Üç Dağ Qoynunda Yatan Tarovlum

Elşad Eyvazov

Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların əziz xatirələrinə ithaf edilir.

Sumqayıt - 2015 Elşad Eyvazov______

Redaktor: Hüseyn Şərifov tarixçi

Elşad Eyvazov “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” Sumqayıt, «Azəri» nəşriyyatı, 2015, 296 səhifə.

«Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum» adıyla qələmə aldığım bu kitab Azərbaycanın qərb bölgəsində yerləşən Qubadlı rayonunun adı çəkilən kəndində yaşayan insanların həyatından, keçmiş tarixindən, insanların üz tutduğu inanc yerlərindən, düşmənə qarşı mübarizə aparmış oğullarının tarixi qəhrəmanlığından bəhs edir. Kitabda kənd- də qədim zamanlarda yaşamış nəsillərdən, onların törəmələrindən, ta- nınmış zəhmət adamlarından və ziyalı şəxslərindən məlumat ətraflı verilir. Kitabın araya-ərsəyə gəlməsində kənd sakinləri-Şəkərəliyev Xasay Ağakişi oğlu, Qədimalıyev Çərkəz Qulu oğlu, Eyvazov Maqsud Əli oğlu, Şahbazov Oqtay Ziyadxan oğlu, Qədimalıyev Bəkir Salman oğ- lu, Qədimalıyev Nemət Quluhüseyn oğlu, Məmmədov Xəlil Bayram oğlu, Cavadov İnqilab Qaytaran oğlu, Şahbazov Oruc İsrafil oğlu, Şahbazov Şamil Oktay oğlu, Şahbazov Vüqar Həsənalı oğlu və digər belə şəxslərə kənd haqqında dəyərli məlumatlar verdiklərinə görə dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Kitab ingilis və rus dillərinə təcrümə edilərək çap olunacaq. Güman edirəm ki, kitab kütləvi şəkildə çap olunandan sonra oxu- cularım da müəllifə fikirlərini bildirəcəklər. Tel: (050) 336 34 68 (018) 658 23 20 Elektron ünvan: [email protected]

525000 − 363 D M − 09413

“Azəri” няшриййаты, 2015

 2  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

«Tarixi təhrif etmək olmaz. Tarixdə hər şeyin öz yeri vardır. O nə sizdən, nə bizdən, nə də heç kəsdən asılı deyildir. Tarix obyektiv bir prosesdir. Bu obyektiv prosesə təsir etmək, müəyyən vaxtlarda onu zəiflətmək, gücləndirmək, məcrasından çıxarmaq olar. Müxtəlif hallar ola bilər. Amma bu obyektiv prosesi dayandırmaq və ona ciddi təsir göstərmək mümkün deyildir. Bu, tarixdir.»

HEYDƏR ƏLİYEV, Dünya azərbaycanlılarının Ümummilli lideri

 3  Elşad Eyvazov______*** “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əlyaz- masını oxumazdan əvvəl düşündüm ki, görəsən əlyazma nədən bəhs edir. Əlyazmanı oxuduqda Azərbaycan xalqı- nın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin kəlamlarının birində deyildiyi fikiri xatırladım. “Xalq gərək daim öz kökünü xa- tırlasın”. Bu kəlama istinad edərək düşünürəm ki, indi atılan hər hansı addım minillik inkişaf meyllərinə uyuşmasa uğur gə- tirə bilməz. Adı çəkilən kitabın əlyazması ilə tanış olduqca Qubadlı rayonunda nəhəng dağlardan olan Hərtiz dağından Zən- gəzura baxarkən Tarovlu dağlarından olan Kərt dağının zirvəsinin çox aydın görüntüləri xəyal olaraq gözümün qa- bağında bir anlıqda canlandı. Mən Tarovlu kəndinin gözəl iqlimi ilə tanışam. Sıx meşəlik və gözəl çəmənlikləri var. Tarovlu kəndi strateji cəhətdən və relyefinə görə ən əl- verişli müdafiə qabiliyyəti olan qədim Azərbaycan torpa- ğıdır. Tarovlu kəndinə aid olan torpaqlar zaman-zaman ermənilərin təcavüzünə və işğalına məruz qalmışdır. Qubadlı rayonunun kəndləri arasında tək Tarovlu kən- didir ki, ərazisinin bir hissəsi Ermənistan Respublikası, di- gər tərəfi isə Qubadlı rayonunun mərkəzindən axan Bər- güşad çayı ilə həmsərhəddir. Kəndin bu gözəl qeyri adi dilbər guşəsində zəhmətkeş və elm xadimləri yetişmişdir. SSRİ dövründə Azərbaycan Respublikasında ilk olaraq tikinti materialları Nazirliyində V.İ.Lenin ordeni alan, Qubadlı rayon üzrə ilk dəfə SSRİ- nin əməkdar səmərələşdiricisi, Azərbaycan Respublikası-

 4  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum nın əməkdar mühəndisi və Fizika-Riyaziyyat elmləri doktoru professor bu dilbər guşədə dünyaya gəlmişlər.... Elşad Eyvazov bu kitabı qələmə alarkən öz xarakterini özü də bilmədən biruzə verir. Mən Elşad Eyvazovu dövlətə, Dövlətçiliyə və millətə sadiq olmasının bir daha şahidi oldum. Doğma torpaqla- rından müvəqqəti olaraq məcburiyyət qarşısında 21 ildən artıq ayrılmasına baxmayaraq o, torpaqları unutmur, gələ- cək nəsillərə yurd yerləri barədə məlumat verir. Müəllif öz dəsti xəttinə sadiqdir. Kənd həyatını, doğma təbiəti, Ta- rovlunun təkrarəmiz gözəllikləri kitab boyu oxucuya çatdı- rır. Tarovlu kəndinin əhalisi daim ermənilərə sərt cavablar vermişdir. Lakin 1993-cü ildəki köçkünlük, rayon əhalisinin məcbur doğma yurd-yuvasını tərk etməsi səbəbi erməni- lərin xaricdən dəstək aldıqları havadarlarının köməyi sa- yəsində baş tutdu. Tarovlular kənd ərazisini zaman-zaman ermənilərin basqınlarından müdafiə edərkən ən cəngavər oğlanlarını şəhid vermişlər. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət etsin! Tarixən məskunlaşmanın əsas şərti təbii şərait hesab olunur. Təbiəti ilə seçilən Tarovlu kəndi ərazisində bu cə- hətdən bütün amillər vardır. Təbii sığınacaqlar, yabanı meyvələrlə zəngin meşələr, saf sulu bulaqlar bərəkətli torpaqlar, dağ, meşə və çöllərinin fauna və florası, mülayim iqlim şəraiti əhalini ilkin məskunlaşmasını şərtləndirən amillərdəndir. Belə əlverişli şəraiti olan ərazi bu yerlərə göz dikənlərin nəzərindən kənarda qalmamışdır. Tarovlular özlərinə vətən seçdikləri bu torpaqları yağı təcavüzündən qoruyaraq abadlaşdırmış, yeni nəsillərə

 5  Elşad Eyvazov______

əmanət kimi ötürmüşdülər. Tarovlu Qubadlı rayonunun çox az kəndlərindən biri idi ki, kənd əhalisi çox şaxəli- maldarlıq, qoyunçuluq, üzümçülük, tütünçülük, taxılçılıq və meyvəçilik ilə məşğul olurdular. Tarovlu camaatı əməksevərdir. Onlar köçkünlük döv- ründə, necə deyərlər, əllərini-əllərinin üstünə qoyub otur- mamışlar. Dövlət tərəfindən verilən iqtisadi azadlıqlardan istifadə edərək gecə-gündüz zəhmətlə çalışmış və özləri- nə güzaran qurmuşlar. Onlar çətin dövrlərdə mümkün qə- dər dövlətə yük olmamaq üçün əllərindən gələn işdən ya- rarlanaraq ailələrini dolandırmışlar. Inanırıq ki, Prezident İlham Əliyev cənablarının torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi istiqamətindəki siyasəti öz nəticəsini verəcəkdir. Soydaşlarımız möhkəm əmindilər ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi sayəsində ölkə başçımızın siyasəti tezliklə gerçəkləşəcək, yüzminlərlə qaçqın və köç- künümüz doğma yurd–yuvalarına dönəcəklər. Inanın ki, bu həsrət də bir gün bitəcək! İnanıram ki, Elşad Eyvazov tərəfindən qələmə alınan “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əlyazması tezliklə ərsəyə gələcək, Qubadlı rayonunun digər kəndlə- rində olan yazarlarımızı həvəsləndirəcək, onlara müvəq- qəti tərk etdikləri obalarımızın tarixini araşdırmağa örnək olacaqdır.

Malik Xızır oğlu İsaqov, Qubadlı rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı

 6  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum *** “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əl yazmasını oxudum. İlk baxışda düşündüm ki, mənim uzun illər tanıdığım ziyalı, şəhər ictimaiyyəti arasında xüsusi nüfuz sahibi olan Elşad Eyvazov, yəqin yaxşı müəllim, icti- maiyyətçi, uzun müddət şəhərdə rəhbər vəzifələrdə işlə- yən, vətənə, Qubadlıya bağlı olan bu insan, görəsən öz qəlbini bu kitabda aça biləcəkmi? Bəli, gözlədiyimi gördüm: Müəllif hələ Sumqayıt şəhər Xalq Deputatları Sove- tinin deputatı olarkən bütövlükdə Azərbaycana bağlılığı və Vətənini sevməsinin şahidi olmuşdum. Güman edirəm ki, ərsəyə gələcək bu kitab oxucular tərəfindən bəyəniləcək və orada olan həqiqətlər gələcək nəsillərə çatdirilacaqdır. Kitabın əlyazmasını oxuduqca müəllifdə elinə, obası- na olan həsrət, sanki susuzluqdan cadar-cadar olmuş torpaq sahəsini xatırladır. “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əl yaz- ması Azərbaycan ərazilərinə qarşı erməni millətçiləri tərə- findən irəli sürülən ərazi iddialarına tutarlı cavabdır. Əl- yazmada vaxtilə çar Rusiyası tərəfindən müxtəlif yerlər- dən köçürülmüş və ərazilərimizdə məskunlaşdırılmış er- mənilərin, zaman keçdikcə xəyanətləri, yaltaqlığı, ikiüzlü- lüyü öz əksini tapmışdır. Tarixi faktlar əsasında yazılmış kitabın əlyazmasında vətənimizin kiçik bir ərazisində qədim zamanlardan yaşa- yan nəsillərin indiki dövrə qədər adət-ənənələri, məşğuliy- yəti, vətənpərvərliyi tam dolğun şəkildə oxucuya məharət- lə çatdırılır.

 7  Elşad Eyvazov______

Güman edirəm ki, gələcək nəsil kitabdan kifayət qə- dər bəhrələnəcəkdir. İnanıram ki, Elşad Eyvazovun qələ- mə aldığı “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əlyazması kitab şəklində nəşr olunacaq, yayılacaq, oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaqdır. Yaxşı olardı ki, bu səpkidə olan kitablar Respublika- mızın kənd və şəhərləri haqqında yazılaydı. Bu tarixdir. Tarixi isə insanlar gələcək nəsillərə çatdırır. Hər birimizə yaxşı məlumdur ki, ermənilər zaman-zaman Azərbaycan torpaqlarının yer adlarını, adət-ənənələ- rini, milli musiqi və mətbəxini müxtəlif adlar altında saxta- laşdıraraq “özlərinə aid olduğunu iddia etməyə cəhd edir- lər”. Mən əminəm ki, işğal olunmuş bütün torpaqlarımızla bərabər Tarovlu torpaqları da cənab Prezidentimiz İlham Əliyevin uğurlu siyasəti nəticəsində tezliklə geri qaytarı- lacaq. Onda bütün tarovlular bu kitabı bir daha oxuyaraq əyani şəkildə həmin yer adları və məzarları həsrət işığını söndürmək məqsədi ilə ziyarət edəcəklər. Tarixi həqiqətləri özündə əks etdirməklə yanaşı ərsə- yə gələcək bu kitab gənclərimizin milli ruhda tərbiyə olun- ması üçün ən gözəl vasitələrdən biridir.

Həsən Sadıqov, Sumqayıt Dövlət Universitetinin Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor

 8  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum ***

Vətən həsrəti, yurd yanğısı, torpaq harayı içini göyüm-gö- yüm göynədir müəllifin.

Dərdi məndə, Dərd nəfəs dərdi məndə. Heç yanda axtarmayın Axtarın dərdi məndə.

Respublikamızın ən gözəl guşələrindən olan, bağ-bağatları, buz bulaqları, yarpızlı dərələri, uca dağları, yaşıl təpələri, Ta- rovlu, Qanlıyurd, Qanlıbel kimi allı-güllü yaylaqları, müqəddəs ocaqları, pirləri, ruhları öz elində qərib-qərib gəzən ulularımızın məzarları, Həkəri və Bərgüşad kimi coşğun çayları, perik düş- müş yurddaşlarını, soydaşlarını intizarla gözləyən, başına mü- sibətlər gələn, igidləri naşı gülləsinə tuş olan Qubadlı!... Elşad Eyvazovun “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabı- nın əl yazmasını vərəqlədim. Kitab yurd nisgilindən, el həsrətin- dən itkinlik harayından qopub. Etnoqrafiliyi baxımından da yüz- lərlə elmi-tədqiqat işindən artıqdır. Kitab quru, soyuq və iste- dadsız professor üslubu ilə yazılmayıb, eşq ilə, ədasız, təbii, şi- rin el diliylə yazılıb. Elşad müəllim təkcə erməni talanının yaralarından, qaçqın- lıq, köçkünlük qübarından bəhs eləmir, onda kitab özündən ək- sik olardı. Zəngəzur üçün doğulub, boya-başa çatdıqda doğma kəndi Tarovlu üçün içi göynəyən müəllif “Azərbaycan” deyib ağ- layır əslində. Buna görə də kitab özündə özündən artığı daşıyır. Biləyimizdən tutub bizi bütün Zəngəzurun dağlarına çıxardır müəllif. Göz yaşı axıtmaq məncə əbəsdir. Edilən sitəmlər yurduma qəsddir. Zəngəzur sağdırsa o mənə bəsdir... Günəş parçasıdır, nurdur Zəngəzur.

Dağ ucalığından açılan doğma mənzərələr ürəyimizi riqqətə gətirir, nələri itirdiyimizi dərk edirik. Əlimizdən tutub bizi talelərdən keçirir, qeyrət ucalığından itir- diklərimizə baxmağa məcbur edir müəllif. “Dünyaya sığmayan insan vətənə sığar” deyib ulularımız. Dünyaya sığmayan dün-

 9  Elşad Eyvazov______ya, ananın əl boyda qəlbinə sığır. Ana Vətəndir! Ona görə də ananın əl boyda qəlbi Vətəndən böyükdür. Vətən göylüyün, yə- ni, əzəliliyin, əbədiliyin, sonsuzluğun, kamilliyin ifadəsidir. Və- tən–ruhani məkandır, elə buna görə də dünyadan böyükdür.

Ağırlıq bilmərəm üstümdə dağı, Olsa bir zərrəsi Vətən torpağı.

Müəllifin bütün kitab boyu sezilən kəndçi vüqarı, əriməyən, sınmayan, itməyən, əksinə özünü tapan və özünü dərk edən vüqarı adamda minnətdarlıq hissi oyadır. Müəllif kitabda saysız-hesabsız yer-yurd adlarını sadala- maqla o yerlərə bələd olan oxucunu yurda səsləyir. Tarovlu, Fərcan, Göyyal, Saldaş, Çərəli, Məlik Əhmədli, Seytas, Eyvazlı, Qədili, Dondarlı, Novlu, Əyin, Çardaxlı və ümumiyyətlə, düş- mən tapdağında olan 94 kənd öz sakinlərini haraylayır. Tarixi abidələr, körpülər, yollar, mədəniyyət abidələri, qaçqınlıq, köç- künlük, didərginlik kitabda öz əksini tapmışdır. Milli mənəvi dəyərlərimiz, ulu adət-ənənələrimiz, barədə dəyərli fikirlər qə- ləmə alıbdır müəllif. Qubadlı ziyalıları, qəhrəmanları haqda geniş məlumat verir müəllif. Mir Mehdi Xəzani, Süleyman Rəhimov, Eldar Baxış, Qafqaz Əvəzoğlu, Elburus Qayalı, Cəlal Bərguşad, Famil Süleymanov, Yaşar Fətiyev, Taryel Cahangirli, Çərkəz Qubadlı, Firdovsi Cə- fərxan, Əli–Ağa Aslan kimi elm və dövlət xadimləri, el qəhrə- manları da müəllifin diqqətindən yayınmayıb. Məmməd İsgəndərov, Arif Heydərov, Nəzər Heydərov, Yusif bəy Soltanzadə kimi dövlət xadimləri, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Nu- ruş kimi el qəhrəmanları, Əliyar Əliyev, Kazımağa Kərimov, Bəylər Ağayev, Kərəm Mirzəyev, Ələkbər Əliyev, Aqil Məmmə- dov, Şəfa Axundov, Aslan Atakişiyev kimi milli qəhrəmanlar kitabda layiqli yer almışlar. Məqsədim Elşad Eyvazovun qələmə aldıqlarını tərif və təhlil etmək deyil. Oxucu sözü daha dəyərli olur, söz sizindir, əziz oxucular!

Əvəz Mahmud Lələdağ, Şair-publisist

 10  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum *** “Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum” kitabının əlyaz- ması dağətəyi bir ərazidə yurd salmış insanların əməkse- vərliyindən, fədakarlığından, qəhrəmanlığından bəhs edir. Əlyazmada Qubadlı rayonunun beşinci əsrə aid «Göy- qala», «Cavanşir» türbəsi və digər tarixi mədəniyyət abi- dələri bu ərazilərin ən qədim zamanlardan xalqımızın ya- şayış məskənlərindən biri olmasını sübut edir. Kitabın əl- yazmasında Tarovlu kəndinin yaranması və onun müasir dövrədək inkişaf tarixi diqqətəlayiq şəkildə qələmə alın- mışdır. Onun səhıfələrində tarovluların çar məmurlarına qarşı mübarizəsi, erməni işğalçılarına qarşı döyüşlərdə onların göstərdiyi mətinliyi tarixi materiallar və yaşlı nəslin dədə-babalarından öyrəndiyi biliklər əsasında tərtib olun- muşdur. Mənim fikrimcə, müəllif bu kitabda əsil ziyalı kimi nəyə qadir olduğunu ortaya qoya bilmişdir. Hiss olunur ki, müəllifin arzusu Tarovlu kəndinin zəhmətkeş insanlarının və ziyalılarının, eyni zamanda yüz minlərlə vətəndaşımı- zın arzusudur. Bu arzu doğma torpaqlarımızın erməni iş- ğalından azad olmasından ibarətdir.

Məleykə Göyçəli, «Əsrin Ziyalıları» Xeyriyyə İctimai Birliyinin sədri

 11  Elşad Eyvazov______Müəllifdən

İlk baxışdan adidən də adi görünən və ürəyə yatan ifadələri heç də təsadüfdən kitabıma ad olaraq seçmə- dim. Çünki haqqında da- nışacağım qoynunda boya- başa çatdığım Tarovlu kəndi balaca olmasına baxmayaraq mənim üçün dünya qədər böyük olan doğma kənddir. Kənd həqiqətən də üç-Kərt, Şüş və Alaquş dağları qucağında 1993-cü ildən tənha qalmışdır, er- mənilərlə baş vermiş müna- qişələrlə əlaqədar olaraq üç tarixi müharibənin ağrı-acısını yaşamışdır.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin müəllimlərə ünvanlan- mış kəlamları hər zaman dillər əzbəridir: «Müəllim vəzi- fəsi ona görə şərəflidir ki, o, cəmiyyət üçün ən dəyərli, bilikli, zəkalı, tərbiyəli vətəndaşlar hazırlayır». Bəli, müəllim zəhmətinin dəyəri və qiyməti ölçüyəgəlməzdir. Həmin peşəni ülvi, müqəddəs hesab edənlər ömürlərini təhsil yolunda, yeni nəslin təlim-tərbiyəsi uğrunda damla- damla əridənlərdir. Nədənsə, həmişə vətən haqqında düşünəndə ilk öncə müəllim göz önümə gəlir. Belə anlarda özüm də bir müəl- lim olaraq dərin düşüncələrə dalıram. Mənə elə gəlir ki, müəllimlik sənətim çoxdan-lap doğulduğum 5 aprel 1956- cı il tarixindən başlayıb. Çünki gözümü dünyaya açandan özümü müəllim ailəsində görmüşəm.

 12  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Atam Əli Qədimalıyev, anam Suraya xanım uzun müd- dət dövlət və təhsil sahəsində rəhbər vəzifələrdə fəaliyyət göstərsələr də heç vaxt müəllimlik sənətindən ayrıl- mayıblar. Ona görə də 1972-ci ildə Qubadlı qəsəbəsində yerləşən Qara İlyasov adına bir saylı orta məktəbi bitirən- dən sonra, (elə həmin ildə) Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu- nun kimya-biologiya fakültəsinə üz tutmağımı təbii sayı- ram. 1977-ci ildə ali təhsili başa vuraraq təyinatla Sumqa- yıt şəhərinə göndərilməyim və 35 saylı orta texniki-peşə məktəbində müəllim təyin olunmağım da ürəyimcə oldu. Orada işlədiyim illərdə (hələ bir) əsgəri borcumun da öh- dəsindən gələ bildim. 1982-ci ildə köçürmə yolu ilə baza müəssisəsinə «Üzvi Sintez» istehsalat birliyində laboratoriya rəisi təyin olun- dum.Yaxşı yadımdadır, o zaman zavod aparatının idarə edilmə sistemi və kadrlar şöbəsində, dövrün tələbinə uy- ğun olaraq, bütün sənədləşmələr rus dilində aparılırdı. Kadrlar üzrə təlimatçı onda məni məcbur etdi ki, ərizə və tərcümeyi halımı rus dilində yazım. Mən bundan-sənəd- ləşmənin rus dilində aparılmasından imtina etdim. Ümu- miyyətlə, bu cür sistemdə işləməməyi düşündüm. Məsələ zavod direktoru Nürəddin Babayevə çatanda o mənim işə qəbulu zamanı sənədləşmə işimi azərbaycan dilində apa- rılmasına razılıq verdi. O gündən, Azərbaycanda yaşa- maqlarına baxmayaraq, çalışdığım sahədə fəaliyyət gös- tərən bütün rus dilli işçilər mənə millətçi kimi baxırdılar... Əlbəttə, həyat davam edirdi. Hər şey, o cümlədən, mə- nim sənətim də inkişafa doğru gedirdi. Lakin zamanın da, təbii olaraq, öz tələbi vardı. Elə bu tələb, üstəlik daxili alə- mimdə özünə yer alan romantik duyğular məni 1982-ci il- də köçürmə yolu ilə baza müəssisəsi olan «Üzvi Sintez» istehsalat birliyinə laboratoriya rəisi vəzifəsinə təyin olun- mağımla sonlandı. Bu vəzifədə düz 1991-ci ilə kimi çalış- dım.

 13  Elşad Eyvazov______

Mənə elə gəlirdi ki, əmək fəaliyyətimi elə beləcə də davam etdirəcəyəm. Lakin... Lakin günlərin birində bütün ömrünü soydaşlarının təh- silinə sərf edən atam mənə müəllimlik sənətindən uzaq- laşmağımı əməlli-başlı irad tutdu. Onda məni müəllimlik sənətindən ayrılma ağrısını öz daxili aləmimdə hiss etdim və bu ağrı mənim, yenə də köçürmə yolu ilə, Sumqayıt şəhər Təhsil Şöbəsinin Ekoloji Tərbiyə və Təcrübəçilik Mərkəzinə direktor kimi fəaliyyətə başlamağıma gətirib çıxartdı. Daha sonra 1992-ci ildə Sumqayıt şəhər Təhsil şöbəsinə müdir müavini vəzifəsinə təyin edildim. Növbəti vəzifəm tariximizin qaynar illərinə təsadüf etdi- yindən məlum olan hadisələr zamanı vətənpərvərlik nü- munəsi göstərərək müxtəlif bölgələrdə təbliğat və təşviqat aparmaqla Azərbaycan Ordusunu ruhlandırmağı da yad- dan çıxarmırdım. Qarabağ uğrunda gedən müharibənin ən çətin anlarında, xüsusən də soyuq aylarda ordu hissə- lərimizi öz hesabıma isti corab, əlcək və digər əşyalarla təmin etməyə can atırdım. Vətənə olan məhəbbətimi hə- mişə ön plana çəkməyə çalışdığımdan təbiətcə nikbinəm. Ona görə də torpaqlarımızın tezliklə düşmən tapdağından ordumuz tərəfindən azad olunacağına inanıram. 1996-cı ildən Sumqayıt şəhərində yerləşən 37 nömrəli tam orta məktəbdə direktor vəzifəsində çalışıram. Həmişə qazandığım uğurlarla fəxr edirəm. Bu uğurların arasında 1990-95-ci illərdə Sumqayıt şəhər Xalq Deputat- ları Sovetinin deputatı seçilməyimlə isə, xüsusi olaraq qü- rur duyuram. Mənə elə gəlir ki, vətənə olan ən sanballı xidmətim elə həmən illərdə olub. Daha sonra o müqəddəs xidməti şəhər Təhsil Komissiyasının sədr müavini kimi davam etdirmişəm. Bütün bunlarla bərabər bədii-publisistik yaradıcılıqla da məşğul olmağa vaxt taparaq dövri mətbuatda tarix və pedaqoqikaya dair məqalələrlə çıxış etmişəm.

 14  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

1980-cı ildə Eyvazova Fəridə Qaçay qızı ilə ailə həyatı qurdum. Fəridə xanım orta məktəbdə müəllimə işləyir. Üç oğlum var: Fərid, Bəhruz və Kamil, nəvələrim-Fidan, Əli, Nihad və Aliyə. Həyatımın ahıllığa doğru yol alan indiki çağları vaxtımda daha çox onlarla keçirirəm. Düzünü de- səm, oğlanlarımın tərbiyəsi və təhsili ilə ən çox anaları- Fəridə xanım məşğul olub. Bunun nəticəsidir ki, hər üçü öz arzularına çataraq yüksək səviyyədə təhsil almışlar. Öz biliklərilə tibb elminin dərinliklərinə doğru irəliləyirlər. Bu il- lər ərzində ayrı-ayrı ictimai təşkilatlar əməyimi yüksək qiy- mətləndirərək, məni bir sıra mükafat, diplom və fəxri fər- manlara layiq görüblər. Bir sözlə, ölkəmizin hər qarışını əziz tutmağım, vətəni- mizə qəlbən bağlılığım, üstəlik, təəssübkeşliyim rəhbərlik etdiym məktəb kollektivinin də məhz ulu öndərimiz Heydər Əliyevdən miras qalan ideyalara köklənməsinə, onun əməllərinin layiqli davamçıları olmasına səylə, bütün qüv- və və bacarığımla çalışaraq ömrümü şam kimi əritməyə çalışmışam. Həmişə xoş duyğuları ürəyimdə məskən edir, tükənməz arzularla yaşayır, gələcəyimiz olan uşaqları xoşbəxt görmək istəyirəm. Ölkəmizin səmasından qara buludların həmişəlik getməsini diləyirəm. İndinin özündə də yorulmadan çalışır, yeni ideyaların həyata keçirilməsi təşəbbüskarlığı ilə fərqlənməyə can atıram. Cəmiyyətə bəxş etdiyim tərbiyəli, intellektual səviyyəyə malik övladla- rımla fəxr etməyə haqqım var. Fərid və Bəhruz təcrübəli həkim kimi xalqımıza xidmət göstərir, Kamil isə qardaş Türkiyə Respublikasında tibbi təhsil aldıqdan sonra hal- hazırda təhsilini Amerika Birləşmiş Ştatlarının Washington University Department of Ortopaedic Surgery Spine Servi- ce də davam etdirir. Vətən yaşadığımız kənddən, şəhərdən, qəsəbədən, rayondan və digər yaşayış məskənlərindən başlanır. Vətən onun gözəlliyinin şahidi olan yaşıl çəmənliklərindən, yam-

 15  Elşad Eyvazov______yaşıl meşələrindən, durnagözlü bulaqlarından, çoşqun çaylarından, mavi göllərindən başlanır. Vətən müqəddəsdir, ülvidir. Onun dağı-daşı, torpağı, suyu, səması bizim üçün son dərəcə əziz və doğmadır. Əgər yaşadığın yerin, böyüyüb təhsil aldığın, boya-başa çatdığın torpağın keçmişini, bu gününü yaxşı bilməsən, onun sərvətini qorumaq, çoxaltmaq və gələcək nəsillərə ötürmək qayğısına qalmasan əsl vətəndaş ola bilməzsən. Biz uşaq yaşlarından həmişə ana dedikdə vətənimizi, və- tən dedikdə xəyalımızda anamızı canlandırmışıq. Çünki vətən də bizə anamız qədər doğma, anamız qədər əziz- dir. Azərbaycanımızın-Odlar diyarımızın gözəllikləri haqqın- da şairlərimiz, yazıçılarımız saysız-hesabsız bədii əsərlər yazmış, bəstəkarlarımız musiqi bəstələmişlər. Bunun özündə də bir ilahi təbiilik var. Çünki Vətən sevgisi əzəli və əbədi bir qəlb odudur. O heç vaxt təravətini, gücünü itirmir. Elə buna görədir ki, insan bu sevgiylə köklənəndə sanki dünyanın bütün gücü onun qolunda toplanır, göyün bütün işığı, günəşin ecazkar nuru onun qəlbinə, fikrinə hopur. Mən də bütün qəlbimdə ana ocağa, ana yurdum, ata yurdum Azərbaycana–Odlar diyarına, bu müqəddəs torpağa bağlıyam. Onun sevinci mənim sevincim, kədəri də mənim kədərimdir. İstərəm Qubadlı rayon mərkəzindən, ilan boğazlı, uzun, mənalı yollarla qalxım kəndimə. Kəndin girəcəyinə daxil olarkən məzarlıqda atam Əli müəllim, anam Suraya xanı- mın məzarları önündə içimdən gələn bir hönkürtü ilə de- yim: «Mən gəldim!». Qoy gəlişimlə onlarla bərabər bütün həmkəndlilərimin ruhu şad olsun. Kəndimizin ən hündür dağları olan Kərt dağı və Şüş dağın əlçatmaz qayalarının üstündə durub doğma kəndimin əzəli və indiki sərhədlərini seyr edim. Uşaqkən qoyun-quzu otardığım, ot biçdiyim, odun yığdığım, kol-tikan qırdığım sahələri seyr etmək, sa- rıköynəyin, bülbülün, sığırçının oxuduğu mahnıları din-

 16  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum ləmək istəyirdim. Atamın əkdiyi alma bağımızda nəhəng ala gilas ağacından meyvə dərmək həvəsi keçirdi ürəyim- dən. Yaşı bilinməyən «cin daşları» təvərə daşında, quyu bulağındakı nəhəng qayaların mağaralarına uşaqlığımla bərabər bir də təmasda olmaq arzusundayam. Əziz oxucu, inan mənə, ömrümün əlli səkkizinci ilində mənim ən ağır, ən gərgin, ən rahatsız günlərim bu kitabı yazdığım vaxtlar başlamışdı. Hər dəfə o torpaqlar, o torpaqlarda uyuyan ata-ana, eləcə də digər əzizlərimizi xatır- layarkən mən göz yaşı axıdıram və hətta bu zaman dü- şünmə qabiliyyətim qeyb olur, yaddaşım sanki pozulur. Məhz ona görə bəlkə də bir çox faktları, həyati əhəmiyyə- tə malik olan xatirələri unutmuşam...

Vətəndən Vətənə köçkün düşəndən, Tarovlu, Kərt dağı deyib ağlaram. Köçkün bilib öz-özümü anandan , Köçkünəm mən qərib eldə, neylərəm. *** Canımı bil, əzrailə vermərəm, Vətəndə mən Vətən həsrəti çəkirəm. Kaş ki, ölüb Tarovlumda qalaydım, Yad ellərdə heç köçkün olmayaydım. *** Qərib yerdə xəstə olsam, can versəm, Anam yoxdu sızıldaya yaş tökə, Xalam yoxdu dizə vura saç tökə, Tarovlum yox məzar qaza daş tökə. *** Satındı- məzar torpağı köçkünün, Gözü yaşlı, qəlbi sızlar köçkünün. Elşadam mən, o ellərə dönəcəm, Torpağıma baş qoyaraq öləcəm.

 17  Elşad Eyvazov______

Mən əminəm ki, xatırlaya bilmədiyim, və ya özləri öz nəsil şəcərələri haqqında məlumat verməyənlərin nəsil şəcərəsi və kənd haqqında yeni-yeni kitablar dərc olunacaq. Son vaxtlar kəndin bir çox gənclərinin o elin, o obanın, hətta öz yaxın qohumlarımın belə unutduqlarını müşahidə edirəm. Əminəm ki, tarovlular gec-tez öz dədə-baba tor- paqlarına qayıdacaqlar... Mən onlara ata-babalarımızdan bizə miras qalan əzəli torpaqlarımızı, ən azından dağ, də- rə, təpə və digər yerlərin əzəli adlarını unutmamağı töv- siyə edirəm. Əgər o doğma yerlər unudularsa, əsil fəlakət baş verər və kəndimizin tarixi saxtalaşdırılar. Min doqquz yüz doxsan üçüncü ildən doğulduğum Ta- rovlu kəndində özünə yer alan məzarlar, yaşı bilinməyən nəhəng daşlar, minillik palıd ağacaları, üç əsrdən artıq əkilib-becərilən münbit və bərəkətli torpaqlar, əsrarəngiz dağ cığırları, el yollarının xatirələri məni heç vaxt rahat bu- raxmır... Bəlkə öz daxili aləmimdə, az da olsa, müvəqqəti olaraq bu kitabla təskinlik tapam. Doğma kəndim rus qo- şunlarının köməyi ilə erməni dəstələri tərəfindən işğal edil- məsəydi bəlkə də bu kitabı yazmaq fikrinə düşməzdim. Torpaq itkisi, vətəndə ikən yurd, vətən məni bu işə vadar edən əsas səbəblərdən biridir. Azərbaycan hər bir tarovlulunun vətənidir. Mənimlə bə- rabər bütün tarovlulular bu gözəl məmləkətin bir parçası, ayrılmaz bir zərrəciyidir. Digər həmkəndlilərim kimi, mə- nimlə bahəm bütün nəsil şəcərəmə də bu vətən öz qoynunda yer verib. Heç birimizi bir-birimizdən seçmədən, fərqləndirmədən! Amma bizim onun yolunda göstərdiyimiz fədakarlıq fərqlidir. Mənim aləmimdə xoşbəxt o kəsdir ki, doğulduğu torpağa, elə-obaya bacardığından da çox iş görməyə çalışır və buna öz gərgin əməyi sayəsində nail olur. Əməlləri ilə onun bu dəyərli fəaliyyəti doğma vətən tarixinin səlnamə səhifələrini əbədi olaraq yaddaşlara həkk edib.

 18  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Tez-tez özümdən asılı olmayaraq bir atalar sözünü xa- tırlayıram: «Kim öz Vətəninə aid deyilsə, o insanlığa da aid deyil». İnsanın ömür yolu, təbii olaraq onun doğulma- sıyla başlayır. Hər bir insanın ömür yolu doğulduğu gün- dən torpağın tarixi ilə bərabər yaşanır, onun yaşadığı hər gün elin tarixinə yazılır. Bu tarix hər kəsə bir formada, müəyyən müddətdə verilir. Çalışmaq lazımdır dövlətinə, millətinə, elinə, obana gərəkli bir tarix yaşadasan. Mən də Tanrının qismət etdiyi alın yazısının ayırdığı yolla gedi- rəm. Bu yol sevincli, kədərli, uğurlu və uğursuz ola bilər. Hamımız üçün kəndin tarixini yaradan və yaşadan zəh- mətkeş, ziyalı insanlar əzizdir, doğmadır. Çünki onların hamısı Tarovlunun tarixini yaradıb, bizi formalaşdırıb hə- yata sərbəst şəkildə buraxıblar. Şadam ki, bu tarixi yaradan və yaşadan ziyalı insanlar arasında mənim vali- deynlərimlə bərabər ulu babalarım da var. Bir həqiqəti də vaxtlı-vaxtında yada salıram: Dünya bü- tövlükdə gözoxşayan, son dərəcə əlvan və ətirli gül–çiçək- li bir bağçaya bənzəyir. Onun da, təbii olaraq, tikanı, kolu- kosu vardır. Buna baxmayaraq o başdan-başa parlaq, əs- rarəngiz rənglərdən ibarətdir. Onun da ağı, qarası, bozu var. Ona görə insan, istəsə də dünyanı dəyişə bilməz. Biz öz əməllərimizlə tariximizi gözəl xalça üzərində parlaq na- xışlar vuraraq əbədiləşdirə, beləcə onu tarixin bir səhifəsi- nə həkk etməliyik. Doğma torpaqlarımız ermənilər tərəfin- dən işğal edildikdən sonra bir müddət dərin yuxuya dal- mışdım. Lakin, özümdən asılı olmayaraq sanki o dərin yuxudan qəfil ayıldım. Xeyli yan-yörəmə boylanaraq fikirləş- dim ki, vaxtında ayılmışam, amma ətrafa boylananda elimi-obamı görə bilmədim... Birdən yadıma düşdü ki, təs- kinliyi, necə tapmalıyam. Dərhal qərara gəldim ki, mənim- lə bərabər həmvətənlilərim də təskinliyi bəlkə də tezliklə işıq üzü görəcək bu kitabdan alacaq... Kitabı oxuyan hər bir oxucu işğal olunmuş torpaqlarımızı xatırlayaraq onun

 19  Elşad Eyvazov______azadlığı yolunda başlanılacaq döyüşlərə hazırlaşsa özü- mü xoşbəxt hiss edərəm və onunla təskinlik taparaq ümid edərəm ki, bir vətəndaş, bir ziyalı kimi mən də vətən qar- şısında nəyəsə nail olmuşam. Bu mənə böyük mükafat olar. İnsan qəlbinin ən böyük nəğməsi Vətən təranəsidir. Sonsuz əngəlliklərə, doğma torpağa dikilmiş bütün mə- həbbət dolu gözlər, hələ beşikdə çırpınan balaca körpələ- rimizin ürək döyüntüləri bu təranəni zümzümə edir. Bunu hərə bir cür oxuyur. Onu döyüş harayı, Koroğlu nərəsi, qı- lınc zərbəsi ilə oxuyanlar da olub, bulaq şırıltısı, əsil qadın ismətinə xas olan Nigar vəfası, Həcər sədaqəti ilə də. Xü- susən, indiki vaxtda, Vətən torpaqlarının iyirmi faizinin ya- ğı tapdağı altında olduğu bir zamanda! Vətən bizdən daha böyük hünər gözləyir. Ona görə də biz onu qanımız, canı- mız bahasına olsa belə, qorumağa, işğal edilmiş əraziləri- mizi geri qaytarmağa, onu nakəs tapdağından qurtarmağa hər an hazır olmalıyıq. Vətəni qorumaq, onu çiçəkləndir- mək bizim hər birimizin şərəfli işi, vətəndaşlıq borcudur. Vətən sevgisi! İlk baxışdan bir qədər sadə, sadə olduğu qədər də mücərrəd görünən, cavabında çox dahilərin qə- ləm sındırdığı bu anlayış əslində, hər bir vətəndaşın konk- ret əməllərində, arzu və istəklərində təzahürünü tapır. Və- təni sevmək, onun üçün yaşamaq, ona bacardıqca yüksək səviyyədə xidmət göstərməkdən ötrü hansısa seçilmiş bir sənət sahibi olmağa o qədər də lüzum yoxdur. Fəhlə də, həkim də, alim də Vətən naminə yaşaya, öz əməli ilə onun şöhrətini artıra bilər. Kifayətdir ki, ürəkdə təpər, istək olsun. Əsgər döyüş meydanlarında vuruşur, Vətən qarşı- sında borcunu səngərdə yerinə yetirir. Fəhlənin, mühəndi- sin əməyi ilə məmləkətin iqtisadi qüdrəti artır. Alim əməyi isə Vətən üçün yalnız günəş işığı ilə müqayisə edilə bilər. Vətəndaşlıq borcu ilk növbədə insanın yaşadığı torpaqla, vətənlə bağlıdır. Vətən borcu vətəndaşlıq borcudur.

 20  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Vətən torpağı bizim üçün səcdəgahdır, ona görə də o toxunulmaz və müqəddəsdir. Əsl vətəndaş odur ki, vətəni- ni qəlbən, ruhən, lazım gələrsə yolunda canını belə əsir- gəmədən sevir. Onun azadlığı, istiqlalliyyəti uğrunda hər an canını verməyə hazırdır. Axı, bütün canlılar kimi, insan da həyata bir dəfə gəlir və bir dəfə də nə vaxtsa dünyadan köçüb gedir. Lakin Vətən uğrunda canından keçən qəhrə- manlar əbədi bir həyata qovuşur, şərəflə yad edilir. Ana Vətənimiz Azərbaycan Cavanşir, Babək, Koroğlu, Qaçaq Nəbi kimi igidlər yurdudur. Bu xalq qəhrəmanları zaman- zaman Vətənimizin azadlığı, onun gələcəyi naminə müba- rizə aparmışdılar. Vətən uğrunda şəhid olmuş övladlarımı- zın adı əsil sədaqət rəmzi, əsil məhəbbət simvoludur. On- lar vətən uğrunda vuruşmuş, vətən uğrunda canlarını qurban vermişlər. Vətən hamımızın qəlbindədir. Onun dünəni, bu günü, sabahı üçün hamımız cavabdehlik hissi daşıyırıq. Əməyi- mizlə, lazım gəlsə, canımızla, qanımızla hər an ona həyan olmalıyıq. O dəyişilməz, köhnəlməz, qocalmaz bir sub- yektdir, hər birimizə bəxş edilən bir tale qismətidir ki, ulu yaradan tərəfindən bizlərə bəxş olunub. Bu müqəddəs məkanda keçmişlə gələcəyimiz qovuşur. O əbədi və əzəli- dir. Onun qoynunda ulu əcdadlarımızın ruhları dolaşır. Onu bizlərə babalarımız ərmağan etmişlər. Əcdadlarımız onun uğrunda vuruşmuş, qan tökmüş, yağılardan qoru- muşlar. Bu vətəndə övladlarımız dünyaya gəlib, gəlir, bundan sonra da gələcək! Vətən yalnız torpaqları üstündə gəzmək, qayğısız ömür sürmək üçün bir məkan deyildir. Biz vətənimizlə qürur duyduğumuz kimi, həm də onu böyük məhəbbətlə sevməli və onun qarşısında özümüzü borclu sanmalıyıq. Biz hər an onun keşiyində sayıq durmalı, canımızla, qanımızla onu müdafiə etməyə hazır olmalıyıq.

 21  Elşad Eyvazov______Qubadlı haqqında tarixi məlumat

Qubadlı rayonu Azərbaycan Respublikasının cənub qərbində yerləşir. Min doqquz yüz otuzuncu ildə yaradılan rayon ərazisi səkkiz yüz iki min kvadrat kilometrdir. Qərb- dən Ermənistan Respublikası ilə yüz iyirmi kilometr, şimal- dan Laçın, şərqdən Cəbrayıl, cənubdan Zəngilan rayonla- rı ilə həmsərhəddir. Əhalisi işğal olunan zaman otuz min üç yüz iyirmi üç nəfər olub. Hal-hazırda isə otuz dörd min nəfərdir. Əhali əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir. Qu- badlı dağlıq və dağətəyi rayondur. Həkəri və Bərgüşad vadisində yerləşən kəndlərin əhalisi münbit torpaqlardan əkinçilik məqsədilə istifadə edib. Burada qədim zamanlardan başlayaraq taxılçılıq, çəltikçilik, heyvandarlıq kimi tə- sərrüfat sahələri əhalinin əsas məşğuliyyəti olub. Rayon ərazisinin ən hündür yeri dəniz səviyyəsindən iki min on metr yüksəklikdə olan Topağac zirvəsidir. Dağətəyi zona olduğu üçün geniş örüş otlaq sahəsi heyvandarlığın inki- şafına imkan verib. Mal-heyvan naxırları, qoyun-keçi sürü- ləri, at ilxıları binai-qədimdən qubadlılar arasında zənginlik rəmzi sayılıb. Ötən əsrin iyirminci illərində Azərbaycan tor- paqları olan Zəngəzurun bir hissəsinin Ermənistana ve-

 22  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum rilməsi sonralar Qubadlı rayonunun iqtisadi inkişafını zəif- lədib. Bu proses Azərbaycan əhalisinin bir hissəsini Zən- gəzurun yaylaqlarından da məhrum edib. Bu amil rayonda heyvandarlığın zəifləməsinə səbəb olmuş, qoyunçuluq kimi həyati əhəmiyyəti olan bir təsərrüfatın az qala ləğv edil- məsinə gətirib çıxarmışdır. Güman edirəm ki, «Qubadlı» toponiminin mənası və mənşəyi oxucular üçün xüsusi maraq doğuracaq. Ona gö- rə də bu barədə, az da olsa, imkanım daxilində məlumat verməyə çalışacağam. Qubadlının işğalı ərəfəsində rayo- na çox yaxın yerdə, Hacılı kəndi yaxınlığında arxeoloji qa- zıntılar zamanı Sasani şahı Qubadın (488-531) adından zəbt edilmış altmışa qədər gümüş sikkə nümunələri tapıl- mışdır. Dəfinənin küpün hündürlüyü on santimetr yarım, oturacağın diametri isə altı santimetr yarım olmuşdur. Nü- mizmat M. Seyfəddinin verdiyi məlumata görə bu sikkələr 521-522-ci illərdə kəsildiyi bildirilir. Ona görə də Qubadlı adının mənşəyinin tarixi mənbələrə əsasən I Qubadın adı ilə bağlı olsa da yaşayış məskəni kimi daha da qədim dövrlərə gedib çıxir. Bu mülahizə ilə bağlı, professor İrşad Məmmədovun dediyi kimi, Qubadlı əvvəllər Azərbaycanın şimalında mövcud olan Albaniyanın tərkibində olmuşdur. Kür-Araz mədəniyyətinin ən parlaq nümunələri Bərgüşad- Həkəri çayları arasında boy atıb ucalmış maddi mədəniy- yət nümunələridir. Tarixi qaynaqlarda Qubadlının qədim türklərin yaşayış məskənlərindən olduğu dönə-dönə vurğulanıb. Rayonun ərazisində bu günümüzə qədər gəlib çıxmış abidələr də tarixi mənbə kimi bu faktı əyani şəkildə təsdiqləyir. Buna baxmayaraq Qubadlı adının yaranması və etimologiyası ilə bağlı bir neçə fərziyyə vardır. Bəzi məlumatlara əsasən həmin ad Qubadlı türbəsinin adından yaranıb. Lakin hə- min türbə nə vaxt, necə meydana gəlib və həmin ad haradan götürülüb kimi bir çox suallar hələ də öz elmi cavabını

 23  Elşad Eyvazov______gözləyir. Bəzi fərziyyələrə görə Qubadlı adı Sasanı şahı Qubadın adından alınmadır. Lakin bu fərziyyələr özunu o qədər də doğrultmur. Çunki Sasani sülaləsinin hakimiyyəti dövründə hunların şimaldan yol alan yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədi ilə onlar tərəfindən tikilən bir sıra qalalar, o cümlədən, möhtəşəm Dərbənd qalası imperiya hökm- darlarının adı ilə tanınmadığı halda, XX əsrə qədər balaca bir yaşayış məskəni olan Qubadlının İran şahının adı ilə bağlı tanınması ağlabatan deyil. «Qubadlı» sözünə qədim Mesopatomiyanın mixi yazı- larında rast gəlinir. Azərbaycan Respublikası ərazisindəki «Qubadlı» toponominin və iki çayarası «Qubadlı» şəhəri- nin adındakı eynilik onların eyniköklü olduğunu söyləməyə əsas verir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Qubadlı rayonun daxil olduğu Zəngəzur qəzasının ərazisi Xürrəmilər hərəkatının əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. Babəkin başçılıq etdiyi qoşunların əsas hissəsi türk tayfalarından toplanmışdı. Bu Qubadlı əhalisinin türk əsilli olduğunu sü- but edən danılmaz faktorlardan biridir. M.V.Vəliyev (Baharlının) yazdığına görə I Şah Abbas dövründə şahsevən tayfalarına tezliklə Türkiyədən gələn iki tərəkəmə-səlcuqlu nəsli də qoşuldu. Bunlar bəkdili və ipollı nəsilləri idi. Bəkdili nəslindən də sonra Cilovlu, Ça- xarlı və Kobadlı oymaqları yarandı. Məlumatdan aydın ol- duğu kimi, burada yad edilən bütün tayfalar türk «-lı/-li/-lu» mənsubiyyət şəkilçisi ilə istifadə olunmaqdadır. Hələ indi- yə qədər Bərgüşad toponimi tamamilə dəqiq izah olunma- yıb. XIX əsrin 50-ci illərinə aid ədəbiyyatda Naxçıvanda məskunlaşmış bərgüşad adlı türkdilli tayfanın adı çəkilir. Bu tayfa adını Bərgüşad zonasından alıb. Səfəvi dövrün- də bərgüşad qızılbaş tayfalarının tərkibinə daxil idi. Orta əsrlərdə Bərgüşad mahalı Araza tökülən Həkəri çayı ilə Bərgüşadçay arasındakı ərazini əhatə etmişdir. Bir çox

 24  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum tədqiqatçılara görə, birinci komponenti təşkil edən «bər- gü» sözü qədim türk mənşəli bərq tayfasının adındandır. Çingiz xanın oğlu Çuçinin 1207-ci ildə qərbə doğru yürüşü zamanı başqa tayfalarla yanaşı bərgü tayfasının torpaq- larını tutması faktı tarixdən məlumdur. İran tarixçisi Fəx- rəddin Mübarəkşah (XII) 58 türk tayfası arasında bərgü tayfasının da adını çəkib. Fəzlullah Rəşidəddin (XIII əsr) bu etnonimi bərküt (bərgülər) kimi qeydə almışdır. Tədqi- qatçıların fikrinə görə, bərgülər monqol işğalından xeyli əvvəl Azərbaycanda məskunlaşmışlar. Toponimin tərki- bindəki şadsat sözü isə bir növ cəmlik bildirir. Bərgüşad dağları, Bərgüşad çayı, Bərgüşad çökəyi toponimləri "bər- gülərin dağı", "bərgülərin çayı", "bərgülərin çökəyi" məna- sındadır. XV əsr Azərbaycan şairi Bədr Şirvaninin əsər- lərində də Bərgüşad coğrafi adı çəkilir. Gənc tədqiqatçı R.Əlizadənin araşdırmalarında da göstərildiyi kimi, Qu- badlılar antropoloji baxımdan Kaspi (Xəzər və ya Oğuz) və Anadolu tiplərinin populyasiyası olmaqla yanaşı mon- qoloidlərin ən qədim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipinə də bənzəyirlər. V.V.Bunakin müəyyənləşdirdiyi ön Asiyada və Balkanlarda formalaşan Qafqaz-Balkan irqinin Kaspi (Xəzər) tipinin-antropoloq və etnoqraf K.K,Məmmə- dov arxeoloji, poleoantropoloji və digər praktiki dəlillərə söykənərək bu tipi Oğuz irqi adlandırmağı təklif edir, bəzi xüsusiyyətləri (başın yarması-dolixokefali) orta boy Şimali Qafqaz tipinə nisbətən bədənin daha çox piylənməyə meylliyi, 3-cü tük örtüyünə görə dünyada ilk yerlərdən birini tutması, saçın rəngi (tünd və qara və.s) qubadlılar üçün səciyyəvidir. Qubadlıların mənsub olduğu Oğuz tipinin monqoloidlik xüsusiyyətləri Qafqaz_Balkan irqinin digər ti- pinə nisbətən daha çoxdur. Beləliklə, tədqiqatçıların rəyi- nə görə Qubadlı əhalisi etnik tərkibinə görə qədim türklə- rin Oğuz tipinə mənsubdur.

 25  Elşad Eyvazov______

Qubadlı və onun ətrafında yerləşən kəndlər hələ XVIII əsrdə Qarabağ inzibati ərazisinə daxil idi. Sonralar Zəngə- zur mahalına daxil olan Qubadlı 1868-ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaranandan sonra Zəngəzurun tərkibinə daxil olmuşdur. Azərbaycanın Zəngəzur və Göyçə əraziləri XVII-XVIII əsrlərdə çox təcavüzlərə məruz qalmışlar. Zən- gəzurda İran, Türkiyə və Rusiyanın maraqları qarşılaşmış- dır. Xanlıqların dövründə Zəngəzur ərazisinin əksər hissə- si əvvəl Təbriz xanlığının tərkibində olub. İndiki Qubadlı- nın bir hissəsi–Maltəpədən cənuba qədər olan hissə Qa- radağ xanlığının tabeliyində olub. Qubadlı, Qafan ərazilə- rində XVII-XVIII əsrlərdə Səfəvilər, Təbriz, Qarabağ xan- lıqlarının yaratdıqları bir neçə ərazi idarəetmə xanlıqları- bəylikləri olmuşdur. Tarixdə Bərgüşad mahalı kimi tanınan hazırkı Qubadlı rayonu XVIII əsrin ortalarına qədər Zən- gəzur mahalının tərkibində Cənubi Azərbaycan dövlətinin Qaradağ xanlığına inzibati ərazi vahidi kimi tabe olmuş- dur. Lakin sonradan Qarabağ xanı Pənahəli xanın sayə- sində Zəngəzurun ayrılmaz qismi kimi Qarabağ xanlığının idarəçiliyinə verilmişdir.

 26  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Qubadlı rayonunun ərazisini qə- dim oğuz türk yurdu olduğunu, onun çoxsaylı tarixi abidələri, yaşayış məskənləri sübut edir. Rayonda orta əsrlər dövründə inşa edilmiş memar- lıq abidələri dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Qubadlıda uzaq və yaxın keçmişimizlə səsləşən bir çox abidə- lər məlumdur: IV əsr; Gavur dərəsindəki mağa- ra–iqamətgah. V əsr; Muradxanlı kəndindəki»Qalalı»qalası. V əsr; Alıquluuşağı kəndindəki Göy qala abidələri. VI əsr; Məzrə kəndindəki Alban kilsəsi. XIV əsr; Məzrə kəndindəki Məbəd. XIV əsr; Yazı düzündəki «Cavanşir»qalası. XV əsr; Daş qoyun fiqurları, Sarıyataq kəndi. XV əsr; Daş qoyun fiquru, Mahmudlu kəndi. XІV əsr; Dəmirçilər kəndindəki iki türbə. XVІI əsr; «İmamzadə» türbəsi, Gürcülü kəndi. XVІII əsr, Məscid, Boyunəkər kəndi. XVIІI əsr, Məscid, Mollalı kəndi. XVIІІ əsr; Türbə, Xocamsaxlı kəndi. XIX əsr; Məscid, Dəmirçilər kəndi. XIX əsr; Məscid, Mahruzlu kəndi. XIX əsr; Körpü, Mahmudlu kəndi. Tarixin 1867-ci ilində Əliquluuşağı kəndində salınmış «Laləzar» körpusu, Dondarlı kəndindəki məscid və Dəmir- çilər kəndindəki Hacı Bədəl körpusu XIX əsrin yadigarı, daş tarixi kimi bu gün də öz gözəlliyini, öz məğrurluğunu, öz müqəddəsliyini itirməyib. Eyni zamanda, uzaq keçmişi- mizlə səsləşən köhnə sandıq və qoç qəbirləri son günlərə kimi qorunurdu. Bu tarixi abidələr Qubadlıda qədim dövr- lərdən memarlıq və incəsənətin yüksək inkişaf etdiyindən xəbər verir.

 27  Elşad Eyvazov______

Qubadlılar tarixin bütün sınaqlarından alnıaçıq, üzüağ çıxmış, Vətən qarşısında öz borclarını həmişə ləyaqətlə yerinə yetirmişdilər. Qubadlı torpağı vətənimiz üçün neçə- neçə adı dillər əzbəri olan qəhrəmanlar, əmək bahadırları, dövlət xadimləri, alimlər, yazıçılar, şairlər, mühəndislər, hüquqşunaslar, idmançılar, mədəniyyət işçiləri, siyasətçi- lər və s. kimi ziyalılar yetirmişdir. Bu torpaq tarixin müxtəlif dönəmlərində yetirdiyi mərd insanlara–Qaçaq Nəbi, Hə- cər, Çingiz İldırım, Qaçaq Baba, Firudin bəy, Qoçu Təh- məz, Şahsuvar bəy, Şəmil bəy, Bəhlul Əfəndi və neçə- neçə belə qorxmaz övladları ilə haqlı olaraq fəxr edir. Qubadlıda 1882-ci ildə əsası qoyulan dünyəvi məktəbin bu bölgənin mədəni inkişafında mühüm rolu olmuşdur. Keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının ilk Azərbaycanlı müxbir üzvü Əli Əmiraslanovun, xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun, Azərbaycanın ilk qadın naziri Zəhra Kərimo- vanın, görkəmli dövlət xadimi Kamran Hüseynovun, Nəzər Heydərov və onun oğlu-Daxili İşlər naziri vəzifəsində ça- lışmış general-leytenant Arif Heydərovun, Möhbalı Əmir- aslanovun, Mirağa Əliyevin və başqalarının ilkin təhsili adı çəkilən Qubadlı məktəbi ilə bağlıdır. Qubadlıdan olan hörmətli qələm sahiblərimizdən rəh- mətlik Famil Süleymanov «Qana bulanmış Quran», Yaşar Fətiyev «Qubadlı görüşünə gəlmişəm», «Dağların dağın gətirmişəm», Tariyel Cahangirin «Vətən oğul istəyəndə», Əli İbrahimoğlu «Sətirlərin sədası», Əli–Ağa Aslan «Tanrı sevgisi», Çərkəz Qubadlı «Yurd harayı», Elbrus Şahmar «Torpaq həsrəti», Xanış Məmmədov «Həkəri harayı» Qaf- qaz Əvəzoğlu «Xanəndənin taleyi», Sevindik Mehman «İşğal», Çingiz Salmanov «Xələc iman yeri, möcüzələr ocağı», Firdovsi Cəfərxan «Ölmə, ölsən, məni də götür», Eyruz Məmmədov «Bir kəndin camaatı», Elbrus Qayalı «Könlüm ney səsi istəyir», Eldar Xanlaroğlu «Yurddaşlılar və yaddaşlılar», Hacı Mirhəsən Hadi «Bu yurdun dərdli yolları», «Acı həqiqətləri» və başqa kitablar da vətən həs-

 28  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum rəti, yurd həsrəti, tarixi keçmişimizlə bağlı hikmətli fikirlər ortaya qoyulmuşdur.

Səninkidir axan qanlar, Səninkidir ölən canlar. Nadan səni çətin anlar, Qan ağlayır ana torpaq, Azərbaycan, ayağa qalx!

İşğala qədər rayonda 62 idarə və müəssisə, 33 orta, 16 səkkizillik, 12 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. 180 mə- dəni-maarif müəssisəsi, 84 kitabxana, 12 mədəniyyət evi, 44 klub, 7 avtoklub, 23 kino qurğusu, 5000-dən artıq də- yərli eksponatı olan Tarix Diyarşünaslıq Muzeyi, 125 tica- rət, 96 iaşə, 25 məişət xidməti müəssisələri, 21 rabitə müəs- sisəsi, 8 avtomat-telefon qurğusu, 4 xəstəxana, 4 əczə- xana, 5 həkim ambulatoriya-müalicə mərkəzləri, 54 feld- şer-mama məntəqələri fəaliyyət göstərirdi. Bizi daha da böyük uğurlar gözləyirdi. Lakin bədnam qonşularımızın torpaq iddiası üzündən cəlb olunduğumuz münaqişə quruculuq işlərinə əngəl törətdi, rayonu mühari- bə meydanına çevirdi. 1988-ci ilin fevral ayından Dağlıq Qarabağda başlamış separatçılıq hərəkatı nəticəsində Er- mənistanla həmsərhəl olan bir çox rayonlarımız kimi Qu- badlı ərazilərinə də təcavüzün əsası qoyuldu. Erməni si- lahlı dəstələri mütəmadi olaraq yaşayış məskənlərimizi atəşə tutur, əhaliyə qarşı əsl terror aktları və qətllər törə- dirdilər. Onların məqsədi Qubadlı əhalisini köçürmək, əra- zisini Ermənistana birləşdirməkdən ibarət idi. 1993-cü il, avqust ayının otuz birinədək Qubadlı möhtəşəm və alın- maz bir qalaya çevrilmişdi. Qarabağ münaqişəsi başla- nandan rayon iki yüz otuz səkkiz şəhid vermiş, yüz doxsan nəfər əlil olmuş, yetmiş səkkiz nəfər itkin düşmüşdür. Onların taleyi barədə indiyə qədər məlumat əldə edilmə- mişdir. On nəfər Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrə- manı adına layiq görülmüşdür.

 29  Elşad Eyvazov______

1. Əliyar Əliyev. 2. Kərəm Mirzəyev. 3. Vasili Əliyev. 4. Ələkbər Əliyev. 5. Aslan Atakişiyev. 6. Bəylər Ağayev. 7. Kazımağa Kərimov. 8. Aqil Məmmədov. 9. Şəfa Axundov. 10. Fəxrəddin Cəbrayılov. Məlum tarixi hadisələrin gedişi zamanı Şuşa, Laçın, Ağdam, Füzuli və Cəbrayıl rayonlarının işğal edilməsi Qu- badlını mühasirə vəziyyətinə saldı. 1993-cü il, avqust ayı- nın otuz birində rayon əhalisi yurd-yuvasını tərk etmək məcburiyyətində qalaraq Bakı, Sumqayıt şəhərləri ilə bə- rabər respublikanın qırx iki rayonda müvəqqəti olaraq məskunlaşmışdır. Ermənistanın işğalçı siyasəti nəticəsin- də Qubadlı rayonunun doxsan dörd yaşayış məntəqəsi talan edilmiş, bunun nəticəsində vurulan ziyanın milyard ya- rım ABŞ dolları dəyərində olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Qubadlı işğalının acısını yaşayan Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın bu bölgəsinə və buranın sakinlərinə münasibətini belə ifadə edirdi: “O torpaqlar əməksevər in- sanların qeyrət, bərəkət ünvanı idi. Qubadlılar Qarabağa, Laçına, Kəlbəcərə Ermənistandan gələn yolun üstündə möhtəşəm qala kimi dayanmışdı”. Fədakar əməyilə illər boyu qurduqları güzəranın tarmar edilməsi, toplanan ictimai və şəxsi mülkiyyətin işğalçı erməni ordusu tərəfindən talan edilməsi, əhalinin dədə-baba yurdundan didərgin düşməsi onlara böyük mənəvi zərbə oldu. Lakin itirilən mülkün, varın sahiblərinin köçkün vəziyyətinə düşməsi adamlarımızı sındırmadı. Çünki onların güvəndiyi, uzaq- görən və müdrik ölkə başçımız, xalqın taleyinə biganə qalmayan Ümummilli Liderimiz vardı. Ağır günlərdə yurd-yu- valarından didərgin düşmüş insanların həmişə yanında ol-

 30  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum duğunu bildirən Ulu Öndərin bir fikrini də xatırlatmaq istər- dim. O qubadlılara deyirdi: «Bu mülkün, bu varın sahibləri qaçqın vəziyyətində respublikanın cürbəcür bölgələrində çadırlarda yaşayırlar. Bu şübhəsiz ki, sizi də incidir, amma bilin ki, məni də həddən artıq incidir». Soydaşlarımız möhkəm əmindirlər ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi sahəsində ölkə başçı- mızın siyasəti tezliklə gerçəkləşəcək, yüz minlərlə qaçqın və köçkünümüz doğma yurd-yuvalarına dönəcəklər. 1943-cü ildə Qubadlı rayonunda anadan olmuş, müha- ribənin özunümüdafiə dövründə Qubadlı rayonunun Mü- dafiə Qərargahının rəisi, rayon Müdafiə Komitəsinin üzvü olmuş, beş kitab müəllifi Yaşar Qurban oğlu Fətiyev ya- zır:»... Qaçqınlığın mahiyyətini duymayanlar bəxtəvərlik verirlər ki, kənddən gəlib şəhər əhli olublar. Duymurlar ki, gətirdiyimiz dağların dağı ilə bəxtəvərlik bir araya sığmaz. Qaçqının sinəsini aç, müsibətini gör!... Mənə elə gəlir ki, üç ömur yaşamışam. Onların hərəsi yüz ilə bərabərdir; Uşaqlıq ömrü, məktəb ömrü, Qubadlıda yaşadığım illər, bir də dünyanın məkrli siyasətini mənə an- ladan qaçqınlıq illəri. Bəzən mənə elə gəlir ki, bu omürlə- rin hər biri yüz ilə bərabərdir. Uşaqlıq illərimdə illərimi ömür saymamışam. Qubadlıda yaşanan illərimdə ömrü- mün ən gözəl çağlarını yaşamışam. Qaçqınlıq illərində isə günlərimi saymışam. Fikirləşirəm, görəsən Qubadlıdan çı- xan karvan nə vaxtsa geri dönəcəkmi? Belə anlarda daxili aləmimdə bəzən sonu gorünməyən bir inamsızlıq baş qaldırsa da uğurlu gələcəyə inanıram. İnanıram ki, o karvan yurd yerinə qayıdacaq. Sadəcə olaraq, el demişkən, bir az geci-tezi var. Xəyalən geri qayıdan karvan əhlinə pı- çıldamaq istəyirəm. Demək istəyirəm ki, mənsiz qayıtsa- nız məni unutmayın. Sizinlə bərabər mən də Vətən həsrəti çəkirdim. Onda məni də döyüş səngərinə səslərsiniz. Sə- sinizə hay verəcəm!”

 31  Elşad Eyvazov______

Şair Çərkəz Qubadlı «Qubadlım»şeirində vətənə olan məhəbbəti, həsrəti poetik bir dillə belə ifadə etmişdir. Belə bilsəm, dağlarında qalardım, Fürsət tapıb qisasını alardım, Sinən üstə məzarımı salardım, Düşmənin əlində qalan Qubadlım! Bulud olub dağlarını gəzəydim, Qartal olub xoş səmanda süzəydim, Balıq olub çaylarında üzəydim, Odlara qalanan, yanan Qubadlım! Sel-su olub göllərinə axaydım, Səngər dağa,»Topağaca» baxaydım, Şimşək olub düşmən üstə çaxaydım, Həsrətim olaydı yalan, Qubadlım! Bərgüşadın, Həkərinin laylası, Ağa çayı o çayların balası. Nə biləydim düşmənlərə qalası, Su içəydim bir doyuncan, Qubadlım! Qayaların igidlərin səngəri, Yas tutan biz, ağlayanın Həkəri! Ümidlə gözlərik hər bir səhəri, Çərkəzi yandırıb, yaxan Qubadlım!

 32  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Tarovlu kəndinin yaranma tarixindən

Tarovlu kəndi Qubadlı rayonunun dağətəyi ərazisində, rayon mərkəzindən beş kilometr, Həkərli dəmiryolu stansi- yasından otuz yeddi kilometr, Ermənistan Respublikasının Zeyvə kəndi ilə bir kilometr yarım məsafədə, dəniz səviy- yəsindən təxminən yeddi yüz metr yüksəklikdə yerləşir.

Sərhədləri: Kənd qərbdən, daha doğrusu, kəmərələr daşı deyilən yerdən Ermənistanın Zeyvə kəndi üç kilometr iki yüz metr, şimaldan (Sarı yoxuşla) Çardaxlı kəndi ilə üç kilometr iki yüz metr, Şimali şərqdən (Qərədə dərəsi ilə) Xudular kəndi ilə iki kilometr üç yüz metr, Şərqdən Qu- badlı rayon mərkəzi ilə bir kilometr, cənub şərqdən Dəmir- çilər kəndi ilə (Qara quzeylə) bir kilometr yarım, cənubi şərqdən Aşağı Xocamsahlı kəndi ilə (Ağbellər düzü) iki kilometr dörd yüz metr, cənubdan Yuxarı Xocamsahlı kəndi ilə (Su daşları deyilən yerlə) iki kilometr altı yüz metr sər- hədə malikdir.

İqlimi: Dağlıq ərazidə yerləşən kəndin iqlimi mülayim- dir. Normadan artıq yağıntı əsasən yaz və payız aylarında müşahidə edilir. Tarovluda nəmişlik müşahidə olunmur. Payız girərkən aran zonası ilə müqayisədə burada havalar daha da tez soyuyur. Yaz, payız və qış aylarında Kərt dağı, Kəspər yeri və Şüş dağa çiskinli duman (ona kor- duman da deyirlər) çökür. Kiçik Qafqaz dağlarından soyuq hava kütləsi kənd ərazisinə daxil olur. Soyuq hava kütləsi qarın uzun müddət yerdə qalmasına səbəb olur. Kəndin Kəpriyal, Taxtayeri, Tirişin quzeyi ilin üç-dörd ayı don və- ziyyətdə qalır. Yaz aylarında intensiv şəkildə yağan ya- ğışlar əsasən «Qızılqaya»-dan, «Ayıölən dərəsi-»ndən, «Gödəkdərə»-dən, «Şüş»-dağdan axan sular bəzən o qə- dər güclü olardı ki, qəfil gələn sel həyətyani sahələrin çə- pərlərini, hətta əhalinin mal qarasını da aparardı.

