Hoofdstuk 1: Interbellum (1919-1939)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT LETTEREN Departement Oosterse en Slavische studies KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN Broedermoord De Pools-Oekraïense betrekkingen (1939-1947) Promotor: Dr. Idesbald Goddeeris Verhandeling voorgelegd voor het verkrijgen van de graad van licentiaat in de Oost-Europese Talen en Culturen door: Wim van Kuyck 2005 1 Limeryki o narodach Narody, narody! Po diabła narody Stojące na drodze do szczcia i zgody; Historia nam daje dobitne dowody: Pragniecie pokoju? - Usuńcie przeszkody - Narody, narody, narody! Był Polak-patriota, co przy wódki skrzynce Zawierał przyjaźni pakt z Ukraińcem. Od słowa do słowa Dotarli do Lwowa Ścierając się jak dwa odyńce. Ach gdybyż narodów na świecie nie było, Jak nam by się wtedy szczęśliwie tu żyło! Limericks over volkeren Volkeren, volkeren! Verdomde volkeren Ze staan op de weg naar geluk en harmonie; De geschiedenis geeft ons uitdrukkelijke bewijzen: Willen jullie vrede? – Veeg weg die hindernissen – Volkeren, volkeren, volkeren! Was de Pool een patriot, Sloot hij bij ‘n glaasje vodka Een vriendschapspact met ’n Oekraïner. Van het ene op het andere Geraakten ze tot in Lviv En vochten ze als twee everzwijnen. En als er nou eens geen volkeren waren op de wereld, Hoe gelukkig zou ons leven dan wel niet zijn! Jan Kaczmarski (1957-2004) Dankwoord 2 In de eerste plaats zou ik dr. Idesbald Goddeeris, mijn promotor, willen bedanken. Ik ben hem zeer dankbaar voor de raad en de begeleiding. Steeds weer maakte hij tijd vrij voor de inhoudelijke en vormelijke verbetering en becommentariëring van mijn hoofdstukken. Zo is mijn verhandeling geen passief schrijfproces geworden, maar een actief leerproces. Voorts zou ik een aantal Poolse en Oekraïense professoren willen bedanken: Jarosław Moklak (Krakau), Volodymyr Mokryj (Krakau), Bohdan Hud (Lviv), Leonid Zaškil’njak (Lviv) en Jurij Slyvka (Lviv). Moklak is verbonden aan de Faculteit Geschiedenis aan de Jagielloonse Universiteit. Hem zou ik willen bedanken voor de lessenreeks over de Pools- Oekraïense betrekkingen (1917-1947) en de discussies hierover. Mokryj stelde mij enkele dagen het bescheiden archief van de stichting Heilige Volodymyr ter beschikking, hoewel dit archief publiekelijk niet toegankelijk was. De drie andere personen zijn verbonden aan de Ivan Franko-Universiteit in Lviv. Hud, de directeur van het Instituut van Europese Integratie, hielp mij bij de vervollediging van mijn bibliografie, leende mij boeken uit en bracht mij in contact met de twee volgende professoren. Zaškil’njak, professor aan de Faculteit Geschiedenis, leende mij materiaal uit. Slyvka, professor aan het Instituut Oekraïnekunde, vervolledigde mijn bibliografie, leende mij boeken uit en verkocht me enkele exemplaren die in de boekhandel niet meer verkrijgbaar waren. In dit rijtje past nog een anonieme medewerker van de stichting Karta te Warschau, die een uur vrijmaakte voor mijn zoektocht naar Pools-Oekraïens materiaal. Een warm hart draag ik toe aan mijn lezers voor de vormelijke verbetering en de suggesties. Van jong naar oud zijn dit: Stijn Cuypers, Katrien Boon, Martine, Kris en Philippe van Kuyck en Christl Crokaerts. En even