,i'

1.1 . I JAARGANG, 1993 MAAND: juni NO: 26

DIT BLAD IS EEN UITGAVE VAN DE: WILLEM MENGELBERG VERENIGING opgericht 13 Februari '1987. SECRETARIAAT: .. DR. PIETER VIS, ~ERVELHOF 6, 3991 GK, HOUTEN. TELEFOON: 03403-72455· , GIRO: 155802.

REDACTIE: DR. A. COSTER, AB ' VAN KAPEL, IRISLAAN , 287, HOFBROUCKERLAAN 66, 2343 CN OEGSTGEEST. 2343 HZ OEGSTGEEST. TELEFOON: 071-175395. TELEFOON: 071-172562. SAMENSTELLING EN DISTRIBUTIE: JOHAN KREDIET, RIJKSSTRAATWEG 71, 1115 AJ DUIVENDRECHT. TELEFOON: 020-6991607

BESTUUR: VOORZITTER: OTTO HAMBURG VICE-VOORZITTER: PROF. DR. W.A.M. VAN DER KWAST SECRETARIS: DR. PIETER VIS PENNINGMEESTER: DR. A. COSTER LEDEN: A9 VAN KAPEL JOHAN KREDIET JURIDISCH ADVISEUR: MR. E.E.N. KRANS

INHOUD VAN DIT NUMMER: 01 = van de redactie 02-03 = Muziekmiddag in Haarlem 04-05 :: stilte in de gelederen 06 - Diepenbrock over Tschaikowski en Grieg 07 = Music minus one 08 = Mengelberg vergeten? 09 = Cor de Groot overleden 1 0 = Toppers C . van Renes 1 1 -1 3 = Dirigenten rond Mengelberg. K. Muck 14-15 = Play it again, maestro , 16-17 = Jolige klappen op Mengelberg s achterste 18-19 = Discografie 20-21 = Mengelbergs enige kleurechte erelint 22-23 = Mengelberg en zijn tijd. 1876-1880 .. 0. 24 = Een onvergetelijk bezoek aan de Chasa. • MENGELBERG door K.ees v a.rl. DOrl.gerl.

DONGEN, Kees van (DeJfshavcn 1877-Mon­ te Carlo 1968) Frans schilder van Nederlandse af­ komst. Hij studeerde voor technisch tekenaar. Rond zijn twintigste jaar vestigde hij zich voorgoed in Parijs, waar hij de eerste tijd door illustraties voor tijdschriften in zijn onderhoud moest voorzien. Hij exposeerde in de Salon des Indépendants en in 1904 hield hij zijn eerste persoonlijke tentoonstelling, waar hij impressionistische landschappen uit Hol­ land en Normandië liet zien. De evolutie van de verschillende kunstrichtingen in Parijs (fauvisme, kubisme) oefende ook op zijn werk invloed uit, hoewel over de gehele lijn de verwantschap met de Amsterdamse school (Breitner, Israels) tot uiting komt. Na een reis in Zuid-Amerika. Italië en Egypte, maakte hij kennis met gravin Cassati (Jasmy) en deze verhouding, die tot 1934 duurde, was van grote betekenis voor de ontwikkeling van zijn werk. Hij kreeg naam als portretschilder en vele beroemdheden poseerden voor hem (o.a. la comtesse de Noailles, Maurice Chevalier, Edm. Guy). De schilderijen uit de periode tussen de twee oorlogen geven een onvertogen beeld van het mondaine Parijse milieu, waarin Van Dongen ccn bekende figuur was geworden.

-1-

VAN DE REDACTIE

Op 27 februari vond een ledenbijeenkomst plaats ten huize van de voorz.itter. gewijd aan video-opnamen. van Mengelbergs ri­ vaal: Toscanini. We zagen de maestro op hoge léeftijd in een aantal orkestwerken. vnl. ouvertures van Wagner. het NBC­ orkest dirigeren. Alles uit het hoofd. Het was indrukwekkend de bejaarde dirigent met relatief kleine bewegingen zulke expressieve en meeslepende vertolkingen aan het orkest te zien ontlokken. Tevens werd het interview met Cor de Groot. dat de voorzitter indertijd maakte afgedraaid. De pianist vertelde hierin een aantal saillante wederwaardigheden met Mengelberg. Op 26 mei j.l. is Cor de Groot op 78-jarige leeftijd gestorven. In dit nummer is een necrologie. ontleend aan de NRC van 3 juni. opgenomen. Op 24 april vond de jaarlijkse muziekmiddag "Leden spelen voor leden" plaats. Hierover wordt in dit nummer uitvoerig bericht.

Het is een verheugend verschijnsel dat Mengelberg (weer) steeds meer in de belangstelling komt te staan. Zo zijn er weer nieuwe CDs op de markt verschenen. waarvan de Pearl uitgave 'The complete Columbia recordings Vol I' O.i. bijzon,.­ dere aandacht verdient. In dit nummer zijn nadere gegevens over deze uitgaven opgenomen. Ook het Holland Festival besteedt aandacht aan Mengelberg. als eerste in een . serie' van filmprogramma's gewijd aan grote dirigenten. Het filmmuseum vertoont de reeds bij vele leden bekende fi lms. waarin Mengelberg di'rigeert en met opnamen op deChasa. In de. landelijke en plaatselijke pers is hier veel aandacht aan besteed. In dit nummer kunt u hier meer over lezen.

CON TRI BUT I E ======Vele leden hebben, vaak royaal. hun contributie voor 1993 voldaan, maar helaas nog niet alle! Hierbij verzoeken wij de leden die nog niet betaald hebben, nogmaals dringend de con­ tributie zo spoedig mogelijk te voldoen. Als geheugensteuntje vindt u een losse strook in dit nummer om bij uw te betalen rekeningen te voegen. Wilt u bij uw storting rekening houden met de adreswijziging V.W.b. de contributie. Deze gaat namelijk rechtstreeks naar de penningmeester (en niet meer via het secretariaat). U wordt derhalve verzocht uw contributie (minimaal f 45,--) te storten op: postgiro 155802 t.n.v. Willem Mengelberg Vereniging Irislaan 287 2343 CN Oegstgeest KOMENDE ACTIVITEITEN Op zaterdag 23 oktober a.s. om 14.30 uur zal de jaarvergade­ ring gehouden worden in Hotel "De Engel" te Houten. -2- Willem Mengelberg Vereniging

Sekretariaat: Dr Pieter Vis, Kervelhof ei Houten 3991 GK /Tei. 03403 - 72455 (I'ax nr• .03403-72455)

Girorekening 15m2 t n. v. de Willem Mengelberg Vereniging - Houten

PROGRAMMA MUZIEKMIDDAG 24 APRIL 1993

14.00 uur ten huize van Prof.Dr . W.A.M. v.d. Kwast

1. Pianosoli (nader aan te kondigen) Aldert Vermeulen

2. Mozart: Pianoconcert in F KV 413 a. Allegro b. Larghetto c. Tempo di Menuetto Wim van der Kwast en Aldert Vermeulen .. 2 piano's

3. Mahler: Hanse und Grete Mahler: Frühlingsmorgen de Clercq: De Regenboog de Clercq: Zoet Sterreken Aleida Verdoes, sopra~n Ab van Kapel. piano

P A U Z E

4. Handel: Cantate "Nell dolce dell' oblio" Aleida Verdoes. sopraan Els Coster. blokfluit Aarnout Coster, piano

5. Dvorak: Slavische Dans op.72 nO.l0 Dvorak: Slavische Dans op.46 nO . 2 Bizet: Le Bal, no 7. uit Jeux d'Enfants Ab van Kapel en Aarnout Coster, piano 4 mains

6. Willem Mengelberg: 4 liederen a. Der Ungenannten (1894) b. Vergisz mein nicht c. Chasa Glockenliedchen (1941) d . Wartend (Alte Romanze) (1889) Aleida Verdoes. sopraan Ab van Kapel , piano

7. Moszkowski: Uit andere landen a. Rusland b. Duitsland c. Spanje d. Hongarije Ab y'an Kapel en Aar-nout Coster. piano 4 mains -3-

MUZIEKMIDDAG IN HAARLEM

Op .24 april kwamen leden van de Mengelberg Vereniging bijeen ten huize van Prof. v.d.Kwast te Haarlem. om de middag: "Leden spelen voor leden" (en introducé's) mee te maken. In zijn ruime woning met de twee concertvleugels. een Steinway en een Bechstein. zorgde onze gastheer weer voor een uitstekende ontvangst. Natuurlijk werd er druk gepraat over de nieuwe CDs van Mengel­ berg (zie elders in dit blad). Door de vele bijeenkomsten in de afgelopen jaren kan je zelfs spreken van een kennissen­ kring. zodat zo'n bijeenkomst op zichzelf al een plezierige reünie is. Zo ook op 24 april. Aldert Vermeulen begon het programma met Variaties van Tschai­ kowsky. Prachtig gespeeld en het was boeiend dit weinig beken­ de werk te horen. Het complete programma is in dit blad afge­ drukt; het bood een scala van composities van de barok tot en met de romantiek. Tot deze laatste categorie zijn de 4 Mengel­ berg liederen te rekenen. Deze (nog) niet gepubliceerde liede­ ren zijn in handschrift aanwezig in het Gemeentemuseum te Den Haag. Het eerste lied "Der Ungenannten" schreef Mengelberg voor Fräulein E.Heller op 24 mei 1894. Hij was toen 23 jaar. het is een merkwaardig lied waarin de componist de zangeres in 6/8 maat laat zingen terwijl de piano in 3/4 maat begeleidt. De tekst is van Uhland. Het lied "Vergisz mein nicht" is een charmante lofzang op het Vergeet-mij-nietje. Het derde. het z.g. Sigridliedchen componeerde Mengelberg voor zijn carillon in de kapel van de Chasa. De "Alte Romanze" schreef Mengelberg in september 1889. dus op 18-jarige leeftijd. Het was voor uitvoerenden en toehoorders een genoegen met deze liederen kennis te maken en zo weer iets van de 'onbekende' Mengelberg te ontdekken. Het ligt in de bedoeling meer van Mengelbergs composities op bijeenkomsten van onze vereniging te laten horen. De aanwezigen bleven nog lang napraten waarbij Sonja Castele­ ijn en Aarnout Coster op twee vleugels improviseerden. Al met al een goede en plezierige middag. Gaarne zouden wij de volgende keer ook andere leden van onze vereniging willen horen. Mocht u voorjaar 1994 een bijdrage aan de muziekmiddag willen leveren. neemt u dan even contact op met een van de bestuursleden.

AVANK -4-

STILTE IN DE GELEDEREN

Een artikel uit KUNSTWERKEN EN KUNSTENAARS van H.L. Berckenhoff. Een boekje uit 1915 met artikelen van Berckenhoff aan de NRC toentertijd.