 33  Elşad Eyvazov______

Yaşlıların dediyinə görə Tarovlu kəndinin yaranması Taro adında kişi və onun qardaşları Alo və Yalonun adı ilə bağlıdır. 1578-1590-cı illərdə baş vermiş Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı, Azərbaycanın əksər əraziləri kimi, bütün Arazboyu bölgələr, o cümlədən Zəngəzur müvəq- qəti olaraq Osmanlı imperiyasının əlinə keçdi. Osmanlı sultanı IІI-Muradın (1574-1595) 1579-cu il 13 aprel tarixli fərmanı ilə Diyarbəkir və Yuxarı Dəclə çayı boyundan bəzi müsəlman-kürd ailələri İbrahim ağanın rəhbərliyi altında köçürərək Zəngəzurda yerləşdirdi. Zaman keçdikcə köçü- rülən kürd nəsilləri dil və məişət yaxınlığı səbəbindən yerli müsəlman türk əhali ilə qaynayıb–qarışaraq Azərbaycan xalqının tərkibinə daxil oldu. Tarovlu və onun ətrafında yerləşən yaşayış məntəqələri, eyni zamanda irsi qohumluq əlaqələrinə malik olan kəndlər, böyük ehtimalla demək olar ki, kürd əsilli Azərbaycan vətəndaşlarıdır. Kəndin yaranma tarixi təxminən XVIII əsrin ortalarına təsadüf edir. Taro kişi və onun qardaşları indiki Teymur Müskanlı kəndi ətrafında yerləşən Daştəpə kəndinin məx- sus olduğu bəyi ilə mübahisə nəticəsində bu kəndi tərk edərək indiki Tarovlu kəndinin əsasını qoymuşdular. Daş- təpə kəndi bəyə məxsus olan torpaqlarda yerləşdiyindən, vergilər bəyin naibləri tərəfindən toplanırdı. Artırılan vergi- lər əhalini var-yoxdan çıxarır, onların narazılıqlarını artı- rırdı. Öz naibləri ilə Daştəpəyə gələn bəy vergiləri azalt- mayacağını, narazıların cəzalandırılacağını bildirir. Kənd camaatı Taro və onun qardaşlarının rəhbərliyi altında bəyi və onun naiblərini döyürlər.Nəticədə onlar Daştəpə kəndi- ni tərk edərək yeni yaşayış məskəninin əsasını qoyurlar. Dağlıq landşafa malik olaraq hər tərəfdən meşə ilə əhatə olunmuş bu ərazinin seçilməsi xarici düşmən hücumla- rından müdafiə məqsədi daşıyırdı.

 34  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Hazırki Tarovlu kəndi ilə rayonun Teymur Müskanlı, Əliquluuşağı və Xıdırlı kəndləri arasında qohumluq əlaqə- ləri mövcuddur. Teymur Müskanlı kəndindən olan Atayev- lər nəsli ilə Tarovlular arasına olan qədim qohumluluq əla- qələri bugünədək davam edir... Kənd indiki Qubadlı rayonu ərazisində yerləşən Kərt dağı, Şüş dağı və Alaquş dağı birləşməsinin ətəyində yerləşir. Qeyd etdiyimiz kimi, əv- vəllər kəndin adı Taro kişinin adı ilə bağlı «Taroğlu» ol- muşdur, sovetlər dönəmində Azərbaycanda bütün soyad- lara «ov» şəkilçisi əlavə edilməsi ilə əlaqədar olaraq Tar- oğlu kəndinin adını da «ov»-laşdırarq «Tarovlu» kimi for- malaşdırmışlar. Taro kişi və onun qardaşları bir dam altın- da kəndin əsasını qoyaraq bu məkanda yaşamaq qərarı- na gəlirlər. Zaman keçdikcə kəndin əsasını qoyan nəsil ilə qohumluq əlaqələrinə malik olan digər yerlərdə yaşayan nəsil nümayəndələri Tarovluya gələrək burada məskun- laşmışlar. Məsələn, Yuxarı Müskanlıdan Məşədihəsən Ta- rovluya pənah gətirir və onun oğlu İbrahim Qədimalı kişi- nin qızı Əzətlə ailə qurur. Sonralar Naxçıvanın Xoy adlanan yaşayış məskənindən Zamanlar nəslinin nümayəndə- si, Qubadlı rayonun Qəzyan kəndindən Əhmədilər nəslinə mənsub olan Məmmədkərim kişi Tarovluya gəlmişdilər. İndiki Ağa çayından və Şıxın bulağından ayrılan arx Xanəyə, Məşədi Abbas çalasından, Nəbiöldürən daşdan, Yal yuxarı, Bilgar, Şüş dağ ətəyindən, Əhmədalı yalından keçərək Ərik ağacı, Göydöş, Ağbellər, Haça və Korjalanlı kəndlərinə axırdı. Bu arx əkinçiliyin və heyvandarlığın inki- şafında mühüm rol oynayırdı. Kəndin hər tərəfi sıx meşə ilə əhatə olunmuşdur. Meşədə palıd, vələs, vən, ağcaqa- yın ağacları ilə bərabər meyvə ağacları zoğal, əzgil, armud, alma, qaragilənin hər iki növü (qara və qırmızı), şil- lan, meşə və biçənək, böyürtkan kolları ilə zəngindir.

 35  Elşad Eyvazov______

 36  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Kənd ərazisi cəviz, ağ tut, gilas və başqa meyvə ağacları ilə zəngin idi. Kəndin bir neçə sahəsində nadir ağaclardan olan saqqızağacı dağdağan, zinc ağacı (bu ağacın budaq- larını, kötüklərini əzib gecə vaxtı çıraq əvəzi işlədərdilər), tubulğan kolu (bu kolun çubuğunun qəribəliyi onda idi ki, həmin çubuqla heyvanın və insanın çılpaq bədəninə vur- duqda ifrazatla bərabər qan da gəlirdi), qara dovşan alma kolları (bu kollardan təmizlik məqsədilə çalğu bağlanırdı) və ağyarpaqlı daşarmudu ağacları bitir. Bunlar da uzun ömürlü ağaclar sırasına daxildirlər. Tarovluların əsas məşğuliyyəti əkinçilik, qoyunçuluq və maldarlıq idi. İndiki Ermənistanın ərazisində Zəngəzur dağları ətəyində olan Qanbeldə, Ağadərəsində sonralar isə Soflu yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Tarovlu yurdları olmuşdur. Zaman-zaman kənd formalaşdıqca adsız ərazi- lərə müxtəlif rəvayətlər ilə əlaqədar olaraq ata-babaları- mız aşağıdakı yer adlarını vermişdilər: Sudaşları, Kəmə- rələr, Xoruzpiri, Qarameşə, Xeyrat cəvizi, Çayzəmi, Vəli- düzü, Şillanlı, Yolarası, Darıyeri, İbişin yeri, Alırzayeri, Ey- vazyeri, Quyubulağ, Kərtdağı, Qaraqaya, Göydöş, Ağbel- lər, Qaradərə, Gödəkdərə, Çaladaşlar, Kəpriyal,Yalyuxarı, Pişikdərəsi, Məsdər, Kəspəryer, Qızılqaya, Ayıölən, Bil- gar, Alaquşdağı, Taxtayeri, Cindaşları, Vən, Əhmədalı ya- lı, Tanrıverdi dərəsi və.s

 37  Elşad Eyvazov______Kəndin maddi mədəniyyət abidələri

Qədim Qəbiristanlıq

Tarovlu kəndinin ilk qəbiris- tanlığı Saqqızlı qaya adlanan təpənin ətəyində, Aşağı Xo- camsaxlıya gedən yolun kə- narında yerləşirdi. Qəbiristan- lığın yaranma tarixi XVIII əsrin ortalarına təsadüf edilir. Qə- dim qəbirüstü yazılardan bu məlum olur. Yazılar, müsəl- man adətinə uyğun olaraq ərəb dilində həkk edilmişdir. Qəbi- ristanlıq keçmişimizi təsdiq etməklə yanaşı ulu tariximiz- dən xəbər verir. Qəbiristanlıq zaman-zaman yaddaşlardan silinir, öz görkəmini itirir və həmin ərazidə əkin aparılmasa da qaratikan kolluğuna çevrilmişdir. Kəndin ikinci qəbiris- tanlığı “Saqqızlı” qayanın qərbində yerləşir.

İnanc yerləri

Ağyal, Mirkərimağa məzarı, Kərbəlayı Məhəmməd oca- ğı tarovluların dini inanc yeri olmuşdur. Yaşlı nəslin dediyi- nə görə köç vaxtı qonşu rayonlardan birinin adamları yay- laqdan gələrkən seyidlərdən biri rəhmətə getmiş və Ağ yal (keçmiş Dəvə karvanı yolu kənarında), deyilən yerdə dəfn olmuşdur. Sonralar onun məzarı tarovluların inanc yerinə çevrilmişdir. Qəbiristanlıqda özünə yer alan Mirkərim ağa məzarı da, (Mirkərim ağanın dəfn olunduğu yerdir), inanc yerlərindən idi. Tarovlular inanc yerlərinə gedərək qurban- lar kəsir, nəzir qoyur, niyyətlər edirdilər. Kərbəlayı Mə-

 38  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum həmməd ocağı kəndin mərkəzində yerləşirdi. İnanc yeri- nin yanında su quyusu vardı. Kənddə olan quyularda su quruduğu halda bu quyunun suyu qurumurdu. Dini inanc yerləri hər bir tarovlu üçün son dərəcə müqəddəs sayılırdı. Mirkəri ağanın məzarı ikinci qəbiristanlığında yerləşir.

Ağ yal

Rəvayətə görə Kərbəlayı Məhəmməd ocağına ilan vur- muş canlı gələrdisə şəfa tapardı. Kərbəlayı Məhəmmədin vəsiyyətinə əsasən onu qonşu Xələc kəndindəki məzarlı- ğın Seyidlər uyuduğu ərazidə dəfn etmişlər. Hal-hazırda Tarovlu kəndindən Hacı Məhəmməd Bayram oğlu və onun xanımı Azadə müəllimə, Hacı İbrahim Məhəmməd oğlu, Hacı Xəlil Bayram oğlu, Hacı Rahib Talıb oğlu, Hacı Məzahir Talıb oğlu, Hacı Fuad Edil oğlu, Hacı Rövşən Mürsəl oğlu həcc ziyarətinə gədərək müqəddəs Hacı adı- nı qazanıblar.

 39  Elşad Eyvazov______Tarovluda yer adları

Götürgə–Qubadlı-çayzəmi yolundan Tarovluya ayrılan yol Götürgə deyilən yoxuşdan enirdi. Bu yol qoşa saqqızlı ağacların yanından keçirdi, beş-altı hektarlıq münbit əra- zilərdə taxıl əkilirdi.

Darı yeri

Çala daşlar-kəndin başlanğıcında yerləşir. Əvvəllər burada taxıl əkilərdi, sonralarsa orada şəxsi təsərrüfatlar ya- radıldı. Tarverdi dərəsi-kəndin əsasını qoyan Taro kişinin adı ilə bağlıdır. Kəndin girəcəyinin sağ tərəfində Əhmədalı yalının ətəyində yerləşir. Bu ərazi güney tərəf sayılır. Kənddə yeni tikilən məktəb və müasir mağaza burada yerləşirdi. Ağ bellər adlanan yer Korjalanlı, Qubadlı rayon mərkə- zi, Dəmirçilər kəndi və Xocamsaxlı kəndlərinin ərazisi ilə həmsərhəd idi. Qırxbeş-Əlli hektardan ibarət əkin yeridir. Orada bir neçə saqqız ağacı vardı. Haça yeri-Ağbellər ərazisi və Yuxarı Xocamsaxlı ilə Qara qaya arasında yer- ləşirdi. İki hektar əkin sahəsinə malikdi. XVIII əsrin əvvəl- lərində orada Haça kəndi adlanan bir yaşayış məskəni varmış. Alırzayeri-Sudaşları, Darıyeri Göydöşün ətəyində

 40  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum yerləşirdi. Böyük, yaşı bilinməyən palıd və armud ağacları vardı. Yolarası-keçmiş ticarət karvanın yolu keçən ərazi olaraq Ərik bağına bitişik idi. Eyvazyeri isə Darıyeri ilə Məsdərlərin arasında yerləşirdi. Darıyeri Kərt dağının ətə- yində Rüstəm yerinə bitişik idi. Yalyuxarı Bilgar və Nəbiöl- dürülən daş, Kəsbəl yeri arasındakı ərazi idi. Nəhəng pa- lıd və armud ağacları (o cümlədən, bir ədəd daş armudu) vardı. Göydöş Ağbellər və Qoşa saqqızlar arasında yer- ləşirdi. XVIII əsrin əvvələrində burda bir kənd olub. Ala- quşdağı Gödəkdərə ilə Muradın daşı ərazisi deyilən yer olub. Qismən pöhrəlik idi. Xoruzpiri Kərt dağının ətəyində- Ağa çayının böyük bir göl əmələ gətirdiyi ərazi idi ki, kən- din cavanları yay dövründə bu gölə çimməyə gedərdi, (Kəmərələr qayasının ətəyində). O yerlər Tarovlu kəndinin əsas taxılçılıq mərkəzi sayılırdı. Bu ərazilər əvvəllər meşə- lik və qaratikan kollarından ibarət olub, sonralar ərazi bu kollardan təmizlənib.

Məsdərlər sıx meşəlikdən ibarət olub, sovetlər dönə- mində, daha da dəqiq desək, 1979-1982–ci illərdə tarixin qan yaddaşı olan nəhəng ağaclar məhv edilmişdir. Təndir Qızıl qayanın ətəyində yerləşirdi, ərazinin bir hissəsi Çar- daxlı kəndinə məxsus idi. Tarovlu kəndinin payına iki hektara yaxın ərazi düşürdü. Burada əsasən taxıl əkilirdi. Mə- mi dərəsi Zeyvə kəndinə gedən yolun üstündə yerləşirdi.

 41  Elşad Eyvazov______

Bu ərazi kəndin örüş və otlaq sahələrindən biri idi. Ərazi qismən pöhrəlik təşkil edən balaca ağaclardan ibarətdir. Pişik dərəsi Şüşdağın ətəyində yerləşirdi. Bu ərazi güney tərəf sayılırdı. Əsasən bura qaratikan kolları ilə örtülü olurdu. Qış aylarında kəndin mal-qarası burada otarılardı. Kolavat Məmi dərəsinin sol tərəfində yerləşirdi. İki hektara yaxın ərazidə əvvəllər taxıl, sonralar isə kartof əkilirdi. Bu bitkilər dəmyə, yəni suvarılmadan becərilərdi. Gödəkdərə Qubadlıdan Qafan və Gorus tərəflərə gedən maşın yolunun kənarı adlanırdı. Eyni zamanda, qonşu Çardaxlıya, Əyinə, Cibikli və Xələc kəndlərinə gedən yol da burdan keçirdi. Gödəkdərə böyük ərazi idi, ancaq onun üç hektar ərazisi Tarovlu kəndinin payına düşürdü. Kəpri yal ərik ba- ğının sağ tərəfi sayılırdı. Burada Tarovlu kəndinə məxsus şəxsi evlər yerləşirdi. Taxta yeri Kəpri yalın sağ quzey his- səsi sayılırdı. Burada əvvəllər taxıl əkilərdi, son vaxtlar kənddə təsərrüfatlar artdıqca, şəxsi təsərrüfatlar qurul- muşdu. Kərt dağının ətəyində-Ağtorpaq deyilən yerdə zəngin təbaşir ehtiyatları aşkar edilmişdi. Oranın ağ tor- paqlarından çəltik döyərkən lingin altına atardılar. Qızıl qaya Tarovlu və Çardaxlı arasında üç kilometrlik bir mə- safədə yerləşirdi. Qayanın hündür yeri yüz iyirmi metr olardı. Qaya üç tərəfdən sıldırımlı dağlarla əhatələnmişdi. Yalnız arxa tərəfdən-Pəhyan düzündən, Çardaxlı tərəfdən qayanın başına çıx- maq olardı. Bu cür əl- çatmaz qayanın hün- dür kahalarında bal arıları bütün il boyu yu- va qurardı. Bəzi illərdə dağın sıldırımlarında qu- rulan arı pətəklərindən Əkin sahəsi bal axardı.

 42  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Kərt dağı Ermənistanla sərhəddən başlayaraq Yuxarı Xocamsaxlı kəndinə doğru bir neçə kilometr uzanırdı. Hündürlüyü min beş yüz metr olardı. Orada yerləşən sıx meşəliklərdə zoğal, alça, qaragilə, əzgil, palıd, ulas (vələ- si), vən ağacları üstünlük təşkil edirdi. Kərt dağının zirvə- sinin eni beş yüz-altı yüz metr, uzunluğu isə bir tam onda səkkiz kilometr olan əkin sahəsində arpa, ya da buğda əkilərdi. Bu dağın üstünə yalnız Xanəyə ərazidən çıxmaq mümkün idi. Sarı yoxuş beş yüz metrlik bir ərazini əhatə edirdi. Hündürlüyü altmış metr olardı. Torpağın rəngi sa- rıya çalardı. Yağış yağanda möhkəm palçıq olardı. Sarı yoxuş Çardaxlı kəndi ilə Tarovlu sərhəddində yerləşirdi. Qış fəslində həmin yol çox təhlükəli olardı. Yal yuxarı isə Zeyvə kəndinə yaxın bir ərazidə yerləşirdi. Əkin sahə- sində peyvənd armud və palıd ağacları gövdəsinin diametri bəzən bir tam onda səkkiz-iki metrə çatardı. Bu ərazi on hektara yaxın əkin sahəsindən ibarətdir. Sovetlər dönəmində burada Frunze adına kolxozun taxıl xırmanı yerləşirdi. Bilgar iki hektara yaxın əkin sahəsindən iba- rətdir. Son dövrlər Tarovlu sakini Oqtay müəllim bu əra- ziyə su çəkib, keçmiş arxı bərpa edərək təpəni yarıb əlli santimetrlik eni, dörd tam onda beş metr hündürlüyü olan arx vasitəsilə bağ-bostan salmışdı. Bu ərazidə kəndin heç bir sahəsində bitməyən Xarıbülbül gülü bitirdi. Həmin ərazidə qoşa armud ağaclarının ətraflarında sıx və sərt pöhrəlik yerləşirdi. Sərt pöhrənin ətəyində Sənəmdüşən gölü yerləşirdi. Bu gölün yaxınlığında fındıq ağaclarının dibində Novruzalı kişinin oğlu Əsgərin həyat yoldaşı, kənddə çoxlarının biş-düşünü bəyənməyən gözəl ana- Narış xanımın adını daşıyan bir bulaq vardı. Həmin bulaq yalnız Narış xanıma məxsus idi. Adını dəfələrlə vurğuladığımız Ərik bağı Kərt dağının ətəklərindən kəndə tərəf beş yüz metrlik bir məsafədə yer-

 43  Elşad Eyvazov______ləşirdi. Bu ərazidə, adından göründüyü kimi, çoxlu ərik və alma ağacları salınmışdı. Sonralar bu bağ sahəsi kolxoza verildi. Sarı, qırmızımtıl rəngə çalan ərik və yemişəbənzər uzunsov alma ağaclarının meyvələri yetişdikdə ağaclar kolxozun xüsusi komissiyası tərəfindən qiymətləndirilərək kənd əhalisinə satılırdı. Şil- lanlı Kərt dağının ətəyində yerləşirdi. Bura şillanın və- təni idi. Şillan əsasən ağ lə- çəkli qızılgülün meyvəsi sa- yılırdı. Bu ərazidə eyni zamanda özünəməxsus ağ qı- zılgüllər olardı ki, buna da «kələm-qızılgülləri» deyilirdi. Bu güllər kol şəkildə yox, Şillan kolu tək-tək, çubuq halında bitər, hündürlüyü otuz-qırx santimetrə çatardı. Şüşdağ kəndə bi- tişik idi, hündürlüyü min iki yüz metr olardı. Dağa yalnız texniki vasitələrin köməyilə çıxmaq mümkün idi. Bu dağa yalnız “Camal yeri“ndən qalxmaq mümkündü. Bu dağda cin daşları və tarixi məlum olmayan təvərə daşları deyilən nəhəng qaya təpələri vardı. Bu qayalarda böyük kahalar var idi ki, yaz aylarında güclü yağışlar yağan zaman xırda- buynuzlu heyvanları həmin kahalara yığardılar. Şüşdağı əsasən güney olduğu üçün orada kəklik çox olardı.Yaz fəslində kəkliklərin qaqqıltısı sanki bir ansambl təşkil edirdi. Əhmədalı yalı-gödək dərədən başlayaraq çaladaşlara qədər uzanır. Yalın bir tərəfi əkin sahəsi üçün, qalan his- səsi isə örüş yeri üçün əhəmiyyətli idi. Güney hissəsində yazda sarıköynək və alapaxta quşları çox olardı. Bu yer- lərdə 1915-1917-ci illərdə ermənilərlə aparılmış döyüş za-

 44  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum manı çoxlu sayda beşatılan tüfənglərin gilizlərini toplamaq mümkün idi.

Alaquşdağı

Quyu bulaq-kəndin girişində Saqqızlı adlanan qayanın ətəyində yerləşir. Uzunluğu bir tam onda üç kilometr olan, əsasən də qaratikan kollarından, tarixi məlum olmayan daş kahalarından ibarətdir və keçilməz burulğan quyuları var. Qara dərə deyilən ərazi Qubadlı–çayzəmi maşın yolunun sağ tərəfində yerləşir. Bu ərazini bir vaxtlar özlərinə sığınacaq seçən quldurlar savadlı, ziyalı və zəhmət sevən insanlara gücləri çatmadığından pis əməllərini, niyyətlərini həyata keçirmək üçün həmin şəxslərin təsərrüfatlarına, mal-qaralarına xəsarət yetirərdilər. Sonralar kənd əha- lisinin köməkliyi sayəsində dövlət orqanları tərəfindən hə- min quldurların kimliyi müəyyənləşdirilib cəzalarına çat- dırıldı. Onlar İlahi tərəfindən əməllərinin “cavablarını” alır- dılar. ***

 45  Elşad Eyvazov______Qədim tariximizdən Şəddadilər dövləti

IX-XI əsrlərdə Azərbaycan xilafət hakimiyyətindən azad olduqdan sonra müstəqil feodal-Şirvanşahlar, Şəddadilər, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, sonralar isə Atabəylər, Qa- raqoyunlular və Ağqoyunlular dövlətləri meydana gəldi. 1994-cü ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan tarixi" kitabında (redaktorları akademik. Ziya Bünyadov və professor Y.Yu- sifov bu feodal dövlətlər haqqında mənbələrə əsaslanaraq məlumat verilmişdir. Qırx il yaşamış Salarilər dövləti təkcə Azərbaycan və Qafqazdakı feodal dövlətlərlə deyil, eyni zamanda bütün Ön Asiyada formalaşan nüfuzlu dövlət- lərlə də müqayisə olunmağa layiq idi. X əsrin ikinci yarısın- da Azərbaycanda meydana gələn müstəqil feodal dövlət- lərdən biri də paytaxtı Gəncə şəhəri olan Şəddadilər döv- ləti idi. Onun ərazisi əsasən Kür və Araz çayları arasında- kı torpaqları əhatə edirdi. Şəddadilər şimal tərəfdən Şəki və Kaxetiya çarlığı, cənubdan Rəvvadilər dövləti ilə həm- sərhəd idi. Dövlətin cənub-qərbində yerləşən Dəbil şəhəri də Şəddadilərə tabe idi. Müəyyən dövrlərdə Şəki və Kaxe- tiya çarlığının bəzi əraziləri də onlardan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Ərməniyənin xeyli hissəsi Şəddadilərin haki- miyyəti altında idi. Bu dövlətin yaradıçısı hesab edilən Mə- həmməd ibn Şəddad mənşəcə kürd əsilli dövlət xadimi idi. O, Dəbil ətrafında yaşamaqla siyasi fəaliyyətə X əsrin or- talarında başlamışdı. Əslində, Şəddadilər dövləti Salarilə- rin dövründə və onların ərazisində meydana gəlmişdi. Sa- lari hakimi Mərzuban əsirlikdə qaldığı beş il-948-953-cü il- lər müddətində onun varisləri arasında baş verən çəkiş- mələr dövləti xeyli zəiflətdi. Ona tabe olan feodallar və əyanlar arasında müstəqilliyə meyllilik arzuları güclənmə- yə başladi. Belə feodallardan biri də Məhəmməd ibn Şəd- dad idi. O, fürsətdən istifadə edərək Dəbili tutdu və özünü mustəqil dövlət başçısı elan etsə də möhkəmlənə bilmədi.

 46  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Mərzuban əsirlikdən xilas olduqdan sonra hakimiyyətini bərpa etdiyi zaman Dəbil Şəddadın əlindən çıxdı. Onun ölümündən sonra oğlanları-Fəzl və Ləşkəri Gəncəyə gəl- dilər və 971-ci ildə Salari İbrahimin Gəncədəki naibini qovaraq hakimiyyəti ələ keçirdilər. Müharibədə Əbülhəsən Ləşkəriyə gücü çatmayan Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzuban onunla muqavilə bağladı və Şəddadilər dövləti- ni rəsmən tanımağa məcbur oldu. 971-ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başladı. Bu hadisə Ləşkərinin nüfuzunu artırdı və o az bir müddət ərzində Bərdəni, Şəmkiri, Ərmə- niyənin xeyli hissəsini öz dövlətinə birləşdirməklə bərabər hakim olduğu ölkədə əmin-amanlıq yaratdı. Səkkiz illik ha- kimiyyəti dövründə Şəddadilər dövləti möhkəmləndiyindən ərazisi də genişləndi. Onun varisi Fəzlin dövründə Beylə- qan Şəddadilər dövlətinə birləşdirildi. Ağıllı bir dövlət xadimi və bacarıqlı diplomat olan Fəzl dövlət işlərini məharətlə idarə edirdi. Ərəb tarixçisi ibn əl-Əsirin məlumatına görə, "Kürd Fəzlin 1030-cu ildə xəzərlər üzərinə hücum etdi. Onlardan çox adam qırdı, əsir götürdü və onlardan böyük miqdarda qənimət aldı". Şəddadi Fəzl uğurlu xarici siyasətlə yanaşı, ölkənin daxili işləri ilə məşğul olmağı da unutmur, sənətkarlığın, tica- rətin, mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərirdi. O, ticarət və hərbi məqsədlə Araz çayı üzərində körpü saldırdı. Gəncədə öz adına pul kəsdirdi. Onun Şirvanşah Manu- çöhrlə, (1027-1034), qohum olmasına baxmayaraq, Şəd- dadilərlə Şirvanşahlar arasındakı dostluq və qohumluq əlaqələri sabit deyildi. Şəddadilər tez-tez Şirvanşahlar, Rəvvadilər və gürcü hakimləri ilə müharibələr aparırdı. Şəddadilərin görkəmli hakimlərindən olan Əbüləsvər Şavurun dövründə, (1050-1067), dövlət daha da möhkəm- ləndi. Şavur iqtisadi, ictimai həyatda və xüsusilə, orduda bir sıra faydalı islahatlar keçirərək Gürcüstan və Şirvan- şahlarla müharibələrini davam etdirdi. Alan tayfalarının, qonşu feodal dövlətlərin və xüsusilə, şöhrəti gündən-günə

 47  Elşad Eyvazov______artmaqda olan səlcuq türkləri basqınlarından qorunmaq üçün tədbirlər gördü. Gəncənin ətrafında xəndək qazdırıb hasar çəkdirdi. Onun tapşırığı ilə Dəmirçi İbrahim 1063-cü ildə Gəncənin dəmir qapılarını düzəltdi. Həmin il Şirvana bir neçə yürüş təşkil edərək, onlardan qırx min dinar xəraç aldı. Lakin siyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq Şavur hakimiyyətinin sonunda səlcuqların vassallığını qə- bul etməyə məcbur oldu. Şəddadilər dövlətinin axırıncı əmiri olan III Fəzlin, (1074-1088), vassalı olduğu səlcuq sultanlığına qarşı mü- barizəni davam etdirmək istəyirdi. Mənbələrin məlumatın- dan aydın olur ki, Yaxın və Orta Şərqdə, həmçinin, Zaqaf- qaziyada güclü dövlət yaradan Səlcuq türkləri Şəddadilə- rin daxili müstəqilliyini özləri üçün təhlükə hesab edirdilər. Ona görə də, Səlcuq sultanı Məlikşah öz sərkərdəsi Bu- ğanı qoşunla Gəncəyə göndərdi. Buğa 1088-ci ildə Gən- cəni tutdu və III Fəzlinu əsir götürərək Bağdada göndərdi. O, 1091-ci ildə orada, əsirlikdə öldü. Beləliklə, 1088-ci ildə Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı. Hakimiyyətdə olan hökmdarlar: 971-978 Əbülhəsən Ləşkəri 978-985 Mərzban ibn Məhəmməd 985-1030 Fəzl ibn Məhəmməd 1031-1034 Əbülfəth Musa ibn Fəzl 1034-1049 Əbülhəsən Əli Ləşkəri 1049-1067 Əbüləsvər Şavur 1067-1088 II Fəzl Xudafərin körpüsü 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı Mə- həmməd oğlu Fəzl, (Fəzl ibn Məhəmməd), tərəfindən inşa olunub. Unikal memarlıq abidəsi olan körpüdə Azərbay- can memarlıq məktəbinin üslubu izlənilməkdədir. Ağa Mə- həmməd şah Qacarın Azərbaycana yürüşü zamanı bir hissəsi uçurulsa da, sonradan bərpa edilmişdir. Təbii qayalar üzərində inşa edilən körpünün bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatıb. Körpüdən bir qədər aralı daha bir körpü

 48  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum də vardır ki, bu da Xudafərin adlanır. İkinci körpü on bir tağdan ibarət olmuş və XIII əsrdə, Elxanilər dövründə inşa edilmişdir. Hazırda həmin körpünün yalnız üç aşırımı sa- lamatdır. Hər iki körpü İpək yolunun üzərində yerləşir. Arazı "möcüzəli çay" adlandıran Yaqut Həməvi yazır: "Aranda, Araz boyunca min şəhər var." C. Qiyasi isə qeyd edir ki, şəhərlərin sayı şişirdilmiş olsa da, Arazın hər iki sahili əski çağlardan sıx yurdsalma şəbəkəsi ilə örtülmüş- dür. Azərbaycanın bu daxili çayının coğrafi yeri də elədir ki, o, ölkəni qərbdən şərqə kəsərək iki hissəyə bölür. Bu səbəblərə görə də Arazın üstündə çoxlu körpülər inşa edilmişdir. Arazın su səviyyəsi və yatağında qayalıqların çox olması da, qədim körpü tikintisi üçün əlverişli idi. Araz üzərində çoxlu körpülər atılsa da onlardan ən bəl- lisi Xudafərin körpüləridir. Xudafərin dərəsi Araz çayı yata- ğında ən əlverişli keçidlərdən biri olmuşdur. Belə ki, burada genişlənən çay yatağında iri qayalıq sahələri vardır. Qədim dövr və orta əsrlərdə həmin keçidin kommunika- siya vasitəsi olaraq necə böyük rol oynadığına qayalıqlar üstündə ucaldılan iki qədim körpü şahidlik edir. Körpülərin birləşdiyi hər iki sahil, gözəl dağlıq landşaftı olan yerdir. Bu təbiət abidəsinə üzvi olaraq daxil edilmiş körpülər insa- nın ətraf mühitlə qarşılıqlı münasibətinin uğurlu örnəyidir. Bu səbəbdən Xudafərin dərəsi təbiətin və tarixin dəyərli abidəsi sayılmalıdır. Hər iki körpünün özüllərinin antik dövrlə bağlılığı ehti- mal edilir. Bu körpülər yüzillərcə transkontinental yollar üstündə yerləşib, təkcə ölkədaxili və ölkələrarası yollarda deyil, qitələrarası qarşılıqlı ilişgilərdə də yararlı olmuşdur. Müxtəlif çağlarda ayrı-ayrı xalqların və qüvvələrin yerdə- yişməsini–miqrasiyasını istiqamətləndirən Xudafərin kör- püləri Azərbaycan ellərinin baş köç yolunun–hər il güney- dən Arana və Qarabağa gedən güclü mövsüm axınlarının da qovşağı olmuşdur.

 49  Elşad Eyvazov______Xudafərin körpüsü

 50  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Tarovlu kəndi XIX əsrdə

Tarovlu kəndi Cənubi Asiya ölkələri ilə şimal ərazilərini birləşdirən və mühüm iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən Dəvə karvanı yolunun üstündə yerləşirdi. Dəvə karvanı yolu Cənubi Asiya ölkələri ilə Şimal ölkələri arasında gediş-gə- liş münasibətlərinin və ticarətin inkişafında böyük əhəmiy- yətə malik olmuşdur. Dəvə karvanı yolunun sxeminə nəzər salaq: On fevral, 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə Azər- baycan torpaqları Rusiya ilə İran arasında bölüşdürüldü. Türkmənçay müqaviləsinin on beşinci maddəsinə görə əhalinin İrandan cənubi Qafqaza hərəkətinə icazə verildi. Bununla da Şimali Azərbaycan torpaqları müstəmləkəçi- lərin köçürülmə obyektinə çevrildi. Nəticədə minlərlə er- məni ailəsi İrandan Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçü- rülərək müasir Azərbaycan Respublikası ərazilərində məskunlaşdırıldılar. Bu müqavilə ilə dövlətçilik ənənələ- rimizə son qoyulmuş oldu. Tarix elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Məmmədov «Azərbaycan tarixi» kitabında ya- zır: «1849-cu ildə İrəvan quberniyası yaradıldı. Bununla da Azərbaycanın ərazisinin bütövlüyü pozuldu. Əzəli tor- paqlarımız düşmənlərə verildi». 1862–ci ildə fevral ayının 25-də Yelizavetpol quberni- yası yaradılanda Zəngəzur qəzası da bu quberniyanın tər- kibinə daxil edildi. Zəngəzur qəzasının ərazisi yeddi tam yüzdə səksən iki min kvadrat kilometr olmaqla, Yelizavet- pol quberniyasının ən böyük qəzalarından biri idi. Bu qəza İrəvan quberniyasının Şərur, Dərələyəz, Naxçıvan, Yeliza- vetpol quberniyasının Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl qəzaları- nın əhatəsində, Araz çayı vasitəsilə İranla həmsərhəd idi.

 51  Elşad Eyvazov______

 52  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 53  Elşad Eyvazov______

Əkinçilik və maldarlıqla məşğul olan tarovlular qəzanın xəzinə kəndlərinə aid idi. XІX əsrin ortalarında Tarovlu kəndində on dam və iyirmi yeddi təsərrüfat var idi. Onlar damı meşədən kəsilmiş palıd və digər ağaclardan tikirdi- lər. Damın bacası da olardı. Maili şəkildə damın üstünə qaratikan düzülər, sonra isə üstünə torpaq tökərdilər. Hər dam altında da iki-üç ailə yaşayardı.Yay mövsümündə Ta- rovlu camaatı Zəngəzur dağlarında olan Qanbel yurdları- na köçürdülər. Onlar yurdlarına öz qoyun sürülərini də aparırdılar. Yaylaqlarda qoyunların südündən əldə edilən qida məhsulları, onların başlıca ərzaq ehtiyatı sayılırdı. Qış aylarında Şabadin camaatı Tarovlu kəndi yaxınlığında yerləşən qışlaqlarına gəlirdilər. Respublikamızın tanınmış ziyalılarından əslən Sisiyan rayonundan olan Əvəz Lələdağın mülahizələrindən: «Ata- babalarımızın dediklərinə görə, həqiqətən Qanbel yaylaq- larında Tarovlu camaatına məxsus yurdlar olmuşdur». 1874-cü ilin siyahıya alınmasına görə, Zəngəzur qəzasın- da yüz altmış səkkiz xəzinə kəndi var idi. Bərgüşad çayı ətrafında yerləşən torpaqlar Qubadlı bəylərinə məxsus idi. Xəzinə kəndlərindən toplanan vergilər çar hökümətinə bə- ylərə aid olan kəndlərdən toplanan vergilər isə bəylərə qalırdı. Bu minvalla Qubadlıdan olan Xanlar bəy Tarovlu- nu ələ keçirmək məqsədi ilə Şıxın bulağında dəyirman tik- mək, zaman keçdikcə, kəndi və onun ərazilərini ələ keçir- mək planını qurur. O, Tarovlu kəndinin ağsaqqallarından sayılan Kərbəlayı Mütəllimə bu işi həll etməyi həvalə edir. Kənd camaatının müxtəlif fikirlərinə baxmayaraq, Məşədi Mirzalı kişi bu işin qarşısını alır və bəyə rədd cavabı verir. Tarovlu və ona yaxın olan kəndlərin vergi sistemində XIX əsrin yetmişinci illərində qarışıqlıq yaradılmışdır. Bu qarışıqlıqdan istifadə edən çar məmurları kəndləri soyub talayırdılar. Çardaxlıdan olan Məşədi Murad kişi Tarovlu kəndinin ağsaqqalarının məsləhəti ilə quberniya mərkəzi Tiflisə gedərək bu işi həll etmiş Tarovlu, Çardaxlı, Xələc

 54  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum və başqa kəndlərin vergilərinin miqdarını təyin etdirmiş, onları bir-birindən ayırmışdır. Vergilərin artırılması yerli əhalini var-yoxdan çıxardaraq onların qəzəbinə səbəb olurdu. Əhali ağır vergiləri verməkdən boyun qaçırır, çar məmurlarına qarşı üsyan qaldırırdılar. Qonşu Çardaxlı ca- maatı ağır vergilərə qarşı etiraz etmiş, bu zaman çar mə- murları ilə onlar arasında anlaşılmazlıq yaranmışdır. Nəti- cədə iki nəfər çar məmuru öldürülmüşdü. Bu xəbər Zən- gəzur qəzasının komendantına çatdıqdan sonra, Çardaxlı kəndinə silahlı qüvvə göndərilərək kəndi dağıtmaq əmri vermişdir. Rus dilini mükəmməl bilən Məşədi Mirzalı qar- daşı Eyvazla birlikdə kəndə göndərilən cəza dəstəsinin komandirləri ilə danışığa girərək bu çətin və məsuliyyətli işi yoluna qoymuşdur. Tarovlu əhalisi əsasən buğda, arpa, darı, vələmir əkir- di. Maldarlıq da kənd əhalisinin əsas məşğuliyyətlərindən biri idi. Sərt olmayan qış, habelə yaylaqların bolluğu bu sahənin geniş inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. Ta- rovluda tut bağlarının çoxluğu da baramaçılığın inkişafı üçün geniş şərait yaradırdı. Bağçılıq və bostançılıq geniş inkişaf etmişdir. Yaşlı nəslin verdiyi məlumatlara görə, əv- vəllər Şuşa qəzasında, sonralar isə Gorus qazamatında məmur işləyən məşədi Mirzalı kişi Qaçaq Nəbinin Gorus qazamatından qaçırılmasının əsas təşkilatçılarından biri olmuşdur. Məşədi Mirzalı biliyini və gücünü öz xalqı üçün əsirgəməmişdir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin direktoru A.Məmmədov «Gülüstan və Türkmənçay müqaviləsinin Azərbaycan üçün acı nəticələri» başlığı altında işıq üzü görən elmi məqaləsində yazır: «Rus-İran müharibəsinin gedişində erməni millətindən olan heç bir şəxs işğalçı çar qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmişdir».

 55  Elşad Eyvazov______Tarovlu kəndi 1905-1906-cı illərdə

1905-1906-cı illərdə Zəngəzur qəzasında baş verən qırğınlar Mirmöhsün Nəvvabın «1905-1906-cı illərdə er- məni-müsəlman davası», Məmməd Səid Ordubadinin isə «Qanlı illər» adlı əsərlərində öz əksini tapmışdır. 1897-ci il siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, Zəngəzur qəzasının dörd yüz altı kəndinin üç yüz on dördündə müsəlman, doxsan ikisində isə ermənilər yaşayırdılar. Qəzanin yüz otuz səkkiz min nəfər əhalisindən yetmiş bir min nəfəri türklər, min səkkiz yüz yeddi nəfərini kürdlər, altı min iki yüz əlli dörd nəfərini ermənilər, min nəfərini isə qeyri mil- lətlərin nümayəndələri təşkil edirdi. Qəza o dövrün inzibati bölgüsünə görə beş polis sahəsinə bölünmüşdü. Erməni siyasi partiyalarının və onların silahlı dəstələri- nin Zəngəzur qəzasında törətdikləri kütləvi qırğınlar, çox- saylı terror aktları barədə o dövrün arxiv sənədləri və döv- ri mətbuat materialları arasında kifayət qədər materiallar öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası Tarix Arxi- vində saxlanılan 46, 62, 183, 484 saylı fondların sənədləri içərisində həm erməni siyasi partiyalarının əsl mahiyyətini açan, həm də ermənilərin törətdikləri qırğınların miqyasını göstərən və hələ də elmi araşdırmalar dövriyyəsinə cəlb edilməyən xeyli miqdarda sənədlər mövcuddur. Həmin dövrdə nəşr edilən qəzetlərdə, xüsusən də Bakıda rus di- lində nəşr edilən «Kaspi» qəzetində hadisələri xronoloji ardıcıllıqla əks etdirən məqalələr dərc edilmişdir. 1895-1906-ci illərdə şərqi Anadolu çar Rusiyası və Av- ropa dövlətlərinin təhriki ilə baş qaldıran erməni üsyanları yatırıldıqdan sonra onun təşkilatçılarının və icraçılarının əksəriyyəti Cənubi Qafqazda, əsasən də İrəvan və Yeliza- vetpol quberniyalarında yerləşdirildilər. Rus müəllifi N.Şavrovun yazirdı: «1896-cı ildə Cənubi Qafqazda doqquz yüz min erməni yaşamışdırsa, 1908-ci ildə burada 1,3 milyon erməninin yaşadığı qeydə alınmışdır. Deməli, tək-

 56  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum cə bu dövrdə kənardan Cənubi Qafqaza 400 min erməni köçüb yerləşmişdir». 1905-1906-cı illərdə törədilmiş ermə- ni qırğınlarının əsas səbəblərindən biri Rusiyada inqilabi hərəkatın baş verməsi oldu. Bu fürsətdən istifadə edən er- mənilər öz çirkin niyyətlərini Zəngəzurda da həyata keçir- dilər. Onların əsas məqsədi qəzada etnik təmizlənmə aparmaq, yeni-yeni torpaqlar ələ keçirməkdən ibarət idi. Erməni Qiriqoryan kilsəsinin xeyir-duası ilə fəaliyyət göstərən terrorçu təşkilatçılardan olan «Daşnaksutyun» və «Hnçak» partiyaları bu işin həyata keçirilməsində öz nüfuz dairələrini genişləndirirdilər. Onlar yerli əhalidən pul yığır, silah alır, gizli silahlı dəstələr yaradırdılar. Erməni quldur dəstələri Zəngəzur qəzasında tez-tez təxribatlar tö- rədir, azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərə basqınlar edir- dilər. 1905-1906-cı illərdə Zeyvə kəndi erməni terrorçuları- nın yuvasına çevrilmişdir. Zeyvədən erməni terrorçularının hücumu nəticəsində Xələc kəndi yandırılmışdır. 1906-cı il- də İldırım bəy Sultanov erməni terrorçularını susdurmaq məqsədi ilə Gorusa hücum etmək məcburiyyətində qal- mışdı. Azərbaycanlıların təşkilatlanaraq erməni terroruna tu- tarlı cavab verməsi ermənilərin silahlı qarşıdurmadan əl çəkmələrinə səbəb olmuşdur. 1905-1906-cı illərdə İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının iki yüzdən artıq azərbay- canlı yaşayış məntəqəsi viran edilmiş, əhalisi soyqırıma məruz qalmışdır. 1905-1906-cı illərdə erməni təcavüzünə məruz qalan kəndlərindən biri də Tarovlu olmuşdur. Ta- rovlular erməni terrorçularına qarşı mərdliklə mübarizə aparmışdılar. «1905-1906-cı illərdə Azərbaycanlılara qarşı silah gücünə deportasiya və etnik təmizlənmə siyasəti hə- yata keçirilmişdir ki, bu da mahiyyətcə soyqırım demək- dir». «Qubadlı qədim Azərbaycan torpağı Zəngəzurun qapı- sı» AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix institutu-2013 səh.155

 57  Elşad Eyvazov______

1905-ci ildə erməni-müsəlman münaqişəsi başlayanda Sarıyataqda Gorusdan olan bir erməni ustası olub. Ermə- ni ev yiyəsinin köhnə tanışlarından idi. Bu erməniyə arvad paltarı geyindirib, yaşmaq vuraraq, insanlardan gizlədə- gizlədə aparıb sərhəddən keçirirlər. Bu hadisə xalqımızın fədakarlığının bariz nümunələrindən biridir.

Tarovlu kəndi 1917-1920-ci illərdə

1917-ci ilin noyabrında Rusiyada çar imperiyasının sü- qutundan sonra, qonşu respublikalar kimi, Azərbaycanda da Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. O zaman, qeyd edildiyi kimi, Zəngəzur qəzası beş polis sahəsindən ibarət idi ki, indiki Qubadlı rayonuna aid kəndlərin əksəriyyəti üçüncü polis sahəsinə bir neçəsi isə ikinci və dördüncü polis sa- hələrinə daxil idilər. Tarovlu kəndi ikinci polis sahəsinə daxil idi. Ermənilər tərəfindən başlayan kütləvi vəhşilik və terror aktları, Zəngəzurun bütün ərazilərində olduğu kimi, indiki Qubadlı rayonunu əhatə edən kəndləri, o cümlədən, Tarovlu kəndini də öz ağuşuna aldı. Yaranmış mürəkkəb hərbi-siyasi şəraitdən istifadə edən ermənilər yerli xalqla- rın hesabına öz milli dövlətlərini yaratmaq iddialarını gerç- əkləşdirməyə başladılar. Bu məqsədlə terror və zorakılıq- dan istifadə edən ermənilər, təkcə 1917-ci və 1918-ci ilin əvvəllərində Zəngəzur qəzasında yüz doqquz kəndi dağıt- mışdılar. Quldur Andronik tərəfindən azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirilən soyqırım 1918-ci ildə pik nöqtəyə çatdı. Anadoluda, Cənubi Azərbaycanda, Naxçıvanda tö- rətdiyi kütləvi qırğınları Andronikin quldur dəstələri bu dəfə Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı davam etdirdilər. 1919-cu ilin payızında başlayaraq öz vəhşiliklərini II, III, IV polis sahələrində müsəlman kəndlərinə qarşı yönəldən erməni vəhşilərinin əsas məqsədi azərbaycanlılar arasın- da vahimə yaratmaq, öz kəndlərindən çıxıb getmələrinə

 58  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum nail olmaq və bu ərazidə etnik vəziyyəti öz xeyirlərinə də- yişdirməkdən ibarət idi. Zəngəzurda və Qubadlıda Mac, Şamsız, Ağbulaq, Qurd qalası, Şurnuxu, Mistan, Qarağac, Seytas, Məzirə, Haça, Göydöş, Ərik, Korcahanlı, Şıx kəndləri dağıdılmışdır. 1918-ci illin sonunda Zəngəzur qəzasının I polis sahə- sinin bütün müsəlman kəndlərinin, II sahənin böyük hissə- si, III,IV,V sahələrin mühüm hissələri tamamilə məhv edil- miş, beş min nəfərədək müsəlman IV sahəyə və Cəbrayıl qəzasına qaçmışdır. Həmin il ərzində Zəngəzur qəzasın- da ermənilər yüz on beş kəndi dağıtmış, Fərcan kəndində üç nəfər sakini öldürlümüş, Xələc kəndində isə səksən qa- dın və kişini qətlə yetirmişdilər. Ermənilərin pulemyot və tüfənglərlə silahlanmış nizami qoşun hissələri azərbay- canlılar yaşayan kəndləri qəflətən mühasirəyə alaraq güc- lü atəşə tutur, sakinlərini qorxuya salaraq qaçmağa məc- bur edirdilər. Canını qurtarmaq üçün qaçmaq istəyən və qaçmağa imkan tapmamış insanlar qətlə yetirildikdən sonra onların bütün əmlakları, mal-qarası talan edilir, tarlaları yandırılır, evlərinə od vurulur, kəndlər yerlə yeksan edilirdi. Sağ qalmış şahidlərin ifadələrinə görə, müsəlmanlara qarşı cinayətlərdə qəzanın bütün erməni kəndlərinin sa- kinləri iştirak etmişdilər. Mudros barışığının şərtlərinə əsasən Osmanlı qoşun- larının Cənubi Qafqazı tərk etməsi, 1918-ci ilin noyabrın- dan başlayaraq erməni vəhşiliklərinin yeni mərhələsinə yol açdı. 1918-ci ilin sonu, 1919-cu ilin əvvəllərində ingilis- lərin göstərişinə əsasən Zəngəzurda davam edən qırğın- ların qarşısını dinc yolla almaq üçün müəyyən cəhdlər göstərildi. Abdallar kəndində erməni və azərbaycanlı əha- linin nümayəndələrinin görüşü keçirildi. Lakin Andronik və onun dəstəsi heç bir razılaşamaya əməl etmədilər. Onun rəhbərliyi altında yenidən otuzdan artıq müsəlman kəndi talan edildi. Ermənilərin yaşadığı Zeyvə kəndinin yaraq- lıları azərbaycanlılar yaşayan Çardaxlı, Qarağac, Cəfər-

 59  Elşad Eyvazov______xandan, Tarovlu kəndlərinə tez-tez fitnəkar hücumlar edir- dilər. Zeyvə kəndi azərbaycanlı əhaliyə qarşı ermənilərin terror mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. 1919-cu il, 12 yanvar tarixli sahə pristavının məlumatlarından məlum olur ki, bu kəndin əhalisi və burada məskunlaşmış qaçqın ermənilərin quldur dəstələri qonşu azərbaycanlı kəndlə- rinə hücumlar edir, onların əmlakını, mal-qarasını talan edirlər. 1918-ci ilin noyabr 28-də Zeyvə erməniləri qonşu Qarağac kəndinə hücum etmiş, beş nəfər itki verərək geri çəkilməli olmuşdular. 1919-cu ilin ilk günlərində ermənilə- rin hərəkətləri daha həyasız şəkil almağa başlamışdı. Daşnak hökuməti Zəngəzura yeni nizami qüvvələr göndə- rərək, buranın erməni əhalisi arasında qırx beş yaşadək total səfərbərlik həyata keçirdi. Azərbaycanlılara qarşı hə- yata keçirilən soyqırım siyasəti, bölgəni ələ keçirmək cəhdləri daha açıq-aşkar görünməyə başladı. 1919-cu ilin yayında əlavə qüvvələr hesabına artırılan erməni quldur- ları bölgəni işğal etmək planını həyata keçirməyə başladı.

***

Andronik Ozanyanın Zəngəzurda törətdikləri bir çox tarixi və rəsmi sənədlərdə, xatirələrdə müxtəlif bədii ədəbiy- yat nümunələrində öz əksini tapmışdır. Fikrimizcə, həmin dövrün ab-havası, o dövrdəki ictimai-siyasi vəziyyət, tarixi reallıqlar, müxtəlif siyasi qüvvələrin fəaliyyəti və s. məsə- lələr ən dolğun şəkildə tanınmış Azərbaycan yazıçısı, Si- siyan rayonunun Şəki kəndində doğulmuş Əyyub Abba- sovun "Zəngəzur" romanında çox böyük tarixi dəqiqliklə, yüksək bədii peşəkarlıqla öz əksini tapmışdır. Həmin ro- mandan bir parçanı burada verməklə Andronikin Zəngə- zurdakı fəaliyyətinə yazıçının prizmasından işıq salmağı gərəkli hesab edirik: «...İki mərtəbəli evin qabağında böyük bir izdiham var- dı. Öz aralarında kədərli-kədərli danışan, cırcındalı adam-

 60  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum lar nə isə bir xəbər gözləyirdilər. Bir xeyli keçəndən sonra 58-60 yaşlarında, ortaboylu, enlikürəkli, başı-bığı çallaş- mış, rus generalı paltarında bir adam içəridən balkona çıxdı. Onu görən kimi hamı: -Andronik paşa! Andronik paşa! -deyə əl çaldı. Andro- nik əlini qaldırıb onların sakit olmalarına işarə etdi. Hamı sakit olub, gözünü ona dikdi. Andronik dedi: -Qaxdaqanlar! Elindən, kəndindən ayrı düşmüş erməni- lər! Mən sizin dərdinizi bilirəm. Yaşamağa eviniz, əkməyə torpağınız, yeməyə çörəyiniz yoxdur. Siz onları Ərdəhan- da, Qarsda, Sarıqamışda qoydunuz. Burada isə sizin dər- dinizə ağlayan, qeydinizə qalan yoxdur. İndi məndən kö- mək istəməyə gəlmisiniz. Mən əlimdən gələni edəcəyəm. Mən sizi bu hala salan türklərdən, Türkiyədən intiqam ala bilmədimsə, Qafqazda, bax, bu Zəngəzurda alacağam. Gözləyin, o günü gözləyin! İndi evinizə gedin! "Bəs haçan? Biz, axı, dolana bilmirik!" deyən səslər ucaldı. Andronik onların suallarına, dediklərinə fikir vermə- yib, içəri girdi. Adamlar bir-birinin üzünə baxdı. Aralıqda yavaşdan və ucadan danışıqlar getdi: "Zəngəzurda kim- dən intiqam alacaq? O, bizə nə kömək edəcəyini demədi. Əşi, bəri gəlin. Andronik paşadan da bir şey çıxmaz..." Adamlar pərişan halda dağılışıb, getdikləri zaman Ka- royla keşiş Mesrop gəldilər. Üzündən-gözlərindən ac və kədərli olduqları duyulan qaçqınlara etina etmədən, pillə- kənlə yuxarı qalxdılar. İçəri girmək istədilər, lakin qapının yanında duran soldat onları qoymadı. Karo soldata tərs- tərs baxdı. Əsgər onun sərt baxışlarına əhəmiyyət vermə- yib, amiranə tərzdə: -Burda durmayın, qayıdın geri! -dedi. Karo: -Biz hökumət adamıyıq, -dedi. -Hökumət? Burada hökumət Andronik paşadır. Mən sizi tanımıram. Geriyə dön!

 61  Elşad Eyvazov______

Karo əsəbiləşdi. Böyük bir ixtiyar sahibi, komissar oldu- ğunu bildirmək üçün qışqırdı: -Çəkil o yana, tülkü! Əsgər əlini tapançaya atan Karoya acı cavab verib, süngünün ucunu ona tərəf tuşladı. Onların hay-küyünə Andronik içəridən çıxdı. Əsgər tüfəngi aşağı salıb, rəsmi- təzimdə durdu. Andronik soruşdu: -Bu nə səs-küydür? Karo: -Bu əsgər bizi yanınıza buraxmır, -dedi. Andronik onları başdan-ayağa süzüb soruşdu: -Kimsiniz? Nə istəyirsiniz? -Kim olduğumuzu sizə bildirmək üçün yanınıza gəlmi- şik! -deyə Karo qürurla cavab verdi. Andronik əsgərə: -Burax gəlsinlər, -deyib içəri getdi. -Karoyla Mesrop da onun dalınca otağa girdilər. Hər üçü oturdu. -Siz burada möhkəm qayda-qanun yaratmısınız ki, cənab general... -deyə Karo güldü. Andronik onun sözlərində və gülüşlərindəki kinayəni duyaraq, dərhal cavab verdi: -Qayda-qanunsuz bir ölkədə onu yaratmaq lazımdır. Keşiş yerindən söz atdı: -Bu doğrudur, biz onu istəyirik! Andronik bir də onlara diqqətlə baxıb dedi: -Zahirən sizin keşiş, onun isə hərbi bir adam olduğu görünür. Lakin, əslində, kim olduğunuzu bilmirəm... Məqsədinizi söyləyin. -General Andronik! Andronik Karonun sözünü kəsərək: -Siz mənim adımı hardan bilirsiniz? -dedi:

 62  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

-Heç bir şey hökumətdən gizli qala bilməz! -deyə Karo özünü qürurla çəkdi. -Biz hökumətimiz adından sizinlə danışmağa gəlmişik, cənab general! Andronik gülümsünərək: -O hansı hökumətdir? -dedi. -Ermənistan milli hökuməti. -Bəlkə siz Tiflis hökuməti demək istəyirsiniz? O ki, oyuncaqdır, hökumət deyil! -Məncə, hərbi adamlar siyasətdə daha gözüaçıq olma- lıdırlar. İndi Tiflis hökuməti yoxdur. Zaqafqaziyada üç hö- kumət var: menşevik, müsavat və erməni hökumətləri. Siz erməni olduğunuz üçün Ermənistan hökumətinə tabe ol- malısınız. Haralı olduğunuzu, nə fəaliyyət göstərdiyinizi və haradan gəlib bura çıxdığınızı öyrənmişik. Sizin də, bizim də məqsədimiz bir olmalıdır. Mən onu demək istəyirəm ki, siz başınıza topladığınız hərbi dəstəni erməni milli qoşu- nuna qatmalısınız. Özünüzsə, bir zabit kimi, erməni ordusunda xidmət etməlisiniz. Siz... Andronik onun sözünü kəsərək: -Mən sadə zabit deyiləm, cənab, generalam! -dedi. -Məsələ adda deyil, sizə paşa da deyirlər. Halbuki, bu türk hərbi adı da erməni olduğunuz üçün sizə yaraşmır. Nə isə, bizim Zəngəzurda topladığımız qoşun hissəsi- nin iqamətgahı bu Gorus olacaqdır. Elə eləmək lazımdır ki, əsgərlər arasında toqquşma olmasın. Mən sizin barə- nizdə Yerevana məlumat verəcəyəm. Bəlkə, özünüz də ora gedib, hökumət üzvlərilə görüşməli oldunuz. Erməni hökuməti hər bir ermənini hesaba alır, qeydinə qalır. Sizin kimi bir generalın... Andronik yenə onun sözünü kəsib istehza ilə gülə-gülə dedi: -Mən sizin hökumət olduğunuza, hər bir erməninin qey- dinə qaldığınıza inanmıram. -Andronik bir qədər səsini qaldırdı: -Bu evin qabağındakı izdihamı gördünüzmü? On-

 63  Elşad Eyvazov______lar yersiz, torpaqsız, ac erməni qaçqınlarıdır. Nə üçün sizin "erməni hökuməti" onlara sahib durmur? Yer vermir, çörək vermir? Keşiş, Karonun üzünə baxıb, başını tərpətdi. Karo bir qədər pərt halda cavab verdi: -Siz, cənab general, bir prokuror kimi bizi ittiham edirsiniz!.. -Bu mənim öz millətimi sevdiyimdəndir. Öz millətimi! Uzun illər boyu onun yolunda canımdan keçmişəm. Türk- lər qərbi Ermənistan şəhərlərini, kəndlərini dağıdanda az qala göz yaşı tökmüşəm. -Doğrudur, doğrudur! -deyə keşiş onun sözünü təsdiq elədi. -O qaçqınların halına mən də yanmışam, amma sözümü eşidən olmayıb. Karo, öz vəzifəsini unudub, yumşaqlıq göstərən keşişə gözünü ağartdı. Mesrop səsini kəsdi. Karo dedi: -Bizim davamız hələlik türklərlə yox, bolşeviklərlədir. Məqsədimiz isə, böyük Ermənistan yaratmaqdır. Dənizdən dənizə uzanan bir Ermənistan! Buna nə de- yirsiniz, cənab? Sizin bolşeviklərə və biz daşnaklara mü- nasibətinizi bilmək istəyirəm. -Mən nə bolşevikəm, nə daşnak. Böyük Ermənistan yaratmaq fikrinə düşməyiniz də, cırtdanın özünü dəvə boyda sanması kimi gülünc bir şeydir. Erməni milləti yaşamaq istəyirsə, arxasını böyük və qüvvətli dövlətlərə söykəmə- lidir. O da Britaniya dövlətidir! -Xeyr, biz ayrı yaşayacağıq. Rusiya imperatorluğunun devrilməsindən istifadə edib, müstəqil yaşayacağıq. -Yaşayın, baxaq! Hünərinizi göstərin. -Erməni millətinin taleyi, gələcəyi həll olunduğu, müstə- qil bir dövlət kimi özünü dünyaya tanıtmaq istədiyi bir dövrdə, heç bir erməni oğlunun öz yaxasını kənara çək- məyə ixtiyarı yoxdur! -O sözləri burada deməkdənsə, gedin Ermənistanı iş- ğal etmək istəyən türk ordusunun qarşsını alın!

 64  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

-Bəs siz? -Mənim öz fikrim və yolum var. -Çox yaxşı! -deyə Karo ayağa qalxdı. Mesrop da yerin- dən durdu. -Hər halda Ermənistan hökuməti sizin özbaşı- na hərəkət etməyinizə razı olmayacaq! -Mən uşaq deyiləm, nə edəcəyimi özüm bilirəm! -deyə Andronik sərt cavab verdi. -Gedə bilərsiniz! Karoyla keşiş pərt halda otaqdan çıxdılar. Karo kağız, qələm götürüb məktub yazmağa başladı: "Yerevan. Cənab Milli Şura sədrinə. Bu məktubumla sizin nəzərinizə iki mühüm məsələni çatdırmaq istəyirəm. Birincisi: bolşeviklərin, hər yerdə olduğu kimi, burda da əleyhimizə getmələrinə, açıqdan-açığa bizə qarşı mübari- zə etmələrinə baxmayaraq, əsgər yığmaqda davam edi- rəm. Kəndlilər milli qoşun hissələrinin əhəmiyyətini başa düşmədiklərindən, daha doğrusu; kommunistlərin təbliğat- larına uyduqlarından hərbi xidmətdən boyun qaçırırlar. Zor işlətməyə, onlara hədə-qorxu gəlməyə məcbur olu- ram. Topladığım və toplayacağım əsgərlərin silahını, geyi- mini və yeməyini haradan alacağım haqqında sizdən sə- rəncam gözləyirəm. İkincisi: bu yaxınlarda Gorusa Andro- nik Ozanyan adlı bir general gəlmişdir. Özünü Zəngəzu- run hakimi adlandıran bu adamın, deyilənlərə görə, iki mi- nə yaxın piyada və süvari əsgəri, bir qədər tüfəngi və üç topu vardır, mən onunla görüşüb danışdım. Ermənistan hökumətinə tabe olmaq istəmir. Heç bir firqəyə mənsub olmayan bu generalın bolşeviklərlə də arası yoxdur. Cənab sədrin bu general haqqında geniş təsəvvürü olmaq üçün məlumatı bir qədər ətraflı yazmağı özümə borc bilirəm. Andronik Türkiyədə anadan olmuş Türkiyə ordusu sıra- larında zabit rütbəsində xidmət etmişdir. Eyni zamanda, ingilislərin xəfiyyəsi olaraq yaşadığı və ordusunda kifayət qədər yüksək pilləyə qalxmış ölkəsinin əleyhinə gizli təbli- ğat aparmağa başlamışdı. Buna görə hakimiyyət dairələri

 65  Elşad Eyvazov______onu həbs etmək məcburiyyətində qaldılar. lakin o həbs- dən qaçıb gizlənməyə müvəffəq ola bilmişdi. Birinci Ca- han müharibəsi başlanandan sonra fəaliyyətini daha da artıraraq, özünü bir millətçi kimi qələmə vermişdir. Başına bir dəstə erməni toplayıb, türklərə qarşı çıxışlar etmiş, iğti- şaşlar törətmişdir. Türkiyə höküməti 1915-ci ildə satqın er- mənilərə qarşı tədbir həyata keçirəndə isə həmən o öz dəstəsilə çar ordusunun tərəfinə keçmiş və türklərə qarşı vuruşmuşdur. Generallıq rütbəsini də bu zaman geri al- mışdır. Çar orduları Qafqaz cəbhəsindən geri çəkildiyi zaman, Andronik də geri çəkilmişdir. Rusiya fəhlə-kəndli in- qilabına mənfi əlaqə bəslədiyindən, daha doğrusu, qorx- duğundan, Rusiyaya getməyib, üzünü İrana çevirmişdir. İrana getməklə bir məqsədi də ingilislərlə birləşmək idi. Lakin türklər Xoy və Salmas tərəfində onun yolunu kəsdi- yindən istiqamətini dəyişdirmiş, Arazdan keçib Naxçıvana gəlməyə məcbur olmuşdu. Nehrəm kəndində əsgərlər üçün ərzaq, atlar üçün yem tələb etmişdir. Əsgərlərini, onun tələbini yerinə yetirməyən əhalinin üstünə silah qal- dırmışdır. Hər iki tərəfdən ölən və yaralanan olmuşdur. Türklərin Şaxtaxtıya gəldiyini və tezliklə Naxçıvana çata- caqlarını bilib, dəstəsini Nehrəmdən geri çəkmişdi. Culfa- dan, Aza və Dəstə kəndlərindən keçib, Meğriyə, oradan da Gorusa gəlmişdi. Neçə vaxtdır ki, Gorusu özünə iqa- mətgah edib, nüfuzunu ətraf kəndlərə yaymağa başlamış- dı. Bir diktator kimi kəndlərdən ərzaq, ot, saman, arpa yı- ğır; onsuz da yoxsul yaşayan əhalini soyurdu. Kəndlilər buna qarşı çıxırdılar. Andronikin Gorusa gəldiyini eşidib, bilən qərbi Ermənistan qaçqınları onun yanına gedib torpaq və çörək istəmişdilər. Andronik onların arzusunu yeri- nə yetirməyi vəd etmişdi. İngilislərə və amerikanlara arxa- lanan, onların köməyinə ümid bəsləyən Andronik erməni- lərə millətçilik və başqa xalqlara qarşı nifrət hissi aşıla- maqda bizim məqsəd və ideyamıza yaxındır. Lakin Ermə-

 66  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum nistan hökumətinə tabe olmamaqla bizim üçün zərərli, bəlkə də təhlükəlidir. Onunla necə rəftar edəcəyim haq- qında cənab sədrdən sərəncam gözləyirəm. Hörmətlə. Karo Hamparsumyan. Əngələvid, 20 iyun 1918-ci il".

Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, 1918-20-ci illərdə Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvanda baş verən hadisələr Rusiya və Türkiyə ilə yanaşı, Amerika, Almaniya, Fransa və İngiltərə kimi dövlətlərin də nəzarəti altında idi. O vaxt Zaqafqaziyadakı ingilis missiyasının başçısı, general Tomson tərəfindən Zəngəzurda qırğını dayandırmaq sülh və milli barışıq əldə etmək üçün mayor Hibbonun başçılığı ilə 1918-ci ilin 2 dekabrında İngilis-Fransız missiyası Şu- şaya, sonra isə Gorusa gəldi (3, v 44). Təəssüflər olsun ki, sonrakı hadisələr göstərir ki, bu İngilis-Fransız mis- siyası bölgədəki problemlərə birtərəfli yanaşmış, daha çox ermənipərəst mövqedən çıxış etmişdir. General Tomso- nun fikrinə görə, Yevlaxdan Həkəri çayına qədər olan əra- zilər Azərbaycan hökümətinin, Həkəri çayından qərbdəki bütün Zəngəzur ərazisi Andronikin idarəçiliyinə verilməli idi (3, v 46). Missiyanın gedişndən sonra Andronikin vira- nedici hücumları nəinki səngimədi, əksinə, 1918-ci ilin sonlarından başlayaraq, daha da gücləndi. Zəngəzur qə- zasının rəisi Məlik Namazəliyev Azərbaycan Respublika- sının Nazirlər Şurasına göndərdiyi 1919-cu il 10 yanvar tarixli teleqramında yazırdı: "General Tomsonun əmrinə əsasən müsəlmanlar və ermənilər arasında hər hansı düşmənçilik hərəkətlərini dayandırmaq və normal həyatı bərpa etmək qərara alındı, bu barədə əhaliyə elan edildi. Ermənilər verdikləri vədə xilaf çıxaraq, Andronikin dəstəsi başda olmaqla, otuzdan artıq müsəlman kəndinin əmla-

 67  Elşad Eyvazov______kını talan etmiş və yandırmışlar. Burada bir çox dövlətlərin nümayəndə heyətinin gözü qabağında müsəlmanlar belə bir vəhşiliklə məhv edilirlər və bu cəzasız qalır. Ermənilər bütün bu cinayətləri Andronikin dəstəsinin və Türkiyədən gələn qaçqınların adına çıxırlar. Xahiş edirəm, əhalinin is- təyini nəzərə alıb, Andronikin dəstəsinin Zəngəzurun hü- dudlarından qovulmasına yardım edəsiniz. Normal həya- tın bərpası üçün müqəssirlərin qarşısını alasınız" (71, 108-109). 1919-cu ilin əvvəllərindən başlayaraq, ermənilərin Zən- gəzurdakı fəaliyyəti daha məqsədyönlü şəkil almağa, Zən- gəzurun Ermənistana birləşdirilməsi yönümündə inkişaf etməyə başladı. Daşnak hərbi dəstələrinə, yerli quldurla- ra, erməni icmalarının rəhbərlərinə hərbi, maddi və siyasi dəstək gücləndirildi. İrəvandan buraya müxtəlif məramlı emissarların axını artdı, Andronikin dəstəsinə pul, ərzaq və silah-sursat yardımı gücləndirildi. Avstriya əsirliyindən geriyə dönən, əslən Zəngəzurdan olan yüzdən artıq ermə- ni əsgəri və qonşu qəzalardan toplanmış dörd yüz nəfər silahlı əsgər Zəngəzura göndərilərək Andronikin dəstəsinə qatıldı. O zamankı ağ qvardiyaçıların komandanları-general Bi- çeraxov və Denikinlə Andronikin müttəfiqliyi barədə məlu- matlar da maraqlıdır (71, 110). Andronik general Biçera- xova 1918-ci il 10 dekabr tarixli məktubunda yazırdı: "Zən- gəzur erməni milli şurasının üzvləri A. Şirinyan, N. Osipov Bakıdan gəlmiş və bir milyon manat gətirmişdilər ki, bu barədə bizdə iltizam qoymuşlar. Adları göstərilən şura üzvləri mənə məlumat vermişdir ki, bu pulu general Baq- ratuninin vəsatəti ilə Siz vermisiniz. Mənim dəstəmi və bədbəxt qaçqınları unutmadığınız üçün sizə dərin və səmimi minnətdarlığımı bildirirəm" (71, 111). Ermənilər hərtərəfli siyasi, iqtisadi, maddi, hərbi dəstə- yə və müxtəlif beynəlxalq səviyyəli əlaqələrə malik olduq-

 68  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum ları halda Zəngəzur müsəlmanlarının ümidi uzaq Bakıdakı Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə, Türkiyə ordusu- na və bir də göydəki Allaha idi. Türkiyə ordusu beynəlxalq siyasi qüvvələrin təsiri altında 1918-ci ilin sonunda çəkilib getmiş, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti bir tərəfdən daşnakların, bir tərəfdən bolşeviklərin, bir tərəfdən isə rus, ingilis, iran hərbi-siyasi qüvvələrinin açıq və gizli hücum- larına qarşı mübarizə aparmaqda idi. Ölkə kasıb, xəzinə boş, ordu silahsız vəziyyətdə idi. Belə bir tarixi şərait Zən- gəzurun azərbaycanlı əhalisini Allahın və taleyin ümidinə arxasız və köməksiz qoymuşdur. Şuşadan keçərək Bakıya getmək və Stepan Şaum- yanla birləşmək niyyəti baş tutmadıqdan sonra Zəngə- zurda azərbaycanlılara divan tutan Andronik əldə edilmiş razılığa əsasən 1919-cu ilin martında min üç yüz nəfər piyadadan, beş yüz atlı və artilleriyadan ibarət dəstəsi ilə Yevlaxa getmiş, orada dəmir yolu ilə İrəvana yola düş- müşdür (71, 123). Ordusunu Eçmiədzin kilsəsinə təhvil verən Andronik Zaqafqaziyanı tərk edərək Fransaya get- mişdir. Lakin Andronikin Zəngəzurdan çıxıb getməsindən sonra da bu bölgədə hərbi-siyasi vəziyyət olduqca mürəkkəb və bölgə azərbaycanlıları üçün acınacaqlı olaraq qalmaq- da idi. Andronikdən sonra bölgədəki erməni hərbi qüvvə- lərinə komandanlıq etməyə başlayan daşnak polkovniki Dro, onun köməkçisi Bakıda 1918-ci il mart qırğınlarının törədilməsinin ən qəddar iştirakçılarından olan general Qazarov və erməni könüllü hissələrinin təşkilatçısı Dəli Qəzər adlı bir yerli quldur o cümlədən, Sibir sürgünündən qaçıb gəlmiş Yapon ləqəbli erməni qulduru Zəngəzurda yenidən qırğınlar törətməyə, xüsusilə, Qafan bölgəsinin azərbaycanlı kəndlərinə dağıdıcı hücumlar etməyə baş- ladı.

 69  Elşad Eyvazov______Onların igidliyi gənclərimizi ruhlandırır

Zeyvə kəndinə toplanan erməni yaraqlılarını Tarovlu kəndinin vətənpərvərləri çox narahat edirdi. Müxtəlif planlar quran erməni silahlıları anlayırdılar ki, Tarovlunu ələ keçirmədən irəli getmək mümkün deyil. Ciddi hazırlıq gö- rən ermənilər, çar ordusu sıralarında xidmət etmiş, müx- təlif medal və mükafatlarla təltif edilmiş Madinin koman- danlığı altında Tarovlu kəndini ələ keçirmək üçün hücum planı hazırladılar. 1919-cu ilin avqust ayında Zeyvə kəndində yerləşən erməni silahlıları Madinin başçılığı altında Tarovlu kəndinə hücum etdi. Müsəlman kəndlərinin talan edilməsində ad çıxarmış qaniçən Madinin dəstəsi yaxşı silahlanmış əlli- altmış nəfərdən ibarət idi. Süvari və piyada dəstələrindən ibarət olan komandanın əsas məqsədi mərkəz cinahdan Tarovluya zərbə vurmaq idi. Quldur dəstə qısa yolla Alının gavından, meşədən keçməli idi. Tam sakitlikdir. Meşədə quşların və həşəratların səsi sanki bir musiqiyə bənzə- yirdi. Qəfil at kişnərtisindən bütün səslər kəsildi. Budur ağ atın belində, yanında mauzer, çiynində beşaçılan silahla Madi irəliləyir. Onları irəlidə vətənini, yurdunu sevən tarovlularadan ibarət kiçik bir dəstə gözləyirdi. Mənsim, Rəhim, Nəbi, Novruzalı, Əvəz və başqaları meşədə er- mənilərin hərəkət planını izləyirdi. Öndə Mənsum və Rə- him kişi durub quldurları gözləyir. Məsafə isə çox yaxındır. Mənsum deyir: -Ə Rəhim, Madi gəlir. Rəhim cavab verir: -Nə deyirsən ə, Madiyə güllə batmır? Nə durmusan, vur da... Mənsim əlindəki beşaçılanla atəş açır. Ağ atın belin- də ölümcül güllə yarası alan Madi yerə yıxılır. Ermənilər geriyə çəkilməyə məcbur olurlar.

 70  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Tarovlu kəndinin mərd, igid insanlarından biri Hüseyn- qulu kişinin oğlu Nəbi olmuşdur. Döyüşlərin qızğın çağın- da qonşu Novruzlar kəndindən xəbər gəlir ki, Zeyvə kən- dindən ermənilər üç atyükü silah-sursat və ərzağı Qapan kəndinə aparırlar. Bu xəbəri döyüşçülərə çatdırmaq lazım idi. Ancaq vaxt yox idi. Nəbi bu xəbəri eşidən kimi silahını götürüb təkbaşına erməniləri tərksilah etmək qərarına gəl- di. Qapan, Zeyvə yoluna kəsə yolla gələn Nəbi və Novru- zalı atışma zamanı iki erməni yaraqlısını öldürdülər. On- ların patronu qurtarmışdı, həyatını təhlükə qarşısına qoyan igid xəncərini çıxardıb silahlı erməninin üzərinə sıçra- yaraq onu bir göz qırpımında öldürdü. Onun qoçaqlığı nə- ticəsində erməni döyüşçülərinə silah-sursat və ərzaq aparan üç nəfər erməni döyüşçüsü tərksilah edilmiş, onların apardıqları qənimətlər əllərindən alınaraq kəndin müdafiə- sini çəkən dəstəyə verilmişdi. Nəbinin qohumu İbiş ermə- nilər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilir. Qohumu İbişin öldürülməsi xəbərini eşidən Nəbi, təkbaşına Zeyvəyə ge- dərək Qara meşədə erməni yaraqlıları ilə vuruşmuş, bir nəfər silahlı qulduru isə girov gətirmişdir. Sadə, kasıb insanlara həmişə əl tutan Nəbi onları zülmkarlardan müda- fiə etmişdir. Nəbi boyca balaca olsa da cəld, qorxmaz və çevik bir adam olmuşdur. Ermənilər hiylə işlədərək Nəbidən yaxa qurtarmaq üçün onun qohumlarını ələ alırlar və Zişdi meşənin ətəyində olan nəhəng qayalıqda onu amansızcasına öldürürlər. O vaxtdan həmin əzəmətli qayalıq Nəbi öldürülən daş adlanır. Mənsum, Rəhim, Novruzalı və Nəbinin igidliyi bütün Zəngəzura yayıldı. Bu hadisə erməni quldurlarına qarşı mübarizə aparan Azərbaycan vətənpərvərlərini daha da ruhlandırdı. İndiki Zeyvə kəndi vaxtı ilə Qubadlı Bərxudar bəyin ərazisi olmuşdur. Bu bəylərin Pəhanda, Çayzəmidə,

 71  Elşad Eyvazov______

Taxında, Qarameşədə əkin zəmi (taxıl) sahələri olmuşdur. İşçi qüvvəsi az olduğundan Bərxudar bəy İrana gedərək ermənilərdən ibarət fəhlə dəstəsini bu əraziyə gətirmiş və onlara Şıxın bulağının yuxarısında olan daşlı əkinə yarar- sız sahədə bir neçə yaşayış üçün otaqlar tikmişdir. Həmin ermənilər bəylərin il boyu xidmətində qalırdılar. Onların ailələri isə İranda yaşayırdılar. Sonradan zaman keçdikcə bəy onların ailəsinin öz yanlarına gətirməsinə razılıq verir. Beləliklə, Zeyvə kəndinin əsası qoyulur. Çox keçmir ki, Ermənistan hökümətinin qərarı ilə Azər- baycan kəndlərinə qarşı cinayətlərin əsas təşkilatçıların- dan biri olan, qaniçən Dro Zəngəzur qəzasındakı qüvvə- lərin komandanı, Qazarov isə onun müavini təyin edilir. 1919-cu il sentyabrın ilk günlərində erməni qoşun hissələ- rinin və yerli silahlı quldur dəstələrinin Zəngəzurun azər- baycanlılar yaşayan kəndlərinə basqınları faciəvi xarakter aldı. Sentyabrın biri və üçündə Qafan erməniləri Tarovlu, Yuxarı Xocamsaxlı, Aşağı Xocamsaxlı, Mehirli, Fərcan kəndlərinə hücum edib ev-eşikləri yandırdılar. Tarovlu yandırıldıqdan sonra kənd sakinləri Qəhrəman kişi və Mə- həmməd kişi kəndə gələrək ev əşyalarından götürmək is- təyirlər. Bu zaman onlar erməni quldurları tərəfindən tutulur və ağır işgəncələr verilir. Ermənilər Rəhim kişinin beli- nə qaynar samovar bağlayırlar o ağır işgəncələrə tab gəti- rə bilmir. Məhəmmədin isə qollarını kəsirlər. Bütün bu hə- rəkətlər ermənilərin əsl simasını göstərir, onların qeyri-in- sanı xüsusiyyətlərini bir daha dünyaya bəyan edir. 1919-cu il oktyabrın əvvəllərinədək Zəngəzurun yüz on böyük kəndi erməni quldurları tərəfindən məhv edildi. Da- ğıdılmış kəndlərin əhalisi qaçqın düşdü. Qaçqınların ümu- mi sayı o zaman altmış minə çatırdı. Həmən tarixdə Zən- gəzur qəza rəisliyi indiki Qubadlı rayonunun Dondarlı kən- dinə köçürülmüşdü. 1920-ci il yanvarın 21-də Dondarlı

 72  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum kəndi də ermənilər tərəfindən işğal edildi. 1920-ci ilin 19- 26 yanvarında ermənilər tərəfindən Zəngəzur qəzasında yandırılmış və dağıdılmış müsəlman kəndləri III sahə üz- rə, Əliquluuşağı, Məlikəhmədli, Qunanlı–Müskənli, Tey- mur-Müskənli, Balahəsənli, Xıdırlı, Göyərcik, Bəxtiyarlı, Şahverdilər, Eyvazlar, Qədirli, Göyqala, Qursalı, Məzrə, Novlu, Şurnuxu, Şamsız, Qurdqalaq, Yuxarı Cibikli, Aşağı Cibikli, Hollava, Məmmədli, Gürcülü, Cılfır, Əyin, Mistan, Qarağac, Çardaxlı, Xələc, Hacılı, Usublu, Qərcanlı, II sa- hə Qarağac, Tarovlu, Qalacıq, Mazutlu, Zor,Mehrli, Polad- lı, Hərtiz, Göyyal, Fərcan, Saldaş, Çərəli, Göyər-Abbas, Seytas, Daşbaşı, Qaraqışlaq, IV sahə üzrə isə Püsanlı, Veysəlli, Oxçu kəndləri idilər. 1920-ci ilin mart ayında düşmənə tutarlı zərbələr vuruldu. Üç yüz nəfər itki verən düşmən geri çəkilməli oldu. Er- məni quldurlarının iqamətgahına çevrilən Zeyvə kəndi ya- xınlığında getmiş döyüşdə də ermənilərə ciddi zərbə vuruldu. Avqustun əvvəllərində sovet hərbi hissələrinin keçir- diyi əməliyyatlar nəticəsində də erməni qoşunlarına tutarlı zərbə vuruldu. 1917-1920-ci illərddə Tarovlu kəndinin əhalisi erməni quldurlarına qarşı mərdliklə vuruşmuş, torpaqlarının mü- dafiəsi uğrunda mərd övladlarını şəhid vermişdilər. Hə- mən dövrdə erməni işğalçılarına qarşı döyüşlərdə şəhid olanların siyahısı: Allah onlara rəhmət etsin! 1. Məmmədov Cəlal. 2. Şahbazov Muxtar. 3. Xalıqverdiyev Xaliqverdi. 4. Allahyarov Qəhrəman. 5. Fərəc Mütəllimoğlu. 6. Gülmalıyev Məhəmməd.

 73  Elşad Eyvazov______Qubadlı rayonunun yaranması

1920-ci il aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə işğalçı Ru- siyanın XI Qırmızı Ordusunun mobil dəstələri və zirehli qatarla gələn hərbi birləşmələri Bakıya daxil oldu. İşğalçı orduya S. M. Kirov, Q. K. Orconikidze, M. K. Levandovski, A. İ. Mikoyan və V. Pankratov rəhbərlik edirdi. Bununla da Azərbaycan Cümhuriyyətinin, eləcə də onun tərkib hissəsi olan Zəngəzur qəzasının tarixi bəlaları başlandı. 1920-ci il aprelin 30-da Azərbaycan İnqilab Komitəsi «Azərbaycan ordusunu fəhlə-kəndli zəminində yenidən təşkil etməyi qə- rara aldı», hərbi-dəniz komissarı Çingiz İldırıma (əslən Qubadlıdan olan İldırım bəyin oğlu) tapşırıldı ki, respubli- kanın müdafiəsi üçün zəhmətkeşlərin səfərbərliyə alınma- sını elan etsin. Azərbaycan SSR hökuməti aprelin 30-da Gürcüstan və Ermənistan hökumətlərinə nota göndərərək, onlardan qoşunlarını öz sərhədləri daxilinə çəkməyi tələb etdi. 1920-ci ilin iyul-avqustunda general Dronun dörd yüz süvari, dörd yüz piyadadan ibarət, dörd topu və otuz pu- lemyotu olan qoşunu Qarabağa hücum edərək Bazarkən- di tutdu. Onlar Njdenin quldur dəstəsi ilə birləşməyə və Naxçıvan-Şuşa yolunu ələ keçirməyə çalışırdılar. İyulun axırında Məlik Muratovun daşnak hissələri Pays kəndini tutdu. Ümumi taktikaya əməl edən ermənilər müsəlman kəndlərini ələ keçirərkən taxılı yandırırdılar. Nəticədə, faktiki olaraq, Zəngəzurda ikihakimiyyətlilik yarandı. Zəngə- zurun yuxarı hissəsi daşnak yuvasına çevrildi, aşağıda isə parçalanma baş verdi və bir-biri ilə barışmaz mövqe tutan üç düşərgə yarandı. Minkənddə sovet hakimiyyəti tərəf- darları, Hacısamlıda Sultanovların tərəfdarları, Picahanda isə bitərəf əhali mövqe tutmuşdu. Qısa müddət ərzində XІ Ordunun əsgərləri daşnakları Zəngəzurdan qovdular. Bu münasibətlə N. Nərimanov iyulun 17-də XI Qırmızı Ordu korpusunun komandirinə təbrik teleqramı göndərdi. Ermə- ni-daşnak hərbi hissələri qalıqlarının İrana qaçması haq-

 74  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum qında məlumat yayıldı. Bununla Zəngəzurun qərb hissəsi- nin Ermənistana birləşdirilməsi də,demək olar ki, başa çatdı. «1921-ci ildə Azərbaycanın əhalisi 1758000 nəfər olub. Naxçıvanın əhalisi bura daxil edilməyib. O vaxt Naxçıvan- da 212000 əhali yaşayıb. Azərbaycanlılar 1013000 nəfər, kürdlər 31000 nəfər, ruslar 12000 nəfər, köçəri ermənilər isə 237000 nəfər olub.» (Rəşir bəy İsmayılov, Azərbaycan tarixi, 1923.) Rusiya imperiyasının istilası zamanı Azərbaycanda 551000 nəfər, Bakıda isə 76000 nəfər əhali yaşayıb. 1917-ci ildə Azərbaycanda 2800000 nəfər əhali yaşayıb. O vaxtlar Şimali Azərbaycanın ərazisi mübahisəli 114000, mübahisəsiz isə 96000 kvadrat kilometr olub. Sovetləşən vaxtlarda Zəngəzurun xeyli hissəsi və bütövlükdə Göyçə mahalı Gəncə quberniyasının tabeliyindən alınaraq Ermə- nistana qatılmışdır. Respublika əhalisinin bir milyon nəfə- rə qədər azalması yəqin ki, bununla bağlıdır. Qubadlı qəzası 1919-cu ildə yaradılıb. Bu qəzanın əra- ziləri Şuşa və Cəbrayıl qəzaları ilə həmsərhəd idi. 10 fevral 1921-ci ildə mərkəzi Gorus olan Zəngəzur qəzası ləğv edildi. Azərbaycan MİK 6 avqust 1923-cu il tarixli əmri ilə Qubadlı və Cavanşir qəzalarının torpaqları hesabına Kür- düstan qəzası yaradıldı. Qəzanın tərkibində Püsyan, Hə- kəri, Hacısamılı və Qoturludan ibarət dörd sahə, iyirmi beş kənd sovetliyi yaradıldı. Birinci mərkəz Pirican, sonralar isə Laçın seçildi. Kürdüstan qəzasının yaradılması Dağlıq Qarabağ- da erməni muxtariyyətinin yaradılması üçün bir pərdə rolunu oynadı. Qəza partiya komitəsinin Birinci katibi Abbas Sulta- nov, Nəcəf Heydərov isə -sədri təyin edildi. Qəza daxili işlər rəisi Əlyar Səfiyev, müavini isə Qara İlyasov təyin edildilər. Qara İlyasov sonra rəis keçdi. Kürdüstan qəzası- nın tərkibində 1926-cı ildə əlli səkkiz kənd sovetliyindən

 75  Elşad Eyvazov______ibarət Qaraqışlaq, Kəlbəcər, Qoturlu, Kürdhacılı, Mu- radxanlı və Qubadlı dairələri yaradıldı. Qubadlı qəzasının təsərrüfatı qismən əkinçilik, bağçı- lıq, bostançılıq, əsas etibarilə maldarlıq idi. Rayonun əsas təsərrüfat sahələrindən biri də yüksək keyfiyyətli çəltiyin becərilməsi idi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının devrilməsin- dən və burada sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra,1920- ci il mayın 5-də Azərbaycan İnqilab Komitəsi Torpaq haq- qında dekret verdi. Dekretdə göstərilirdi ki, “xanların, bəy- lərin, mülkədarların bütün torpağı, habelə bütün monastır, kilsə, vəqf və məscid torpaqları, bütün iş heyvanları və avadanlığı ilə birlikdə heç bir ödənc alınmadan, torpaqdan bərabər istifadə prinsipi ilə zəhmətkeş xalqa verilir”. An- caq bu dekretin verilməsi hələ heç nə vəd etmirdi. Belə ki, əvvəla bu torpaqlar hələ kəndlilər arasında paylanmamış- dı, o yalnız sözdə kəndliyə verilmişdi. Üstəlik əyalət fövqə- ladə komissarları qəzalarda torpaq məsələsinə qanunsuz olaraq müdaxilə edir, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin torpaq haqqında dekretinə əsasən həyata keçirilən siyasəti pozurdular. Azərbaycan İnqilab Komitəsi 1920-ci il iyulun 28-də xüsusi əmrlə bu cür hərəkətləri pisləmişdi. Əslində, respublikada hakimiyyətə gəlmiş qüvvələrin təsərrüfatçı- lıqdan başları cıxmır, bütün mühüm məsələləri şüarlar verməklə həll edirdilər. Onlar Rusiyada mövcud olan «hər- bi kommunizm»in ərzaq sapalağı kimi Azərbaycan gerçə- kliyinə yad olan soyğunçu vergilərdən istifadə etməklə kəndliləri təsərrüfatçılıqdan uzaqlaşdırırdılar. Əkin sahələi, bağlar, bostanlar, üzümlüklər məhv edilirdi. Erməni qul- durlarının vaxtaşırı apardıqları ilhaqçı müharibələr də bü- tövlükdə bölgənin iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdu. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində İranla həmsərhəd olan rayonlarda quldur dəstələri, eləcə də «rekvizasiya» ilə məşğul olan XI Qırmızı Ordu bandaları tərəfindən hey- vandarlığa xeyli ziyan dəymişdi. Məsələn, Qubadlı qəza-

 76  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum sında bu dəstələrdən biri təxminən altı min baş sürünü kəndlilərin əlindən almışdı. Onlar iyirmi beş min puddan artıq taxılı yerli əhalidən zorla almışdılar. Bu barədə ordu rəhbərliyinə şikayət edilsə də cavab ondan da pis olmuş- du: «Hansı qoşun hissələri tərəfindən qeyri-qanuni əməliy- yatların aparılması, ekvizisiyaların həyata keçirilməsinin müəyyənləşdirilməsi XІ Qırmızı Ordunun hərbi-inqilab şura- sının imkanları xaricindədir». Nəticədə əhalinin iqtisadi və- ziyyəti dözülməz hala düşmüşdü. Kəndlilər bildirirdilər ki, Sultanovların dövründə onların vəziyyəti daha yaxşı idi. 1922-ci ildə Azərbaycan SSR-in müstəqilliyinin üst-üs- tə iki dəfə endirilməsi, onun ZSFSR və ardınca sonuncu- nun vasitəsilə SSRİ tərkibinə daxil edilməsi ilə başa çatdı. 1927-ci ildə yeni bir ideya–kənd təsərrüfatının kollek- tivləşdirilməsi məsələsi qaldırıldı. Daha sonra isə Stalin tərəfindən kənd təsərrüfatının elliklə kollektivləşdirilməsi ideyası ortaya atıldı. Kəndlilər tərəfindən mənfi qarşılanan kollektivləşdirilmənin gedişində sovet hakimiyyətinə qarşı bir sıra bölgələrdə, o cümlədən Kürdüstan qəzasının Qu- badlı dairəsində antisovet çıxışlar baş verdi. Bu səbəbdən də sovet hökümətinin inzibati hakimiyyət dairələri 1927- 1930-cu illərdə Kürdüstan qəzasında kollektivləşməyə qarşı çıxan bütün kəndliləri qolçomaq adı ilə həbs edərək onları bütün hüquqlardan, o cümlədən, səsvermə hüqu- qundan məhrum etmişdilər. Siyasi məhbus kimi tutulanlar arasında Ağaverdi və Şahəli Əbilhəsən oğulları, Rəşid, Cümşüd, Əsgər, Heydər oğulları, Muxtar, İbiş, İmran Əli oğulları və bir çox başqaları siyasi məhbus kimi tutulmuş və təqibə məruz qalmışdılar. 6 aprel,1929-cu ildə isə VІ Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayının qərarı ilə Kürdüs- tan qəzası ləğv edildi. Onun yerinə Kəlbəcər, Laçın və Qubadlı rayonları yaradılaraq Qarabağ mahalının tərkibi- nə daxil edildi. 30 avqust 1930-cu il tarixdə Xalq Komissarları Soveti və Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin birgə qərarı ilə Azərbay-

 77  Elşad Eyvazov______canda rayonlaşma aparılıb. Nəticədə I-ІI-ІII-kateqoriyalı rayonlar yaradılıb. Həmin qərara görə birinci kateqoriyalı rayonlar sırasına iyirmi iki rayon daxil edilib. Rayonlar ara- sında sıralanma yerinə görə Qubadlı on birinci yerdə olub. Qubadlı kəndi 1930-cu ildə yaradılmış Qubadlı rayonunun mərkəzi hesab olunub. 1930-cu ildə Qubadlı kəndində üç yüz qirx altı nəfər əhali yaşayıb. Həmən illərdə Qubadlı rayonunda yüz on dörd kənd olub. 1931-ci il Mərkəzi İcraiy- yə Komitəsinin 24-noyabr tarixli qərarı ilə Qubadlı rayonu ləğv edilib. Onun ərazisi Zəngilan rayonuna birləşdirilib. 1933-cu il martın 14-də isə Qubadlı rayonu bərpa edilib. Həmin il rayonda on səkkiz Kənd Şurası yaradılıb. 1. Başarat kənd şurası. Mərkəzi Başarat kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Başarat, Dəşdahat, Əmidıx, Hat.) 2. Çərəli kənd şurası. Mərkəzi Çərəli kəndi. (Şuranın əha- tə etdiyi kəndlər: Çərəli, Ağbis, Ballıqaya, Boynəkər, Mollalı, Xanməmmədli.) 3. Fərcan kənd şurası. Mərkəzi Fərcan kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Fərcan, Göyyal, Mirallı, Saldaş, Zor.) 4. Dondarlı kənd şurası. Mərkəzi Dondarlı kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Dondarlı, Dəmirçilər, Mazıtlı, Mirlər, Poladlı, Qalacıq, Saray.) 5. Həmzəli kənd şurası. Mərkəzi Həmzəli kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Həmzəli, Çaytumas, Əfəndilər, Yusif- bəyli.) 6. Məmmədli kənd şurası. Mərkəzi Məmmədli kəndi. (Şu- ranın əhatə etdiyi kəndlər: Məmmədli, Aşağı Cibikli, 1-ci Ci- bikli, 2-ci Cibiklı, Cılfır, Göyarabas, Mistan, Qaraqışlaq, Sey- tas, Xallava.) 7. Mollabürhan kənd şurası. Mərkəzı Mollabürhan kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Mollabürhan, Sarıyataq.) 8. Muradxanlı kənd şurası. Mərkəzi Muradxanlı kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Muradxanlı, Həkəri, Qışlaq, Xəndək.)

 78  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

9. Novlu kənd şurası. Mərkəzi Novlu kəndi. (Şuranın əha- tə etdiyi kəndlər: Novlu, Davudlu, Eyvazlı, Gürcülü, Məzrə, Qədirli.) 10. Qarağac kənd şurası. Mərkəzi Qarağac kəndi. (Şura- nın əhətə etdiyi kəndlər: Qarağac,Qaracallı.) 11. Qarakişilər kənd şurası. Mərkəzi Qarakişilər kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Qarakişilər, Korlar, Şıxoba.) 12. Qəzyan kənd şurası. Mərkəzi Qəziyan kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Qəzyan, Aşağı Mollu, Yuxarı Mollu, Hal, Məmər, Müskanlı, Rəşidli.) 13. Qubadlı kənd şurası. Mərkəzi Qubadlı kəndi. (Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: Qubadlı kəndi, Gödəklər, Mahmudlu, Qayalı.) 14. Teymur Müskanlı kənd şurası. Mərkəzi Teymur Müs- kanlı kəndi. Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: (Teymur Müskanlı, Abdalanlı, Balahəsənli, Bəxtiyarlı, Əliquluuşağı, Ləpəheyran- lı, Məlikəhmədli, Qundanlı.) 15. Xanlıq kənd şurası. Mərkəzi Xanlıq kəndi. Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: (Xanlıq, Alaqurşaq, Mahruzlu, Muğanlı.) 16. Xələc kənd şurası. Mərkəzi Xələc kəndi. Şuranın əha- tə etdiyi kəndlər: (Xələc, Çardaxlı, Əyin, Qaraçanlı, Hacılı, Qarağac, Tarovlu) 17. Xocahan kənd şurası. Mərkəzi Xocahan kəndi. Şu- ranın əhatə etdiyi kəndlər: (Xocahan, Əbilcə, Altıncə, Hü- seynuşağı, Qaralar, Qazliq, Iılıclı, Tinli, Ulaşlı.) 18. Xocik kənd şurası.Mərkəzi Xocik kəndi.Şuranın əhatə etdiyi kəndlər: (Xocik, Balasoltanlı, Binədərəsi, Mərdanlı, Pa- dar, Qaraimanlı, İşıxlı.) Geniş xalq kütlələrinin savadsızlığının ləğv edilməsi sa- həsində bir sıra işlər görülmüşdür. Xalq Maarif Komissar- lığının hazırladığı ümumi təhsilə keçilməsi planı 1928-ci ilin fevralında Azərbaycan MİK-İN IІI sessiyasında təsdiq edildi. Planda 1927-28-ci tədris ilindən başlayaraq on il müddətində ümumi icbari ibtidai təhsilin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.

 79  Elşad Eyvazov______

Qubadlı rayonunun bir sıra kəndlərində ibtidai məktəb- lər açılmışdı. 1938-39-cu dərs ilində Qubadlıda iki orta məktəb olduğu halda, 1940-cı ildə onların sayı beşə çatdı- rılmışdı. Bu məktəblərdə min iki yüz səksən nəfər şagird oxuyurdu ki, bunların da beş yüz yetmişi qız idi. Bundan əlavə,rayonda 1940-cı ildə on səkkiz natamam, otuz dörd ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrdə Əliquluuşağı, Muradxanlı, Zor, Çardaxlı, Qubadlı məktəbləri öz fəaliy- yətləri ilə fərqlənirdilər. Respublikada mədəni həyatın yeniləşməsi prosesində mədəni-maarif müəssisələri, ələlxüsus, klublar mühüm rol oynamışdır. Şəhər və kəndlərdə fəhlə, kəndli və qadın klublarının şəbəkəsi ildən ilə genişlənirdi. Qubadlı rayonunda dörd klub,on üç kiçik qiraətxana, iki avtosəsli kino qurğusu olmuş, kolxoza isə radio çəkilmişdi. Azərbaycan MİK və Azərbaysan SSR XKS 1928-ci iyulun 21-də «Azərbaycanda yeni türk əlifbasının icbari və qəti olaraq tətbiq olunması» haqqında qərar qəbul etdi. 1929-cu il yanvarın 1-dən Azərbaycan SSR-in yeni əlifba- ya keçməsi rəsmən elan olundu. Amma cəmi on il sonra Azərbaycan SSR ALİ Sovetinin 1939–cu ilin iyulunda ke- çirilən sessiyasında latın əlifbasının kirillə əvəz edilməsi haqqında qanun qəbul edildi və 1940–cı ilin yanvarın 1- dən bu qanun qüvvəyə mindi. Beləliklə, tarixən qısa bir zamanda Azərbaycanda iki dəfə əlifba dəyişdirildi ki, bu da xalqın öz kökündən ayrı salınması üçün atılmış yanlış addımlardan biri idi. Otuzuncu illərin ikinci yarısında, Respublikanın bütün bölgələrində olduğu kimi, Qubadlı rayonunda da repressiya- lar sərtləşmiş və kütləvi hal almışdı. Kəndlərdə günahsız in- sanların adına «xalq düşməni» damğası vurulur, onlara qar- şı cəza tədbirləri həyata keçirilirdi. Qubadlı rayonunda da az- çox dünyagörüşü olanlar-bəylər, qolçomaqlar, ziyalılar, oxu- muşlar, yazı-pozu bilənlər müxtəlif adlarla damğalanaraq repressiyaya məruz qoyulurdu. Məsələn, Aşağı Mollu kən-

 80  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum dində İsmayılov adına kolxozun üzvü, 1931-ci ildən partiya üzvülüyünə namizəd olan Səfərov İsmayıl Həmid oğlu üç ay partiya üzvlük haqqını ödəyə bilmədiyinə, dayıları Əbdül yüzbaşının və Hüseynin əksinqilabçı kimi güllələnməsinə, eləcə də sürgündə olan qardaşı oğlu Balı Səfərovla məktub- laşdığına, ona maddi yardım göstərdiyinə görə partiyaya na- mizədlikdən uzaqlaşdırılmış, kolxozdan xaric olunmuş, təqi- bə məruz qalmışdı. Başqa bir misal: Qubadlı rayon prokuror- luğunda katib işləmiş Səfərov Allahverdi Vəli oğlu 1935-ci il- də keçmiş pristavın qızı ilə evləndiyinə görə partiya sıraların- dan xaric olunmuş və təqibə məruz qalmışdır. Belə misallar yüzlərlədir. Zəngəzur qəzasının qərb hissəsinin Ermənistan SSR- ə birləşdirilməsi və sonralar onun tərkibində Mehri rayonunun yaradılması Naxçıvan bölgəsinin Azərbaycan SSR-İ-nin digər hissələrindən quru ilə əlaqəsini tamamilə kəsdi. Nəticədə Naxçıvanı Azərbaycanla birləşdirən dəmir yolu Ermənistanin nəzarəti altına düşdü. Bu proses Ermə- nistanın İranla birbaşa əlaqəsini də təmin etmiş oldu. Qərbi Zəngəzurun Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi Türkiyənin Azərbaycan vasitəsilə türk dünyası ilə əlaqəsi- ni kəsmiş oldu. Bu siyasət Avrasiya regionu miqyasında vahid türk zolağının dağıdılmasına yönəldilmişdi. Zəngə- zurun bir hissəsinin Azərbaycandan qoparılması erməni- lərin yeni-yeni Azərbaycan torpaqlarını parçalayıb mənim- sənilməsi üçün onillər ərzində planlaşdırılan layihənin hə- yata keçirilməsinin başlanğıcı oldu və sonrakı illərdə gör- düyümüz kimi, Rusiyanın köməyi ilə indi də həyata keçiril- məkdədir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavü- zünün yeni mərhələsində 1988-1994-cü illərdə Dağlıq Qa- rabağ və digər bölgələrlə yanaşı, Zəngəzurun bütünlüklə (Laçın, Zəngilan, Qubadlı,) işğalı başa çatdı. Zəngəzur Azərbaycanın içərilərinə vurulmuş bir sağalmaz yara kimi təkcə coğrafi xəritələrdə deyil, həm də insanların qəlbində sonu görünməyən ağrıya döndü.

 81  Elşad Eyvazov______Köçürülmüş kəndlərimiz

Qubadlıda XIX əsrdə iki yüz iyirmidən artıq kəndlərimiz olub. Bu kəndlərdən bir çoxlarının əhalisi XX əsrin əvvəl- lərində digər kəndlərə köçürülüb, bir neçəsinin əhalisi isə Qarabağa köç ediblər. Əhalinin yurd yerlərindən köçü- rülməsi kəndlərin iriləşməsi mövcud şəraitin yaxşılaşması- na, sosial-iqtisadi problemlərin müsbət həllinə kömək et- mişdir. Son illərdə apardığım axtarışlar nəticəsində aşağı- da qeyd etdiyim kəndlərin adlarını və vaxtilə yerləşdiyi yerləri müəyyən etmişəm. Demək olar ki, iştirakçısı oldu- ğum bütün hüzn mərasimlərdə söhbət açıb qocaman həmyerlilərimizdən o kəndlərin adlarını öyrənib gələcək nəsillərə çatdırıram:

1. Sadıqlı. (Sarıyataq ətrafı). 2. Gölcük. (Taymur Müskanlı ətrafı). 3. Mehdi Qışlağı. (Əliyanlı). 4. Qışlaq. (Əliyanlı). 5. Xoşgədik. (Əliyanlı). 6. Məcnunlar. (Əliyanlı). 7. İskəndərli. (Əliyanlı). 8. Qalalılar. (Əliyanlı). 9. Binədərəsi. (Əliyanlı). 10. Dəvədərəsi. (Əliyanlı). 11. Gabı. (Əliyanlı). 12. Kiçik Hat. (Əliyanlı). 13. Damlamac. (Əliyanlı). 14. Arpa Gədik. (Əliyanlı). 15. Tezxarab. (Əliyanlı). 16. Xudaverdiuşağı. (Əliyanlı). 17. Dəyirmandərəsi. (Əliyanlı). 18. Allahverdilər. (Əliyanlı). 19. Hürnəid. (Əliyanlı). 20. Abbasqışlağı. (Əliyanlı).

 82  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

21. Potanlı. (Mollu ətrafı). 22. Kürd Çəpik. (Xanlıq ətrafı). 23. Rəşidli. (Mollu ətrafı). 24. Altıncı. (Qiyaslı ətrafı). 25. Korcalanlı-1. (Qubadlı ətrafı). 26. Korcalanlı-2. (Qubadlı ətrafı). 27. Qaraağaclı-1. (Qubadlı ətrafı). 28. Qaraağaclı-2. (Çardaqlı ətrafı). 29. Mistan. (Əyin ətarfı). 30. Məmmədli. (Xallava). 31. Sofulu. (Dovudlu). 32. Qarabaşlı. (Əliquluuşağı ətrafı). 33. Qalaboynu. (Əliquluuşağı ətrafı). 34. Çömçəli. (Əliquluuşağı ətrafı). 35. Ucuz. (Əliquluuşağı ətrafı). 36. Göy Qala. (Əliquluuşağı ətrafı). 37. Muradhasil. (Əliquluuşağı ətrafı). 38. Qaraçıyurdu. (Əliquluuşağı ətrafı). 39. Qabaqlı. (Əliquluuşağı ətrafı). 40. Dəvədamı. (Əliquluuşağı ətrafı). 41. Şotlanlı. (Zilanlı ətrafı). 42. Kavdadıq -2. (Bərgüşadın sağ sahili). 43. Ulaşlı-2. 44. Xocahan-2. 45. Xocahan-3. 46. Kaftarlı. (Məmər Ətrafı). 47. Şərifağalı. (Dardan yuxarı). 48. Çinarlı. (Cibikli ətrafı). 49. Köhnə Qışlaq. (Cibikli ətrafı). 50. Qara Kaha. (Qayalı ətrafı). 51. Gavurlu. (Qayalı ətrafı). 52. Daşaltı. (Əliquluuşağı ətrafı). 53. Atqız. (Fərcan ətrafı). 54. Qala. (Xocamsaxlı ətrafı). 55. Ulu Qışlaq.

 83  Elşad Eyvazov______

56. Qapanlı. (Qəzyanın qarşısında). 57. Kortuzan. (Mollu ətrafı). 58. Dağbaşı. (Dondarlı ətrafı). 59. Tapan dərəsi. (Mollu ətrafı). 60. Əyədi. (Mehirli ətrafı). 61. Kalba İsmayıllı. (Mollaburan ətrafı). 62. Bəylik. (Fərcan ətrafı). 63. İsmayıllı. (Qəzyan ətarfı). Tarovluya gələnlər. 64. Fərəcbəyli. (Qaraqoyunlu ətarfı). 65. Şamollu. (Qaraqoyunlu ətarfı). 66. Qayabaşı. (Mollu ətrafı). 67. Yel piri. (Mollu ətrafı). 68. Məzrə-2. (Məzrə ətrafı). 69. Kosa Kərəm. (Cibikli ətrafı). 70. Cəfərxandan. (Çardaqlı ətrafı). 71. Diləli Müskanlı-2. 72. Usublu. (Hacılı ətrafı). 73. Dəlləklər. (Usubbəyli ətrafı). 74. Şammədli. (Mollaburan ətrafı). 75. Anabat. (Seytas ətrafı). 76. Əprəm. (Göyarabas ətrafı). 77. Alpaşa. (Göyarabas ətrafı). 78. Çanaqçı. (Novlu ətrafı). 79. Kiçik Həkəri. (Padar ətrafı). 80. Mazutlu. (Xocamsaxlı ətrafı). 81. Şirzadlı. (Mahmudlu ətarfı). 82. Xocamsaxlı. (Qayalı ətarfı). 83. Ballı Qaya-2. 84. Taxın. (Zor ətrafı). 85. Zerzək. (Dəmirçilər ətarfı). 86. Xəsil. (Məmər ətrafı). 87. Hacı Qurbanlı. (Saldaş ətrafı). 88. Qışlaq. (Abdalanlı ətrafı). 89. Firudinbəyli. (Abdalanlı ətrafı). 90. Xanqulu Qışlağı. (Poladlı ətrafı).

 84  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

91. Hinduverd. (Qaralar ətrafı). 92. Sarıcallar. (Alaqurşaq ətrafı). 93. Ciyciyi. (Xəndək ətrafı). 94. Sultankənd-1. (Seytaz ətrafı). 95. Sultankənd-2. (Seytaz ətrafı). 96. Quşu. (Qaraqışlaq ətrafı). 97. Mac. (Əliyanlı ətrafı). -Ağbulaq kəndi. 98. Alaqaya. (Poladlı ətrafı). 99. Qarayazı. (Dovudlu ətrafı). 100. Pəyhan. (Çardaxlı ətrafı). 101. Qarakişilər. (Yuxarı Həmzəli ətarfı). 102. Korlar. (Yuxarı Həmzəli ətarfı). 103. Hüseynuşağı. (Hacılı ətrafı). 104. Köhnə dam. (Hacılı ətrafı). 105. Küllü təpə. (Padar ətrafı). 106. Şıxava. (Yuxarı Həmzəli ətarfı). 107. Kirs. (Fərcan ətrafı). 108. Kəhrizli Çərəli. (Çərəli ətrafı). 109. Qaraqışlaq. (Xallava ətrafı). 110. Çinarlı Çərəli. (Çərəli ətrafı). 111. Qala. (Dəmirçilər ətrafı). 112. Əhmədbəyli. (Bəylik ətrafı). 113. Firudinbəyli -2. (Fərcan ətrafı). 114. Atanar. (Çərəli ətrafı). 115. İsmayıllı. (Fərcan ətrafı). 116. Sulatanlı. (Bəylik ətrafı). 117. Xanəhmədli. (Boynəkər ətarfı). 118. Novruzlar. (Fərcan ətrafı). 119. Əliyanlı. (Başarat ətrafı). 120. Osmanlı. (Aşağı Mollu ətarfı). 121. Həsənbəyli. (Qiyaslı ətrafı). 122. Qəmərli. (Mollalı ətrafı). 123. Qorxunc. (Qaracallı ətrafı). 124. Daştəpə. (T.Müskanlı ətrafı). 125. Bağırbəyli. (Əliyanlı ətrafı).

 85  Elşad Eyvazov______

126. Tək Ağac. (Həkəri ətrafı). 127. Əriyağacı. (Tarovlu ətrafı). 128. Haça. (Tarovlu ətrafı). 129. Göydöş. (Tarovlu ətrafı). Novruzlar kəndi. İndi bu kənd Ermənistan (Qafan) rayonu ərazisində yerləşir. Vaxtilə bu kənd indiki Qubadlı əra- zisində olmaqla sakinləri də azərilər olub. XX əsrin əvvəl- lərində İrandan bu kənddə bir erməni gəlib nökərçilik edir. Ona torpaq verirlər, özünə ev tikir. Erməni bir gün öz evini yandırıb qaçır erməni kəndinə və xəbər verir ki, evini mü- səlmanlar yandırıb, özünü isə qovublar. Əvvəldən danışıl- mış kimi burda olan daşnak qoşunu Novruzlara gəlir, in- sanları məhv edib, qovurlar. Sonra isə həmən kənddə er- mənilər məskunlaşırlar. Yaşar Fətiyevin “Dağların dağın gətirmişəm” kitabından, səh. 79–82.

Gorusun adı nələr deyir

Böyük folklorşünas alim Əhliman Axundovun (Əliquluu- şağı kəndi) qızı Sevda Əhliman qızı tərəfindən tərtib edil- miş «Xatirələrim» (Bakı, 2003) kitabında (səh. 87) və Mə- həmmədhəsən Vəlili (Baharlı) «Azərbaycan»kitabında ya- zır ki, Gorus kürd mənşəli sözdür və bu yaşayış məntəqə- sini İranın Həmədan əyalətinin Gerusi nahiyyəsindən köç etmiş bir kürd tayfası salmışdır. Onu da əlavə edim ki, 1886-cı ildə Zəngəzurda əhalinin siyahıya alınmasında bu yaşayış məntəqəsi rus dilində «Qerusı» kimi yazılmışdı. Bütün bunlar Zəngəzurun tarixindən bir səhifədir. Şamil Dəlidağ yazır ki, Cavad qəzasındakı Böyük Gorus, Cır Gorus, Şamaxı qəzasındakı Gorusçəpərli, Göyçay qəza- sındakı Gorusağa, Gorusarkənd kəndlərindəki əhali Go- rusdan vaxtilə ermənilər tərəfindən qovulanların nəslinə mənsubdur.

 86  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Ucanes kəndinin yaranması haqqında

Tarixçilər yazır ki, bir vaxtlar Çərəli, Çinarlı Çərəli, Sal- daş, Fərcan, Göyyal, Ballı qaya, Zor, Almalıq, Boynəkər, Yuxarıgöləkli, Aşağıgödəkli, Qaraçəmən, Bəkdaş, Seyid- lər, Şinher, Şabadin, Oxtar, Muncuqlu, Siznək, Tshab, Şkao, Xaşdab, Sünik, indiki Ucanes, Ağavurd, Həyərək, Ördəkli və bir çox digər kəndlər Hasan xanın tabeliyində olub. Sünik kəndində Ucanes adında bir hampa var imiş. Hampa erməni kəndlərinin vergilərini vaxtında yığar və Hasan xana çatdırarmış. Ucanesin yaxşı şərabı da olar- mış. O, ətraf kəndlərdən üzüm qəbul edib şərab hazırla- yarmış. Ona İran erməniləri də şərab gətirərmişlər. Hasan xan Qatar dərəsi kəndlərində səfərdə olarkən ancaq Uçanesgildə gecələyər, mey məclisləri qurar feyzi- yab olarmış. Xan bu münvalla ermənilər ilə yumşaq rəftar edərmiş. Xan Ucanesi ətraf kəndlərə hampa təyin etməklə onun səlahiyyətlərini artırır, vergilərini isə azaldır. Hasan xan İrandan ermənilərin köçüb bu ərazilərdə məskünlaş- masına müsbət yanaşarmış. Xanin bəzən sifarişi ilə Uca- nes saraya gələr, özü ilə xanın «dərmanından» da gətirər- miş. Kef məclisləri xanı məst edər, beləcə o ətrafındakı mərd, xeyirxah soydaşlarından uzaqlaşarmış. Ucanesin Haşmik adında gözəl bir qızı varmış. Hasan xan Haşmiklə evlənməyi qət edir və bu təklifi Ucanesə bildirir. Bu evlilik Hasan xanın ermənilərə olan mehrini daha da artırır. Ucanes də məlum erməni siyasətinin daşıyıcısı kimi əsas məqsədinə çatmaq yolunda rastlaşdığı uğurla- rından fərəh duyur. Az sonra Haşmik dünyaya bir oğlan uşağı gətirir. Günlərin birində Hasan xan kefinin məst vax- tında evə gələndə, həmişəkindən fərqli olaraq, Haşmikin qaraqabaq olmasının şahidi olur. Hasan xan arvadının könlünü almaq istəyəndə qız kənara çəkilərək ərinə deyir: -Sən uşağımızın aqibətini fikirləşmirsən. Biz bu gun va- rıq, sabah yox. Bizdən sonra əminsən ki, sənin soydaş- ların oğluna ögey münasibət bəsləməyəcəklər?

 87  Elşad Eyvazov______

-Sözün düzü o barədə fikirləşməmişəm... -Fikirləşməzsən də. Fikirləşməzsən ki, səndən sonra onun haqqında nələr deyəcəklər. -Xan oğlu haqqında nə deyə bilərlər ey! -Heç nə! Sadəcə olaraq deyəcəklər ki, anası ermənidir. Uşağın gələcəyi barədə fikirləşirsənsə ətraf kəndlərdən qardaşlarıma, dayılarıma torpaq payı ver, qoy ev tikib orada yaşasınlar və gələcəkdə uşağa arxa olsunlar. Əslində, bu fikir Ucanesin ideyası idi. Hasan xana deyə bilmədiklərini Haşmikə dedizdirmişdi. Fürsəti əldən ver- məyən Ucanes üstəlik, elə həmən günün səhəri gələrək xanın qarşısında yağlı dilini işə salır: -Xan sağ olsun, dünyai-aləm! Haşmik də, mən də, üs- təlik, bütün qohum ermənilər də sənə qurban. Sənsiz biz kimik ki. Sən olmasan bizi bu dağlarda qurd-quş basıb ye- yər. Mən bu sözləri təkcə Haşmikə görə demirəm, sənə qurban. O gül balamızın gələcəyi naminə, sənin məsləhə- tinlə qohumlarımızdan beş-altı ailə köçüb buralarda yurd salsalar, zənn edirəm ki, buralar uşağımızın gələcəyi üçün yaxşı bir təməl olar. Özü də böyüyüb sənin vəzifəni davam etdirər. Bu yerlərin ağası sənsən. Sən razı olsan elə kəndin də adını, bax bu babasının şərəfinə «Ucanes» ad- landırardıq. Bu məsələni sənədləşdirib xanlığın möhüri ilə təsdiq elətdirərsən ki, sonralar mübahisə yaranmasın. Məncə, bu körpəyə atasından bir iqta payı olar. Xan bu vaxt kövrək hisslərə qapılmışdı. O, sanki du- manlı bir ab-havadan ayrılaraq ayağa qalxdı, körpəni qol- ları arasına alaraq üzündən öpdü və uşağın babasına dedi: -Günü sabah «Ucanes» kəndinin salınmasına qərar ve- rəcəyəm. Bu qərarımı da Qaradağ xanlığının möhürü ilə təsdiq etdirəcəm. Arxayın ola bilərsən. Sonra uşağın üzündən bir də öpərək əlavə elədi: -Balamı çöldən tapma- mışam ki...

 88  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Beləliklə, elə həmən günün səhəri kəndin adı dəyişdiri- lək Ucanes adlandırıldı. Ondan sonra ətrafda intensiv şə- kildə digər erməni kəndlərinin əsası qoyuldu. Xatırladığımız bu, və ya bunabənzər hadisələr rəva- yət yox, olub-keçən tarixi həqiqətlərdir. Özü də yaxın keç- mişimizə aiddir. İçimizdəki bu balaca erməni qurumlarını da, ondan doğan istirab və qayğılarımızı da özümüz ya- ratmışıq.

Azərbaycan ərazisində Zeyvə kəndlərinin yaranması səbəbləri

Zeyvə ərəb dilindəki zariyə sözü ilə eyni köklüdür və “hücrə”, ”ibadətgah”, ”künc”, ”bucaq”, ”guşə” mənalarında işlədilir. Müəyyən dövrlərdə, o cümlədən, Səfəvilərin haki- miyyəti zamanı ruhanilər imtiyazlı zümrələrdən hesab olunurdu. Zeyvə adlı məntəqələr camaatdan kənarda, ömür- lərini ibadətdə keçirən ruhanilər, təkidünyalar üçün salın- mlş məntəqələr idi. Qədim insan məskəni olan Azərbaycan ərazisində bir çox tayfalar məskunlaşmışdılar ki, onlardan biri də kürə- sünnilərdir. Kürəsünnilər Güney Azərbaycanın Xoy vilayə- tinin Urmiya və Türkiyənin Van göllərinin ətraflarında ya- şamaqdadırlar. Hal-hazırda İran ərazisində yaşayan kürə- sünnilərin sayı 100.000-dən yuxarıdır. Türk yazarı Mustafa Sağlam öz saytında qeyd edir ki, Türkiyə ərazisində Kerman elində iki çinar və yayla bazarı arasındakı ərazidə 600-ildən artıq tarixə malik kürəsünni- lər kəndi Zeyvə yerləşir. Anadoluda buna bənzər başqa gözəl mənzərəli ərazi yoxdur. Bu ərazilər çoxlu meşə və dağ çayları ilə zəngindir. Türkiyədə bu kəndin adı ilə bağlı çoxlu sayda ev əşyaları istehsal edən böyük şirkət fəa- liyyət göstərir. Kürəsünnilər Çepni Oğuzlarındandırlar ki, ilk Türk boy- larında olduğu kimi, çox-çox qədim zamanlardan Çinin ba-

 89  Elşad Eyvazov______tısından yola çıxaraq Qafqaza gəlmiş və Xəzər dənizinin güneyindən (Güney Azərbaycandan) Türkiyəyə keçərək Anadolu-Qaradəniz istiqamətində məskunlaşmışdılar. Göstərilən mənbələrə əsasən deyə bilərik ki, Azərbay- can ərazisində olan Naxçıvanın Şərur rayonunda, qərbi Azərbaycanda Messamor təpəsində, İsmayıllı rayonunda, Laçın rayonunun Gığı dərəsi boyunca yerləşən ərazilərin- də, Gədəbəy, Şabran və Goranboy rayonlarında, Zəngə- zurun Qafan rayonunda yuxarı və aşağı Zeyvə kəndləri mövcuddur ki, bunların hamısı kürəsünnilər tayfasına aid olunurlar. Türkiyənin Van vilayətindən olan yazar Eykun “Müqəddəs Məryəm” əsərində Zeyvə xəlçəçılərı haqqında ətraflı məlumat vermişdi. Alman rəssamı yazırdı ki, Türki- yə və Azərbaycanda xəlçəçilik geniş yayıldığı üçün kürə- sünnilər öz kəndlərinin adına məxsus xəlçələr toxuyardı- lar. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki,Zəngəzur ərazisində Qubadlı rayonunun Tarovluya yaxın olan Zeyvə kəndində ilk məskunlaşan tayfa şeyx Məhəmməd Saleh nəslidir. Bu nəslin Zeyvə kəndində məskunlaşma tarixi 1478-ci ilə tə- sadüf edir.1980-ci ilə qədər Zeyvə kəndində iki künbəz qorunub saxlanılırdı ki, onlardan biri şeyx Məhəmməd Sa- lehə, digəri isə onun oğlu Veysələ məxsus idi. Onlar bu künbəzlərdə dəfn edilmişdilər. Bu nəslin nümayəndəsi Qubadlı rayon Dəmirçilər kənd sakini Hüseynov Səxavət Məhəmməd oğlunda olan sənədlərdən məlum olur ki, o zamanlar şeyx Məhəmməd Saleh Zəngəzur ərazisinin qərb hissəsində Türk paşasının təyinatı əsasında vergiləri toplayarmış. Kəndin ətrafından keçən Zeyvə çayının (Ağa çayının) yaxınlığında böyük şəlalə var idi. Kənd əkin üçün yararsız ərazidə salınmışdı. Çayın üzərində türklərə məx- sus naxışlarla işlənmiş tağbəndli körpü salınmış və su də- yirmanı tikilmişdi. XIV-XV əsrlərə aid olan bu tarixi abidə- lər üzərindəki yazıların qalıqları dövrümüzə qədər qal- mışdır.

 90  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Azərbaycan ərazisində salınmış Zeyvə kəndlərinin adət və ənənələri bir–birilə üst-üstə düşürdü.Bu da onların eyni köklü olduğundan xəbər verir. 1828-ci il Rusiya ilə İran arasında bağlanan Türkmən- çay sülh müqaviləsindən sonra Zəngəzur ərazilərinə rus- ların təkidilə erməni ailələri köçürüldü. 1885-1890-ci illər- də köçürülmə siyasəti nəticəsində Zeyvə kəndində böyük üstünlüyə malik olan ermənilər yerli əhalini sıxışdırmağa başladılar. 1920-ci ildə Zeyvə kəndi qərbi Zəngəzur ərazi- lərinin tərkibində Ermənistana verildi.1978-ci ildə Zeyvə haqqında həqıqətləri öyrənib onunla razılaşmayan ermə- nilər kəndin adını dəyişib Davıdbek qoydular.

Tarovlu kəndi Böyük Vətən Müharibəsi illərində

1941-ci ilin yayında Hitler Almaniyası SSRİ-yə hücum etməklə Böyük Vətən müharibəsi başladı. Faşistlər bütün dünyada yaşayan xalqları almanların köləsinə çevirmək üçün qırxdan artıq müxtəlif adlar altında hərbi işğal plan- ları hazırlamışdı. Bu planlar içərisində SSRİ dövlətini və bu dövlətin ərazisində yaşayan xalqların məhvini nəzərdə tutan «Barbarossa» xüsusi yer tuturdu. Bu planda əsas məqsədlərdən biri də Bakı neftini ələ keçirməklə dünyanın sahibi olmaqdan ibarət idi. Bu cinayətkar planı müdafiə edən ilk xalq yalnız ermənilər oldu. 1941-ci ilin payızında Ukrayna cəbhəsində iyirmi yeddi min erməni almanlar tərəfə keçərək bu ərazidə yaşayan on yeddi min altı yüz qırx beş yəhudinin, iki min beş yüz dörd qaraimin, səkkiz yüz iyirmi dörd qaraçının və iki yüz on ikidən çox partizanın məhv edilməsində bilavasitə işti- rakçı olmuşdular. 1918-1920-ci illərdə Zəngəzur, o cümlə- dən Qubadlı əhalisinə qarşı soyqırım cinayətləri törətmiş erməni quldur dəstələrinin başçıları Njde və Dro bu faciə- lərin törədilməsində xüsusi rol oynayırdılar.

 91  Elşad Eyvazov______

1941-1945-ci illər müharibəsi zamanı ümumi əhalisinin sayı 3300000 nəfər olan Azərbaycan SSRİ-dən cəbhəyə 700000 nəfər səfərbər olunmuşdu. Bu səfərbər olunanlar içərisində ümumi əhalisinin sayı 22026 nəfərdən çox olan Qubadlı rayonunun 3557 nəfər sakini də vardı. Əhalisinin sayı 210 nəfər olan Tarovlu kəndindən 43 nəfər sakin mü- haribəyə səfərbər olunmuşdu. Azərbaycan SSRİ-in hər bir rayonunda olduğu kimi, Qubadlı rayonunun bütün əhalisi, o cümlədən tarovlular da alman faşizminə qarşı mübarizə- yə fədakarlıqla qoşulmuşdular. Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycan SSR-nin hər yerində olduğu kimi, Qubadlı rayonunda da yardım cəbhəyə yardım işinə xüsusi diqqət yetirilirdi. 1943-cü ildə Qubadlı rayonu sakinləri tərəfindən cəbhəyə 9012 kiloq- ram çəkisində 1512 ədəd hədiyyə, 36 baş xırdabuynuzlu heyvan, 45 min manat məbləğində pul vəsaiti göndərilmiş- dir. Göndərilən yardımlar içərisində Tarovlu kəndinin də payı vardı. Müharibə illərində kənddə 18 yaşından 60 ya- şadək olan kişilərin hamısı cəbhəyə səfərbər olunduqları üçün onları iş yerlərində qadınlar əvəz edirdilər. Tarovlu sakinləri cəbhəyə taxıl və digər məhsullar göndərirdi. «Ta- rovlu kəndinin sakinlərindən Allahyarov Rəhim, Mehdiyev Mənsim, Qədimalıyev Seyfalı, Allahyarov Göyüş, Mikayı- lov Şahverən, Qədimalıyev Salman əmək cəbhəsində əsl qəhrəmanlıq nümunəsi göstərmişdilər.» (Qədimalıyev Bə- kirin dediklərindən). 1942-ci ildə Tarovlu kənd dördillik məktəbinin direktoru Qədimalıyeva Sürayə Məhəmməd qızı müəllimlik etməsi ilə bərabər kolxozun bütün taxıl və digər əmlakının hesab- lanmasına nəzarət edən şəxs kimi təyin olunmuşdur ki, bu da kolxozun inkişafına böyük təkan vermişdi. O illərdə kənd camaatı çox çətin dolanırdılar. Yalnız kolxozdan al- dıqları əmək günləri onların ailəsinin dolanışıq mənbəyi idi. Kolxozun taxıl sahələri biçilib qurtadıqdan sonra kənd əhalisi yerə tökülmüş sünbüllərdən başşaq yığar və onları

 92  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum torbada əzərək sonradan təmizləyərək çörək məmulatla- rında istifadə edirdilər. Nəbinin oğlu Hüsü və Bağırın oğlu Ataxan 1944-cü ildə tarladan başşaq yığıb gətirərkən, bundan xəbər tutan kolxoz sədri onları cəzalandırmaq məqsədi ilə hüquq mühafizə orqanlarına təhvil verir. Onla- rın hər ikisi buna görə üç il azadlıqdan məhrum edilərək Bakının Qaradağ ərazisində cəza çəkməyə göndərir. Cə- zanı çəkdikdən sonra Ataxan Bakının Qaradağ rayonunda, Hüsü isə yeni salınan Sumqayıt şəhərində yaşamaq və həyat fəaliyyətlərini davam etdirmək qərarına gəlirlər. 1966-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Tikinti Mate- rialları Nazirliyində ilk dəfə olaraq Ataxan kişi əmək fəa- liyyətində göstərdiyi xidmətlərinə görə «Lenin» ordeni ilə təltif edilmişdir. Sumqayıtda fəaliyyətə başlayan Hüsü kişi şəhərin tikinti sahəsində ən qabaqcıl qaynaqçılar sırasına qədər yüksəlir və müxtəlif mükafatlara layiq görülür. Ta- rovlu kəndində Sumqayıt şəhərinə işləməyə, təhsil alma- ğa gələnlərin hər biri Hüsü kişinin ailəsinin qonağı olar, sonradan şəhərdə özünə yaşayış yeri seçərdi. Müharibə illərində Qubadlı rayonunda əlli dörd kolxoz təsərrüfatı fəaliyyət göstərmişdir. Bu kolxozdan biri də ta- rovluların birləşdiyi Frunze adına kolxoz idi. Bu kolxozda on beş nəfər kişi, əlli beş qadın çalışırdı. Müharibə illərin- də tarovlular dövlətə 150-160 ton taxıl tədarük edirdi. Qu- badlı rayonun sakinlərindən 1587 nəfər, Tarovlu kəndin- dən 35 nəfər faşizmə qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıqla hə- lak olmuş, geri qayıtmamışdır. 1927–ci il təvəllüdlü kənd sakini İbişov Xasay Ağakişi oğlunun dediklərindən: “Ta- rovlu kəndindən 43 nəfər Böyük Vətən müharibəsində işti- rak etmiş, onlardan 35 nəfəri şəhid olmuş, cəmi 8 nəfər geri qayıtmışdır”. Həmən 35 nəfər şəhidin isə harada dəfn edilməsi indiyə qədər məlum deyil, Yalnız komandanlıq tərəfindən göndərilən üçkünc «Qara kağıza» əsasən onla- rın yaslarını saxlayırdılar.»

 93  Elşad Eyvazov______Böyük Vətən Müharibəsi illərində səfərbər olunanlar

1. Zamanov Şükür-şəhid. 2. Alməmmədov Xanlar-qayıdıb. 3. Məmmədov Niftalı-şəhid. 4. Şirinov Cəlil–qayıdıb. 5. Şirinov Firit-şəhid. 6. Şahbazov Xıdır-şəhid. 7. Şahbazov Bəndalı-şəhid. 8. Şahbazov Şahbaz-şəhid. 9. Şahbazov Cahangir-şəhid. 10. Şahbazov Hidayət-şəhid. 11. Həsənov Mehralı-şəhid. 12. Həsənov Ağakişi -şəhid. 13. Həsənov Müseyib-qayıdıb. 14. Həsənov Alış-qayıdıb. 15. Şahbazov İman -şəhid. 16. Qədimalıyev Nəsib-şəhid. 17. Qədimalıyev Mahmud-şəhid. 18. Qədimalıyev Rəhman-qayıdıb. 19. Qədimalıyev Qulamhüseyn-qayıdıb. 20. Qədimalıyev Ağa-şəhid. 21. Xuduyev Həbib–şəhid. 22. Şirinov Bağır-şəhid. 23. Quliyev Ağamir-şəhid. 24. Quliyev Xanəmir-şəhid. 25. Quliyev Bəhmən-şəhid.

 94  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

26. Quliyev Nəriman-şəhid. 27. Həsənov Bəhmən-şəhid. 28. Surxay-şəhid. 29. Paşayev Bayəli-şəhid. 30. Paşayev Əliş-şəhid. 31. Hüseynquluyev Bərxudar-şəhid. 32. Hüseynquluyev Haqverdi-şəhid. 33. Haqverdiyev Pirverdi-şəhid. 34. Haqverdiyev Xuduş-şəhid. 35. Haqverdiyev İslam-şəhid. 36. Xuduyev Ağaməmməd–şəhid 37. Qədimalıyev Almurad-şəhid. 38. Şahbazov Həsənalı-qayıdıb. 39. Şahbazov İsrafil-qayıdıb. 40. Məmmədov Əliyar–şəhid. 41. Fərzəliyev Mirzəməmməd-şəhid. 42. Rzayev Əmrah-şəhid. 43. Həsənov Bürcalı-şəhid.

Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycan xalqının faşist Almaniyası üzərində qələbəyə verdiyi müstəsna töh- fədə Qubadlı rayonu əhalisinin xüsusi xidməti olmuşdur. 1985-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi illərində şəhid olmuş tarovluların xatirəsinə abidə kəndin girəcəyində hündür ərazidə salınmışdır. Müharibədə şəhid olmuş tarovluların adları və soyadları bu abidənin üzərində həkk olunmuşdur. Allah rəhmət etsin!

 95  Elşad Eyvazov______Tarovlu müharibədən sonrakı illərdə

Rəsmi məlumata görə Tarovlu kəndinin ərazisi yeddi yüz otuz dörd hektardır. Onlardan yuz yetmiş hektarı əkin, ikisi biçənəklər, iki yüz iyirmi hektarı isə örüş və otlaq yer- ləridi. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatı üçün yararlı ərazilər sayılır. Kolluqların sahəsi yüz doxsan üç, həyətyanı sahə- ləri yeddi hektardı. Yüz qırx iki hektar isə dağlar və təpə- lərdən ibarətdir. İşğala qədər kənddə 75 ev, 92 təsərrüfat olub. 2013-cü ilin yanvarın 1-dən 372 nəfər sakin olub. ƏKİNÇİLİK: Sovetlər birliyinin 1947-ci il fevral plenumu “Müharibədən sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatını yüksəlt- mək tədbirləri haqqında” qərar qəbul etdi.