hartelijk zou ik Johanna Hunder, Anneleen van Kuyck, familieleden en vrienden willen bedanken voor de steun. Wim van Kuyck Inhoudstafel 3 Inleiding 1 Hoofdstuk I: Interbellum (1917-1939) 9 A. Oorlog en alliantie (1917-1921) 9 1. De Oekraïense Volksrepubliek en het Hetmanaat 10 2. De Pools-Oekraïense oorlog om Galicië 12 3. Het resultaat: een grote heterogene Tweede Poolse Republiek en een Oekraïense sovjetrepubliek 14 B. Verzet tegen polonisatie (jaren 1920) 17 1. De Oekraïense minderheid 17 2. Een ongelukkige uitgangspositie 20 3. Nationale assimilatie en Oekraïens politiek verzet 23 C. Een virtuele staat van oorlog (jaren 1930) 25 1. Terrorisme en pacificatie 25 2. Een laatste poging van samenwerking 27 Hoofdstuk II: Tussen Stalin en Hitler (september 1939 – juni 1941) 30 A. Oekraïners in de Duits-Poolse oorlog 30 1. Het wanhopige Oekraïense zwerven tussen Duitsland en Polen (1938-1939) 30 2. Opstand 34 3. Dienstplicht van Oekraïners in het Poolse leger 36 B. De Pools-Oekraïense relaties onder twee dictaturen 38 1. De eengemaakte Oekraïense Sovjetrepubliek 39 2. Het Generalgouvernement: ‘divide et impera’ 43 3. De relaties in ballingschap 47 Hoofdstuk III: Onder de knoet van nazi-Duitsland (juni 1941 – eind 49 1942) A. Collaboratie en verzet 49 1. Het Generalgouvernement en het Rijkscommissariaat 49 2. Oekraïense collaboratie en verzet 53 3. Pools verzet (en collaboratie) 60 4 B. De Pools-Oekraïense relaties 64 1. De regio Zamość-Chełm 64 2. IJdele onderhandelingen 66 Hoofdstuk IV: Oorlog en etnische zuiveringen (januari 1943 – december 1943 / juni 1944) 72 A. De hel genaamd Volhynië 72 1. De totale ontsporing (januari 1943 – juni 1943) 72 2. Etnische zuiveringen (juli 1943 – december 1943) 80 B. Oost-Galicië en de streek Chełm-Zamość 87 1. Relatieve rust (januari 1943 – december 1943) 87 2. Etnische zuiveringen in Oost-Galicië (januari 1944 – juni 1944) 91 Hoofdstuk V: Verhuizingen en deportaties (1944-1947) 95 A. In de greep van communisme 95 1. De verovering van West-Oekraïne 95 2. Bevrijding of bezetting? 97 3. De nieuwe grens 98 B. De Poolse Volksrepubliek 102 1. Verhuizingen en etnisch geweld 102 2. Gewelddadige deportaties 106 3. Operatie Wisła 110 C. De Oekraïense Sovjetrepubliek 113 1. ‘Repatriëring’ 113 2. Het breken van het verzet 117 Hoofdstuk VI: De historiografie 119 A. Van censuur naar vrijheid 119 1. De communistische historiografie 119 2. Het keerpunt 1989-1991 121 3. De Poolse historiografie 122 4. De Oekraïense historiografie 124 B. Vraagstukken 126 5 1. Het interbellum 126 2. Het etnische onderscheid in de terreur 127 3. De collaboratie 130 4. Volhynië 1943: wie krijgt de schuld? 132 5. Het aantal doden 137 Besluit 141 Bijlagen 147 Lijst van afbeeldingen 147 Literatuurlijst (I) 150 Literatuurlijst (II) 156 Lijst met afkortingen 161 Lijst met Oekraïense toponiemen 163 Transcriptietabel 164 Inleiding Toen ik enkele jaren geleden een boek las van Otto Skorzeny over Duitse commando-eenheden in de Tweede Wereldoorlog, stootte ik op het Oekraïense Opstandelingenleger (UPA), dat een verbeten strijd uitvocht tegen 6 communistische bezetting. De auteur beweerde dat dit partizanenleger zelfs tot het begin van de jaren 1950 zijn gewapende strijd verderzette. Volgens