ER in hel Concertgebouw de dirigent zijn , Een enkele maal schrijft de componist bepaaldelijk _ verheven plaals voor hel <>rkest betreedt een pauze tusschen de deelen voor; zoo Gustav Mahler om het tecken lol den aanvang te geven, een van "wenigdens fünf Minuten" tusschen hel Scherzo drukt hij op een knopje aan den dirigeer­ en Andanle van zijn lsle symphonie. leuenaar en in de gangen van het gebouw Beethoven heeft trouwens gewaanchuwd tegen het hoort men eleclrische schelleljes. die den dorpelwachters plaatsen van zijn symphonieën aan het einde van hel het tein zijn, dat de loegangen lol de zaal moeten wor­ programma, als wanneer de geest der hoorders reeds den geslolen. Onder de muziek wordl niemand toege­ door hetgeen voorafging, vermoeid is, althans niet meer lalen. Maar dadelijk na hel slolakkoord, gaan de deuren de fril:sche ontvankelijkheid bezil, noodig 0111 zij" voor de nakomers open. Dil herhaalt zich heel den muziek len volle in zich op te nemen. avond. Want aan de nakomers is geen einde. lnlusschen, in betrekkelijk weinig jaren, heeft ons Wat men tol heden nog niet heeft aangedurfd, is om publiek in de Concertzaal, tegenover de muziek, zich al bijv. gedurende de vier deden eener symphonie de zaal heel wat falsoenlijker leeren gl!dragen en is het door hel geslolen le houden. En door de echle muziekliefhebbers veel hooren van goede muziek en de zorg, die " aan de wordt geklaagd over het storende, niet zoozeer, dat in uilvoerinl! wordt besleed, ook een hoogere vorming' deel­ de korte ruslpoozen, lusschen de dee.len van een muziek­ achtig geworden. werk, nakomers worden toegelaten, maar dat er van het Ia den bloeitijd der Parkconcerlen ') plachten de Zon­ in de zaal aanwezige publiek . sommigen van die pauzes dag-malinées door een sYlllphonie te worden inge!eid; gebruik maken om weg te slippen. Dil heeft plaats vooral wal goed bedoeld was. Maar hel publiek geneerde zich , als de symphonie het tweede deel van hel programma allerminst om onder de uilvoering .le komen binnen besluit en geschiedt uil verschillende beweegredenen. De schuifelen. Het wist niel beter of het behoorde zoo; het een wil, om zijn J!oed te krijgen, uit het gedrang blijven precies op tijd zijn, was als een dwang, waaraan de bij de vesliaire, de ander de kans vermijden voor een "neUe" lieden zich, om hun fatsoen meenden le moelen volle tram te komen, een derde wordt het te machtig tot onttrekken. En de dirigent Iiel het begaan. Hij was sIal nog een v·olle r:ymphonie te verorberen en zoo meer. tegelijk exploitant van de "zaak" en kon het publiek dus Dat het binnenkomen lusschentijds niet, of veel min­ niet tegen zich innemen. En dirigeerende, half mei hel der, hel hééngaan van mentchen wèl sloort, daarvoor is gelaat naar het publiek gekeerd knikte hij - al maal­ dunkt mij deze psycho!ogische verklaring: het binnen­ slaande - zijn vrienden en bekenden blijmoedig loe, komen ' geluigt in elk geval van belangstelling in het verheugd ze le zien; en als een hooge Piel hel concert concert; · hel vroeg vertrekken, na het te allegro, of hel met zijn bezoek kwam vereeren - de burgeme~sler bijv. adagiO ol hel scherzo der symphonie, van gebrek aan - maak Ie hij zelfs een buiginkje om hem te verwelkomen. eerbied voor het werk van den componist en voor de Ik heb dit meermalen bijgewoond. Het lag in de zeden praeslalie van het orkest. Dil doet den waren liefhebbers des tijds. pijn, brengt hen uit de slem ming en is ook hinderlijk Bij avondconcerten ging hel meer vormelijk loe, al voor den dirigenl, die met het oog op de rust, die in de bleef er veelte klagen. Zoo gebeurde hel onder Verhu'sl, zaal moet zijn teruggekeerd, de tusschenpoozen langer die er anders den wind wel <>nder had, dal ter gelegen­ heeft te rekken, dan hij zou wenschen en voor het ver­ heid van een uitvoering der MaUhäuspatsion, tegen hel band in de symphonie dienstig is. Nu ·heeft de heer begin van het slotkoor, een groot deel van hel publiek Mengelber~ gisteravond van de symphonie van Mendels­ de zaal wilde verlalen om nàar de vestiaires te vliegen. sohn (de Italiaansche) de vier deelen schier zonder rust Toen wendde Verhuist zich om en zei met tranen in op elkander , lalen volgen. Als hij mel zijn snel door­ de stem: "Menschen, daar ga jelui nou heen, vóór het spelen der Mendelswhnsche symphonie, ook bedoeld mooisle koor, dat ooit geschreven is en misschien ooit mag hebben het publiek aan zijn plaats gebonden le geschreven zal worden ..•. " en de menschen Iielen zich houden, heeft hij zijn doel niet geheel bereikt. Verschei­ verbidden. VerhuIst, die al het teeken <>m te beginnen dene menschen, die blijkbaar op sprong' zaten, wislen gegeven, maar weer had afgeklopt, keerde zich naar hl!t loch le ontsnappen en de haast waarmede zij hun sortie orkest en liet het diep aandoenlijke: "Wir setzen uns moesten bewerkstelligen, gaf aanleiding tot nog meer - mit Thränen nieder", door de zaal ruischen. zij 'l dan kortstondiger - herrie. Intusschen, al zou langs In het eerste jaar van het Concertgebouw, hebben wij dezen weg de miss land worden opgeheven, het middel daar - evenals in 't Park - nog aan tafeltjes gezeten is niel door le voeren, want het zou erger zijn dan de en konden iets onder de muziek ;,gebruiken". kwaal. Bij zoo vredige en weinig diepzinnige composities Dat er niet gerookt mocht worden, was echter voor als die van Mendelssohn, kan 't er mee door, de vier menigeen een teleurstelling. Het ging tegen de gewoonte deel en aaneen te schakelen. Ook zijn er symphonieën, in. Dat aan tafeltjes zitten, had echter voornamelijk tot . waarvan de deden per té in elkaar vloeien moeten, doel, de zaal wat te vullen. Want het was een kleine geiijk dil d<>or den componist is aangeduid. Maar gemeente, die 'zichin den beginne aan het Concert­ bij de symphonieën van anderen, bijv. die van Beet­ gebouw liet gelegen Iiggen:2.) Na eenigen tijd werd het hoven, met hun sterke legenstellingen en spannenden beter en konden tenminste de tafeltjes worden wegge- - inhoud, zou het de conceptie van het werk schaden, nomen, zonder dat de leegte te· pijnlijk scheen. Men heert want ook de rustpoozen lusschen de deelen hebben er met erkentelijkheid te denken aan die eerste jaren van hunne beteekenis, zij 't maar om den overgang van de hel Concertgebouw. Het .zijn de leerjaren geweesL Kes eene slemming lot de andere, bij het publiek niet te bot ~eeft toen het· orkest gevormd en ons de werken der Ie doen worden. -5-

groote meesters geopenbaard met een liefde en inzicht, 41 Hel ,.albreken" van de' uitvoering hebben wij nol! eens die leerzaam zijn geweest en weldadig. Het waren de bijgewoond op een concert, dat Busoni in 't Concertgebouw jaren van groei voor het orkest 'en voor zijn leider en gal: 3 October 1906. Hij staakte bij die gelegenheid de ver­ voor ons, de hoorders. Daar is in het "wordende", dat lulking van een der études van Chopin, doordal onder zijn spel een paar menschen vertrokken. Toen zij waren ver­ ., men zelf heeft meegemaakt iets, dat diep in ' het leven dwenen, begon hij opnieuw. Hij speelde toen met een harls­ grijpt en nooit uil de herinnering gaat. Uit moge mijn locht, alsof hij den duivel in zich bezwoer. Het publiek vereering verklaren voor Willem Kes, die tol de opvoe- billijkte zijn aanvankelijk misnoegen en bracht hem ten slolle - ding van ons publiek zoo veel heeft bijgedragen. Hij ver­ een ovalie. langde, van stonde af aan, dal hij als dirigenl optrad, volkomen stilte, eer hij het sein tol beginnen gaf en duldde niet, dat er nog een buffetbediende in de zaal aanwezig was, als de muziek zou aanvangen. Hij kéék ze weg ende blik, dien hij in de zaal wierp, als het publiek niel lot rust wilde komen, was zóó gebiedend, dat'hij niet te weerslaan was. Dat optreden beiorgde hem vijanden, want nielwaar: "zoo'n muzikant, wat ver­ beeldde hij zich 1" Kes wist dit zeer goed - maar het liet hem volkomen koud. Evenmin trok hij zich iets aan van de weinig waardeerende wijze, waarop zijn werk door sommige broeders van het gilde werd beoordeeld.3) Hij was hun een vreemde eend in de bijt en een die, zich bij geen cóterie aansloot, volstrekt zelfstandig zijn arbeid ver­ richtte en reeds dadelijk toonde inderdaad dirigent le zijn - in deze uitverkoren boven al zijn collega's, die wel eens plachten maat te slaan voor een orkesl Voor ons zal Kes blijven de man, die tè Amsterdam een glans­ tijdperk in de uitvoering van orkestrale muziek heelt ingeleid. Beide, orkesl en publiek, zijn door hem ge­ schooId, ook lot een heilzame tucht. Hel slaal mij nog helder voor den geed, hoe hij op een avond, toen de

..~. spelbreIters" die het 'dnde van het programma niet wisten af le wachlen, weder de zaal ontijdi~ verlielen, het, slol­ ;~.. deel van h~l programma er aan gaf, den dirigeerstok neerIei en de orkestleden liet inpakken: een "stoutigheid" die lol heel wal gekwaak en gekwek onder het publiek heeft aanleiding gegeven.q, (1907)

IJ "lIel Park", mei conccrl7.nal (ol? het terrein. vlln het tegcnwllonJige Wertheim-park J, is lut In 1€81 het mllJdcipunt gcwccst der muzikale bewcginl! te Al1Istcrda~. Hel Park­ orltcst, stichting van .Jan Ed. Stumplf, was In den lande bememd.

';t) Dat het een paar jaar heeft geduurd, eer de .. loop" er in was naar het Concertgebouw, moet ook word~n geweten aan de verre ligging uit het centrum van de stad, JO een aan­ vankelijk onherbergzaam oord, zonder behoorlijke tramver­ binding.

al Zoo hoorden wij Kes verwijten, dat hij Ie precies was in zijn opvattingen, Ie veel lijd besteedde aan de technische volmaking van het orkest, wat zich in d'e uitvoering dan heeUe te wreken op de breedheid en hel magislrale der verlolking. Deze critiek kwam, zooall Iichl Ie bevroeden is, juist van die gildebroeders, die in hun orkestleiding het nooit wisten te brengen lol eenheid en ac/utué en blijkbaar niet be­ grepen, dat om in de orkeslrale vertolkinlt het hoogste te bereiken, het orkest ook technisch aan den hoogsten eisch heeft Ie beantwoord'!n. Zooals Kes de werken insludeerde, blijken alle dirigenten van beleekenis dit Ie doen. En allen volgen in deze - bewust of onbewust - het voetspoor van Richard Wagner. Ik denk hier aan wat Richard Specht in zijn uitvoerige monographie, over de wijze van instudeeren door Gustav Mahler mee­ deelt. Vóór alles ging ook bij dezen de "deutlichkeit". Hij eischle: "de pijnlijks Ie nauwgezelheid in de details; duldde geen afwijking van de leUel". -6-

Dieperl.brock over muziek varl. Tschaiko"W"sky erl. Grieg

In de Verzamelde Geschriften van Alphons Diepenbrock, bijeen­ gebracht door Eduard Reeser, vonden we een ontboezeming van Diepenbrock over muziek van Tschaikowsky en Grieg. Interessant is het te ontdekken, dat niet iedereen deze muziek waardeerde, zoals Mengelberg die de Pathétique op verzoek van Grieg eens in diens aanwezigheid uitvoerde.