Yol arası Qubadlı rayonu respublikanın əsas aqrar rayonlarından biri idi. 1948-ci ildə rayon ərazisində iyirmi yeddi kolxoz tə- sərrüfatı vardı. Onlar, bir qayda olaraq beynəlxalq kommunist hərəkatının, ölkə və respublika rəhbərlərinin, yazı- çıların, 1941-1945-ci illər müharibəsinin qəhrəmanlarının adlarını daşıyırdı. Tarovlu kəndinin zəhmətkeşləri Frunze adına kolxozda çalışırdılar. Qədimalıyev Seyfalı uzun illər Frunze adına kolxozun sədri işləmişdir. Kolxozda əsasən dənli bitkilər:

 96  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum buğda, darı və arpa əkilirdi. Torpaqlar payızda şumlanır, yazda isə həmin ərazilərə toxum səpilirdi. Tarovlu kən- dinin torpaqları məhsuldar idi. Hər hektardan on səkkiz- iyirmi sentner məhsul götürülürdü. Orta hesabla ildə yüz səksən ton taxıl istehsal edilirdi.Taxıl zəmiləri oraqla bi- çilərdi. Ağsaqqalların verdiyi məlumata görə Eyvaz kişinin oğlu Quluhüseyn vaxt azlığından, əkin sahəsində çalışar- kən gecələr çıraq işığında işləyərmiş. Qədimalı kişinin oğ- lu Novruzalı bir neçə nəfərin biçib bağladığı dərzləri tək- başına bağlıyarmış. Bu Tarovlu camaatının ata-babaları- nın qoçaq, igid və əməksevər olduğundan xəbər verir. Biçinçilər arasında həmişə yarış gedərdi. Dərzlərin bö- yük və səliqəli bağlaması əsasən Həşim, Bəşir, Lətif, Qu- luhüseyn arasında yarışa çevrilərdi. Onlar biçdikləri dərz- ləri ayrı-ayrı yığıb, taxıl xırmanına təhvil verərək əmək gü- nü alardılar. Bir gün darı dərəsinin önündə olan Eyvaz ye- rində zəmi biçənlər dərzləri bağlayıb hər kəs öz vərinin ağzına yığır və palıd ağacının kölgəsində nahar edirdilər. Kolxoz sədri sahəni yoxlayarkən onun diqqətini səliqə ilə bağlanmış böyük dərzlər cəlb edir. Palıd ağacının kölgəsi- nə gəlib camaatla görüşdükdən sonra diqqətini cəlb etmiş dərzlərin kimin olmasını soruşur. Camaat bir qədər təəc- cüblənir. Ona dərzlərin Quluhüseyn kişinin olduğunu bil- dirdilər. Kolxoz sədri bir söz demədən cibindən bir qızıl pul çıxarıb Quluhüseyn kişiyə verərək ona təşəkkür edir. Əkin sahələri cütlə şumlanırdı. Cütlərə, torpağın möh- kəmliyindən asılı olaraq, bir neçə öküz qoşulurdu. Öküzlər cütü çəkməklə yer şumlanardı. Zəmi oraqla biçilərdi, sonra dərz bağlanırdı. Bağlı dərzlər ulaqla xırmana gətirilirdi. Xırmana da iki öküzə vəl qoşulurdu. Öküzlər vəli fırladır, bu zaman sünbüldən taxıl ayrılırdı, sonra kuləş sovrulur və xəlbirdən keçirilirdi. Bu zaman taxıl kisələrə yığılaraq anbarlara vurulurdu. 1960-cı ildə Tarovlu kəndinə Laçın rayonundan ilk traktor gətirilmişdi. Sonrakı illər yük maşın- ları və kombayn da gətirildi. Sovetlər birliyi dönəmində ta-

 97  Elşad Eyvazov______rovlular on kəndin daxil olduğu «Sovet Azərbaycanı» kolxozunda çalışırdılar. İstər kolxoz təsərrüfatında istər digər sahələrdə çalışan tarovlular öz zəhmətləri hesabına həmi- şə ön cərgədə gedirdilər. Zəhmətkeş insanlardan Qə- dimalıyev Rəhman, Qədimalıyev Yedigar, Süleymanov Atakişi, Qədimalıyev Quluhüseyn, Süleymanov Saybalı, Süleymanov Nuruş, Süleymanov İmamalı, İldırımov Hə- sənalı, İldırımov Urman, Şahbazov Ötərxan, Qədimalıyev Çingiz, Cavadov İnqilab, Eyvazov Tofiq, Şahbazov Oqtay, Şəkərliyev Xasay, İldırımov Qədir, Cavadov Əstan və başqalarını misal çəkmək olar. «Sovet Azərbaycanı» kolxozunun tərkibinə Çardaxlı, Tarovlu, Xələc, Əyin, Yuxarı və Aşağı Cibikli, Yuxarı və Aşağı Xocamsaxlı, Mehrili, Xal- lava kəndləri daxil idi. Sovxoz üç yüz əlli təsərrüfatdan, üç min nəfər əhalidən ibarət olmaqla, üç ibtidai məktəb, üç səkkizillik və iki orta məktəb, beş klub, üç feldşer-mama məntəqəsi, bir pioner düşərgəsi əhalinin xidmətində idi. Sovxozun on iki traktoru, səkkiz yük maşını, üç taxıl biçən kombaynı, üç «Belarus» markalı traktoru və bir ədəd «UAZ» markalı minik avtomobili vardı. Sovxozun 3 min hektar torpaq sahəsi, altı yüz hektar əkin sahəsi, altı yüz əlli baş iribuynuzlu mal-qarası və anbarları vardı. Mal-qara tövlələri tam mexanikləşdirilmişdi. «Tarovlu kəndinin sovetliyi yerləşən Çardaxlı kəndində bir klub, bir orta məktəb, bir idarə binası yerləşirdi. 1988-ci ildə Ermənistandan köçürülən iyirmi beş ailə üçün Çar- daxlı kəndində dövlət tərəfindən üçotaqlı şəxsi evlər inşa edilərək qaçqınlara əvəzsiz verilmişdir. Kəndlər arası yollar asfaltlaşdırılmışdı. Əhalininın güzəranın yaxşılaşdırıl- ması üçün xeyli işlər görülmüşdü. Əfsuslar olsun ki, bəd- nam qonşularımızın məkrli siyasəti nəticəsində görülən işlərdən heç bir əsər-əlamət qalmadı». (09.04.1994 Meh- diyev Nümayiş Mənsum oğlunun xatirə dəftərindən).

 98  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

кяндинин цмуми Таровлу

 99  Elşad Eyvazov______

Tütünçülük: tütün əsa- sən Ermənistanla sər- hədə yaxın ərazidə yer- ləşən Şillanlı da əkilir- di. Tütünçülük tarovlular üçün məcburi xarakter daşıyırdı. Tütün şitil- ləri may ayında salınır Şillanlı tütün sahəsi və Ağa çayından axan arx vasitəsilə suvarılırdı. Yayın ortalarında tütün yığılaraq qurudulur, Qubadlı rayonunda yerləşən məntəqəyə təhvil verilirdi. Tarovlular döv- lətə hər il 1,2 ton tütün təhvil verirdi. Üzümçülük: sahələri kəndin Ağ bellər adlanan əra- zisində yerləşirdi. Üzümçülük təsərrüfatı yetmişinci illərin axırlarında inkişaf etməyə başlamışdı. Hər ailəyə məcburi olaraq bir hektara yaxın üzüm sahəsi verilirdi. Üzümçülük təsərrüfatında suvarma sistemindən istifadə olunmurdu. Hər təsərrüfat orta hesabla hektardan on yeddi, on səkkiz ton üzüm yığırdı. Tarovlular tərəfindən tədarük edilən üzüm əsasən rayonda yerləşən şərab zavoduna təhvil verilirdi. Yetmiş ailə üzümçülük təsərrüfatında çalışırdı. Hər bir tarovlunun həyətyani sahəsində meyvə ağacları ilə əhatə olunmuş bağ var idi. Alma, armud, fındıq, cəviz, qara əncir, şaftalı, alça, gilas, ərik və başqa meyvə ağac- ları bu bağlarda əkil- mişdi. Həyətyani sa- hələrdə tərəvəz məh- sullarından pomidor, xiyar, kartof, badım- Ağ bellər can, lobya, qırmızı soğan da əkilirdi.

 100  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Heyvandarlıq. Tarovlu kəndi iki yüz iyirmi hektar örüş otlaq sahəsinə malik idi ki, bu da heyvandarlığın inkişafına geniş imkanlar açırdı. Yal yuxarı, Şillanlı, Su daşları, Qızıl qaya ətrafı, Qarədən, Şüştəpə, Alaquşdağın ətrafında yer- ləşən ərazilər heyvandarlığın inkişafı üçün vacib olan əsas otlaq sahələriydi. Kənddə fərdi təsərrüfatlarda saxla- nılan iribuynuzlu mal-qaranın sayı dörd yüz əlli-beş yüz- dən artıq idi. Heyvanlar dövlət tədarükünə verilir və ya ba- zarlarda satılırdı. Kənd sakini Qədimalıyev Əli digər kənd sakinlərindən fərqli olaraq bir neçə camış saxlayırdı. Kənd camaatı öz heyvanları üçün qış hazırlığını yayda görür- dülər. Hər il biçin vaxtı başqa yerlərdə yaşayan tarovlular kənddə qayıdaraq öz ata–babalarına köməklik edirdi. So- vet Azərbaycanı kolxozunun Zeyvə kəndi yaxınlığında, Vəli düzündə, Ağa çayının kənarında, sonradan isə Ta- rovlu kəndinin Saqqızlı qayanın ətəyində mexanikləşdi- rilmiş tövləsi tikilmişdi. Burada yüz iyirmi baş cins heyvan saxlanılırdı. Kolxoz hər gün dövlətə səkkiz yuz, doqquz yüz litr süd təhvil verirdi. Qoyunçuluq. Tarovlu kəndində xırdabuynuzlu heyvan- ların sayı yeddi yüzdən artıq idi. Yaz mövsümü başa ça- tan kimi qoyun sürüləri Zəngəzur dağlarına,Sisiyan yay- laqlarına, Ağa dərəsinə, Qanlıbelə aparılır, havalar soyu- yana qədər orada saxlanılırdı. Əlli-altmışıncı illərdə Er- mənistan rəhbərliyi müxtəlif vasitələrlə Zəngəzur dağların- dan azərbaycanlıların istifadəsini əngəllədilər. Bu isə qo- yunçuluğun inkişafına mənfi təsir göstərdi. Beləliklə, tarovlular ata-babalarından miras qalan Zəngəzur yurdlarından məhrum oldular. Azərbaycan tərəfi daxili yaylaqlardan isti- fadə etmək məcburiyyətində qaldı. Qoyunlar may ayında qırxılır, yunlarından istifadə edilərək məişət avadanlıqları və qışa hazırlıq məqsədi ilə isti geyimlər toxunardı. Kənd camaatı qoyunun südündən pendir tutur, müxtəlif yemək- lər hazırlayardı. Tarovlu kəndində əsasən Qala və Qara- bağ qoyun cinsləri bəslənirdi. Kəndin fərdi təsərrüfatların-

 101  Elşad Eyvazov______da qoyunla bərabər keçi sürüləri də vardı. Keçilərin sü- dündən pendir, qəzilindən palaz, həybə ter, çuval və məi- şətdə işlətmək üçün səkkiz-on metr uzunluğunda olan kəndir toxunardı. Keçinin dərisi köşə çəkilərək tikilmiş ça- rıqlara bağ toxunardı ki, bu ayaq geyimləri əsasən yay və payız aylarında istifadə edilərdi. Baramaçılıq. Tarovluda tut ağaclarının əhatə etdiyi sahə iki hektardan artıq olar- dı. Barama istehsalı tarovlu- ların əsas məşğuliyyətlərin- dən biri idi. Tut ipəkqurdu- nun baraması ipək vəzlərinin ifrazatından alınır. Sürfə ba- ramanın içində pupa, sonra kəpənəyə çevrilir. Tut ipək- qurdunun baraması ipək is- tehsalı üçün əsas xammal- dır. Tarovlular hər il ton ya- Tut ağacları rım barama istehsal edirdilər. Kənddə baramaçılıqla Meh- diyev Nümayiş, Şəkərəliyev Əziz, Süleymanov Baxış, Şahbazov Ağaəli məşğul olurdu. Tarovlular ağ tutdan doşab bişirərdilər. Bişirilmiş doşabı ailə üzvləri il boyu istifadə edərdi, lazım gəldikdə isə eh- tiyacı olan qonşulara pay verərdilər. Bundan başqa kəndin bəzi sakinləri ağ tutdan özləri üçün spirtli içkilər də çəkir- dilər ki, buna da tutovka deyilirdi. Bu adət-ənənə xaçpə- rəstlərdən kənd əhalisinə keçmişdir. Şirin su ehtiyatları. Kənd ərazisi şirin su ehtiyatları ilə zəngin idi. Ağa çayından axan arx şirin su kimi istifadə olunmuşdur. Əvvəllər Məmi və Qızıl qayada yerləşən bu- laqlardan kənd əhalisi əsas içməli su mənbəyi kimi istifa- də etmişdir. Tarovlular Sənəmdüşən gölün suyundan da məişətdə istifadə edirdilər. Kənd daxilində Kərbəlayı Mə-

 102  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum həmməd və Məşədi Həsən quyularının suyundan istifadə olunmuşdur. Bu quyular heç vaxt qurumamışdır. Son dövrlər kənd həyətlərində iyirmi su quyusu qazılmışdı. Sə- nəmdüşən gölünün başlanğıcı Qızılqaya və Ayıöləndən başlayır. Ağa çayından ayrılan arx Tarovlu kəndinin mər- kəzindən keçirdi.1988-ci ildə erməni təcavüzü başlayan vaxtlarda indiki Ermənistanın Zeyvə kəndi ərazisindən Ağa çayından ayrılan arx bağlanmışdır. Bu isə kənddə tə- sərrüfatın inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Əslən Qu- badlı rayonunun Qaracalı kəndindən olan yazıçı-publisist Famil Süleymanov və Sumqayıt şəhərində yaşayan, əslən tarovlu Eyvazov Elşad Əli oğlu tərəfindən Qubadlı rayonun mərkəzindən keçən Həkərli çayından beş kilometrlik məsafədə metal borularla su xətti çəkilişi planlaşdırılaraq işə başlanılmışdı. Bu xəttin çəkilişinə nəhəng su nasosları təmənnasız olaraq gətirilmişdi. Lakin məlum səbəblərə görə su çəkilişi yarımçıq qaldı. Dükan. Qarışıq mallardan ibarət ticarət mərkəzinə dü- kan deyilir. Tarovluda dükan 1959-cu ildə açılmışdır. Dü- kanın açılması Qədimalıyev Əli Eyvaz oğlunun təşəbbüsü ilə fəaliyyət göstərdiyi üçün onun adı ilə bağlıdır. İlk dü- kançı Mehdiyev Bəbir Mönsüm oğlu olmuşdur. Sonralar Cavadov İnqilab, Camalov Kərəm, Mikayılov Rafiq və Qədimalıyev Zakir kənd dükanını işlətmişdilər. Kim dükanı işlədirdisə onu öz evinin bir otağında yerləşdirirdi. Dükana qarışıq mallar Qubadlı rayon mərkəzinin anbarlarından gətirilirdi. Son zamanlar dükan müasir tipli binada yerləş- mişdi. Sonradan Tanırcerdi dərəsində müasir məktəb və mağaza binaları tikilmişdi. Tibb məntəqəsi. 1970-ci ildə Qədimalıyev Əli Eyvaz oğlunun təşəbbüsü ilə açıldığı üçün onun adı ilə bağlıdır. Tibb məntəqəsi dörd kənddə (Tarovlu, Çardaxlı, Əyin və Cibikli), xidmət göstərirdi. Qədimalıyeva Güldəstə Əli qızı birləşmiş tibb məntəqəsinə rəhbərilik edirdi.

 103  Elşad Eyvazov______Tarovlu qonaqpərvərliyi

Azərbaycan xalqının qədim zamanlardan çox maraqlı və ibrətamiz qonaqpərvərlik adətləri olmuşdur. Bu adətlər indi də davam etməkdədir. Azərbaycan qonaqpərvərliyi vaxti ilə Yaxın Şərqdə və Rusiyada şöhrət qazanmışdır. XVII əsrin əvvəllərində Şamaxı hakimi Abdulla xan yanın- da ticarət əlaqələri qurmaq üçün gəlmiş ingilis missio- nerləri Antoni Cenkinson və Olkok şərəfinə verilən qonaq- lıqda iki yüz doxsan cür yeməyin süfrəyə gətirilməsi xalqı- mızın qonaqpərvəliyinin gözəl nümunəsi sayıla bilər. Bu missionerlər gördüklərini ingilis dilində öz səyahətnamə- lərində yazmış və Avropanı xalqımızım bu nəcib adəti ilə tanış etmişlər. Tarovlular və onların ata-babaları Qubadlı rayonunda öz qonaqpərvərliyi ilə yadda qalan insanlardandır. Tarov- lular qonağa qarşı çox mülayim, diqqətli və qayğıkeşdirlər. Onlar qonağa nəinki öz evində hörmət etmiş, hətta çöldə qalarkən ona sığınacaq yeri də vermişdilər. Kənd camaa- tının hər biri qapısına qonaq gələndə sevinir, heyvan kəsir, ən ləziz yeməklərini bişirir, qonağı kəndin camaatı ilə ta- nış edir, meşələrə gəzməyə aparır, öz adətləri ilə onu ta- nış edirdilər. Bir evə gələn qonağı, həmin evin qohum və qonşuları da qonaq çağırırdı. Qonaq yola düşəndə ona heyvan kəsir, müxtəlif nemətlərdən pay qoyurdular. Hər evə gələn qonaq üçün ayrıca otaq ayrılır, yataq dəstləri hazırlanardı. Mərasimlər. Tarovlu kəndində hüzr düşən zaman hüzr sahibinin xəbəri olmadan kənd əhalisi tərəfindən məzar qazılarmış. Hüzr evi üçün hər cür köməklik göstərərək, həmən ailənin dərdinə şərik olurdular. Kənd camaatı birlə- şərək dəfni təşkil edir, hüzr yiyəsinə maddi köməklik gös- tərirdilər. Dünyasını dəyişən mərhumun cümə axşamların- da, qırx və il məclisində yaxından iştirak edirdilər. Tarovlu- lar qonşu kəndlərin xeyr və şərlərində də yaxından iştirak

 104  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum edirdilər. Hüzr yerlərində pul vəsaiti toplanmırdı. Hər bir Tarovlu hüzr evinə bir büküm çörək (dörd ədəd yuxa) gə- tirirdi. İmkanlı olanlar ət və digər ərzaq məhsulları ilə hüzr evinə köməklik göstərirdi. Hüzr evinə yeddi gün kənd ca- maatı, növbəli şəkildə, yemək bişirib gətirərdilər. Tarovluda toy mərasimi üç gün davam edirdi. Toylar əsasən cümə, şənbə və bazar günləri keçirilər, üçüncü gün gəlin gətirilərdi. Əgər bəy və gəlin Tarovludan olardı- sa hər iki həyətdə də toy üç gün keçərdi. Qadınlar qız evi- nə, kişilər isə bəy evinə yığışardı. Toydan bir ay əvvəl kənd camaatı meşələrdən odun yığardılar. Bu işi toy sahibinin xəbəri olmadan kənd camaatı qrup halında icra edir- dilər. Toya bir həftə qalmış toy həyətində toy çörəyi bişiri- lər və toy çadrları qurulardı. Toy çörəyi bişirənlər özləri ilə müxtəlif hədiyyələr-yastıq, çaynik, toyuq, və başqa məişət əşyaları gətirərdilər. Yaxın qohumlar toy evinə gəlir, bu zaman çörək bişirənlər onlara yuxa, (dəmir saclarda bişi- rilmiş çörək), kəsib verir, əvəzində qohumlar tərəfindən şi- rinlik alırdılar. Çörəkbişirmə mərasimi başa çatdıqdan sonra yığılan şirinlik onlar arasında bərabər bölüşdürülər- dü. Daha qədimdə isə bir neçə ailənin bir dam altında ya- şadıqları üçün öz damlarının münasib yerində qurulmuş, (torpağın üst səviyyəsindən aşağıda), təndirlərdə lavaş bi- şirilərdi. Toya bir neçə gün qalmış qız evində paltarbiçdi mərasimi keçirilirdi. Yasda olduğu kimi toyda da pul yığıl- mırdı, ancaq hədiyyələr gətirilirdi (heyvan, qiymətli əşyalar, qızıl və s.). Toy mərasimində aşbazlıq kəndin sakinləri İbişov Xa- say Ağa kişi oğlu və İbrahimov Kamran Zeynal oğlu tərə- findən icra olunurdu. Çay məclislərinə rəhbərlik adətən Məmmədov Fazil Bayram oğluna həvalə edilirdi. Toylar rayon mədəniyyət şöbəsinin musiqiçiləri və əsasən qonşu Xələc kəndindən olan İmran və Həsənin (qara zurna, ba- laban və nağara, iki çubuqlu nağara) iştirakı ilə keçirilirdi. Bu zaman çalğıçının biri dəmkeş olaraq dəm-züy tutardı.

 105  Elşad Eyvazov______

Toyda xanəndəlik edənlər kənd sakinlərindən öz arzuları ilə oxuyanlar olurdu.1950-cı illərdən sonra toy mərasimlə- rinə qonşu Cəbrayıl, Füzuli və hətta Bakı şəhərindən çal- ğıçılar və müğənnilər dəvət olunardı. Toyun səsi bəzi qon- şu kəndlərdə də eşidilirdi. Toy sahibi toybaşının qoluna qırmızı dəsmal bağlayır, əlinə bir çubuq verərək toyun ona həvalə edilməsini elan edərdi. Mərasim başa çatandan sonra ona xələt verərək əşyaları geri alardı. Toylarda ən çox «Tərəkəmə», «Kolxozu», «Sarıköynək», «Narağacı» və «Kəsmə» havaları altında oynanılırdı. Sanki toyçularla oynayanlar arasında yarış gedirdi. Oyun zamanı aldanan uduzmuş hesab edilirdi. Hər toya gələn kişi toyçulara pul xələti verərdi. Verilmiş pulları toybaşı Sədi, Əziz və ya Urman yığardı. «Kolxozu» oyun havasında toybaşı on beş-iyirmi nəfər gənci ətrafına toplayaraq onları yallı rəqsinə dəvət edirdi. Oyun gedən zaman toybaşı hər hansı bir əşyanı cibindən çıxarardısa, (konfet, daraq, dəsmal, pul, bıçaq və s.), oynayanlar da bunu etməli idi. Əgər oynayanlar bu hərəkəti gecikdirərdilərsə toybaşı tərəfindən möhkəm çubuqla dö- yülərək (təbii olaraq, zarafatla) cəzalandırılardı. Rəqs za- manı kişilər oynayan qadınların əlinə pul verirdilər. Rəqs başa çatdıqdan sonra toybaşı pulları geri qaytararaq pul verənlərdən şirinlik alırdı. Bütün şirinliklər yığılaraq axırda toybaşı və toyçular arasında bölüşdürülürdü. Toyçuları qonşular axşam evlərində qonaq edərdi. Qış aylarında respublikanın bir çox rayonundan kəndə aşıqlar gələrək, məclislər qurar, əvəzində şirinlik alardılar. Kənd məişəti. Kənddə qaz xətti çəkilmiş, amma yaşa- yış evlərinə verilməmişdi. Buna görə də kənd camaatı odundan və qaz balonlarından istifadə etməli olurdular. Odun meşələrdən yığılırdı. Qışa hazırlıq payızın sonunda və qış aylarında görülürdü. Ən ləziz yeməkləri; aşlardan cücə plov (bütov toyuğun aşın altına qoyulması), qığbı- ğımlı və boranılı aş, soyutma, dolma, xaşıl (ballı, doşablı),

 106  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum fındıq çubuğunda bişirilmiş kabablar, ayranaşı, dovğa, motal pendiri (pendir və şor qarışığı) olmuşdur. Bütün xö- rəklər mis qazanlarda bişirilərdi. Çay mis samovarda qay- nadılardı. Mis parçadan, sərnicdən, sinidən, teşdən geniş istifadə olunurdu. Sac yuxası. Sac məişət ləvazimatıdır. Dairəvi formada, ortadan bir qədər qabarıq olub yuxa, qutab, lavaş, xamıra- lı bişirmək üçün işlədilir. Sacın iç tərəfində qovurma bişirir- dilər. Bu məişət əşyası enolit dövründən məlumdur. Sac

əvvəlcə odun kulunu su ilə qarışdıraraq küllənir, sonra isə üç daş, (üç ayağa), üzərinə qoyulurdu. Sacın altı odun və ya təzəklə qalanırdı. Yoğrulmuş xəmir oxlovla çörək taxta- sında yayılır, sacın üzərinə sərilirdi. Yuxa bişənədək bir neçə dəfə şişlə çevrilirdi. Bişirilmiş yuxa quru halda uzun müddət saxlanılırdı. Lazım gəldikcə su səpilir üstü parça ilə örtülür ki, o teşlənsin, sonra bükümlənir (hər büküm dörd yuxadan ibarət olurdu) və istifadə edilirdi. Təndir, lavaş, çörəyi bişir- mək vasitəsidir. Tarovlu kən- dində bir neçə yerdə təndir vardı. Təndir oturaq həyatın mövcud olduğunu göstərən maddi mədəniyyət ünsürlərin- dən biridir. O gil, saman, qum

 107  Elşad Eyvazov______və.s qatışığından hazırlanmış palçıqdan düzəldilirdi. Qə- dim dövrlərdən məlum olan təndir tarovlular tərəfindən müqəddəs sayılırdı. Onda lavaş və fətir bişirilirdi. Xəmir, xəmirin qıcqırdılması üçün hazırlanmış baratadan istifadə olunurdu. Təndirin dibində çırpı qalanırdı, o közə çevrildik- dən sonra yanan ocaq mütləq təndirin divarını ağar- dandan sonra kündələnmiş xəmir oxlovla yayılır, sonra isə təndirin divarlarına yapışdırılaraq lavaş və fətir bişirilərdi. Lavaş bişdikdən sonra təndirdən ucu əyilmiş şişlə çı- xarılırdı. Tarovlular on beş-iyirmi günlük azuqəni əvvəlcə- dən bişirərdilər. Lavaş sulandıqdan sonra istifadə edilirdi. Təhsil. 1882-ci il Qubadlıda Həsən bəy Sultanov tərə- findən ilk dünyəvi məktəbin əsası qoyuldu. Məktəb bu böl- gənin mədəni inkişafında mühüm rol oynamışdır. Tarovlu kəndinin ziyalılarından olan Qədimalıyev Əlinin, Qədimalı- yeva Sürayyənin, Həsənov Mehralının, Şahbazov Ziyad- xanın, Şahbazov Şəmilin, Şirinov Cəlilin, Şirinov Bayra- mın başlanğıc təhsili Qubadlı məktəbi ilə bağlıdır. 1930-cu illərin əvvəllərində Tarovlu kəndində iki sinifli dördillik məktəb açılmışdı. Məktəb əvvəllər Qədimalıyev Qulunun, sonralar isə Şirinov Cəlilin evində yerləşmişdi. 1930-1937- ci illərdə Bədirxan müəllim, 1937-1942ci illərdə Əşrəf müəllim, 1942-1950-ci illərdə Qubadlı rayonunun ilk qadın ziyalılarından olan Qədimaliyeva Suraya Məhəmməd qızı adı çəkilən məktəbə rəhbərlik etmişdir. 1950-ci ildə kənd- də dördillik məktəbin inzibati binası inşa edilmişdi. 1965-ci ildən başlayaraq kənddə beşinci sinif və nəhayət, səkkizillik məktəbədək hər il bir sinif artırılırdı. Beləliklə, kənddə səkkizillik məktəbin bazası yaradıldı. Səkkizillik məktəbə Əliyev Yusif, Rəsulov Arif, Qədimalıyev İdris və Qədimalıyev Möhöbbət rəhbərlik etmişdilər. 1970-ci ildə səkkizillik məktəb üçün ikimərtəbəli, dord sinifli inzibati bina inşa edilmişdi. Tarovlu kənd səkkizillik məktəbində on dörd müəllim fənnləri tədris edirdi. Orada doxsan cəkkiz

 108  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

şagird təhsil alırdı. Kənd işğal olunduqdan sonra səkkizil- lik məktəbin fəaliyyəti dayandırılmışdır. 1968-ci ildə Tarovlu kəndində yuxarı siniflər nəzdində axşam orta məktəbi açıldı. Məktəbə Qədimalıyev Əli Ey- vaz oğlu direktor təyin edildi. Axşam məktəbində Tarovlu və ətraf kəndin sakinləri təhsil alırdı. Bir sıra sakinlər ax- şam məktəbini bitirdikdən sonra, başqa sahələrdə təhsil- lərini davam etdirmişdilər. Onlardan Cavadov İnqilab Qa- fan şəhərində sürücülük məktəbini bitirərək kolxozda sü- rücü, Mehdiyev Bəbir Ağdam ticarət texnikumunu bitirdik- dən sonra, Qubadlı rayon istehlak cəmiyyətində təsərrüfat malları anbarının müdiri, Qədimalıyev Nemət Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix və coğrafiya fakültəsini bitirdikdən sonra kəndə qayıdaraq müəllim işləmişdir. Kitabxana. Kənddə kitabxana 1975-ci ildə Qubadlı rayon mədəniyyət şöbəsinin nəzdində yaradılmışdır. Qədim- alıyeva Güldəstə Əli qızı və Eyvazova Şəmruz Əli qızı ki- tabxanaya rəhbərlik etmişlər. Kitabxanada beş yüzdən ar- tıq elmi və bədii kitablar saxlanılırdı. ***

Sinəsi bayatı ilə dolu Çimnaz nənə. Tarovlu kəndinin ağbirçəklərindən olan Çimnaz nənə- nin söylədiyi bayatılarda vətən, el-oba həsrəti düyulur:

Əzizim kətan sarı, Ağ sarı, kətan sarı. Çıxaydım Kərt dağına, Baxaydım vətən sarı. *** Qar tutub Alaquş dağını, Don vurub novrağını. Çəkilib tülək tərlan, Sar alıb ovlağını. ***

 109  Elşad Eyvazov______

Тахыл бичими

Гыш тядарцкц – йуха

 110  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Гядимдя юкцзляр васитясиля торпаьын шумланмасы

Гядим айаг эейими олан чарых

 111  Elşad Eyvazov______

Durna sanınnan keçər, Ötər sanınnan keçər. İgid vətən yolunda, Ölər canından keçər. *** Burda yolum oldu tən, Varmı bu yoldan ötən, Bu dünyada şirin şey, Bir anadır,bir vətən. *** Mən aşiq dərd əkərəm, Dərdliyəm, dərd əkərəm. Tutmuşam qəm cütünü, Özümçün dərd əkərəm.

El adətləri. Uzaq səfərlərə və ya çətin işin ardınca ge- dərkən, səfərə çıxanın yaxınları onun ardınca su atardılar. Ailənin qış aylarında ətə olan tələbatını ödəmək məq- sədi ilə payız fəslində öz təsərrüfatlarından bir neçə bəs- lənilmiş qoç kəsərək öz yağında qovurub saxsı küpələrə doldurardılar. Meyvə bağlarından və bostanlarından yığılan meyvə və tərəvəzlərdən ilboyu istifadə etmək məqsədi ilə xüsusi yerlərdə-qazılmış quyularda saxlayaraq ilboyu istifadə edərdilər. Novruz bayramına az qalmış kəndin bütün evlərində tə- mizlik, cari təmir və həyətyanı sahələrdə təmizlik işləri gö- rərdilər. Bu zaman məişətdə işlədilən mis qab-qacaqlar kəndə gəlmiş (əsasən Lahıcdan və Qusardan) qab qalay- lıyanlar tərəfindən bir neçə gün ərzində qalaylanırdı. Qa- layçılar sonra növbəli şəkildə digər qonşu kəndlərdə bu işi davam etdirərdilər. Kənd əhalisi yeni evlər tikərkən və yaxud, ağır inşaat işləri aparan zaman kəndin cavanları və həmin sahənin ix- tisaslı adamları təmənnasız işin sonuna qədər ona kömək edərdilər.

 112  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kəndin məzəli əhvalatları

İnqilabdan əvvəl Tarovlu və ətraf kəndlər Zaman kişi və onun üç qohumu tərəfindən soyğunçuluğa məruz qalır. Çar xəfiyyələri soyğuncuları ələ keçirib Şuşa qalasına sa- lır. Soyğunçuların qohumları qızıl pul toplayıb Şuşa qala- sında işləyən Məşədi Mirzalı kişiyə verirlər ki, əmanətləri Şuşa qalasının rəisinə verərək onları azad etsin. Qızılları Şuşa qalasının rəisinə çatdıran Məşədi Mirzalı kişi deyir, bunları soyğunçuların yaxınları sizə göndərib və xahiş ediblər ki, onları elə yerə göndərin, bir daha geri qayıtma- sınlar. *** 1970-ci il aprel ayının 24-də Kacaranın Mis-Molibden mədənində sex rəisi işləyən Tarovlu kənd sakini Qədima- lıyev Mürsəl qaldığı yataqxanaya gəlir və görür ki, erməni- lər qramafona val qoyub ağlayırlar. Soruşur ki, bu nə mə- sələdir. Deyirlər, milli qəhrəmanımız Andronikin ölum gü- nüdür. Mürsəl qramafondan valı çıxarıb yerə atır və ayaq- layıb sındırır. Bundan sonra ermənilər onun üstünə cu- murlar. Onların dərsini verən Mürsəl dostlarının köməyi ilə vaxt itirmədən Bakıya qayıdır. *** Kənddə ot biçinin sonunda öz təsərrüfatlarına qış otu tədarük etmək məqsədi ilə kənd müəllimlərinə Alının Ga- vında sahə ayrılır. Onlar otu biçib bağlayırlar. Pöhrənin ətəyindən ot bağlarını kənara daşıyanda müəllimlərdən biri deyir: -Əli müəllim, mən böyük bağlanmış otu gətirdim, oğlum Tofiq isə balacanı gətirdi. Əli müəllim cavab verir: -Qaytar qoy yerinə, böyük otu Tofiq gətirsin, balacanı sən. ***

 113  Elşad Eyvazov______

Bakıda yaşayan tarovluludan onunla dostluq edən xarici vətəndaş məsləhət alaraq deyir: -Maşın sürərkən yol polisi görəndə ondan qaçmaq istəyirəm. Cavabında tarovlulu deyir: -Qaçma. Qaçarsan gedib girərsən “Kubinkaya” və ya «Sovetskiyə» sonra da Allaha yalvararsan ki, həmin yol polisi gəlib səni oradan çıxarsın. *** Bir tarovlulu piyada Xocahan bazarına satmağa gəvə aparırmış. Qarşıdan bu zaman bir atlı gəldiyini görür, ona müraciət edir: -Qardaş, mənim gəvəmi bazara qədər apar, gəlib orda götürərəm. Atlı əvvəl razı olmur. Bir qədər getdikdən sonra düşü- nür ki, məqamdır, o adam məni tanımır. Gəvəni götürüb aradan çıxaram. Geri qayıdaraq tarovluluya deyir: -Qardaş gəvəni ver aparım. Tarovlu cavab verir: -Sən fikirləşdiyini mən də düşündüm–deyə, gəvəni ona vermir. *** Kənd sakinlərindən biri həbsdən azad olur. Evə gələr- kən qonşu kənd ərazisindən keçəndə maşını saxladır və sürüdən bir qoyun atır maşına. Sürücü deyir: -Qardaş, təzə həbsdən çıxmısan, bunu nə üçün edir- sən? O cavab verir: -Neçə ildir uşaqları görmürəm, onların yanına əliboş getməyim. *** Tarovlu kənd camaatı Qanbel yaylağında olarkən bağ- lanmış iribuynuzlu malın ipi düyünə düşür. Yaylaqda olan çobanlar düyünü aça bilmirlər. Bu zaman Əli müəllimi ça-

 114  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

ğırırlar. O da gəlib düyünü açır. Çobanlar bir ağızdan de- yirlər: -“Savad öz işini gördü.” *** Əli müəllimin övladlarının birinin toy mərasiminin üçün- cü günü məclisdə dava düşür. Ara qızışdıranlardan biri hay-küy salmağa başlayır. Xəbər toy yiyəsinə çatır. Soru- şur ki, bu kimdir. Deyirlər: -Murtuzquludur, -göstəriş verir ki, aparın salın tövləyə. *** 1990-cı ildə xalq hərəkatı zamanı bir qrup kənardan gəlmiş şəxslər Tarovlu kəndinin bir neçə sakini ilə birlikdə kolxozun rəhbər işçilərini dəyişmək istəyirlər. Onlar kolxoz sədrinin yerinə uzun müddət Ermənistanda işləyən və ya- şayan Məcid kişini təyin edirlər. Təsadüfən Əli müəllim ordan keçərkən soruşur: -Rafiq bu nə toplantıdır? Rafiq cavab verir: -Məcid kişini kolxoz sədri seçdilər. Əli müəllim başını bulayır və yenidən Rafiqə sual verir: -Bu kənddə Məcid adında adam var? Camaat gülür və səhvini başa düşür. *** Tarovlu kənd məktəbinin müəllimləri tənəffüs zamanı öz aralarında söhbətləşərkən Həkəri çayı üzərindəki kəndlərdən birində uzun müddət işləyən müəllimlərdən biri, orada göstərilən qəhrəmanlıqlarından danışır. Söhbəti eşidən Əli müəllim müəllimlərdən birinə deyir: -Sən hamımızdan yüngülsən. Tez atıl min get ora, gör bunlar doğrudurmu?» *** Mədət müəllim Muradxanlı kəndində uzun müddət müəllim işləmişdi. Öz igidliyi ilə fəxr edən bir nəfər Mədət müəllimə deyir:

 115  Elşad Eyvazov______

-Heç kim mənim evimə, yatdığım yerə cürət edib girə bilməz. Çünki mənim pələng boyda itim içəri girəni parça- parça edər. Mədət müəllim onunla razılaşmayaraq mərcləşir. Gün- lərin bir günü Mədət müəllim bazardan qoyun əti alır, əti səbətə qoyur və həmin şəxsin evinin bacasından sallayır. Bu zaman əti görən it cəld səbətə tullanır. Bunu görən Mədət müəllim ipi çəkir. Səbətə girən it yuxarı qalxır. Son- ra Mədət müəllim rahatlıqla onun yatdığı otağa daxil olur və yuxudan oyadır və mərci udduğunu bildirir. *** Qış aylarından birində Hərbi Komissarlıqdan Yuxarı Ci- biklidən olan çağırışçının evinə zəng edilir. Çağırışçının atası deyir: -Qar yağıb, qış çıxsın sonra gələrik... *** Nümayiş Mehdiyev söhbət edir: -Səksəninci illər idi. Çardaxlıda sovxoz direktoru işləyir- dim. Rayonda partiya təsərrüfat fəallarının yığıncağı gedirdi. Bu yığıcaqda bizim fəhlə Surxay kişiyə qabaqcıl işçi kimi köynək bağışladılar. Kəndə qayıtdıq. Surxay kişi köy- nəyi üstümə ataraq dedi: -Ə, zibilinə yiyə dur, bir də məni elə yerlərə aparma. Çapan çalmaqdan qollarım qırılıb. *** Anastac Mikoyan təqaüddə olan vaxtı Sisiyana gəlir. Mehri, Qafan, Gorus, Əzizbəyov rayonlarının nümayəndə- ləri ilə görüş keçirir. Ona təklif edirlər ki, qal Zəngəzurda. Mikoyan cavabında deyir: -Mən Moskvada yaşayıram, orada da ölməliyən. Ölən- dən sonra Kremldə də dəfn olunmalıyam. Bu erməni xal- qına şərəf gətirər. Deyirlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır... Miko- yan öldü, amma onun nəşini Kremlə yaxın qoymadılar. Ona görə də onun ölümündən şərəf umanlar sarsıldılar.

 116  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Amma Kremldə dəfn olunmuş Nəriman Nərimanov dünya şöhrəti qazandı. Bu gün onun nüfuzu Rusiyada da qalır. *** Şuşa və Laçın əraziləri ermənilər tərəfindən zəbt edi- ləndən sonra Qarabağ erməniləri gizli şəkildə Laçın yolu ilə Ermənistana keçirdilər. 1992-ci ilin yayında Zabuğdan Ermənistana keçən xeyli ailələri Qubadlı hərbiçiləri tutub saxlamışdılar. Onlardan Mardaketli Suren demişdi ki, girə- və düşdükcə ermənilər Qarabağdan qaçmaq istəyirlər. *** Bir gün Yaşar Fətiyev öz şəxsi maşını ilə Qubadlı rayon Xalq Nəzarəti Komitəsinin sədri, əslən Tarovlu kənd sakini olan Nüsrət Həsənovla Tatar kolxozundan gəlirmiş. Başqa rayondan olan bir sürücü Xocahanda taxta satarkən, Nüs- rət Həsənov onun sənədlərini alaraq maşını rayon milis şöbəsinə sürmək göstərişini verir. Yaşar Fətiyev ona öz etirazını bildirərək deyir ki, onlar camaata xidmət edir və taxtanı iki dəfə ucuz qiymətə satırlar. Nüsrət Həsənov soruşur: -Nə deyirsən, buraxım getsin? O bildirir ki, burax getsin. Sürücü buraxılaraq sənədləri qaytarılır. *** Adətən Qafan bazarında satılanların hamısı Azərbay- candan gəlirdi. Qarabağ münaqişəsi başlayandan sonra Ermənistanın bazarları boşalmışdı. 1989-cu ildə Qafanda bir erməni bir kisə torpaq gətirib bazarda satış rəfinin üstünə qoyaraq alıcı səsləyir: -Ay Qarabağ torpağı alan! Yaxşı Qarabağ torpağı var! Ay ermənilər, ta bundan sonra meyvə-tərəvəz üzünə həs- rət qalacaqsınız. Heç olmasa doyunca Qarabağ torpağı yeyin, gözünüz doysun. *** Tarovlunun ətrafında yerləşən kəndlərin sakinlərindən biri Zeyvə tərəfdən keçən iribuynuzlu heyvanı öz tövləsinə gətirir. Onun buynuzuna təpitmə qoyur. Nəticədə heyva-  117  Elşad Eyvazov______nın buynuzunun istiqamətləri dəyişir. Sabah tezdən ermə- nilər kəndə gəlir və heyvanı axtarmağa başlayırlar. Hey- van yiyəsi milislərlə bərabər bütün tövlələri gəzir, bu hey- vanı görüb deyir: -Heyvan mənim heyvanıma oxşayır, amma buynuzları başqadır. Bütün camaat və milislər ona deyir: -Heyvan heyvana oxşayar, əsas buynuzdur. Heyvan yiyəsi kor peşman dala qayıdır. *** Müsahibə göturərkən sakinlərinin birindən iki nəfər ba- rədə məlumat əldə etmək istədim. O müqayisəli şəkildə bildirdi ki, onlar çox fərqli adamlardır. Hətta aralarında at- eşşək qədər fərq var. *** Bakı şəhərində yaşayan tarovlulardan biri dostları ilə kəndə gələndə gəzintiyə çıxırlar və kolxoz fermasınn ya- nından keçərkən sağıçıdan bir parç ayran istəyirlər. Sağı- çı onlara bir sərnic ayran verir. Qonaq bunun müqabilində ona pul vermək istəyəndə kənd sakini deyir: -Bizim kənddə ayran satılmır. Qonaq isə buna əməl etmədən sağıçıya pul təklif edir. Sağıcı deyir: -Qurban olum, onsuz da bunu itə tökəcəydim, verdim siz içəsiniz. *** Bir gün Məcid kişinın həyətində məclis qurulubmuş. O görür ki, qonşusu Kərəm kişinin oğlanlarından biri ulaqla meşəyə odun yığmağa gedir. Məcid kişi qonşusunun oğlunu məclisə dəvət edir. Lakin gənc oğlan ona atasının tapşırığını yerinə yetirməyi bildirir. Məcid kişi deyir: -Bizim həyətdə çoxlu odun var. Axşam evə gedəndə həyətimizdən ulağı yukləyərik apararsan. Oğlan razılaşır. Onlar belə də edirlər. ***

 118  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Kənd camaatı inəklərinin südünün az verməsindən öz aralarında söhbətləşən zaman Salman kişi gəlir və and içir ki, bizim hər inəyimiz bir vedrə süd verir. Camaat buna inanmır və onunla mərcləşirlər. Gedib onun heyvanını sa- ğanda məlum olur ki, o südü yarım litrlik uşaq vedrəsi ilə hesablayır. Beləliklə, Salman kişi sübut edir ki, biz bir ved- rə demişdik, amma onun həcmini danışmamışdıq. Ona görə də mərci udur. *** Bakı şəhərindən gələn mühəndislər Tarovlu kəndinin sahəsində kəşfiyyat işləri aparırmış. Bu zaman onlar acır- lar. Kənd camaatı onlara, gəlin bir stəkan çay için-deyə müraciət edirdilər. Mühəndislər isə bulaq suyunu çaya dəyişmək istəmirdilər. Amma yaman acmışdılar. Mühəndi- sin biri deyir ki, gedək, heç olmasa, bir stəkan qaynar çay içək. Onlar bir evə qonaq gedirlər. Ev yiyəsi çay gətirir, çay süfrəsi qurtarmamış ardınca ləziz yeməklər gəlir. Mü- həndislər bir-birlərinə baxıb gülərək deyirlər: -Arzu edirik ki, Azərbaycan torpaqlarının hər yerində bu cür qonaqpərvərlik olsun. *** Kənd sakinlərindən biri heyvanlarını qonşu Çardaxlı kəndi- nin ərazisində otararkən, sürüsünə özgə bir quzu qarışır. Ev yi- yəsi axşam həmin quzunu kəsir. Çardaxlı kəndindən olan So- vet sədri işləyən İsa kişini də quzunun ətinə qonaq edir və ev yiyəsi ondan xahiş edir ki, utanmasın, quzunun ətini öz malı kimi yesin. İsa kişi axşam evə gedəndə yoldaşı deyir ki, quzunun biri gəlməyib, Tarovlu heyvanlarına qarışaraq o kəndə gedib. O yoldaşına deyir: -Artıq o quzunu axtarma. Ətini mən öz malım kimi yemişəm. *** Təhsilə meyli olmayan kənd cavanları Behbud kişinin evinin altında yığılıb söhbətləşirlər. Əli müəllim ordan ke- çəndə ondan soruşurlar: -Bizə niyə salam vermirsiniz? Əli müəllim cavab verir:

 119  Elşad Eyvazov______

-Məgər siz adamsınız. Adam olsaydınız gedib elmnən məşğul olardınız. *** Bir tarovlulu Beyləqan rayonunda məclisdə olarkən masanın üstündə bər-bəzəkli qabların hər nəfərin qarşı- sında iç-içə düzüldüyünü görür. O bir neçə çeşiddə ləziz yeməklər olacağını düşünür. Məclis sahibi isə bir adda xö- rək verir. Məclisin sonuna yaxın tarovluluya söz veriləndə deyir: -Arzu edirəm ki, gələcəkdə Beyləqanda stolun üstünə düzülmüş qabların hamısı yeməklə dolu olsun.» *** Bir tarovlulu Bakı şəhərinə gəlir yemək üçün restorana girir. Masaya xidmət edəndən soruşur yeməyə nə var. Xid- mətçi ona adı məlum olmayan yeməkləri sayır və nəhayət, plovu deyir. O düşünür ki, şəhərlilər aşa plov deyirlər. O plov sifariş verir. Masa xidmətçisi aşı boşqabda gətirib onun qarşısında olan iri boşqabın içərisinə qoyur. O masa xidmətçisini çağırıb deyir: -Oğlum bu boşqabda aş gətirdin bunu bildim. Bəs aşın altındakı böyük boşqab nə üçündür ? Masa xidmətçisi bunun mədəniyyət olduğunu söyləyir. Tarovlulu deyir: -“Mənə boş mədəniyyət lazım deyil. Apar, o boşqabı aş ilə doldur gətir.” *** Tarovluda çoxlu baməzə adamlar olub. Bir gün qışın oğlan çağında, ətrafda əlli-altmış santimetr qar olanda Hu- may kişinin uşaqları tez-tez çölə çıxıb girirlər içəri. Ev isinmir ki, isinmir. Humay kişi bir-iki dəfə xəbərdarlıq edir ki, ay uşaqlar bayıra çıxmayın ev isti qalsın. Uşaqlar isə sözə baxmırlar. Bunu görən Humay kişi qapını cəftədən çıxarıb söykəyir divara və deyir, indi nə qədər istəyirsiniz girib çıxın. ***

 120  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Sabir kişi mal otararkən görür ki, qonşu Çardaxlı kən- dindən olan Əmir də mal otarır. Çağırır ki, ay adam kim- sən? Əmir cavab verir ki, Əmirəm. Sabir bir neçə dəqiqə- dən sonra yenə soruşur ki, ayə, mən sənin adını soruşu- ram. O da elə deyir ki, Əmirəm. Sabir deyir, ay kişi bilirəm ki, əmirsən, amma mən sənin adını soruşuram. *** Həsanalı kişi hər ildə bir dəfə Bakıya-Dərnəgüldə yerlə- şən zavoda motor almaq üçün gələrdi. O adətən vağzalda düşüb taksiyə minər və ora çatanda bir manat pul verərdi. Bir gün də taksiyə oturur. Sürücü onu firlayır ki, sayğac manatı keçsin və iki manat alsın. Kişi başa düşür və sürücüyə deyir: -A bala, nə qədər istəyirsən fırla, özün bilərsən, mən sənə bir manat verəcəyəm. *** Kərəm kişi oğlunun toyuna hazırlaşır.Toydan bir gün qabaq müəllimlər Kərəm kişiyə sataşmaq istəyirlər. Hə Kərəm kişi yeməyə bir şey olejey?-deyə, soruşurlar. Kə- rəm kişi isə cavabında deyir ki, qorxmayın, doyunca yeyib-içəcəksiniz, yerdə qalanını da şlyapalarınıza yığıb evi- nizə apararsınız. *** Kərəm kişi kənddə arvadı ilə qalırdı. Uşaqların hərəsi isə bir tərəfdə. Toyuqlar yumurtlayır, amma yeyən yox idi. Kərəm kişi qonşu Xəlili çağırır ki, bəs uşaqlarından birini göndər gəlib yumurtaları aparsın. Qapılarından bunu eşi- dən Möhübbət müəllim tez uşaqlarından birini göndərir ki, get yumurtaları al gətir. Uşaq gedib Kərəm kişidən yumur- taları istəyir. Kərəm kişi isə uşağı boş qaytarmır. Bir neçə gündən sonra yumurtalar yeyilib qurtarır. Möhübbət müəl- lim çağırır ki, Kərəm dayı, o günkülərdən varsa, uşağı göndərim gətirsin. Kərəm kişi çavabında deyir: -Vallah, evdə bir axsaq arvaddır, bir də mən. Heç birimiz də yumurtlamırıq.

 121  Elşad Eyvazov______

*** Dəriyə tələbat olan vaxtı Tarovlu camaatı qışda İmişli- yə-qışlağa köçərmişlər. Orada camış görən kimi qışqırıb qaçarmışlar. Ay allah, bu nə əcaib şeydi, nədisə bizi yeyə- cək. Yerli camaatın camışları bir-bir yoxa çıxarmış. Onla- rın ağlına belə gəlmir ki, bunu gələnlər edir, axı onlar ca- mışdan qorxurlar. Sonra gecə yatmayıb, pusub oğruları tuturlar. Baxıb görürlər, oğrular gündüz camışdan qorxan- lardır. Tarovluları oradan qovurlar ki, bəs siz gündüz ca- mışdan qorxub gecə isə onu gönləyirsiniz. *** Tarovlu kənd sakini Tofiq Eyvazovun mal-qarası itir. O mal-qaranı Şüş dağın ətəyində fit çala-çala axtarmağa başlayır. Bunu görən İsmayıl deyir: -Tofiq sənin inəyin itib, özün də burda fit çala-çala gə- zirsən. Tofiq cavabında bildirir ki, mənim ümidim Şüş dağın ar- xasınadır. Orda da olmasa vay mənim halima. *** Taroğluya erməni mərmiləri tökülən vaxt, yaşlıları və qadınları Cəmaləddinin Qaz əlli üçünə mindirib-Qubadlıya daha təhlükəsiz yerə gödərirdilər. Yolda Baloğlan kişi tez- tez deyir ki, xörək qaldı qazın üstündə yandı. Axırda Kə- rəm kişi dözməyib cavab verir: -Ayə, Cəmaləddin maşını saxla. Baloğlan gedib xörəyi bir-iki dəfə qarışdırıb gəlsin. *** Kənddə kolxoza anbardar seçmək istəyirlər. Bir neçə nəfər təklif verir ki, Məcid olsun, bəziləri etiraz edir ki, bəs Məcidin savadı yoxdur. Bu zaman Baloğlan işə qarışaraq ucadan deyir: -Ay camaat, savad nəyə lazım? Buğdanı kisəyə dol- durub evə də gətirə bilməz ?

 122  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

*** Urman həyat yoldaşı ilə Bakıya gəlir. Qatardan düşdük- dən sonra bir taksi saxladır, yoldaşı əyləşir. Özü isə sum- kaları yavaş-yavaş baqaja yığır. Taksi sürən tez-tez deyir ki, alə, tez elə, mən tələsirəm. Urman da əyləşir maşına və maşın tərpənir. Ancaq taksi sürən tez-tez deyir ki, alə, mən gecikirəm, alə mən tələsirəm. Urman taksini saxladıb düşür, sumkaları taksidən düşürür və deyir: -Tələsirsən, sən get, biz ayrı taksi ilə gedərik. *** Birinci sinifdə oxuyan Cahid çanta çiynində evə gedir. Yolda atası və əmisi Urmanla rastlaşır. Əmisi Cahiddən soruşur ki, oxuyub kim olacaqsan?Atası Cahiddən qabaq deyir: -Əmisi oxuyub həkim olacaq ki, böyrəklərim xəstədir, onları müalicə etsin. Cahid deyir: -Yox ata, sən o vaxta qədər qalmarsan. *** Tarovlu kəndində çox danışmağı ilə tanınan Balaoğlan kişiyə kolxoz briqadiri Saybalı kişi ot biçən zaman onun çox danışmağından bezir və deyir: -Balaoğlan, bu gün sən danışma, kolxozda işləmə. Ax- şam sənə bir pencə, (on bağlama ot), verəcəm. Balaoğlan ağacın kölgəsində bir neçə saat danışmır. Sonra o Saybalıya deyir: -Otunu istəmirəm. Amma danışacam. *** Yetmişinci illərin əvvəli Qürbət kişi Bakıya gəlir. Qayda- qanunu bilməyən kişi Azneft dairəsində hərəkət qaydası- na düzgün əməl etməyərək yolu keçir. Dairənin ortasında durub yol göstərən milisioner qışqırır ki, a kişi hara, olmaz. Qürbət kişi cavabında deyir: -Nə anqırırsan, özün durmusan yolun ortasında, mənə isə deyirsən olmaz.

 123  Elşad Eyvazov______

*** Kənd sakini Həşim kişi eşidir ki, qonşu erməni kəndi Zeyvədə onun tanıdığı birisi ölüb. O, başsağlığı üçün oraya gedir və hamıyla bərabər yemək yeyir. Kəndə qayıdan- da Tarovlu kənd sakinləri soruşur: «Həşim kişi sən donuz əti yemirdin. Necə ac qaldın?» Həşim kişi deyir: «Vallah, ətini yemədim suyuna çörək doğradım.» *** Tarovlu kənd sakini Yedigar kişi Bakıya gəlir və taksiyə minərək istədiyi ünvana gedir. Taksinin sayğacı 3 manat yazdığı halda o sürücüyə 5 manat verir. Yanındakılar so- ruşur: «nə üçün 5 manat verdin?» Yedigar kişi deyir: «Qoy desinlər ki, mərd oğlandır.» *** Yedigar kişi Tarovlu kəndindən Bakıya qonaq gələrkən, özüylə bərabər balaca əl radiosunu təmirə gətirir və usta- ya təmir üçün verir. Usta çox çalışır bunu təmir edə bilmir... Yedigar kişidən soruşur:–«Qardaş, hansı rayondan gəlmisən ?» O deyir:–«Qubadlı rayonundan». Usta cəld deyir:–«Həəə. Oranın gözəl mənzərəsi və tə- miz havası var. Radionu təmir etdim, apar orda oxuya- caq.» *** Tarovlu sakini Yedigar kişi Bakı şəhərinə yaxın qohum- larının birinin evinə qonaq gəlir. Ev yiyəsi və onun xanımı sübh tezdən işə gedirlər və axşam yeməyi üçün evin xanı- mı şəhərlilərə məxsus olan yarpaq dolması bişirib, soyu- ducuya qoyur. Yedigar kişinin nahar yeməyi vaxtı gələndə soyuducunu açır, ordakı dolmanı görüb yeyir. Axşam ev sahibləri işdən evə qayıdanda şam yeməyi üçün süfrə ha- zırlayır və dolmanı masaya gətirmək istəyəndə dolmanın yoxluğunu görürlər.Bunu hiss edən Yedigar kişi bildirir ki, bəs o mənim nahar yeməyim idi. Mən onu yedim.

 124  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

*** Tarovlu kəndinin heyvanları növbə ilə örüşə (nobata) aparılırdı. Bir gün növbə Oqtay müəllimə çatır. Onun oğlu Rauf qoyun nobatına gedir. Axşam sürü kəndə qayıdanda Saybalı kişinin heyvanlarından biri itir. Sabahı gün məlum olur ki, Alaquş dağında canavar bir heyvanı yeyib. Kəndin mərkəzinə gələn Saybalı kişi camaatın qarşı- sında bildirir ki, bəs deyirdiniz Oqtay müəllimin uşaqları savadlı, tərbiyəlidir. Necə olub ki, otardıqları heyvanı ca- navara yedizdiriblər. Bu zaman nobata gedən Oqtay müəllimin oğlu Rauf onun cavabını verərək deyir ki, Saybalı dayı vallah qoyunu mən yeməmişəm, canavar yeyib. *** Yusif müəllim Tarovlu kənd məktəbinin direktoru işlə- yərkən zəif oxuyan uşaqların valideyinlərini çağırıb öz iradlarını bildirir. Valideyinlərdən biri söyləyəir ki, vallah oğlum bütün günü isti odun peçinin qırağında oturub, bir vedrə cəvizi sındırıb yeyərək əlində kitab “Mesopatomiya, Mesopatomiya” deyərək oxuyur. *** Sovetlər dönəmi zamanı Tarovlu kolxozçularını məcbu- ri qaydada “Kommunist” qəzetinə abunə yazdıraraq, onlardan bu qəzeti oxumağı tələb edirdilər. İsti yay günlə- rindən birində taxıl biçini vaxtı, fasilə zamanı hay düşür ki, rayon mərkəzindən yoxlama gəlib. Məsələni başa düşən Bəşir kişi yeməyini bükdüyü qəzeti tez açıb üzünə tutaraq, başına gələn bir əhvalatı danışmağa başayır. Bunu görən nümayəndə üzvü məqsədinə nail olduğunu sanaraq ona bir qədər də yaxınlaşır. Ancaq nümayəndə üzvünə məlum olur ki, Bəşir kişi qəzeti tərsinə tutub başqa söhbət edir. Pərt olaraq geri qayıdan nümayəndə üzvü bu məsələni rayon rəhbərliyinin diqqətinə çatdırır. Bu hadisədən sonra Tarovlu kolxozçularını “Kommunist” qəzetinə abunə ya- zılmağa məcbur etmirlər.

 125  Elşad Eyvazov______İnsan əməklə ucalar

Hələ ən qədim zamanlardan əmək bəşər həyatının əsasını təşkil etmiş, insanın məhz insan kimi formalaşma- sında həlledici mahiyyət daşımışdır. İbtidai insanlar zəruri faydalı əməklə məşğul olmuş və öz tələbatlarını onunla ödəmiş, zəruri yaşayış nemətlərini, əşyalarını onunla əldə etmişlər. Əmək insan həyatının əsasını təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, tarix boyu xalq arasında əməyə dair çoxlu atalar sözü və məsəlləri yaranmış, bir çox sənətkarlarımız əsərlərində əməyi tərənnüm etmiş, əməkçi insan surətləri yaratmış, əməyin xariqələr yaradan qüdrətindən bəhs etmişlər. »İş insanın cövhəridir», «İşləməyən dişləməz», «Əmək xoş- bəxtliyin açarıdır» və s. kimi hikmətli kəlamlar çox maraqlı xalq deyimləridir. Dahi şairimiz Nizami Gəncəvi əsərlərin- də əmək adamlarını dərin məhəbbətlə təsvir etmiş və əməyə yüksək qiymət vermişdir. Bu cəhətdən şairin «Sir- lər xəzinəsi» poemasındakı «Kərpickəsən kişinin dastanı» hekayəti çox maraqlıdır. Burada göstərilir ki, Şam şəhə- rində kərpic kəsmək kimi ağır zəhmətlə məşğul olan bir qoca kişi yaşayırmış. Qədim Şam şəhərində xeyli ahıl bir kişi vardı, Pəri kimi cin kimi camaatdan qaçardı. Toxuyardı özünə yaşıl otlardan köynək, O, ruzi qazanardı ancaq kərpic kəsərək. O, əyninə öz əlinin zəhməti ilə otlardan biçdiyi köynək geyir, kərpic kəsib dolanırmış. Bir gün gənc bir oğlan kərpickəsən qocanın yanına gələrək bir qarın çörək üçün belə bir ağır zəhmət tələb edən işlə məşğul olmamasını ona məsləhət bilir. Qoca kişi cavan oğlanın məsləhətin- dən narazı qalaraq ona belə cavab verir: ...Cavansan, belə cahillik etmə, Əl çək acı sözlərdən, mənə ağıl öyrətmə. Mən bir kəsə deyiləm xəzinədən ötrü möhtac, Əlimin zəhmətilə toxdur gözüm, deyil ac.

 126  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Onun üçün öyrətdim ki, əlimi bu sənətə, Bir gün sənə əl açıb düşməyim xəcalətə. Məni bu ruzi üçün günahkar sayma, bəsdir, Düşünsən bilərsən ki, dediklərin əbəsdir. Qocanın haqlı və ədalətli sözləri gəncə çox böyük təsir göstərir və o, hərəkətindən peşman olur, üzr istəyərək çıxır gedir. Nizaminin qocanın dili ilə dediyi sözlərdən göründüyü kimi, şair əməyə insana sərbəstlik verən, onu başqalarının qarşısında boyun əyib, əl açmaqdan xilas edən bir vasitə kimi baxır. Böyük mütəfəkkir həyatın mənasını zəhmətdə görür və göstərir ki, insan gərək əməyi sevsin və bununla da ən fəal insanların cərgəsinə daxil olsun. Zəhmətə alış- mış hər kəs həyatın da əsl mənasını və gözəlliyini dərk edə bilər. Şərəfli əmək insanı ucaldır, ona şöhrət gətirir. Ölkəmiz- də öz halal əməyi, alın təri ilə ucalan xeyli sayda əmək qəhrəmanları vardır. Bu adamların hamısı öz zəhməti ilə ucalmış, cəmiyyətimizin adlı-sanlı adamlarına çevrilmişlər. Əminəm ki, vətənimiz həmişə şərəfli əməklə ucalacaq, tərəqqi edəcəkdir.

«Bilsin ana torpaq eşitsin Vətən! Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən.» (S.Vurğun)

Böyük şairimizin «Vətən keşiyində» adlı şeirindən götü- rülmüş bu misralar xalq şairinin Vətən, xalq qarşısında əs- gəri andı idi. Bu gün isə bütün Azərbaycan xalqının, onun qeyrətli oğul və qızlarımızın Vətən qarşısındakı and, niskili Qarabağımızın qarşısındakı əhdi, ilqarıdır. Vətəni müdafiə ideyası bizim hər birimizin mübarizə və qələbə devizi, zə- fər bayrağımızdır.

 127  Elşad Eyvazov______

Vətən məhəbbəti, vətənpərvərlik haqqında danışarkən Səməd Vurğunun bu sözləri də yada düşür: «Mənsub ol- duğu xalqın varlığı ilə fəxr etməyən, onun eşqini müqəd- dəs bir məşəl kimi öz qəlbində yandırmayan bir insan öz vətəndaşlıq hissini dərk edə bilməz, ona vətənpərvər de- mək də gülünc olar.» Vətən müqəddəsdir, Vətən pakdır, Vətən ülvidir. Vətən sevənlərin gözü tək safdır, aydan arı, sudan durudur. Və- tən ana südü qədər şirin, ana qucağı tək isti, ana nəfəsi kimi doğmadır, əzizdir. Hansısa bir filmdə eşitdiyim söz heç yadımdan çıxmır: «Demə ki, Vətən mənim üçün nə edib, de ki, mən Vətən üçün nə etmişəm.» Doğrudan da, çox gözəl sözlərdir. Və- təni yaşadan da, onu ucaldan da, şərəfləndirən də bizik, Vətən övladlarıyıq. Vətənimiz Azərbaycan özünün mü- rəkkəb və çətin dövrünü yaşayır. Ulu torpaqlarımızın beş- dən bir hissəsi yağı əlindədir. Bir milyon yurddaşımız mis- kin qaçqın həyatı keçirir. Lakin Azərbaycan xalqı heç vaxt ruhdan düşməmişdir və biz ürəkdən inanırıq ki, çox tez bir zamanda torpaqlarımız azad ediləcək, mənfur düşmən üzərində qələbə qazanılacaqdır. Bu qələbədə isə biz də iştirak edəcəyik. Biz Vətənə borcumuzu bu gün oxumaqla, sabah isə müstəqil Azərbaycan ordusunda vuruşmaqla, iqtisadiyya- tın və ictimai-mədəni həyatın müxtəlif sahələrində çalış- maqla verəcəyik. Bu, bizim şərəfli işimiz, vətəndaşlıq borcumuzdur. Vətən bizdən hünərlər gözləyir. Sahibsiz olan bir Vətənin batması haqdır, Yolunda can qoysaq, bu Vətən batmayacaqdır. Qəlbimizin nuru, ziyası, gözüdür Vətən, Bu Vətən qələbə müjdəsi gözləyir bizdən!

 128  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Çörək əzəldən elin varı sayılıb

Xalqımızın çox gözəl bir adəti var; Böyüklər həmişə ki- çiklərə nəsihət edərlər ki, yerdə çörək parçası görəndə onu qaldırıb öpmək və uca bir yerə qoymaq lazımdır. Biz- də əsl dostluğu da çörək kəsməklə başlayır, and içəndə də çörəyə and içərlər. Bütün bunlar göstərir ki, xalqımız çörəyə müqəddəs bir nemət kimi, bərəkət kimi qiymət verir və onu hər şeydən uca tutur. İnsanlara çörək qədər olan başqa bir nemət yoxdur. Azər- baycan xalqı ən qədim zamanlardan çörəyə ehtiramla ya- naşmış, evinə ən əziz qonaq gələndə onu duz-çörəklə qarşı- lamışdır. Çörək əvəzedilməz nemətdir. Hər yerdə süfrəyə birinci çörək gətirirlər. Çünki çörək süfrənin şahıdır. Çörəksiz ən böyük qonaqlıq da insanı doydura bilməz. O elin varı, elin sərvətidir. Ona xor baxmaq, onu ayaq altda atmaq, tullamaq, diz üstdə bölmək ən böyük günah sayılır. Dadlı, bərəkətlidir, Çiçək təravətlidir, Dünyada şöhrətlidir, Azərbaycan çörəyi! Onu ancaq mərdlə kəs, Hümmətin bilsə hər kəs, Diz üstündə bölünməz Azərbaycan çörəyi! Çörək həyatdır, çörək yaşayışdır. O olan yerdə gülüş də, mahnı da, oyun da var. Çörəyi bol olan xalqa zaval yoxdur. O heç vaxt basılmaz. Böyük şairimiz Səməd Vurğun çox gözəl demişdir: Torpağa düşməsin havayı bir dən, Çörək bol olarsa, basılmaz Vətən! Görkəmli rus alimi A.K.Timirzayev demişdir: «Çörək insan zəkasının ən böyük kəşfidir.» Deməli, bu kəşfin sayə- sində hasil olan çörəyə ehtiram göstərmək, onu uca tutmaq bizim hər birimizin müqəddəs borcudur.

 129  Elşad Eyvazov______

Çörəyi tapdalamaq, ona xor baxmaq olmaz. Çörəyi bil- mədən tapdaladıqda onu öpərək göz üstə qoymaq lazım- dır. Ata-babalarımız deyiblər ki, çörəyə xor baxan, ona hörmətsizlik edən adamın evində heç vaxt bolluq olmaz. Çünki çörəyə hörmətsizlik evin bərəkətini qaçırır. Çörəyi ver çörəkçiyə, Birini də üstəlik. Çörək müqəddəs nemətdir. Çörək verən ol, çörək kəsən olma. Çörək verən əli kəsməzlər. İstəyirsən bol çörək, Al əlinə bel, kürək. Duz-çörəyi itirmək günahdır. Verilən el sözləri bir daha göstərir ki, xalq həmişə çörə- yi müqəddəs hesab etmiş və ona hörmətlə yanaşmışdır. Çörəyi uca tutmaq hamımızın borcudur. Mən arzu edirəm ki, dəyirmanlarımız həmişə taxıllı, çuvallarımız unlu, tək- nələrimiz çörəkli olsun.

“Qalx ayağa, Azərbaycan!” (M.Araz)

Qədim və şanlı tarixi olan Odlar yurdu Azərbaycan öz tə- bii və mənəvi sərvətləri ilə həmişə zəngin həmişə səxavətli olmuşdur. Onun bitib-tükənməyən qara qızılı, kəhrəba buğ- dası, dadlı-ləzzətli meyvələri, sərin, şəfalı yaylaqları hamını heyrətə gətirmişdir. Neçə-neçə xalqın görkəmli elm və sənət xadimləri yurdumuzu qarış-qarış gəzmiş, bu möcüzələr alə- minin gözəlliklərinə vurğun kəsilərək, əsrlər boyu onu ürəklə ilhamla tərənnüm etmişlər. Bəli, təbiət öz bolluğunu və səxavətini heç vaxt bu torpaqdan əsirgəməmişdir. Bu torpağın insanları da dost ürəkli, qonaqsevərdirlər. Onlar son tikələrini də dostla bölməyə, öz- ləri çətinə düşsələr də, başqasını çətinlikdən qurtarmağa ha- zırdırlar. Amma nə edəsən ki, təbiətin səxavəti, yurdumuzun sərvəti, eləcə də, xalqımızın kin-küdurətsiz saf qəlbi həmişə başımıza bəla olmuş, çox vaxt dost dediyimiz kəslərdən na-

 130  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum xələflik görmüşük. Çörəyimizi yeyib suyumuzu içən, üzdə özünü dost kimi göstərən, daxilən isə türkə qənim kəsilən al- çaq xislətli erməniləri yaxşı tanımamış, onların xəbis niyyət- lərindən xəbər tutmamışıq. «Böyük Ermənistan» xülyasına qapılan ermənilər Rusiya imperiyasına arxalanaraq doğma yurdumuzun iyirmi faiz ərazisini qəsb etmiş, bir milyon yurd- daşımızı öz torpaqlarından qovaraq qaçqına çevirmişlər. Qa- rabağımıza, Cıdır düzünə, İsa bulağına həsrət qalmışıq. Əzilmişik, amma üzülməmişik. Qəhrəman oğulları, qeyrət- li qızları olan bir xalq heç zaman sına, heç zaman əyilə bil- məz. Çox keçməyəcək ki, Azərbaycan oğlu atlanaraq sahə qalxacaq, əsl hərb meydanının nə olduğunu düşmənə göstə- rəcəkdir. Ya odlara yanmalı, ya da Vətənimiz Azərbaycanın ən dilbər guşəsi olan Qarabağı yağı əlindən xilas etməliyik. Ya şəhid olmalı, ya da Koroğlu cəsarətini, Babək vüqarını düşmənə göstərməliyik. Millətimiz öz yurdunda əsir-yesir, Bu müsibət ürəklərdə sanki bir dağ, Ayağa dur, Vətən oğlu, bayrağını Düşməninin düz gözünün içinə çax! Biz bu günün şagirdi, sabahın müstəqil dövlət qurucu- larıyıq. Ürəkdən inanırıq ki, çox tezliklə torpaqlarımız yağı əsarətindən xilas ediləcək, düşmən üzərində qələbə qaza- nılacaqdır. Bu qələbədə isə biz də iştirak edəcəyik. Biz vətənə borcumuzu bu gün oxumaqla, sabah isə müstəqil Azərbaycan ordusunda vuruşmaqla, iqtisadiyyatın, mədəni- siyasi həyatın müxtəlif sahələrində çalışmaqla verəcəyik. Bu, bizim şərəfli işimiz, vətəndaşlıq borcumuzdur. Vətən bizə güvənir, bizdən hünərlər gözləyir. Mən Vətənim Azərbaycanın vüqarı, şərəfi naminə ca- nımdan da, qanımdan da keçməyə hazıram. Mənim ürə- yim vətənə sonsuz məhəbbətlə doludur. Əgər bu ürək: Vətənimçin lazım gəlsə, Polad kimi gərilməsə, Torpağına sərilməsə, Demək, o heç ürək deyil, O heç mənə gərək deyil.

