hebben ze een kof­ fabriekswanden van bedrijven waar de idee hoe de Zaanstreek er vroeger uit historische verenigingen en kleder­ enige molen aan de Zaanse Schans ook belangrijke zaken uit het recente fielikeur met het smaaktype café noir Zaanstreek furore mee heeft gemaakt. heeft gezien. Rond 1730 stonden er in drachtdagen kostuums uit de periode die daar altijd heeft gestaan. In de verleden worden hier getoond. In van Verkade. Of een chocoladelikeur De constructie heeft verschillende de streek zo’n 600 molens, waarvan 1750­1910 zien. Kostuumgroep de hoogtijdagen waren wel tweehon­ het Verkadepaviljoen is de ‘chocolate met VOC specerijen. Het zijn allemaal prijzen gewonnen, waaronder de prijs zo’n 400 houtzaagmolens, tegelijker­ Zaanse Kaper: ‘Wij zijn een soort tex- derd molens in de Zaanstreek die conche’ een bijzonder museumstuk. bijzondere smaakervaringen. voor mooiste Europese brug. tijd te draaien. De Zaanse Schans is tieldetectives. Door gedegen speurwerk lijn­ en raapolie produceerden. De In deze machine worden de ingredi­ een reconstructie van een Zaans dorp proberen we de historische kostuums Bonte Hen is alleen op zaterdag enten voor chocolade gemengd. Door De klompenmakerij 35 verzorgt Vroeger had ieder Nederlands dorp uit 1850. De rijke mensen woonden van de gegoede burgerij uit verschillende open, oliemolen De Zoeker 24 is op suiker, cacaopoeder, melkpoeder en demonstraties in het maken van klom­ van enig belang wel een meelmolen ‘op stand’ op de dijk, en de armere periodes te laten zien. We proberen werkdagen geopend. Op de dijk staan cacaoboter minstens 72 uur te roeren pen. Zaankanters krijgen 10% korting voor de plaatselijke bakker. Omdat mensen aan sloten die er haaks op de kleding en accessoires na te maken twee houtzaagmolens: de Gekroonde in de ‘conche’ krijg je pas de sensatie op dit natuurproduct. het steeds moeilijker werd om geld te stonden. Alle huisjes stonden aan één met zo authentiek mogelijke stoffen. Poelenburg en houtzaagmolen Het van chocolade. Met het voetveer vaar je vanaf de verdienen met de molen, werd meel­ kant van het pad, net zoals nu nog Door te onderzoeken hoe de kleding Jonge Schaap 25. De laatste is ook Zaanse Schans over de Zaan naar molen De Bleeke Dood 16 onttakeld. te zien is bij de Zaanse Schans. De gedragen werd, ontdekken we ook hoe open voor publiek. Molen De Kat Het Uurwerkmuseum 30 laat uit alle Zaandijk en vice versa. En met de In 1954 werd deze opnieuw gerestau­ huizen op de dijk hebben siergevels het gemaakt werd. Vroeger waren er 26 is de enige verfmolen ter wereld periodes zien wat Nederlandse klok­ koeienboot 36 vaar je door de reerd en in ere hersteld. Elke vrijdag die ervoor zijn geplaatst. Wanneer handige foefjes die vaak vergeten zijn.’ en de drukst bezochte molen van kenmakers in verschillende regio’s Kalverpolder. kun je hier vers gemalen meel kopen. een bewoner in financieel opzicht Nederland. Molen De Huisman 27 hebben voortgebracht. De bekendste In de Zaanstreek waren er veel molens een goed jaar achter de rug had, liet Verschillende Oudzaanse huizen in is vooral een winkel. In de molens is de 17e­eeuwse slingerklok die is uit­ Haaldersbroek is een sfeervolle buurt die De Dood of Het Leven heetten. hij zijn huis een stuk groter maken rijksmonumenten zijn ingericht als werken bevlogen molenaars die de gevonden door Christiaan Huygens. waar sommige huizen nog op eiland­ Omdat de molenaar van deze molen met een aanbouw. Dat heet een bed & breakfast Heerlijck Slaapen 22 oude ambachten nog goed beheersen. Museumwinkel Albert Heijn 31 ­ een jes staan. Op de veldjes tussen de vaak wit zag van het meel kreeg de ‘goedjaarseind’. Restaurant De Hoop Je kunt overnachten in een roman­ De houtloods van het Klaverblad 28 is replica van de eerste zelfbedienings­ huizen graasden vroeger het vee van molen de bijnaam De Bleeke Dood. op d’Swarte Walvis 20 bestaat uit drie tisch luchthuis, een koopmanshuis of neergezet door meubelmaakster winkel van Albert Heijn ­ en de de boeren.

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Domineestuin Het Weefhuis

De domineestuin is niet authentiek. Het is een reconstructie van Het monumentale houten pand werd rond 1650 gebouwd als een oud Zaans pad. Langs de Zaan stonden de molens, fabrieken werkschuur. Later diende het ondermeer als cultureel centrum en werven. Aan de sloten, die dwars op de rivieren ontstonden, maar ook als kantoor van Stichting de Zaansche Molen. Sinds werden meestal houten woningen gebouwd. In de Domineestuin 2003 wordt het geëxploiteerd door Stichting Het Weefhuis. vind je zo’n pad met huizen die zijn gebouwd in de stijl uit de De mooie sfeervolle tentoonstellingsruimte is een begrip in periode van laat 18e eeuw tot midden 19e eeuw. Het heeft veel de Zaanstreek maar ook daarbuiten. Elk weekeinde exposeren weg van de Zaanse Schans, dat overigens ook een reconstructie enthousiaste kunstenaars hun foto’s, keramiek, schilderijen, is. De huizen die aan het smalle pad liggen heten ‘inverdan’. tekeningen, sieraden en ander werk. Vaak is er een combinatie Ze liggen niet allemaal op een rechte lijn, soms zit er ook een van disciplines. Veel bezoekers komen regelmatig kijken, omdat tuintje tussen. De bewoners ontmoeten elkaar op het pad. Het is ze verrast willen worden door de interessante kunst. Ook vinden een mooi voorbeeld van Zaanse houtbouw. De Domineestuin is in Het Weefhuis culturele activiteiten en vergaderingen plaats. opgericht door een dominee voor arme arbeiders. Bart Nieuwenhuijs heeft het houten sfeervolle pand eind 2006 120 De Domineestuin is voor het project Inverdan in Zaandam heel in de oude staat hersteld. Zo kwam ook de oorspronkelijke 121 belangrijk geweest. Sjoerd Soeters (architect stadhuis): Dit was donkergele kleur weer terug. In de hal kun je nog zien welke letterlijk het voorbeeld voor het stadhuis dat is opgebouwd als een kleuren het pand vroeger gekend heeft. In 1804 werden vijf grote pad of een wervelkolom met links en rechts werkhuizen met flexplek- beelden op een veiling in Westzaan gekocht. Bacchus, Ochtend, ken. Ontmoetingen vinden plaats in de openbare ruimte. Middag, Avond en Nacht vormen de Beeldentuin en geven de entree van Het Weefhuis een bijzondere allure.

Somass Honig Breethuis

Bouwbedrijf Somass zet zich al tientallen jaren in voor behoud In de woning van een Zaanse koopmansfamilie word je ontvangen van de Zaanse houtbouw. Hun eerste houten pandje kochten ze door een gastvrouw in de neoclassicistische Zaankamer met een meer dan een kwart eeuw geleden. Met historische boeken in de kopje thee en een koekje. Je keert terug naar de tijd van 1820 toen hand en eindeloos veel onderzoek analyseerden ze hoe het pand Jacob Breet hier woonde met zijn gezin. Het gebouw dateert echter al vroeger was opgebouwd. Zo konden ze het in de oorspronke­ uit 1710. De families Honig en Breet maakten papier. Let in de gang lijke staat en op de ambachtelijke manier herstellen. Inmiddels op de replica van de Onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde is het bouwbedrijf een begrip in de Zaanstreek en bouwen ze Staten. Het origineel is namelijk afgedrukt op papier van de familie ook replica’s van mooie Zaanse huizen. Lang geleden vond de Honig. De tuinkamer, die aan de straat grenst, heeft prachtig beschil­ gemiddelde Zaankanter zo’n oud Zaans pand alleen geschikt als derd behang dat bijna nergens meer bewaard gebleven is en typisch brandhout. Nu vinden mensen het prachtig dat er overal weer Amsterdamse witjes. De keuken is uitgerust met een prachtige mooie groene, maar ook andere, kleurige Zaanse houten huizen smuiger. In de bediendekamer, het kantoor en het kraamkamertje staan. Typerend voor de Zaanse houtbouw is dat er al meer dan vertellen nog vele historische stukken over de tijd dat moleneigena­ 300 jaar volgens dezelfde principes wordt gebouwd. Schuintes ren hier de dienst uitmaakten. De collectie van de familie Honig en worden altijd bepaald door de 3­4­5 steek, oftewel de ‘Stelling Breet is grotendeels overgeplaatst naar het Zaans Museum. Maar van Pythagoras’. De houten buitenkant, het dragende skelet, de als je in de kasten kijkt dan zie je bijvoorbeeld nog bijzondere familie versieringen en de gootconstructie zijn typerend voor deze stijl. erfstukken. Het Honig Breethuis heeft een goede naam vanwege de Somass heeft ondermeer in Zaandijk het oudste houten pand uit bijzondere huiskamerconcerten. Jonge talenten spelen regelmatig op 1626 in oude glorie hersteld. de pianoforte uit 1830 in de Salonkamer van het huis. Fotografie: Linda Smit Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek en pakhuis aan de Zaan bleek de E ideale plek voor Iwan de Koker om talloze ideeën te verwezenlijken. ‘Als meubelmaker zocht ik enkele jaren Wim Brinkman Fotografie: geleden een nieuwe werkplaats. Make­ laar Gerard Wijma liet mij daarom de voormalige opslagplaats zien van drop­ fabriek Klene. Het bedrijf was begin Kreatief Pakhuis jaren negentig verhuisd en sindsdien stond het pand leeg. Met een zaklamp ging ik kijken. Er zaten geen ramen gaderlocatie was het al snel populair, te doen, maar kon hij wel zijn idee de gasten zelf de tafels en stoelen in 122 meer in, een deel van de vloer was want er zijn veel bedrijven in de regio uitvoeren. Hier bleek veel behoefte elkaar zet, het diner zelf klaarmaakt en 123 verdwenen en alles was dichtgetim­ die hier behoefte aan hebben. aan te zijn. Het was alleen geen goede je eigen glas graveert. merd. Maar ik zag direct veel vierkante combinatie met de vergaderzalen, Je kunt hier ook abseilen, waar mensen meters en wist: ‘dit gaat het worden’. Soms zie je mensen wel even verbaasd omdat ze niet konden timmeren als we die op grote hoogte moeten werken kijken als ze de werkplaats binnen groepen in huis hadden. worden getraind. We huren Hans Op 1 januari 2009 ging ik aan het werk. stappen. Ze lopen er doorheen, want Luiten vaak in als gids voor internati­ Hier moest een werkplaats komen met boven zijn de vergaderzalen. Maar dat Daarom ging ik op zoek naar bij­ onale gasten, zodat ze in hun pauze een showroom voor mijn werk. Met de maakt het tegelijkertijd ook heel eigen zondere creatieve bedrijven, die een de mooie Zaanse Schans en Zaandijk jaarlijkse braderie was ik voor het eerst en puur. Je moet hier geen vijfsterren waardevolle aanvulling waren op het kunnen bezichtigen. Ook kun je Jarell open. De eerste bezoekers opperden locatie verwachten: als het warm is aanbod. We hebben hier nu leuke Cotterik inhuren om bijzondere bees­ dat het wel een mooie locatie was om moet je zelf een raam opendoen. ‘stille’ ambachtslieden, zoals de tenkoppen van papier­maché te maken te vergaderen. Het pand staat immers edelsmid Sarah Kobak, Suuz en Zo die die overal in de ruimtes hangen. aan de Zaan met uitzicht op de Zaanse Omdat ik als gymnastiekleraar ben meubels en leuke artikelen maakt voor Jongens die prachtige lampenkappen Schans. En er is een kleine parkeer­ opgeleid, vind ik het leuk om mensen kinderen, meubelstoffeerders en web­ maken van karton, geef ik ook een kans plaats, waar je gratis kunt parkeren. De ook iets te leren. Dus al snel begon ik bouwers. Maandelijks krijgen we hier om hun hier spullen te laten zien. volgende bezoeker vond het wel een met het concept dat je voor aanvang honderden bezoekers, die in de pauzes goede locatie voor een feestje. Ik zag van de vergadering eerst je eigen rondzwerven en het dan leuk vinden Het Kreatief Pakhuis is ingericht met direct mogelijkheden en vanaf half 11 vergadertafel in elkaar zet. Veel groe­ om met dergelijke kleine bedrijven ken­ mijn meubels. Het is dan leuk om die dag vertelde ik tegen elke bezoeker pen vinden dat leuk, maar het hoeft nis te maken. er een mooie authentieke kachel van dat je hier kon vergaderen en feestjes natuurlijk niet. Staalmaker bij te zetten, want zo ver­ geven. De bezoeker die de vergaderzaal Alles en iedereen in dit pand versterkt sterkt alles elkaar weer. Dit alles heb ik wel eens wilde zien, beloofde ik wat Op de begane grond van het Kreatief elkaar. De kok maakt de lunches voor nooit zo bedacht, maar is zo ontstaan, informatie te sturen. Op internet knipte Pakhuis zijn de werkruimtes. Omdat de vergaderingen en verhuurt de omdat ik op alles wat voorbij kwam ‘ja’ en plakte ik wat bij elkaar en er volgde veel afgestudeerde meubelmakers ruimtes in het weekeinde voor feesten. heb gezegd. We doen het echt met z’n een boeking voor over drie weken. Met geen eigen ruimte en machines kun­ Omdat de kok ook leraar is, kun je allen en grijpen onze kansen. Iedere veel hulp van vrienden en familie lukte nen betalen, startte ik met de verhuur onder zijn begeleiding ook je eigen keer ziet het er weer anders uit, want het om in die tijd een vergaderzaal te van ruimtes per dagdeel. Zo hoefde eten koken. Zo kun je een arrangement er moet altijd wat te beleven zijn in het bouwen en een goed toilet. Als ver­ de meubelmaker geen investeringen boeken waarbij je voor je feest met pakhuis.’ ❧