[DE SYMPHONIE PATHETIQUE VAN TSCHAIKOWSKY]

De heer v. Br. vergunne mij aan zijn schrijven nog een paar opmer­ kingen vast te knoopen. Het doet mij genoegen dat hij mij het werk uit de handen genomen heeft, want,de symphonie van Tschaikowsky op het laatste door Nikisch gegevene concert is mij evenzeer als hem een ergernis geweest. Laat het maar eens'gezegd zijn dat deze Tschai­ kowsky-symphonie een smakeloos maakwerk is. Als vele dirigenten dit werk een eereplaats toekennen op hunne concerten, dan bewijst dit niets anders dan dat oordeel en smaak bij hen door het zinledige begrip 'modern' zijn verbijsterd, en dat zij als kioderenalles wat glinstert voor goud aanzien. , Wi,e dit niet bij een eerste auditie onmiddellijk voelt, dien is dit met woorden niet duidelijk te maken. De heer v. Br. wil onderstellen dat de partituur finesses en schoonheden bevat die men niet hoort, maar die de dirigenten verblinden. Maar een partituur kan toch nooit lIleen haar waarde ontleenen aan hetgeen enkel voor het oog be­ staat. Deze 'symphonie' mist de twee hoofdelemeneen van een kunst­ \\I'erk, fffi en idee. Want de ideeën zijn banaal, gering en te klein in verhouding der middelen, waardoor dus reeds van stijl geen sprake kan zijn; bovendien voelt men als zij geëindigd is volstrekt niet, waarom dat nog niet zoo een tijd zou doorgaan, of niet reeds vroeger geëindigd zou zijn. Eindelijk het mengsel van verlepte coquetterie en Siberische barbaarschheid.1 Maar waartoe zooiets te zeggen? Moet het publiek niet zelf van Tschaikowsky, Grieg en al die schijnkunst langzaam gedégouteerd worden? Dat Nikisch iemand is die als een virtuoos het orkest bespeelt, is voldoende gebleken; dat hij ook een superieur dirigent is bewees hij voor mij althans door de uitvoering van het Voarfptl der l&üfernnger; dat hij een superieur kunstenaar is heeft hij niet bewezen, daar hij een groote artistieke impiëteit heeft begaan, door een klein meesterwerk als de Freitchsïtz-ouverture te laten volgen door een groot maakwerk.

! Zeer juist zegt Riemann, in zijn l'rfmilcJ,xitrm, over Tschaikowsky: 'Es linden sich in seinen Werken ncben Momenten fast midcb.enhafter Z:arthcit und Sinnigkeit und feinster Gliederung andere von wahrhaft halbasiatischer Rohb.cit und Brualitit;" Dit moge voor het 'oeuvre' van Tschaikowsky in het algemeen gelden. Voor hen die zich in de moderne schilderkunst eenigszins georii!nteerd hebben, zij hier nog aan toegevoegd, dat deze S.JMphonil palhitiqll4 in bet muzikale is wat een schilderwerk zou.zijn, olUScaan uit de innige samenwerking van Jan van Beers en Veretsehagin. H2ee 'satis suntO • . , -7-

MUSIC MINUS ONE Jaren geleden, ergens tussen 1930 en 1940 gaf het CO een uitvoering onder Mengelberg, waarbij al bij de eerste aan­ blik bleek dat je geen loopje met hem moest nemen. Dus geen verkeerd loopje spelen als orkestmusicus, maar ook geen loopje nemen met de huisregels, waar zo'n groot ensemble natuurlijk aan gebonden is. De eerste hoornist was behalve een groot kunstenaar ook een allergezelligste prater. Hij had met z'n anecdotes altijd bijzonder succes bij de dames van het orkest. De pauze in het Concertgebouw was voorbij, de zaal liep weer vol en het podium ook. Maar nog steeds was de hoornist op zijn praat­ stoel en één der vrouwelijke violisten hing aan zijn lippen. Dit tafereeltje speelde zich af in een van de gangetjes en achterafjes, die alleen de insiders bij het Concertgebouw bekend zijn. Op het podium merkte men niet direct dat de hoornist ont­ brak. Zijn collega's hadden het te druk met het stemmen van hun instrumenten en bovendien .... de hoornist kwam wel eens meer op het nippertje. Ook bij de violen bleef een stoel open. Applaus barstte los: Mengelberg daalde de trappen af naar het podium. De uitvoering van de grote symfonie in C van Schubert (die begint met een hoornsoio) zou beginnen. De dirigent hief de handen op, staarde naar de lege stoel .... en liet ze weer zakken. Consternatie. Geen hoornist. Music minus one op z'n Hollands. Mengelberg maakt gebaren die voor insiders bete­ kenden: "Haal als de bI ... die hoornist". Maar de suppoost bij qe deur, waaraan op dat moment door iemand, die nog naar binrien 'wilde (de hoornist) wanhopig gerukt werd, dacht : "Mengelberg wil niet gestoord worden, geen mens er meer in!" Tenslotte liep de hoboïst naar boven om zijn collega de toegang te gaan verschaffen. Mengelberg stond als Lord Wanhoop met zijn armen over elkaar geslagen. te wachten. op dat moment zag het publiek iets wat Mengelberg niet zag. Een violiste sloop met haar instrument onder de arm door de . zaal en kroop vrijwel horizontaal het trappetje op dat anders alleen voor toe te juichen componisten gereserveerd is. Ze zag kans ongemerkt haar plaats te bereiken. Althans: onge­ zien door de Geweldige. Alle anderen in de zaal. zo'n kleine 2000 mensen zagen het wel. Of iemand het ooit verklapt heeft .. we weten het niet. Gelijktijdig verscheen de hoor­ nist-moppentapper. die de trappem afsnelde onder de blikse­ mende blikken van Mengelberg. Het publiek vond een oplos­ sing: het applaudisseerde daverend. De hoornist vergat voor het applaus te bedanken. maar Mengelberg draaide zich om naar de zaal en knikte het publiek vriendelijk lachend toe. Hij was weer in zijn sas. hief de handen voor de tweede maal omhoog en zonder één aarzeling of fout speelde de hoornist zijn solo. Hij zal achteraf wel wat te horen hebben gekre­ gen! naar Paul Chr. van Westering -8-

MENGELEERG VERGETEN??

In februari van dit jaar stond Bernard Haitink weer voor het Concertgebouworkest en dirigeerde o.a. de eerste symfonie van Mahler. Deze uitvoering werd door radio en televisie uitge­ zonden zodat een breed publiek kon genieten van des maestro's nieuwste interpretatie. In de pers werd er uitvoerig over geschreven, o.a. in de Volkskrant van 26 februari, waarin Roland de Beer ook enkele woorden wijdde aan de Mahler-tradi­ tie van het CO met de volgende volzin: 'Mahlers leerling Bruno Walter, die als vast gastdirigent van het Concertgebouworkest sterk heeft bijgedragen aan de fameuze Amsterdamse Mahler­ traditie waarvan de vertolkingskunst van Bernard Haitink niet alleen een produkt is maar ook een bekroning, hoorde in Mah­ Iers eerste symfonie al de bekentenismuziek van een getormen­ teerde geest.' Er wordt heel wat medegedeeld in die ene zin en toch is de informatie niet compleet: het lijkt alsof er een stuk historie wordt overgeslagen! Als de heer de Beer de Mahler-traditie van het CO ter sprake wil brengen, dan dient toch zeker de origi­ nator van die traditie, Willem Mengelberg genoemd te worden. Het zal deze recensent niet ontgaan · zijn dat Haitink zelf in interviews e.d. Mengelberg bij herhaling noemt als een van zijn grote voorbeelden. Zo bijvoorbeeld in de Edison-lezing die hij dit voorjaar hield, waaraan we de volgende citaten ontlenen: "Ook voor mij is het luisteren naar 78-toeren p·laten een indringende belevenis geweest die mijn muzikale vorming mede heeft bepaald. Ik denk aan de Mengelberg-opnamen met het Concertgebouworkest, aan Bruno Walter met Das Lied von der Erde, een Weense opname uit ik meen 1936-'37, aan Toscanini met de New York Philharmonic, met muziek van Haydn, Beethoven en Mendelssohn." "Het platenaanbod van onze tijd is groot. Rijp en groen bevin­ den zich daarbij, historisch, authentiek. het is er allemaal. Tegenwoordig razen veel van de moderne authentieke opnames als intercity's aan je voorbij. Voordat je een kans hebt gekregen het raam open te doen om behoorlijk te zien en waar te nemen ben je alweer bij een volgend station. Daarom is het goed af en toe terug te kijken, naar Mengelberg bijvoorbeeld."

Adriaan Schrijver

~. "- "'---.-' ./ -9-

Voor het gebruik van mijn rechterhand offerde ik aan Boeddha ...

Pianist Cor de Groot (78) overleden Door onze kunstredactie AMSTERDAM. 3 JIJNI. De pianist, componist, dirigent en arrangeur Cor de Groot is op 26 mei op 78- jarige leeftijd na een korte ziekte overleden en inmiddels in stilte gecremeerd. De Groot werd in de naoorlogse jaren beschouwd als de belangrijkste Nederlandse pia­ nist. Hij maakte een internationa­ le carrière, die hem ook in Ameri­ ka bracht. Cor de Groot. op 7 juli 1914 geboren in Amsterdam, werd uls pianist opgeleid door Egbert Veen en Ulfert Schults en stu­ deerde compositie bij Sem Dres­ den. AI op 24-jarige leeftijd werd hij hoofdleraar piano aan het Haagse Koninklijk Conservatori­ um. In 1959 werd De Grool be­ noemd lot muziekregisseur bij de toenmalige Ned. Radio Unie. Vanaf 1966 was hij artistiek lei­ der van orkesten en koren van de omroep. Een aandoening aan zijn rech­ terhand noopte De Groot enkele jaren uitsluitend met de linker­ hand re spelen, waartoe hij 70 composities bewerkte. De Groot schreef filmmuziek en concerten voor piano en diverse andere in­ strumenten. Verder componeerde hij liederen, ondermeer op tek­ sten van Goethe en muziek voor een klir van schaatskunstrijdster Sjoukje Dijkstra. Tot voor kort speelde hij nog kamermuziek voor de Avro-microfoon. -10- Toppers,CatharinavahBenrlès ·en vele tij'd'Qenoteó ·()p"5cd;'s"····,':,