 131  Elşad Eyvazov______Həyatda kimdən nümunə götürmək istərdim

İnsan üçün ən yaxşı tərbiyə vasitələrindən biri şəxsi nü- munədir. Gördüyümüz, münasibətdə olduğumuz yaxşı adamlar, gözəl nümunəyə çevrilir, tərbiyə məktəbi olurlar. Biz belə insanlara oxşamağa çalışmaqla özümüzü tərbiyə edir, mənəvi yüksəlişə can atırıq. Mənim üçün həyatda ən sevimli şəxslər müəllimlərim- dir. Mən öz müəllimlərimi çox sevir və onlardan nümunə götürürəm. Bu həm də mənim müəllim sənətinə olan mə- həbbətimdən irəli gəlir. Mən müəllimlik sənətindən şərəfli heç nə qəbul edə bilmirəm. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dediyi kimi; «Müəllim vəzifəsi ona görə şərəflidir ki, o cəmiyyət üçün ən dəyərli, ən bilikli, zəkalı, tərbiyəli vətənpərvər vətəndaşlar yetirir.» Bəli, bu, doğrudan da, belədir. Müəllim ömrü bir çırağa bənzər. Sönənə qədər bilik dolu hərarətini şagirdinin duyğularına, idrakına hopdu- rur. Müəllim ömrü bir Aya bənzər. O şagirdin mənəvi dünyasındakı qaranlıqları öz işığı ilə əridir. Dirilik suyudur hər kəlmən, inan, Səadət tapıbdır onu duyan kəs. Yaxşı müəllimdən yaxşı dərs alan Həyatda heç vədə büdrəyə bilməz. Görkəmli şairimiz Cavad Cavadlının müəllim haqqında dediyi bu kəlmələr mənim də ürəyimdən xəbər verir. Bir şeyə inanıram ki, həqiqətən, yaxşı müəllimin pis şagirdi ola bilməz. Çünki yaxşı müəllim ən pis şagirdi belə öz tə- siri altına alıb tərbiyə etməyə, onu əsl insana çevirməyə qadirdir. Mənim də müəllimlərim belə şəxslərdir. Onlar pərvanə tək başımıza dolanır, bizdən ötrü özlərini oda vurmaqdan çəkinmirlər. Bizə öz doğma balaları kimi ya- naşır, ağrımızı öz ağrıları, sevincimizi öz sevincləri kimi qəbul edirlər. Heç yadımdan çıxmaz. Ədəbiyyat müəllimi-

 132  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum miz bir dəfə məni keçmiş dərsi danışmaq üçün lövhəyə çağırdı. Böyük şövqlə dərsi danışmağa başladım. Dərsi danışdıqca müəllimə fikir verirdim. Onun üzündə elə bir məmnunluq duyğusu, elə bir nur var idi ki, ona baxan şəxs onun həmin anda ən xoşbəxt insan olduğunu fikirlə- şərdi. Mənim dərsi yaxşı danışmağım müəllimi göyün yeddinci qatına qaldırmışdı. Belə müəllimi sevməmək, onu nümunə kimi qəbul etməmək mümkündürmü? Mən bu gün adi bir şagirdəm. Qəlbim arzularla doludur. Gələcəkdə yazıçı ola bilsəm, öz şah əsərimi müəllimlərim haqqında yazacağam, heykəltəraş ola bilsəm, müəllimlə- rimin bütün daxili və xarici gözəlliklərini əks etdirməyə qadir olan bir müəllim heykəli yaradacağam, bir rəssam ola bilsəm, elə bir gözəl müəllim portreti çəkəcəyəm ki, baxan kimi hamı onun öz ülvi əməlləri ilə məlakələrdən yüksəkdə durduğunu görə bilsin. Qara saçlarına düşən ağ dənin Hamısı zəhmətdən gəlibdir başa Hara baxıramsa, müəllim, sənin, Arzunu günəşlə görürəm qoşa.

Kimlərə əsl vətənpərvər demək olar?

Olduqca geniş mənaya malik olan vətənpərvərlik anla- yışı özündə vətənə, millətə sevgi hissini, müxtəlif səviyyə və istiqamətlərdə vətənə, millətə xidmət etməyi birləşdirir- sə, bunların zirvəsində Vətən üçün ölümə hazır olmaq duyğusu dayanır. Bu, vətənpərvərliyin ən uca və ali for- masıdır. Bəşər övladı hələ Vətənə xidmət etməyin bundan uca zirvəsini kəşf etməmişdir. Vətənpərvərlik məsələsi cəmiyyətdə daim aktual olmuş, bu gün də aktual olaraq qalır. Millətin vətənpərvərliyi onun tamlığının, bütövlüyünün təməli desək, bəlkə də, səhv et- mərik. Bir xalqın, millətin vətənpərvərlik şüuru onun digər

 133  Elşad Eyvazov______xalqlar və millətlər tərəfindən qəbul edilməsi, tanınması, hörmətlə qarşılanması, ən əsası isə o xalqın yaratdığı dövlətin bütövlüyü, varlığı, onun suverenliyi ilə ölçülür. Ta- rixi keçmişimizə nəzər salsaq, görərik ki, doğma yurdu- muz Azərbaycanın igid, cəsur oğulları, qeyrətli qızları hə- mişə vətənpərvər olmuş, yadelli işğalçılara qarşı qəhrə- mancasına mübarizə apararaq vətənimizi düşmən ayağı- na verməmişlər. Mərd, mübariz oğul və qızlarımız öz doğ- ma vətənlərini həmişə hərarətlə sevmiş, onun qədrini bil- miş, vətən naminə canlarını qurban verməkdən belə çə- kinməmişlər. Bu igid Vətən övladları doğma yurd naminə canlarından keçməklə əsl vətənpərvərlik nümunəsi gös- tərmiş, şərəfli bir iz qoyub getmişlər. Azərbaycan xalqının igid oğullarından Cavanşirin, Ba- bəkin, Koroğlunun yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi tarixi keçmişimizdirsə, bu günümüzün qəhrəmanlıq tarixini bəzəyən oğul və qızlar son dövrlərin, Qarabağ savaşının qəhrəmanları, ölümləri ilə ölümsüzlüyə qovuşan şəhidlər- dir. Mən bu yazımda belə qəhrəmanlardan biri–Hüseynov Vüqar Tofiq oğlu haqqında danışmaq istəyirəm. Cəbrayıl rayonunun Daşkəsən kəndində anadan olmuş Vüqar kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra Bakı şəhərin- də on dörd saylı texniki-peşə məktəbində təhsil almış, bu- radan da orduya xidmətə getmişdir. Ordudan tərxis olunduqdan sonra Binəqədi Neft-Qazçıxarma idarəsində elektrik qaynaqçısı işləyirdi. Qarabağ savaşı onu da başqa və- tən gəncləri kimi düşmənlə üz-üzə qoydu. Könüllü olaraq cəbhəyə gedən Vüqar ilk günlərdən ermənilərin qəniminə çevrildi. Özünü döyüşlərin ən qızğın meydanına atır, düş- mənə qan uddururdu. Onun qatıldığı döyüşlərin biri Buzluq kəndi uğrunda ge- dən savaş idi. Düşmən bütün qüvvələrini səfərbər edərək Buzluq kəndinə yiyələnmək istəyirdi. Vüqar yoldaşları ilə ön postlardan birində mövqe tutmuşdur. Gün ərzində bu

 134  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum dəstə beş dəfə düşmən hücumuna məruz qalmışdı. Hər dəfə erməniləri yaxına buraxıb sərrast atəşlə tələfata uğ- radırdılar. Düşmən getdikcə quduzlaşır, irəli soxulmağa can atırdı. Qarşı tərəfdən də güllənin az atılması onları şirnikdirmişdi. Səngərə çataçatda güclü atəşə tuş olub bir anlığa çaşbaş qaldılar. Elə bu andaca cəsur döyüşçü- lərimiz irəli atılıb əks-hücuma keçdilər. Qələbə çalındı, lakin dəstəyə ağır bir itki üz verdi; igid və qorxmaz Vüqar Hüseynov bu döyüşdə qəhrəmanlıqla həlak oldu. İgid Vətən oğlu doğma torpaq, müqəddəs yurd uğrunda canını qurban verdi, şəhidlik zirvəsinə ucalaraq ölümsüzlüyə qovuşdu. Vətəni sevən, vətən yolunda ca- nından keçən qəhrəmanlar heç vaxt unudulmur, qədirbi- lən xalqımızın qəlbində əbədi yaşayırlar.

Səadətə gedən yol əmək cəbhəsindən keçir

Əmək insan həyatının, onun sağlamlığının və firavan yaşayışının birinci və əsas şərtidir. Xoşbəxtliyin, bəxtiyarlı- ğın açarı zəhmətdə, alın tərindədir. Səadətə, xoş günlərə gedən yol yalnız əmək cəbhəsindən keçir. Əmək insanı ucaldır, onu şöhrətləndirir. Xalqımız arasında əməyə aid çoxlu gözəl atalar sözləri vardır. Bunlardan bəzilərinə diq- qət yetirək: İş insanın cövhəridir. İşləməyən dişləməz. Əmək xoşbəxtliyin açarıdır. Zəhmət olmayan evdən tüstü çıxmaz. İstəyirsən bol çörək, Al əlinə bel kürək. Bəziləri əmək, zəhmət dedikdə, elə fikirləşirlər ki, bu yalnız fiziki işdir, fəhlə və ya kəndli əməyidir. Lakin zehni işlə məşğul olan tədqiqatçılarımızı, elmin yüksək zirvələ-

 135  Elşad Eyvazov______rini fəth edən alimlərimizi, bədii yaradıcılıq sahəsində ça- lışan şairlərimizi, yazıçılarımızı, rəssamlarımızı, bəstəkar- larımızı və başqalarını da unutmaq olmaz. Əmək şandır, şərəfdir, şöhrətdir. Yazılı ədəbiyyatımız- da əməyə aid çoxlu gözəl nümunələr vardır. Görkəmli şairimiz Hüseyn Arifin «Fəhlə əli» şeiri qurub- yaratmaq eşqi ilə yaşayan, öz zəhməti ilə xalqın dərin rəğ- bətini qazanmış fəhlələrə, onların qabarlı əllərinə həsr olunmuşdur. Şair bu əllərin qadir qüvvəsini, gücünü polad- la, dəmirlə müqayisə edir, bu əllərin sahibini ucaların uca- sı sayır və göstərir ki, zəhmətkeş fəhlə əlləri heç vaxt öz- gə süfrəsinə uzanmamışdır. Şeirdə fəhlə əlləri, bu əllərin halal zəhməti yüksək iftixar hissi ilə tərənnüm edilir: Ovcunda qaynayıb coşur bu əlin Zavod da, mədən də, torpaq da, su da, Qızılgül ətri tək xoşdur bu əlin Benzin qoxusu da, neft qoxusu da. Həyatda ən gözəl şey zəhmətlə, qabarlı insan əli ilə yaranan şeydir. Əmək bizim ən yaxın dostumuzdur. Şairə Mirvari Dilbazi özünün «Əməkdir mənim adım» şeirində yalnız əməklə yüksəldiyini, əməyin ona xoşbəxtlik və səa- dət gətirdiyini, əməksiz yaşaya bilmədiyini göstərir: İnci, mirvari deyil, Əməkdir mənim adım, Həyatımda bir gün də Əməksiz yaşamadım

Odur ancaq ən yaxın, Əziz, doğma sandığım, Ağır zamanlarımda Hər vaxt arxalandığım.

Evimin, ailəmin Odur bəxtiyarlığı.

 136  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Musiqi beşiyi Qarabağ! – düşmən taptağında

Kür-Araz mədəniyyətinin bəhrələndiyi əsas bölgələrdən biri də Qarabağdır. Aranlı-dağlı, bir ucu Mil düzündə, bir ucu Laçın, Kəlbəcər dağlarında, Qoşqar və Dəlidağda olan Qarabağ! Qarabağ torpağı Azərbaycan mədəniyyəti- nin ilk, ulu beşiklərindən biridir. Qarabağ Natəvanın, Vaqi- fin, Zakirin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Üzeyirin, Bül- bülün, Xan Şuşinskinin, Qaryağdıoğlunun vətənidir. Qarabağ aranlı-dağlı bir diyardır. Günçıxandan günba- tana, düzəngahlardan dağlara doğru gedəndə uzun müd- dət üfüqlərin düzlüyü adamı heyrətə salır. Bu düzlüyü kəndlərin, qocaman qovaqların yollar boyu uzanan sıraları pozur. Qarabağın bütün yolları adamı Şuşaya–Qarabağın balaca hərisinə aparır. Çox təəssüf ki, bu yolların həsrəti bizi yandırıb yaxır. Qarabağ musiqi beşiyidir! Vaxtilə Şuşa Zaqafqaziyanın konservatoriyası adlanmışdı. Kim «Qarabağ bülbüllərinə» qulaq asmayıbsa, o hələ insanın bütün ruhu ilə musiqidə əriməsinə, musiqiyə qovu- şub yaz havasına çevrilməsini görməyib. Hər dəfə bu Bül- bülləri dinləyəndə, adama elə gəlir ki, oxuyan Azərbaycan xalqının ruhudur. Bu səslər də min illər boyu bu torpaq uğ- runda qurban getmiş igidlərin ürək atəşini, elin bütün arzu- larını, bitib-tükənməyən bir səadət, xoş gün axtarışını, qı- sa ömrün çarəsiz aqibətini duyursan. Sanki bu səsdən dağların, meşələrin, milyon rəngli çəmənliklərin və lal qu- yuların naləsi var. Qarabağ–başı bəlalı torpağım! Namərd düşmən tapda- ğı altında qalan, göz yaşı tökən, darmadağın olan, imdad diləyən, igidlərini səsləyən torpağım! Düşmən bu gün si- nən üstündə at oynadır. İsa bulağı, Şuşa Qalası, Xankən- di, Laçın, Kəlbəcər qan ağlayır.

 137  Elşad Eyvazov______

Bəli, Qarabağ qan ağlayır. On beş ildən artıqdır ki, Azərbaycanın taxt-tacı olan Qarabağ guşəsi, onun ürəyi olan Şuşa düşmən tapdağı altındadır. Bu neçə illər ərzin- də Azərbaycanın səfalı, güllü-çiçəkli rayonları, kəndləri, şəhərləri zəbt olunub. Qanlı döyüşlər nəticəsində yüz min- lərlə əhali yurd-yuvasından, isti ocaqlarından didərgin dü- şüb, necə min igid oğullarımız qəhrəmancasına həlak olub, neçə-neçə oğul və qızlarımız, ağsaqqal atalarımız, ağbirçək analarımız düşmən tərəfindən əsir alınıb. Hətta beşikdə, isti ana nəfəsinə, ana laylasına möhtac olan kör- pələr namərd düşmən tərəfindən dözülməz işgəncələrlə öldürülüb. Hamısı vicdanını pula satan bəzi şərəfsizlərin ucbatından! Zaman gələcək torpaqlarımız da geri qaytarılacaq, da- ğılanlar isə yenidən tikiləcək. Natəvanın, Vaqifin, Üzeyirin, Bülbülün incimiş ruhları şad olacaq! Ulu tanrıdan arzumuz budur ki, o gün tez olsun. Qoy bi- zə pənah gətirən bacı və qardaşlarımız Şuşada, Qarabağ- da Üzeyirin və Bülbülün mahnısını oxusunlar. Zakirin, Va- qifin, Natəvanın şeirlərini söyləsinlər!

Novruz milli bayramımızdır

Bayramlar içində bir bayram var; -ən əziz, ən doğma, ən sevimli bir bayram. Novruz bayramı! Uzun illər taleyinə ağrılı-acılı zamanlar düşən, lakin unudulmayan bu bayram bizim milli bayramımızdır. Novruz təzə il deməkdir, baha- rın ilk günüdür. Bütün müsəlmanların həyatında əsl yeni il həmin gündən başlanır. Novruz gəlişi ilə evlərə, ailələrə yeni büsat, şadlıq və sevinc gətirir. Hamı çalışır ki, bu bayramı yüksək ürək sevinci, qəlb fərəhi ilə qarşılasın. Hər evdə, hər ailədə Novruz bayramına əvvəlcədən hazır- lıq gedir. Analar, bacılar şəkərbura, paxlava, şorqoğal və başqa nemətlər bişirir, bolluq və bərəkət rəmzi sayılan sə- məni göyərdirlər. El tonqal başına yığışır, küsülülər barı-

 138  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

şır, qohumlar, dostlar bir-birinin evinə təbrikə gedirlər. Gənc qızlar, oğlanlar məşəl yandırır, tonqal üstündən tul- lanır, evlərə papaq atır, qulaq falına çıxırlar. Küçədə də, qatarda da, məktəbdə də, idarə və müəssisələrdə də ha- mının dilində eyni sözlər səslənir: – Bayramınız mübarək! Novruz bayramı halallıq, təmizlik bayramıdır. Novruza bir ay qalmış adamlar dörd çərşənbə axşamını qeyd edir- lər. Bu çərşənbələrin hər biri insanların yaşaması, bütün həyatın varlığı üçün vacib olan dörd ünsürdən birinə–od, torpaq, su və havaya (yelə) həsr olunur. Bu da Novruzun dünyanın ən qədim, ən müdrik bayramlarından biri oldu- ğunu göstərir. Bayram şənlikləri arasında ilin axır çər- şənbəsi çox təntənə ilə qeyd olunur. Novruz bayramı zamanı məhəllələrdə, xüsusən də kənd yerlərində uşaqlar və gənclər qapı-qapı gəzib bayram payı toplayır, müxtəlif oyunlar keçirirlər. Novruzun bir bəzəyi də kosa və keçəldir. Onlar öz oyunları ilə uşaqlara sevinc gətirir, onları əyləndirirlər. Bu bayram zamanı olub- keçənlər də yad edilir, Vətən uğrunda canını fəda edənlə- rin uyuduğu Şəhidlər Xiyabanından insan axınının ayağı kəsilmir. Bu əziz günlərdə heç kəs onları yad etməyi unutmur. Novruz bayramı xalqımızın həyata nikbin baxışının, təbiətin və insanlığın qələbəsinə inamının bayramıdır. İn- diyə qədər öz qüvvətli təsirini saxlayan bu el bayramı məi- şətlə bağlı ən kütləvi xalq şənliklərindən biridir. Yurdumuza Novruz gəlir, bahar gəlir. Qaranquşların qanadında, yavaş-yavaş qış yuxusundan oyanan torpağın rayihəsində, ağacların, gül-çiçəklərin tumurcuğunda gəlir xalqımızın Novruzu, yurdumuzun baharı. Bahar gəlir bizim azad ellərə, Mahnı qonur dodaqlara, dillərə. Parlaq günəş meydan açır güllərə, Qaranquşun müjdəsidir Novruzum!

 139  Elşad Eyvazov______Bədnam qonşularımızın məkrli siyasəti, torpaqlarımızın işğal edilməsi zəminində əvvəlcədən hazırlanmış işğalçılıq planları

1981-1982-ci ilin yekunlarına görə Qubadlı rayonu kənd təsərrüfatı məhsullarının artımları sahəsində o vaxtkı ittifaqda ən yüksək nəticəyə nail olan rayonlar sırasında idi. Bu inkişaf rayonun bütün kəndlərinin, o cümlədən, Tarovlu kəndinin sürətli inkişafı üçün də gözəl perspek- tivlər açmışdı. Lakin bədnam qonşularımızın torpaq iddia- sı üzündən cəlb olduğumuz münaqişə kəndin quruculuq işlərinə əngəl törətdi, onu müharibə meydanına çevirdi. Ermənistandakı azərbaycanlılara qarşı kütləvi təzyiqlə- rin yeni mərhələsi 1960-cı illərdə başlanmışdı. Bu dövrdə erməni mətbuatında milli hissləri qızışdıran, azərbaycanlı- lara qarşı kin-küdurət, nifrət hissləri oyadan məqalə və kitablar yazmağa, kinofilmlər çəkməyə başladılar. 1965-ci il aprelin 23-24 də Yerevan şəhərində «erməni soyqırı- mının» əlli illiyinin qeyd edilməsi zamanı dördyüzminlik nümayiş keçirilməsi, qisas almaq Qarabağa, Naxçıvana, Türkiyə ərazilərinə sahib olmaq şüarlarının irəli sürülməsi Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı kütləvi təzyiqlərin güclənməsinə səbəb oldu. Bu təzyiqlər nəticəsində on minlərlə azərbaycanlı tədricən öz doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Yetmişinci illərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik təbliğatı daha da genişlənməyə, açıq şəkil al- mağa başladı. Xarici ölkələrdəki millətçi erməni təşkilatları isə fəaliyyətlərini xeyli genişləndirməyə nail oldular. 1973– cü ildən başlayaraq xarici ölkələrdə türklərə, azərbaycan- lara qarşı terror aktları və dıgər zorakı tədbirlər həyata ke- çirildi. Türkiyənin onlarla diplomatı gizli erməni ordusunun üzvləri tərəfindən öldürüldü. Ermənistanda azərbaycanlı- lara qarşı gizli, planlı ölüm tədbirləri icra olundu.

 140  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

1979-cu il sentyabrın 3-6 da ermənilər Parisdə konqres keçirdilər. Bu konqresdə «Asala» adlanan terror təşkilatı, Oarabağa Yardım Cəmiyyəti və on altı siyasi təşkilat işti- rak edirdi. Bu tarixdə Dünya ermənilərinin Birinçi Konqresi adı ilə qeyd olunur. Bu konqresdə Sovet Ermənistanında ermənilərin mübarizəsi, Qarabağ məsələsi və s. barədə uydurma «problemlər» müzakirə edildi. 1983–cü ildə Lo- zanna şəhərində Dünya Ermənilərinin İkinci Konqresi ke- çirildi. Bu Konqresdə Sovet Ermənistanından gələn «Hnçaq», «Daşnakstyun» və digər terrorcu təşkilatlar təmsil olunmuşdular. Qarabağa Yardım Cəmiyyətinin də iştirak etdiyi bu Konqresdə Sovet Ermənistanının iyirmi doqquz min kvadrat kilometrlik ərazisinin ona azlıq etdiyi müzakirə olundu və onun ərazilərinin genişləndirilməsi uğ- runda mübarizə kompaniyaları aparılmasina qərar verildi. 1985-ci il, iyunun 13-də Fransanın Serv şəhərində Dünya Ermənilərinin Üçüncü Konqresi toplandı. Bu Konqresdə Azərbaycanda ermənilərin sıx yaşadıqları ərazilərin Ermə- nistana verilməsi barədə qərar qəbul edildi. 1985-ci ildə Fransanın Marsel şəhərində erməni millətçilərinin toplantısı keçirildi. Burada Sovet İtti- faqında yeni hakimiyyətə gələn Qorbaçovdan ermə- ni məsələsinin həllində istifadə etmək yolları mü- zakirə edildi. Yeni rəhbərliyin erməni məsələsinə diqqət göstərəcəyi açıqca qeyd edildi. Bu toplan- tıda Qarabağda yaşayan ermənilərin mübarizəyə hazırlanmasına, təbliğatın daha da gücləndirilmə- sinə qərar verildi. 1987-ci il noyabr ayında Moskva şəhərində erməni qə- birstanlığında keçirilən toplantı da məhz 1985-ci il yığınca- ğında qəbul edilmiş qərarın icrası ilə bağlı idi. Bu toplan- tıya daha çox erməni kilsələrinin keşişləri yığışmışdılar. Burada «Qarabağ bizimdir, biz torpaqlarımızı geri istəyi- rik!» tələbi irəli sürüldü və bununla da Qarabağın ilhaq edilməsi uğrunda hərəkatın yeni dövrü başlandı. Məhz

 141  Elşad Eyvazov______bundan sonra əvvəlcədən hazırlanmış plana uyğun şəkil- də Yerevanda erməni terror təşkilatlarının millətçi fanatik- lərindən və daşnakstyun partiyasının nümayəndələrindən ibarət «Qarabağ komitəsi», Dağlıq Qarabağda isə «Krunk» təşkilatı yaradıldı. Onlar ABŞ-da «Erməni As- sambleyası»nı formalaşdırdılar. ABŞ senatında ciddi işlər aparan forumun əsas məqsədi Amerika-Sovet danışıqla- rında erməni istəklərinin həyata keçirilməsinə çalışmaq- dan ibarət idi. 1987-1988-ci illərdə Sovet höküməti rəhbərliyinin əlin- də kifayət qədər məlumat olsa da, erməni terror və sepa- ratçı aktlarının qarşısının dövlət səviyyəsində alınmasına cəhd göstərilmədi. 1988-ci ildə Ermənistan hökuməti yeni- dən Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün uydurma «Dağlıq Qarabağ» problemini ortaya atdı. Azərbaycan hökuməti Ermənistanın bu hərəkətlərinə qarşı əməli tədbirlər əvəzi- nə, passivlik və laqeydlik nümayiş etdirirdi. 1988-ci ilin fevralında Xankəndində ermənilər tərəfindən toplanılan mitinqdən sonra, Ermənistan SSRİ ərazisində 185 kənd- dən və başqa yaşayış məntəqələrindən yaşayan iki yüz otuz min azərbaycanlı öz dədə-baba yurdlarında etnik tə- mizlənməyə və deportasiyaya məruz qaldı. Döyülüb-sö- yülən, təhqir edilən azərbaycanlıların bir qismi Tarovlu kəndindən keçdi. Bu hadisələrdən sonra erməni təcavüz- karları Qubadlı ratonunun strateji məntəqələrindən biri olan Tarovlu və digər ətraf kəndlərə qarşı terror aktları və təxribatlar törətməyə başladılar. Ermənilərin əsas məqsədi Qubadlı rayonu vasitəsilə Ermənistan ilə Dağlıq Qarabağ arasında keçid yaratmaq, silah-sursat daşımaqla öz çirkin niyyətlərini həyata keçir- mək idi. 1989-cu ilin sentyabr ayında sovet qoşunlarının zirehli texnikalarının köməyi ilə Gorus istiqamətindən «Və- li düzü» yolu ilə 150-160 avtomobildən ibarət maşın kar- vanının Qubadlı ərazisinə yaxınlaşdığı xəbəri verildi. Bu xəbəri eşidən ətraf kəndlərin əhalisi (Tarovlu, Çardaxlı,

 142  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Xələc, Əyin, Novlu və s.) maşın karvanının yolunu sər- həddə kəsdi və Xankəndi şəhərinə maşın karvanını bu- raxmadı. 1989-ci ilin avqust ayında Sabirabad rayonundan əlli nəfərə yaxın canlı qüvvə quş tüfəngi ilə Tarovlu kəndinə kömək məqsədilə göndərilmişdi. Kənd camaatının məs- ləhətilə hər evə iki-üç nəfər döyüşçü yerləşdirilmişdi. On gündən sonra onlar səkkiz otaqdan ibarət ikimərtəbəli binaya köçürüldülər. Yerli əhali onlara ərzaq məhsulları cəhətdən hər cürə köməklik göstərirdi. Dəstənin komandiri Yaqub bəy idi. 1989–cu il martın 21-də Qubadlıların xoş bayramsaya- ğı əhval-rühiyyəsini ermənilərə göstərmək üçün Qarağac bulağının yuxarı başında–Tarovluya aşırımda əlli-altmış avtoşindən ibarət Novruz Tonqalı təşkil edildi. Xalqımız ermənilərə qarşı həm mübarizəyə, həm də müharibəyə təklikdə hazır idi. Naşı siyaçətçilərimiz, bir də satqınları- mız olmasaydı... 1989-cu ilin dekabrında özünümüdafiə dəstələrinln tə- şəbbüsü ilə cəbhəçilərin və Yaşar Quluyevin mühəndis zəkası ilə içərisində partlayıcı maddələr doldurulmuş çu- ğun aftafa mərmiləri düzəltdilər. Onu mançanaqla müəy- yən məsafəyə atmaq olurdu. Bu mərmi ilk dəfə Qafanın Zeyvə kəndinin fermasına atıldı və uğurlu nəticə əldə edildi. 1990-ci ilin aprel ayının 9-da Qubadlı rayonunun «Vəli düzü» sahəsində yerləşən «Sovet Azərbaycanı» kolxozu- na məxsus mal fermasında dinc sakinlər erməni silahlıları tərəfindən atəşə tutulmuş, nəticədə Tarovlu kənd sakini Həsənov Şirzad Nüsrət oğlu şəhid olmuş, kolxoz sədri Mehdiyev Nümayiş və kolxozun partiya katibi-Mehrili kənd sakini Eyvazov Telman yaralanmışdı. Mütəmadi olaraq Ermənistan ərazisində Qubadlı rayonunun sərhəddə yerləşən Əliquluuşağı, Məlikməhəmməd- li, Seytas, Eyvazlı, Qədili, Davudlu, Novlu, Yuxarı Cibikli, Əyin, Çardaxlı, Tarovlu, Fərcan, Göyyal, Saldaş, Çərəli

 143  Elşad Eyvazov______kəndlərinə təcavüz edilir, atəşə tutulurdu. Sərhədyanı kəndlərdə vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı. Respublika hökü- mətindən Qubadlı rayon rəhbərliyinə yalnız vədlər verilir, ancaq heç bir kömək göstərilmirdi. 1990-cı ilin əvvəllərin- də Əliyar Əliyevin təşəbbüsü ilə ilk ərazi özünümüdafiə taboru yaradıldı. Dağbəyi Məhyəddinov taborun ilk komandiri, Əliyar Əliyev isə komandir müavini təyin edildi. Tarovlu kənd sakini Paşayev Ziyəddin özünümüdafiə ta- borunun ilk üzvlərindən biri oldu. Tarovlu kəndində ağsaq- qalların təşəbbüsü ilə yerli özünümüdafiə dəstəsi yaradıl- dı. Hər gün beş-altı nəfər silahlanmış Tarovlu sakini sər- hədi müdafiə edir, düşmənin hərəkət mexanizmini izləyir- dilər. Tarovlu kəndində bir döyüş topu Alaquş dağında yerləşdirilmişdi. Sərhədi müdafiə edənlərdə altı ədəd avtomat silah vardı. Fərəc Hüseynov, Xanqulu Fərzəliyev, Şaiq Həsənov özünümüdafiə dəstəsinin topçuları idi.

Tarovlu kəndi

Şəkil: Soldan 1-ci batalyon komandiri Əliyev Sadiq, Eyvazov Elşad, Məmmədov Ağagül və İslamzadə Salam əsgərlər arasında

 144  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Tarovlu əhalisi erməni silahlılarının daimi hücumlarına məruz qalsalar da, güllə, mərmi atəşləri altında yaşasalar da, dözüm və mətinlik nümayiş etdirmiş, həm düşmən hücumlarını dəf etmiş, həm də gündəlik təsərrüfat işləri ilə məşğul olmuşdular. 1992-ci il iyunun 30-da Kərt dağı yük- səkliyi uğrunda gedən döyüşlərdə Mehdiyev Əbülfəz Bə- bir oğlu və qonşu Çardaxlı kəndindən olan Həsənquliyev İrşad Cəfər oğlu döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən qəh- rəmancasına həlak oldular. Bu qanlı döyüşdə Tarovlu özünümüdafiə dəstəsinin igidləri iki nəfər şəhid vermələ- rinə baxmayaraq, səkkiz erməni yaraqlısını məhv etdilər. 1992-ci ilin axırlarında Ermənistan silahlı qüvvələri Qu- badlı və Zəngilan rayonlarına soxularaq bir neçə kəndi ələ keçirib yandırdı. 1993-cü ilin iyun ayında Gəncədə baş vermiş qiyam sərhəd ətrafı rayonlarda vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. 1993-cü ilin yayında düşmən quvvələri ölkə- dəki siyasi böhrandan istifadə edib güclü hücuma keçdi. 1993-cü ilin yayında Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının bir hissəsi işğal olundu və Qubadlı rayonu üçün real təhlükə yarandı. 1993-cü il avqustun 23-də erməni silahlı qüvvələ- ri Qafan, Gorus, Laçın, Hadrut və Cəbrayıl istiqamətindən Qubadlı rayonuna hücuma başladı. Bu təcavüzkar hü- cumda Rusiya Federasiyası hərbi hissələrinin texnikası və əsgərləri də iştirak edirdi. Qüvvələr qeyri-bərabər idi. Avqustun 30-da düşmən Gəyən zonası istiqamətindən güclü hərbi texnikanın mü- şayi əti ilə hücuma keçdi. Xanlıq, Muradxanlı, Balasoltanlı, Xocik istiqamətində qanlı döyüşlər getdi. 1993-cü il avqustun 31-də Qubadlı rayon mərkəzi ilə bərabər Tarovlu kən- dinin sakinləri də öz ata-baba torpaqlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. 1993-cü il avqustun 31-də kənd uğrunda gedən döyüşlərdə Həsənov Şaiq Museyib oğlu ağır yaralandı. O yaralı vəziyyətdə Sumqayıt şəhərinə gə- tirilmişdi. Ancaq vəziyyətinin ağır olduğundan onu həyata qaytarmaq mümkün olmadı. Həsənov Şaiq Sumqayıt şə-

 145  Elşad Eyvazov______hərində dünyasını dəyişmiş və Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilmişdir. Şair Sevi Sevdimalı sərhəd kəndlərində yaşayan əhali- nin vətənpərvərliyi haqda yazırdı:

Tarovlu, Çardaxlı, Mehrili, Fərcan Düşməni sarsıdan səngərim idi. Seytas, Bəxtiyarlı, Novlu, Cibikli Anda sadiq olan əsgərim idi

İllər keçir, çarə yoxdur dərdimə, Qurd darayıb bostanıma, kəndimə. Bu dünyanın namərdi nə, mərdi nə, Sərxoş zaman, ağlayınca, ağlayım.

Erməni qəsbkarları kəndi ələ keçirərək dağıtmış və yandırmışdı. Tarovlu sakinləri kənd işğal edildikdən sonra Bakı, Sumqayıt şəhərlərində və Qaradağ rayonunda məs- kunlaşıblar. Tarovlu kəndinin müdafiəsində iştirak edən sakinlər: 1. Hüseynov Fərəc. 17. Həsənov Şaiq. 2. Fərzalıyev Xanqulu. 18. Süleymanov Süleyman 3. Süleymanov Vaqif. 19. Həsənov Şirzad. 4. Süleymanov Baxış. 20.Fərzəlıyev Aydın. 5. Mehdiyev Nümayiş. 21. Fərzəliyev Xudayət. 6. Mehdiyev Əbülfəz. 22. İldırımov Qədir. 7. Şəkəralıyev Əziz. 23. İldırımov Urmanş 8. Cavadov İnqilab. 24. İbişov Xasay. 9. Fərhadov Nəsir. 25. İbişov Şəkəralı. 10. Qədimalıyev Nazir. 26. Şahbazov Oqtay. 11. Cavadov Budaq. 27. Şahbazov Ötərxan. 12. Paşayev Paşa. 28. Şahbazov İsmixan. 13. Qədimalıyev Möhübbət. 29. Camalov Əmirxan. 14. Qədimalıyev Zakir. 30. Camalov Cəmaləddin. 15. Qəhrəmanov Qəhrəman. 31. Məmmədov Məzahir. 16. Eyvazov Tofiq. 32. İbişov Əyyub.

 146  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Şəhidlərimiz

ŞƏHİDLİK ƏN YÜKSƏK ZİRVƏDİR. ONLARIN XATİRƏLƏRİ QƏLBİMİZDƏ HƏMİŞƏ YAŞAYACAQDIR

Torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olan tarovlulular. Şəhidlərimizin ruhu şad olsun! Hər bir vətən övladı şəhid olmuş övladlarımızın xatirəsini yad edib vətənimizin fitnəkar düşməndən azad olunmasını dü- şünməlidir. 1. Həsənov Şirzad. 2. Paşayev Ziyəddin. 3. Mehdiyev Əbülfəz. 4. Fərhadov Nəsir. 5. Həsənov Şaiq. 6. Süleymanov Süleyman. 7. Həsənov Nağı. 8. Fərzəlıyev Aydın.

Şirzad Nüsrət oğlu Həsənov

1966-cı il iyunun 22-də Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. 1983-cü ildə Çardaxlı kənd orta məktəbini bitir- mişdir. İki il sovxozda fəhlə işlədikdən sonra 1985-ci ildə sovet ordusu sıra- larına çağırılmışdır. 1987-ci ildə hərbi xidməti başa vurduqdan sonra vətənə qayıtmışdı. 1987-ci ildə rayon istehlak cəmiyyətinin inşaat briqadasında qu- raşdırıcı usta kimi əmək fəaliyyətini davam etdirmişdi. Qarabağ hadisələri başlanandan ermənilər sərhəd rayon- larının, o cümlədən Qubadlı rayonunun torpaqlarını hissə-hissə qopar- mağı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Quldurlar bu gö-

 147  Elşad Eyvazov______zəl təbiətə, bol sulu, münbit torpaqlara, qalın meşəliklərə məxsus olan rayonun kəndlərinə qəfil basqınlar edir, adlı- sanlı adamları, təsərrüfat rəhbərlərini aradan götürməyə, girov aparmağa cəhd göstərirdilər. Belə bir alçaq niyyəti Gorus rayonunun yaxınlığındakı Nəzər Heydərov adına sovxozda həyata keçirdikdən (ermənilər həmin sovxozun direktoru Qaçay Ələkbərovu, kənd sovetinin sədri Mehdi Mehdiyevi və sürücü Telman Hümbətəliyevi aradan götür- müşdülər) sonra Qafan rayonu ilə həmsərhəd olan kənd- ləri, xüsusilə «Sovet Azərbaycanı» sovxozunun ərazisini hədəf altına almışdılar. Onlar bir çox Qubadlı oğulları kimi, həmin sovxozun direktoru Nümayiş Mehdiyevin də başına qiymət qoymuşdular. Nümayiş kişini ermənilər özləri üçün ən qorxulu düşmənlərdən hesab edirdilər. Xalqımızın bu cəsur övladı qeyrətli oğulları başına toplayaraq sovxozun əhatə etdiyi sərhəd kəndlərini, təsərrüfat sahələrini göz bəbəyi kimi qoruyur, Qafan-Gorus şose yolunun qırağında yerləşən heyvandarlıq fermasının köçürülməsinin, əhalinin kəndlərdən çıxarılmasının qarşısını alırdı. Şirzad doğma kəndləri üçün yaxınlaşan fəlakəti hiss edərək ticarət sis- temindəki işindən çıxmış və yenidən sovxoza qayıtmışdı. O qısa müddətdə sovxoz direktorluğunun arxalandığı və böyük güvənc yeri hesab etdiyi oğullardan birinə çevrildi. Nümayiş kişi ən təhlükəli ərazidə yerləşən fermaya ge- dəndə Şirzadı özü ilə aparırdı. 1990-cı il aprelin 9-da o sovxozun fəhləsi Qədir, sürücü Telman və Şirzadla ferma- dan qayıdarkən pusquda dayanan quldurlar onları şiddətli atəşə tutdular. Onlar ermənilərə cavab atəşi açdılar. Şid- dətli döyüş başladı. Bu döyüşdə Şirzad Həsənov qəh- rəmanlıqla həlak oldu. Tarovlu səkkizillik məktəbi xalqımızın bu cəsur oğlunun adını daşıyır. Şirzad subay idi. Dəryada sicim gördüm, Baxdıqca ucun gördüm. Mən səndən ayrılmazdım, Fələyin gücün gördüm.

 148  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Əbülfəz Bəbir oğlu Mehdiyev

1965-ci il noyabr ayının 1-də Ta- rovlu kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini 1972-1982-ci illərdə Qubadlı rayon orta məktəbində al- mışdır. O1986-cı ildə Şuşa Mədəni- maarif Texnikumunu bitirmiş, 1987- 1989-cu illərdə sovet ordusu sırala- rında hərbi xidmətdə olmuşdur. Hər- bi xidmətdən qayıtdıqdan sonra Qu- badlı rayon musiqi məktəbində müəllim işləmişdir. Könüllü olaraq kənddə təşkil olunmuş özünümüda- fiə dəstəsinə yazılmışdır. Dəyərli vətən oğlu doğma Ta- rovlu kəndi ətrafında gedən döyüşlərdə mərdliklə vuru- şaraq, Kərt dağı yüksəkliyində gedən döyüşlərdə qəhrə- manlıq göstərərək şəhid olmuşdur. Ondan yadigar qalmış oğlu Mənsum atasının və adını daşıdığı babası Mən- sumun qəhrəmanlığı ilə fəxr edir. Mehdiyev Əbülfəz göstərdiyi şücaətə görə «İgidliyə görə medalı» ilə təltif edilmişdir.

Nəsir Xanəhməd oğlu Fərhadov

1968-ci ilin may ayında anadan olmuşdu. Orta təhsilini doğma kən- dində almışdı. 1988-1990-cı illərdə sovet ordusu sıralarında xidmət et- mişdi. Vətənə qayıtdıqdan sonra rayon mərkəzində və Laçının Qay- ğı qəsəbəsində gedən tikinti işlə- rində çalışmışdı. 1990-cı ildə Bakı şəhərindəki iyirmi iki saylı Texniki- Peşə Məktəbində təhsil alaraq qaynaqçı peşəsinə yiyələnmişdi.

 149  Elşad Eyvazov______

Nəsir təyinatla Sumqayıt şəhərinə göndərilmiş, iki saylı İs- tilik Şəbəkəsi İdarəsində əmək fəaliyyətini davam etdir- mişdi.1993-cü ilin iyul ayına qədər həmin müəssisədə qaynaqçı işləmişdi. Həmin il iyul ayının 13-də milli ordu sı- ralarına çağırılmışdı. Həmişə ön atəş xəttində vuruşmağa can atan Nəsirin döyüş yolu çox qısa olmuşdu. O cəbhə- də cəmi on beş gün vuruşmuşdu. Son döyüşü 1993-cü ilin iyulun 28-də Ağdam rayonunda olmuşdu. Həmin gün Nə- sir üzbəüz döyüşdə üç erməni quldurunu məhv edərək şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir. Subay idi. Atası Xanəh- məd kişi deyir ki, mən həyatda heç vaxt bədbin olmamı- şam. Oğlum vətənimizin azadlığı, müstəqilliyi, torpaqla- rımızın bütövlüyü uğrunda şəhid olmuşdur. Məni yandıran onun həyatdan toysuz, nişansız, nakam getməsidir. Əzizim bu dağınan, El gedər bu dağınan, Mən ölüm, sənə qurban, Sən ölmə bu dağınan.

Ziyəddin Calal oğlu Paşayev

Ötən əsrin altmışıncı illərinin əv- vəllərində, daha da dəqiq desək, 20 aprel 1960-cı ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində anadan olmuşdu. Uşaq yaşlarından elinə, yurduna bağlı olan Ziyəddinin arzusu polis sıralarında addımlaya- raq xalqımızın asayişinin keşiyində durmaq idi. O 1977-ci ildə Tarovlu kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra ordu sıralarına yollandı. Onun 1979-1981-ci illəri əhatə edən əs- gəri xidməti vətəndən xeyli uzaq- larda–Rusiya Federasiyasının Xabarovsk vilayətində keç-

 150  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum mişdir. Əsgəri xidməti zamanı kifayət qədər bərkdən-boş- dan çıxmış Ziyəddin Paşayev, o illərdə artıq bir zaman ar- zuladığı polis sıralarına tam hazır idi. Lakin hərbi xidmət- dən sonra polis sıralarına daxil olmağa tələsmədi. Təxmi- nən on il müddətində xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələ- rində çalışan Ziyəddin bəlkə də polis sıralarına daxil olmaq fikrinə düşməzdi, əgər dəfələrlə yada saldığımız o səksən səkkizinci illərdə oğuz diyarı erməni millətçilərinin fitnələri ilə üz-üzə qalmasaydı. Əlbəttə, artıq qollarına ərən qüvvəti gəlmiş Ziyəddin Paşayav el-obasının harayı- na yetməliydi. Elə bununla bağlı 1991-ci ilin ilk aylarında o işə girmək məqsədilə Qubadlı rayon polis şöbəsi rəhbərli- yinə müraciət etdi və az sonra-1991-ci il iyul ayının onun da polis serjantı kimi fəaliyyətə başlaması haqqında əmr verildi. Ziyəddin Paşayev polis işçisi kimi rəhbərlik tərəfindən verilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirərək rəhbər orqan- ların hörmətini qazanmışdı. Polis sıralarında fəaliyyət gös- tərdiyi dövrdə, demək olar ki, rayonun bütün yaşayış mən- təqələrində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdi. Ziyəddin 1993-cü il, avqust ayının 18-də Xallı qaya uğrunda gedən döyüşlərdə mərdliklə vuruşaraq həlak olub.

Şaiq Müseyib oğlu İbrahimov

1972-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdu. 1987-ci ildə doğma kənddə səkkizillik məktəbi bitirdikdən sonra təhsilini Xanlıq kəndindəki 126 saylı Texniki Peşə Məktəbində davam etdirmişdi. 1990-cı ildə həmin məktəbi bitirib, sürücülük peşəsinə yiyələndik- dən sonra sovet ordusu sıralarına ça- ğırılmışdı. O 1992-ci ildə hərbi xidməti

 151  Elşad Eyvazov______başa çatdırdıqdan sonra erməni təcavüzünə məruz qalan Vətənin ağır günlərini görərək, iki il Almanıya və Rusi- yadakı ağır hərbi təlimlərdən yorulmasına baxmayaraq bir gün belə dincəlmədən doğma torpaqların müdafiəsi uğ- runda silaha sarılmışdı. Mahir bir topçu kimi Goyyal, Ta- rovlu kəndlərindəki yüksəkliklərdə məskən salaraq torpaq- larımızı göz bəbəyi kimi qoruyurdu. Şaiqin atdığı sərrast top atəşləri ərazimizə basqın edən düşmənin xeyli hərbi texnikası və canlı qüvvəsini məhv etmişdi. Şaiq 1993-cü ilin qara avqust günlərində düşmənlə təkbaşına vuruşmuş, Tarovlu Çardaxlı, Əyin, Yuxarı Cibik- li, Aşağı Cibikli və başqa kəndlərdə əhalinin təhlükəsiz yerlərə çıxarılması üçün böyük fədakarlıq göstərmişdir. O öhdəsində olan iki topla mərmilər qurtarana qədər vuruş- muş, onlarla erməni qurdunu zərərsizləşdirmiş və bir neçə tankını sıradan çıxarmışdı. Şaiq döyüşə-döyüşə qoşunla birləşmək məqsədilə geri çəkilərkən 1993-cü il sentyabrın 1-də Hal kəndində ağır yaralandı. Qəhrəman topçunun həyatını xilas etmək üçün onu helikopterlə Bakıya gətir- mişdilər. Hospitalın həkimləri düz on doqquz gün koma vəziyyətdə saxlamalarına baxmayaraq, onun həyatını xilas edə bilmədilər.

Süleyman Vaqif oğlu Süleymanov

1975-ci il iyul ayının 2-də Qu- badlı rayonunun Tarovlu kəndində anadan olub. 1993-cü ilin 2 iyulunda Səbail rayon hərbi komis- sarlığı tərəfindən Milli Ordu sırala- rına səfərbər olub. Motoatıcı ta- borda atıcı idi. Qısamüddətli hərbi hazırlıqdan sonra qaynar döyüş bölgəsinə gedən Süleymanın ama-

 152  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum lı vətəni düşməndən azad görmək, sonra isə Bakıya qa- yıdıb ürək arzularını həyata keçirmək idi. Elə ilk gündən öz bacarığı sayəsində komandirləri və döyüş yoldaşları arasında hörmətə malik oldu. Döyüş zamanı öz həyatını təhlükə qarşısında qoyub ağır yaralı döyüş yoldaşının hə- yatını xilas etmişdi. Doğma kəndinin və böyük ərazilərin düşmən tərəfindən işğal edilməsi Süleymanı daha da hiddətləndirirdi. Murovdağ yüksəkliklərinin erməni iş- ğalçıları tərəfindən tamamilə tutulması döyüş əməliyyatını daha da çətinləşdirirdi. Buna baxmayaraq, həyatlarını təh- lükə qarşısında qoyan vətən övladları bir metr belə geri çəkilməyib onlarla erməni yaraqlısını məhv etdilər. Süleyman 18 aprel 1994-cü ildə Murovdağ uğrunda gedən qanlı döyüşdə mərdliklə vuruşaraq qəhrəmanlıqla həlak olub. Bakıda Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilib.

Aydın Ağaqulu oğlu Fərzəliyev

1 aprel 1966-cı ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində anadan olub. İbtidai təhsilini kəndində aldıq- dan sonra ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq valideynləri ilə birlikdə Ermə- nistanın Kacaran şəhərinə köçür. O 1982-ci ildə Kacaran şəhərində orta məktəbi bitirmişdir. Ermənilər Kaca- ran şəhərində yaşayan azərbaycan- lılara qarşı zorakılığa yol verir, onla- rın haqq və hüquqlarını tez-tez pozurdular. Nəhayət, günlərin birində bir qrup erməni onların yaşadığı mənzilin qapısını döyərək bu şəhərdən köçmələrini tələb edirlər, əks təqdirdə yaşadıqları mənzili yandıracaqları ilə hədələyirlər. Bunu görən Ağaqulu kişi 1983-cü ildə ailə üzvləri ilə birlikdə Bakı şəhərinin Xətai rayonuna köçür.

 153  Elşad Eyvazov______

Aydın bir müddət Bakı şəhərinin müxtəlif müəssisələrində fəhlə işləyir. Nəhayət, 1985–ci ildə ordu sıralarına çağı- rılır. 1987-ci ildə xidmət etdiyi hərbi hissədən tərxis olunur. Xidmət etdiyi Xabarovsk şəhərində Daxili Qoşunlar Hərbi Hissəsinin Komandanlığı tərəfindən dəfələrlə mükafatlara layiq görülür. 1991-ci ildə Bakı şəhərində ailə qurur və 1992-ci ildə Emin adlı bir övladı dünyaya gəlir. 1993-cü ilin iyun ayında könüllü olaraq torpaqların müdafiəsi üçün Qubadlı rayonuna yollanır. 1994-cü il yanvar ayının 5-də Füzuli rayonunun işğaldan azad olunması uğrunda gedən döyüşlərdə ağır yaralanır. Beyləqan rayon tibbi hərbi his- səsində müalicə olunduqdan sonra yenidən hərbi briqada- ya qayıdır və tank qoşunlarına tağım komandiri təyin olunur. Aydın 1994-cü ilin iyun ayında erməni qoşunları ilə üz-üzə döyüşən zaman şəhid olmuşdur. Bakı şəhərində Şəhidlər xiyabanında dəfn olunub. Bakı şəhərində əvvəl- lər yaşadığı küçəyə onun adı verilib və həmin binaya xa- tirə lövhəsi vurulub. Hal-hazırda xidmət etdiyi hərbi hissə- də tağım komandasına onun adı verilmişdir.

Nağı Kamran oğlu Həsənov

1967-ci il avqustun 20-də Ta- rovlu kəndində anadan olmuş- dur. Ümumi orta təhsil almışdır. 1986-1988-ci illərdə sovet ordusu sıralarında xidmət etmişdi. Vətənə qayıtdıqdan sonra Sum- qayıt şəhərindəki iki saylı Tikinti Trestində əmək fəaliyyətinə baş- lamışdı. Bir müddət işlədikdən sonra milli ordu sıralarına çağırıl- mışdır. Ağdam və Tərtər rayonla- rında gedən ağır döyüşlərdə fə- dakarlıqla vuruşmuş, igidlik nü-

 154  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum munələri göstərmişdi. 1995-ci il iyunun 5-də minaya dü- şərək həlak olmuşdur. Şəhid anası Ayna Abış qızı oğlunun haqqında ürək ağ- rısı ilə danışaraq, son görüşlərini belə xatırlayır: «Mənim oğlum olduqca qeyrətli və vətənpərvər idi. 1995-ci il mayın 16-da qısa müddətli məzuniyyətə gəlmişdi. Yola düşəndə dedim ki, özündən muğayat ol, bala. Nağı boynumu qu- caqlayıb üzümdən öpdü, dedi ki, ana məndən nigaran ol- mayın. Siz özünüzdən muğayət olun. Atamdan, özündən, qardaşım Hüseynalıdan, bacılarım Solmazdan, Xuraman- dan, mənim balaca Fatmamdan, bir də onun anasından– gəlininiz Xatirədən muğayət olun. İnşallah müharibə sona çatar, torpaqlarımızı azad edərik, mən də sağ-salamat qa- yıdıb gələrəm. Ancaq belə olmadı. Yola düşəndən iyirmi gün sonra sevimli oğlumun cənazəsini gətirdilər. Məzarı Sumqayıt şəhərində «Şəhidlər Xiyabanı»ndadır.» Fikrimizi tamamlamaq üçün şəhidlərə ithaf etdiyi şeirdə onların tutduqları yoldan dönməzliyi tərənnüm edilir.

ŞƏHİDLƏR HAQQINDA

Məktəb illərindən ayrılan anda, Sizə ana torpaq əsgər demişdi. Düşmənlə üz-üzə duran zamanda, Hələ bığ yeriniz tərləməmişdi.

Düşmənə hər zaman zərbə vurdunuz, Günəşin özü də nur aldı sizdən. Elin keşiyində sayıq durdunuz, Bulaqlar çağladı gur səsinizdən.

Axdı cəbhələrdə qızıl qanınız, Zülmət gecələrdə mayak oldunuz. Qeyb oldu qorxunuz, həyəcanınız, Bu elə bir arxa, dayaq oldunuz.

 155  Elşad Eyvazov______

Çarpan ürəyiniz şam kimi yandı, Eli qorudunuz dardan, çətindən. Səhərlər üfüqlər nura boyandı, Axan qanınızın təravətindən.

Bu eli zülmətdən qurtarmaq üçün, Bütün varlığınız oda bələndi. Amansız güllələr sizə qıyan gün, Başınız üstünə gül səpələndi.

Qızıl qanınızdan torpaq aldı kam, Yaxşı bildirdiniz azadlıq nədir, Adınız səslənir hər səhər, axşam, Ruhunuz nağıllar aləmindədir.

Sizin pənahınız, sizin əhdiniz, Yenə səfərdədir, yolda-rizdədir. Uca dağları da aşan cəhdiniz, Sizi xatırlayan qəlbimizdədir.

Sizə ərmağandır el məhəbbəti, Ruhunuz çağlayır gur çaylar kimi. Qurub-tikdiyiniz zəfər məbədi. Yaşayır möhtəşəm saraylar kimi.

Elin şöhrətindən nur almışdınız, Elin dağlarından güc aldınız siz. Oxuya-oxuya ucalmışdınız, Döyüşə-döyüşə qocaldınız siz.

Bağımız, bağçamız açır gül, çiçək, Sizin ruhunuzla üzümüz ağdır. Qızıl qanınızla doğulan istək, Bizim qəlbimizdə yaşayacaqdır.

Vaqif Rəsuloğlu

 156  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

“Xalqın, Vətənin taleyi hər bir insanın taleyinə çevrilməlidir.” Heydər Əliyev

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliye- vin uzaqgörənliyi və yorulmaz siyasi fəaliyyəti sayəsində Atəşkəsin elan olunması, faktiki olaraq müharibənin da- yandırılması məhrumiyyətlərə düçar olmuş xalqımıza xeyli toxtaqlıq vermiş, qaçqınlarımızın qəlbində öz yurdlarına dönmək üçün ümid qığılcımları yandırılmışdır. Ötən iyirmi iki il müddətində soydaşlarımızın mənzil-kommunal, sosial, təhsil, səhiyyə və digər problemləri ilə bağlı davamlı tədbirlər həyata keçirilmişdir. Qaçqın və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşı- laşdırılması və məşğulluğunun artırılması istiqamətində qəbul olunmuş dövlət proqramlarının uğurla icra edilməsi bütün qaçqın və məcburi köçkünlərin, o cümlədən həmye- rlilərimizin həyat şəraitinə müsbət təsir göstərmişdir. Döv- lət qayğısı nəticəsində köçkünlərimizin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində nə qədər iş görülsə də, adamlarımızın fikri-zikri dədə-baba yurdlarının, doğma Qubadlının yanındadır. Şübhəsiz ki, bütün bu uğurları təmin edən ölkə Prezi- denti İlham Əliyev cənablarının torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi istiqamətindəki siyasəti də öz nəticələrini verəcəkdir. Çünki dövlət başçımızın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası ilə bağlı prinsipial və dəyişilməz mövqeyi vardır: «Azərbaycanın beynəlxalq birlik tərəfin- dən tanınan ərazi bütövlüyü danışıqlar mövzusu deyil, heç vaxt olmayıbdır, hec vaxt olmayacaqdır. Azərbaycan tor- paqlarında ikinci qondarma erməni dövlətlərinin yaradıl- masına biz heç vaxt imkan verməyəcəyik. Bu münaqişə- nin həlli beynəlxalq hüquq normaları əsasında olmalıdır. İşğalçı qüvvələr torpaqlarımızdan çəkilməlidir. Məndə heç bir şübhə yoxdur ki, Azərbaycan öz ərazisi bütövlüyünü

 157  Elşad Eyvazov______bərpa edəcəkdir». Bu mövqe həmişə dövlətə və dövlətçili- yə sədaqəti ilə seçilən, Azərbaycanın xoşbəxt gələcəyini Ulu Öndər Heydər Əliyevin müdrik siyasətindən ayrı tə- səvvür etməyən qubadlılar tərəfindən birmənalı şəkildə dəstəklənir və müdafiə olunur. Tarovlular əməksevərdir. Onlar köçkünlük dövründə, necə deyərlər, əllərini-əllərinin üstünə qoyub oturmamış- lar. Dövlət tərəfindən verilən iqtisadi azadlıqdan istifadə edən əksər adamlarımız gecə-gündüz çalışaraq özlərinə güzəran qurmuşlar. Onlar çətin dövrlərdə mümkün qədər dövlətə yük olmamaq üçün əllərindən gələn işdən yapış- mışlar. Xalqımız ordumuzun güclənməsi, onun müasir döyüş qabiliyyətinə malik olması, düşmən tapdağı altında olan torpaqlarımızın azad edilməsi üçün əlindən gələni əsirgə- mir. «Bizim ordumuz istənilən vaxt öz torpaqlarımızı azad etməyə qadirdir», «Xalqın Vətənin taleyi hər bir insanın ta- leyinə çevrilməlidir» sözlərini Heydər Əliyev təsadüfən de- məmişdi. Ulu Öndər ordumuzun, əsgər və zabitinin şücaə- ti, döyüşkənliyi vətənə olan tükənməz məhəbbəti əsasın- da bu dəyərli ifadələri işlətmişdi. Azərbaycan rəhbərliyinin nüfuzlu Beynəlxalq təşkilatlarla apardığı diplomatik görüş- lər erməni separatçıları barədə həqiqətləri üzə çıxarır və Qarabağ məsələsinın sülh yolu ilə ədalətli şəkildə həllinə inam yaradır. Şair Şamil Dəlidağ «Haydı qubadlılar, qalxın ayağa» şeirində deyir: Salamımı alsın iki Cibikli, Süleyman ünvanlı Əyinli eli. Çardaxlı, Tarovlu, Xələc mərdləri Qoymasın qatilin birini diri.

Doğma yurdumuza göz dikənlərə, Döndərsin meydanı ənşər-məhşərə. Haydı, Qubadlılar, qalxın ayağa! Fürsəti verməyin azğın daşnağa!

 158  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

O vaxt kənd icra nümayəndəsi Nümayiş Möhsüm oğlu Mehdiyevin şəxsi gündəliyindən 1993–cu il avqustun-31-də kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalmış sakinlər:

S/S Soyadı, adı Mənzili Ailə tərkibi 1 Süleymanov Nuruş 3 6 2 Qədimalıyeva Güldəstə 4 5 3 Eyvazova Murəstə 4 4 4 İbişov Xasay 4 7 5 Qəhrəmanov Qəhrəman 3 6 6 Qədimalıyev Möhübbət 2 6 7 Şahbazov Ötəxan 4 7 8 Şahbazova Əsli 4 7 9 Şahbazov Ziyadxan 4 6 10 Həsənov Müseyib 3 5 11 Həsənov Nüslət 5 10 12 İskəndərov Nəcəf 2 4 13 Şahbazov Oqtay 5 4 14 Şahbazov İsrafil 4 5 15 Şahbazov Narınc 2 2 16 Eyvazov Tofik 4 5 17 Qədimalıyev Qorxmaz 4 6 18 Qədimalıyev Afərim 4 7 19 Xuduyev Tapdıq 4 6 20 Mikayılov Behbud 2 2 21 Hüseynov Misirxan 4 10 22 Mehdiyev Nümayiş 6 10 23 Quluyev Zaman 2 6 24 Fərzəliyeva Sitarə 1 2 25 Allhverdiyev Valeh 2 4 26 Ağalarov Nüşrəvan 4 5 27 İsmayılov Bəhrəm 3 5 28 Ağalarov Seyfəddin 2 4 29 İbişov Rizvan 2 5 30 Quluyev Firad 2 4 31 Cavadov Vahid 3 10 32 Cavadov İnqilab 3 8 33 Allahverdiyev Təhməz 2 4 34 Şəkərəliyev Əziz 4 7 35 Kərimov Sədi 2 4

 159  Elşad Eyvazov______

S/S Soyadı, adı Mənzili Ailə tərkibi 36 Allahyarov Yunus 2 5 37 Zamanov Telman 4 6 38 İbişova Vəzifə 2 5 39 Camalov Əmirxan 2 5 40 Məmmədov Xəlil 2 7 41 Ocaqquliyev Kazım 2 4 42 Camalov Fərəməz 2 5 43 Camalov Kərəm 2 6 44 Süleymanova Gülsayad 2 4 45 Süleymanov Saybalı 3 6 46 İbişov Humay 3 6 47 İbişov Murtuza 4 10 48 Həsənov Kamran 2 4 49 Fərzəliyev Misir 4 7 50 Fərzəliyeva Tərgül 2 5 51 Fəhradov Xanəhməd 4 6 52 Paşayev Ramiz 2 6 53 Allahverdiyev Cabbar 2 4 54 Fərzəliyev Ağaqulu 4 4 55 Cavadova Sitarə 4 6 56 Qədimalıyev Məcid 4 5 57 Ağalarov Baloğlan 4 3 58 Fərzəliyev Çərkəz 5 6 59 Allahyarova Raya 2 3 60 İldırımov Qədir 4 4 61 İldırımov Urman 4 6 62 İldırımov Mayıs 1 2 63 Bağırov Urfan 2 4 64 Eyvazov Çingiz 2 4 65 Süleymanov Baxış 4 5 66 Süleymanov Vaqif 3 5 67 İbişova Səkinə 4 3 68 İbişov Əlif 2 2 69 Qədimalıyev Bəhrəm 2 5 70 Mirzalıyev Yadigar 4 5 71 Qədimalıyev Nəhməd 4 6 72 Bağırova Durna 1 1 73 Quliyeva Firuzə 1 1 74 Quliyeva Kilimə 1 1 75 Quliyeva Nazxanım 1 1

 160  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Tarovlu kəndinin zəhmətkeş və ziyalı insanları

Akademik Ziya Bünyadov ellərimiz, obalarımız, kənd və şəhərlərimiz, orada yaşayan zəhmətkeş, ziyalı insanlar haqqında, qələm çalanlar barədə demişdir:» Hər bir alim, yazıcı, jurnalist bütövlükdə, “qələm çalanlar” öz qəsəbələ- rinin, şəhərlərinin tarixini yazmağa təşəbbüs göstərsinlər. Doğrudur, bu çətindir, lakin faydalı bir işdir. Çünki bu bir həqiqətdir ki, tarixçilər ümumi tarixi yazırlar və hər bir ya- şayış məntəqəsinin tarixini həmin yerin sakinləri qədər bil- məzlər. Bu məsələdə onları günahlandırmaq olmaz. Kən- dinin tarixini bilməyən və onu sevməyən vətənini sevə bil- məz.» Tarovlu kəndinin zəhmətkeş insanları təsərrüfat işləri ilə məşğul olur, çətinliyə qarşı birgə mübarizə aparırdılar. Onların əsas vəzifəsi öz yaşayış şəraitlərini təmin etmək, ölkənin mənafeyini, müdafiəsini, dövlətciliyini və dövləti qorumaqdan ibarət olmuşdur. Tarovlu sakinləri bu kənddə doğulub boya-başa catmış ağsaqqal və ziyalı həmyerliləri ilə fəxr edirlər. Kitabda iqtisadiyyatda, incəsənətdə, təhsil sahəsində təmsil olunan tarovlular haqqında məlumat ve- rəcəyik. Kənddə mövcud olmuş nəsillər öz əcdadlarının adət- ənənələrini davam etdirib bu gunə qədər yaşatmışdılar. Bu nəsillərin indiki nümayəndələri arasında olan əlaqə və münasibətlər təması, onların düşmənə qarşı mübarizə aparması yolunda bir araya gəlməsini zəruri edir. Əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, gələcək nəsillər öz ulu-ata ba- baları, kəndin keçmiş tarixi, ağrılı-acılı günləri haqqında məlumat əldə etməklə onları yada salsınlar. Hal-hazırda kəndin əsasını qoymuş nəsillərin nümayəndələri işğaldan sonra ölkəmizin şəhər və kəndlərində məskunlaşsalar da, vətən, yurd və doğma kənd həsrəti ilə yaşayırlar. Budur o nəsillərin nümayəndələri:

 161  Elşad Eyvazov______

Kənd sakinlərindən

Yuxarıdan soldan: Nüslət, Bahadur Aşağıdan soldan: Həşim, Adıgözəl, Oqtay, Ötərxan, Quluhüseyn

Tarovlu kəndinin bütün nəsillərinin (Əhmədlər nəslin- dən başqa) tarixən soy kökləri eyni olub.

Qədimalı uşağı- Taro nəsli.

Alı uşağı- Alo nəsli.

Yalevləri- Yalo nəsli.

Zamanlar- Atakişi nəsli. (Qəzyan kəndindən gəlmə).

Məmmədkərim- Qəzyan kəndindən gəlmə.

Kərbəlayı Məhəmməd- Qəzyandan gəlmə.

Bağır uşağı- Üç qardaş nəsli. (Daştəpədən gəlmə).

Hüseynxan uşağı- Qaraağac kəndindən gəlmə.

Məşədihəsən uşağı- Teymurmüskanlı kəndindən gəlmə.

Məmiş uşağı - Dərələyəzdən gələnlər.

Əhmədlər- Naxçıvandan gəlmə.