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Zaans collier Sarah Kobak

‘Mijn eigen handelsmerk - granules - oen Sarah Vermoolen mij vroeg deze parels. Een collier lag daarom ‘Kijk Zaans’ heeft de kwaliteit in de heb ik ook in het collier verwerkt. De T om iets speciaals te maken voor voor de hand, want daarbij kunnen de Zaanstreek op de kaart gezet en Etrusken in het Voor Romeinse Italië dit boek, moest ik hard nadenken.’ schakels in elkaar haken. ondernemers met elkaar verbonden. bewerkten al 700 v. Chr. hun sieraden Edelsmid Sarah Kobak: ‘Voor een De landkaart van Amerika intrigeert Dat principe heb ik ook verwerkt in het met granules. Het is ontzettend knap dat schilder, fotograaf of schrijver is mij al jaren, omdat alle staten er met collier. zij toen al in staat waren om twee mate- het immers veel makkelijker om de een liniaal zijn ingetekend. Zo ging ik Natuurlijk wilde ik ook iets doen rialen, zoals zilver en goud, samen te Zaanstreek te visualiseren. Dat vond ook naar de Zaanstreek kijken. Na een met de Zaanse houtbouw (vormen voegen door verhitting. Daar ben ik me ik tegelijkertijd ook een uitdaging: ‘Ik zoektocht in verschillende archieven en kleuren). Aan de hand van de ook in gaan verdiepen. Door heel veel te laat me toch niet beperken door mijn vond ik bij het Joods Museum een Zaanse kleurenwaaier heb ik bij 124 oefenen, is het nu een herkenbare stijl eigen vak?! kaart van de Zaanstreek waarop de mijn edelstenenleverancier de juiste 125 geworden. Ik heb de techniek een stapje Met de laptop op schoot en een plaatsen een mooi geheel vormden. De kleurschakeringen uitgezocht. Deze verder genomen: ik soldeer letterlijk de glas wijn heb ik veel gegoogled op plaatsen Oostzaan, Zaandam, Koog zijn in het collier terug te vinden in de granules op elkaar, zodat deze niet alleen de Zaanstreek, want ik kom hier aan de Zaan, Zaandijk, Westzaan, topazen en toermalijnen die ik in deze een decoratieve functie hebben, maar oorspronkelijk niet vandaan. Daarom Wormerveer, Wormer, Krommenie kleuren heb uitgezocht. ook gebruikt kunnen worden als zetting vind ik het project Kijk Zaans ook zo en Assendelft heb ik op messing voor een edelsteen. Het is leuk dat mijn leuk, want hierdoor heb ik veel nieuwe uitgetekend en uitgezaagd. Door deze ontdekkingsreis kreeg ik ook ontwerpen steeds bekender worden. Zo contacten opgedaan en weet ik waar ik inspiratie voor een nieuwe sieradenlijn. heb ik bij Art Zaanstad, maar ook op de kwaliteit kan vinden. Na maanden van stoeien en Inmiddels heb ik een Zaanse internationale toonaangevende siera- ‘Kijk Zaans’ laat zien wie er boven het uitproberen heb ik de plaatsen sieradenlijn ontworpen en opgezet, denbeurs ‘Sieraad’ gestaan en mocht ik Zaanse maaiveld uitsteekt en heeft als uiteindelijk uit zilver gezaagd en ben ik waarbij vormen en kleuren van de aanschuiven bij AVRO Kunstuur.’ doel een verbintenis te maken tussen begonnen met het Zaans collier. Zaanstreek een grote rol spelen. ❧ Fotografie: Marcel Berkelaar Fotografie: Sarah Vermoolen heeft op mijn verzoek aangegeven wat volgens haar de meest bijzondere parel is per plaats. Die parels heb ik op het messing geplaatst.

1. Krommenie - Restaurant Da Marcello 2. Assendelft - Forbo Flooring 3. Zaandam - Serah Artisan/Yvonne Kelatow 4. Zaandam - ANS. 5. Oostzaan - Eva Stache 6. Wormerveer - Maroeska Metz 7. Zaandijk - Somass 8. Westzaan - Bart Nieuwenhuijs 9. Koog aan de Zaan - Le Cockelon

10. Wormerland - De Poelboerderij Sarah Kobak Fotografie:

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Een recept van Jeroen Gruijs Chef-kok Groeneveld Eten Fotografie: Edith van Leeuwen Fotografie: Zaanse mosterdsoep met paling

126 Ingrediënten met de gezeefde bouillon, room Bij Groeneveld Eten 127 3 liter visbouillon (gemaakt van en witte wijn. Breng het langzaam verzorgen we catering op Exter witvis aroma) aan de kook en roer voortdurend. locatie, maar organiseren 5 middelmaat gerookte paling Maak het af met de staafmixer, we ook kookworkshops voor 1 dl olie zodat de soep glad wordt. De een vriendengroep of bedrijf. 800 gram wit bouquet (grof soep door de zeef wrijven en op Door samen te koken werk gesneden witte groente om smaak smaak brengen met zout en peper. je aan teambuilding. En af te geven) Serveer de soep met preiringen en het is natuurlijk leerzaam 200 gram boter opgeslagen ongezoete room en en heel gezellig. De Zaanse 200 gram bloem reepjes paling. mosterdsoep met paling is 150 gram grove Zaanse mosterd onderdeel van de workshop 100 gram fijne Zaanse mosterd Saens Plankie Saens Plankie, die speciaal 2 liter room ­ De Zaanse veenweide kroket voor dit boek is bedacht. 1 dl droge witte wijn ­ Geglaceerde duivekater met slow De chef-kok leert je hoe je roast entrecote van Boerderij de soep moet maken, maar Watervliet en een brandewijngelei er staan nog zes andere 1. Maak de paling schoon, bewaar van De Phoenix bijzondere smakelijke het vel, snijd de filets in kleine ­ Een chocoladetruffel van Zaans Zaanse gerechtjes op het reepjes. Laat de bouillon trekken Gedaan cacao menu. Deze eet je na met het vel van de paling, Exter ­ Parfait van Verkade Café Noir afloop gezamenlijk op met aroma en 400 gr bouquet. koekjes met een kaneelstroopje van een goed glas wijn. Saens de Phoenix Plankie verwijst naar de 2. 400 gr zeer fijn gesneden bouquet ­ Een kipspiesje van poelier Ruig Zaanse houtbouw. Sterk, licht verhitten met olie zonder te gemarineerd met V.O.C specerijen. duurzaam, flexibel en kleuren, wat boter erbij en laten ­ Boffers met gember en rozijnen met eigentijds: dat is precies smelten. Ontzuur hier de mosterd honing van de imker uit Westzaan waar we voor staan. in. Voeg de bloem toe en maak ­ Zaanse mosterdsoep met Zaanse Daarom koken we ook een gare roux. Roer het geheel glad paling zoveel mogelijk biologisch. Foto: Esther Prinsze | Concept & Styling: Brenda Jansen Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Jan Emmer Fotografie: Bart Natuursteen