UTRECHT - In samen­ dis Cantat' o.l.v. Lieven S 'uys~~ ' werking met o.a. het Stads- gen liederen van De Clercq; Ren- . , blad en Ear & Eye Mega- · nès, Thssenbroek . en· Hendrik . '. . Music te Utrecht brengt de ·Andriessen; ze worde~ . muzikaaL .• · ,; bijgestaan door Paul Van der.wou~ ·: . :'Elza 'Vis-De Clercq Stich- . .: de,'Wouter van Belle ende talent~ I .; . ting' dit jaar een box met ·\ .volle Vlaamse' pianist Luc Bogaer': ! . . vijf CD's uit. Daarop staan :·S·on·' ...... ::,>"i:,'·,·;·· <,. "~ . ' :~ ~ . ruim 200 liederen van'on'; ' . ~ . :,: .. ', '. ··.i ~~~~, . ' ..' : I der · ineer ·.de\ Utrechtse " U kunt in het bezit komen ViUi dit' I componisten .·• .' . Catharina .. , bijzondere Nederlandse lied-do-: .van Rennès en Hendrika '.' cument door snel de onderstaande .' van Thssenbroek. . . , .' intekenlbetalingsbon op te sturen' . · ' of af tè geven aan de balie van de De samenstelling van dit unieke . derde etage van de Klassieke afde- projekt is in handen van de beken- .' ling Ear & Eye MegaMusic, Oude- de concertzangerdt. PieterVis.ln . gracht 151,3511' AK te Utrecht,' 1983 gaf deze, in samenwerking (tel. 030-369677), vóór 31 augus- met dr. Nancy van der Eist, een '. tus 1993. Of direkt het bedrng.van doo'smetvierelpeesuit,'gewijdaan "; .' f 95,- te storten op rekeningnum-' de liederen van Van Rennès, Van ' '; mer: 658108506 . van de ING-, Thssenbroek en DeWijs-Mouton. . Bank, t.n.v. de.Elza Vis-De Clercq. En als het aan Pie~er Vis ligt zingt . Stichting te Houten. ' ...... straks iedere Nederlanderweer het bekende'Zonnelied'. 'Moederke ' De intekenbon 'of betalings-af- alleen' en . zovele andere'. ever- ·th·· · · . . R è k b" . )'aar I'n 1983) verzorgde, naast de schrift van de bank gelden als beo. greensvano·nze)·eugd)·aren. · ,C.a anna van en? s- enner I) Wl')'S' voo uwaankoop Deofficl'e-le . . . wtst ek noemen. H I) wee t sma k e- pI'ano-begelel'dl'ng, de bl')'gevoegde periode rwaarin u kunt . intekenen. De mani~r waarop Vis dit'eerbe- lijk te vertelleri over deze compo- ·musicologis~he.art!kelen " De j~n- 100pttotenmet31 augustus, daar~ toon gaat bewijzen is zeer ambi- niste die als eerste vrouw, in 1904, gere gen~rahe ~Iamsten van na.tlO- na IS de winkelprijs f 135,-. 'Men . tieus. 'Over enkele maanden zal het · Concertgebouwûrkest dm- . . neal kaliber ~je a~ het projekt kan ook, door f !l5,-te storten, de eenboxmetvijfCD's het licht zien, .. geerde. De Utrechtse toondichte- meewerken zl)n Manus van Paas- .: CD Box thuis gestuurd krijgen. In waarop aandacht' besteed wordt ' res, die overigens aanvankelijk van . sen, Ko van der Velpen, Henna van de maand oktober kan men de CD . aan genoemde vrouwelijke pio- .planwaszangeresteworden,kreeg · Schaijk-Lambennont, Gerard Box \tijde'ns de Platen/CD tien- nl'er:-, van het Kinderlied I'n Neder- · bekendheid door haar landelijke Stremier, Martin Mans ed!an Mul- d b" Ear & MaM' 's · 0 k' J I' dep. Het kinder'koor van e Kath'e- aagse I) e~ USIC land, 'eenve~etenmaarbelan~')'k zan~kJ aSJes. 0 pnnses u lana •. klas' k afd' ling (met Inlevenn' g stuk)'e muzie geschiedenis', a dus h ee m. zo 'kl'n aSJe ge ze ten .•'T\.. wee d~le.u Hogeschool o.l.v. Hans de '. van sleuwbetalingsbewi)'s) e e afhalen ' . de zanger, die zelf het grootste çe- van h aar )eug. d ge dIc)e' ht' s we r d en Gilde, HetViaansch Mannenkoor . .' deelte van de opnamen zal volZin- doorCathàrina van Rennès op mu- . en het Belgische kinderkoor 'Scal-' gen, met medewerking van zijn ziek gezet: 'De dansende haasjes' leerlingen en andere talentvolle en 'Mooi weer'. Dein dietijdpopu­ vocalisten en instrumentalisten. laire versjes uit Vlln Rennès haar 'Rooieboekje' worden op de CD- .Korting.sbon Vis. kan zich' langzamerhand een opnamen schitterend vertolkt door de geschoolde kinderstem­ Voor 5 CD's van Catharina van Rennès en bekende tijdge­ men van Dennis Derksen, Gerben noten uit het Utrechtse muziekleven tussen 1893-1993. · van Dienst en Ariëtte van. Wijn- . ! 95,- storten op girorekening 26182 van ING-Bank Utrecht gaarden. . ten gunste van rekeningnummer: 658108506 van de Elza Vis­ . De Clercq SlichtingHouten; na 31 augustus 1993 is de winkel- Medewerkers prijs! 1~5,-.. . . Aan de CD's werken verder mee de · zangeressen. Marie-Cécile Moer-. Naam.· ...... :...... : . dijk, Akke van der Valk, eri Margje van den Heuvel. Erzijn ook enkele '. legendarische opnamen van de so- Adres:...... ·...... · praan Jo Vmcent en haar pianobe­ geleidster Betsy Culp te beluiste- . ren. Voorts werken mee de Postcode: ...... :.. Plaats ...... :...... jongens sopranen en -alten Jeroen . de Vaal, Hans Veldhuzen, Gerben Bedrag ...... ,. voor 31 augustus gestort. ' . ' ; .van Dienst, Robin van Beek, Den- U ontvangt een gratis CD 'Ik ken een Lied', als u behoort tot de nis Derksen en de 12-jarige Ariëtte eerste 400 intekenaars voor 31 juli. 'Deze jubileum-CO van ,:·van · Wijngaarden; zij . vertolken . Pieler Vis bevat een uitgebreide keus 'uit populaire liedjes uit meer dan honderd kinderliederen. zijn 25 jarige zangersloopbaan, met medewerking van vele be- .' De musicologe dr. Nancy van der kende zangers...... ' . ' . Eist (oud-leerlinge van Catharina Inlichtingen: KlassiekeafdelingEar& EyeMegaMusic, Oude- .Catharina van Rennès van Rennès en mede initiatief- . gracht 151,3511 AK te Utrecht (tel. 030-369677). ' . . . neemster tijdens het herdenkihgs-. ;.l.!======.l -11 -

DIRIGENTEN RONIX>M IVIENGET .BERG I I

Karl Muck Over Gustav Kogel (zie vorig nummer) bestaan weinig gegevens; zelfs in de grote Duitse muziekencyclopedie 'Die Musik in Geschichte und Gegenwart' wordt hij niet vermeld. Anders ligt de zaak bij Karl Muck. de - grote Duitse Wagner-dirigent. die Mengelberg tijdens diens afwezigheid in de periode 1921-1925 in het Concertgebouw verving. Over hem zijn niet alleen arti­ kelen te vinden in muziekencyclopedieën, ook in de memoires en autobiografieën van zangers. zangeressen en collega-dirigenten wordt zijn naam genoemd en dat niet terloops maar in kortere of langere alinea's. Steeds is de indruk dezelfde: een voor­ treffelijk dirigent met een uiterst scherp gehoor. die zich ten volle in dienst van het kunstwerk stelt ('Ich diene' was zijn motto) en die met een groot analytisch vermogen en duide­ lijke profilering van de verschillende muzikale lijnen wars was van overdreven emotionaliteit en als zodanig een voorloper van de moderne dirigent. samen met Felix Weingartner en Arturo Toscanini. van wie Muck overigens niet veel moest hebben. Muck kon scherp zijn in zijn uitlatingen. ironisch bij het kwetsende af en was karig met waardering. Bruno Walter schrijft in ZlJn lezenswaardige autobiografie _ 'Thema und Variati.onen' het volgende over Karl Muck: 'Het was voor mij telkens een bijzonder genoegen met hem samen te zijn. want met Muck kon men goed praten, hij hield van een gesprek en was mededeelzaam. In onze nieuwe en nauwere relatie werd mij echter duidelijk dat het mefisto-achtige gezicht van de mage­ re, _zwartharige, nauwe1.ijks middelgrote man met een sardoni­ sche trek a~ zijn mond. misleidend was - hij was in feite een sensib~l. ernstig en tot weinig spot geneigd mens, die achter een scherpe uitlating en bijtende opmerking zijn kwetsbaarheid verborg' . Muckwas van 1922-1933 dirigent van de Philharmonie te Ham­ burg. Ook Walter heeft in de Hanzestad gedirigeerd. o.a. in 1932 toen 'de ziekte van het Nazisme zich al in het Duitse volklichamm had genesteld' (Walter) . Karl Muck ontving ZlJn collega in de dirigentenkamer en 'ging in de loge zitten. zodat de hele zaal hem kon zien en nam demonstratief en tot het laatste ogenblik aan het applaus deel. We hadden nooit over politiek gesproken, maar het kwam met zijn geaardheid overeeen om op deze manier van zijn gezindheid bl'ijk te ge­ ven' . In de herinngeringen van een ander groot dirigent, Fritz Busch ('Aus dem Leben eines Musikers'), lezen we over Muck het volgende. nadat Busch een minder prettige ervaring met zijn oudere collega had opgedaan: 'Met Muck stond ik na gemeen­ ~chappelijke ervaringen ondertussen op goede voet. Ik kon hem verzoeken mij na de orkestrepetities (te Bayreuth) zijn mening oprecht te zeggen ..... Muck kritiseerde grondig en scherp. maar liet ook waardering horen. aan zijn kundige en juiste opmer­ kingen denk _ik vandaag nog dankbaar terug'. Aan Frida Leider, in haar dagen (1888-1975) een bekende Wag­ ner-sopraan die veel met Muck heeft samengewerkt. danken we een beschrijving van het uiterlijk van de dirigent in haar boek 'Das war mein Teil'. Zijn uiterlijk had iets ascetisch: een smalle, rijzige man met een scherpe neus en doordringende ogen onder mefisto-wenkbrauwen. Zijn kleding onderstreepte deze indruk nog eens: Hij was gekleed volgens de mode van de -12- eeuwwisseling en zolang ik hem kende. veranderde hij nooit iets aan deze stijl: hoge staande boord. zwart plastron waarin een dasspeld met diamanten. die hij van keizer Wilhelm II had gekregen. een eenvoudige lange zwarte jas. stijve witte man­ chetten met knopen. die bij de dasspeld pasten. Aldus was de eerste indruk: elegant. gedistancieerd en in zekere zin beho­ rend tot een verleden tijd. Maar welk een grote geest en superieur kunstenaar achter dit uiterlijk!' Frida Leider vervolgt dan: 'De repetities voor de 'Ring des Nibelungen' begonnen en opnieuw was ik genoodzaakt mijn zangtechnische en deklamatorische stijl te controleren en om te werken. Karl Muck nam als echt Bayreuth-dirigent alle tempi veel rustiger dan wij gewend waren. Dat betekende voor alle zangers een nieuwe indeling van de adem en een andere behandeling van woorden en frasen. Maar spoedig was ik met zijn artistieke intenties vertrouwd en ook al was hij weinig spraakzaam. toch had ik het gevoel dat hij tevreden was'. Frida Leider zong in Amsterdam in 1926 onder Mucks leiding de rol van Donna Anna in Mozarts Don Giovanni (met het Concertge­ bouworkest) . Onder haar partners waren Maria Ivogün en Karl Erb. Bij een pianorepetitie informeerde Muck of iemand de Don Giovanni ooit zonder coupures had gezongen. Slechts bij Leider was zulks het geval. Ondanks het protest van haar collega's moesten die alles 'nachlernen'. Muck was tot geen concessie bereid! Het is hier de plaats om in het kort iets over Karl Mucks levensloop te vertellen. voordat we ons gaan bezighouden met zijn werkzaamheden bij het Concertgebouworkest. Zijn geboortehuis stond in Darmstadt, waar hij in 1.859 zijn eerste, al dan niet muzikale kreten liet .horen. Muzi.eklessen kreeg hij aan de muziekschool te Würzburg, lat'er aan het conservatorium te Leipzig (hoofdvak piano), in welke stad hij tevens aan de universiteit colleges klassieke filologie volg­ de. De promotie in 1880 viel samen met zijn debuut als pianist in het beroemde Gewandhaus. Het dirigeren trok Muck echter meer aan en toen begon de lange, traditionele weg van een Duits Opernkapellmeister: koorrepetitor, koordirigent, dingent van verschillende theaters - in het geval Karl Muck: Zürich, Salzburg, Brünn, Graz - tot hij in 1886 eerste Kapellmeister te Praag werd aan het Deutsche Landestheater, waar hij de basis legde voor zijn latere faam als Wagner-dirigent. Ter gelegenheid van de kroning van tsaar Nicolaas II in mei 1896 te Moskou, werd op instigatie van de Duitse keizer een ensem­ ble van vooraanstaande zangers en instrUmentalisten naar de Russische hoofdstad gestuurd om aldaar de feestelijkheden mede op te luisteren. Als 'instrumentaal ensemble' fungeerden de Berliner Philharmoniker en de leiding over het geheel werd toevertrouwd aan Karl Muck. Overigens had Muck al eerder in Rusland gedirigeerd: in 1889 bracht hij te Sint Petersburg en Moskou de complete 'Ring de Nibelungen' van Wagner voor het voetlicht. Zijn positie als eerste dirigent te Praag verwis­ selde hij in 1892 met dezelfde functie aan de Königliche Oper te Berlijn, waar hij twintig jaar bleef, sinds 1908 als Gene­ ralmusikdirektor. Aan het begin van de 20e eeuw waren samen met Muck aan de Koninklijke Opera dirgent: Richard Strauss en de jonge Bruno Walter. Muck was een veel gevraagd gastdiri­ gent. die o.a . Van 1901-1930 jaarlijks de Par~ifal-uitvoerin­ gen te Bayreuth leidde. In 1912 legde Muck zijn functie te Berlijn neer en vertrok naar Amerika, waar hij de leiding op zich nam van het Boston Symphony Orchestra. Hij bleef er tot -13-