 162  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Tarovlu kəndində mövcud olan nəsil səcərə xətləri:

Qədimalı uşağı

 163  Elşad Eyvazov______

 164  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Vətənə bağlı ziyalı

Millətini sevən el ziyalısı müdrik insandır. Onun müd- rikliyi işgüzarlığında, zəka aydınlığında, mükəmməl təhsi- lində, fiziki sağlamlığında, alicənablığında, vətənpərvərli- yində və bəşərliyindədir. Geni, mühiti, tərbiyəsi, şəxsi ira- dəsi saf və güclü olan el ziyalısı bütövlükdə əsl şəxsiyyət- dir. Şəxsiyyətin bütövlüyünün ali zirvəsinə ucalan el ziyalı- sı mənən, rühən və cismən sağlam insanların nəslidir. Bu nəslin davamçılarını görmək hər bir azərbaycanlının bö- yük istəyidir. Belə insanlardan biri də Əli müəllimdir. Vətənini balalarına ötürüləcək əmanət kimi qəbul edən, ana dilini ən böyük sərvət sayan, ata-ana haqqını Tanrı haqqı adlandıran, müəllimə, ustada sevgini sevgilərin əzə- li hesab edən, elmi, biliyin qızıl açarı bilən Əli müəllim Qu- badlı bölgəsində yeganə adamlardan biridir ki, onunla hər dəfə görüşəndə klassik şairimiz Cəlaləddin Ruminin məş- hur «Ya göründüyün kimi ol, ya da olduğun kimi görün» aforizmini xatırlayıram. Əslində, tək bircə dəfə onunla həmsöhbət olmaq yetərliydi ki, böyük mövlanənin məşhur yeddi deyiminin hamısının onun xarakterində cəmləşdiyi- nə əmin olasan. Ümumiyyətlə, o azərbaycanlının ən ali keyfiyyətlərini özündə yaşadan şəxsiyyətlərdən biri idi. Qubadlı bölgəsində, Zəngilan və Ağcabədi rayonlarında bacarıqlı təhsil qurucusundan söhbət açdıqda hər kəsin yaxşı tanıdığı, savadlı və xalqa gərəki övladlar və nəvələr bəxş edən Qədimalıyev Əli Eyvaz oğlundan söz açmaq istəyirəm. Əli müəllimə görə şagirdlər «sirli Dünyadır», «müəllim görən gözün müdrik, savadlı insan dünyanın zinətidir». Ümumiyyətlə, onun nəzərində hər kəsin və hər şeyin, və- tənin, torpağın, el-obanın da, valideynin, övladın, dostun- da, ağbirçəyin, ağsaqqalın da, sevginin də, nifrətin də öz rəngi var və bu rənglər onun gözündə heç vaxt öz rəngini dəyişmir. Bu dəyərlər onun üçün müqəddəs və toxunulmaz idi. Əli müəllim tək öz ailəsi, övladları, doğmaları üçün elm verən deyildir. O yaşadığı və işlədiyi bölgələrdə

 165  Elşad Eyvazov______savadsız valideynləri başa salırdı ki, oğul və qızları elm ardınca yollamaq lazımdır. Gənclərin erkən ailə qurmaları- nın tam əleyhinə idi. Əli müəllim bir ziyalı və insan kimi yaxından tanımaq üçün onunla bir qədər söhbət etmək kifayət idi. Yeri gəl- mişkən o, Tarovlu kəndində təhsil, mədəniyyət və səhiyyə ocaqlarının təşkilatçısı kimi yaddaşlarda daim qalır. Onun çox sevdiyi bir söz var idi: «Oxumağı və dinləməyi bacar- malı.»

Əli Eyvaz oğlu Qədimalıyev

Rayonun, kəndin öncül ziyalıların- dan sayılan Əli müəllımin həyat yolu tariximizin ən çətin, ən qaynar illərinə təsadüf edib. 1906-cı ildə əkinçi ailə- sində anadan olmuşdur. 1922-ci ildə məktəbini bitirib. 1922-1925-ci illərdə Şuşa Pedaqoji məktəbində oxumuş- dur. 1926-cı ildən əmək fəaliyyətinə Tarovlu kənd məktəbində müəllim kimi başlamışdır. 1937-ci ilin yanvar ayından kommunist partiyası sıralarına daxil olub, 1931- 1934-cü illərdə Bakı şəhərində Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun kimya-biologiya fakültəsini bitirmişdir. 1935-1938-ci illərdə Qubadlı rayon partiya komitəsində təlimatçı işləyib. 1938-ci ildən 1942-ci ilədək Qubadlı rayon mərkəzində fəaliyyət göstərən orta mək- təbin direktoru olmuşdur. 1942-1944-cü ilədək Azərbay- can respublikasının maarif nazirliyinin göndərişi ilə Ağ- cabədi rayon xalq maarif şöbəsinin müdiri işləmişdir. 1945-ci ildən Fərcan kənd orta məktəbində, 1946-cı ildən isə Dondarlı, Əliquluuşağı, Tinli, Xocahan, Xocamsahlı, Tarovlu və Zəngilan rayonunun Şayflı kəndlərində də uzun müddət məktəb direktoru işləmişdir.

 166  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Əli Qədimalıyev Qubadlı rayon partiya komitəsində təli- matçı vəzifəsində işlədiyi dövrdə rayonun Novlu kəndindən olan Məhəmməd kişinin qızı Suraya xanım ilə ailə həyatı qurmuşdur. Rayonun ilk qadın müəllimlərindən olan Su- raya xanım bir müddət Tarovlu kənd dördillik məktəbində

müəllim işlədikdən sonra direktor vəzifəsində çalışmışdır. O qayğıkeş ana, savadlı və bacarıqlı bir müəllimə idi. Əli müəllim və Suraya müəllimə cəmiyyətimizə yeddi savadlı övlad bəxş etmişdir. Onlardan dördü oğlan, üçü isə qızdır. Onlar övladlarının təhsili ilə mütəmadi olaraq məşğul olmuş və onlara bilik verilməsində yaxından iştirak etmişdir. Suraya xanım 15 iyul 1985-cı il də dünyasını dəyişib. Əli müəllim sağlığında tez-tez Əli Vəliyev, Mirağa Əliyev, Yusif Əliyev, Süleyman Rəhimov, İmam Məmmədov və rayonun digər tanınmış şəxsiyyətləri ilə bərabər qrup yoldaşı olan kimyaçı alim, əslən Cəbrayıllı olan Allahverdi Verdizadə ilə təhsil aldıqları illəri daim xatırlayaraq xoş xatirələr danışardı. Ölkəmizdə təhsilin inkişafında misilsiz xidmətləri olan və yorulmadan çalışan Əli müəllim 1990-ci ilin 23 fevral tarixində haqq dünyasına qovuşmuşdur. Allah rəhmət etsin!

 167  Elşad Eyvazov______

«Əli müəllim Qubadlı rayonun sayılıb seçilən ağsaqqalla- rından biri idi. O heç vaxt özünü başqalarından üstün tut- mazdı. Mən onunla söhbət edəndə özümdə məsuliyyət hiss edirdim. O məsuliyyətli, tələbkar, öz üzərinə düşən işin öh- dəsindən bacarıqla gələn ziyalı bir insan idi. O hamının xeyir-şərinə yarayardı. Onunla fəxr etməyə dəyər. Əli müəllim cəmiyyətimizə tərbiyəli övladlar bəxş etmişdi. Onu əsl ziyalı adlandırmaq olar. Allah ona rəhmət etsin!». (Vahid Əliyev, Qubdlı rayonun keçmiş maarif müdiri, Abşeron rayon maarif şöbəsi həmkarlar təşkilatının sədri). «Qubadlı şəhər orta məktəbinin sovet dövründə ilk direktoru, Qubadlının ilk ali təhsilli müəllimi, əslən Tarovludan olan, Zəngilanda, Ağcabədidə Maarif şöbə müdiri vəzifələ- rində işləmiş Əli Qədimalıyev olub. Onun həyat yoldaşı Su- raya xanım da həmin vaxtlarda müəllimə işləmişdir». Yaşar Fətiyev «Dolub boşalan Qubadlı» Bakı, 2004, səh 86 «Yaxşı yadımdadır. 1961-ci ildə institutu bitirib ixtisasım üzrə fizika müəllimi işləmək üçün Qubadlı rayon Maarif Şö- bəsinin sərəncamına göndərilmişdim. Orta yaşlı bir müəllim maraqlanaraq mənim bura gəlişimin əsas məqsədilə tanış olduqdan sonra şöbə müdirinin otağına daxil oldu. Bir müd- dətdən sonra məni şöbə müdirinin yanına çağıraraq bildirdi- lər ki, Aşağı Xocamsahlı kənd orta məktəbində ixtisasın üzrə müəllim işləyəcəksən. Beləliklə, məni Aşağı Xocamsaxlı kənd məktəbinə müəllim təyin etdilər. Öyrəndim ki, bu xahiş Əli müəllim tərəfindən olunub. Sonradan həmin məktəbdə Əli müəllimin rəhbərliyi altında tədris işləri üzrə direktor müa- vini vəzifəsində işlədim. Əli müəllim tələbkar, xoşxasiyyətli, mehriban, qayğıkeş, hər şeyin yerini bilən bir insan idi. Təh- silə vurğunluğu ilə bərabər ixtisası olan Kimya-Biologiya fən- nini dərindən mənimsəmişdi. Dərslərdə əyaniliyi daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. Təhsilə bərabər digər sahələrin idarə edilməsində əvəzsiz kadr idi. Bu bilikləri daim tabeliyində işləyənlərə öyrədirdi.» Qara İlyasov adına 1saylı orta məktəbin direktoru olmuş Əlqəmə Salayevin dediklərindən.

 168  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Dünyasını Sumqayıtda dəyişmişdi. Əli müəllim: “gəlimli- gedimli, bir ucu ölümlü dünya”-demisdi. Bu dünyaya dədə- miz Dədə Qorqud, bundan öncə də, çox-çox sonralar da ona gah hörmət, gah da məhəbbətlə yanaşaraq həm etibarsız, həm də etibarlı dünya adlandırmışdı. Çoxlarından fərqli olaraq Əli müəllim həyatının ən acılı, ağrılı anlarında belə yaşadığı, həyata doğulduğu torpağa əsl el ziyalısına xas olan bir məhəbbətlə yanaşardı. Baxmayaraq ki, 20 yanvar hadisələrindən sonra hədsiz dərəcədə təsirlənmişdi. Həmişə inam hissi bəslədiyi Sovet Ordusunun Bakıdan yüzlərlə soydaşlarımızı qanına qəltan etməsi, bu qocaman el ziyalısının sağlamlığını da çətin duru- ma salmışdı. Ona görə də onun 1990-cı il 23 fevralda məhz keçmiş Sovet ordusu günü dünyasını dəyişməsi heç də təsadüf deyildir. Lakin o vaxtdan artıq iyirmi bir ilə yaxın bir dövr keçir. Ar- tıq iyirmi bir ilə yaxın (Tarovlunun işğal olduğundan 1993-cü il) bir zaman keçməsində nə oğlanları, nə də qızları, nə də nəvələri, nə də digər yaxınları onların məzarı qarşısında baş əyə, ruhu ilə təmasda ola bilmir. Əli müəllimin və Suraya müəllimənin məzarları 21 ildir yol gözləyirlər. Çoxmu çəkə- cək bu zülmət dolu bu zaman? Az! Əminik ki, lap az! Axı “qara günün ömrü az olar”, deyib babalar. Edil müəllimin şeirindən bir parça xatırlatmaq istərdim.

Kaş ki, ata-anamın, Uyuduğu torpağın, Bir ovucu olaydım, Kaş ki, orada qalaydım.

Sətirlərdən hiss olunur ki, bu kədərli, eyni zamanda inam dolu misralar təkcə Edil müəllimin yox, Əli müəllimin bütün doğmalarıyla bərabər yetişdirdiyi tələblərinin də ürəyindən gəlir.

 169  Elşad Eyvazov______Tanınmış ixtiraçı Maqsud Əli oğlu Eyvazov

10 sentyabr 1937-ci ildə Qu- badlı rayonu Tarovlu kəndində, müəllim ailəsində anadan ol- muşdur. 1945-ci ildə Qubadlı rayon Dondarlı kənd orta mək- təbin birinci sinifinə daxil olub, 1949-cu ildə həmin məktəbin dördüncü sinifini bitirib. 1950-ci ildə Qubadlı rayonunun Xoca- han orta məktəbin beşinci sini- finə daxil olub, 1953-cü ildə hə- min məktəbin yeddinci sinifini əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra, müsabiqədən kənar Bakı Neft Texnologiya texnikumuna daxil olmuş və 1957-ci ildə institutu bitirmişdir. Həmin ili Təhsil Nazirliyinin göndərişi ilə Sumqayıt şəhərindəki qapalı Kimya zavodunda növbə ustası kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Eyni zaman o 1958-1965-ci illərdə, istehsalatdan ayrılmamaqla Azər- baycan Dövlət Neft-Kimya Akademiyasının kimya-texnologiya fakültəsini bitirmişdir. Maqsud müəllim sonralar Kim- ya İstehsalat Birliyində baş mühəndis vəzifəsinə qədər yüksəlib. Fasiləsiz olaraq düz qırx beş həmin müəssisədə çalışan Maqsud Eyvazov Sovetlər birliyi dönəmində dün- yanın müxtəlif ölkələrində ezamiyyət və elmi konfranslarda olmuşdur. O, kimya sənayesi sahəsində müəssi- sələrarası məhsulun təchizat sahəsinin tanınmış mühən- dislərindən biridir. O kimya-texnologiya sahəsində əlliyə qədər elmi ixtiranın müəllifidir. Maqsud Eyvazov 1970-ci ildə Azərbaycan Respublika- sının «Əməkdar Səmərələşdirici» fəxri adına və 1974-cü ildə Qubadlı rayonundan, ilk dəfə olaraq, «SSRİ-nin Sə-

 170  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum mərələşdirici ixtiraçısı» adına layiq görülmüşdür. O res- publikanın dağlıq ərzailərində torpaqlardan faydalı kimyəvi elementlərin ayrılması texnologiyasını işləyib hazırlamışdı. Bu texnologiyanın istehsalatda tətbiq edilməsi respublika- ya külli miqdarda gəlir gətirmişdir. Maqsud müəllim 2002-ci ildən təqaüdçüdür, iki övladı, dörd nəvəsi var. Oğlanları Nazim və Faiq ali təhsilli mü- həndisdirlər.

Respublikamızın tanınmış elm xadimi, görkəmli alim, yorulmaq bilmədən xalqına xidmət edən, Qubadlı rayonundan olan alimlər arasında fizika sahəsində ilk fizika-riyaziyyat elmlər doktoru, professor Edil Əli oğlu Eyvazov

9 avqust 1940-cı ildə Qu- badlı rayonunun Tarovlu kən- dində, müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1957-ci ildə Qubadlı orta məktəbini, 1963- cü ildə isə «Aşağı temperatur- lar fizikası» ixtisası üzrə Xar- kov Dövlət Universitetinin Fizi- ka fakültəsini bitirmişdir. Edil Eyvazov 1963-67-ci il- lərdə həmin universitetin kristallar fizikası kafedrasının as- pirantı olmuş, 1967-ci ildə «Dielektriklər və yarımkeçiricilər fizikası» üzrə namizədlik, 1985-ci ildə isə Xarkov Dövlət Universitetinin ixtisaslaşdı- rılmış müdafiə şurasında «Bərk cisimlər fizikası» sahəsin- də doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1968-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində çalışır.

 171  Elşad Eyvazov______

Professor Edil Eyvazovun elmi araşdırmaları əsasən bərk cisimlərdə makroskopik və quruluş deffektlərinin, maqnit yarımkeçiricilərdə kinetik və maqnito-rezonans ha- disələrin tədqiqinə həsr olunmuşdur. O, xarici qüvvə sahə- lərinin təsiri ilə ion kristallarında dislokasiya zonalarının yaranma effektini aşkar edən alimlərdən biridir. Edil müəl- lim, ilk dəfə olaraq, maqnit keçid temperaturu otaq tempe- raturuna yaxın olan maqnitnizamlı materialların alınması- nın kristallofiziki prinsipini müəyyən etmiş, onun rəhbərliyi altında bir sıra yeni maqnit materialları alınmış, bu mad- dələrdə maqnito-rezonans və kinetik hadisələr müfəssəl tədqiq edilmişdir. Bu qəbildən, onun ferromaqnit xrom hal- koşpinellərin maqnit faza keçidi zamanı kinetik parametr- lərin dəyişməsi, maddələrdə maqnit nizamının formalaş- masında altqəfəslərarası və altqəfəslərdaxili mübadilə qarşılıqlı təsirlərinin rolu, maqnit nizamlığının energetik spektrə təsirinə həsr olunmuş tədqiqatları bütün funda- mental fizika elmi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yüksək omlu maqnit yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların enerji spektrinin tədqiqi, bu maddələrdə kinetik hadisələrin və maqnit nizamlılığının yaranma mexanizmlərinin aşkarlan- ması professor Eyvazovun bərk cisimlər fizikası sahə- sində əldə etdiyi ən vacib elmi nəticələrdən biridir. Edil Eyvazov SSRİ EA-nın məruzə və xəbərlərində, Al- maniyada nəşr olunan »Phys Stat Solidi», «Ukrayna EA- nın xəbərləri», «Bərk cisimlər fizikası» və s. elmi jurnallar- da çap olunmuş yüz əllidən artıq elmi məqalənin, fizikanın təbliği və tədrisi ilə bağlı on altı kitabın müəllifidir. Bu kitabların ən böyük dəyərlərindən biri onların müvafiq sahələrdə azərbaycan dilində yazılan ilk kitab olmalarıdır. Onlardan, misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: Yarımkeçiricilər fizikasından xüsusi kurs.I və II hissə (1980; 1981) ; Bərk cisimlər fizikası və elektronikasının əsasları.I və II hissə (1991;1993);

 172  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Bərk cisimlər fizikası (2003); Statistik paylanmalar və onların bəzi tətbiqləri (2005); Yarımkeçiricilər fizikasına giriş (2007); Molekulyar fizika və termodinamikaya giriş (2010); Molekulyar köçürmə hadisələri (2013) və s. Professor Edil Eyvazovun rəhbərliyi ilə ona namizədlik dissertasiyası yerinə yetirilmişdir. O, uzun illər namizədlik və doktorluq müdafiə şuralarına rəhbərlik etmiş, çoxsaylı elmi, elmi-pedaqoji və pedaqoji kadrların hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdir. Görkəmli alim onlarla Beynəl- xalq elmi toplantının iştirakçısı olmuş, məruzələrlə çıxış etmişdir. O, müxtəlif dövrlərdə Pedaqoji Universitetin elmi- tədqiqat sektorunun rəhbəri, Fizika fakültəsinin dekanı və Universitetin Elmi İşlər üzrə prorektoru vəzifəsində çalış- mışdır. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universi- tetinin Mexanika və Molekulyar fizika kafedrasının müdi- ridir. Professor Edil Eyvazov 2012-ci ildə «Əməkdar müəl- lim» fəxri adına layiq görülmüşdür. Edil müəllim 1969–cu ildə Eyvazova Zəkiyyə Əli qızı ilə ailə həyatı qurmuşdur. Zəkiyyə xanım ali təhsilli riyaziyyat müəlliməsidir. Onların 4 oğlu, 6 nəvəsi var. Oğlanları ali təhsillidir, öz ixtisasları üzrə işləyirlər. Kiçik oğlu Eyvazov Mahir İspaniya dövlətində təhsilinin ikinci pilləsini davam etdirir. Nəvəsi Eyvazov Toğrul 2014–cü tədris ilində yüksək bal toplayaraq, Hollandiya dövlətində, digər nəvəsi Eyva- zova Səbinə isə babasının yolunu davam etdirərək Azər- baycan Pedaqoji Universitetində təhsil alır. Edil müəllim poeziyanı çox sevir. Onun şeirlərində ana- ya, vətənə,torpağa məhəbbət tərənnüm edilir, el həsrəti duyulur, gənclərimizə ağıllı nəsihətlər verilir. Edil müəlli- min şeirlərindən bir neçəsini oxuculara təqdim edirik.

 173  Elşad Eyvazov______ANA

Əziz Ana, gəl sən məni bağışla Uşaqikən verdiyim əziyyətlər. Sakit qoymur, parçalayır qəlbimi, Gecə-gündüz düşünürəm səra-sər: Ana, səndən əziz nemət vardımı?

Mənə həyat verən, mənə dil verən Dilsizkən beşikdə məni dindirən, Pəmbə bulud oldun, çən oldun, ana, Yolumda hər zaman rahatsız oldun.

Deyirlər məhəbbət dağ çeşməsi tək Təmizdir Günəşdən, Aydan da belə, Deyirlər həyatda sevmək–sevilmək, Ruha qida verir, həyata bəzək

Ana məhəbbəti, ana sevgisi Başqadır, oxşamır hər məhəbbətə. Yaradan, böyüdən, yaşadan bizi, Söyləyin:bənzərmi heç məhəbbətə?

Ana, əziz ana, rəhmin varsa gəl, Məni tənha qoyub köçmə dünyadan. Qoy mən vidalaşım dünyayla əvvəl, Ana, əziz ana, rəhmin varsa gəl.

Heyvanmıdır ya insan

Ata–ana qayğısına qalmayan, Zaman-zaman xəyallara dalmayan, Bar yetirib bəhrəsini almayan Söyləyin siz: heyvanmıdır ya insan?

 174  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Sevgisini var–dövlətlə bağlayan, Eşq deyərək daşan, coşan çağlayan Çətinlikdən zarın–zarın ağlayan, Söyləyin siz: heyvanmıdır ya insan? Özgəsinin əməyilə dolanan Söz düşəndə nitq söyləyən vicdandan Qəlbən isə seçilməyən oğrudan Söyləyin siz: heyvanmıdır ya insan?

Sədaqətdən, insanlıqdan dəm vuran, Pul naminə quduzlaşıb qan soran, Dost–tanışın arasını vurduran, Söyləyin siz: heyvanmıdır ya insan?

14.05.1969

Necə unudum

Gözəldir bu həyat, bu dövran dostum, Özgə bir həyata qibtə etmə gəl. Mən necə ayrılım, necə unudum Bu gözəl dövranı, insaf et əcəl.

Səhərlər çağlayan, coşan Xəzəri Məsum gülüşləri, xoş gülüşləri. Mənə sevgi verən keçən illəri, İnsaf et ey əcəl, necə unudum?

Mən ki, yaranmışam yaşamaq üçün Sənsə hakimini göndərib bu gün, Vida nəğməsini oxutma, əcəl, Açılmayan gülü məhv eyləmə gəl...

Ölüm qorxutmayır inanın, məni, Ölüm qorxudarmı ruhən öləni? Ancaq düşünəndə olub–gedəni:

 175  Elşad Eyvazov______

Xəyal tək sevdiyim o tər laləni, Ətirlə qoxuyan güllü, çəməni, Hər şey bir tərəfə, Ana Vətəni İnsaf et, ey əcəl, necə unudum?

Bakı 03.07.1969

Nə sən dillən, nə də mən

Ağlamasan yaş tökülməz gilədən. De, nə olar, nə sən dillən, nə də mən. Xoş günümü zimistana çevirən, De, nə olar, nə sən dillən, nə də mən.

Sakitliyin günəş nurun yox edir, Ötən günlər indi xəyal kimidir. Söylə gülüm niyə susur, dinmirsən, De, nə olar, nə sən dillən, nə də mən?

Sənsiz keçən hər günümü bir ilə Bu dünyanı o, dünyaya mən belə, Bənzədirəm, söylə niyə dinmirsən? De, nə olar, nə sən dinsən nə də mən?

Xəyalındır xəyalımın zirvəsi, Xoş baxışın gəncliyinin tövfəsi. Söylə, gülüm, niyə susur, dinmirsən? De, nə olar, nə sən dillən, nə də mən.

Gül açmamış çəmən nəyə gərəkdir, Azadlıqsız zaman nəyə gərəkdir, Söylə, tarsız kaman nəyə gərəkdir, Bilməyirəm niyə susur, dinmirsən, De, nə olar, nə sən dillən, nə də mən.

 176  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Gül çiçəyə baxıb səni anıram, Şeyda bülbül kimi gülsüz yanıram. Varlığına sənsiz hədər sanıram, De nə olar, gülüm kəlmə söyləsən, Elə edək həm sən dillən, həm də mən.

16.04.1971

Soydaşıma

Özü özümdən, Sözü sözümdən, Dili dilimdən, Dini dinimdən. Mən dillənəndə, Sən kef çəkirsən. Sen, ey həmvətən, Soydaşım, dillən. Yeri gələndə, Mənim adımdan, Xalqın adından, Saatlarla sən, Nitq söyləyirsən. Dillən, nə olar, «Volvo»-da deyil, «Volqa»-da gəzsən. Talan etdiyin, El sərvətindən, Çörək dilənən, Fəqirə versən. Bəlkə də onda, Bu Ana Vətən, Azad olardı, Dilənçilərdən.

 177  Elşad Eyvazov______

Dubaydan tutmuş, Honkonqa qədər, Bütün hər yerdən, Sorağın gələr... Sən kef çəkəndə, Xalqın vətəndə, Çadır altında, Çörək dilənər. Allah səni də, Dilənəni də, Ana vətənə, Övlad yaratmış. Necə olur sən, Eyşi-işrətdən, Təngə gəlirsən, Lakin, o fəqir, Müdam dilənən, Doyunca çörək, Tapa da bilmir. Millətdən, qeyrətdən, Sən dəm vurursan, Körpələr əl açıb, Dilənən zaman. Mərmərdən özünə, Qala qurursan. Özü özümdən, Dili dilimdən, Dini dinimdən, Olan soydaşım, İnsafa gəl sən. Nədən lal oldun, Niyə dinmirsən?

11-12 iyul 1996-cı il

 178  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum El həsrəti

İstərdim ki, bir zaman, Bu dünyadan köçəndə, Dönüb torpaq olaydım, Doğulduğum Vətəndə.

Ruhum seyrə çıxaydı, O çəməni, o dağı, Daim bulud papaqlı, Hərtiz dağı, Kərt dağı.

Illər boyu həsrətin, Çəkdiyim o bulaqlar, O çəmənlər, o dağlar, Cismini olmasa da, Kaş ruhumu qucalar.

Kaş ki, ata-anamın, Uyuduğu torpağın, Bir ovucu olaydım, Kaş ki, oda qalaydım.

Qəlbimizdə qüssə, qəm, O elləri tərk etdik. Sonu necə olacaq, Bu haqda düşünmədik.

İki gözümüz vardı: Bərgüşadla Həkəri. Nura həsrət qalmışıq Onlar gedəndən bəri.

İndi övlad Bakılı, Körpə nəvə Bakılı. Tarovlu qeybə çıxıb, Sanki yoxmuş Qubadlı.

 179  Elşad Eyvazov______

Mənimçün sanki yoxdur, Nə kainat, nə aləm Nə qəribə dünyadır, Vətəndə Vətənsizəm.

Yeyirik yaşamaqçün, Yaşamırıq yeməkçün. Vətən düşmən əlində... Nə mənası həyatın. Ey insanlar, düşünün. İnanıram bir zaman, Mən köçsəm də dünyadan Azad olacaq Vətən. Nəhayət ki, onda mən, Cismən bacarmasam da, Xoşbəxt olacam ruhən...

15.01.2004.

Professor E.Eyvazovun deyimlərindən nümunələr

Bil, həyat köçə bənzər, Hər kəs bir cür atlanıb, Mənzil başına gedər. El içində bu ata, Müdam «zaman» deyiblər. 28.01.2008 *** İnsana gərəkdir bilik, fərasət, Zəfərin açarı bundadır əlbət

Fərasət–mühitə uyğunlaşma, onunla diltapma qabiliy- yətidir. 03.02.2008

 180  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum *** Hər şey nisbi olsa da, Nisbi deyildir vətən. Bunu dərk edər yalnız, Vətən həsrəti çəkən. 07.04.2008 *** Hökmü var hər saatın, Hər anın qədrini bil: O həm sənin həyatın, Həm də ki, sənin deyil. 08.05.2008 *** Kim tez gəlib, gec gedəcək, Kim gec gəlib, tez gedəcək, Bunu heç kəs deyə bilməz, Yaradan özü edəcək. 06.02.2009 *** Kimin sonu əvvəldədir, Kiminin əvvəli sondur Həyatın mənası nədir? Bu dünyanın sirri budur. 06.02.2009 *** Kimi dövlət xəstəsidir, Kimi çörək tapa bilmir. Kimi ulaq olsa belə, Aqillərə dərs öyrədir. 12.02.2009 *** Həyatın mənasını, İnsanlıq dünyasını, Mal-dövlətdə axtarsaq, Gərək çoxdan məhv olar.

 181  Elşad Eyvazov______*** Gərək yer üzündə bütün insanlar, Heç zaman, heç vəchlə yol azmasınlar. Tamah əqlə qalib gələrsə əgər, Yer öz məhvərindən çıxa da bilər. 19.11.2009

Sənə yazığım gəlir, Çünki sən ibtidai, Başqa sözlə bəsitsən. Mən el dərdi çəkirəm, Sən isə pul hərisisən. Sərvət yığmaq amalın: Buna çatır kamalın. 19.11.2009

Bəd kəlam insanı qəbrə aparar. Xoş kəlamdan daim sağlamlıq tapar. 20.11.2009

*** Sən həyata gəlmisən, Təsadüfən, Özün də bilmədən, Həyatdan köçəcəksən, Təsadüfən. Həyatı dərk etmədən. Bu səbəbdən sən, Xoşbəxtsən! 28.09.2010 *** Daxili aləmin dünyada heç kəs, Özü–özlüyündə dərk edə bilməz. 05.02.2013

 182  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Düşüncələr

Həyatın qəribə təzadları var... Biri şənlənirkən digəri ağlar. Kimisi taleyin hökmünə yardır, Kimisi kədərdən köksünü dağlar.

Allah sandığımız o ülvi varlıq Adəmi, Həvvanı xəlq eyləyərkən. Bütün insanları qardaş yaratdı, Ögeylik, özgəlik yarandı nədən?

Niyə vəhşiləşir sonradan insan? Nədən üz döndərdi qardaş qardaşdan? Niyə var-dövlətin qulu olduq biz? Əqlə qalib gəldi niyə nəfsimiz ?

Niyələr sonsuzdur, cavab isə yox. Əzəldən beləymiş bəlkə bu dünya? Ömrümüz qısadır, suallarsa çox Ahu-nalələrsə gəlməyir saya...

İnsan ali bir varlıqdır söyləyənlər, Düşünürəm: çox güman ki, səhv edirlər. Doğmasını, soydaşını məhv edənlər. Axı necə ali varlıq ola bilər?

*** Təbiətin bir damlası, zərrəsiyik ey insanlar, Biz torpaqdan yaranmışıq, torpağa da dönəsiyik, Sizə İnsan söyləyiblər, Ey insanlar! Bu ada da layiq olun, Müdam əqlə məşəl edin haqq, ədalət insaf yolun 2014 ***

 183  Elşad Eyvazov______Eyvazov Fərid Elşad oğlu

18 iyul 1982-ci ildə Sumqayıt şə- hərində ziyalı ailəsində anadan olub. 1999-cu ildə Sumqayıt şəhər Texniki və Təbiət Elmləri Məktəb Liseyini bitirib və həmin ildə yüksək balla Azərbaycan Tibb Universtetinin «Müalicə Profilakti- ka» fakültəsinə daxil olub. Oxuduğu müddətdə tələbə yoldaşları, Universitet müəllimləri və professorlar arasında bö- yük nüfuza sahib olub. 2003-cü ildən təhsilini davam etdirərək Tibb Universitetinin baza müəssiəsi olan Musa Nağıyev adına Təcili Yardım Xəstəxanasında tibb işçisi kimi çalışmışdır ki, bu da ona tibbi biliklərin daha da dərindən mənimsəməsinə köməklik göstərmişdir. 2005-ci ildə həmin universitetin anestezioloq və reanimatoloq ixtisa- sına yiyələnmişdir. O Türkiyə Cümhuriyyəti Ankara Egitim Araşdırma xəstəxanasında, Ankara şəhər Başkent Univer- sitetində, Ankara şəhəri Qazi Universitetində, Ankara şəhəri Hacet-tepe Universitetində müxtəlif vaxtlarda uzun müddətli ixtisasartırma kurslarında iştirak etmişdir. Türkiyə dövlətinin İzmir şəhərində EKDL klinik-bilimi Boğaz xəstəxanasında bir müddət ixtisası üzrə həkim işləmişdir. Hal-hazırda Bakı şəhərində yaşayır. Respublika Mərkəzi Klinik Xəstəxanasında ixtisası üzrə həkim işləməklə yanaşı, “Qrand” hospitalında baş həkimdir. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Tibb Müəssi- sələrinin lisenziyalaşdırması üzrə təşkil edilmiş xüsusi ko- missiyanın üzvüdür. Ailəlidir. Həyat yoldaşı Eyvazova Jalə Bəhlul qızı lor həki- mi işləyir. Qızı Fidan və oğlu Nihadın təlim-tərbiyəsini daim diqqət mərkəzində saxlayır. Qızı Fidan dərs əlaçısıdır. İngilis dilini öyrənməyə daha çox meyl göstərir. O, vətənə və dövlə- tə bağlıdır. Xeyirxahlıq etməyi çox xoşlayır. Daim təbiət mənzərələrini seyr edir. At belində dağlarda gəzməyi çox sevir.

 184  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Eyvazov Bəhruz Elşad oğlu

6 fevral 1984-cü ildə Sumqayıt şə- hərində ziyalı ailəsində anadan olub. 2000-ci ildə Sumqayıt şəhər Texniki və Təbiət Elmləri Məktəb Liseyini bitirib və həmin ildə yüksək balla Azər- baycan Tibb Universitetinin «Müalicə Profilaktika» fakültəsinə daxil olmuş- dur. Universitetdə təhsil aldığı illərdə onu tanıyanlar arasında özünəməx- susluğu və sakit təbiətliyi ilə seçilərdi. Öz işi üçün daim narahat olur. Vax- tının çoxunu tələbə ikən Xəstəxana- larda, Bakı şəhərində kitabxanaların oxu zalında keçirirdi. Nəzəriyyə ilə bərabər əyaniliyə daha çox fikir verir. 2006-cı ildə həmin Universiteti müvvəfəqiyyətlə bititir, Neyrocərrahiy- yə ixtisasına yiyələnir. 2006-2007-ci illərdə Bakı şəhəri Ney- ro–Cərrahiyyə Mərkəzində klinik ordinator kursunu bitirir. Bir müddət Sumqayıt şəhər Təcili Tibbi Yardım Xəstəxanasında neyro-cərrah işlədikdən sonra, Respublika Neyrocərrahiyyə Xəstəxanasında ixtisası üzrə çalışır. 2009-2010-cu illərdə Türkiyə Cumhuriyyəti Ankara şəhərində Hacet-tepe, Qazi Universitetlərində və 2012-ci ildə bir müddət Almaniyanın Würzburg Universiteti Tibb fakültəsi König-Lüdwig-Haus Kli- niğində ixtisası üzrə təcrübə keçmişdir. Bəhruz Eyvazovun göstərilən ünvanlarda mükəmməl ixtisasını öyrəndiyi üçün Türkiyə dövlətinin Ankara şəhər «Beyin» Cərrahiyəsi Cəmiy- yətinin fəxri üzvü seçilmişdir. O daim yeniliklərlə maraqlanır. Beyin cərrahiyyəsinə aid olan konfranslarda iştirak edir. Dünya Nevro cərrahlarının Gürcüstan Respublikasının Tiflis şəhərində keçirilən konfransın iştirakçısı olmuşdur. Bir neçə ağır əməliyyatların Ankara şəhərində aparılmasına nail ol- muşdur.

 185  Elşad Eyvazov______

Bəhruz Eyvazov ailəlidir. Həyat yoldaşı Eyvazova Arzu Vidadi qızı həkim işləyir. Babası Əli müəllimin adını daşıyan oğlu Əli və qızı Aliyənin təlim-tərbiyəsi ilə daim məşğul olur. Oğlu Əli ingilis, rus, fransız dillərini tərbiyə aldığı bağçada mənimsəyir. Təbiəti seyr etməyi çox sevir. Boş vaxtlarında idmanın üzgüçülük sahəsinə vaxt ayırır.

Eyvazov Kamil Elşad oğlu

5 oktyabr 1986-cı ildə Sumqayıt şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. 2002-ci ildə şəhər məktəbləri arasında Biologiya fənni üzrə olim- piadada birinci yeri, respublika üz- rə isə ikinci yeri tutmuşdur. 2003- cü ildə Sumqayıt şəhər Texniki və Təbiət Elmləri Məktəb Liseyini bitirib. Sumqayıt şəhər abituriyentləri arasında dördüncü qrup üzrə birinci, respublika məzunları arasın- da isə 9-cu yeri tutaraq Azərbay- can Tibb Universitetinin «Müalicə-Profilaktika» fakültəsinə daxil olmuşdur. Ali məktəbə yüksək balla daxil olduğu üçün Tibb Universitetinin rəhbərliyi tərəfindən qiymətli hədiyyə ilə təltif olunmuşdur. Universitetdə oxuduğu dövrdə yalnız əla qiymətlərlə kifayətlənmişdir. Universitetdə təhsil aldığı müd- dətdə Tələbə Elmi Cəmiyyətində yaxından iştirak etmiş və bir neçə elmi məqalənin müəllifi olmuşdur. Universitetdə oxuyarkən 2008-ci ildə tələbələrin yay məktəbi proqramı çərçivəsində Ankara Universiteti Tibb Fakültəsi Ortopediya və travmatologiya bölümündə bir ay müddətində təcrübə keçmişdir. O 2009-cu ildə universitetdə oxuduğu dövrdə cər- rahi əməliyyatlara daha çox maraq göstmişdir. Cərrahiyyə ix-

 186  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum tisasını fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Azərbaycan Elmi Tədqiqat Travmatologiya və Ortopediya İnstitutunda trav- matoloq–ortoped inter-həkim olaraq çalışmağa başlamışdır. 2009-cu ildə Azərbaycan dövlətinin xətti ilə imtahan verərək Türkiyə dövlətinin Qazi Universitetinin «Cərrah-Ortoped Uz- manlıq»-ına daxil olur. Təhsil aldığı Universitetdə yüksək nü- fuz sahibidir. Azərbaycan dövlətini və azərbaycançılığı Tür- kiyə Cumhuriyyətində yüksək səviyyədə təmsil edir. Qazi Universitetində ixtisası üzrə baş aspirantdır. Təhsil aldığı dövrlərdə ən ağır cərrahi əməliyyatların aparılmasına nail olur. Təhsil almaqla bərabər praktikliyə, elmliyə üstünlük verir. Gazi Universitetinin tibb fakültəsində Uzmanlıq təhsili al- dığı müddətdə «Erasmus LLP» və «Araştırma Görəvlilərinin Bilgi Görgü artırma» proqramları dəstəyi ilə 2012-ci ildə bir ay Almaniyanın Würzburg Universiteti Tibb fakültəsi König- Lüdwig-Haus Kliniğində, 2013-cü ildə üç ay Almaniyanın SRH Karlsbad Langensteinbach Kliniğində, 2014-cü ildən isə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Washington University De- partment of Ortopaedic Surgery Spine Service, Barnes– Jewish Hospital və St. Louis Childrens Hospitals da təcrübə mübadiləsi şəklində aktiv olaraq təhsilini davam etdirir. Tür- kiyə dövlətində keçirilmiş Dünya Ortopedlərinin Konfransla- rında iştirakçı olub. Subaydır. Azərbaycan dövlətini və torpaqlarını çox sevir. Təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycan Respublikasın- da ixtisası üzrə çalışaraq insanların sağlamlıq keşiyində durmaq arzusundadır. Təbitəcə sakitdir, təmkinlidir. Boş vaxtla- rında idmanın üzgüçülük və qaçış növü ilə məşğul olur. Şə- hər mühitində yaşamağı sevmir.

 187  Elşad Eyvazov______

 188  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Quluhüseyn Eyvaz oğlu Qədimalıyev

1898-ci ildə Qubadlı rayonun Ta- rovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuş. 1984-cu ildə vəfat et- mişdir. O, kolxozun qabaqcıl fəalla- rından biri olmuşdur. İş gününün qı- salığından şikayət edən Quluhüseyn gecələr çıraq işığında yer şumlayar, əkin əkərmiş. Sərt qış günlərinin bi- rində o gecə ay işığında at və uzun- qulaqla darın dərəsi deyilən meşəyə odun gətirmək üçün gedir, meşənin hər yeri qar ilə örtüldüyündən, at və ulağın başına içində ot olan torba keçirir. Odun yığdığı zaman özü ilə apardığı itin səsini eşidir. Dərhal onlara tərəf gəlir və ayının ata hücum etdiyini, itin isə atı müdafiə et- diyinin şahidi olur. Silahsız olan Quluhüseyn əlindəki balta və dəhrəni bir-birinə vuraraq səs çıxardır bu səsdən ayı qaçır. Allah rəhmət etsin!

Nəhmət Quluhüseyn oğlu Qədimalıyev

1947-ci ilin yanvar ayının 19-da Qubadlı rayonunun Ta- rovlu kəndində kolxozçu ailə- sində anadan olmuşdur. 1954- 1957-ci illərdə həmin kənddə ibtidai məktəbin dördüncü sinifini bitirmişdir. 1958-cı ildə qonşu Çardaxlı orta məktəbi- nin beşinci sinifinə getmiş, 1960-cı ildə yeddinci sinifi bi-

 189  Elşad Eyvazov______tirmişdir. O 1961-1962-ci ci illərdə Ermənistanın Qafan şəhərində sənət məktəbini bitirdikdən sonra, həmin ildən əmək fəaliyyətinə başlamışdır. 1966-cı ildə Tarovlu kəndli- gənclər məktəbinin onuncu sinfinə daxil olub, 1968-ci ildə həmin məktəbin on birinci sinifini bitirmişdir. 1971-1976-cı illərdə istehsalatdan ayrılmamaqla Bakı şəhərində Lenin adına Qızmızı Əmək Bayrağı Ordenli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya fakültəsinin qiyabi şöbə- sini müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. Nəhməd müəllim 1976- 1993-ci illərdə Tarovlu kənd səkkizillik məktəbində coğra- fiya fənnini tədris etmişdir. 1993-cü ildə Bakı şəhərinə, 2001-ci ildə isə Sumqayıt şəhərinə köçmüşdür. 2001-ci ildən xəstəliyi ilə əlаqədar olaraq təqaüdə çıxmışdır.

Nizami Quluhüseyn oğlu Qədimalıyev

1959-cu il, sentyabr ayının 25-də Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində anadan olub. 1967-1975-ci illərdə Ta- rovlu kənd səkkizillik məktə- bini, 1975-1977-ci illərdə Qa- ra İlyasov adına Qubadlı rayon orta məktəbini bitirmişdir. 1978-1980-ci illərdə hərbi xid- mətdə olmuşdür. Hərbi xid- mətdən sonra Uzaq Şərqə- Xabarovsk şəhərində yaşa- mışdır. Nizami Xabarovski Politexnik Texnikumunu bitirib, həmin şəhərdə sahə rəisi və digər vəzifələrdə çalışıb. Hal-hazırda Sumqayıt şə- hərində yaşayır. O öz şəxsi biznesi sahəsində fəaliyyət göstətir. Ailəlidir, üç övlad atasıdır. Övladlarının hər üçü ali məktəbdə təhsil alır.

 190  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 191  Elşad Eyvazov______Mürsəl Əsgər oğlu Novruzov

1930-cu ilin aprel ayında Qubadlı rayonunun Tarovlu kən- dində anadan olmuşdur. Qafan rayon Qaraçimən kənd sək- kizillik natamam-orta məktəbi bitirmişdir. Əmək fəaliyyətinə gənc yaşlarından Kacaranda yerləşən Mis-molibden kombi- natında fəhləlikdən başlayan Mürsəl kişi sonralar sex rəisi vəzifəsinədək yüksəlmişdir.

Mürsəl Novruzov 1972-ci ildə ailə üzvləri ilə birlikdə Abşe- ron rayonunun Saray qəsəbəsinə köçmüşdür, əmək fəaliy- yətini Saray sovxozunda davam etdirmişdir. O 1993-cu ildə Abşeron rayonunun Saray qəsəbəsində dünyasını dəyişib. Saray kənd qəbiristanlığında dəfn edil- mişdir. Allah rəhmət etsin! O beş övlad atasıdır. 1959-cı ildə Almurad bəyin yeganə qızı Gülövşə xanım ilə ailə qurmuşdur. Almurad Şahmurad oğlu Həsənov 1890-cı ildə Zəngilan rayonunun Rəbənd kəndində anadan olmuşdur. Şərəfxanlı tayfasının nümayəndəsi olan Almurad bəy keçmiş Bərgüşad mahalında yüksək nüfuz və imkan sahibi olmuşdur. Almurad bəyin ulu babası Qarabağ hakimi Pənahəli xana yaxın olmuş

 192  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum və Rəbənddən Şuşaya gedərək orada yaşamışdır. Xanlıq Rusiya tərəfindən işğal olduqdan sonra yaranmış təhlükə nəticəsində o mülklərini övladları arasında bölmüşdür. Bu nəsil Şuşa, Ağdam, Ağcabədi ərazilərində və Bərgüşad ma- halında geniş və münbit ərazilərə malik olmuşdur. Almurad bəyin babası Həsən bəyə Rəbənd kəndindəki mülklər düş- müşdür. Almurad bəyə ata və babalarından kifayət qədər var-dövlət qalmışdı. Ucsuz-bucaqsız əkin sahələrindən, at ilxılarından və mal- qara sürülərindən, dəyirmanlardan, Qafan mis mədənlərin- dən, ticarət əlaqələrindən gələn gəlir onun imkanlarını daha da artırmışdır. Qafan mis mədənlərinin bir hissəsinin sahibi olan Aladinli Bəylər bəy 1908–ci ildə maliyyə yardımı barədə Almurad bəylə müqavilə imzalayır. Müqaviləyə görə gəlirin müəyyən hissəsi Almurad bəyə çatmalı idi. O, Sovetlər birliyinin yaranması ilə əlaqədar əldə olan vəsaitlərini qızıla çe- virmiş və balaq dərilərində olan qızılı küplərə yığaraq müxtə- lif yerlərdə basdırmışdır. 30-cu illərdə həyata keçırilən kol- lektivləşdirmə zamanı Almurad bəyin bütün mülkləri müsa- dirə edilmişdir. Dəyişiklikləri bəylər narazılıqla qarşıladılar və silahlı hərəkata başladılar. «Şobu» və «Top» meşələrini öz- lərinə iqamətgah seçən bəylərin mübarizəsi uzun müddət davam etdi. Sovet dövlət orqanları mövcud qanunlarla he- sablaşmayan bəylərin üzərinə Nikolay Serqeyeviç Qolbniçki- nin rəhbərliyi altında silahlı qüvvə göndərdi. Almurad bəyin və başqa rəhbərliyi altında gedən döyüşlərdə Qolbniçki öldürülür. Almurad bəy nə qədər imkanlı, varlı adam olsa da, bir o qədər xeyirxah, alicənab adam olmuşdur. O, kasıbları incit- məyib, onlara əl tutub, insanlara dəyərli və xeyirli məsləhət- lər verib. “Qızıllı” Almurad bəy 1942-ci ildə dünyasını dəyiş- mişdir.Müxtəlif vaxtlarda onun evində və torpaqlarında qızıl axtarışı aparılmışdı. İran şahı ailə üzvləri tərəfindən Almurad bəyə verilən «Qizil papaq», Şuşa zərgərləri tərəfindən hazırlanmış «Qizil kəmər», və «Qizil sirğa» Gülövşə xanıma atasından xatirə hədiyyəsi kimi qalmışdır.

 193  Elşad Eyvazov______Qaçay Mürsəl oğlu Əsgərov

1960-cı ilin 27 iyulunda Qu- badlı rayonun Tarovlu kəndində anadan olub. Tarovlu kənd sək- kizillik məktəbini, 1978-ci ildə isə Abşeron rayonunun Saray qəsə- bəsində bir saylı orta məktəbi bitirib. 1979-cu ildə sovet ordusu sırasına çağırılıb. Hərbidə xid- məti zamanı yüksək nizam-inti- zama malik olduğu nəzərə alı- naraq bir müddət hərbi məktəb- də təhsil almışdı. Hərbi hissənin komandanlığı ona bir neçə dəfə təklif etmişdir ki, hərbi hissədə qalaraq sovet ordusunda xidmət etsin. Lakin o imtina etmiş və 1981-ci il tarixdə ordu sıralarından tərxis olunaraq doğma Azərbaycana qayıt- mışdır. 1982-1985-ci illərdə Sumqayıt şəhər «Santexde- tal» zavodunda fəhlə işləmişdir. 1982-ci ildə Sumqayıt şə- hər Politexnik texnikumunun «Energetika» fakültəsinə daxil olmuşdur. Oxuduğu müddətdə texnikumun ictimai iş- lərində fəal iştirak etmiş və Tələbə Həmkarları Komitəsinin sədri seçilmişdir. Texnikumda tələbə və müəllim kollektivi arasında böyük hörmət sahibi olub, dərs əlaçısı və dəfələrələ oxuduğu texnikumun müdiriyyəti tərəfindən fəx- ri fərmanlara layiq görülmüşdür. 1984-cü ildə həmin texnikumu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1986-cı ildən 1995-ci ilə kimi «Qafqazenerqoremont» müəssisəsində elektrik çilingəri işləmişdir. 1996-cı ildə ailə həyatı qurub. Bir oğlu, bir qızı var. 1995-ci ildə «Enerqoservis» şirkətin- də sex rəisi vəzifəsində işləyib. 1996-cı ildən həmin şirkə-

 194  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum tin direktoru vəzifəsinə irəli çəkilib. Daha sonra, 1999-cu ildə «Qafqazenerqoservis» şirkətinə direktor vəzifəsinə təyin olunub. 7 oktyabr 2012-ci ildə vəfat edib. Allah rəhmət etsin! Qaçay Əsgərov doğulduğu Tarovlu kəndində ilk uşaqlıq illərindən zəhmətsevər olmuşdur. Ata nənəsi Narış xanımın himayəsi altında böyümüşdür. Yaşı az olmasına baxmayaraq o, kəndin ağsaqqalları və cavanları arasında böyük nüfuz sahibi olmuşdur. Dərs əlaçısı idi. Təhsilə bö- yük qiymət verən Əli müəllim onunla daim şagirdləri ara- sında fəxr edirdi. Qaçay Əsgərov rayonda keçirilən fənn olimpiadalarında iştirak edərək riyaziyyat fənni üzrə olim- piada qalibi olmuşdur. O dərslərinin yaxşı oxuması ilə bərabər mükafat kimi rayon Təhsil Şöbəsi tərəfindən veril- miş radio vasitəsilə respublikada olan xəbərləri və yenilik- ləri daim izləyirdi. Bu gün Qaçay Əsgərov onu tanıyanlar və Tarovluların yanında cismən olmasa da, qəlbən on- larladır. Rəhbərlik etdiyi şirkətlər torpaqlarımızın işğal olunduğu gündən onlarla imkansız qaçqın ailələrinə hər ay bü günədək maddi yardım göstərilir. Məhz bu onun vətənə, torpağa, insaniyyətliyə bağlılığını sübut edir. Qaçay Əsgərovun ən böyük arzusu doğulduğu doğma kəndə qayıdıb quruculuq işləri aparmaq idi.

***

Hər kəs bir ömür yaşayır, yaşadıqca yaratmaq və zirvə- lərə doğru ucalmaq istəyir. Çalışır ki, yaratmaq istədiyi bu fikrə, bir arzuya nail olsun. İnsan boya-başa çatır, kimi həkim, kimi müəllim, kimi elm adamı, kimi iş adamı və sair müxtəlif vəzifə sahibi olaraq uca zirvələrə sarı bir ömür yolu gedir. Belə xeyirxah insanlardan biri də Əsgər müəllimdir.

 195  Elşad Eyvazov______

Əsgər Mürsəl oğlu Novruzov

1969-cu il yanvar ayının 1-də Qafan şəhərində anadan olmuşdur. 1977-1987-ci illərdə Abşeron rayonunda yerlə- şən Saray kənd orta məktəbini bitirmişdir. 1987-1989-cu illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur.

O, 1990-cı ildə «Qafqazenerqotəmir» müəssisəsində elektro-çilingər kimi işləməklə əmək fəaliyyətinə başlamış- dır. Əsgər muəllim 1993-95-ci illərdə yüksək gərginlikli elektrik mühərriklərinin təmiri ilə məşğul olan «ARZU» ki- çik müəssisəsinin direktoru vəzifəsində işləmişdir. 1995- 99-cu illərdə «Enerqoservis» şirkətini təsis edərək onun baş direktoru işləmişdir. Əsgər müəllim 1999-ci ildən «QAFQAZENERQOSERVİS» şirkətini təsis edib və bu günədək həmin şirkətin baş direktoru işləyir. 2008-ci ildə Ali İctimai-Siyasi Universiteti bitirib. Ailəlidir, üç övlad atasıdır.

 196  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Əsgər müəllim 2002-ci ildə Prezident Aparatında Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən keçirilən sahibkarlala gö- rüşün iştirakçısı olmuş və iş adamı kimi onunla görüşmüş- dür. “Qafqazenerqoservis”- öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasında sənaye istehsalatı sahəsində həyata keçirən özəl şirkətdir. Şirkətin istehsalatda fəaliyyət sahə- sinin əsasını müxtəlif tipli elektrik avadanlıqlarının təmiri, sazlanması təşkil edir. Respublika daxilində və onun hüdudlarından kənarda qarşıya qoyulmuş tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün “Qafqazenerqoservis” şirkətinin yüksək ixtisaslı mütə- xəssislərdən ibarət briqadaları vardır. “Qafqazenerqoservis” şirkəti beynəlxalq layihələrin iş- lənməsinə cəlb edilmişdir. “Qafqazenerqoservis” şirkətinin aktivinə “WEİR PUMPS LTD”, “FİELD SYSTEMS DESIGN LTD” (Böyük Britaniya) “TECHFINA SA”, “STUCKY CE” (İsveçrə), “MKT” (Türkiyə) şirkətləri ilə birgə işlər də aiddir, həmçinin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinin istehsalat obyektlə- rindən olan Heydər Əliyev adına Bakı neft emalı və “Azər- neftyağ” neft emalı zavodlarının, Qaz şirkətinin və Azərsu CÇ-nin podratçısıdır. Şirkətin fəaliyyətinin yeni istiqamətlərindən biri də metallurgiya sahəsidir. Hal-hazırda şirkət DSP elektrik sobasında hazırlanan kvadrat pəstahlardan “Yayma dəz- gah 400”-də müxtəlif növlü metalyayma məhsulları istehsal edir. Həmçinin metal ərintilərindən müxtəlif çeşidli metaltökmə məhsulları hazırlayır. Novruzov Əsgər Mürsəl oğlu və Silvertsov Boris Vladi- miroviçin birgə səyləri nəticəsində “Dalğa enerjisi qur- ğusu” ixtira edilmişdir. Bu ixtira bərpa olunan energetika

 197  Elşad Eyvazov______sahəsinə tətbiq edildikdə dalğaların enerjisinin elektrik enerjisinə çevrilməsi prosesi baş verir. İxtiranın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dalğalı enerji qur- ğusu, hansının tərkibinə, ən azı, bir üzgəcli hidronasos, platforması dəniz səthi üzərində yerləşən dəniz özülü, platformada yerləşən hidroturbin və generator, hidro- nasosu turbinlə birbaşa aralıq toplayıcı və ya dempfer tutumu vasitəsi ilə birləşdirən boru kəməri daxil olur. İx- tiraya görə, üzgəcli hidronasos platformada onun aşağı tərəfindən quraşdırıb və platformadan keçən onunla sərt əlaqələnmiş boru vasitəsilə platforma ilə əlaqələndirilib, nasosun üzgəc elementi borunu əhatə edən iki tərəfi açıq dəliklə yerinə yetirilib və istiqamətləndirici üzrə boru boyunca şaquli yerdəyişmə imkanı ilə quraşdırılıb. İstiqa- mətləndirici borunun platformaya çıxan yuxarı hissəsi boru kəməri ilə birləşmək imkanı yerinə yetirilib. İsti- qamətləndirici borunun aşağı hissəsi isə qapanmış yan üz ilə geniş yerinə yetirilib, üzgəc isiqamətləndirici boru ilə hərəkətli qarşılıqlı əlaqə imkanı ilə və üzgəc ilə istiqamət- ləndirici borunun geniş hissəsi arasında, üzgəcin dalğa üzərinə qaldırılması prosesində halqavari kameranın həcminin azaldılması zamanı suyun halqavari kameradan istiqamətləndirici borunun geniş hissəsində və ya istiqa- mətləndirici borunun özünün üzərində bilavasitə, onun geniş hissəsinin yaxınlığında yerləşmiş, ən azı, bir bura- xılış klapanı ilə təchiz olunmuş halqavari kameranın əmələ gəlməsi ilə istiqamətləndirici borunun aşağı geniş hissəsini əhatə edən aşağı halqavari element ilə təchiz olunub. 2013-cü ildə Rasim Əlizadə və Əsgər Novruzovun “Elektrik Avadanlıqlarının Təmiri və Texniki Məsələləri” kitabı nəşr edilmişdir.

 198  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

***

Həyat yollarında inamla addımlayaraq zəhmətə qatlaşmış Çərkəz kişi nəcibdir, əsl hörmət, izzət sahibidir. Ömrünün yetmiş yeddinci ilində qocanın, cavanın, yadın,qohumun-ço- xunun hörmətini qazanıb Çərkəz kişi. Geniş və açıq ürəyə malik bir ağsaqqaldır. Bu qoca dünyada vardan, dövlətdən çox təmiz adını yaşatmağa can atır. El həsrəti çəkən Çərkəz kişi hər zaman Tanrıya bağlıdır. Elə tanrıya bağlı olduğu üçün də inamla elə, obaya həmişə dayaq durur.

 199  Elşad Eyvazov______Çərkəz Qulu oğlu Qədimalıyev

1937-ci ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan ol- muşdur. Tarovlu kəndində yerlə- şən dördillik məktəbi, sonra isə 1951-ci ildə qonşu Çardaxlı kən- dində yeddiillik məktəbin beşinci sinifini bitirmişdir. 1952-54-cü il- lərdə Frunze adına kolxozda iş- ləmişdir. Çərkəz kişi 1954-cu il- də Bakı şəhərinə gedərək peşə məktəbinə daxil olmuş və 1955- ci ildə məktəbi bitirərək bənna sənətinə yiyələnmişdir. O, 1955- 58-ci illərdə Bakı şəhərində bənna işləmişdir. 1958-60-cı illərdə Tarovluya qayıdaraq kolxozda çalışmışdır. Çərkəz kişi 1960-cı ildən 1992-ci ilədək Qubadlı şəhərində yerləşən «PEEMKA-44» tikinti idarəsində bənna işləmişdir.O,Füzuli rayonunda salınan obyeklərin, Qubadlı şəhərində tikilən beş mərtəbəli binaların, məktəbin, Xanlıq, Çərəli, Muradxanlı, Mahruzlu, Xocahan, Zilanlı kəndlərin- də tikilən məktəblərin inşasında öz sənəti üzrə fəal iştirakçı olmuşdur. Çərkəz kişi dəfələrlə çalışdığı kollek- tivin rəhbər orqanları tərəfindən mükafatlara və Fəxri Fər- manlara layiq görülmüşdür. Tarovlu və digər kəndlərdə fərdi yaşayış evlərinin tikintisində Çərkəz kişinin zəhməti danılmazdır. Çərkəz kişi Əli müəllimin rəhbərlik etdiyi axşam orta məktəbini bitirmişdir. Məlum hadisələr zamanı Çərkəz kişi üç oğlu ilə bərabər vətənin erməni işğalçılarından müdafiə olunmasında misilsiz xidmətlər göstərmişdilər. Bu gün

 200  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum doğma el-oba həsrəti çəkənlərdən biri də Çərkəz kişi və onun ailə üzvləridir. Qubadlı rayonunun işğalından sonra Çərkəz kişi öz ailə üzvləri ilə bərabər Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsində məskunlaşıb. O, 2005-ci ilədək Gəcc zavodunda dülgər işləmişdir. «Atam Böyük Vətən müharibəsində şəhid olub,on dörd yaşımda anamı itirmişəm. Uşaq olarkən yaşlı kişilərin söh- bətlərinə diqqətlə qulaq asardım. Kəndimin hər qarış tor- pağına bələdəm. Kənddə yaşayan bütün nəsil xətləri haq- qında məndə məlumatlar hədsizdir. Bu məlumatları sizə çatdırıram ki, gənc nəsil bunları öyrənsin, zənginləşdirsin və mükəmməl şəkildə gələcək nəslə ötürsün.» (Çərkəz kişinin dediklərindən.)

Xudayət Çərkəz oğlu Fərzəliyev

1960-cı il oktyabr ayının 1-də Tarovlu kəndində anadan ol- muşdur. Tarovlu kənd səkkizillik məktəbini bitirdikdən sonra, üç il təhsilini Əli müəllimin rəhbərlik etdiyi axşam məktəbində almış- dır. Xudayət Fərzəliyev əmək fəaliyyətinə Qubadlı şəhərində yerləşən PMK – 69 - idarəsində qaynaqçı işləməklə başlamışdır. 1980-1982-ci illərdə Novosi- birsk şəhərində hərbi xidmətdə olmuşdur. 1982-1987-ci illərdə Moskva şəhərində işləmişdir. O, 1987-ci ildə Qubadlı şə- hərinə köçmüşdür. Erməni qəsbkarları tərəfindən Qubadlı

 201  Elşad Eyvazov______rayonunun kəndlərinə təhlükə yarandığı vaxtdan Xudayət silaha sarılaraq vətənin müdafiəsinə qalxmışdır. Xudayət 1992-ci il yanvarın 2-də Əliyar Əliyev tərəfindən yaradılan alaya könüllü yazılmışdı. O Qubadlı, Zəngilan, Ağdam, Ağdərə, Fizuli uğrunda gedən döyüşlərdə mərdliklə vuruşmuşdur. Ən çətin anlarda döyüş tapşırıqlarını yerinə yetirən Xudayət komanda heyətinin rəğbətini qazanmışdır. Füzuli rayonunda gedən döyüşlər zamanı hərbi bölmə komandiri tərəfindən «Yaxşı Xidmətə Görə» Fəxri Fərma- na, müxtəlif vaxtlarda isə təşəkkür və pul mükafatlarına layiq görülmüşdür. O, 2001-ci ildə hərbi xidmətdən tərxis olunaraq təqaüdə çıxmışdır. Hal-hazırda Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsində ya- xınları ilə bərabər məskunlaşıb. Fərzəliyev Xudayət 1982- ci ildə Fərzəliyeva Südabə Baloğlan qızı ilə ailə qurmuş- dur, üç övlad atasıdır. Oğlu Asəf ailəlidir, Fərid və Səid adında iki övlad atasıdır. Qızları Günel və Şəmail də ailə- lidirlər, hər ikisi evdar qadındır». Günü bu gün döyuş əmri verilərsə, işğal edilmiş torpaqlarımızın azad edilməsi uğ- runda bir əsgər kimi döyüşə fikirləşmədən getməyə hazıram. Arzum işğal altında olan torpaqlarımızı düşmən- dən azad etmək, ailə üzvlərimlə bərabər doğma kəndimə qayıtmaq, oranı ziyarət etmək, ömrümün qalan hissəsini kəndimdə yaşamaq istəyirəm». (Fərzəliyev Xudayətin ürək sözlərindən.)

 202  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 203  Elşad Eyvazov______Mirzalı Qədimalı oğlu Qədimalıyev

1845-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olub. O dini və dünyəvi təhsilini İranın Xorasan şəhərində alıb. Mirzalı kişi rus dilini mükəmməl bildiyindən əvvəllər Şuşa qalasında sonralar isə Gorus qalasında mühüm işlərdə işləmişdir. O Qaçaq Nəbinin Gorus qazamatından qaçırılmasının əsas təşkilatçılarından biri olmuşdur. Mirzalı kişi 1920-ci ildə dünyasını dəyişib. Qədimalıyev Salman Mirzalı oğlı. 1896-cı ildə Tarovlu kəndində anadan olub. Zəhmətkeş insan olan Salman kişi ömrünün sonunadək kolxozda bağban işləyib, 1960-ci ildə dünyasını dəyişib. Allah rəhmət etsin!

Bəkir Salman oğlu Qədimalıyev

1939-cu ilin oktyabr ayının 10-da Tarovlu kəndində kolxoz- çu ailəsində anadan olub. Qu- badlı rayonunun Çardaxlı kən- dində yeddinci sinifi bitirib. 1955-ci ildə Ermənistanın Qa- fan şəhərində yerləşən yol ida- rəsində fəhlə işləyib. 1956-ci il- də Sumqayıt şəhərinə gedərək, «Qafsantexquraşdırma» birli- yində çilingər köməkçisi işləyib. İşlədiyi bir il ərzində beşinci də- rəcəyədək yüksəlib. O, 1957-1963-cü illərdə Ermənistanın

 204  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Kacaran şəhərində yerləşən Mis-Molıbden Mədənində fəhlə işləyib. 1963-cü ildə Bakıya gələrək Bibi-Heybət neft mədənində elektrik çiligəri işləməyə başlayıb. 1964-cü ildə istehsalatdan ayrılmamaq şərti ilə Energetika texnikumunu bitirdikdən sonra, neft mədəninin əsaslı təmir sexində sahə rəisi işləyib. Bəkir Qədimalıyev 1973-cü ildə istehsalatdan ayrılmamaqla Azərbaycan Dövlət Neft-Kimya İns- titutunun «Energetika» fakültəsini bitirib. O 1973-cü ildən 2012-ci ilədək Dövlət Enerji Nəzarəti İdarəsində müfəttiş vəzifəsində işləyib. 2012-ci ildən təqaüddədir. İşlədiyi müddət ərzində rəhbər orqanların fəxri fərmanlarına, təşəkkürlərinə və mükafatlarına layiq görülüb. Bəkir Qədimalıyev cəmiyyətimizə tərbiyəli, savadlı iki övlad bəxş edib. Qədimalıyeva Qənirə Azərbaycan Dövlət Tibb Univer- sitetini bitirib, cərrah işləyir. Emil Bəkir oğlu Qədimalıyev 1970-ci ildə Bakı şəhə- rində anadan olub. 1977-1987-ci illərdə 162 saylı orta məktəbi bitirib. 1987-1993-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsini bitirib. O 1993- 1994-cü illərdə hərbi xidmətdə olub. Əmək fəaliyyətinə «Sidisi»şirkətində direktorun köməkçisi vəzifəsi ilə baş- layıb. 1996-2001-ci illərdə həmin Universitetin hüquq fa- kültəsini də bitirib. Hal-hazırda «Sidisi» şirkətində kadrlar şöbəsinin rəisi işləyir. Ailəlidir, iki övlad atasıdır. Qızı Nülüfər yeddinci, oğlu Amin isə dördüncü sinifdə oxuyur.

 205  Elşad Eyvazov______

 206  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 207  Elşad Eyvazov______

 208  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Həsənalı İldırım oğlu Şahbazov

1906-cı ildə anadan ol- muşdur. O Sovet höküməti- nin ilk illərində Bakıda Realnı məktəbi bitirmiş və 1932- 1936-cı illərdə Kəlbəcər rayonunun Yanşaq kəndində, 1936-1940-cı illərdə Qubadlı rayonunun Xocahan kəndin- də müəllim işləmişdir. 1941- ci ildə cəbhəyə getmiş və 1943-cü ilin yayında Kerç bo- ğazı uğrunda gedən döyüş- lərdə minaya düşərək sağ ayağını dizdən aşağı itirmiş- dir. Döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə görə «İgidliyə görə» medalı və «Vətən müharibəsi» ordeninin 1-ci və 2-ci də- rəcəsi ilə təltif olunmuşdur. Müharibədən sonra kolxozda müxtəlif işlərdə çalışmışdı. Həsənalı kişi 1992-ci il may ayının 5-də vəfat etmişdir. Allah rəhmət etsin!

Mais Həsənalı oğlu İldırımov

1938-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olub. İbtidai təh- silini Tarovlu kəndində alıb. Əmək fəaliyyətinə on iki ya- şından kolxozda işləməklə başlayıb. 1960-1963-cü illərdə hərbi xidmətdə olub. Hərbi xidmətdən sonra bir il Lök- batan qəsəbəsinin neft buruqlarında fəhlə işləyib. 1965-ci ildə Tarovlu kəndinə qayıdıb və Qubadlı rayonu işğal olunanadək təmir-tikinti idarələrində fəhlə işləyib. Mais kişi 1958-ci ildə ailə qurub. Beş oğul, bir qız atasıdır. Üç övladı Qazaxıstan Respublikasında işləyir, iki övladı Sum- qayıt şəhərində yaşayır, qızı ailəlidir. Ötən günləri xatır-

 209  Elşad Eyvazov______layan Mais kişinin dedikləri «Əmim İsmayıl bizə danışardı ki, Tarovlu kəndinin əsasını Taro kişi qoymuşdur. Kən- dimizin Teymur-Müskanlı kəndinə qohumluğu əsas verir ki, bu adamlar o kənddən gəliblər. Nəbi, Rəhim, Mənsim kimi bizim kənddən igidlər çıxıb. «Ağ Yol» Piri kəndimizin ibadət yeri idi. Biz bu Pirdə qurban kəsir, nəzir verir, çıraq yandırardıq. Gecə-gündüz fikrim-xəyalım Tarovludadır. Bu yaşımda ailəmlə övladlarımla doğma elimə-obama qayıt- maq, kəndimdə bütün işlərimi qaydaya salmaq arzusu ilə yaşayıram».

Vüqar Həsənalı oğlu Şahbazov

12 avqust 1960-cı ildə Qu- badlı rayonunun Tarovlu kən- dində anadan olmuşdur. 1977- ci ildə Qara İlyasov adına Qu- badlı qəsəbə orta məktəbini bi- tirərək Odessa Politexnik İnsti- tutuna daxil olmuş və 1982-ci ildə həmin institutun mexanika fakültəsini bitirmişdir. 1982-ci ildən «İttifaqneftemaş» istehsal birliyində əmək fəaliyyətinə başlamış və müxtəlif vəzifələr- də işləmişdir. Qarabağ mühari- bəsi başlayanda könüllü cəbhəyə getmiş, Qubadlı və Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. Baş leytenantdır. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətin- də avtomobil dəstə rəisi vəzifəsində işləyir. İki övlad ata- sıdır: oğlu Cahid AG Bankda işləyir, qizı Qaratel Bakı Slavyan Universitetinin ingilis dili fakültəsinin üçüncü kur- sunda təhsil alır.