Skorzeny sloten Duitse soldaten, die in West-Oekraïne omsingeld waren en niet meer konden uitbreken, zich aan bij de UPA, die een tekort aan officieren leed. Het onderwerp begon mij te fascineren, te meer toen uit vruchteloze gesprekken met modale Russen en (Oost-)Oekraïners bleek dat deze oorlog een taboe was geweest in de Sovjet-Unie. Een korte zoektocht toonde aan dat de UPA niet enkel tegen het Rode Leger vocht, maar in de jaren 1943-1944 ook tegen Duitsland streed. Was de versie van Skorzeny louter anticommunistische propaganda? Enkele zinnen uit de ‘Witte Adelaar’, een handboek voor de geschiedenis van Polen, brachten mij nog meer in verwarring, maar prikkelden tevens de nieuwsgierigheid: “De Oekraïens-nationalistische verzetsbeweging die zich al tijdens de oorlog niet enkel tegen Duitsland en de Sovjet-Unie, maar ook tegen Polen had gericht, trok zich na de oorlog in het Beskidengebergte terug. Vandaar voerde ze een guerrillaoorlog, met onder meer in april 1947 een succesvolle aanslag op de vice-minister van Defensie. De Polen maakten daarop in de zomer van 1947 enkele Oekraïense dorpen in de Beskiden met de grond gelijk en verspreidden de bevolking over heel Polen.”1 Tegen wie vocht de UPA dan? Tegen het Rode Leger, tegen Duitsland, tegen Poolse partizanen…? Professor L. Vos verwees mij naar doctor I. Goddeeris. Hier lonkte immers een onderwerp voor een verhandeling. Dr. Goddeeris stelde voor de twee interessevelden –de Poolse en de Oekraïense– te verbinden. Mijn onderwerp was bepaald: het Pools- Oekraïens conflict tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze verhandeling onderzoek ik de oorzaken van de Pools-Oekraïense genocide in Volhynië en Oost-Galicië in 1943-1944. De hoofdvraag luidt: wat leidde tot de totale ontsporing van de Pools-Oekraïense betrekkingen? Hierbij stel ik de volgende vragen: wat is de rol van het radicale Oekraïense nationalisme geweest? Treft Polen schuld aan de escalatie van het geweld? Hebben ook nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie bijgedragen tot de escalatie? In een door literatuur onderbouwde verhandeling zal ik de Pools- Oekraïense betrekkingen schetsen in een ruim chronologisch kader (1917- 1947). In 1917 eindigde immers de oorlog tussen de Centrale Mogendheden en Rusland in Oost-Europa en in de eerst volgende jaren liggen de wortels van het Pools-Oekraïens conflict. Voor 1917 bestond er weliswaar reeds een Oekraïense onafhankelijkheidsstreven, maar die politieke beweging was gestoeld op democratische principes en niet op extreem nationalisme.2 In 1947 vonden de laatste handelingen plaats die het Pools-Oekraïens conflict afrondden. Inhoudelijk beoog ik niet de beschrijving van alle plaatsjes en omstandigheden 1 VOS en GODDEERIS, [De strijd…], 220. 2 FILAR, [Rozwój…], 88. 7 waar Polen of Oekraïners vermoord werden. Aan literatuur is er alvast geen gebrek: veel Poolse en Oekraïense historici bestuderen dit thema. Dit bracht mij bij een tweede doelstelling op een meta-niveau: de bespreking van de discrepanties tussen de Poolse en Oekraïense historiografische tradities. Ik wil mij niet alleen buigen over de feiten, maar ook over interpretaties en representaties. Zo kan ik in historiografische vraagstukken niet enkel