Amusant is het om hier op te merken dat Mucks vrouw Anita wist te verhinderen dat Bruckner zich hals over kop in een huwelijk stortte met een kamermeisje van het hotel waar hij toen lo­ geerde. " Behalve klassiek en romantiek had - zoals reeds gememoreerd - ook de eigentijdse muziek Mucks interesse, en zo bracht hij in hetzelfde jaar als Bruckners zevende ook Debussy's La Mer, Ernest Blochs 22e Psalm, Het Dodeneiland van Rachmaninoff en werken van Ravel en Florent Schmitt. Van Cornelis Dopper zette Muck de Zuiderzeesymfonie op het programma, door hem al eerder in Hamburg uitgevoerd, en diens Ciaconna Gotica. Van belang " is ook de Beethoven-cyclus die Muck in mei 1922 dirigeerde: dit was het begin van een veertig jaar durende traditie, in 1926 door Mengelberg overgenomen. Karl Muck heeft het Concertgbouworkest niet alleen op het concertpodium geleid maar ook in de orkestbak. Behalve in de reeds genoemde Don Giovanni van Mozart dirigeerde Muck het orkest in Wagners Meistersinger en Tristan und Isolde. Bij een repetitie van de Tristan in de Stadsschouwburg te Amsterdam zou Muck, staande in de okestbak, gezegd hebben: 'In diesem Schweinestall solI ich dirigieren?' Niettemin schijnt het een sublieme uitvoering te zijn geworden. Enkele andere uitlatingen e.d. van Muck werden mij verteld door de - thans reeds lang overleden - altviolist Jan Fekkes. die van 1906 tot 1945 deel uitmaakte van het Concertgebouwor­ kest. Als een generale repetitie niet helemaal tot Mucks tevredenheid verliep. zei hij: 'Den Rest sollen wir Gott überlassen'. Ook schijnt Muck de gewoonte gehad te hebben in werken waar de eerste en tweede violen eenzelfde passage hadden te spelen. de tweede violen, die toentertijd ter rech­ terzijde van de" dirigent zaten, te laten zwijgen, indien het niet exact samenging met de eerste violen. Tot slot zou ik willen attenderen op de opname uit 1928 van de verkorte 3e akte uit Wagners Parsifal onder leiding van Karl Muck (OPAL CDS 9843).

(volgende keer: Pierre Monteux) Otto Hamburg

DR. KARt MUClC -14- JUNI 1993 UITKRANl Play it again, Maestro

ZEVEN ONSTERFELIJKE DIRIGENTEN OP HET FILMDOEK Hel knWllje van Mengelberg, Toseanini als zorgzame opa ... Historische fUmbeel~ den van legendarische dirigenlen zijn in hel kader van hel Holland Festival de hele maand (2 documenlaires per avond) Ie zien in het FUJllJllusewa.

Willena Mengelberg door A.. ArcIIlpeako

En niet te vergeten Toscanini, die in Je zou het niet vermoeden als je ziet hoe 1926 in de Scala La Rossignol en Toscanini voor zijn kleinzoon een gram­ Grote dirigenten - Stravinsky moest er Petroesjka dirigeerde. Strqvinslcy was mofoonplaat opzet en, de puntjes van niets van hebben. De cultus rond het diep onder de indruk van zijn beschei­ zijn aristocratische snor keurig opge­ 'interpreteren' was volgens hem rond­ denheid, zorgvuldigheid en artistieke draaid, stralend de camera in kijkt. Nel uit 'een absurditeit en voor de uitvoer­ integriteit, en betuigde zijn spijt dat de­ zomin als je achter de warme blik van der een bron van ijdelheid die on­ ze man 'zijn onuitputtelijke energie en Mengelberg, terwijl hij hel Concertge­ vermijdelijk tot de meest ridicule fantastische talent bijna geheel ver­ bouworkesl dirigeert, een meedogenlo­ megalomanie leidt: Hilarisch zijn zijn spilt aan die eeuwig herhaalde wer­ ze driller verwacht. die op zijn musici beschrijvingen van dirigenten die door ken: inpraatte tot ze voikomen murw waren. emotie overmand lijken te raken, maar Wie nu op het filmdoek Toscanini ziet De maestro's van weleer waren immers desondanks in staat zijn 'zesenveertig dirigeren, begrijpt dat hij heel dicht regelrechte dictatoren, die geen tegen­ keer' terug te komen om applaus in ont­ Stravinsky's ideaal van 'een politie­ spraak dulden. vangst te nemen. En hij legt de vinger agent' benadert. Geen spoor van bek­ op de zere plek door het taalgebruik on­ kentrekkerij en gemaai in de lucht - met Zelfs de goden houden der de loep te nemen: "In een adverten­ een haast nonchalante precisie en zon­ de adem in tie stond iets over 'Stokovski's Bach'. der een spier te vertrekken slaat hij de Maar zo'n Bach heeft nooit bestaan. maat, terwijl zijn scherpe blik heen en Iets van dat ontzag wordt duidelijk uit 'Bachs Stokovski' heeft historisch ge­ weer schiet. Cool, zouden we nu zeg­ het verslag van L.J. Jordaan, toenmalig zien meer betekenis." gen. filmcriticus voor de Groene Amster­ Stravinsky's visie op de 'mythe van de In werkelijkheid was Toscanini natuur­ dammer, die een reportage maakte maestro' is relevant omdat hij het mo­ lijk allesbehalve cool. Zijn driftbuien en over de eerste keer dat een optreden derne standpunt vertegenwoordigt, na­ scheldpartijen zijn spreekwoordelijk. van Mengelberg op film wordt vastge­ melijk dat van een dirigent die zo Zozeer, dat zesentwintig jaar na zijn legd. De reis voert naar de studio's in nauwgezet mogelijk de partituur volgt dood een psycho-analyticus zich als­ Epinay, 'het Fransche Hollywood', en in plaats van een hoogstpersoonlijk nog over zijn geval heeft gebogen en Jordaan is opgewonden als een kind stempel op de muziek te willen druk­ concludeerde dat 'separatie bet be­ dat op schoolreisje gaat. Eenmaal ter ken. Hoewel hij zijn eigen muziek toe­ langrijkste thema in zijn leven was'. Of plekke valt hij van de ene verbazing in . vertrouwde aan dirigenten die bereid dat inderdaad is terug te voeren op 'een de .andere: "Wij staan een oogenblik te waren zichzelf weg te cijferen - Pierre dromerige, romantische vader' en 'een star-oogen in de enorme, schemerige Monteux en Ernest Ansermet - had hij koele, afstandelijke moeder' weten we ruimte. Achter de .grillig-zwarte sil­ wel degelijk oog voor groot talent. Men­ niet, maar feit is dat Toscanini altijd en houetten van zware studio-Iarnpen, sen als Willem Mengelberg (onder wie overal kwaad wegliep, niet zelden zijn touwen, stellages en practicabels, slui­ Stravinsky als pianist optrad) en Hans in tweeën gebroken stokje op de grond mert in het mystieke aquariumlicht van Richter konden op zijn respect rekenen. smijtend. enkele plafonniers het wonder, dat -15- zelfs de gelijkmoedigheid van de Con­ werk door Klemperer veelvuldig is uit­ certgebouw-musici verstoort. Daar ligt gevoerd, prees zijn intelligentie en ar­ in den zachten, onwezenlijken schemer tistieke moed. 'Een eminent dirigent: - stil en vreedzaam temidden van den was het commentaar van de componist. wilden chaos eeper filmstudio ... het po­ die ondanks zijn gefulmineer de ècht dium van het Concertgebouwl" Dan 'groten' er feilloos uitpikte. verschijrit 'den "baas"': "Correct, vier­ kant en uitdagend als altijd stapt de JACQUELINE OSKAMP kleine figuur .van Mengelberg uit den wirwar der' buitenste duisternis naar FILMMUSEUM 3 Um 30 juni: Klassieke meesters: voren, beklimt het podium en kijkt met documentaires over Klemperer. Toscanini, precies denzelfden caesarsblik over de Mengelberg. Ansermet. Kleiber, Mravinsky en rommelige uitdragerij der studio, als Böhm . Zie agenda waarmee hij thuis de laatste laatko­ mers naar hun plaatsen biologeert:' Jordaan heeft er echter geen rekening mee gehouden dat op de set iedereen, zelfs de maestro, ondergeschikt is aan de wetten der regie: "Stel u voor, dat in de streng-ritueele ruimte van het Con­ cert-gebouw - op het moment waarop de Heerscher den staf heft - waarop de goden zelf den adem schijnen in te hou­ den ... stel u voor, dat op dit gewijde Aandacht voor Mengelberg oogenblik plotseling een brutale ko­ bold in trui en werkbroek, hamer in den gordel. naast den Meester op den zes­ Een documentaire hoelügen uitbouw zou springen en hem in het Holland Fes­ een toestel, bestaande uit twee ruwe tival en zijn portret latten, onder den neus zou duwen. Ie­ op de veiling: dereen is dan ook diep geschokt. wan­ opeens staat de le­ neer dit ongehoorde gebeurt en zelfs gendarische diri­ Mengelberg, die zich hier overigens gent Willem Men­ van zijn prettigsten en geduldigsten gelberg in de be­ kant laat kennen, wijkt eenigszins be­ langstelling. De teuterd achteruit." huidige ·· dirigent Onbetaalbaar, dit document van' Jor­ van het Concertge­ daan, want op de film zelf zien we bouworkest Riccar­ slechts een degelijk registratie van dit do Chailly erkent concert - hoewel Mengelbergs kale hem als een van kruintje soms wat merkw.aarciig onder zijn grootste inspi­ in beeld dobbert - afgesloten met een ratoren. Mengel­ beleefd buiginkje van de dirigent voor berg geldt als een een imaginair publiek. der belangrijkste Van een heel ander kaliber is de docu­ 'bouwers' van dit mentaire over Otto Klemperer, die Philo orkest: onder meer Bregstein in 1973 (hetzelfde jaar dat door zijn interpre­ Klemperer overleed) maakte. Breg­ taties van het sym­ steins 0110 Klemperers Reise durch fonisch- werk van seine Zeil is zelfs veel meer dan een Gustav Mahler en portret. Aan de hand van Klemperers Richard . Strauss herinneringen, commentaar van vrien­ - beiden· vrienden den en bekenden en geïllustreerd met Mengelberg door Kees van Dongen. van Mengelberg, prachtig archiefmateriaal, wordt een die hem ook we- heel tijdvak tot levèn gebracht: Berlijn reldpremières gun- ten tijde van het interbellum, waar den - kreeg het ensemble de reputatie van onmiskenbaar topor· Klemperer, als dirigent verbonden aan kest. In zijn tijd was 'Mengelbergs orkest' al een begrip tot in de KIoll Opera, carrière maakte. Hij Amerika. Door zijn houding en werk in de oorlogsjaren werd vertelt over zijn ontmoeting met Mahler, zijn carrière na 1945 gekortwiekt en in 1951 stierf hij - tachtig die hem stimuleerde te gaan dirigeren, jaar oud - als een gedesillusioneerd man in Zwitserland. het vernieuwend beleid dat hij bij de Bij Sotheby's, Rokin 102, wordt donderdag 27 mei (aanvang 14 opera probeerde door te zetten en uur) een portret van Mengelberg - door Kees van Dongen­ natuurlijk over zijn confrontaties met geveild. Het stamt uit Mengelbergs glorietijd (1938) en meet 89 het steeds machtiger wordende nazi­ bij 130 centimeter. Tijdens dezelfde sessie komen-werken van regime, dat hem in 1933 noopt naar het Kees Maks, Käthe Kollwitz, de Cobra-groep en vele anderen aan buitenland te vertrekken. Bregstein bod. Kijkdagen zaterdag 22 tot en met dinsdag 25 mei 10-16 uur. schetst het beeld van een bewogen le­ Holland Festival en Filmmuseum samen organiseren een presen­ ven in een minstens even roerige tijd, tatie van dirigentendocument'lÎres, waarin van 3 tot en mer 9 op gezette momenten terugschakelend juni WiIlem Mengelberg het programma deelt met zijn zeker zo naar een repetitie in Londen in 1971. respectabele collega Arturo Toscanini (aanvang 19 uur). Ook in waar Klemperer, zittend op een kruk en de drie volgende programma's interessante combinaties: Ernest met de onvaste gebaren van een oude Ansermet en Carlos Kleiber (vanaf 10 juni), Hans Knapperts­ man, het orkest dirigeert. Een erudiet busch en Ono Klemperer (vanaf de 17de) en Jevgeni Mravinski en veelzijdig man, met het hart op de en Karl Böhm (vanaf de 24ste). De films gaan steeds een week in juiste plaats. Ook Stravinskv. wiens het Filmmuseum in het Vondelpark (020 - 5891400). J~e~~~()~j=k~~~k~r~a~n~t~ ______.wl~