p verschillende plekken aan emotie. Ze moeten al zoveel keuzes natuursteen let je natuurlijk op trends, 128 129 O de Guisweg in Zaandijk is Bart maken, zoals over het type steen, de maar ook waar het voor gebruikt wordt. Natuursteen actief. Aby Bart: ‘De kleur en de typografie van de letter, dat Graniet is ideaal voor keukenbladen, steenhouwerij dateert al van 1932. Mijn het prettig is om ze daarbij te kunnen omdat het zo hard is. We gaan voor opa heeft deze in 1947 overgenomen helpen. Als mijn ontwerp is uitgevoerd een hoge kwaliteit en dan is niet elke en daarna kwam mijn vader in de zaak. en de klant is tevreden, dan krijg ik daar steensoort geschikt. Met Belgisch hard­ Ik behoor tot de derde generatie die kippenvel van. Grafwerk is slechts een steen kun je zoveel doen, omdat je het op ambachtelijke wijze het natuur­ relatief klein onderdeel van ons werk. heel goed kunt bewerken en schuren. steen bewerkt met steenhouwersha­ Wij worden regelmatig ingezet voor Je ziet het in gevelstenen, sluitstenen, mer en beitel. Het is bijzonder dat ik moeilijke, maar ook hele leuke klussen. dorpels en stoepen. Mooi is ook de regelmatig aan grafmonumenten of In molen De Kat en molen De Ooievaar karakteristieke veroudering. Let ook andere stukken steen werk, die eerder hebben Aby en zijn vader op ambach­ maar eens op de stoepen en dorpels door de handen zijn gegaan van mijn telijke wijze de molenstenen weer in de van bijvoorbeeld de herenhuizen aan opa of vader. Van hen heb ik het vak goede vorm gehakt. Ze stonden in de de Lagedijk in Zaandijk. Het is toch geleerd, dat helaas steeds minder vrieskou, in een onmogelijke houding, prachtig als zo’n stoep dan helemaal is wordt beoefend. Natuurlijk hebben ook dagen lang te hakken. Ze hebben het uitgesleten. We kunnen echt genieten wij machines, want we gaan wel met met veel plezier gedaan. We willen van de fossielen, die je aantreft in dit onze tijd mee.’ Christell Bart: ‘Toen graag laten zien dat je nog zoveel meer miljoenen jaren oude materiaal. Als je mijn man vroeger zei dat hij grafwerk kunt met natuursteen. In paleizen en goed kijkt, zie je slakjes, schelpjes en het mooiste werk vond, snapte ik daar kerken heeft natuursteen al zijn waarde in onze eigen vloer heeft een vlinder niets van. Nu begrijp ik hem volko­ bewezen. Zeker in combinatie met een allemaal hartjes achtergelaten. Natuur­ men. Mensen die hier komen voor een goede houtsoort zorgt het voor een steen is echt duurzaam. Dit materiaal grafmonument, benader je toch heel bijzondere sfeer. Natuursteen is al jaren leent zich uitstekend voor hergebruik, anders dan als ze een vensterbank, trendy en wij kunnen daar de meest omdat het na onze behandeling er weer aanrechtblad of dorpel komen uitzoe­ fantastische dingen mee maken voor als nieuw uitziet. Wij zorgen er voor dat ken. Je bent dan ook bezig met hun het interieur. Bij de keuze van het soort het weer honderden jaren mee kan.’ ❧

Tips van Bart Natuursteen:  De Smuiger Julianabrug S Brandweer Zaandijk S Guisveld  Adelaar

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek ntwerper Piet Zwart is misschien hem om hier zijn beroep van te maken. Owel de meest invloedrijke Zaan­ Piet Zwart was trots op de Zaanstreek Edwin Winkelaar over Piet Zwart kanter uit de 20e eeuw. Deze Zaanse en geïnteresseerd in techniek die volop parel avant la lettre is van grote beteke­ aanwezig was in de streek. nis voor de ontwerpsector geweest. Piet Zwart was een pionier van het Hij is nog steeds een voorbeeld voor grafisch en industrieel design. Hij staat veel ontwerpers. Over Piet Zwart en aan de wieg van de internationale suc­ als industrieel vormgever. In zijn visie sterk voor een moderne opleiding tot zijn werk zijn dan ook diverse boeken cessen van wat tegenwoordig bekend moest een ontwerp rekening houden industrieel vormgever en leverde een verschenen. Ik was al bekend met het staat als Dutch Design. Hij is interna­ met ergonomie en gebruiksvriendelijk­ bijdrage aan onderwijshervormingen werk van Piet Zwart, toen ik tot mijn tionaal bekend om zijn typografie en heid, maar ook met massaproductie. en het professionaliseren van beroeps­ verrassing in een Engels tijdschrift las design. Piet Zwart was multidisciplinair Hij was daarmee vernieuwend en verenigingen voor grafisch ontwerpers. dat hij in 1885 is geboren in Zaandijk. en actief als grafisch ontwerper, typo­ zijn tijd ver vooruit. Hij kan worden De huidige BNO (Beroepsvereniging Aangezien ik als grafisch ontwerper in graaf, fotograaf, industrieel ontwerper, beschouwd als Nederlands eerste Nederlandse Ontwerpers) is daar Zaandijk woon en werk, prikkelde dit binnenhuisarchitect, criticus en docent. industrieel vormgever. uiteindelijk uit voortgekomen. 130 mij om nog meer te weten te komen In al deze hoedanigheden speelde hij Het grafische werk van Piet Zwart Piet Zwart dankt zijn bekendheid vooral 131 over Piet Zwart en zijn werk. een belangrijke rol in het Nederlandse heeft dezelfde vernieuwingsdrang. Zijn aan zijn ontwerp van de Bruynzeel­ Briefkaart Ypenburg Haagse Aeroclub Piet Zwart (1885 – 1977) werd geboren ontwerpklimaat van de twintigste eeuw. ontwerpen zijn strak en functioneel, keuken in 1938 en aan zijn vooruit­ 1936, fotomontage (Collectie Gemeente- in een eenvoudig houten huis in Zaan­ Nu zijn er nogal wat ontwerpers die maar hebben toch een speels karak­ strevende grafische ontwerpen voor museum Den Haag) dijk. Hij bleek al jong een getalenteerd multidisciplinair werken, maar in die ter. Hij maakte gebruik van primaire bedrijven als de PTT en de Nederland­ tekenaar te zijn. Zijn ouders waren tijd was het uniek. Piet Zwart noemde kleuren, geometrische vormen en zich sche Kabelfabriek. Zijn werk uit de jaren eenvoudige mensen en maakten zich zichzelf liever vormingenieur of vorm­ herhalende patronen van woorden twintig en dertig toont nog steeds fris, zorgen hoe je je brood kon verdienen technicus dan ontwerper. Hij geloofde en fotomontages. In de jaren twintig fantasievol en modern. Maar zoals

met een penseeltje. Een typisch Zaanse in functionaliteit, standaardisatie en van de vorige eeuw creëerde hij door eerder gezegd, Piet Zwart was van vele Marc Dorleijn Fotografie: opvatting. Toch steunden zijn ouders machinale productie en profileerde zich toepassing van fotografisch beeld in markten thuis. Hij droeg onder andere combinatie met typografie een nieuwe ook bij aan verschillende belangrijke Grafisch ontwerper/art director visuele cultuur. Hij ontdekte dat hier (woning)bouwprojecten, ontwierp de Edwin Winkelaar werkt vanuit een informatieve en emotionele kracht deurenfabriek van Bruynzeel, een bun­ Zaandijk aan grafische projecten van uitging. De dynamische compo­ galow voor de directeur van Bruynzeel, en concepten voor uiteenlopende sities met vaak diagonale typografie een stand voor de Eerste Nederland­ opdrachtgevers uit heel Neder- en het beeldend gebruik van letters, sche Celluloidfabriek, een ontbijtservies land. Edwin heeft een passie voor tekens en woorden, waren destijds een voor mevrouw Kröller­Müller, werkte interieurdesign en -kunst en werkt radicaal andere vorm van reclame. Voor mee aan het interieur (spreekgestoelte, o.a. voor diverse interieurlabels en al zijn opdrachtgevers leverde Zwart orgel en kerkbanken) van de Christian -ontwerpers. zowel producten, grafische vormgeving Science Church te Den Haag, werkte als als architectuur, waardoor hij zich typo­ reclamefotograaf, gaf les aan de Rotter­ tect ging noemen. Met zijn vooruitstre­ damse Academie, ontwierp postzegels, vende ideeën was hij ook een van de catalogi, affiches, etc….. Bronnen: eersten die een belangrijk docentschap Door zijn veelzijdigheid en invloed op - Piet Zwart vormingenieur, auteur Y. Brentjens (via Wbooks.com) Bruynzeelkeuken uit 1938. Een revolutionair concept, de elementen konden worden aanging. Van 1919 tot 1933 doceerde huidige vormgevers riep de Beroeps­ - Piet Zwart (1885-1977) van Pagina voor het reklameboek Trio 1931, gecombineerd, waardoor een ieder zijn eigen keuken kon samenstellen. Het ontwerp was hij aan de Rotterdamse Academie van organisatie Nederlandse Ontwerpers auteur K. Broos Met dank aan uitgeverij WBooks voor het typografie (Collectie Gemeentemuseum functioneel, met geïntegreerde huishoudelijke apparaten en handige toepassingen, zoals Beeldende Kunsten en Technische hem in 2000 uit tot “Ontwerper van de beschikbaar gestelde beeldmateriaal van de Den Haag) een uitschuifbare broodplank. (Collectie WBooks) Wetenschappen. Piet Zwart maakte zich twintigste eeuw”. ❧ Bruynzeelkeuken.

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Beeldend kunstenaar Joanne Zegers

132 133

et is begonnen met het water van de Zaan. Als kind keek zij urenlang naar de verblindende glinstering Middellandse Zee water, het uitgestrekte water van de oceaan, Zwitserse meren, Italiaanse lagunes en Hvan de zon of naar de nachtelijke lichten van de industrie. Joanne Zegers groeide op aan de oevers, duizenden slootjes in het land. De onbereikbare overkant blijft haar altijd boeien, ook de overkant van de is geboren aan de Zaan. Nu woont zij weer aan dat water, maar kent nu ook Frans water, Noordzee water, Zaan, met z’n allegaartje aan houten huizen, molens en grootse fabrieken. ❧

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek De Groene Smaak Het Zaanse Bakkertje

De Groene Smaak heeft een mooi Zaans pand ingericht tot Een van de bekendste Zaanse bakkers, waar mensen uit de trefpunt voor buurtbewoners, Zaankanters en toeristen die verre omtrek op afkomen, wordt geleid door de Turkse bakker op zoek zijn naar mooie, eerlijke producten en gerechten. De Bunyamin Konuksever. Hij heeft echt een missie en wil mensen biologische producten in de winkel worden ter plekke bereid weer goed brood laten proeven zonder smaakversterkers en in gezonde maaltijden. Hiermee kun je dus thuis ook zelf aan conserveringsmiddelen. Wel worden zijn broden verrijkt met de slag als kok in de wereldkeuken. Internationaal is het zeker, bijzondere kruiden of opmerkelijke groenten. Soms wordt er want Hollandse maaltijden krijgen een apart tintje en gerechten spinazie, ansjovis of tomaat toegevoegd, zodat het brood mooi uit de wereldkeuken worden hier op eigen wijze klaargemaakt. kleurt. Dat eindeloos experimenteren tot het perfect van smaak In een tijd dat veel buurtwinkels sluiten, wilde Yvonne Delorme is, heeft inmiddels al 82 soorten brood opgeleverd. Zoals bijvoor­ juist een zaak openen voor Zaandijkers, zodat ze goed en lekker beeld een volkoren natuurdesem, een VOC­brood met krachtige kunnen eten in de buurt. Yvonne werkt graag samen met andere specerijen of een vijgenhazelnoot bonk. Broden die zonder gist, Zaanse bedrijven en initiatieven. Zo vind je hier bijvoorbeeld lactose of broodverbeteraar ambachtelijk worden gemaakt in de 134 ook producten van De Snuiter die goed aanslaan bij toeristen. eigen bakkerij. Daar worden ook cakes, taarten en muffins gebak­ 135 Geregeld is de bovenetage ingericht als expositieruimte. Voor ken zonder gelatine, instant poeders en andere toevoegingen. dit boek heeft Yvonne een voorgerecht bedacht dat uitstekend Door allerlei toevoegingen is de smaak van de klant vaak vervlakt, past bij De Groene Smaak en Het Zaanse Bakkertje: Turkse daarom wil de bakker de smaakpapillen weer op gang brengen. gourmetpoffertjes met een kwarksaus. De saus is gemaakt van Het Zaanse Bakkertje is dan ook benoemd tot maatschappelijk

kwark van de Westzaanse zuivelboerderij. Edith van Leeuwen Fotografie: verantwoord ondernemer van het jaar.