 210  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Şamil

Rüfət

 211  Elşad Eyvazov______Ziyadxan Murad oğlu Şahbazov

1911-ci ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuşdur. İbti- dai təhsilini Tarovlu kəndində ba- şa vurmuş, yeddinci sinifi Çar- daxlı kənd məktəbində bitirmişdir. Şuşa şəhərində yerləşən Peda- qoji məktəbdə ibtidai sinif müəl- limi təhsilini aldıqdan sonra Qu- badlı rayonunun Müskanlı, Fər- can, Çardaxlı, Xallava, Boynəkər və Tarovlu kəndlərində uzun müddət ixtisası üzrə müəllim işlə- mişdir. İşlədiyi bütün kəndlərdə əhali ilə sıx ünsiyyətdə olmağı bacarmışdır. Həmişə kənd əhalisinə fiziki və maddi cəhətdən yardımçı olmuşdur. O dörd oğul, üç qız atasıdır. Övladlarından Şahbazov Oqtay ali təhsilli müəllim, Muradov Fəxrəddin isə ali təhsilli mühəndisdir. Ziyadxan müəllim təsərrüfata böyük diqqət ayırırdı. Təbiətə çox bağlı bir insan idi. Kənd ərazisindəki cır meyvə ağaclarını calayaraq peyvaz meyvə ağaclarından qələmlər vururdu. Arıçılığa böyük diqqət ayırırdı. 1993-ci ildə Tarovlu kən- dinin işğal edilməsi ilə əlaqadər olaraq Bakının Qobustan qəsəbəsində məskunlaşmışdır. 1996-cı ildə dünyasını də- yişib. Ziyadxan müəllim Bakı şəhəri Sahil qəsəbəsinin mə- zarlığında dəfn edilib. Allah rəhmət etsin!

 212  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Bəndalı Murad oğlu Şahbazov

Ötən əsrin 30-cu illərində Odessa Tibb İnstitutunu bitirib həkim işləmişdir. Böyük Vətən müharibəsi başla- yanda könüllü olaraq cəbhəyə getmiş və 1942-ci ilin yayında faşistlərə əsir düşmüşdür. Əsir düşərgəsində o həkim işləmiş, partizanlarla əsirlər arasında əlaqə yarat- mişdır. Məhz doktor Bəndalı Şahbazovun vasitəçiliyi sa- yəsində onlarla azərbaycanlı əsirləri qaçaraq partizanlara qoşulmuşdur. 1943-cü ilin oktyabr ayında o bir həmyer- lisinin xəyanəti nəticəsində ələ verilmiş və düşmən tərəfindən güllələnmişdir. Hazırda onun məzarı Fransanın Rodez şəhərindəki qardaşlıq qəbiristanlığındadır.

Oqtay Ziyadxan oğlu Şahbazov

21 dekabr, 1942-ci ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Tarovlu kənd ibtidai məktəbini bitirdikdən sonra, Çardaxlı yeddiillik məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra, Bakı şəhəri Qaradağ rayon ərazisindəki müəssisələrdən birində fəhlə işləmişdir. 1962-ci ildə Qu- badlı rayonunda birillik ibtidai sinif müəllimləri hazırlayan kursu bitirdikdən sonra Xocamsahlı kənd səkkizillik mək- təbində müəllim kimi pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. Müəllim işləyə-işləyə o təhsilini qiyabi davam etdirərək Bakı şəhərində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Dil-ədəbiyyat fakültəsini bitirmişdir. Bir müddət çalışdıq- dan sonra doğma kəndi Tarovlu səkkiziillik məktəbində dil-ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. 1993-cü ildə Tarovlu kəndi işğal edildikdən sonra o ailəsi ilə birlikdə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Qobustan qəsəbəsində məskunlaş- mışdır. Pedaqoji fəaliyyətini həmin qəsəbədəki 223 saylı tam orta məktəbdə davam etdirmişdir. Hal-hazırda təqa- üdçüdür. Həyat yoldaşı Çimnaz Eyvazova Əli qızı ilə sə-

 213  Elşad Eyvazov______mimi və mehriban yaşayırlar. Beş övladı-üş oğul, iki qız atasıdır. Övladları ali təhsillidir. Oqtay müəllim daim kəndi,

boya başa çatdığı əraziləri düşünür. O pedaqoji fəaliyyət ilə bərabər kənd təsərrüfatı işləri ilə də məşğul olur, eyni zamanda xarrat sənətini mükəmməl mənimsəyib. Kəndin işğalından öncə 1800-ci illərdə Ağa çayından çəkilən kəndin dağları ilə Korjalanlı kəndinə gedən su arxının Gəndəlli deyilən ərazinin bir hissəsini eni yarım, hündür- lüyü üç metr yarım dərinliyində dağı yararaq Bilgar deyilən ərazidə bağ təsərrüfatı qurmuşdu. Oqtay müəllim uşaqlıq illərini xatırlayaraq deyir ki, yay aylarında kənd indiki Sisiyan ərazisində yerləşən Qanbel yaylağına köçərdi... Günlərin birində-köç Qanbeldən Tarovlu kəndinə qayı- danda, təxminən sentyabr ayının ortaları olardı. İndiki Ağ- bulaq kəndindən Mac kəndi ətrafına çatanda qəfildən hava qaralır, sulu qar və qar yağmağa başlayır. Bu zaman Qədimaliyev Əli müəllimin dostu olan Budaq kişi həmin köçü öz həyətinə aparır və hava düzələnəcən saxlayır.

 214  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Fəxrəddin Ziyadxan oğlu Muradov

21 fevral 1952-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. İbtidai sinifi Tarovlu kəndində, yeddinci sinifi qonşu Çardaxlı kəndində, onuncu sinifi isə 1966-cı ildə Qara İl- yasov adına Qubadlı rayon orta məktəbində bitirmişdir. Həmin ildən əmək fəaliyyətinə Qafan şəhərində fəhlə işləməklə yanaşı, sürücülük sənətinə də yiyələnmişdir. 1971-73- illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. Fəxrəddin nümunəvi xidmətinə görə əsgəri xidmətdən təyinatla Çingiz İldırım adına Azərbay- can Politexnik İnstitutunun hazırlıq şöbəsinə göndərilir. İnstitututda oxuduğu illərdə ictimai-siyasi işlərində fəal fəaliyyətinə görə üç dəfə, müxtəlif illərdə Rusiyanın Kuybışev vilayətinə göndərilən tələbə inşaat dəstəsinin rəhbəri təyin edilmişdir. O, Mərkəzi Komitənin göndərişi ilə Azərbaycan ali məktəblərindən toplanmış beş yüz nəfərlik tələbə-inşaat dəstəsinin Kuybışev şəhərində baş mühən- disi olmuşdur. İctimai işlərdə göstərdiyi fəallığa görə Fəxrəddin Mura- dov Ümumittifaq Gənclər İttifaqının və institut rəhbərliyinin dəfələrlə Fəxri Fərmanlarına layiq görülmüşdür. O 1976-cı ildə on beş günlük yollayışla Kuba Sosialist Respub- likasına dincəlmək məqsədilə göndərilmiş və Mərkəzi Ko- mitə tərəfindən pul mükafatına layiq görülmüşdür. 1979- cu ildə İnstitutu bitirib təyinatla Azərneft İstehsalat Bir- liyinin Azərneftinşaat trestinə göndərilmişdi. Fəxrəddin Muradov Tikinti Quraşdırma idarəsində iş icraçısı, baş mühəndis və rəis vəzifələrində çalışmışdır. Hal-hazırda təqaüdçüdür, sahibkarlıqla məşğul olur.

 215  Elşad Eyvazov______Tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru,cərrah Rauf Oqtay oğlu Şahbazov

5 iyul, 1970-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. O səkkizillik natamam-orta məktə- bini əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra təhsilini Bakı şəhərində beş saylı Kimya-Biologiya təma- yüllü məktəb-liseydə davam et- dirmişdir. Orada oxuduğu müd- dətdə kimya üzrə respublika olimpiadasında 1987-ci il üzrə respublika birinciliyini qazanmış, eyni zamanda Bakı şəhərində təşkil edilmiş universitet olimpia- dalarının dəfələrlə qalibi olmuş- dur. Rauf Şahbazov təhsil aldığı məktəbi 1987-ci ildə qızıl medalla bitirərək Nəriman Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin Müalicə Profilaktika fakültəsinə daxil olmuşdur. 1993-cü ildə müalicə-profilaktika fakültəsini fərqlənmə diplomla bitirmiş, ümumi cərrahiyyə ixtisasına yiyələnmişdir. O, 1993-1996-cü illərdə Bakı şəhərində yerləşən 5-saylı kliniki xəstəxanada həkim, 1996-1999-cu illərdə Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin cəbhə zonasında yerləşən Səhra Cərrahiyyə Hospitalında Ümumi Cərrah (hərbi rütbəsi baş leytenant olmuşdur) işlə- mişdir. İşlədiyi müddətdə yaralı əsgərlərə ümumi cərrahi xidmət göstərməkdən əlavə, hospitalda damar cərrahiyyəsi xidmətini yaratmışdır. Doktor Rauf hərbi xidmətdən tərxis olunduqdan sonra Səudiyyə Ərəbista- nının Səhiyyə Nazirliyinin təşkil etdiyi müsabiqədə seçi- lərək 2000-2005-ci illərdə Krallığın Əl-Taif şəhərində yer- ləşən Kral Feysal Klinikasında ümumi cərrah işləmişdir. Bu klinikanın həm də Böyük Britaniya Kolleclərinin təlim ve tədris mərkəzi olmasından istifadə edən Rauf bu müd- dətdə Edinburgh Kral Cerrahliq Kollecinə daxil olmuş,

 216  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum lazımı təlimlərini və imtahanlarını tamamlayaraq Klinik Cərrahlıq Diplomunu alan ilk azərbaycanlı cərrah olmuş- dur. Sonra Azərbaycana qayıdaraq həmvətənlərinə qərb cərrahiyyəsinin sirlərini öyrətməyi qarşısına bir məqsəd kimi qoyan Rauf Şahbazov 2005-2006-cı illərdə Bakı şəhərində Xəzər Universiteti Klinikasinda ümumi cərrah, həmçinin Universitetin Tibb Fakültəsində dekan müavini vəzifəsində çalışmış, yerli və xaricdən gələn tələbələrə ümumi cərrahiyədən ingilis dilində mühazirələr oxumuş, praktiki məşğələlər aparmışdır. Orqan transplantasiyasi cərrahiyyəsinə olan həvəs Raufu 2007-2008-ci illərdə Türkiyənin Ankara şəhərində Başkent Universiteti Transp- lantasiya Mərkəzində orqan transplantasiyasi təbabəti sa- həsini öyrənməyə aparır. Təlimlərini bitirdikdən sonra Bakıya qayıdır və orqan transplantasiyalarını respublikada yaradıb inkişaf etdirmək məqsədilə 2008-2009-cu illərdə Bakı şəhərində Nəsrəddin Tusi adına klinikada Tibbi məsləhətçi, Ümumi Cərrah, Cərrahiyyə şöbəsinin müdiri, 2009-2011-ci illərdə Mərkəzi Neftçilər Xəstəxanasında Orqan Transplantasiyaları Bölməsində Məsləhətçi-Trans- plant və Ümümi Cərrah kimi çalışır. Klinikada digər həkim yoldaşları ilə birgə qaraciyər və böyrək transplantasiyaları əməliyyatı edərək bu sahənin inkişaf etdirilməsinə səy göstərir. Rauf həkim 2011-2012-ci illərdə Akademik Mir- qasım Topçubaşov adına Elmi Cərrahiyyə Mərkəzində Məsləhətçi, Ümumi və transplant cərrah kimi çalışmışdır. Rauf Şahbazov 2012-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları- Texas ştatının Dallas şəhərində yerləşən Baylor Transp- lantasiya İnstitutundan orada işləmək üçün dəvət alır. O dövrdən indiyədək ABŞ-da çalışır. Rauf həkim Cərrahiyyə təhsili sahəsində 2002-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Əl-Hada Hərbi Hospita- lında, Yüksək Travma Həyatı Xilasetmə Sistemi (ATLS), Amerika Cərrahlıq Kollecinin kurslarını, 2004-cu ildə Səu- diyyə Ərəbistanı Krallığının Əl-Taif şəhərində Fundamen- tal Təcili Təbabət kursunu, 2004-Hindistanın Dehli şəhə- rində Edinburg Kral Cərrahiyyə Kollecinin Cərrahi qabiliy-

 217  Elşad Eyvazov______yət kursunu, 2004-cu ildə Məkkə şəhərində Endoskopiya kursunu, 2006-cı ildə ABŞ-da Tibbi Təhsil şəraitinin tək- milləşdirilməsi kursunu, 2008-ci ildə Ankarada Orqan transplantasiyaları kursunu, 2009-cu ildə Böyuk Britani- yanın London şəhərində yerləşən Kral Kollec Klinikası və Qaraciyər İnstitutunda Qaraciyər Transplantasiyalarında Yeniliklər kursunu, 2009-cu ildə Fransanın Paris şəhərin- də Qaraciyər Transplantasiyalarında Qaraciyər Arteriyası problemləri kursunu, 2009-cu ildə İspaniyanın Barselona şəhərində Orqan Transplantasiyaları kursunu, 2010-cu ildə Böyuk Britaniyanın Edinburq şəhərində Transplanta- siya kursunu, 2010-cu ildə Niderlandın Leiden şəhərində Donor Cərrahiyyəsi kursunu, 2011-ci ildə ABŞ-nın San Fransisko şəhərində Hepatobiliaru-Pancreatic kursunu keçərək Cərrahiyyə təhsilini yüksəltmişdir. O dəfələrlə Kli- velend, Los-Angeles Universiteti Cərrahiyyə klinikalarında təcrübə mübadiləsində olmuşdur. Tibb sahəsində xidmətləri ilə tanınan Rauf həkim 2006- cı ildə Böyuk Britaniya və İrlandiya Kral Cərrahlıq Kol- lecləri Birliyinin Vəsiqəsinə, 2006-cı ildə Edinburq Kral Cərrahlıq Kollecinin Ümumi Cərrahlıq Diplomuna, 2010-cu ildə Avropa Cərrahlar Bordunun Fellovluq Diplomuna layiq görülmüşdür. O 2012-ci ildə elmi işlərini tamamlayaraq Tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır. Dünya tibb aləminə yeniliklər gətirən Rauf həkim 2006-cı ildən Edinburq Kral Cərrahlar Kollecinin, 2009-cu ildən Avropa Orqan Transplantasiyaları Cəmiyyətinin, 2009-cu ildən Avropa Qaraciyər və Bağırsaq Transplantasiyaları Assosiasiyasının, 2010-cu ildən Ümumdünya Qaraciyər Transplantasiyası Cəmiyyətinin, 2010-cu ildən Amerika Transplant Cərrahları Cəmiyyətinin üzvüdür. Rauf həkimin elmi məqalələri yerli və nüfuzlu beynəl- xalq tibb jurnallarında dəfələrlə dərc edilmişdir. Beynəl- xalq tibb aləmində xüsusi nüfuzu olan American College of Surgeons-un May 2014 buraxılışında Doktor Rauf haqqında məqalə dərc olunmuşdur.

 218  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Ramil Oqtay oğlu Şahbazov

22 sentyabr 1975-ci ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində anadan ol- muşdur. 1981-88-ci illərdə Tarovlu kənd səkkizillik məktəbini, sonra isə Bakı şəhərində yerləşən 5 saylı Kimya- Biologiya təmayüllü liseyi müvəffəqiy- yətlə bitirmişdir. Onun arzusu böyük qardaşı kimi həkim olmaq, insanların sağlamlığı keşiyində durmaq idi. Lakin müasir dövrün informatika əsri olduğu- nu nəzərə alıb fikrindən daşınır. Ramil Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Döv- lət Pedaqoji İnsititutunun Riyaziyyat-İnformatika fakültəsinə daxil olur və oranı müvəffəqiyyətlə bitirir. Vətənə olan borcunu yerinə yetirmək məqsədilə ordu sıralarına gedir və Azərbaycan Respublikası ərazisi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edir. O bu döyüşlərdə hesablama sistemini çox səlist bildiyi üçün uzaqvuran hərbi texnikalardan ni- şanalma və atəşaçma tapşırıqlarını məharətlə yerinə yetirir. Eyni zamanda hərbçi yoldaşlarını da öyrədir. Hərbi xidməti başa vurduqdan sonra Bakı şəhəri Azəri–İnşaat tikinti şirkə- tində təchizat şöbəsində baş mütəxəssis işləyir. «Bakı-Tiflis- Ceyhan» boru kəmərinin tikintisi ilə əlaqədar olaraq Sanqa- çal terminalında fəaliyyət göstərən CAPE xarici şirkətində əlaqələndirici vəzifəsində çalışır. Həmin şirkətdə çalışarkən ingilis dilini orta səviyyədə bildiyi üçün xarici iş adamları tərəfindən irəli çəkilir və böyük nüfuz sahibi olur. Sonra isə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətində çalışmağa başlayır. Ramil Şahbazov hələ orta məktəbdə təhsil aldığı illərdən başlayaraq mətbuata xüsusi maraq göstərirdi. O, Ulu öndəri- miz Heydər Əliyev siyasətini daim müdafiə edir və onun ide- yalarının həyata keçirilməsinə səy göstərirdi. Məhz elə buna görə də respublika mətbuatından kənar qalmamaq məqsədi ilə “Dəqiq informasiya” qəzetində redaktor vəzifəsində çalış- maqla öz əməksevərliyini sübüt edirdi. Ramil müəllim qəze- tin satışından əldə olunan gəlirin bir hissəsini kimsəsizlərə

 219  Elşad Eyvazov______və qocalar evlərinə köməklik məqsədi ilə ayırırıdı. Ailəli idi. Oğlu Turxan və Oqtay orta məktəbdə oxuyurlar, dərs əlaçıla- rıdılar. Atalarını gözəl xatırlayırlar. Onlardan ataları haqqın- da xatirə soruşduqda sakit durur, nitqləri tutulur və heç bir cavab verə bilmirlər. Ramil Oqtay oğlu Şahbazov uşaqlıq çağlarında həmişə kənd ağsaqqallarının sözlərinə əməl edərdi. Məhz elə onun bu hərəkətləri kənd sakinləri arasında ona böyük nüfuz qazandırmışdı. «Yaxşı yadımdadır: 1985-ci ildə iyul ayının 15-də onun ana nənəsi (qocası)-Qədimalıye- va Suraya müəllimə vəfat etmişdi. Bu yas mərasiminə Füzuli rayonundan gələn bir qrup qonaqları kəndin mənzərəli yer- lərilə tanış etmək üçün babası Əli müəllim bu işi Ramilə hə- valə edir. Qonaqlara onun atası Oqtay müəllim tərəfindən Bilgar ərazisindəki meşəni yabanı kollardan təmizləyib yerin- də meyvə ağacları əkməsi mənzərəsi xoş təsir bağışlayır. Bu gəzintidə Füzuli rayonunun Hoğa kəndindən olan-hal-ha- zırda 93 yaşlı əməkdar müəllim Xasay Zülfüqarovun xatirələ- rindən: «O uşaq ikən uzaqgörən və bacarıqlı bağban idi. Ağacların və bostan bitkilərinin hər birinin biologiyası haq- qında bizə məlumat söylədi. Bizə bağın yaranma tarixi və su arxının gətirilməsi haqqında ətraflı məlumat verdi. Birdən mən ondan soruşdum; «O böyük Qayanın adı nədir?» O xeyli baxdı və dedi: «Bax o təpə yaşı bilinməyən Şüş təpə- dir. Şüş təpədəki o böyük qaya ulu babam İldırım kişinin adı ilə bağlı olaraq İldırım qayası adlanır.» Sonra bizə dedi : «Bir qədər gözləyin mən gəlirəm». Qayıtdıqda əlində bir dəstə xarıbülbül gülünü və bir qədər fındığı bizə hədiyyə etdi. Mən onun uşağikən bu qədər ağıllı olmasına heyran qaldım.» Ra- mil müəllim təmkinli, səbrli, hər xoşa gəlməyən sözə reaksi- ya verməyən «eybi yoxdur» sözlərini təkrarlamağı, bir də anası Çimnaz xanımı çox istəyirdi. Təbiətdə gəzintiyə çox üstünlük verərdi. Özündən böyüklərlə münasibətdə olanda çox ehtiyatlı davranardı. Onun amalı doğma Tarovlu kəndinə qayıtmaq idi. 2012-ci ilin iyun ayında Ramil müəllimin qəfil ölümü arzularını ürəyində qoydu. Ramil müəllim cismən hə- yatda yaşamasa da, onun xatirələri tarovluların və onu se- vənlərin qəlbində əbədi olaraq qalacaqdır. Allah rəhmət etsin!

 220  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 221  Elşad Eyvazov______Ağəli Alı oğlu Şahbazov

1933-cü ildə Alı kişinin ailə- sində dünyaya gəlib. Çardaxlı kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra üç il hərbi xidmətdə ol- muşdur. O, hələ gənc yaşların- dan kolxozda işləmiş, ailəsinin maddi yükünü çəkmişdir. Kolxoz- da işlədiyi müddətdə əməkse- vərliyi və işə məsuliyyəti ilə fərq- lənmiş, camaatın rəğbətini qazan- mışdır. İşgüzarlığı və möhkəm iradəsi nəticəsində daima irəli çəkilmiş, anbardar, xəzinədar və ferma müdiri vəzifələrin- də işləmişdir. Bu müddət ərzində kənd camaatının hörmə- tini qazanmışdır. Tarovlu və ətraf kənd camaatı onu xeyirə-şərə yarayan adam kimi tanıyırdılar. Kəndin heç bir xeyir işi Ağəli kişisiz ötüşməzdi. Ağəli kişi xeyir və şərdə öz dəyərli məsləhət- lərini camaatdan əsirgəməzdi. O həmçinin ailəsinə, xüsu- sən nəvələrinə qarşı çox diqqətli və qayğıkeş idi. Nəvələri indi də onun adını fəxrlə çəkirlər. Böyük nəvəsi Ramal qeyd edir ki, ona ilk dəfə yazı yazmağı, hesablamağı ba- bası öyrədib. 1993 cü ildə Ağəli kişi haqqın dərgahına qovuşmuşdur. Allah rəhmət etsin!

 222  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Ramal Alı oğlu Alıyev

1982-ci il, 20 noyabr tarixində Tarovlu kəndində anadan olmuş- dur. Uşaqlıq illərini kənddə keçir- mişdir. İbtidai təhsilini 1989-cu il- də kənd orta məktəbində almış, sonra isə Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu, Biləcəri qəsəbəsində yer- ləşən 284 saylı umumtəhsil mək- təbində davam etdirmişdir. Əsas maraq dairəsi tarix və ictimai fənnlər olmuş, tarix üzrə fənn olimpiadalarında həmişə fərqlənmişdir. 2000-ci ildə mək- təbi bitirdikdən sonra Sumqayıt Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olmuş, bakalavr və magistratura pillələrini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra adı çəkilən Universitetin tarix fakültəsi, Azərbaycan tarixi kafedrasında müəllim kimi fəaliyyətə başlamışdır. Həmin vaxtdan etibarən geniş elmi fəaliyyət- lə məşğul olan Ramal müəllim həm də oranın doktoran- tıdır. Onun elmi tədqiqatı Norveç-Azərbaycan əlaqələri (mü- asir dövrdə) istiqamətindədir. Bir sıra beynəlxalq elmi konfranslarda iştirak etmiş, on beşdən artiq elmi məqalənin müəllifidir. Tarovlu kəndi haqda danışarkən Ramal müəllim qeyd edir ki, kəndi başdan başa gəzmişəm, bulaqların suyundan çox içmişəm, Kərt dağını, Kolavatı, Sənəmdüşən əra- zini, Əhmədalı yalını həmişə xatirələrimdə saxlayıram.

 223  Elşad Eyvazov______

 224  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Hüseynquliyev Hüsü Nəbi oğlu

1924-ci ildə Qubadlı rayonunun Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsin- də anadan olmuşdur. Bir neçə ay keçdikdən sonra Zəngəzur bölgə- sində öz igidliyi ilə tanınan Nəbi kişi xaincəsınə öldürülmüş, oğlu Hüsü xalası Nigar xanımın himayəsində böyümüşdür... 2006-cı ildə Sumqa- yıt şəhərində vəfat etmişdir. Böyük Vətən müharibəsi illərində əhalinin dolanışığı çətin olduğundan kolxoz- çular əmək gününə düşən buğda ilə

 225  Elşad Eyvazov______dolana bilmədikləri üçün kolxoz tarlasındakı taxıl biçilib qurtardıqdan sonra sahələrdə yerə tökülmüş sünbülləri toplayıb, istifadə edirdilər. O zamankı kolxoz sədrlərindən birinin atasının vaxtı ilə Hüsünün atası Nəbi ilə mü- nasibətləri pis olduğundan Hüsünü şərləyib hüquq-müha- fizə orqanlarına şikayət edir. Kolxoz sədrinin şikayəti əsasında Hüsünü, azyaşlı olmasına baxmayaraq, həbs edib cəza çəkmək üçün Bakı şəhəri Qaradağ rayonuna göndərirlər. Onun həbs müddəti bitdikdən sonra Tarovlu kəndinə qayıtması, kimlərəsə sığınmaq ümidi olmadığı üçün Allaha güvənərək yeni salınan Sumqayıt şəhərinə pənah gətirir. Peşə məktəbində qaynaqçı ixtisasına yiyə- ləndikdən sonra Sumqayıt şəhərinin tikinti sahələrində çalışır. Bir müddət yataqxanada qaldıqdan sonra yaxşı işlədiyi üçün dövlət tərəfindən ona baraklardan (alman əsirlərinin Sumqayıt şəhərində bir və ya iki mərtəbəli tax- tadan tikdiyi evlər o zaman belə adlanırdı) bir otaqlı mən- zil verilir. O Tarovlu kəndindən olan həmkəndlisi Qə- dimalıyeva Tərgül Əsgər qızı ilə ailə qurur. Onlar altı öv- ladı dörd qız, iki oğlan dünyaya gətirib tərbiyə ediblər. Hüsü kişi söyləyirdi ki, bizim evimizdə uzun müddət stul və masa olmamışdır. Uzun müddət süfrə salıb yerdə nahar edərdik. Həyat yoldaşı Tərgül xanım da onunla bərabər tikintidə qaynaq işləri görmüşdür. Hüsü kişi və onun həyat yoldaşı təqaüdə çıxanadək Sumqayıt şəhər «Santexdetal» adlanan zavodda işləmişdilər. Hüsü kişi əmək fəaliyyətində göstərdiyi xidmətlərə görə sovet dönəmində iki çağırış Sumqayıt Şəhər Sovetinin deputatı seçilmişdir. Sumqayıt şəhərində yaşayan ilk tarovlulardan biri Hüsü kişi olmuşdur. Onun evi həmişə qonaqlı olmuş, kənddən Sumqayıta gələnlərə əl tutmuş, onların işlə, yaşayış yerləri ilə təmin olunmasında əlindən gələni etmişdir. Bu gün də tarovlular Hüsü kişini xatırlayaraq ona rəhmət oxuyurlar.

 226  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 227  Elşad Eyvazov______Nüşrəvan Şərif oğlu Ağalarov

1935-ci ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olub. İlk təhsilini Tarovlu kənd dördillik məktəbdə almışdır. Ailə vəziyyətinin bir qədər çətin olması ilə əlaqədar olaraq uşaq vaxtlarından zəhmətə qatlanıb. Zəhmətsevər idi. Kənd təsərrüfatı bağçılıq və heyvandarlığın sirlərini dərindən bilirdi. Tarovlu, Çardaxlı, Əyin, Xələc, Xudular kəndlərinin yay- laqları olan Qanbel sahələrinə çox yaxşı bələd idi. Qardaş və bacısının övladlarının qayğısını çəkməyi öz övladlarından seçməzdi. Anası Nazxanım arvad daim qohumluq əlaqələri və münasibətləri haqqında ona dəyərli məsləhətlər verərdi. Nüşrəvan kişi 1967-ci ildə Nəcəfalı kişinin qızı Müşü ilə ailə qurmuşdur. Dörd övladı var. Nüşrəvan kişi 2009–cu ildə Sumqayıt şəhərində dünyasını dəyişib. Allah rəhmət etsin!

Şərif Nüşrəvan oğlu Ağalarov

4 dekabr, 1971-ci ildə Tarovlu kən- dində kolxozçu ailəsində anadan olub. 1985-ci ildə Tarovlu kənd səkkizillik məktəbini, 1987-ci ildə Çardaxlı kənd orta məktəbini bitirmişdir. Həmin ildə Özbəkistan Respublikasının Daşkənd şəhərinə gedərək tikinti sahəsində ça- lışmışdır. 1989-1991-ci illərdə ordu sı- rasında xidmət etmişdir. Orduda xid- mət dövründə yüksək nizam-intizamı- na görə hərbi hissənin komandanlığı tərəfindən təşəkkür məktubu valideynlərinə göndərilmişdi. Ordu sıralarından qayıtdıqdan sonra Şərif Ağalarov taleyini Sumqayıt şəhərinə bağlayır və sahibkarlığın ilk pilləsini qoyaraq kiçik müəssisə yaradır. Bir qədər çalışdıqdan sonra Rusiyanın Noriliski şəhərinə gedir və orada yaşayan qardaşı Ağalarov Mübarəklə bir qədər ticarətlə məşğul olur. 1997-ci ildən ona doğma olan Sumqayıt şəhərində məskunlaşan va- lideynlərinin yanına qayıdır. Şərif Ağalarov artıq qərara gəlir ki, işini Sumqayıt şəhərində davam etdirsin. Bir çox sahələr-

 228  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum də çalışır, nəhayət «Şans» çoxsahəli ticarət firmasını yaradır və hazırda həmin firma şəhərdə və respublikanın rayonların- da böyük quruculuq işləri aparır. Şəhərdə təşkil edilən xey- riyyə tədbirlərində Şərif Ağalarov həmişə yaxından iştirak edir. Şəhər rəhbərliyi toplantılarda və şəhər mətbuatında onun xeyriyəçiliyindən şərəflə danışılır. Məlum hadisələrlə əlaqədar olaraq Tarovlu kəndində köçkün düşmüş aztəmi- natlı ailələrə daim maddi və mənəvi dayaq durur. Ailəlidir, üç övladı-iki qızı, bir oğlu var. Oğlu Nüşrəvan babası Nüşrəva- nın mərdliyini, dostluğa sədaqətini, işgüzarlığını özündə for- malaşdırması ilə bərabər, oxuduğu məktəbin şərəf lövhəsin- də şəkili asılıb. Məktəbdə keçirilən müxtəlif fənn və intellektual yarışmalarda sinif yoldaşlarından seçilir. Tarovlu kəndi- nin tarixi ilə yanaşı kənd adamları haqqında atasından bil- gilər alır. Şərif Ağalarov doğulub boya başa çatdığı Tarovlu kəndin- dəki xoş və çətin günlərini tez-tez xatırlayır. Deyir ki, uşaqi- kən evimizə yaxın olan zəmi əkin sahəsində «Yalyuxarı»-da- kı nəhəng palıd ağaclarında alaçün (yelləkən) etmək üçün qəzildən hazırlanmış iplər olmadıqda, onları ağacların uzun budaqları həmin ipləri əvəz edərdi. Bir də ki, həmin ağacların budaqlarında qaçdı-qovdu oyunlarını, Kəsbəl yerindən meşə çiyələyinin yığılmasını heç unuda bilmirəm... Qış aylarında Pirverdi yerində dovşan ovuna çıxırdıq, uşaqkən tülkü tutmaq üçün onun yuvasının ağzında ocaq qalayıb, tüstü vasi- təsi ilə tülkünü tutardıq. Əziyyətli günlərimə gəldikdə isə onu deyə bilərəm ki, bağ-bostan suvarmaq üçün Ağa çayından ayrılan su arxı Ermənistanın Zeyvə kəndi ərazisindən keçdi- yindən bir qədər çətinliklər törədirdi. O müəllimlərimdən ibtidai sinif müəllimi Möhübbət Qədimalıyevin, azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi Oqtay Şahbazovun, Tarix-Coğrafiya müəllimi Nemət Qədimalıyevin dərslərini daha çox xatırlayır. Şərifin qardaşı Ağalarov Mübarək 1966-cı ilin 1 aprel tari- xində Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini kənd səkkizillik məktəbində almışdır. Sumqayıt şəhər Politexnik Texnikumunun İnşaat-Mühəndis fakültəsini bitirib. Ailəlidir, üç övladı-iki qızı, bir oğlu var. Rusiyanın Noriliski şəhərində yaşayır. Şəxsi firması var. Kommersiya sahəsində çalışır.

 229  Elşad Eyvazov______

 230  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Xanqulu Misir oğlu Cəmilov

1955-ci il mart ayının 2-də Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuşdur. Atası Misir kişi ailəsi ilə bir- likdə Bakı şəhərinin Qızıldaş qəsəbə- sinə köçür. Misir kişi orada bir müddət işləyərək ailəsini dolandırır. Qızıldaş qəsəbəsinin küləkli, tozlu olmasından bu mühitdə yaşaya bilmədiyini nəzərə alıb ailəsiylə birlikdə doğma kəndi olan Tarovluya qayıdırlar. Bu zaman Xan- qulu artıq ikinci sinifi bitirmişdi. (Deyir ki, üçüncü sinifdə oxuyanda ibtidai sinif müəlliməm Qədimalıyeva Suraya müəllimə idi.) O gözəl insan, qayğıkeş bir ana idı. Mən dərslərimi əla oxuduğum- dan həmişə məni sinif yoldaşlarımın arasında tərifləyərdi. Elə bununla da əlaqədar olaraq dəfələrlə valideynlərimə təş- əkkürünü bildirmişdi. Müəllimlərimdən kimya-biologiya müəl- limi Əli Qədimalıyevi, riyaziyyat müəllimi Yusif Əliyevi, tarix müəllimi Nəhməd Qədimalıyevi, coğrafiya müəllimi Arif Rə- sulovu, ədəbiyyat müəllimi Mədət Bağırovu daha çox xatır- layır. 1970-ci ildə Tarovlu kənd səkkizillik məktəbini bitirdik- dən sonra, 1970-73-cü illərdə, Əli müəllim tərəfindən əsası qoyulan axşam, məktəbini bitirmişdir. O 1973-75-ci illərdə Ukraynanın Ternopol şəhərində hərbi xidmətdə olmuşdur. Onun xidmət etdiyi hərbi hissə Daxili İşlər Nazirliyinin tabe- liyində olduğu üçün daha məsuliyyətli idi. Məhz buna görə də o rəhbərlik arasında böyük nüfuz qazanmışdı. İdmanla ciddi məğul olduğundan Ukrayna hərbi hissələri arasında sərbəst güləş üzrə birinci yeri tutmuşdu. Hərbi xidmətdən sonra Ermənistanın Kacaran şəhərində yerləşən mis mədə- nində işləməklə yanaşı Qafan şəhərində sürücülük məktə- bini də bitirmişdir. Xanqulu Cəmilov 1977-1993-cu illərdə Ta- rovlu kəndinə qayıdır və Qubadlı rayon “kolxozlararası avto- nəqliyyat dəstəsi” idarəsində sürücü işləyir. Sürücü işlədiyi dövrdə kənd camaatının təsərrüfat işlərinin irəli aparılması

 231  Elşad Eyvazov______

üçün təmənnasız olaraq yardım edirdi. Hətta bu təsərrüfat işlərində sürücülüklə bərabər onlara fiziki köməklik göstərirdi. 1992-ci iln qışında Əliyar Əliyevin rəhbərlik etdiyi batalyona könüllü olaraq yazılmışdı. Xanqulu Kərt dağı uğrunda və digər qaynar nöqtələrdə gedən döyüşlərdə düşmənə qarşı mərdliklə vuruşmuşdur. O müharibə veteranıdır. Xanqulu Cəmilov Kərt dağının müdafiəsində gedən döyüşü belə xatır- layır: “Bizim dəstə Alaquş dağında öz səngərimizdə kəndin müdafiəsində idi. Bu zaman dəstə üzvü olan Fərəc məlumat verdi ki, Kərt dağının yüksəkliyindəki zəmi yerində üçbucaq şəklindəki sovetlərdən qalmış dəmir dirəyin üstündə adam görünür. Biz bir qədər müşahidədən sonra tam əmin olduq ki, erməni quldur dəstəsi özünə mövqe seçmək istəyir. Bu mə- lumatı təcili olaraq birinci batalyonun rəhbəri Sadiq bəyə çat- dırdıq. O, bizim səngərə gəldi və planlaşdırıldı ki, sübh tez- dən saat beş tamamda Zor kəndi ərazisindən Kərt dağa qalxmalıyıq. Həmin günü sübh tezdən kənd sakinlərindən ibarət olan müdafiə dəstəsindən on-on beş nəfər silahlı Sa- diq bəylə birlikdə əraziyə getdik. Qanlı döyüşlər başladı. Hər iki tərəfdən itki verildi. Çox təəssüflər olsun ki, bu döyüşdə biz həmkəndlimiz Əbülfəz Bəbir oğlu Mehdiyevi və Çardaxlı kəndindən olan Hüseynquliyev Elşad Cəfər oğlunu itirdik. Döyüşün nəticəsini analiz edərkən məlum oldu ki, döyüşçü- lərimizi kənardan əlavə erməni dəstəsi izləyirmiş. Allah həlak olanlarımıza rəhmət eləsin. Onların əziz xatirəsi digər şəhid- lərimizlə birlikdə daim qəlbimizdə yaşayacaq”. Xanqulu Qubadlı rayonunun işğalından sonra ailə üzvləri ilə birlikdə Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsində məskun- laşmışdır. 1994-2014-cü illər ərzində Respublika Neft Şirkə- tində sürücü və çilingər işləmişdir. O 1976-cı ildə İldırımov İsrafil kişinin qızı Nazilə ilə ailə qurmuşdur, dörd övlad atası- dır. Ürək ağrısı ilə deyir ki, mən doğma kəndimə qayıdaraq vaxtı ilə qədrini bilmədiyim o dağların, düzlərin, meşələrin havasını udmaq və ağır döyüş yolu keçdiyim Kərt dağına qalxmaq istəyirəm. O babaları Cəmil və Rəhim kişinin igid- likləri haqqında övladlarına daim xoş xatirələr söyləyir.

 232  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

 233  Elşad Eyvazov______

Qulammirzə

 234  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Mənsum Mehdi oğlu Quluyev

1890-cı ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olub. 1970 ci ildə dünyasını dəyişib. Yaşadığı 80 illik ömür tarixini halallıqla başa vurub. Zəhmətkəş, mərd, mübariz, qonaqpərvər, əliaçıq insan olub. Mənsim kişi, Azərbaycan vətənpərvərləri üçün təcrübə məktəbidir, onun keçdiyi həyat yolu, onun igidliyi unudulmamalı xati- rələrə həkk edilməlidir. 1905-1906, 1917-1920-ci illərdə ermənilərin törətdikləri qırğınlardan danışaraq bizə məs- ləhətlər verərdi: “Deyərdi ki, heç vaxt ermənilərə arxayın olmayın, əllərinə fürsət düşən kimi bizi qırmağa, torpaq- larımıza sahib çıxmaq arzusunu həyata keçirmək istə- yəcəklər. Heç vaxt ermənilərin başımıza gətirdikləri oyun- ları unutmayın». (15.09.1993 Mehdiyev Nümayişin xatirə dəftərindən).

Bəbir Mənsum oğlu Mehdiyev

1934-cü il may ayının 1-də Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. O Tarovlu kənd səkkizillik natamam-orta mək- təbini bitirmişdir. Bakı şəhərinə gələrək kooperativ texnikumuna daxil olub. Texnikumu bitirdikdən sonra kəndə qayıdıb və orada açılan dükanda işləyib. 1952-ci ildən Qubadlı rayon istehlak cəmiyyətində təsərrüfat malları anbarının müdiri vəzifəsində çalışıb. 1993-cü il, avqustun 31-də-rayon işğal olunduqdan sonra, Sumqayıt şəhərinə pənah gətirib. 2002-ci ildə dünyasını dəyişib. * * * «Gözəgörünməz ola bilsəydim qadağan olunmuş sər- hədləri aşardım, mənə aid olan vətənimə-ata yurduma ge- dərdim və uşaqlıq illərində olduğu kimi, ayaqlarımı cızan, yaralayan tikanlıqlara baxmayaraq, birnəfəsə Kərt dağının ən yüksək zirvəsinə çıxardım, oradan yetim qalan kəndi- mizə baxaraq, mən gəldim»–deyə hayqırar, sonra isə

 235  Elşad Eyvazov______kəndə enib atamın, sevdiklərimin, yaxınlarımın məzar- larını ziyarət edərdim. Daha sonra yavaş-yavaş gülləri, çiçəkləri iyləyə-iyləyə bulağa enərdim, əl üzümü yuyub uzanardım, heç oyan- mamaq şərtilə yatardım. Beləcə, vətəndə gözlərimi əbədi olaraq yumardım.» (Mehdiyev Nümayişin sağlığında dediklərindən).

Nümayiş Mənsum oğlu Mehdiyev

1939-cu il martın 14-də Ta- rovlu kəndində kolxozçu ailə- sində anadan olmuşdur. O Qubadlı rayon orta məktəbini bitirmişdi, 1956-ci ildə Sum- qayıt şəhərinə gələrək texniki peşə məktəbinə daxil olmuş- dur. Məktəbi bitirdikdən sonra əmək fəaliyyətinə Boruyayma zavodunda fəhlə işləməklə başlamışdır. 1960-cı ildə Ta- rovluya qayıdaraq iki il «Sovet Azərbaycanı» kolxozunda sü- rücü işləmişdir. 1962-ci ildə Çardaxlı sovetliyində sovet sədrinin katibi, sonra isə sovet sədri vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1985-1992-ci illərdə Çardaxlı, Tarovlu, Xələc, Əyin, Aşağı Cibikli, Yuxarı Cibikli, Xallava, Aşağı Xo- camsaxlı, Yuxarı Xocamsaxlı. Mehrili kəndlərini birləş- dirən vahid kolxozun daxil olduğu «Sovet Azərbaycanı» sovxozuna rəhbərlik etmişdir. 1992-ci ildən Qubadlı rayon tütün tədarükü məntəqəsinin müdiri təyin edilmişdir. O da, digər həmkəndliləri kimi, 1993-cü il avqustun 31-də doğ- ma el-obasını tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Sumqayıt şəhərinə pənah gətirən Nümayiş Mehdiyev

 236  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Qubadlı rayon, şəhid ailələri cəmiyyətinin sədri təyin edil- mişdir. 2008-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Qubadlı rayonunun tanınmış və hörmətli ağsaqqalların- dan olan Nümayiş Mehdiyevin müxtəlif illərdə yazdığı xatirə dəftərindən ayırmalar: «Rəhbərlik etdiyim on kənd- dən ibarət «Sovet Azərbaycanı» sovxozunun ərazisi dağ- lıq dəmyə sahədə yerləşirdi. Sovxozda altı yüz əlli baş cins mal-qara saxlanılır, hər il dörd yüz ton taxıl tədarük olunurdu. Dövlətə hər gün səkkiz yüz-doqquz yüz litr süd təhvil verilirdi. 1986-cı ilin may ayında Ermənistan Res- publikasının Qafan və qonşu Zeyvə kəndindən gələn bir dəstə nümayəndənin mənimlə görüşmək istədiklərini bil- dirdilər. Mən onlarla görüşüb gəlişlərinin məqsədini öyrən- mək istədim. Onlar görüş zamanı mənə bildirdilər ki, Ermənistan hökuməti qərar verib ki, aramızda olan torpaqlara yenidən sərhəd qoyulsun. Mən bir ağsaqqal kimi onları başa saldım ki, siz nə danışırsınız, nə sərhəd nə torpaq? Bəyəm sərhəd yoxdur, bu nə söhbətdir? Onlar inad etdilər ki, bu iş başlanmalıdır. Mən dərhal rayon rəhbərliyinə bu barədə xəbər verdim. Komissiya yaradıldı və Zor kəndi ilə 30-35 km məsafədə yerləşən Novlu kəndi arasında olan sərhəd zolağı dəqiqləşdirildi. Sərhəd xəttinin təyin edilməsində saxta xəritələrdən isti- fadə edən erməni tərəfi heç bir metr də torpaq əldə edə bilmədi. Ancaq Azərbaycan rəhbərlərinin köməyi ilə, yerli əhalinin etirazlarına baxmayaraq, rayonun Çayzəmi sahə- sində 60-70 hektar olan Vəli düzü sahəsi ermənilərə bağışlandı. 1988-ci ilin soyuq aylarından başlayaraq Ermənistanda yaşayan soydaşlarımız qovulmağa başlandı. Onlar soy- daşlarımızın əmlakını əlindən alır, özlərini təhqir edir, dö- yür və incidirdilər. Bu işlərin başında duran təşkilatçı- lardan biri qaniçən Hamlet idi. 30-32 yaşlı arıq, cansız bir erməninin törətdiyi pis əməllər nəticəsiz qalmadı. Döyüş

 237  Elşad Eyvazov______zamanı onun əlində qrantamyot partladı və o tikə-tikə oldu. Allah ona lənət etsin. Keçmiş Azərbaycan rəhbərliyinin ən böyük səhvi ondan ibarət oldu ki, qaçqınları Qarabağa yerləşdirmək əvəzinə, Bakıya, Sumqayıta yönəltdilər. 1988-ci ildən ermənilərlə bizim aramızda olan münasibətlər pisləşməyə başladı. Onlar bizə hədə-qorxu gəlir, Qarabağı almalıyıq deyirdilər. Həmin ilin sonunda bizim fermada həkim işləyən Bərxudar adlı bir cavan oğlanı Qafan-Gorus yolunun 28-ci kilo- metrliyində güllələdilər. Biz onun cəsədini çox çətinliklə geri ala bildik. Ancaq bəzi təşkilatlar, o cümlədən Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi əməkdaşları məni çağırıb belə işlərə qarışmamaq haqda xəbərdarlıq etdi. Azərbaycanlılar Ermənistandan çıxarıldıqdan sonra sərhəd bölgəsinə 7-ci ordunun hissələri yerləşdirildi. Bizim zonaya 30 nəfər rus əsgəri sərhəddə nəzarət etmək məqsədi ilə yerləşdirilmişdi. Biz onlara əlimizdən gələn yaxşılığı etsək də, onların komanda heyətinin erməni meylliliyi diqqətdən qaçmırdı. 1989-cu ildə Novlu sovxozunda erməni millətçilərinin törətdiyi vəhşilik, növbəti hədəfin bizə qarşı çevrilməsi üçün bir işarə idi. Sərhəddə yerləşən fermaya hücum edən ermənilər ilk dəfə olaraq bir, ikinci dəfə beş baş, üçüncü dəfə icə iyirmi altı baş cins mal-qaranı apardılar. Bizim şikayətlərimizə və yuxarılara vurduğumuz teleqramlara baxmayaraq, dəyən ziyanı özümüzə ödətdirdilər. 1990-ci il yanvarın 20-də Bakıda törədilən faciədən sonra, sərhəd zonalarında vəziyyət daha da mürəkkəb- ləşdi. Erməni silahlılarının hücumu ara vermirdi. 1990-cı il aprelin 9-da Çayzəmi fermasından evə gələrkən on nəfər erməni silahlısı bizi atəşə tutdu. Hadisə yerində iyirmi yaşlı Şirzad Həsənov şəhid oldu. Mən ağır yaralandım, Kolxozun partkomu isə əl barmaqlarından ikisini itirdi.

 238  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Bizim bir amalımız var idi. Nə olursa olsun, rayondan çıxmayaq, torpağımızı qoruyaq, orada yaşayaq, yaradaq. Öz ata-baba və təzəcə şəhid verdiyimiz övladlarımızın qəbirlərini qoruyaq. Lakin 1993-cü il avqustun 31-də Xan- lıq kəndi istiqamətindən ermənilər hücuma keçdi. Axşam saat dörd-beş radələrində mən Qubadlıdan çıxdım. Ermənilər əsrin əvvəllərində qarşılarına qoyduğu planı axır ki, yerinə yetirdilər. Onların bu məkrli planı Rusiya hakim dairələrinin səyləri nəticəsində həyata keçirildi. Kəndimizin hörmətli ziyalılarından olan Nüsrət Həsə- nov, İdris Qədimaliyev, Mədət Bağırov, Ziyadxan Şah- bazov, Əli Qədimalıyev, Suraya Qədimalıyeva artıq haqq dünyasına qovuşublar. Allah onlara rəhmət etsin. Kənd ağsaqqalrından Quluyev Mənsim, Allahyarov Rəhim, Al- lahyarov Atakişi, Kərimov Həşim, Kərimov Bəşir, Quluyev Əvəz, Quluyev Qaytaran, Şahbazov Həsənalı, Şahbazov İsrafil, Məmmədov Saleh, Süleymanov Atakişi, Süleyma- nov İmamalı, Alməmmədov Xanlar, Alverdiyev Tarverdi, Ağalarov Lətif, Quluyev Abbas, Hüseynov Hümbət, Qə- dimalıyev Qədimalı, Cəmilov Cəmil, Camalov Kərəm, Camalov Aslan, Alverdiyev Barat, Şahbazov Ağəli, Mika- yılov Behbud, Mikayılov Şahverən, Qədimalıyev Qulu- hüseyn, Fərhadov Xanəhməd, Alverdiyev Təhməz kimi kişilər də son on beş ildə dünyalarını dəyişiblər. Allah onlara rəhmət etsin! Kəndimizin çox gözəl adət-ənənəsi var idi. Böyüklərə hörmət edilir və onlardan məsləhətlər alınardı. Atam deyərdi ki, bizim kənddə üç nəfər-Kərbəlayı Məhəmməd, Kərbəlayı Mütəllim və Kərbəlayı Şahbaz altı ay ərzində müqəddəs ziyarətə gedib gəliblər. Kəndimizdə bu üç nəfərin böyük nüfuzu və hörməti olub.”

 239  Elşad Eyvazov______

 240  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Əstan Qaytaran oğlu Cavadov

1920-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olub. İbtidai təh- silini doğma kəndində alıb. 1949-1952-ci illərdə hərbi xid- mətdə olub. Süleymanova Sitara Abış qızı ilə ailə qurmuş- dur. Uzun müddət «Sovet Azərbaycanı» kolxozunda anbardar, briqadir, ferma müdiri vəzifəsində işləmişdir. Halal zəhmətilə dolanan Əstan Cavadov kəndin nüfuzlu ağsaq- qallarından biri olmuşdur. O altı övlad atası olmuş, 1974- cü ildə dünyasını dəyişmişdir. *** Qəm yeyən, kədərə bürünən yurdunda kimlərsə bu dünyada savaşa qalxdı. Sənə isə hövsələ, səbr hissləri üstün gəldi, İnqilab kişi. Keçilməz yollardan keçib gəl- misən, tarixi yaşadaraq özün tarixə dönən kişilərdənsən İnqilab kişi. Üzündən tökülür nur, qaynar bir bulaqsan gur.

İnqilab Qaytaran oğlu Cavadov

1944-cü il iyul ayının 1-də Tarovlu kəndində kolxozçu ailə- sində anadan olub. Orta təh- silini kənd axşam orta məktə- bində almış, əmək fəaliyyətinə kənd dükanında satıcı işləmək- lə başlamışdır. Ermənistanın Qafan şəhərində sürücülük pe- şəsinə yiyələndikdən sonra doğma kəndinə qayıdaraq «So- vet Azərbaycanı» kolxozunda sürücü işləmişdir. Gənc yaşla- rından zəhmətə qatılan İnqilab 1964-cü ildə Mehdiyeva Validə Mənsum qızı ilə ailə həyatı qurub. O 1964-1967-ci illərdə Moskva şəhərində hərbi

 241  Elşad Eyvazov______xidmətdə olub. Hərbi xidmətdən sonra doğma kəndinə qa- yıdan İnqilab kişi əvvəl çalışdığı kolxozda sürücü işləyib. Üç övladı, səkkiz nəvəsi var. Tarovlu kəndinin hər daşına-kəsəyinə bələd olan Cava- dov İnqilab kişi kəndin yaranma tarixi haqqında ulu- larından bildiklərini, eşitdiklərini söyləyərək deyir: «Tarovlu kəndinin yaranması Tarı kişi və onun qardaşlarının adı ilə bağlıdır. Kəndin üç bulağı var idi. Bu bulaqların suyunu içdikcə, adamın sanki, bütün ağrıları canından çıxırdı. Atam Qaytaran kişi çoban işləyib. Kənd ziyalılarından Qədimalıyev Əli, Qədimalıyeva Suraya, Şahbazov Ziyad- xan, Bağırov Mədət, Qədimalıyev İdris, Həsənov Nüsrət və başqaları kənd camaatının savadlanması istiqamətində lazımi işlər görərək izahatlar aparıb, görüşlər keçiriblər. Bugünki nəsil ziyalılarımızın, şəhidlərimizin keçdiyi şərəfli ömür yolundan nümunə götürürlər. Torpaqlarımız uğrunda öz canlarını fəda edən Tarovlu igidləri sədaqəti, vətənpər- vərliyi ilə yaddaşlara həkk olunublar. 1993-cü il avqustun 31-də Qubadlını tərk edənlər arasında İnqilab Qaytaran oğlu Cavadovun da ailəsi var idi. Bu gunə qədər torpağını məcburi tərk edən İnqilab kişi hələ 1988-1989-cu illərdə kəndin üstündən atılan top atəşlərinin səsinin ara vermə- diyini xatırlayaraq deyir ki, Zeyvə kolxozunun partkomu Mardin, Sovet sədri Qarnit sabitliyin yaradılması ilə bağlı Tarovluya danışıqlara gəlmişdilər. Amma onlar verdiyi sözə əməl etmədilər, razılıq əldə edib qayıtdıqdan sonra bizi top atəşinə tutdular». Tarovluda ötən günləri yenidən yaşamaq, bu torpaqda uluların məzarlarını ziyarət etmək arzusunda olanlardan biri də İnqilab Qaytaran oğlu Cavadov və onun ailə üzvləridir. ***

 242  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Tarovlu kəndinə sonradan gələn nəsillər

Zamanlar nəsli

Bu tayfanın nümayəndələri Süleymanov Baxış, Mikayılov Rafiq və kənd sakinləri Şahbazov Oqtay, İbişov Xasay və Qədimalıyev Çərkəz kişinin verdikləri məlumata əsasən Qu- badlı rayonunun Qəzyan kəndi ətrafında yerləşən «Zaman- lar kaha» sından Zamanlar tayfasının nümayəndəsi Atakişi Tarovluya pənah gətirib.

 243  Elşad Eyvazov______

Famil

 244  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Baxış Atakişi oğlu Süleymanov

15 fevral 1936-cı ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olub. Tarovlu kənd dördillik ibtidai məktəbini, sonra isə qonşu Çardaxlı kəndində yeddillik mək- təbi bitirmişdir. O 1957-ci ildə Ba- kı şəhərinə gələrək Qaradağ rayonunun daş karxanalarında on il fəhlə işləmişdir. O 1967-ci ildə kəndə qayıdaraq kolxozda anbardar işləmişdir. 1980-ci ildə Qu- badlı rayonunda yerləşən daş karxanalarında, sonra PMK-21 tikinti idarəsində fəhlə işləmişdir. 1993-cü ilin avqust ayında Qubadlı rayonu işğal olunduqdan sonra Baxış Süleymanov ailə üzvləri ilə birlikdə Qaradağ rayonunun Lökbatan qəsəbəsində məskunlaşıb. O 1957- ci ildə həmkəndlisi İbişova Kübra Bəşir qızı ilə ailə qurub. Onların iki övladı beş nəvəsi var. Baxış kişi hal-hazırda təqaüdçüdür. «Tarovlunun geri alınan gününü görsəm, can-başla geri qayıtmağa hazırlaşacam. Gecələr elim, obam yuxu- ma girir. Qayıtsaydım o ellərə, çıxardım ən hündür zirvə olan Kərt dağına və bütün elimi, obamı seyr edərdim. Ən böyük arzum beləcə yerinə yetərdi».

 245  Elşad Eyvazov______Vaqif Atakişi oğlu Süleymanov

15 mart 1944-cü ildə Tarovlu – kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuşdur. Dördillik məktəbi doğma Tarovlu kəndində, yeddillik məktəbi qonşu Xocamsaxlı kəndində bitirmişdir. 1959-cu ildə Bakı şəhərində yerləşən 6 №-li peşə məktəbində 3 il oxuyaraq çilingər peşəsinə yiyələnmişdir. Vaqif Süleymanov əmək fəaliy- yətinə Qaradağ rayonunda yerlə- şən daş karxanalarında fəhlə işlə- məklə başlamışdır. O 1966-cı ildə Bakının qara şəhər adlanan hissəsində yerləşən sürücülük məktəbini də bitirmişdir. 1968-ci ildə doğulub boya-başa çatdığı kəndə qayıdaraq Qubadlı rayon mərkəzində yerləşən PMK-21 idarəsində 1993-cü ilədək sürücü işləmişdir. Rayon işğal olunduqdan sonra ailə üzvləri ilə bərabər Qaradağ rayonunun Lökbatan qəsəbəsində məskunlaşıb. 1993-2001–ci illərdə Azneftin tərkibində olan tikinti idarəsində fəhlə işlə- mişdir. 2002-ci ildən təqaüdçüdür. Vaqif.Süleymanov 1974-ci ildə Süleymanova Səfurə Əyyub qızı ilə ailə qurub. Onların beş övladı, altı nəvəsi var. O xeyirxah bir insandır. Ona yaxın və uzaq olan insanlara təmənnasız olaraq əl tutmağı xoşlayır. Kəndin xeyir və şərində fəallığı ilə se- çilənlərdəndir. Vaqif kişi kəndin zəhmətkeş və ziyalı insanları ilə həmişə fəxr edir. Mənalı və çətin günləri xatır- layan Vaqif kişi övladlarına və nəvələrinə ağıllı məs- ləhətlər verir. «Arzu edirəm ki, tezliklə torpaqlarımız düşməndən azad edilsin, məzarım öz kəndimizdə ata-babalarımızın və yaxınlarımızın uyuduğu qəbiristanlıqda qazılsın.»

 246  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Tapdıq Nəcəfalı oğlu Xudiyev

1928-ci ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olmuş- dur. İbtidai təhsilini dördillik kənd məktəbində almışdır. 1939-cu il- də atası Nəcəfalı kişi qəfil xəstə- likdən dünyasını dəyişib. Ona görə də kiçik yaşlarından ailənin ağırlığı onun üzərinə düşür. 1941-ci ildə səfərbərliyə alınıb arxa cəbhəyə göndərilir. Onlar kolxoz anbarlarına yığılan yükləri Akara stansiyasına gətirərək cəbhəyə yola salırdılar. Müharibə qurtardıqdan sonra o kolxozun fəal işçilərindən birinə çevrilir. İki il kolxozda çalışdıqdan sonra ailə ehtiyacının ağır olduğu səbəbindən Bakı şəhərinə üz tutaraq Qaradağ rayonunun daş karxanalarında fəhlə işləyir. Fəhlə işlə- məklə özünü və ailə üzvlərini dolandırır. Bir müddətdən sonra kəndinə qayıdaraq anasının təkidi ilə ailə qurur. Bir qız, iki oğul atasıdır. Zəhmətkeş insan olan Tapdıq kişi xoşxasiyyətli, gülərüz, ziyalıya hörmət göstərən, alicənab bir insandır. Onun oğlu Səxavət kənddə olarkən xeyirdə- şərdə fəal iştirak edib, öz maşını ilə təmənnasız olaraq kənd camaatının xidmətində dururdu. Məlum hadisələr zamanı Xudiyev Tapdıq ailə üzvləri ilə bərabər Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsində oğlu Sə- xavətin yanında məskunlaşıb. O, Tarovluya dönmək ümidi ilə yaşayır və yaxınlarının, doğmalarının məzarlarını ziya- rət etməyi qarşısına bir məqsəd kimi qoymuşdur. Həmişə olduğu kimi, Tapdıq kişi bu gün də torpaqlarımızın düşməndən azad ediləcəyi günü səbirsizliklə gözləyir.

 247  Elşad Eyvazov______

Məmmədkərim uşağı

Bu nəslin nümayəndəsi Xasay kişinin dediklərinə əsa- sən Məmmədkərim kişi Qubadlı rayonunun Qəzyan kəndi ətrafında yerləşən Qapanlı və ya İsmayıllı kəndlərinin dağılması nəticəsində Tarovluya ulu qohumlarının yanına gələrək burada məskunlaşmışdır.

 248  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Cədvəl 26

Məmmədkərim

İbiş

Balakişi Ağakişi Həşim Bəşir Sədi Xasay Murtuza Humay Knyaz Müzəffər Əyyub Əli Şəkəralı Həbib Niyazi Mübariz İbiş Əli Orxan Şirxan Firzəddin İlkin Bəxtiyar

Xasay kişi Tarovlu dağları kimi vüqarlı, Bərgüşad çayı kimi coşğun, bulaqlar kimi saf bir ömür yaşayır. Lakin tarovlusuz. Bu nisgil qəlbini hər an göynədir. Elə bir gün olmaz ki, münasibət qurduğu insanlarla Tarovlu haqqında dərdindən söhbət açmasın. Bu torpağin əsrarəngiz gözəlliyini, xeyirxah insanlarını hər zaman xatırlayır, yada salır Xasay kişi.

Xasay Ağakişi oğlu İbişov

1927-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. Tarovlu kəndində iki sinifli, dördillik məktəbi bitirib. «İki sinifli dördillik məktəb əvvəllər Şirinov Cəlilin, sonralar isə Qədimalıyev Qulunun evində yerləşib. Bərxudar və Ziyadxan müəllimlərdən dərs alıb. 1930-cu illərdə Sovet hökuməti kənd- də olan ev heyvanlarını camaatın əlindən alıb kolxozun mülkiyyəti elan etdi. Atasının dediyinə görə, onun babası Məmmədkə- rim kişi Qubadlı rayonunun Qəzyan kəndindən Tarovluya gəlmişdir. Kəndin yaranma tarixi Taro kişinin adı ilə bağ- lıdır.» (Xasay kişinin dediklərindən). Xasay kişi 1942-ci ildən «Furunze» adına kolxozda ço- ban işləyib. 1949-1954-cü illərdə hərbi xidmət əvəzi Mingə- çevir şəhərinə göndərilib. O Mingəçevir şəhərində traktorçu kursunu bitirib, Şirvan kanalının çəkilişində işləyib. 1954-cü

 249  Elşad Eyvazov______ilin axırlarında kəndinə qayıdıb, Qubadlı rayon mərkəzində yerləşən MTS-də çilingər, sonra isə kombaynçı işləyib. Xa- say kişinin zəhmətə olan bağlılığı, əməksevərliyi həmişə yüksək qiymətləndirilib. Respublikanın «Kommunist» və Qu- badlı rayonunun «Avanqard» qəzetlərində onun haqqında məqalələr dərc edilib. Xasay kişi Tarovlu kəndinin xeyir və şər işlərində yaxından iştirak edərdi. 1987-ci ildən təqaüdçü- dür. Əziyyətli günlərini, xoş günlərini, gənclik illərini Tarovlu- da keçirən Xasay Ağakişi oğlu İbişov və onun ailə üzvləri doğma torpaqlarına qayıtmaq arzusu ilə yaşayırlar. Kitabı çapa hazırladığımız vaxt bəzi tarixi hadisələri onunla dəqiqləşdirərkən cuşa gələn Xasay kişininin vətən, el-oba haqqında ifa etdikləri: Həkərini adlayıb, Bərgüşada keçəydim, Ağa çayın suyundan bir doyunca içəydim. Dəmirçilərdən keçib Dondarlıya keçəydim, Mirlər kəndində Mirsədi, Mirməhəmmədin, Məzarını ziyarət edib, öz arzuma çataydım. *** Qaçqın Xasay nə günüvə gülürsən, Bir gün yaranmısan bir gün ölərsən. Sən vətəndə vətən dərdi çəkirsən, Haqqı, ədaləti öz gözünlə görürsən. *** Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanlarından olan mayor Kərimov Cədi və kapitan Məmmədov Bayram Berlinə qədər döyüş yolları keçmişdilər. Sədi Kərimovun hafizəsi o qədər güclü olmuşdur ki, döyüş yollarında keçdiyi bütün qəsəbələ- rin adlarını yaddaşında saxlaya bilmişdi. O, Çexiyada gedən döyüşlərdə öz həmkəndlisinə rast gəlib. Həmkəndlisi əsirlik- dən qaçsa da çox acınacaqlı bir vəziyyətə düşmüşdü. Mayor Kərimov onu yedizdirib-içizdirir, paltarlarını dəyişdirtdirir. Sonra onlar meşədə bir ağacın altında oturub dərdləşərkən qəfil atılan atəş nəticəsində həmkəndlisi həlak olur. Mayor Kərimov dünyasını dəyişənəcən həmin adamın kimliyini heç kimə demədi. Amma söyləyirdi ki, atəşdən sonra əmr etdim ki, bütün ərazini ələk-vələk edib atəş açan faşisti tapsınlar. Atəş açan faşist tapılaraq edam edilib.

 250  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Talıb

Hacı Rahidin dedikləri: «Ulu babam Şeyx Ağayar Laçın rayonun Cicimli kəndində olan mədrəsədə dini dərslər keç- mişdir. Sonradan həmin nəsil Qubadlı rayonunun Gödəklər kəndinə köçürlər. Həmin nəslin nümayəndəsi olan Kərbəlayı Məhəmməd isə Tarovlu kəndinə köçür.

 251  Elşad Eyvazov______Bayram Kərbəlayı Məhəmməd oğlu Şirinov

1919-cu ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Qubad- lı rayon yeddillik məktəbində almış- dır. Gənc yaşlarından komsomol sı- ralarına daxil olmuş və fəal quruculuq işlərində çalışmışdır. 1939-cu ildən etibarən Bərdə, Ağdam və Yevlax rayonlarında komsomol komitələrinin müxtəlif vəzifələrində çalışmışdır. Şirinov Bayram göstərdiyi xidmətlər əsasında təyinatla Bakı şəhərinə Ali Partiya Məktəbinə göndərilmişdir. Təhsilini bitirdikdən sonra Qubadlı rayonuna qayıdaraq bir müddət partiya komitəsində məsul vəzifələrdə çalışmışdır. Siyasi və iqtisadi məsələləri həll etmək üçün rayonda yaradılmış poçt məntəqəsinə müdir vəzifəsinə təyin edilir. Müəyyən müddətdən sonra Rayon Sosial Təminat Şöbəsinin və MTS müdiri kimi fəaliyyərini davam etdirmişdir. Böyük Vətən Müharibəsi başlanan ilk günlərdən Şirinov Bayram cəbhəyə yollanmışdır. Mayor rütbəsinədək yüksələn bu dəyərli el oğlu siyasi rəhbər kimi fəaliyyət göstərmişdir. Müharibədən sonra o doğma torpağına qayıdaraq kənd sovetinin sədri işləmişdir. Şirinov Bayram 1989-cu ildə dünya- sını dəyişib. Allah rəhmət etsin!

Qubadlı rayonunda əvvəlcə poçt Məhəmməd, sonra isə Hacı və Məşədi Məhəmməd kimi sevilib tanınan Məhəmməd Bayram oğlu Məmmədov 1936-cı ilin fevral ayının 11-də rayonun səfalı dağ kənd- lərindən biri olan Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. Saf dəyərləri ilə Qubadlıda hamı tərəfindən tanınan, uzun müddət məsul vəzifələrdə çalışıb təmiz ad-san qazanmış Bayram kişinin ailə tərbiyəsini almışdır.