, -16- olige ldappen Op Mengelbergs achterwerl( .

door Hans Heg op cd gezet. Al blijf je natuurlijk horen dat het om stokoude registraties gaat. Het Holland Festival brengt dit jaar als Documentatie en dateringen zijn tot in uitstapje acht programma's rond grote de puntjes verzorgd. De relevante en dirigenten uit het verleden in het Ne­ informatieve toelichtingen van Robert derlands Filmmuseum. Vanaf 3 juni ko­ Cowan zijn een genot om te lezen. men achtereenvolgens Willem Mengel­ GROTE berg, Arturo Toscanini, Ernest Anser­ Het zal de Mengelberg-fans deugd met, niet Erich maar zijn zoon Carlos DIRIGENTEN doen dat het zicht op Mengelberg niet Kleiber, Hans Knappertsbuseh, Otto wordt vertroebeld door diens oorlogs­ Klemperer, Jevgeni Mravinsky en Karl verleden. Cowan plaatst hem - The Böhm aan de orde. GLORIËREN Concert Artist en The Recording Ar­ Bij de keuze van Carlos K1eil>er zou tist - gewoon in internationaal per­ je een vraagteken kunnen zetten. Niet spectief. Mengelberg was een orkest­ dat hij geen 'meester' of een groot diri­ OP FILMDOEK trainer als Toscanini, al weet hij de gent zou zijn. Integendeel. Kleiber ju­ vaak mechanische precisie van de Ita­ nior behoort tot de allergrootsten van EN CD liaan te vermijden. Hij was even beze­ "zijn generatie. En hij was natuurlijk dè ten van de 'authentieke' geest van een man geweest die Herbert von Karajan werk als Furtwängler, maar Mengel­ had kunnen opvolgen in Berlijn. berg bezondigde zich wel eens aan kos­ Probleem bij K1eiber is dat hij op z'n een groot en groots dirigent was, dreigt metische retouches, merkt Cowan te­ 6.3ste nog altijd podiumschuw is. Dat is in Nederland te worden vergeten. Dat recht op. uiteraard wat lastig bij een dirigent die hij privé eigenlijk maar een klein baasje . Hij' had evenyeel gevoel voor orkes­ een toporkest in zijn kielzog krijgt, me­ was, wisten uitsluitend de ovei'levende trale kleuren als Stokowski. I:iij kon het talle internationale verplichtingen, intimi zich nog te herinneren. Totdat je geluid van een orkest net zo fraai op­ tournees, platen- en televisiecontracten de stomme privéfilmpjes uit de Chasa poetsen als Van Karajan, zonder op die daar bij horen. Mengelberg ziet die ook in het Fi1mmu~ details te beknibbelen. Cowan: 'Zijn Van het Filmmuseum-gezelschap is seumpakket zitten. uitvoeringen hadden de fundamentele Carlos Kleiber als enige, letterlijk, een De Baas in betere tijden, ver voor de eerlijkheid en de dramatische kracht springlevende legende. Maar ook bij oorlog, op z'n Zwitserse balkon: bekke­ van die van Erich (en Carlos) Kleiber. Willem Mengelberg krijg je steeds meer trekkend, eindeloos toastend, orerend, En evenaarden de scherpzinnige char­ dat gevoel. Zeker als je de beelden ziet 'dronken' waggelend aan de arm van me van Beecham.' in het Festivalprogramma. een vriendin, sigaren rokend, gieche­ Bij Pearl houden ze gewoon van Mengelberg in een pijnlijk journaal­ lend, met de kont naar de camera en Mengelberg. Vandaar dat bij dit album fragment over zijn niet smetteloze oor­ - feest voor de dames - ze mogen ook nadrukkelijk Volume I staat. In het logsverleden; Mengelberg met het Con­ een paar klappen uitdelen op het tus­ najaar volgt deel 11 met de resterende certgebouworkest op tournee; Mengel­ sen 1895 en 1942 muzikaal hoogst ge· Columbia-opnamen. Onder andere de berg bij een huldiging van koningin waardeerde, best betaalde en meest ge­ vierde en vijfde symfonie van Tsjai­ WiJhemina in het Olympisch Stadion; vreesde achterwerk van Nederland. kovski, Mahler (Adagietto uit de Vijf­ :-'!engelberg Bizet en Weber dirigerend Amusant en onthullend. En éven de), Grieg, Suppé, Johann Strauss, Bi· in het Concertgebouw. Tenminste, zo leuk om naar te kijken. Het is maar zet en Ravel (Bolero) . Plus andere ver­ lijkt het. De grote zaal blijkt perfect goed dat die beelden niet geleverd wor­ sies van de ouvertures Tannhäuser, nagebouwd in de Parijse Epinay-stu­ den bij de cd's die op het ogenblik van Coriolan en Egmont. 'En een 'ultra­ dio's. hem verschijnen. Het leidt af van dat­ rare' opname van het tweede en derde Voor De Baas, klein van stuk en ijdel gene waar het om gaat: de muzikale deel van Tsjaikovski's Vijfde. die inder· als hij is . vormt dat geen beletsel om te status van Mengelberg. Een reus tussen tijd alleen op het Franse Odeon ver· kunnen gloriëren. Hij is ongenaakbaar. andere reuzen als Toscanini. zijn aarts­ scheen. gedecideerd en briljant. Markante kop rivaal in New York. en Furtwängler. en priemende ogen. Geen wonder dat Hij lijkt weer 'in' te zijn. Na de histo­ Maar het Duitse label Teldec. dat de hij bijna vijftig jaar lang aan het hoofd rische uitgaven op lp en cd. afkomstig erfenis van Telefunken beheert. heeft staat van het Concertgebouworkest. uit het AVRO-archief en indertijd door ook 'WiIlem Mengelberg, Concertge­ Een orkest dat hij groot maakt. waar­ Philips uitgebracht. zijn het nu vooral bouw Orchestra, Amsterdam 1938- mee hij Mahler en Strauss in Amster­ buitenlandse firma's die met Mengel· 1941' in de aanbieding. Op deze cd in dam introduceert - totdat het publiek berg op de proppen komen. de nieuwe serie Historic worden Eill hen vreet. zoals hij het geformult:erd Het Engelse label Pearl, altijd al goed Heldenleben en Don fllan van Richard schijnt te hebben. in het oppoetsen van 78-toeren platen, Strauss aan elkaar gekoppeld (op de cd De oorlog maakt een einde aan dat komt met een album met drie cd's die in 1988 ter gelegenheid van het droombestaan. Mengelberg mag na waarop 'The Complete Columbia Re­ e~uwfeest van het orkest werd uitge· 1945 niet meer terugkeren. Zijn pas­ cordings' staan. Opnamen van het bracht ontbrak Don fuan). poort wordt hem afgenomen en hij Concertgebouworkest uit de jaren Ook hier v~el loftuitingen aan het krijgt een dirigeerverbod. Hij sterft in twintig en dertig. Het repertoire reikt adres van Mengelberg, Strauss-inter· 1951 in volledig isolement in zijn Zwit­ van Bach. Cherubini. Beethoven. We­ preet bij uitstek. Na zijn eerste optre­ serse chalet. Lange tijd circuleert zijn ber en Mendelssohn tot Berlioz. Liszt, den als. gastdirigent in .het Concertge­ naam alleen nog in kringen van zijn Wagner en Brailms. bouw schreef de componist in 1897 aan oude bewonderaars. Fascinerende documenten uit een zijn vrouw: 'Das Orchester ist pracht­ Dat hij. ondanks zijn pro-Duitse glorieus verleden. Net als eerder bij voll, voll Jugendfrische und Begeiste­ sympathieën op het verkeerde moment. EMI heel behoorlijk gedigilaliseerd en rung, vorrrefllich vorstudicrt. 50 dass -17-