De Smuiger Heijnis & Schipper Drukkerij

Chef­kok Toon Rumphorst is zichtbaar trots op het mooie pand, Heijnis & Schipper Drukkerij is het oudste grafische bedrijf uit de dat door Bart Nieuwenhuijs in de oude glorie is verbouwd, en de Zaanstreek. Het is in 1821 opgericht als boekhandel. Drie genera­ historie. Oorspronkelijk was het pand een slachthuis en later een ties van de familie Woudt maakten er een bekende uitgeverij van, fietsenwinkel. Details uit dit verleden zijn nog bewaard gebleven: die het talent van goede literaire schrijvers snel herkenden. De zo kun je aan het plafond nog de haken zien hangen. De chef­kok huidige eigenaren – Maurice en Marjolein Lensink – namen het vindt zelf de rustige smuiger in het restaurantdeel het mooiste. in 1996 over. Zij zijn zeer gehecht aan de Zaanstreek en laten via De smuiger in de voorkamer is authentiek: hier vind je letterlijk hun werk graag aan anderen zien hoe mooi het hier is. Marjolein op elke tegel een andere afbeelding. Bij De Smuiger kies je uit Lensink op de foto is een bekende Instagrammer. Zij heeft het een vlees, vis of een vegetarisch menu. De menu’s wisselen boek Kijk Zaans vorm gegeven. Het bedrijf staat goed bekend om wekelijks. Zo blijft het zowel voor de klant als de kok afwisselend de Zaanse boeken die hier worden gedrukt en de hoge kwaliteit en spannend. Je hebt de keuze uit een beperkt aantal gerechten, van het drukwerk. Klanten waarderen het dat ze graag meeden­ zodat de kok er extra veel aandacht aan kan schenken. Natuurlijk ken en een goed advies geven, of het nu om visitekaartjes, een wordt er alleen gebruik gemaakt van superverse producten, bij brochure of ander drukwerk gaat. Met zichtbaar plezier worden voorkeur uit de regio. Zoals de Noord­Hollandse blauwe kip: hier ook oude technieken gebruikt, want je kunt hier bijvoorbeeld dit is een grote boerderijkip met stevig vlees en veel smaak. De ook hout of geschept papier van de papiermolen laten bedrukken. biologische groenten worden zelfs speciaal voor dit restaurant Door het kwaliteitsdrukwerk in combinatie met creatieve vorm­ geteeld. geving en onvoorwaardelijke aandacht voor de opdrachtgever en

Fotografie: Linda Smit Fotografie: zijn wensen is het de ‘warme bakker’ onder de drukkerijen. Fotografie: Edith van Leeuwen estaurateur Frans Wytema, voor­ heeft gered uit historische panden die Lagedijk 276 dat verderop aan de Zaan R heen advocaat, zet zich al tiental­ gesloopt werden. Een van zijn projec­ stond.’ De Elout Wytema Stichting len jaren in om zijn dorp te verfraaien ten was de restauratie van de Smuiger heeft met behulp van Zaanse fondsen en cultureel erfgoed en natuur te en Smidslaan 3. Het laatste project is dit prachtige monument laten restau­ behouden. ‘Het is niet alleen belang­ De Chocolaterie. ‘Aan de Lagedijk 14 reren door restaurateur Bart Nieuwen­ rijk om de monumenten te bewaren, in Zaandijk is een eeuwenoud pand huijs, zodat het voor het nageslacht maar ook de omgeving. Varend over opnieuw opgebouwd. Dit gemeente­ kon worden bewaard. Jan Emmer Fotografie: de Zaan, van de Waakzaamheid in lijke monument dateert van circa 1640 ‘Bij de klassieke restauratie van het Koog aan de Zaan tot aan de show­ en heeft ondernemende inwoners monument werd zoveel mogelijk boot in Zaandijk, kun je mooi zien hoe gekend. Het pand vormde één geheel gespaard om de authenticiteit te waar­ de bebouwing en het landschap er in met nr. 16 (en 18). De vooraanstaande borgen. Het pand werd niet gedemon­ Frans Wytema / De Chocolaterie de 17e en 18e eeuw uit zagen. In de familie Breet, olieslagers en papier­ teerd, maar bleef op zijn plaats staan. pakhuizen en statige panden woonden fabrikanten, is gedurende een groot Vrijwel iedere balk of plank was door de industriëlen en kooplieden. Dit be­ deel van de 18e en 19e eeuw eigenaar rotting aangetast en overal moesten trap na restauratie worden herplaatst Durgerdam. Zo werd de rijkdom van dat soms uit schijven is gesneden.’ 136 schermde dorpsgezicht is nog vrijwel van deze bijzondere panden geweest. stukken worden aangeheeld. Gelukkig op de oorspronkelijke plek. Indië naar ons toegebracht. Het historische pand huisvest een 137 intact en heeft werelderfgoed kwaliteit. Lagedijk 14 behoort tot de oudste kon de 17e­eeuwse spiltrap, die enkele Omdat de tegels verwijderd waren, Onder het pand bevinden zich de chocolaterie zodat bezoekers van heer­ Ik wil dit graag behouden en Zaandijk huizen van Zaandijk. Aan het pand jaren geleden door de toenmalige hebben we de smuiger voorzien van originele kelder met groene plavuizen lijke bonbons in een mooie omgeving nog mooier maken’ werd op de plaats van een aanbouw eigenaar met een motorzaag in stuk­ een tegeltableau dat is gemaakt in en een grote waterkelder. Het interieur kunnen genieten. In een bovenlicht Acht restauratieprojecten in Zaandijk uit de 20e eeuw een ‘goedjaarsend’ ken was gezaagd en op weg was naar Amsterdam rond 1750. De afbeelding is geschilderd in de kleuren uit de 18e boven de deur is een boom te zien heeft Wytema inmiddels voltooid. geplaatst. Hierbij is gebruik gemaakt de stort, na een tip van een oplettende laat de Zuiderzee zien vanaf het land eeuw die onder de verflagen werden met vergulde cacaobonen. ❧ Hij maakt hierbij gebruik van talloze van bouwonderdelen afkomstig van buurman worden gered. Nadat deze met binnenschepen en aan de horizon aangetroffen. In de ramen bevindt zich objecten die hij in de loop der tijd het helaas gesloopte gedeelte van enkele jaren was opgeslagen kon de Oost­Indiëvaarders en het torentje van zoveel mogelijk historisch enkel glas Frans Wytema

Nicole van der Heijden, kunstenaar: “Frans Wytema zet zich in voor het behoud van bedreigd Zaans erfgoed. Hij heeft een grote kennis van en liefde voor houten Zaanse huizen. Als je hem hoort praten over kleuren, glas, steentjes, geveltjes, verfsoorten, tegels en details in houtversierselen dan hoor je een méér dan bevlogen man”. Bart Nieuwenhuijs, restauratiebedrijf: “Frans Wytema was mijn eerste opdrachtgever. Hij heeft mij de kans gegeven om het topmonument Lagedijk 7 en 9 (De Smuiger) te restaureren. Frans Wytema is erg actief. Wanneer een pand wordt bedreigd met de sloop dan zet hij alles in om dit te voorkomen of om het pand te verplaatsen. Hij heeft aan de basis gestaan van diverse Zaanse initiatieven, zoals Stichting Zaan & Dijk, Zaanse pakhuizen, Kalverpolder, enzovoort. Al veertig jaar is hij betrokken bij verenigingen en stichtingen die zich inzetten voor behoud van de cultuur. Het is niet alleen belangrijk om de monumenten te bewaren, maar ook de omgeving. Daarom zet hij zich ook in voor de Kalverpolder”. Piet de Koning, directeur Zaantheater: “Frans Wytema is niet alleen een liefhebber en restaurateur van oude panden, maar hij res- taureert ook heel beroemde oude vleugels. De vleugels zijn zo’n honderd tot tweehonderd jaar oud. Ik heb wel eens aan hem gevraagd of hij daar niet mee wil optreden in het Zaantheater, maar de oude vleugels zijn alleen gemaakt voor kleine ruimtes. Het geluid reikt niet zover. Beroemde artiesten uit de hele wereld willen graag op deze bijzondere vleugels spelen. Zij geven dan kleine optredens in het Honig Breethuis. Ik vind Frans Wytema een bijzonder gedreven man”. Helena Jansz, fotograaf en beeldend kunstenaar: “Frans Wytema is voor mij een voorbeeld hoe passie en vakmanschap kunnen worden uitgedragen en doorgegeven aan volgende generaties. Als fotograaf boeit mij bijzonder zijn verzameling en hergebruik van oud glas. Het glas is licht getint en niet vlak, waardoor het zonlicht wordt gefilterd. Dit geeft een natuurlijke atmosfeer in huis en bevordert de harmonie tussen de bewoners. Ook muziek is belangrijk voor Frans en daarom is zijn cello altijd in de buurt”. Fotografie: Helena Jansz Fotografie:

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Rob Verweij Rob Fotografie: Philip Hofmeijer Fotografie:

e molens op en rondom de windmolen en daardoor werd de op­ afzetmarkt binnen handbereik voor de DZaanse Schans leveren een en neergaande beweging gecreëerd producten die hier werden gemaakt. Hollands Glorie: Zaanse molens schitterend plaatje op, met vele die nodig is om te zagen. In een tijd Amsterdam was makkelijk bereikbaar molens in één overzicht. waarin alle schepen en de meeste met schepen via de Zaan en het IJ. Veel bezoekers denken dat de Zaanse huizen van hout gemaakt werden Bovenal was er meestal voldoende een wereldberoemde architect die een complete vrijwilligersorganisatie Op kleinere schaal wordt de molen 138 Schans een soort Disneyland is, dat en alles nog met de hand gezaagd wind in de Zaanstreek vanwege gespecialiseerd was in molenbouw. opgetuigd. Ondertussen zijn er naast gebruikt voor feestjes, trouwerijen en 139 speciaal voor toeristen is neergezet. moest worden, was dat een revolutie. het open land en de ligging tussen Sipman mat eind jaren ’30 de molen anderhalve betaalde medewerkers zelfs lunches en diners. Een nieuwe Niets is minder waar. De Schans en Er kon sneller, rechter en uiteindelijk Noordzee en Zuiderzee. helemaal op en maakte bruikbare een kleine zeventig vrijwilligers invulling voor een in wezen oude de molens zijn een levend monument ook goedkoper gezaagd worden bouwtekeningen. Dat was maar goed betrokken bij het runnen van Het molen. De prettige sfeer rondom de van 400 jaar militair, industrieel en dan voorheen. Belangrijker voor de De molens zijn in de 20e eeuw ook, want in de koude winter van Jonge Schaap. Daarmee is Het Jonge molen wordt gecreëerd door de vele sociaal historisch erfgoed. Het enige ontwikkeling van de Nederlanden vervangen door moderne fabrieken. 1942 werd de molen door de Zaanse Schaap wederom vol in bedrijf. Het vrijwilligers, die allemaal voor hun lol wat niet origineel is, is de locatie. als wereldmacht was nog, dat er De pakhuizen zijn omgetoverd in bevolking afgebroken en opgestookt. doel is: het zagen van het hout, werken en dat ook uitstralen. ❧ De huizen, bijeengezet vanwege sneller gezaagd kon worden dan in luxe appartementen. De Zaanstreek Vervolgens bleef het geruime tijd stil het bewaren en overdragen van de hun historisch belang, worden de (grotere) landen om ons heen. is langzaam haar industriële karakter tot rond de millenniumwisseling. Het benodigde kennis en het uitdragen en Philip Hofmeijer bewoond. De molens, afkomstig uit De benodigde stammen werden aan het verliezen. Toerisme lijkt voor historisch besef, met name vanuit de demonstreren van dit onderdeel van Houtzaagmolen Het Jonge Schaap de hele Zaanstreek, zijn vanwege aangevoerd vanuit het Oostzeegebied de nabije toekomst een bedrijfstak die nog bestaande Zaanse houthandel, ‘ons’ industrieel erfgoed. Molenaar de windvang herplaatst naar de en vanuit Duitsland. De explosieve zekerder is dan de maakindustrie. De werd zo groot dat men besloot om Tim Doeves leidt hier een nieuwe Zaanoever. Ze worden nog steeds groei van het aantal molens in de nieuwe rol voor houtzaagmolen het Het Jonge Schaap aan de hand van generatie molenaars op. gebruikt voor hetgeen wat ze vaak al Zaanstreek in de 17e eeuw viel samen Jonge Schaap is een voorbeeld van de tekeningen van Sipman te laten eeuwen doen, zoals verf malen, olie met, of stond aan de basis van, de deze nieuwe situatie. herbouwen. Nu is Het Jonge Schaap één van de slaan en houtzagen. groei van de Republiek der Verenigde parels in de Zaanstreek. De molen Nederlanden. Houtzaagmolen Het Jonge Schaap Stichting Het Jonge Schaap werd in heeft zelf een markt aangeboord voor In de loop der jaren hebben er in stond oorspronkelijk op de Westzijde, het leven geroepen en met bijdragen haar, op traditionele wijze, gewaterde, totaal zo’n 1000 molens gestaan in Nergens in Nederland hebben vlakbij het huidige station Zaandam. van provincie, stad , bedrijven en windgezaagde en windgedroogde de Zaanstreek. Anders dan in de rest zoveel molens op zo’n kleine Gebouwd in 1680 was de zeskantige particulieren werd de benodigde € 1.8 hout. Bedrijven en particulieren van Nederland, waar vooral water­ oppervlakte gestaan als in de bovenkruiende houtzaagmolen miljoen bij elkaar verkregen. In 2005 weten de molen te vinden voor het en korenmolens staan, waren dat Zaanstreek. Dat had een aantal het vlaggenschip van de Zaanse begon de daadwerkelijke bouw op de kwalitatief uitstekende hout, daarmee veelal industriële molens. Eén op oorzaken: de houtzaagmolen werd zaagindustrie. De molen deed dienst nieuwe plek aan de Zaan en twee jaar nemen ze de nadelen als een mogelijk de drie molens was een zaagmolen. hier uitgevonden, er was veel ervaring tot na de Eerste Wereldoorlog, later was Het Jonge Schaap klaar. lange levertijd voor lief. Dat dit type molen in de Zaanstreek met houtbouw en scheepsbouw en er maar in de jaren dertig viel het Er is voor gekozen de molen te uitgevonden is, ligt daar zeker aan ten waren voldoende mensen die molens doek. Helaas was er geen geld om exploiteren als houtzagerij. Dat Bezoekers komen graag kijken hoe er grondslag. In 1596 zette ene Cornelis konden bouwen. De nabijheid van te renoveren. Gelukkig was er wel kon niet met een volledig betaalde met behulp van de wind bomen tot van Uitgeest een krukas in een Amsterdam zorgde voor een grote geld om Anton Sipman in te huren, bezetting van de molen, dus is er planken en balken worden gezaagd.

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Kinderboekenmarkt / Theatermijn De Koeienboot

Pieter Grandiek: ‘Met een groepje organiseren we al jaren de Met goed weer vaart de koeienboot in het toeristenseizoen vanaf kinderboekenmarkt op de Zaanse Schans. Tot die tijd waren het Zaans Museum dagelijks om half een door een natuurgebied er alleen stalletjes met boeken. Wij hebben de Zaanse cultuur­ met weide­ en poldervogels. De molens op de Zaanse Schans instanties, die met kinderen werken, gevraagd of ze ook vormen het decor waar je steeds verder vanaf vaart. Tussen activiteiten wilden organiseren. Daarom staan er nu op podia twee droogmakerijen ligt de polder waar de gidsen Annemiek leerlingen van bijvoorbeeld FluXus te dansen en te zingen. en haar broer Pieter zijn opgegroeid. Tijdens een vaartocht Het Zaantheater kan hier ‘try outs’ organiseren van hun krijg je niet alleen verhalen over de geschiedenis, maar ook kinderprogramma. Voor de Bieb, het Natuurmuseum en het persoonlijke belevenissen te horen. Vroeger werden alle koeien Zaans Museum is het ook een goed podium. Zo kun je met met de koeienboot vervoerd naar de kleine kavels waar ze minimale middelen een evenement neerzetten waar iedereen blij regelmatig moesten verkassen. Soms leveren excursies ook weer van wordt.’ een nieuw verhaal op, want improviseren kunnen deze gidsen als de beste. De meeste nationaliteiten hebben ze inmiddels al 140 De Zaanse Schans is ook een geliefd decor voor Theatermijn. wel in hun boot vervoerd. Dat geeft wel aan hoe bijzonder dit 141 Naast dat ze als jeugdtheaterschool en werkplaats voor gebied, dat mensen uit de hele wereld aantrekt, is. Hier geniet theatermakers actief zijn, nemen ze hier een paar keer per jaar je van de rust en de weidsheid. De vaartocht kun je combineren op verschillende locaties de voorbijgangers terug in de tijd. Met met een natuurhistorische wandeling van 20 km door het Zaanse toneelspelers spelen ze scènes uit het leven van rond prachtige, authentieke Haaldersbroek, Zaandijk, Zaanse Schans,

Fotografie: Edith van Leeuwen Fotografie: 1850. Kalverpolder en een stuk Westzaan.

Voetveer Klompenmakerij

Vroeger kwamen toeristen alleen op de Zaanse Schans. Ze hadden Op 1 april 1974 ging de klompenmakerij op de Zaanse Schans geen idee dat er een authentieke wijk aan de overkant van de Zaan open als eerste bedrijf. Het eerste jaar kwamen er twee tot lag die de status draagt van beschermd dorpsgezicht. In 2008 start­ vier bussen per week. Nu komen er op jaarbasis meer dan een ten bevlogen buurtbewoners daarom het Voetveer met als basis­ miljoen bezoekers. De klomp is al ruim duizend jaar oud en station het zwartgeteerde veerhuisje op de Zaanse Schans, naast heeft een goede orthopedische vorm. Neem de tijd voor de molen De Bonte Hen. Op de Zaan wordt langzaam gevaren naar collectie historische klompen, want er zijn slechts twee andere de overkant, zodat het echt een belevenis wordt. Vanaf het water Nederlandse musea die dit tonen. Dit is bijzonder, want klompen kun je immers prachtig foto’s maken van de molens en de Gorters­ gingen vroeger direct het vuur in wanneer ze afgedragen waren. hoek. Jaarlijks worden er zo’n 20.000 mensen overgezet die verrast Hier kun je nog goed zien wat voor verschillende modellen zijn wat ze in Zaandijk aantreffen. Met een geschreven rondwande­ klompen er zijn. En dat klompen ook in bijvoorbeeld Spanje, ling komen ze langs de Lagedijk en ontdekken daar mooie panden, Zweden en Afghanistan worden gedragen. Met oude machines maar ook het Kreatief Pakhuis, de Beeldentuin, het Honig Breethuis worden er dagelijks klompen gemaakt. Het museum, de en het Weefhuis. De tekst is inmiddels in twaalf talen vertaald, klompenmakerij en winkel zijn gevestigd in het oude pakhuis zodat bijvoorbeeld ook Koreanen, Chinezen, Polen, Japanners en De Vreede (anno 1750) dat ooit in Westzaan stond. De nieuwe Russen, kunnen lezen waar de gevelstenen van de stenen panden reuzenklomp van 3 m lang vervangt de wereldberoemde versie naar verwijzen. De groep vrijwilligers is enorm gegroeid tot bijna die ontelbaar vaak is gefotografeerd. De ‘Diamond Clog’ is de 70 mensen die elk op hun eigen wijze iets leuks maken van de over­ duurste klomp ter wereld. Deze is bedekt met 10.000 originele

Fotografie: Linda Smit Fotografie: tocht. De opbrengst wordt besteed aan goede doelen. Swarovski­kristallen. Fotografie: Linda Smit Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Jolanda Hoogendoorn Fotografie: Zaanse Schans

e Zaanse Schans is een woon­ en de parkeerplaats van touringcars, en De Kat waar pigment voor verf Ik geloof sterk in de combinatie 142 143 Dwerkbuurt waarin je terugkeert tussen de wilgen vanaf het grasveld wordt gemaakt, houtzaagmolen het van cultureel historisch erfgoed en naar 1850. Directeur Peter­Jan van bij pakhuis De Vrede. Ik vind het Jonge Schaap en een oliemolen is toerisme. De krachtige iconen die Steenbergen: ‘Dat hier acht molens prachtig dat je hier ’s ochtends vroeg heel groot. De molen zelf verschilt de molens zijn kun je nog veel beter op de dijk draaien, maakt het zeer mensen met slaapogen ziet staan, natuurlijk, maar ook het product en benutten. Je moet het wel Zaans interessant voor bezoekers, zeker die direct uit het vliegtuig komen en de beleving. Piet Kempenaar van houden, en er niet een Amsterdams in combinatie met het historische nog niet in hun hotel terecht kunnen. molen De Kat weet er echt een show of Volendams verhaal van maken. We woonwijkje. De Zaanse Schans is Dit is dan wel hun eerste indruk van van te maken, die goed aanslaat. Ook onderzoeken welke relaties er in de internationaal een sterk merk en Nederland. de jongens van de houtzaagmolen Zaanstreek van oudsher waren met bekender dan de Zaanstreek. Het denken mee hoe je het nog buitenlandse bestemmingen. Hier aantal bezoekers stijgt nog steeds. Dertig procent van de bezoekers interessanter kunt maken voor de werden immers veel grondstoffen In 2013 stond de teller op bijna 1,5 komt met de trein, auto of met de bezoeker. bewerkt en in Amsterdam verhandeld. miljoen. De Zaanse Schans staat fiets. Jaarlijks passeren zo’n 100.000 Veel fabrieken vinden hun oorsprong daardoor op nummer 3 van best bezoekers de Julianabrug. Zij kunnen We zijn blij met relatief nieuwe in de molens en daar kun je dus veel bezochte dagattractie in Nederland. hun bezoek ook combineren met initiatieven, zoals de koeienboot, meer van laten zien. Het verhaal over een wandeling door Zaandijk en de likeurstokerij en het cacaolab. de Zaanse Schans en het feit dat er Zeventig procent komt hier met een een tochtje met het voetveer over Daardoor gaat een bezoek nog meer in de Gouden Eeuw in totaal ruim touringcar. We dachten altijd dat de Zaan. Deze bezoekers verblijven leven. Bart Nieuwenhuijs heeft hier duizend molens hebben gedraaid, deze groep heel kort bleef, maar in vaak enkele uren. Zij stappen over een prachtige houten uitkijktoren willen we nog beter vertellen. Hier de praktijk verblijven deze mensen het algemeen ook wel een molen of neergezet met een knipoog naar de kun je die geschiedenis met eigen 1 tot 1,5 uur. Natuurlijk is dat nog een museum binnen. Veel mensen Zaanse houtbouw. Hier heb je een ogen zien en beleven.’ ❧ steeds te kort, want in die tijd kunnen denken dat alle molens hetzelfde prachtig uitzicht op de molens en het ze maar weinig attracties helemaal zijn. Maar het verschil tussen molen natuurgebied de Kalverpolder. beleven en fotograferen ze alleen de molens. Tussen molen De Huisman en de toiletten worden de meeste foto’s gemaakt. Andere zeer populaire Bezoekers komen van heinde en verre. Bij een telling in het voorjaar kwamen de meeste toeristen uit China, gevolgd door Nederland, plekken die mooie beelden opleveren, Duitsland, Japan, Frankrijk, Rusland, Verenigde Staten, Italië, Taiwan en Groot-Brittannië. zijn de Julianabrug, het grasveld bij