 252  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Məhəmməd Məmmədov 1952-ci ildə Qubadlı rayon orta məktəbini bitirmiş, elə həmin ildən Qubadlı Rabitə Qov- şağında teleqrafçı kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdı. 1953- cü ildə hərbi xidmətə getmiş, 1954-cü ildə hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra 1965-ci ilə kimi teleqrafçı işləmişdir. 1965- ci ildən 1969-cu ilə kimi Rabitə Qovşağında normallaşdırıcı, 1969-cu ildən 1984-cü ilə kimi Rabitə Qovşağında rəis müavini vəzifəsində çalışmışdır. 1984-cü ildə Qubadlı ta- rixində ilk dəfə avtomat telefon stansiyasının tikilib quraş- dırılması, istifadəyə verilməsi, hər bir vətəndaşın arzusuna görə evinə telefon xəttinin çəkilməsi onun adı ilə bağlıdır. O, bu sənətin bütün incəliklərini dərindən bilirdi. Öz sənətini mükəmməl bildiyinə görə rayon rabitə qovşağı kollektivinin və Qubadlı əhalisinin dərin hörmətini qazanmışdı. O düz əlli iki il Qubadlı rayon Rabitə Qovşağında fəaliyyət göstər- mişdir. Qubadlı rayon poçt və rabitə sisteminin inkişafında onun xidmətləri əvəzolunmaz idi. O 1959-cu ildə Bakı şəhə- rindəki Rabitə texnikumunu bitirmişdir. Gözəl və bacarıqlı rabitə işçisi idi. Rabitə işinin bütün sirlərini bilirdi. Məhəmməd Məmmədov Allah adamı idi. O 1996-cı ildə Kərbəla və Məşəd ziyarətlərinə getmişdir. 1997-1998-ci illər- də iki dəfə Həcc ziyarətində olmuş və Hacı Məhəmməd kimi hörmətli bir ad-san qazanmışdır. O yaxşı ata və nümunəvi ailə başçısı idi. Sadiq və mehriban həyat yoldaşı Azadə müəllimə ilə dörd övlad tərbiyə edib boya-başa çatdırmışdır. Övladlarının hamısı müxtəlif ixtisaslar üzrə ali təhsil almışlar. Onlar ata-analarının nümunəvi ailə tərbiyəsini davam etdi- rirlər. Hacı Məhəmməd 1993-cü ildən məcburi köçkün kimi Bakı şəhərində məskunlaşmışdır. O həmişə doğma Qubadlıya qayıtmaq həsrətilə yaşayırdı. Lakin amansız ölüm onun arzusunu ürəyində qoydu. 2004-cü ilin oktyabr ayının 22-də in- tizarda qalan gözlərini həmişəlik yumaraq əbədiyyətə qovuş- muşdur. Allah rəhmət etsin!

 253  Elşad Eyvazov______Hacı Xəlil Bayram oğlu Məmmədov

1953-cü ildə noyabr ayının 27- də Tarovlu kəndində anadan ol- muşdur. 1972-ci ildə Qubadlı rayon Qara İlyasov adına orta mək- təbi bitirmişdir. 1972-1974–cü il- lərdə hərbi xidmətdə olmuş, sonra isə Bakı Mühasibat Uçotu Texni- kumunu bitirmişdir. O, Çardaxlı Sovetliyində 1983-cü ildədək Poçt müdiri işləmişdir. 1983-1989-cu ilədək Qubadlı rayon yol idarəsinə mühasib köməkçisi, 1991-ci ildən 1993-cü ilin yayınadək kolxoz sədri vəzifəsində işləmişdir. «Ba- bam Kərbəlayı Məhəmmədin ata- sı Şeyx Ağayar Tarovlu kəndinə Qubadlı rayonun Gödəklər kəndindən gəlmişdir. Atamın və Tarovlu ağsaqqallarının de- diyinə görə, Kərbəlayı Məhəmməd ocağına gələnlər həmişə şəfa taparmış. Deyilənə görə, bir nəfər kankançının oğlunu ilan vurur, onu Kərbəlayı Məhəmməd ocağına gətirirlər. Kərbəlayı xəstəni sağaldır, əvəzində kankançı Kərbəlayının qapısından su quyusu qazır. Kəndin başqa yerlərində qazılan su quyuları quruyanda Kərbəlayı Məhəmməd quyusu qurumurdu. Su quyuya dibindən deyil, quyunun yanlarından sızırdı. Ata-babalarımız bizə Tarovlu kəndinin əsasını Tarı kişi tərəfindən qoyulduğunu deyirdi.» (Xəlil Məmmədovun dediklərindən) Hacı Xəlil Məmmədov 1976-cı ildə Məmmədova Sevda İdris qızı ilə ailə həyatı qurub və üç övladları dünyaya gəlib. Hal-hazırda Hacı Xəlil və onun ailə üzvləri Bakı şəhərində məskunlaşıb. Zəngəzur torpaqlarını qarış-qarış gəzən Hacı Xəlil və onun ailə üzvlərinin arzusu doğma elinə obasına dönmək, bu torpaqlar qarşısında baş əymək, güllərin, çi- çəklərin qorxusunu duymaqla əhdlərinə çatmaqdır.

 254  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Talıb Saleh oğlu Məmmədov

1925-ci ildə Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan olub. 1942-ci ildə Qubadlı rayonunda orta məktəbi bitirib. Bir müddət kolxozda çalışdıqdan sonra Böyük Vətən müharibəsi illərində ordu sıralarına çağırılır. Müharibə illərində daim ən qaynar nöqtələrdə xidmət edib. Məhz elə buna görə də rus dilini mükəmməl öyrənir. 1947-cu ildə ordu sıralarından tər- xis olunur. O həmin ildə Bakı şəhərində yerləşən Maliyyə Kredit Texnikumuna daxil olur. 1949-cu ildə texnikumu bitirir

və həmin ildən 1951-ci ilədək Azərittifaqın Qubadlı rayon şö- bəsində mühasib kimi çalışır. 1951-ci ildən 1953-cü ilədək Qubadlı rayonunda əmanət bankında mühasib, 1953-cü il- dən 1985-ci ilədək həmin bankda baş mühasib vəzifəsində çalışmışdır. 1985-ci ilin yanvar ayından könüllü olaraq tə- qaüdə çıxmışdır. İşlədiyi dövrlərdə maliyyə-hesabat işlərini yaxşı bildiyi üçün bir neçə çağırış Qubadlı və Zəngilan ra- yonlarının xalq məhkəməsinin üzvü (iclasçısı) seçilmişdir. O torpağa, dövlətə, ailəyə, övladlarına sadiq adam idi. Düzgün- lüyü çox sevərdi. Məhz elə buna görə də o altı övladını–üç

 255  Elşad Eyvazov______qız, üç oğlunu bu ruhda böyütmüşdü. 1954-cü ildə Tarovlu kənd sakini Əli müəllimin qızı Güldəstə xanımla ailə qurmuş- dur. Talıb Məmmədovun həyat yoldaşı Güldəstə xanım Qu- badlı rayonunda səyyar təşkil edilmiş iki illik tibb məktəbini bitirmişdir. O əvvəlcə kənd kitabxanasında müdir, sonralar isə Tarovlu, Çardaqlı, Xələc, Əyin, Aşağı və Yuxarı Cibişli kəndlərinin birləşmiş tibb məntəqəsinin rəhbəri işləmişdir. Onlar hər ikisi birlikdə övladlarının ali və orta-ixtisas təhsilinə yiyələnməsində böyük əmək sərf etmişlər. Talıb Məmmədov 1987-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Allah rəhmət etsin!

Vətənin, millətinin vurğunu, xeyirxah iş adamı Hacı Rahid Talıb oğlu Məmmədov

1961-ci ildə Tarovlu kəndində zi- yalı ailəsində anadan olmuşdur. Ta- rovlu kənd səkkizillik məktəbini bitir- dikdən sonra 1977-ci ildə Qubadlı rayon Qara İlyasov adına 1 saylı orta məktəbi bitirmişdir. 1977-ci il- dən taleyini Sumqayıt şəhərinə bağ- layaraq Kompressorlar zavodunda əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Hələ orta məktəbdə təhsil alarkən atası Talıb bəyə və anası Güldəstə xanı- ma söz vermişdi ki, o ilk əmək haq- qı alanda onlara layiq bir hədiyyə alacaq. Elə belə də etdi. İlk maaşına valideynlərinə hədiyyə alıb iki günlüyə kəndə yollanır və aldığı hədiyyəni valideyn- lərinə təqdim edir. 1978-ci ildə köçürülmə yolu ilə Sumqayıt Kimya Birliyinə keçir və həmin il Bakı Politexnik Tex- nikumuna daxil olur. 1980-1982-ci illərdə ordu sıralarında xidmət etmişdir. Hərbi xidməti bitirdikdən sonra əvvəlki iş yeri olan Sumqayıt Kimya Birliyində əmək fəaliyyətini davam

 256  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum etdirir. 1984-cü ildə təhsil aldığı Bakı Politexnik Texnikumunu bitirir. İstehsalatda işlədiyi dövrdə gənclər komitəsinin üzvi, sex həmkarlar komitəsinin sədri olmuşdur. O həmkarlar təşkilatının göndərişi ilə Moskva şəhərində «Həmkarlar Təşkilatının İdarə Olunması» üzrə xüsusi kurs keçmişdir. 1990-cı ildən Sumqayıt şəhər Qaz İstismar İdarəsində nəzarətçi mühəndis vəzifəsinə təyin olunur. 1991-ci ildə həmin idarənin bağ massivlərinin qazlaşdırılması üzrə sahə rəisi təyin olunur. O, 1993-cü ildən sahibkarlıq fəaliyyətinə başlayır, müxtəlif şirkətlərin təsisçisi olur. 1993-cü ildə Rusiya Federasiyasının Yekaterinburq şəhərində İqtisad İnstitutunun İqtisadiyyatın təşkili fakültəsinin qiyabi şöbəsinə daxil olur. 1998-ci ildə hə- min institutu bitirir. 2001-ci ildən Bakı şəhərində inşaat sek- torunda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğuldur. 2002-ci ildə Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyasının «Beynəlxalq Hü- qüq» fakültəsinə daxil olur və 2007-ci ildə həmin fakültəni bitirir. Hacı Rahid xeyirxahdır. O daim imkansızlara, kasıbla- ra yardım edir. 1993-2000-ci ilədək məlum səbəblərə görə torpaqlarımızdan qaçqın düşən soydaşlarımızın müvəqqəti məskunlaşdıqları binanın sakinlərini orucluq ayında ərzaqla təmin etmişdir. 2004-cü ildə müqəddəs Həcc ziyarətində olmuşdur. Ailəlidir. Həyat yoldaşı Məmmədova Sevil Qara qızı ali təhsilli müəllimədir. Onlar cəmiyyətimizə tərbiyəli və savadlı üç övlad bəxş etmişlər. Oğlu Məmmədov Emin Ra- hid oğlu Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq Hüquq fakül- təsini bitirdikdən sonra magistr pilləsini London şəhərində almışdır. Digər oğlu-Məmmədov Şahin Rahid oğlu özəl Türk liseyini müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra Azərbaycan İqtisad Universitetinə daxil olur, təhsilinin bir ilini Avstriya dövlətində davam etdirir. Azərbaycan İqtisad Universitetini bitirdikdən sonra magistratura pilləsinə daxil olur. Hal-hazırda ordu sıra- sında xidmət edir. Qızı-Məmmədova Günay Rahid qızı Azər- baycan Xarici Dillər İnstitutunu əla qiymətlərlə bitirib və hal- hazırda Azərbaycan Pedaqoji Universitetində doktorantura pilləsində təhsilini davam etdirir. ***

 257  Elşad Eyvazov______

Kənd sakinləri İbişov Xasay və Qədimalıyev Çərkəz kişi- nin dediklərinə əsasən Tarovlu kəndinə pənah gətirmiş qar- daşlar: Şirin, Məsdalı və Camal Yuxarı Müskanlı ətrafında yerləşən Daştəpə kəndindən öz dədə-baba qohumlarının ya- nına gələrək Şirinuşağı tayfası adlandırılmışdı.

 258  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Ataxan Bağır oğlu Camalov

1928-ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdu. 1944-cu ildə kolxoz səd- ri tərəfindən şərlənərək məhkəməyə verilmiş və üç il həbs cəzasına məh- kum edilmişdir. Həbs müddəti bitdik- dən sonra 1951-ci ildən 1991-ci ilədək Qaradağ Tikinti Materialları Kombi- natında işləyib. 1966-cı ildə Respub- likada bu sahə üzrə ilk dəfə olaraq Le- nin ordeninə layiq görülüb. 1966-cı ildən Qaradağ rayonu üzrə iki çağırış millət vəkili seçilib. Dəfələrlə dövlət tərəfindən mükafat və fəxri fərmanlarla təltif edilib. Respublikada tikinti materialları üzrə tanınmış mütə- xəssis olub. Cavan mühəndislərə bu sahənin incəliklərini öyrədib. O, beş övlad atasıdır. 2001-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib. Son nəfəsində oğlu Vaqifə tövsiyə edib ki, ən böyük arzusu torpaqlarımız işğaldan azad edildikdən sonra, uşaqlıq və gənclik illərində gəzdiyim yerləri gedib görəsiniz və o yerlərdə quruculuq işlərində yaxından iştirak etsəniz, onda mənim də ruhum şad olar. Ataxanı Tarovlu kəndinə bağlayan anası Dilbər, qardaşı Əmirxan, bacısı Rəşxəndə xanım olduğundan mütəmadi olaraq kəndə gedir onlara lazı- mi köməklik göstərərdi. O, özü ilə həmyaşıd olan cavanlarla birlikdə, keçmişi dərindən bilən ağsaqqallardan tarixi həqi- qətləri öyrənməyə çalışardı. Allah rəhmət etsin!

Camalov Kərəm Şıxəlı oğlu

1926-ci ildə Qubadlı rayonun Tarovlu kəndində kolxozçu ailəsində anadan ol- muşdur. İlk təhsilini Tarovlu 4 illik məktə- bində almışdır. Ailə vəziyyətinin ağır ol- ması ilə əlaqədar təhsilini davam etdirə bilməmişdi. Kiçik yaşlarından zəhmətə qatılaşmaq məcburiyyətində qalaraq kol-

 259  Elşad Eyvazov______xozda təsərrüfat işləri ilə məşğul olmuş və ailəsinə köməklik göstərmişdir. Gənc yaşlarında Göyərçin xanımla ailə həyatı qurur. O, 5 övlad: 1 qız və 4 oğul cəmiyyətə bəxş etmişdir. Övladlarının boya-başa çatmasında, ağıllı tərbiyə olunma- sında Kərəm kişinin böyük əməyi olmuşdur. Onun övladları kəndin əksər ailələrinin övladları kimi tərbiyəli və cəmiyyətə gərəkli insan kimi böyüdülər və hər biri hal-hazırda ailə baş- çısıdır. Kərəm kişi uzun müddət kolxozun idarə olunmasında anbardar vəzifəsində qüsursuz işləmişdir. O danışardı ki, Böyük Vətən müharibəsi illərində yığılan vergiləri vaxtında göstərilən ünvana çatdırmaq hamıya nəsib olmurdu. 1969- 70-ci illərdə kənddə yaşayan yaşlı nəsil arasında savadsız- lığı aradan qaldırmaq məqsədi ilə Əli müəllim Qədimalıyevin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən gecə məktəbini bitirərək orta təhsil haqqında attestat alır. Kooperativ Texnikumu bitirdikdən sonra kənd dükanında (qarışıq mallar mağazası) müdir işləmişdir. Kərəm kişi həmişə ətrafındakılarla məzəli söhbətlər edər- di. Çox hazırcavab idi. Məhz elə buna görə də o onu tanı- yanların yaddaşına hazırcavab insan kimi həkk olmuşdu. Kərəm kişinin də taleyinə qaçqınlıq həyatı düşdü. 1993-cü il- dən avqust ayında doğulduğu vətəndən–vətənə qaçqın dü- şərək Bakı şəhərində məskunlaşdı. Kərəm kişi 1997-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib. Allah rəhmət etsin!

Fərəməz Şıxəli oğlu Camalov

1932 ci ildə Tarovlu kəndində anadan olmuşdur. Tarovlu kənd səkkizillik məktəbini bitirmişdir. Bakı şəhərinə gə- lərək təhsilini peşə məktəbində davam etdirmiş, sonra bir müddət neft buruqla- rında fəhlə işləmişdir. Tarovluya qayı- dan Fərəməz uzun müddət rayonda bənna kimi fəaliyyət göstərərək, bu sa- hədə kifayət qədər tanınmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qubadlı rayo-

 260  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum nunda, eləcə də ətraf ərazilərdə xeyli sayda ev Fərəməz usta tərəfindən inşa edilmişdir. Qubadlı rayonunda nəşr edilən «Avanqard» qəzetində təcrübəli usta Fərəməz haqqında də- fələrlə məqalələr dərc edilmişdir. Onun şəkli rayon mərkəzin- də düzəldilmiş qabaqcıl zəhmətkeşlərə aid şərəf lövhəsində asılmışdır. Fərəməz kişi elinin, obasının hörmətini qazanmış el ağsaqqallarından biri idi. Beş övlad atasıdır. O həmçinin ailəsinə, qohum əqrəbasına qarşı mehriban və qayğıkeş bir kişi idi. 2012 ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Allah rəhmət etsin! *** Hüseynxan uşağı Hüseynxan nəslinin nümayəndəsi Rizvan kişinin dedikləri- nə əsasən bu nəsil Qubadlı rayonunun Qarağac kəndindən gəlmişdir.

Cədvəl 29

Hüseynxan

Firuddin İbiş Haqverdi Bərxudar 1941-1945 Şamxal şəhid 33-cü cü ildə dünyasını dəyişib Rizvan

İlahi Rəşad

Qubadlı rayonunun indiki Xudular kəndi yaxınlığında yerləşən Qarağac kənd sakini Hüseynxan Tarovlu kənd- dindən olan Kərbəlayı Həsənxanın qızı Gülgəz xanım ilə ailə qurur. Onların Firuddin, İbiş, Haqverdi və Bərxudar adlı övladları dünyaya gəlir. Hüseynqulu vəfat etdikdən sonra Gülgəz ailə vəziyyətinin ağır olduğundan övladları ilə bərabər doğma Tarovlu kəndinə-dayılarıgilə pənah gə-

 261  Elşad Eyvazov______tirir. İbiş kənddə xəstələndiyindən Bakı şəhərindəki xəstə- xanaya gətirilsə də bir müddətdən sonra dünyasını dəyişir və Çənbərəkənd qəbiristanlığında dəfn edilir. Haqverdi və Bərxudar Böyük Vətən Müharibəsi illərində səfərbərliyə alınıb, cəbhəyə göndərilirlər. Onların hər ikisi şəhid olur. İbişin oğlu Şamxal Tarovlu kəndindən olan Rə- na xanımla ailə qurur. Şamxal kişinin oğlu Rizvan 1983-cü ildə ailə üzvlərilə birgə Bakı şəhərinə köçür. Onun İlahi və Rəşad adlı iki oğlu hal-hazırda Bakı şəhərində yaşayır və neft sənayesində işləyirlər. *** Məşədi Həsən uşağı Kənd sakinləri İbişov Xasay və Qədimalıyev Çərkəz kişinin dediklərinə əsasən indiki Yuxarı Müskanlı kəndinin ətrafında yerləşmiş Daş-təpə kəndindən olan Məşədihə- sən Tarovlu kəndinə pənah gətirir. Orada onun oğlu İbra- him Qədimalı kişinin qızı Əzətlə ailə qurur.

Cədvəl 30

Məşədi Həsən

İbrahim Söynalı

Ağakişi Mehrəli Alış Müseyib Zeynal

Ədil Nüsrət Akif Kamran Rza 1941-1945-ci il- İbrahim şəhid Namiq Söynalı Faiq Xaliq Şaiq Azad Aliq Nazir Şirzad

 262  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Məmiş uşağı Məmiş uşağı nəslinin nümayəndəsi olan Yaqub Cəlal oğlunun dediklərinə görə onların nəsli Dərələyəzdən Ta- rovlu kəndinə pənah gətirib. Cədvəl 31

Məmiş

Cəlal

Əmrah Cəlal Bayalı

Rəsul Məmiş Ziyəddi Yaqub Əliş Zakir Niyazalı 1941- Geniya Valere Anar 1945 Vahid Əli Şəhid Saşa Yaqub

Əhməd uşağı Kənd sakinləri İbişov Xasay və Qədimalıyev Çərkəz ki- şinin dediklərinə əsasən, Əhməd kişi Tarovlu torpaqlarının münbit və yaşayış şəraitinin əlverişli olması ilə əlaqədar kənddə Naxçıvandan pənah gətirib.

 263  Elşad Eyvazov______

Ağamalı kişi Sisiyan rayonunun Ağadü kəndindən olan Mənzər xanımla ailə qurarkən Mənzər xanımın Qurbət ad- lı bir oğlan uşağı olub. Qurbət anası ilə birlikdə Tarovlu kəndinə köçüb.

Cədvəl 33

Qurbət

Rəşid Cümşüd Rus ordusunda xidmət zamanı vəfat edib Elvin

Yalo nəslindən olan Fərzalı kişinin qızı Tərgül xanimla qonşu Çardaxlı kəndindən olan Həsi adlı bir cavan oğlan ailə qurur. Bir müddət Çardaxlı kəndində yaşadıqdan sonra onlar Tarovlu kəndinə köçürlər və daimi olaraq həmin kənddə məskunlaşırlar.

Cədvəl 34

Həsi

Mətləb Qüdrət Binyət

Xəyal Natiq Arif

 264  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Bunları bilmək maraqlıdır

Azərbaycan tarixi Azərbaycan dövlətləri

Qədim Azərbaycan tarixi

Aratta. Aratta-Azərbaycan ərazisində (Güney Azərbaycanda) e.ə. III minilliyin I yarısında meydana gəlmiş ilk dövlət qu- rumudur. Arattanın ərazisi Urmiya gölünün cənub və cə- nub-şərq ərazilərini əhatə edirdi. Diyala çayının yuxarı axarı və müasir Zəncan-Qəzvin ərazisi Arattanın aşağı sərhəddini təşkil edirdi. Aratta dövləti İkiçayarası (Meso- potamiya) şəhər dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrə girmişdi.

Lulubi. Lulubi-Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş tarixi dövlət. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında İkiçayarası şəhər dövlətlə- ri süquta uğradı. İkiçayarası Akkad dövlətinin hakimiyyəti (e.ə.XXIV-XXII əsrlər) altında birləşdi. Azərbaycan ərazi- sində isə artıq Aratta dövləti süquta uğramışdı. XXIII əsr- də Urmiya gölünün cənubunda, Aratta dövlətinin ərazisin- də onun siyasi və etnik varisi kimi Lulubi dövləti meydana gəlmişdi. Güman olunur ki, hələ Aratta dövlətinin varlığı dövründə artıq Lulubi tayfa birləşməsi yaranmağa başla- mışdı. Lulubi tayfa ittifaqına yəqin ki, sonradan siyasi tarix səhnəsinə çıxmış su və turukki tayfaları da daxil idi.

Kuti. Kuti-tarixi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ilkin etno-siyasi birliklərdən biri idi.

 265  Elşad Eyvazov______

Sak çarlığı. Azərbaycan ərazisində sak-skif-massaget tayfalarının məskunlaşdığı ərazidə yaradılmış qədim dövlət. Eramız- dan əvvəl VII-IV əsrlərdə mövcud olmuş Sak çarlığı Şimali Azərbaycan, eləcə də Qərbi Azərbaycan ərazisində ya- radılmış ilk dövlətdir.

Manna dövləti. Azərbaycan ərazisində yazılı mənbələrdə qeyd olunan ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət Manna dövlətidir.

Midiya dövləti. Midiya -(yunanca: Μηδία)-e.ə. 712-ci ildən-e.ə. 550-ci ilədək mövcud olmuş qədim türk dövlətidir. Midiya Azər- baycan ərazisində təşəkkül tapsa da, sonradan Ön Asiya- nın ən nəhəng imperiyasına çevrilmişdir. Bu dövlət Azər- baycan türklərinin əcdadları tərəfindən qurulmuş ilk impe- riyadır. O Manna dövlətinin tarixi, etnik və mədəni varisi hesab edilir. Midiya Mannadan cənub-şərqdə-Güney Azərbaycan ərazisində yerləşirdi. Midiya dövlətinin pay- taxtı Ekbatana (indiki Həmədan) şəhəri idi. Midiya (Ma- day, Matay, Amaday) adı ilk dəfə e.ə. IX əsr qaynaqla- rında çəkilmişdir. Midiya ərazisi e.ə. IX-VIII əsrlərdə xırda vilayət hakimləri tərəfindən idarə edilirdi. Mannanın Gizil- bunda vilayəti hər iki ərazinin sərhəddini təşkil edirdi.

Atropatena dövləti. Atropatena (yunan: Ατροπατήνη) və yaxud Midiya Atro- patena, e.ə. IV əsrdə müasir Güney Azərbaycan ərazisin- də[1] qurulmuş və paytaxtı Qazaka şəhəri olan qədim dövlət idi.

 266  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Qafqaz Albaniyası. Qafqaz Albaniyası (Ağvan, Arran və ya Alban çarlığı)- müasir Azərbaycan Respublikası, Ermənistanın və Gür- cüstanın, həmçinin İranın bir hissəsi və Cənubi Dağıstan ərazilərində yerləşən tarixi dövlət olmuşdur.

Orta əsrlər Azərbaycan tarixi.

Böyük Səlcuq İmperiyası (1037-1194). Böyük Səlcuq İmperiyası (ingiliscə: Great Seljuq Em- pire), (1037-1157) -Oğuz Türklərinin Qınıq boyundan olan tayfaların IX əsrdə yaratdığı, Orta Asiya, İran, Yaxın Şərq, Qafqaz və Anadolu ərazilərini əhatə edən nəhəng Türk dövləti idi. Səlcuq imperiyasının əsasını 1037-ci ildə Səl- cuq bəyin sülaləsindən olan Toğrul bəy qoymuşdur.

Atabəylər dövləti (1135-1191). Azərbaycan Atabəylər (Eldənizilər) dövləti (1136- 1225)- atabəy Şəmsəddin Eldənizin dövründə formalaş- mış, onun oğlu Nüsrəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti illərində daha da çiçəklənmişdi.

Elxanilər dövləti (1256-1335). 1206-cı ildə Mərkəzi Asiyada dünya tarixində dərin iz buraxmış Monqol İmperiyası (1206-1634) yaranır. Dövlə- tin banisi Çingiz xanın (1206-1227) və onun varisləri döv- ründə imperiyanın sərhədləri Sakit okeandan Aralıq də- nizinə, Baltik dənizindən İran körfəzinə qədər uzanırdı.

Qaraqoyunlu dövləti (1375-1468). Qaraqoyunlular Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış türkdilli tayfa birləşməsidir. Bayraqla- rında qara qoyun şəkli olduğundan bu cür adlandırılırdılar. Mənşəcə oğuz tayfalarından olan Qaraqoyunlulara Bahar- lılar başçılıq edirdi. İlk əvvəl Van gölündən Cənubda məs-

 267  Elşad Eyvazov______kunlaşmış Qaraqoyunlular XIV əsrin 70-ci illərindən Ər- zincan və Sivasda da möhkəmləniblər. Ağqoyunlular, Tey- murlular və Cəlairilərə qarşı mübarizə aparıblar. Qaraqo- yunlular Qara Yusifin başçılığı ilə Azərbaycanda Qaraqo- yunlu dövləti yaradıblar. Qaraqoyunlular Azərbaycan türk- lərinin etnogenezində də iştirak ediblər. Müasir Azərbay- can Respublikası ərazisində hal-hazırda Qaraqoyunlularla bağlı toponimlər var.

Ağqoyunlu dövləti (1378-1508). Ağqoyunlular -1284 -1291 illər arasında, Xorasandan Anadoluya köçmüş oğuz türklərinin tayfa birliyi olub. Azər- baycanın Bayburt, Harput, Diyarbəkır, Bitlis bölgələrində məskunlaşmışlar. Səlcuqlar dövlətinin zəifləməsi, Anado- luda Elxanlilər sülaləsinin hökmranlığının sona çatması və bəyliklərin formalaşması zamanında dövründə Ağqoyunlu dövlətini qurmuşlar.

Şirvanşahlar dövləti (1206-1413). Şirvanşahlar dövləti -861-1538-ci illərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olan dövlət. Bakı X əsrin axırlarından etibarən Şamaxı ilə yanaşı Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi. XI əsrdə Şirvanşahlar dövləti regionda baş verən hadisələrin mərkəzində olduğundan Bakı ətrafında qala divarları ucaldıldı.

Səfəvilər dövləti (1501-1722). Səfəvilər Dövləti və yaxud Dövlət-i Səfəviyyə (fars: ingilis: Safavid Empire), 1501-ci ildən 1736 ilə ;ﻳﺎﻥﺻﻔﻭ qədər Azərbaycandan başlayaraq bugünkü İran, Ermənis- tan, İraq, Əfqanıstan, qərbi Pakistan, cənubi Türkmənis- tan və şərqi Türkiyə ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlətdir. Səfəvilər tarixdə ilk dəfə Azərbaycan türkcəsini əsas rəs- mi dil, on iki imam Şiəlik məzhəbini isə rəsmi din kimi qə- bul etmiş hakim sülalədir.

 268  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Qacarlar sülaləsi (1794-1925). Qacarlar 1796 və 1925-ci illər arasında İranda hakimiy- yətdə olmuş türk sülaləsidir. Qovanlı türk tayfasından olan Qacarlar, monqol işğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda ha- kimiyyətə gətirən yeddi qızılbaş türk tayfalarından biri olmuşlar.

Azərbaycan xanlıqları (1736-1828) Azərbaycan xanlıqları -XVIII əsrin 40-cı illərində indiki Azərbaycan Respublikası və Cənubi Azərbaycan ərazisin- də yaranmış müstəqil feodal dövlətlərinə tarixçilər tərəfin- dən verilən ad. Şəki və Quba xanlıqları istisna olmaqla, di- gər xanlıqlar, əsasən Nadir şah Əfşarın 1747-ci ildə qət- lindən sonra meydana gəlmiş, XIX əsrin 20-30-cu illərində mərhələ-mərhələ Qacar İran dövlətinin və Rusiya İmpe- riyasının nəzarəti altına keçmişlər.

Şimali Azərbaycan ərazisində

Bakı xanlığı. XVIII əsrdə Azərbaycanın şərq hissəsindəki xanlıqlar- dan biri. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində bir sıra müs- təqil xanlıqlar, o cümlədən Bakı xanlığı yaradıldı. Bakı xanlığına Mirzə Məhəmməd xan (1747-1768-ci illər), baş- çılıq edirdi.

Cavad xanlığı. Bir çox Azərbaycan xanlıqları kimi, İran şahı Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra yaranmışdır. İndiki Azərbaycan Respublikasının ərazisində Qarabağ xanlığı ilə Şamaxı xanlığının və Salyan sultanlığının arasında yerləşirdi.

 269  Elşad Eyvazov______

Dərbənd xanlığı. XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisində mövcud olan xanlıqlardan biriydi. Azərbaycanın ən qüdrətli subyekt- lərindən biri sayılan Dərbənd xanlığı 1918-ci ildə Rusiyaya birləşdirilib. Rusiyaya birləşdirilərkən Dərbənd xanlığının sahəsi yeddi min kvadrat kilometr.olub.

Gəncə Xanlığı. XVIII əsrin ortalarında, paytaxtı Gəncə şəhəri olmaqla yaranan Azərbaycan xanlıqlarından biridir. Şimali Azər- baycan ərazisində yaranmış xanlıqlar arasında Qarabağ və Gəncə xanlıqları özünəməxsus yer tuturdu. Bu xanlıq- lar uzun müddət Səfəvi imperatorluğunun mühüm inzibati- ərazi vahidlərindən biri olan Qarabağ (və ya Gəncə) bəylərbəyiliyi ərazisində meydana gəlmişdi.

İrəvan xanlığı. (ingiliscə: Erivan khanate). 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra əsası qoyulmuş müstəqil xanlıqlardan biridir. Ərazisi müasir Er- mənistanı, habelə indiki Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur və Sədərək rayonlarını və Türkiyənin İğdır vilayətini əhatə etmişdir.

Lənkəran xanlığı və ya Talış xanlığı. Azərbaycan xanlıqlarından biri olmuşdur.

Naxçıvan xanlığı. 1747-1828-ci illərdə Azərbaycan ərazisində mövcud ol- muş feodal dövləti. On səkkizinci əsrin ortalarında Azər- baycanın şimalında yaranmış xanlıqlardan biri də Naxçı- van xanlığı olmuşdur. Xanlığın ərazisi Zəngəzur dağların- dan Araz çayının vadisinə qədər olan torpaqları əhatə edirdi. İrəvan, Qarabağ və Maku xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

 270  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Qarabağ xanlığı. 1748-1805-ci illərdə müasir Azərbaycan ərazisində yer- ləçən Kür və Araz çayları arasındakı sahədə mövcud ol- muş feodal xanlıq. Digər Azərbaycan xanlıqları kimi, Sə- fəvi dövlətinin süqutundan sonra yaranmış və Rusiyanın Qafqazı işğalı zamanı zəbt edilmişdir.

Quba xanlığı. XVIII əsrin ortalarında yaranmış, Azərbaycan xanlıqla- rından biri. Quba xanlığı Azərbaycanın şimal-qərbində yerləşirdi. On səkkizinci əsrin birinci yarısında indiki Quba, Dəvəçi, Qusar, Xaçmaz, Xızı və Siyəzən rayonlarının əra- zisi Quba xanlığı şəklində daxil idi. Əvvəlcə bu xanlığın mərkəzi Xudat şəhəri idi, az sonra Quba xanı Hüseynəli Qubanı öz xanlığın mərkəzinə çevirdi və iqamətgahını oraya köçürdü.

Şamaxı xanlığı. XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisində feodal dövlət olmuşdur. Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətlilik mövcud ol- muşdur. Bir hissəsində Məhəmməd Həsən xan, digər his- səsində isə Məhəmməd Səid və Ağası xan qardaşlarının hakimiyyəti mövcud idi. 1763-cü ildə Məhəmməd Səid xan xanlığı birləşdirdi və onun mərkəzi Şamaxı şəhəri oldu. 1767-ci ildə Quba və Şəki xanlıqları Şamaxıya hücum etdi, onun zəbt edilmiş ərazisi onlar arasında bölüşdürüldü. 1790-cı ildə Şirvan xanları hakimiyyətləri bərpa etdilər.

Şəki xanlığı. Paytaxtı Nuxa (Şəki) şəhəri olmaqla, 1445-ci ildə ya- ranmışdır. Cənubi Azərbaycan ərazisinin xanlıqları.

 271  Elşad Eyvazov______

Ərdəbil xanlığı. Cənubi Azərbaycan ərazisində xanlıq. (XVIII yüziliiyin 40-cı illəri-XIX yüziliyinin əvvəlləri). Ərazisi Talış, Qara- dağ, Təbriz, Marağa və Gilan xanlıqları ilə hüdudlanırdı. Mərkəzi Ərdəbil şəhəri idi.

Marağa xanlığı. Cənubi Azərbaycan ərazisində xanlıq. (XVIII yüziliiyn 40-cı, XIX yüziliyin 20-ci illəri). Cənubdan Saqqız mahalı, şərqdən Miyanə, şimaldan Təbriz, qərbdən Urmiya gölü və Sulduz mahalı ilə hüdudlanırdı. Mərkəzi Marağa şəhəri idi.

Maku xanlığı. Cənubi Azərbaycan ərazisində xanlıq. (XVIII yüzilin 40- cı-1922-ci illəri). Mərkəzi Maku şəhəri. Xoy, Qaradağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqları və Osmanlı imperiyası ilə hü- dudlanırdı.

Qaradağ xanlığı. 1747-ci ildə yaranmış və Cənubi Azərbaycanda feodal dövlət olmuşdur. Mərkəzi Əhər şəhəri idi. Qərbdən Xoy, Şərqdən Lənkəran, cənubdan Təbriz və Ərdəbil xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

Sərab xanlığı. Cənubi Azərbaycan ərazisində xanlıq. (XVIII yüzilin 40- cı illəri -XIX yüzilin əvvəlləri). Ərazisi Ərdəbil, Qaradağ, Təbriz, Marağa xanlıqları və İraqla hüdudlanırdı. Mərkəzi Sərab şəhəri idi.

 272  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Təbriz xanlığı. Mərkəzi Təbriz şəhəri olmaqla Azərbaycan xanlıqların- dan biridir. Ən görkəmli xanlarından biri Əmir-Aslan Xan olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə Təbriz xanlığı Ər- dəbili, Xalxalı, Azərbaycanın cənub torpaqlarının bir his- səsini tutmaqla sərhədlərini xeyli genişləndirdi. Lakin çox keçmədi ki, Təbriz xanlığı Fateh-Əli xan Əfşar tərəfindən ələ keçirildi, onun xanlığın paytaxtına çevrildi. Təbriz xan- lığının idarə edilməsi Nəcəf-Qulu xana tapşırılır. Fateh-Əli xanın ölümündən sonra Təbriz xanlığı yenidən müstəqillik əldə edir.

Urmiya xanlığı, (ingiliscə: Khanate of Urmia). XVIII əsrin ortaları-1768-1869-cu illər arasında, mərkəzi Urmiya şəhəri olmaqla, Cənubi Azərbaycanın qərbində yerləşmiş ən nüfuzlu xanlıqlardan biri olmuşdur.

Xoy xanlığı. Cənubi Azərbaycan ərazisində xanlıq. (XVIII yüzilin or- taları-sonları). Mərkəzi Xoy şəhəri. Naxçıvan, Maku, Urmi- ya, Təbriz xanlıqları və Türkiyə ilə hüdudlanırdı.

Azərbaycanın müasir tarixi

Azərbaycan Demokratik Respublikası (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti). 1918-1920

Azərbaycan Demokratik Respublikası (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti)-Yaxın Şərqdə ilk demokratik dövlət, 27 may 1918-ci ildə Tiflis şəhərində Azərbaycan Milli Şu- rası tərəfindən yaradılması bəyan edilmişdir. İrəvan şəhəri və quberniya əraziləri güzəştə gedildikdən sonra, 1918-ci il mayın 28-də özünün müstəqilliyini elan edən Azərbay-

 273  Elşad Eyvazov______can Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi 99908,86 kilometr təşkil edirdi. 13983,1 kilometr ərazi isə mübahisəli ərazi kimi qəbul olunaraq gələcək danışıqlar prosesində həll olun- ması nəzərdə tutulurdu.

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası, (1920-1991).

Azərbaycan Milli Hökuməti, (1945-1946). Azərbaycan Milli Höküməti, (ingiliscə: Azerbaijan People's Government; rusca: Азербайджанское народ- ное правительство) ya 21 Azər Hərəkatı, 1945-ci ilin noyabr ayından 1946-cı ilin noyabr ayına qədər Cənubi Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş hökümət. Paytaxtı Təb- riz şəhəri olmuşdur. Cəmi bir il mövcud olmasına və bila- vasitə Sovet İttifaqının İrana qarşı siyasi, ideoloji və hərbi müdaxiləsi nəticəsində yaranmasına baxmayaraq, tarixdə ilk dəfə Cənubi Azərbaycanda müstəqil müasir milli döv- lətçilik cəhdi göstərmişdir. Sovet ordusu İrandan çəkildik- dən sonra, dekabr, 1946-cı ildə İran ordusunun hissələri Təbriz şəhərinə daxil olaraq bu hökümətin Avarlığına son qoymuşlar.

Müstəqil Azərbaycan, (18 oktyabr 1991-ci il). Hal-ha- zırda mövcud olan bu ölkədə yaşayırıq.

 274  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Dahilərin ermənilər haqqında dedikləri

Əmir Teymur, (Fateh-hökmdar): «Erməniləri bir millət kimi yer üzündən silmədiyim üçün gələcəkdə ya məni alqışlayacaq, ya da lənətləyəcəklər.»

A,S.Puşkin, (rus şairi): «Sən köləsən, sən qorxaqsan, çünki sən ermənisən.»

Aleksandr Düma, (Fransız yazıçısı və səyyah): «Ermənilər həmişə başqa dinə qulluq edən hökmdarların hakimiyyəti altında olmuşlar. Nəticədə öz fikir və duyğularını gizli saxlayan, hiyləgər və kələkbaz adamlara çevrilmişlər.»

Qraf De Şole, (Fransız səyyahı): Ermənilərin yoxsulluq və əzab-əziyyət çəkməsi məndə onlara qarşı böyük rəhm oyatmasına baxmayaraq, onların haramzadalığı, kələkbazlığı, o dərəcədə biabırçı, o qədər hiddətləndirici idi ki, mən heç vaxt onlara bağlana bilməzdim.»

Adam Mets, (İsveç səyyahı): «Dərisi ağ qulların pisi ermə- nilərdir. Abır-həyaları yoxdur, oğurluqları olduqca məşhurdur. Onlar yalnız dəyənək və qorxu altında yaxşı işləyirlər.»

«Qabusnamə»: «Ermənilərin eybi: bədfel, kündəbədən, oğ- ru, gözügötürməyən, bir ayağı qaçmaqda olan, əmrə baxma- yan, yersiz hay-küy salan, vəfasız, riyakar, söyüş söyən, ürəyi xıltlı, ağasına düşmənçilikdir.»

Tatsit: «Bu xalq (erməni), istər xasiyyətinə, istərsə də coğ- rafi vəziyyətinə görə qədimdən ikiüzlü və riyakardır. Bunlar daimi romalılara nifrətdən, parfiyalılara isə həsəddən az qala partlayırlar.»

Musa Xorenatsi: "İndi olduğu kimi, keçmişdə də qədim hay- ların ağızdan-ağıza keçən nəğmələrə həvəsləri olmayıb. Ona görə də kəmağıl, nadan və vəhşi adamlar haqqında danışmaq artıqdır."

 275  Elşad Eyvazov______

An.N.Y.Marr. Erməni xalqı kimi, erməni dili də hibrit (calaq) dilidir.»

Jemçujnikov, (Yazıçı): «Qışqıra-qışqıra danışmaq bu xal- qın xəstəliyidir. Özgə millətləri də özlərinin xeyrinə qışqırmağa, yalan informasiya yaymağa cəlb edə bilirlər.»

Olqa Smurnova, (Yazıçı): "Əgər yuxuda erməni görüb- sünüzsə, çox ehtiyatlı olun, bilin ki, sizi aldadacaqlar, və yaxud, sizə xəyanət edəcəklər."

Alferd Kerte, (Alman səyyahı): «Türklərlə iş görəndə sözlə danışmaq kifayətdir, müqavilə bağlamağa da ehtiyac yoxdur… Əgər yunanla iş görmək istəyirsinizsə, mütləq müqavilə bağla- yın, erməni ilə belə bir fikriniz olarsa, onda heç bir sənədləşmə aparmağın əhəmiyyəti yoxdur, sadəcə şərə rast gələcəksiniz. Erməni ilə rastlaşmaq təhlükəlidir, onu yuxuda görmək də xeyir gətirmir...»

Sədi Şirazi, (Fars şairi): «Erməni yer üzünün ilanı, in- sanlığın düşmənidir.»

Vilson, (İngilis səyyahı): «Ermənilər acgöz və tamahkardır. Onlar istənilən bir cəfəngiyatı böyütmək üzrə abırsız dərəcədə mahirdirlər və yalnız bunları özlərindən başqalarına edirlər.»

Yaltaqlıq, tabe olma pərdəsi altında hökmranlıq etmək üçün edilir. (N. Çernışevski).

Yaltaqlıq cinayət üçün şərait yaradır. (C. Gey, ingilis şairi).

Yalan zəiflərin daldalanacağı yeri və sığınacağıdır. (Fran- sua. Bekon, ingilis filosofu).

Bir adamı həmişə aldatmaq olar, bəzi adamları müəyyən vaxt aldatmaq olar, lakin bütün xalqı daim aldatmaq olmaz. (Avraam Linkoln).

 276  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Dahilərin dahi fikirləri

İki şeyin əldən getmədən dəyərini təqdir etmək çətindir; sağlamlıq və gənclik. Həzrəti ƏLİ

Məlumat elmi meydana gətirər, həyat isə müdrikliyi... Emman Kant

Kompleks problemlərin sadə, asanca anlaşıla bilən amma səhv həlləri vardır. Kainatda ən çox olan iki şey var: Hidrogen və axmaqlıq Harlan Ellison

Həyatda müvəffəqiyyətli olmaq üçün ağılsız görünməli, amma ağıllı olmalıyıq. Şarlu Lui Monteskyö

Sadə bir insanın əlindən gələni edə bilməsi, ağıllı bir insanın tənbəlliyindən çox daha qiymətlidir. Baltasar Bracia

Bir çiçəyin qoxusu nə isə, bir insanin şəxsiyyəti də odur. C. W. Shwab

Heç səhv etməyən insan ümumiyyətlə heç bir şey etməz. E. J. Phelps

Həqiqi dostluq saxtadan fərqsizdir, qiyməti ancaq əldən get- dikdən sonra aydın olar Golti

 277  Elşad Eyvazov______

Bağlanmayan tək yara vicdan yarasıdır. Publius Cyrus

Dünyada on növ insan var; ikilik sayı sistemini anlayanlar və anlamayanlar. Döyüş kimin haqlı olduğunu deyil kimin geriyə qalacağını təyin edər. Bertrand Russell

Üç növ yalan vardır: yalan, qəhr olası yalan və statistika. Benjamin Disraeli

Yalanlamaq və rədd etmək üçün oxuma. İnanmaq və hər şeyi qəbul etmək üçün də oxuma. Öyrənmək, müqayisə etmək və düşünmək üçün oxu! Francis Bacon.

Həyat, yalnız qazanan nömrələrin göründüyü böyük bir piyangodur. Yaşamaq üçün bir "səbəb"-i olan, hər cür "necə"-lərə dözə bilər. Fridrix Nitşe

Güc və səbr arasında seçmə vəziyyətində qalsan Səbr seç. W.B. Prescott

Müvəffəqiyyət, ümumiyyətlə onu davamlı axtarmaqla məşğul olanlara gəlir. Henry David Thoreau

Qavramaq üçün görmək, görmək üçün də diqqətlə baxmaq gərək. Pitigrilli

 278  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

İnsanların ən çox inandıqları şeylər, ən az anladıqlarıdır. Montaigne

Gerçəklərdən qaçmaq üçün sənətə ehtiyacımız var Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Bir kimsənin ağıllı olduğu cavablarından, müdrik olduğu da suallarından aydın olar. Nəcib Məhfuz

Problemlərin dəyəri, həll edilməyə çalışıldığında verdikləri çətinlikdən aydın olar Paul Erdos (1913-1996)

Savadı olan danışar amma alim olan dinlər. Jimi Hendrix

Hər şey mümkün olduğu qədər sadə edilməli; amma daha sadə deyil. Albert Eynşteyn

Axmaq biri ilə mübahisə edərkən, onun da eyni şeyi etmə- diyindən əmin ol. Ahmet Haşim

Bir şey yaratmada tək və ən çətin qisim başlanğıcdır, çünki bir çəmən biçmə bıçaqının istehsalı bir palıd ağacı istehsalı qədər çətindir. James RUSSE

Mən bilirəm ki, heç nəyi bilmirəm. Sokrat

 279  Elşad Eyvazov______

Həyatda ediləcək o qədər səhv var ki, eyni səhvi etməkdə israr etməyin mənası yoxdur. Sartre.

Pessimist yalnız tuneli, optimist isə tunelin sonundakı işığı görür, realist tunellə birlikdə işığı və gələn qatarı da görür. Ya- şayaraq əldə edilən bilik, daş üzərinə həkk olunmuş yazılar kimidir. Vəzifəsini bilən insan xoşbəxtdir, başqa nemət axtarma- sın. T. Karlayl

Röyaları reallaşdırmağın ən yaxşı yolu oyanmaqdır. S. M. Pouer

Boş zaman yoxdur, boşa keçmiş zaman var. Tagore.

Kitablar da dost kimidir, az fəqət yaxşı seçilmiş olmalıdır. S.J.Harris.

Fəzilətə geden qapını açmaq çətindir. Çin Atalar sözü.

Gülümsəmək iki insan arasındakı ən qısa məsafədir... Eqoizmdən xilas olmağın yeganə yolu başqaları üçün yaşaya bilməkdir... Hər bildiyini söyləmə, ancaq hər söylədiyini bil... Marsel Lenoir.

Ən yaxşı yolu tapmaq, ən pisini tapmaqdan daha asandır... Sir Tomas Mor.

 280  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Sənətin vəzifəsi, təbiətin surətini çıxarmaq deyil, təbiəti ifadə etməkdir... Balzak.

Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı... Öncə çalışın, sonra dincəlin... Puşkin.

Düşünmədən öyrənmək, vaxt itirməkdir... Konfutsi.

Çalışmayana Allah yardım etməz... Sofokl.

Çalışmaq həyat, düşünmək işıqdır... Viktor Hüqo.

Hər zaman axtarışda ol, bir gün qızıl axtararkən mis taparsan, sabah mis axtararkən qızıl... Dekart.

Elm bölüşüldükcə artan xəzinədir... Bhartrihari.

Elm sərvətdən daha qiymətlidir. Çünki sərvəti sən qoruyursan, elm isə səni qoruyur... Həzrəti Əli. (r.a.)

Həyatını aldıqlarınla qazanarsan, ancaq verdiklərinin üzərinə bina edərsən. Uinston Çörçill.

 281  Elşad Eyvazov______

Müsibət zəkanı tərbiyə edər. Minlərlə kilometrlik bir yol da çox kiçik addımla başlayır. Dərd, Rəbbinə gizlicə çağırmağına səbəb olduğuna görə, bütün dünya malından daha yaxşıdır... Şəfamız, öz daxilimizə baxa bilməkdədir. Tənhalıq pis dostdan yaxşıdır. Başqalarının iztirabını unutmaq asandır. Graham Greene. Bizi bişirən iztirabdır, gəzib görmək deyil. Y.Kadri Karaosmanoğlu

Bu gün sənə ən ağır gələn əməl hansıdırsa, sabah tərəzidə ən ağır gələn də odur. Böyük səadətlər böyük acıların yanındadır. H.Erhan Bener.

Başımıza gələn fəlakətlərdən ötəri daim birini günahlandırmaq ehtiyacı duyarıq. Pirandello.

Böyük müsibətlər böyük adamların yetişdiyi məktəbdir. Napoleon.

Böyük müsibət qarşısında böyük cəsarət doğular. Regnard. Dəfinə ilansız olmaz, asan əldə edilməz. Hafiz.

Almaz necə yonulmadan qüsursuz olmazsa, insan da acı çəkmədən yetkinləşə bilməz. Conficius.

Ən çox acı çəkənlər avara kəslərdir. Benjamin Franklin.

 282  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Fəlakətdən xoşbəxtlik doğular, çünki xoşbəxtlik fəlakətin içində gizlidir. Leo Tse

Fəlakət qabarıq dost sayını sıfıra doğru endirir. Sekspir.

Fəlakət gəlib çatmadan əvvəl açıq və ya qapalı bir şəkildə gələcəyini mütləq xəbər verir. Balzak.

Keçmiş bir dərd üçün şikayətlənmək yeni dərdlər etməkdir. Sekspir.

Hər dərdə bir dərman var, onu tapmaqdadır hünər. Məmməd Elsad.

İztirab çəkməmiş ruh səadətdən nə anlar. Corc Sand.

İztirab həqiqətin yoludur. Andre Maurois.

İnsan bir şagird bucaqlardan onun əfəndisidir. Acı çəkmədikcə, insan öz özünü tanıya bilməz. Alfred De Mussed.

İnsanlar ağılsızlıqları üzündən alınlarında yazılı olandan daha çox acı çəkirlər. Əflatun.

 283  Elşad Eyvazov______

İnsanların ən çox bəla və müsibətə məruz qalanları Peyğəm- bərlər və sonra da saleh şəxslərdir. Hadis-i Şərif

Yaxşı insanlar bir müsibət keçirdikdən sonra daha da yaxşı olarlar. Henri Frederik Amiel

Özünə iztirab vermədikləri təqdirdə bir insan üzvləri olduğunu bilirmi heç? Unanuno.

Kədəri sevən hər zaman uğuruna ağlayacaq bir şey tapar. Danimarka Atalar sözü

Özümüzdə hər zaman başqalarının ağrılarına dayanacaq gücü taparıq. La Rochefoucauld.

Adamı brilyant edən çəkdiyi çətinliklərdir. Yapon Atalar sözü.

Müsibət saatlarında hamımız bir yetim kimiyik. Andre Paul Antoine.

Şəkər qamışı hər dəm şirindir, insanlar bəzən acı olur. Birmanya Sözü.

Mən zamanı xərclədim, indi də zaman məni xərcləyir. Sekspir.

 284  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Bir insan olduğu mövqeyə görə deyil, göz qoyduğu mövqeyə görə qiymətləndirilməlidir. Lev Tolstoy

Başqalarının məlumatıyla ağıllı olsaq belə, ancaq öz ağılımızla ağıllı ola bilərik. Michel de Montaigne.

Səhv bir sülh, yaxşı bir döyüşdən daha yaxşıdır. Puşkin.

Qadınlar sadə bal deyil, zəhər təsiri də edərlər. Halide Edip Adıvar.

Bir səfehin sözləri nə qədər axmaq olursa olsun, bəzən ağıllı bir adamı belə çaşdırmağa yetər. Gogol.

Toz deyil, kül olmağı üstün tutaram. Jack. London

Həyata yenidən başlasaydım, saniyələrin nəbzini tutardım. Mihayloviç Dostoyevski.

Gözəl olan sevimli deyil, sevimli olan gözəldir. Lev Tolstoy.

İqtidar, ancaq onu əyilib ala bilmə cəsarətini göstərənlərə verilir. Lev Tolstoy.

 285  Elşad Eyvazov______

Qadınlar anlamaq üçün deyil sevilmək üçün vardır. Oscar Wilde.

Özünü düşünməyən adam heç düşünmür deməkdir. Oscar Wilde.

Hər zaman doğrunu söylə; nə dediyini xatırlamaq məcbu- riyyətində qalmazsan. Mark Twain.

Bir klassik hər kəsin oxumuş olmaq istədiyi, ancaq kimsənin oxumaq istəmədiyi əsərdir. Mark Twain.

Həyatda ehtiyac duyulanlar; bilməməzlik və özünə inam, bax o zaman müvəffəqiyyət şübhəsizdir. Mark Twain.

Bəzi yıxılmalar, daha parlaq qalxmaların göstəricisidir. Sekspiar.

Böyük adam olmağına lüzum yoxdur; Yalnız adam ol yetər! Alfred Capus.

Dostluq, çinar kimidir. Meyvəsi olmasa da kölgəsi yetər. Alfred Capus.

Maneələr, hədəfinizdən, gözlərinizi qaçırdıqda gördüyünüz ürküdücü şeylərdir. Henry Ford.

 286  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

İstər edə bilməyəcəyiniz, istərsə də edə biləcəyinizi düşünün, haqlısınız. Henry Ford.

Batan günəş üçün ağlamayın, yenidən doğulduğunda nə edəcəyinizə qərar verin. Dale Carnegie.

Arxamdan danışmağa davam et. Çünki qarşıma çıxacaq qədər böyük deyilsən. Ernesto Çe Gevara.

Bəlkə heç bir şey yolunda getmədi Amma heç bir şey də məni yolumdan etmədi! " Ernesto Çe Gevara.

Dərin və ehtiraslı sev... Ürəyin qırıla bilər amma həyatı dolu dolu yaşamanın tək yoludur. Erik Fromm.

Sabah tam fərqli bir insan olacağam deyirsən. Niyə bu gündən başlamırsan? Epiktetos.

Bir insanın bildiyini zənn etiyi bir şeyi, öyrənməsi qeyri- mümkündür. Epiktetos.

Tək olduğunu ən çox, 'Tək deyilsən' dediklərində hiss edərsən. Emma Goldman.

 287  Elşad Eyvazov______

Əgər bilmədikləriniz ayağımın altında olsaydı, başım göyün ən yüksək qatına dəyərdi. Əbu Hənifə.

Həyatı çox ciddi qəbul etməyin. Daha ondan canlı xilas olmadı. Elbert Hubbard.

Böyük ölülərə matəm lazım deyil, fikirlərinə bağlılıq lazımdır. Mustafa Kamal Atatürk.

Ölüm heç bir şeydir, amma məğlub və şərəfsiz yaşamaq hər gün ölməkdir. Naplyon Bonapart.

Yoldaş uğrunda ölmək asandır, lakin uğrunda ölünəcək yoldaşı tapmaq çətindir. Cervantes.

Böyük ürəklərə görə uzaqdakılar daim yaxındır. Maksim Qorki.

Sən, gözlərindən atəşlər saçaraq, zəhərli oxlarını mənə yönəldərkən, mən sənə aşiq oldum. Canan Tan.

Yaxşı insan, gülüşünü sevdiyiniz adamdır. Mihayloviç Dostoyevski.

Biz həm canavarların doymasını, həm də qoyunların sağ qalmasını istəyirik.' Tolstoy.

 288  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Bir çox dəfə görülmüşdür ki, tək bir söz bəzən bir insanın həyatını dəyişdirə bilər. Balzak.

Ayna mənim ən yaxşı dostumdur. Çünki mən ağlayarkən, o gülməz. Charlie Chaplin.

Hər zaman edilən səhv nədir, bilirsənmi? Həyatın dəyişməz olduğunu sanmaq, qatarın rels dəyişdirmədən sonsuza qədər gedəcəyini düşünməkdir. Halbuki qədərin xəyal gücü bizimkindən daha rənglidir. Susanna Tamaro.

Döyüşən itirə bilər, vuruşmayan çoxdan itirmişdir. Ernesto Çe Gevara.

Ən uzaq məsafə, iki baş arasındakı məsafədir; bir-birini anlamayan... Can Yücel.

İnsanların yüzdə doxsanı yaşamırlar, yalnız vardırlar. Oscar Wilde.

Ağıllı qərarlar alıb planlar edərək həyatımızın axışını planlaya biləcəyimizi zənn edirik. Halbuki balıq üzdüyü okeana nəzarət edə bilərmi? Elif Şafak.

Bir qadını sırf gözəl olduğu üçün sevmək normal isə, bir kişini sırf pulu üçün sevmək səbəbi anormal qəbul edilir. Marilyn Monroe.

 289  Elşad Eyvazov______

«Mən" gedirəm "dediyimdə" getmə "deyən birini deyil..." Mən də gəlirəm, tək gedə bilməzsiniz" deyən birini istəyirəm. Can Yücel.

Pişik sevdiyində, şübhəsiz, dırnaq izi buraxır. Mortherlant.

Ya qırmızı güldən ayrı yaşamalı ya da tikanın ağrılarını xoş görməli. Şeyx Sədi.

İnsanların haqqımda nə düşündüyünü əhəmiyyət verməyərək həyatımı on il uzatdım... Charles Bukowski.

Bir ata yüz övlada baxar amma yüz övlad bir ataya baxa bilməz. Gabriele D'annunzio.

Mal itirən bir şey itirməmişdir. Qürürunu itirən bir çox şey itirmişdir. Cəsarətini itirən hər şeyini itirmişdir. Goethe.

Sevgi nə qədər böyüksə kədəri də o qədər böyük olacaq. Spinoza.

 290  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Unutmaq olmaz

Ermənistan Respublikasının hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ ərazisi və onun ətrafındakı yeddi rayonu işğal altına düşmüşdür. • 1988-1993-cü illərdə işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri: • 26 noyabr 1991-ci il tarixinədək olan inzibati ərazi böl- güsünə əsasən: • Dağlıq Qarabağ MV: işğal tarixi–1988-1993-cü illər, ərazisi 4388 km². (Şuşa rayonu, 289 km², Xankəndi şəhəri, 8 km², Əsgəran rayonu, 928 km², Martuni rayonu, 779 km², Mardakert rayonu, 1705 km², Hadrut rayonu, 679 km²); əra- zisinin 4088 km²-i erməni işğalı altında, 300 km²-i (Mardakert rayonunun 108.5 km²-i, Martuni rayonunun 191.5 km²-i) isə Azərbaycan Respublikasının nəzarəti altındadır. • Laçın rayonu: İşğal tarixi; 18 may, 1992-ci il, ərazisi;– 1835 km². Tamamən işğal olunmuşdur. • Kəlbəcər rayonu; İşğal tarixi; 2 aprel, 1993-cü il, əra- zisi, 1936 km². Tamamən işğal olunmuşdur. • Ağdam rayonu: İşğal tarixi; 23, iyul 1993-cü il, ərazisi, 1094 km²; ərazisinin 846.8 km²-i erməni işğalı altında, 247.2 km²-i isə Azərbaycan Respublikasının nəzarəti altındadır. • Cəbrayıl rayonu: İşğal tarixi; 23 avqust, 1993-cü il, əra- zisi, 1049,8 km²; • Füzuli rayonu: İşğal tarixi; 23 avqust, 1993-cü il, əra- zisi, 1386 km²; ərazisinin təxminən 886 km²-i erməni işğalı altında, 500 km²-i isə Azərbaycan Respublikasının nəzarəti altındadır. • Qubadlı rayonu: İşğal tarixi; 31 avqust, 1993-cü il, ərazisi, 802 km². Tamamən işğal olunmuşdur. • Zəngilan rayonu: İşğal tarixi; 30 oktyabr, 1993-cü il, ərazisi, 707 km². Tamamən işğal olunmuşdur. Bu hərbi təcavüz nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin iyirmi faizi işğal edilmiş, iyirmi mindən çox insan qətlə yetirilmiş, əlli mindən artıq adam yaralanmış və şikəst olmuşdur. Bir milyondan artıq insan qaçqın və məcburi köçkün şəraitində yaşamaqdadır.

 291  Elşad Eyvazov______Qarabağ müharibəsi nəticəsində Azərbaycana dəyən maddi ziyan:

Dağıdılan yollar və körpülər. İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik tra- fosu, 2 min km qaz boru xətti, 160 su deposu, 34-dən çox qaz dağıtım paylayıcı erməni işğalçılar tərəfindən dağıdıl- mışdır. Təhsil və Səhiyyə qurumlarına dəyən ziyan: İşgal edilmiş bölgələrdə cəmi 140 min şagirdin oxudu- ğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək ögrənim qurumu məhv edilib. 700 sə- hiyyə ocağı, bu bağlamda 800 nəfərlik xəstəxana, polikli- nikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstə- xanaları dağıdılmışdır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır. Mədəni irsin talan edilməsi: Azərbaycana aid 500 tarixi-memari, 100-dən çox ar- xeolojik abidə, minlərcə əsərin qorunduğu 22 müzey, 4 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sa- rayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən məhv edilərək dağıdılıb. Azərbaycanda professional vokal sənətinin əsa- sını qoyan musiqiçi Bülbülün, musiqiçi və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın xatirə muzeyi talan edilib. Xocalıdaki "Dairəvi Məbəd" (1356-1357) və "Türbə"-nin (14-cü əsr) aqibəti məlum deyil. İqtisadi zərər: Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası cəmi 22 milyard dollar məbləğində ziyana məruz qalıb.

 292  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

MÜNDƏRİCAT

Müəllifdən ...... 12 Qubadlı haqqında tarixi məlumat ...... 22 Tarovlu kəndinin yaranma tarixindən ...... 33 Qədim Qəbiristanlıq ...... 38 İnanc yerləri ...... 38 Tarovluda yer adları ...... 40 Şəddadilər dövləti ...... 46 Xudafərin körpüsü ...... 50 Tarovlu kəndi XIX əsrdə ...... 51 Tarovlu kəndi 1905-1906-cı illərdə ...... 56 Tarovlu kəndi 1917-1920-ci illərdə ...... 58 Onların igidliyi gənclərimizi ruhlandırır ...... 70 Qubadlı rayonunun yaranması ...... 74 Köçürülmüş kəndlərimiz ...... 82 Gorusun adı nələr deyir ...... 86 Ucanes kəndinin yaranması haqqında ...... 87 Azərbaycan ərazisində Zeyvə kəndlərinin yaranması səbəbləri ...... 89 Tarovlu kəndi Böyük Vətən Müharibəsi illərində ...... 91 Böyük Vətən Müharibəsi illərində səfərbər olunanlar .... 94 Tarovlu müharibədən sonrakı illərdə ...... 96 Tarovlu qonaqpərvərliyi ...... 104 Kəndin məzəli əhvalatları ...... 113 İnsan əməklə ucalar ...... 126 Çörək əzəldən elin varı sayılıb ...... 129 Həyatda kimdən nümunə götürmək istərdim ...... 132 Musiqi beşiyi Qarabağ! – düşmən taptağında ...... 137 Novruz milli bayramımızdır ...... 138 Bədnam qonşularımızın məkrli siyasəti, torpaqlarımızın işğal edilməsi zəminində əvvəlcədən hazırlanmış işğalçılıq planları ...... 140 Şəhidlərimiz ...... 147 Şirzad Nüsrət oğlu Həsənov ...... 147

 293  Elşad Eyvazov______

Əbülfəz Bəbir oğlu Mehdiyev ...... 149 Nəsir Xanəhməd oğlu Fərhadov ...... 149 Ziyəddin Calal oğlu Paşayev ...... 150 Şaiq Müseyib oğlu İbrahimov ...... 151 Süleyman Vaqif oğlu Süleymanov ...... 152 Aydın Ağaqulu oğlu Fərzəliyev ...... 153 Nağı Kamran oğlu Həsənov ...... 154 1993–cu il avqustun-31-də kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalmış sakinlər: ...... 159 Tarovlu kəndinin zəhmətkeş və ziyalı insanları ...... 161 Tarovlu kəndində mövcud olan nəsil səcərə xətləri: ..... 163 Əli Eyvaz oğlu Qədimalıyev ...... 166 Maqsud Əli oğlu Eyvazov ...... 170 Edil Əli oğlu Eyvazov ...... 171 Eyvazov Fərid Elşad oğlu ...... 184 Eyvazov Bəhruz Elşad oğlu ...... 185 Eyvazov Kamil Elşad oğlu ...... 186 Quluhüseyn Eyvaz oğlu Qədimalıyev ...... 189 Nəhmət Quluhüseyn oğlu Qədimalıyev ...... 189 Nizami Quluhüseyn oğlu Qədimalıyev ...... 190 Mürsəl Əsgər oğlu Novruzov ...... 192 Qaçay Mürsəl oğlu Əsgərov ...... 194 Əsgər Mürsəl oğlu Novruzov ...... 196 Çərkəz Qulu oğlu Qədimalıyev ...... 200 Xudayət Çərkəz oğlu Fərzəliyev ...... 201 Bəkir Salman oğlu Qədimalıyev ...... 204 Həsənalı İldırım oğlu Şahbazov ...... 209 Mais Həsənalı oğlu İldırımov ...... 209 Vüqar Həsənalı oğlu Şahbazov ...... 210 Ziyadxan Murad oğlu Şahbazov ...... 211 Bəndalı Murad oğlu Şahbazov ...... 213 Oqtay Ziyadxan oğlu Şahbazov ...... 213 Fəxrəddin Ziyadxan oğlu Muradov ...... 215 Rauf Oqtay oğlu Şahbazov ...... 216 Ramil Oqtay oğlu Şahbazov ...... 219

 294  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Ağəli Alı oğlu Şahbazov ...... 222 Ramal Alı oğlu Alıyev ...... 223 Hüseynquliyev Hüsü Nəbi oğlu ...... 225 Nüşrəvan Şərif oğlu Ağalarov ...... 228 Şərif Nüşrəvan oğlu Ağalarov ...... 228 Xanqulu Misir oğlu Cəmilov ...... 231 Mənsum Mehdi oğlu Quluyev ...... 235 Bəbir Mənsum oğlu Mehdiyev ...... 235 Nümayiş Mənsum oğlu Mehdiyev ...... 236 Əstan Qaytaran oğlu Cavadov ...... 241 İnqilab Qaytaran oğlu Cavadov ...... 241 Tarovlu kəndinə sonradan gələn nəsillər ...... 243 Baxış Atakişi oğlu Süleymanov ...... 245 Vaqif Atakişi oğlu Süleymanov ...... 246 Tapdıq Nəcəfalı oğlu Xudiyev ...... 247 Xasay Ağakişi oğlu İbişov ...... 249 Bayram Kərbəlayı Məhəmməd oğlu Şirinov ...... 252 Məhəmməd Bayram oğlu Məmmədov ...... 252 Hacı Xəlil Bayram oğlu Məmmədov ...... 254 Talıb Saleh oğlu Məmmədov ...... 255 Hacı Rahid Talıb oğlu Məmmədov ...... 256 Ataxan Bağır oğlu Camalov ...... 259 Camalov Kərəm Şıxəlı oğlu ...... 259 Fərəməz Şıxəli oğlu Camalov ...... 260 Bunları bilmək maraqlıdır ...... 265 Dahilərin ermənilər haqqında dedikləri ...... 275 Dahilərin dahi fikirləri ...... 277 Unutmaq olmaz ...... 291

 295  Elşad Eyvazov______

Elşad Eyvazov

Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Няшриййатын директору: Жейщун Хялилов Dizayner: Вцсаля Гярибова Operator: Leyla Abıyeva Техники редактор: İlahə Lələyeva

Мцяллифин рясми разылыьы олмадан китабын вя йа онун щяр щансы щиссясинин тякрар чапы, йайылмасы, електрон вя йа механики цсулла сурятинин чыхарылмасы ГАДАЬАНДЫР!

Чапа имзаланмышдыр: 14.01.2015. Каьыз форматы 60х90. Офсет чапы 1/16. Физики ч.в. 18,5. Тираъ: 500. Цнван: Сумгайыт шящ., 13-жц мкр. Нийази кцч. Е-маил: [email protected] Тел.: (012) 408 39 51; (018) 656 50 42.

 296  ______Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum

Sınağa çəkildim illərdən bəri, Doğma Tarovlumdan ayrılmaq çətin Arxada qoysam da ötən illəri Dadını duymuşam saf məhəbbətin.

Doğruya üz tutdum hər səhər-axşam, Bəzən yalan dolu yollarda azdım. Yurduma hər zaman arxa durmuşam Əzəldən başqa bir yol tanımazdım.

Sonsuz ümidlərlə yaşayıram mən. Arzum bar verəcək nə qədər sağam. Zəfər bayrağımı daşıyıram mən,

 297  Elşad Eyvazov______

Yurduma zəfərlə qayıdacağam.

 298 