es ein wahres Vergnügen ist, dasselbe Twt::ede Wereldoorlog nog altijd in Bay· Mengelberg and The Concertgebc?uw zu dirigieren', reulh werd getoond. Een schok voor Orehestra: The complete Columbla Recordings. vol I. Pearl/Clavicenter (3 Strauss was dermate onder de druk verstokte Wagnerianen, Fred K. Pric· van de kwaliteiten van dirigent en or· cd·s: aanbieding tot eind juni). berg, auteur van het boek Musik im Willem Mengelberg. Concertgebouw kest dat 'hij zijn nieuwste werk, Ein NS-Staat geeft interessante toelichtin· Orchestra Amsterdam 1938·1941: He/denleben, aan Mengelberg en de gen. Maar hij houdt zich in, Alleen bij R. Strauss. Teldec Historie. zijnen opdroeg, Door dit etiket heeft de cd met Stravinsky Ueu de cartes, Wagner: Parsifal o.l.v. Hans Mengelberg altijd kunnen pronken als 1938, Berlijn) en Hindemith (Symfonie KnappertsbuSCh. Bayreuth 1951. 'de beste' vertolker van deze 'Tondich· Teldec Historie (3 cd's). Mathis der Maler, 1934, Berlijn) slaat Stravlnsky conducts Stravlnsky, tung für grosses Orchester'. Een virtuo· hij toe. Hlndemlth conducts Hlndemlth: zenstuk dat een ongelooflijke orkest­ Stravinsky wordt genadeloos aan de Berliner Philhannoniker 1934-1938. cultuur vereist. schandpaal genageld. Prieberg: 'Natio­ Teldec HistoOc. Maar ReA Vietor zorgt ook voor een R. Strauss: Also sprach Zarathustra, nalistische dictaturen hadden een ma· Ein HeIdenIeben. Chicago Symphony niet geringe verrassing met een gische aZintrekkingskracht op hem. AI Strauss<:d in zijn serie Living Stereo, o,l.v, Fritz Reiner. RCA Victor. in 1930 liet hij aan de Italiaanse 'Duce' Dverak &; Walten: Celloconcerten met gewijd aan historische opnamen uit de Mussolini weten, hoe zeer hij hem als Gregar Piatigorsky. Boston Symphony jaren vijftig en zestig, Tussen 1941, de redder van Italië en Europa be­ Orchestra o.l.v. Charles Münch. RCA toen Telefunken zijn opname in 'Am· schouwde'. Tegen een boycot van zijn Victor. sterdam maakte. en 1954, toen ReA in Brahms &; Tsjalkovskl: werk in het Derde Rijk tekende Stra­ Vioolconcerten met Jascha Heifetz. Amerika al driftig aan het experimente· vinsky bezwaar aan bij zijn uitgever: Chicago Symphony o.l.v. Reiner, RCA ren was met tweesporenregistraties 'mijn negatieve houding tegenover het Victer. - stereo avant-Ia-Iettre - blijkt de au­ communisme en het jodendom - om diotechniek een -grote sprong voor­ geen sterkere uitdrukking te geb rui· KlassIeke Meesters. Dirigenten oP. waarts te hebben gemaakt. het wttte doek. Documentaires over ken - is toch algemeen bekend'. Mengelberg. Toscanini. Ansennet, Frits Reiners versie van Ein Helden­ Daarop sprongen collega's, onder Kleiber. Knappertsbusch. Klemperer, leben. met de Chicago Symphony, is wie Furtwängler em Böhm, hem bij. Op Mravînsky en BOhm; 3 tot en met 30 minstens zo boeiend en 'authentiek' als artistieke gronden, wel te verstaan, juni in het Filmmuseum Amsterdam. die van Mengelberg. De Hongaars/ meesmuilt Prieberg. Daarna gaven d~ Amerikaanse dirigent was een even nazi-kunstcontroleurs het op bij Stra­ grote autoriteit en Strauss-kenner, als vinsky. 'Unangefochten reiste der Mengelberg en hij was net zo'n tralOer Komponist zu Festivals und Erstauf· en dictator als zijn zeventien jaar oude· führungen ins Reich HitJers'. re Amsterdamse collega (Reiner over~ Was dat nu zoveel minder erg dan de leed in 1963). Hij was alleen minder houding van Mengelberg tijden.s de excentriek in zijn interpretaties. oorlog? Bij mijn weten heeft Stravmsky Het grote verschil met de . T~ldc~: nooit een componeer· of dirigeerverbod uitgave schuilt in de kJankkwaiJtelt. BIJ gekregen in Nederland. Ove~gens: d!e ReA Victor komen geen magere of opname van Jeu de ca.rtes. UIt .1938 15 schrille geluiden uit de speakers. maar niet ~rg sterk. De toehchtmg IS beter. een voor 1954 opmerkelijk rijk en ruim­ telijk gespreid 'geluid. Een o~troe.rende confrontatie, deze Strauss Utt Chicago. Real Living Stereo! Zo heeft ReA Victor nog een paar superuitgaven in zijn historische cata­ logus. Waaronder ongekend vitaal ge­ speelde vioolconcerten van Brahms en Tsjaikovski met grootmeester Jascha ! Heifetz en ook hier een buitengewoon boeÎende Reiner. Verder celloconcer­ ten van Dvorak en William Walton met Gregor Piatigorsky en het Boston Sym· phony Orchestra onder Charles Münch (het Waltonconcert werd t::en paar da· gen na de wereldpremière În 1957 vast­ gelegd).

In de Teldec Hü;toric·serie wt::rd ik vooral getroffen door een in aUe op· zichten bijzondere Parsifal van Wag. nero Et::n registratie uit 1951 van het eerste naoorlogse Bayreuthfestival. Een modelopvoering met de ParsiCai· dirigent van deze eeuw, Hans Knap· pertsbusch, en een cast om van te wa­ tertanden: Wolfgang Windgassen, J\1ar­ tha Mödl, Ludwig Weber, Georg Lan· don en onze eigen Arnold van Mill. En dan te bedenken dat Wagner· kleinzoon Wie land in dat jaar tevens , voor het eer!it de bezem haalde door de prehistorische enscenering die tot de -18-

DISCOGRAFIE

STRAUSS...... DANKT WilIem Mengelbe~ RoyulConcertgebouwOrchestta Amsterdum 1938 -41 R. Sttauss, Ein HeldenIeben & Don JUlln TELDEC 9031-76441-2...... (CD) (aus einem Brief an Willem Mengelberg) .. Für heute will ich nur dan­ ken: für Alles, was Sie in dreiBig Jahren unermüdlicher Arbeit für mich und mein Werk geleistet haben .... für Ihr herrliches Orchester, das meine Werke phänomenal und seines Mei­ Wille", Melige/berg sters würdig gespielt hat." Co""rlgeboIlUl