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Marcel van Kleef Fotografie: PinksterZaan: over Zaans Ontzet

144 en Derde Pinksterdag 145

n het Canon van de Zaanstreek aarden wallen in een stervorm met compleet met kleding, geweren en Ilas ik dat de naam Zaanse Schans een gracht rondom. Zo lagen er nog kanonnen uit de Tachtigjarige Oorlog. naar de Tachtigjarige Oorlog verwijst. een stuk of dertien kleinere schansen Een week later word ik gebeld door Wat een verrassing! Zo werd de in de Zaanstreek. De Kalverschans lag een groep uit Engeland: ”Could we kiem gelegd voor het jaarlijkse in 1574 direct naast de huidige Zaanse join your event as well?”. Wat een festival PinksterZaan, een revival Schans, grotendeels onder de huidige avontuur! van het Zaans Ontzet. Oftewel: de notenfabriek van Duyvis. De locatie In 2013 vond de eerste editie van dit overwinning op de Spaanse bezetters was wel bekend van oude kaarten. De jaarlijkse festival plaats, compleet op Tweede Pinksterdag 1574. exacte locatie is echter pas in 1994 met historisch wapengekletter en gevonden door amateurarcheoloog bulderende kanonnen. En natuurlijk Op Derde Pinksterdag werd die Cees van Roon uit Krommenie. Hij met muziek, eten, drinken en overwinning gevierd. Elk jaar zag op een luchtfoto uit 1944, die een markt. Zowel op de Zaanse opnieuw, eeuwenlang. Maar die de Royal Air Force van het gebied Schans als op het schiereiland De traditie is vrijwel verdwenen. Zonde! maakte, een driehoekige verkleuring Hemmes organiseren we activiteiten, Gelukkig zijn er nog altijd een paar in het weiland. Dat was één van de inclusief bootverbinding. We maken Spanjool (Uit Zaans Vuur, de jubileumvoorstelling van het 15-jarige Zaantheater) mensen die Derde Pinksterdag vrij sterpunten van het fort. het festival ieder jaar leuker en nemen. Een mooi voorbeeld is Jeroen afwisselender. Hoe? Onder andere Is het jullie niet van jongs af aan geleerd, Alleen die Kalverschans, verdomme, de Groot, die ieder jaar met twee Verbazingwekkend genoeg met verhalenvertellers. ❧ dat de koning van Hispanje wordt geëerd? ach, wat kan het mij ook bommen. vrienden in historische kleding oude werd op de Zaanse Schans Welaan, ik kom van Spanje, dus nu graag op de knieën. Het is hoe dan ook een hard gelach. muziek en liederen laat horen op de nergens melding gemaakt van de Bas Husslage De strop, het zwaard, het vuur, of wilt u het in drieën? Láát ze die Derde Pinksterdag. Zaanse Schans. Of drukkerij Heijnis naamherkomst. Daarom heb ik een Uit naam van onze katholieke God, Ik wil hier weg en wel meteen! & Schipper die gesloten is op Derde bordtekst geschreven dat nu op de bepalen wij het Zaanse lot. Naar huis, in ieder geval ergens anders heen. Pinksterdag. Kalverringdijk staat. En van het één kwam het ander. Ik ging op zoek Dertien schansen langs de Zaan. De naam ‘schans’ verwijst naar de naar levende geschiedenisgroepen Twaalf daarvan konden wij makkelijk aan. Wiske Sterringa en Bas Husslage Kalverschans. Dit is een fort van en regelde saluutbataljon Atkins,

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Arjan ten Pierick Fotografie: Zaans Gedaan

je eerste chocolade. Opeens begrijpen de elite. Door de Spanjaarden die chocolade. Bij supermarkten worden 146 ze hoe chocolade wordt gemaakt. begin 16e eeuw Mexico veroverden alleen repen verkocht die gemaakt zijn 147 We verwerken mosterdzaden, gort, werd het maken van chocolade van een mix (melange) van bonen en specerijen en drop in de chocolade. bekend in Europa. Chocolade eten veelal uit West­Afrika. Net als met heel In de Scandinavische landen is dat is pas 150 jaar oud! Mede door goede wijn houden wij van heel goede laatste heel gewoon, maar hier nog de bezoekers van Zaans Gedaan chocolade die je dan met aandacht niet. Het is ontzettend leuk om krijgen we elke dag meer kennis. eet. Wanneer de cacaobonen zijn met ingrediënten te experimenten Een chocolatier gaf ons goede tips. geplukt, gefermenteerd, gedroogd en de kennis over te brengen. Zelf Een andere bezoeker kwam langs en geroosterd worden ze onder hebben we het vak geleerd door met een kilo cacaobonen uit India meer naar Nederland verscheept om eindeloos proberen. Je bent weken en weer een ander met een verse verwerkt te worden tot cacao. In de verder voordat je het roosteren cacaovrucht waar het vruchtvlees met Zaanstreek maakt men cacaomassa goed onder de knie hebt. En dan pitten nog in zat. Dit proef je anders (gemalen cacaobonen), cacaoboter moet je het ook nog goed kunnen nooit. Een metaalbewerker heeft en cacaopoeders. Andere bedrijven overdragen. De encyclopedie uit aan de hand van oude tekeningen maken van de Zaanse halfproducten 1762 van Diderot, over de werking een echte chocolademengmachine chocolade en chocoladeproducten. van een chocoladewerkplaats, is (conche) voor ons gemaakt. We Wist je dat in de Zaanstreek wel 60 e deur van de zwart geteerde lucht komt natuurlijk van de fabrieken. wijze chocolade wordt gemaakt. onze bijbel. Door een afbeelding hebben inmiddels veel kennis over tot 80 soorten cacaopoeders worden Dvoormalige timmerschuur van Je ruikt hier de historie: de Zaanstreek Je gaat aan het werk met de ruwe wisten we welke handelingen nodig de cacaoboon. Oorspronkelijk komen gemaakt, van geel tot zwart? En dat de Zaanse Schans staat regelmatig is de grootste cacaoverwerkende ingrediënten. Bij molens zorgt de zijn om traditionele chocolade te cacaobonen uit Midden­ en Zuid­ allemaal dankzij Van Houten uit de open. Pauline Gingnagel en Sabien industrie ter wereld. Mensen vallen wind voor de energie, maar bij ons maken. Maar ook door een zoektocht Amerika. Pas eind 19e eeuw komen 19e eeuw! Poutsma wachten de mensen op met van de ene verbazing in de andere moet je hard werken en spierkracht op internet ontdekten we hoe het er cacaoplantages in West­Afrika. We hebben ook een passie voor prachtige verhalen, handgemaakte als ze vervolgens horen dat in de gebruiken om chocolade te maken. vroeger en soms nu nog in Midden­ Net als bij een Sauvignon wijn of Zaanse producten, zoals papier, drop Boonproducten en een unieke directe omgeving geen chocolade Je leert over de geschiedenis, de en Zuid­Amerika gebeurt. We leerden single malt whisky proef je het als en zeep. We blijven experimenteren. ervaring. Hier word je verleid om niet wordt gemaakt. Maar wel bij ons. oude technieken, je ruikt en je dat 3000 jaar geleden in Midden­ en chocolade is gemaakt van ‘single Zo ontstaat er ook een droplab, een alleen chocolade te kopen, maar ook Onder de naam ‘Zaans Gedaan’ proeft. Onze bezoekers zijn vaak Zuid­Amerika al chocoladedrank bean’. De oogst is dan van één papierlab en wellicht nog wel een lab om deze zelf te maken. ‘Vaak krijgen laten we individuele bezoekers en verrast dat bij maling vet uit de boon werd gemaakt. Later werd dit plantage of regio. De soort boon en van een ander product. Het blijft een we de vraag of de typisch Zaans groepen tijdens workshops ervaren komt. Meng je de vermalen bonen zelfs een godendrank genoemd. bodem maar ook de bereiding geeft spannend avontuur dat zich elke dag cacaolucht hiervandaan komt. De hoe in ons CacaoLab op traditionele (cacaomassa) met suiker dan heb je Chocoladedrank was toen echt voor een genuanceerde smaak aan de verder ontwikkelt. ❧

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek ‘clubhuis’. Het ambitieniveau van de chef­kok was zo hoog, dat het restaurant jarenlang een Michelin­ ster mocht dragen en op nummer 12 in de ranglijst van restaurantgids Lekker stond. Hier werden belangrijke zakendeals gesloten. Voor de ramen Edith van Leeuwen Fotografie: met verhullende gordijnen stond duur glaswerk, zodat direct duidelijk werd dat alleen gasten met een goed gevulde portemonnee welkom waren. Restaurant De Hoop op In 1994 brandde de bovenetage af. Het gebouw, dat eigendom was van de Stichting Zaanse Schans, was niet d’Swarte Walvis 148 verzekerd. Albert Heijn kocht het ver­ 149 volgens voor één gulden op, breidde de serre enorm uit en deed kapitale schilderde was zo’n succes dat we bedienen. We bieden exclusiviteit voor Het restaurant aan de Zaan biedt investeringen in de keuken. De Miche­ dit jaarlijks gaan herhalen. Tussen zowel de zakengast die hier discreet mooi uitzicht op het beschermde linster waren ze kwijt en hebben zij de gangen door vertelde een gids zakelijk wil dineren of lunchen, als dorpsgezicht van Zaandijk. Het ook niet meer terug gekregen. van de Stichting Monet in Zaandam het echtpaar dat wil genieten van een bestaat uit drie panden die met aansprekende verhalen. Zaanbusiness culinaire avond. En voor het gezin elkaar zijn verbonden. De serre Wij hebben de sfeer weer terugge­ Academy organiseert bij ons master­ met kinderen dat lekker, maar niet is het voormalige weeshuis (1717) bracht in dit prachtige pand, door classes voor Zaanse ondernemers. te formeel wil eten, hebben we ook uit Westzaan. Het vleethuis is het restaurant naast een culinaire een goede kaart. Je moet doen waar een kopie van het originele huis ook een maatschappelijke functie Maatschappelijk verantwoord onder­ je goed in bent en wat past bij de dat in de Hoogstraat in Koog aan Fotografie: Aangeleverd Fotografie: te geven met prikkelende culinaire nemen vinden we belangrijk dus leer­ omgeving. We hebben een eerlijke de Zaan stond. Het oorspronke- events. Zoals een historische lezing lingen van Saenstroom Top kwamen keuken met echte ambachtslieden als lijke gebouw staat nu bij ‘Aan de van Hans Luiten of een Russisch bier langs voor een kookles. Het is tegen­ koks, die de gast mooie en herken­ Vleet’ op de Kalverringdijk 40. ekende en minder bekende gasten pannenkoekenrestaurant. Naarmate & eet event in het kader van het Rus­ woordig een officiële trouw locatie bare gerechten voorschotelen met Dergelijke huizen stonden aan Bhebben de afgelopen decen­ de supermarktketen steeds meer landjaar. Een Zaanse haringparty, de waar de inzegeningen plaatsvinden in seizoensproducten uit de regio. het water en werden gebruikt als nia het beroemde restaurant op de zaken deed in het buitenland, bleek prijsuitreiking van de Winterschans de Commandeurskamer. De gordijnen schuur voor vissers die hier netten Zaanse Schans bezocht. Waaronder het restaurant de ideale locatie om fotowedstrijd, en een barbecue waar­ zijn nu altijd open, zodat iedereen Gelukkig krijgen we weer goede recen­ lieten drogen. Op de eerste etage burgemeesters, leden van de Neder­ belangrijke zakenrelaties te verwen­ bij een jager zijn verhaal doet trokken naar binnen kan kijken. Ook de toe­ sies.’ De naam De hoop op d’Swarte is de Commandeurswoning en de landse koninklijke familie, edelen en nen. Imponeren deden ze ook graag ook veel bezoekers. We rijgen parels risten van de Zaanse Schans zijn van Walvis verwijst naar een walvisvaarder Weesmeester, de vroegere slaap- Gorbatsjov. De Zaanse ondernemers door bijvoorbeeld speciaal voor zeer door met het het Zaanse Bakkertje harte welkom. Door het gebruik van die hoopte de allergrootste vis, de zaal van het weeshuis. De smuiger Ruud Keinemans, Paul Riteco, Rob La belangrijke zakengasten het res­ en De Groene Smaak een theekaart meer ruimtes, zoals de serre, bras­ blauwe vinvis of de zwarte potvis, te in de Weesmeester is in bruikleen Grand en Raoul van der Struijck heb­ taurant even voor andere gasten te samen te stellen voor toeristen, het serie, bar, terras aan de Zaan en aan vangen. Zo’n enorme vis zorgde voor van het Rijksmuseum: op deze ben de Zaanse ziel van het restaurant sluiten. ‘De Walvis’ werd het trefpunt bier van Breugems Brouwerij te serve­ de Schans en de Commandeurs kamer lange tijd voor voldoende inkomen. ❧ unieke ‘salon smuiger’ verwijzen nieuw leven ingeblazen. Keinemans voor managers en directeuren van ren en met Bas Husslage een kruiden­ kunnen we verschillende gasten de tegels naar ambachten. en Riteco vertellen graag over de grote bedrijven, zoals Verkade, Polak en groentetuin op te zetten. Een diner geschiedenis: ‘In 1964 opende Albert en Swartz, die met Rotary Zaandam waarbij de gangen herinneren aan de  Heijn hier de eerste Albert Corner, een wekelijks bij elkaar kwamen in hun diverse plaatsen waar Claude Monet Tips van De Hoop op d’Swarte Walvis:  Hiltex  Piet Boon S Jan Duyvis Stichting Kalverpolder S Zaan de wandel

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Een recept van De Hoop op d’Swarte Walvis Fotografie: Edith van Leeuwen Fotografie: Kroketjes van Oude Beemster kaas en duivekater met 150 mayonaise van Zaanse mosterd 151

Ingrediënten te zweten. Giet hierbij 3 deciliter Haal de gesneden salpicon door de 2 blaadjes gelatine (7 gram ) kippenbouillon, roer het glad en bloem, even afkloppen, dan door 100 gram roomboter laat het zachtjes doorpruttelen de eieren en vervolgens door de 80 gram patentbloem (3 minuten). Haal de gelatine uit kruim van duivekater. Herhaal deze 100 gram geraspte Oude Beemster het koude water en knijp deze uit. handeling nog 1 keer. Leg ze op het kaas Voeg dit toe aan de massa en roer plateau en zet ze in de koelkast. Peper en zout het door. Haal de pan van het vuur 100 gram patentbloem en voeg 100 gram geraspte Oude Mayonaise van Zaanse mosterd 3 eieren Beemster kaas toe. Eventueel op Zet een kleine pan op het vuur met Halve duivekater in plakjes smaak brengen met peper en zout. 30 gram olie en verwarm deze op 50 gram grove Zaanse mosterd Laat deze massa (salpicon) afkoe­ lage temperatuur. 30 gram olijfolie len tot lichaamstemperatuur. Doe Doe hier 50 gram grove Zaanse 100 gram Zaanse mayonaise de salpicon in een spuitzak met mosterd in en verwarm deze op Crème fraîche gladde spuitmond en spuit banen laag vuur onder continu roeren 3 op een plateau voorzien van vetvrij minuten. Laat dit afkoelen. Voeg papier. Op laten stijven in de koel­ hier 100 gram Zaanse mayonaise Bereidingswijze kast. In de gewenste maat snijden aan toe en 1 eetlepel crème fraîche. Salpicon met Oude Beemster kaas en paneren. Even mengen en klaar. Week in koud water 2 blaadjes gela­ tine. Smelt 100 gram boter en laat Paneren Frituur de kroketjes in een frituur het uitbruisen. Voeg hier 80 gram 1 bak met 100 gram bloem van 180 graden goudbruin. Zout bloem aan toe en roer tot het een 1 bak met 3 losgeklopte eieren ze vervolgens na en serveer er de klont wordt. 2 minuten zachtjes Duivekater laten uitdrogen om het heerlijke Zaanse mosterd bij! doorverhitten tot de massa begint vervolgens fijn te malen tot paneer. Foto: Esther Prinsze | Concept & Styling: Brenda Jansen Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Kalverpolder Molen De Kat

Het veenweidegebied en de ernaast gelegen 17e­eeuwse droog­ Lang geleden werden de huizen en molens zwart geteerd. Later makerij De Enge Wormer zijn nog vrijwel intact, omdat er nauwe­ kregen ze mooie kleuren. Sinds de 17e eeuw wordt er verf geprodu­ lijks of niets is gebouwd. Hier heb je nog een uniek wijds uitzicht ceerd in de Zaanstreek. In 1670 begon een molen met het malen van over het veenweidegebied. De diversiteit aan weidevogels is bij­ Braziliaans pernambukhout, waar rode kleurstof uit kwam en dat zonder groot. Het meest kenmerkend zijn de kwetsbare soorten, gebruikt werd voor textiel. Later gingen ze ook pigmenten maken. zoals de tureluur, de grutto, de scholekster en de kieviet. Het is Er waren 58 verfmolens in de Zaanstreek. Sommige maalden alleen bijzonder dat hier wel 65 soorten broedvogels voorkomen, vooral krijt voor stopverf, andere alleen loodwit. Dit was overigens uiter­ omdat de bomen worden gekapt waarin kraaien zich normaal mate gevaarlijk. Enkele grote verfmolens maalden kleurstoffen van nestelen. Elke dinsdag zorgen tientallen trouwe vrijwilligers ervoor pigmenten. Deze molens waren de groothandel voor schilders die dat het riet op de percelen wordt verwijderd, zodat verruiging van zelf verf maakten en voor de textielindustrie in Leiden en Antwerpen. het landschap wordt tegengegaan. Het Laarzenpad biedt prachtig Molen De Kat is de enige verfmolen ter wereld die nog werkt. En uitzicht op het verstilde landschap van de relatief kleine polder, het is de meest bezochte molen van Nederland. Met grote maal­ 152 maar ook op het molenpanorama van de Zaanse Schans. De wol­ stenen, die 3000 kilo wegen, en de schoonste energiebron ter wereld 153 kenpartijen maken het mooie beeld compleet. Het pad is gesloten namelijk wind, worden de natuurlijke pigmenten gemalen. Krijtsteen in het broedseizoen, dat van 15 maart tot 15 juni loopt. Vanaf de uit de Franse Ardennen krijgt een nieuw leven als pastelkrijtjes. De uitkijktoren, gebouwd door Bart Nieuwenhuijs en zijn ploeg, heb Forbo gebruikt het krijt bij de productie van linoleum. Met maal­ je een mooi uitzicht op het natuurgebied en de Zaanse Schans. stenen van 2000 kilo worden Oudhollandse dakpannen vermalen tot het Zaanse pannerood.

Haaldersbroek Molen het Klaverblad

Het sfeervolle Haaldersbroek toont hoe de Zaanstreek er vroeger Ru Pos, oud­molenaar op de houtzaagmolen De Poelenburg, uit zag. Over het algemeen geldt dat als je houten huizen in de wilde een eigen molen bouwen en runnen. Een terrein dat vol lag Zaanstreek ziet er vroeger waarschijnlijk ook een wegsloot lag. met puin leende zich daar uitstekend voor. Vanaf 1974 was hij Door de industrialisatie is dit typisch Zaanse stratenpatroon elders er in al zijn vrije uren aan het werk. In 2005 was het ‘lattenpik­ in de Zaanstreek bijna overal verdwenen. Boeren groeven in de 12e kertje’ klaar. De houtloods die is herbouwd, dateert uit 1644 en en 13e eeuw ontwateringsloten in het metersdikke veen. Ze creëer­ vormt deels de onderbouw van het Klaverblad. In 1870 stond op den nieuw land in het veengebied dat we nu ondermeer kennen als dezelfde plek een pakhuis. De eigenaar leunde op een zonnige de Kalverpolder. Langs een straat werden houten huizen neergezet dag tegen zijn pakhuis aan en sprak de legendarische woorden: met evenwijdig daaraan een wegsloot. Zo ontstonden de lintdor­ ‘Dit is nog mooier dan het Comomeer. Als je hier werkt dan heb pen, waaronder Haaldersbroek, waar sommige huizen nog op je een beter leven dan de rijke jongens die in Italië vakantie­ eilandjes staan. Vroeger waren hier alleen wegsloten, waardoor de vieren.’ Dat geldt ook voor de familie Pos, want het gezin met infrastructuur niet geschikt is voor auto’s. Het oudste huisje vind inmiddels vier volwassen dochters verblijven hier graag. Dochter je op Haaldersbroek 11 en dateert uit 1661. Bruggetjes zorgen nog Saskia Pos maakt meubels van verschillende materialen in de altijd voor de verbinding met de woningen. Het buurtschap bestaat werkplaats onder de molen. Zij heeft de tweede houtloods met uit twee straten: het Haaldersbroek en de Haaldersbroekerdwars­ ontvangstruimte herbouwd en betimmerd. Bezoekers kunnen straat. De Braakdijk kan ook tot het buurtschap worden gerekend. hier lunchen en zelfgemaakte snuisterijen kopen van het Klaver­ Vanwege het authentieke historische karakter vinden veel kunste­ bladteam. Poppentheater, kerstverhalen, molenworkshops? De naars deze buurt nog mooier dan de nabijgelegen Zaanse Schans. toekomst zal leren wat er te beleven valt. Fotografie: Linda Smit Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Zaanse Ondernemers Sociëteit De Corner

154 155

n 2014 bestaat de Zaanse Ondernemers Sociëteit De Corner dertig jaar. Het is daarmee Ide oudste netwerkorganisatie in de Zaanstreek. Met 400 leden is het ook de grootste. Zeven keer per jaar komen de leden en genodigden in groten getale naar het Zaans Museum. Volgens de leden zelf ‘wordt hier altijd wel een inspirerende lezing gehouden’. De commissie zoekt eigentijdse onderwerpen/sprekers die interessant zijn voor bestuurders en ondernemers. Leden komen er ook om te netwerken. Bijzonder is dat daardoor een dwarsdoorsnede van het Zaans bedrijfsleven regelmatig op informele wijze contacten onderhoudt en legt. Het is inspirerend om te bedenken waar deze bijeenkomsten allemaal toe hebben geleid. De Corner is een representatieve club van Zaanse bedrijven en instellingen, waar ondernemers van jong tot oud uit alle sectoren zich thuis voelen. Wanneer je goed naar de foto kijkt, zul je wellicht veel bezoekers herkennen. ❧ Fotografie: Jolanda Hoogendoorn Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie: Marcel Berkelaar Fotografie: Filmmaker Wendy van Wilgenburg

n een groen Zaans houten huis met kon ik mijn liefde voor het instrument zodat ze ervaren wat een ambacht is en 156 157 Iuitzicht over het Haaldersbroek woont een mooie plek geven. Om een goede hoe ze dit zelf in beeld kunnen vastleg­ filmmaker Wendy van Wilgenburg met film te kunnen maken, verricht ik veel gen. Leerlingen van Zaanse basisscho­ haar man Frans Molenaar en twee research. Het is vervolgens van groot len hebben voorafgaand aan het door zonen. Het huis is op ambachtelijke belang dat je een goede relatie opbouwt mij in Filmtheater De Fabriek georgani­ wijze herbouwd door Bart Nieuwen­ met de mensen die je portretteert. Door seerde filmfestival ‘Ambacht in Beeld’ huijs en zijn team. ‘Ik ken Bart door de vaak langs te gaan en goed te observe­ korte films gemaakt van ondermeer documentaire De Huisman waarin ik ren, weet je op welke momenten het glazenier Ruud Pauw, papiermolen De de reconstructie en restauratie van de juiste shot gefilmd kan worden, welk Schoolmeester en het Zaanse Bakkertje. mosterdmolen door Bart en zijn team standpunt je moet innemen en waar je De films zijn ook te zien op Youtube. heb gevolgd. Hierdoor heb ik ervaren rekening mee moet houden qua geluid. Inmiddels heb ik verschillende interes­ hoe deskundig hij is als restaurator en In het geval van De Huisman heb ik sante Zaanse vaklieden leren kennen, bouwer van Zaanse molens en huizen. de bouw van de molen anderhalf jaar waar ik graag ook nog wel eens een Ik kan sindsdien echt genieten van de gevolgd. Daarna was het een uitdaging film over zou willen maken. Zoals een Zaanse houtbouw, waarbij elk huis weer om ruim 60 uur aan opnames terug verhaal over de klompenmakerij van anders is. De kennis en passie van die te monteren tot een documentaire van Willem Kooijman, een portret van smid jongens voor het hout en het vakman­ anderhalf uur. De rode draad in mijn Kai Fray of de edelsmeden Sarah Kobak schap spreekt mij bijzonder aan. werk is de gepassioneerde ambachts­ en Daan Uttien. Bij deze mensen her­ Ook dat ze rekening houden met de man die veel vakkennis heeft en dit ook ken ik de passie voor het vakmanschap, geschiedenis.’ Als cultureel antropologe weer doorgeeft aan leerlingen. Deze die ik ook altijd zoek in een hoofdper­ maakt Wendy al vele jaren films over lichamelijke vakkennis en de specifieke soon. Typisch Zaans is dat ze niet te ambachten. ‘Mijn eerste film ging over handelingen kun je heel goed op bewe­ koop lopen met hun vakkennis, maar een Amsterdamse vioolbouwer. Zelf gend beeld vastleggen. Naar mijn idee ondertussen zijn ze wel erg gedreven ben ik ook jarenlang violiste geweest, leent film zich daar beter voor dan tekst. en serieus bezig met hun vakgebied. De maar door een blessure ging dit niet Aan volwassenen en kinderen geef Zaanstreek biedt genoeg inspiratie voor meer. Door het maken van deze film ik workshops ‘ambachtsfilm maken’, toekomstige projecten! ❧

Tips van Wendy van Wilgenburg:  De Kift  Bart Nieuwenhuijs  Larisa Bilous  Lizet Heijboer  De Zaanse Popschool

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Ode aan de Braakdijk

otograaf Jolanda Hoogendoorn (1969) werkte als fotograaf Fvoor het NH Dagblad en ze heeft aan verschillende Zaanse fotoboeken meegewerkt. ‘Ik heb veel passie voor alles wat groeit en bloeit. Met deze fotoserie laat ik zien hoe waardevol en afwisselend de Braakdijk in Zaandam is. De woonarken liggen in een landelijke omgeving vlakbij Haaldersbroek. Als 158 fotograaf verbeeld je zo goed mogelijk de wensen van de 159 opdrachtgever. Met deze fotoserie wilde ik graag laten zien hoe ik zelf de Braakdijk zie, een plek waar ik jarenlang met veel plezier heb gewoond. Door de foto’s in de juiste combinatie naast elkaar te zetten krijgt het beeld voor mij extra waarde.’ ❧

Fotografie: Jolanda Hoogendoorn Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek Fotografie kerk: Marjolein Lensink Fotografie Trudi Sennhauser Fotografie:

Hemmes Zaandijkerkerk

De Hemmes was vroeger een bouwstijl. Deskundigen, die zich al kunt zetten en archieffoto’s brengen Tussen de mooie bebouwing aan de te herstellen en bouwrijp te maken. deelnemers. Zij zullen zich bedrijvig terrein waarop ruim tien jaren hebben verdiept in de Zaanse je terug in de tijd. Elk half uur beleeft Lagedijk en de Domineestuin ligt NUNC heeft de woningen ontworpen vestigen in een prachtig pand, dat 160 molens stonden, veelal cacaomolens. bouwtraditie, kunnen op de Hemmes de bezoeker een ‘Zaans spektakel’ al jaren een wonderlijk lelijke mix die op een ingenieuze en eigentijdse deels bestaand en deels nieuw is. 161 Het grootste deel van dit terrein ligt en ook op andere terreinen de Zaanse over de drie bloeiperiodes. In de 17e van een fabriek en verlaten bedrijfs­ manier in de kerk geplaatst worden Bezoekers kunnen genieten van inmiddels jaren braak. De Hemmes­ houtbouw verder ontwikkelen. eeuw stonden er circa 650 molens te panden. De Zaandijkerkerk, die ook (zie ook pagina 202). Met deze opzet kwaliteitsproducten in een mooi groep heeft voor dit terrein plannen draaien, 1850 is de opkomst van het al tientallen jaren leeg staat, was blijft de kerk dus mooi in tact. proefl okaal met een binnentuin en bedacht, die door de gemeente voor stoomtijdperk. De fabrieken zorg­ vroeger het centrum van de buurt. terras. ❧ een groot deel zijn overgenomen. Zaans Museum den voor de derde bloeiperiode. In Aan het nieuw te realiseren Duidelijk is dat het geen kopie van de presentatie wordt het landschap Deze trieste verlaten omgeving Zaandijker kerkplein zullen volgens de Zaanse Schans moet worden. Het Zaans Museum heeft in de loop verbeeld in de vorm van eilanden die wordt omgebouwd tot parel, om te planning medio 2015 buurtbewoners Eigenaars van de nieuwe percelen der tijd verschillende interessante het veenweidegebied symboliseren. beginnen het deel aan de Lagedijk en toeristen kunnen genieten van kunnen hier mooie karakteristieke collecties verworven. In het Verkade Hier gaat de bezoeker terug in de tijd rond de Zaandijkerkerk. Vanwege een eigentijds Eet & Drink belevings­ Zaanse huizen bouwen. Ze hoeven Paviljoen trekt de Verkade collectie aan de hand van de collectie en de de hammerbeamconstructie concept. Hierin spelen verschillende niet te voldoen aan een strak keurslijf, veel mensen die daar hun eigen verhalen. (sierspanten) is de kerk (1641) parels van Kijk Zaans een rol: een maar wel aan een uitgebreid en flexi­ geschiedenis terug kunnen vinden. op de Zaanse monumentenlijst ambachtelijke bierbrouwer, waar bel Zaans idioom. Op enkele plekken, Omdat ze er werkten, maar ook De Zaan heeft kunstenaars altijd geplaatst. Na de restauratie worden onder andere het Zaanse Breugem waar vroeger de molens stonden, omdat iedereen de producten wel geïnspireerd. Bijna veertig schilde­ er tien woningen in gebouwd. bier wordt gebrouwen, de likeur­ is het passend om de geschiedenis kent. Deze beleving en interactie is rijen laten zien hoe zij dit hebben Architectenbureau Hooyschuur stokers van de Tweekoppige Phoenix, van de plek ‘te eren’ door Zaanse nu ook terug te vinden in het hoofd­ vereeuwigd. De presentatie toont heeft van de eigenaar Stadsherstel een kaas­ en delicatessenwinkel en gebouwen terug te bouwen. Voor­ gebouw van het Zaans Museum zelf waar de schildersezel langs de Zaan de opdracht gekregen om de kerk mogelijk nog enkele aanvullende beelden zijn een pakhuis, molen­ na de herinrichting. stond en wat er tegenwoordig te zien schuur of molen die herinnert aan de De industriële collectie over familie­ is. En in de portrettengalerij staat de geschiedenis, maar die ook energie bedrijven die soms al zijn ontstaan Zaankanter zelf centraal. Niet alleen kan opwekken voor de buurt. Het in het molentijdperk, toont een geschilderde portretten, maar ook plan is om op de Hemmes sloten te belangrijk verhaal van nationaal foto’s geven een beeld van de bewo­ Zaanse parels verenigen zich. We bouwen een trieste graven zoals die vroeger ook op het bekende bedrijven. Zes typisch ners van de Zaanstreek vroeger en buitendijkse land lagen. Het moet Zaanse producten, zoals hout, papier, nu. De bezoeker wordt daar uitgeno­ verlaten omgeving om tot een prachtplek aan de Zaan. een herkenbare Zaanse wijk wor­ rijst, meel, olie en cacao spelen de digd om zijn eigen portret er aan toe den, maar ook een bijzondere plek hoofdrol. Verpakkingen, bedrijfsfilms, te voegen. door moderne varianten op de oude kleine machines die je aan het werk

Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek 162 163

Instagramfotografie: Monique Anröchte | moniqueanrochte Zaanse Schans – Zaandijk – Haaldersbroek