R. STRAUSS. TONE-POEMS. 'Michel PiastrO Koussevitiky's Ä/so sprach Zarathustra was the ® (vn); 'Reoé Poll aio (va); cAlfred Walleostein first cO!f1plete recording of the work. His perform­ (vc); Nel'· Vork . PhiIharmooic Sympbooy ance IS more extrovert, rather coarser in . Orchestra f . }.5. BAOf Sukc No. 1 in B Minet (or Pluccs anel 5. A Midsunr_ N/sbt'$/)rftlm. Op. 61 • Scherzo Oun_E_ ,1·50,...COCIirJ. Strings, BWV 1067 BERUOZ 72MDamlUJtloll of ~'aUJl, Op. 24 CaIlon: 11'-')0 I . OuVet'lwe: Grave; All.,.,.. 6. DaIlC. of lIw Sylpbl _orOrclc .. __ 2. Rondeau! Allearo 7. Iflm[lQrlIJII Marcb 3. Sarabande: An. Ril/tU of Allwns. Op. 113 • Turkish Mareh 7. iil Un po<:u allegn:no. r: gr.aziooo t. wtth Toscanini, FurtwAngler. 13. Loonont o. .... u ... No. I. Op. 138 8. AcaJ/!mk l'o!sIil'Ul OumUI1t. Op. 80 ;.~ / Baac:ham, Stokowskl, 14. Corlolan, Op. 62 - OvC1lu~ WWcm Mengelberg and !he Conccngebouw .' Koussevi!sky ••• He could b· IS. Esmollt. Op. 114 • av...turc Orc:hCSIra ol AJnsterdam ( CD2 ProduC1' 13'; 111 - 77: ~7" I. Uo'IOf'COw"u~ No. 3, Op. 72b He was admlrad by Mahier, Strauss and Ravel. Thes' WEBEIl Full details of recording ebtd an (l) ADCD\08 (75 minutes: THE.'MIGHTY HINDEMITH. MD). Item markcd • from Telefunken STRAVJNSKY CONDUCTS STRAVlN- SK3176/S0. bSK3198 (both recorded 1941), At last WilIem Meugelberg is SKY. HINDE."rUTH.: Violin Concertn. Ferdinand crecorded at a p.:rformance on April 15th, " gaining the attention he deserves, HeUmaniConcertgebouw{ Mengelbcra (live, 1943. " even la, the point of duplication; 14.3.40). STRAVJNSKY conducu a rehean.1 oC When Grieg ~'isiled Amsterdam in 1897 he his "Baiser de la F .... (Boston, 1949)r'Von Him­ Volume . 1 of Pearl' s complete mei Hoch" (Bach-StravinsIcyY·Persephone'· insisted th at Willem Men2clberg, the brilliant Columbia recordings is full of rare extr. (NYPSO: Camegje Hall). ADCO.11 O. young Principal Conductor öf thc Concertgebouw and exciting things, excellently ,C11·95. Orchestra, should conduct his music from Peer nre MENGELBERG EDmON = Gym, rather than he himself. Nor did Grieg regret transferred, and helpfully annotated ME.~OELSSOlDl: "Midsummcr Night's > Ortaal" Overtw'e. Nocturne aad Scherz.o BBC '0 his decision: it is said that after the performance he by Robert, Cowan;.' There are SO. 18.1.38. CHERUBINI: "Anacreon" Over- '1 jumped on to achair and exorted the orchestra to tantalizing things - only the third ture. Concertgebouw: Uve, 15.4.43. I-' cherish its young conductor. Nowadays no one movement of Beethoven's First BEETHOVE:'f: Sym. No. 7. Bertia Radio really plays Grieg ....ith the sweetness, style and Orch.,1939.ADCO. ilI.LII·95. depth of romantic melancholy his music 50 obvi- Symphony and the second' of hls ALL nre ABOVE ISSUED FOR nre EighJh, both betrer performances FIRSTTIME ously exudes. Hearing Mengelbérg conc1ucting the BRAHMS: Sym. No. 3. Uvc:, 27.2.44. Fint Peer Gym Suite live in 1943 is a pleasure com­ than in the Cömplete. .U~ë:Set:·' But OEBUSSY: "Prélude , I'aprés-midi."{ FRA..~CK: "Psyché et Eros'· (From TeieCualcen: parabie to hearing his piano music played by Percy there is' . much ' moté " substantial '38). USZT: "Les Prêludcs" (From Columbia: Grainger or Actur Rubinstein. (I am thinking in nourishment too, with Bach's'Suite '29) • •-\DCO. 107. CII·95. pa':'licular of Rubinstein's video recording of the TCHAlKOVSKY: "P.thétiquc:" Sym. (1941 No. 2. Brahms,' , Third Symphonj, Telefunken rec' .). BORODlN: "In the Steppcs Goeg Concerto-Decca. 1/89-in which the old (an epecially grand reading) and an. of Central Asia" (TelcC., 41). GRlEG: "Peer man's playing and physiognomy are object·lcssons Gyn," Suite No. I. (üve, 15.oi.43). ConcertgC­ in untarnished affection tor the music.) There is array of Overtures by Cherubini, bouwlMengclbCf'l. ADCO. 108. Cl 1·95. some rather nasty tape drop-out in the "~Iorning " Beethoven, Weber and Wagner; As VOCAL ANTIiOLOGY: BACH "SL .\tatthew section, but the perlormance should not he ignorcd Passion" atr. w. Em, V-",cent, RavelIi (live, usual with such feasts,one looks 5.4.36) .•'ttOZART: "Exulc:ue" ,'.{Otet (Ria GiD­ on that account. forward eagerly to the' second i ster). 5.3.42. SCHUBERT: 3 Vocai tuiacs Menge1becg's way with Tchaikovsky's Pathétique (Betty van den Bosch). 19.12AO. WEBER: Symphony is familiar from the 1937 recording now volume, to be published later this '\ "Oberon'· ari.. (Ruth Homa). 18.3.43. on a Teldec CD (9/89). This later 1941 account is year; and hopes that still more will PUCCINI: "Butter1ly'" aria. Gr:acc Moore. 23.6.36. ADCO. 109. ,Cl 1·95. said to have a finale that is less obviously con­ follow. As . it is, Mengelberg, is .ua petformanc:c more intense, pauionace, strained by the playing time of 78rpm sides. At ,clearly ' , among ' tho' greateat I demonie and shattcrin,-~,~ ,~y , >'.~ h:-~~ 9'30" (the CD case say! 12'OO"!) it is a minute longer ,conductors, for' all' hii sometimes than the 1937 venion; but it doesn't feel all that MICHAEL G. TIiOMAS different. The private rhetoric:- of Mengelberg 's wild idiosyncrasies. SA Norfolk Plae:e, London W2 lQN. reading is much as before. Technically, the 1937 " MicJUielTamier Tel: (071) 7234935, recording is probably to be preferred: it certainly Willem·' Mengelberg,.'· and . tbe evenings: (079S) 536074 fades to silence far less brutally at the end of the symphony. Concertgebouw Ordlestra:- lbe' Postal charges, InIand: 1 LP 90p, 2 LPs: ,C1.30, Complete ColumbiaRecordings­ 3 or mote ,C2.S0. . In central Asia. that hauntingly beautiful distilla­ CD: post free. Abro.d (m) ,C 1 per CD. tIon of all that is most alluring about Borodin'~ Volume: 1:-.. J.S.Bach, J.C.Bachf , Outside Europe: ,C 1.50 per CD (m). musie:. is,exquisitely realized by the Concertgebouw Cherubini, . Beetboven,', Weber, Calle~:II.OO - 4.30 p1aycn:, JO parucular by thc solo woodwinds and by Mende~oh.a, . Berlioz;' Liszt, Smrloo or Circle [0 P2ddingtOQ the lumrnously beButiful upper strings. In music as Wagner,Brahms.,' : ' . - " expertly sc:ored as this. one realizes afcesh what a wonderful body of musicians Mengelberg had GEMM CDS 9018' (3cDs) 04.49 Ook verkrijgbaar bij: assem bied and nurtured in lUs 40 or more years in Saul B. Groen cd's Amsterdam. R.O. "Classical Express" - , Amsterdam 020-6794634 "Gramophonetl juni 1993 Issue No.45"- June 1993 Music Discount Centre -20- Willem MengeIberg's enige kleurechte erelint - 1971 - Een paar weken geleden, in de serie VPRO-TV documentaires 'de jaren 20-30' verscheen een paar keer, heel even, de markante kop van Willem Mengelberg op de beeldbuis. Zo te zien dirigeerde hij tijdens een massa­ manifestatie in het Olympisch Stadion het Wllhelmus. Een wrange grap, want nog geen 20 jaar later valt in de uitspraak van de Ereraad voor de muziek te lezen: Ten aanzien van Prof. Dr. Wil/em Mengelberg is de raad van oordeel dat deze zich dennate schuldig heeft gemaakt aan voor een man in zijn positie ontoe­ laatbare handelingen, in strijd met de nationale eer, dat hij nooit meer de di­ rigeerstaf in Nederland behoort op te heffen. Het was het bittere einde van een roemruchte carrière en men kan veilig aannemen dat die paar schimmige fIlmbeelden de enige Mengelberg­ projectie op het denkraam van een na-oorlogse generatie betekenen. De roem, de 'Jitstraling van een uitvoerend kunstenaar is snel vervlogen, zelfs van zijn talloze grammofoonplaten is er zegge en schrijve één verkrijgbaar. Temidden van de grenzeloze verafgoding door de tijdgenoot en - anno 1971 - de vage herinnering aan een historische naam valt een eeuw na MengeIberg's geboortejaar een omvangrijke herdenkingstentoonstelling in het Haagse Gemeentemuseum. Een twaalftal grammofoonplaat-<:oncerten en 342 unieke documenten, foto's, brieven, programma's, diploma's, portretten, manuscripten, parti­ turen, médailles, verbleekte erelinten, een dirigeerstok: de voor eeuwig verstilde, laatste samenvatting van een mensenleven. Daar is het program­ ma van MengeIberg's debuut als pianist bij het Utrechts orkest Zaterdag 4 januari 1890: Beethoven, Liszt, Wagner, Chopin, Schumann. Het lijkt wel een programma van nu. Eén van MengeIberg's laatste concerten ligt opengeslagen. Mei 1944, Beethoven-cyclus voor de Franse radio, Cor de Groot is solist Meer con­ trasten: een brief van Mengelberg, november '23. Waarde Vriend, U hebt wel gelijk dat de muziek van S. als m u zie k in de con­ certzaal misplaatst is. Maar de kleur, de moderne techniek, het idee dat de mensen ook S. bij ons kunnen horen - dit al/es moet bij ons toch wel over­ wogen worden en ik ben van mening dat we 't moeten geven. Het slotstuk van Sacre du Printemps geef ik voorlopig cadeau .... 's' = natuurlijk Strawinsky. Verderop een goedgelijkend portret van Men­ gelberg, getekend door Strawinsky, met het opschrift: 'Den grossen Meis­ ter Mengelberg, von seinen Freund Igor Strawinsky 1924'. Programma's uit Rusland waar hij voor de Eerste Wereldoorlog veelvuldig optrad. Een Frans muziekfeest in Amsterdam - 1922: een avond met or­ kestliederen van Duparc en Caplet, vier orkestwerken van Milhaud en Rave!. Dirigeerpartituren van Strawinsky's Vuurvogel en de Negende van Beethoven. Het gedrukte noten beeld nauwelijks leesbaar, overwoekerd door Mengeiberg's aantekeningen in rood, blauw, groen en zwart potlood, elk klein detail voorzien van talloze aantekeningen. Schetsen, manuscrip­ ten van Mahler en Strauss, waaruit op onthullende wijze duidelijk wordt hoe deze orkest-virtuozen componeerden. Brieven van Grieg, Rachmani­ nolf, Casals, Busoni, Fauré, Bruno Walter, von Karajan. Een brief van Alphons Diepenbroek., maart 1908: 1I00ggeachte heer Van Linden. Het spijt mij dat Menge/berg zich vanmiddag een onhandige opmerking tegen U liet ontvallen. Hij meent·het zo kwaad niet ... ' Een opmerking die misschien ook voor Mengeiberg's onbegrijpelijke hou­ ding in '40-'45 een laatste excuus vormt De bewonderde dirigent, weerspiegeld in de ogen van de tijdgenoot (1931): In het bezit van een physiek, we/ksforsheid een waarachtig bewijs geeft voor zijn kracht en bijkans onuitputtelijke vitallUit, beschikt Mengelberg in elke lijn en elke beweging over een gratie, een gebalanceerd gemak en een licht­ heid, die al/een door zulke kracht en vitaliteit kunnen opgewekt worden. Het is een schitterende ga"'e en Menge/berg gebruikt er elkefractie van om de mu­ ziek te vertolken: een vertOlking, die treffend in haar welsprekendheid, men­ se/ijk, schiccerend en ontroerend is. . -21- Als orkestpedagoog, beschouwd door dezelfde schrijfster: Hij weet altijd het juiste woord te vinden ofeen geste vol betekenis, die een on­ duidelijke zin tot een levend iets maakt. Eenmaal speelden die strijkers een . mooie zangpassage nogal koud; hij liet iedereen ophouden, en bleefeen ogen­ blik stil zitten. Daarop boog hij zich over naar de eerste violen en zeide met een stem, trillend van ontroering: 'Het is de liefde/'. Na een ogenblik stilte werd weer begonnen en hoe zongen toen de snaren! .. Met dergelijke middelen bereikt Mengelberg zijn doel. Hij mishandelt zijn spelers niet, evenmin als hij kinderachtig boos wordt ofraast zonder oorzaak. Maar hij inspireert"en blaast er leven in met zijn scheppende kracht. De musici, die alleen om hun grote bekwaamheid gekozen zijn en steeds in pet/ecte vorm worden gehouden, beantwoorden zijn onweerstaanbare drang met bijna onge­ looflijke daden van schoonheid en virtuositeit. Mengelberg, bewierookt, gevierd, blind voor het buitenmuzikale, orkest­ dictator te midden van de lofzangen van een andere tijdgenoot: Zie, dan is Mengelberg zoo plots weer geheel anders, dan is hij niet de dichter­ wijsgeer, de heftige overpeinzer der donkere Jevensgeheimen, de gevoelsont­ leder van zijn eigen ziel, maar dan is hij als een kind, laat zich maar gaan in die schaterende jeugdwereld, waar alles jubelt en straalt van louter zonne­ muziek. Hij omsiert dan zijn aanvoelingen met honderden kleuren van licht in lichter licht, van schaduwen in donkerder schaduwen, en ál het denkbare coloriet van klankkleuren, zoowel de zachtste, de maar-even-opklinkende en weerverdwij­ nende, als de forsch losbrekende accentuaties en de melodie-aanzwevingen worden dan, ieder in hun eigen karakter en taaleigenschappen door hem ver­ troeteld en zonnig beschenen met zijn eigen duizendvoudige zielsuitstralingen. Mengelberg als Uebermensch, los van elke reële waarneming, door die­ zelfde schrijver boven Joh. Seb. Bach verheven: En zou b. v. de Suite b. kl. t., als ze niet door 'n groot dirigent als Willem Men-· gelberg wordt beïnvloed, in zoo een magistrale levensuiting tot ons kunnen komen? De schoonheid van Bachs muziek-psyche is wel een onbewuste, maar toch ook vaak van 'n zeer bewuste vroomheid, waarom zijn werk het geniaal­ ste zelfs, niet van een zekere starre onvolzongenheid is vrij te pleiten. Vandaar dat men telkens een groote tegenstelling tusschen Bachs werk en MengeI­ berg's psyche kan constateren. Bachs innerlijke visie bezat niet de brandende hevigheid om dóór de religie als idee des universeele Godsvereering te komen tot de dichterlijke, wijsgerige wereldaanschouwing; maar bleef zonder meer in het dogma dier religie han­ gen, kwam er niet boven uit, zooals Beethoven en ook Mahler, waardoor een deel van de wereld en het leven, vooral het menschelijke deel, buiten den geest van zijn werk viel.. .. Wat voor ons katholieken, dus ook voor W. Mengelberg, de muziek van Bach jammerlijk mist is de mystieke ondoorgrondelijke atmosfeer van het Heilige; co -0\ het aroom der hemelsche gelukzaligheid .... 0- ce Een laatste citaat waarin de mens tot (half?)-god wordt verheven: 0\00 Zijn ziel is wereldwijd en hemelhoog, en overal en in alles droomt zij van de - I (Q allerhoogste schoonheid, die zich boven alle menschen en werelden uitleeft, O::X:: r-- en daarom is Mengelberg voor ons als dirigent de allergrootste onder de aller­ 0\ c: pootsten! Q) - Q) .,-4 ~ Temidden van die onduidelijke veelheid van informatie, de pseudo- ::l~ literaire rimram der ophemelaars. de lofzangen der paladijnen en de totale ,.....; Q) ~ Q,.,-4 CIl afwijzing nà 1945, de verguizing, plotseling een duidelijk herkenbaar sig­ (Q N Q) naal. Verbijsterend omdat we dan een dirigent zien met een uitermate I-< ::l CIl ~ I:: CIl sober, effectief en indringend gebaar, een musicus musicerend vanuit de 0.. >- " 1-<.-1 muziek, zonder show, .zonder zinloze, publiekgerichte handelingen, ja, OOQ)Q);::l feitelijk met een zo actuele manier van muziek maken - en ik vergeet daar­ c: .u > .,-4 CIl 0·,..., bij natuurlijk de onvermijdelijke, typisch tijdgebonden interpretatieve fa­ .u::l .,-4 .u I-< CIl I-< cetten - dat vele hedendaagse dirigenten daarbij als rechts-radicaal-roman­ Q) Q) Q) Q) tische rakkers door de mand vallen. :..: 00·,-4 > c: .u Q) Mengelberg was een groot muzikant, hij dirigeerde vanuit de muziek. Het .• 00 .,-4 00 .u.u .u.u is het enige ni e t verbleekte ere-lint dat men vanuit het heden aan deze .,-4 .u Q) 0 .,-4 expositie zou kunnen toevoegen. ::lO~Z;::l -22-

Men..ge1berg en.. zijn.. tijd. 1876-1880

MUZIEK. OPERA. BALLET: 8 Brahms componeert: Ie. Symphonie in C-moll (eerste uitvoering in 1894) I, Bruckner componeert: Se. Symphonie in B-dur Delibes componeert: Ballet "Sylvia" Tschaikowsky comp. Ballet "Schwanensee"

Bruno Walter Wordt geboren (1962) Manuel de Falla Wordt geboren (1946)

Heropening Bayreuther Festspiele.

NEDERLAND ALGEMEEN: Noordzeekanaal wordt feestelijk in gebruik genomen. In Arnhem en Haarlem start de eerste Paardentram. Algemeen kiesrecht. Amsterdam krijgt een universiteit.

BUITENLAND ALGEMEEN: Konrad Adenauer wordt geboren. (1949) George Sand overlijdt. (1804) Graham BeU construeert de telefoon voor algemeen gebruik. Wereldtentoonstelling in Philadelphia. 8 MUZIEK. OPERA. BALLET: Brahms componeert: 2e. Symphonie in D-dur Bruckner componeert: 3e. Symphonie in d-moll Karl Erb (tenor): Wordt geboren. WILLEM MENGELBERG: Krijgt Ie. pianolessen van Umlaut en theorie van Jhr. J.C.lVI. van Riemsdijk.

NEDERLAND ALGEMEEN: Stormvloed teistert Nederlandse kust. Ds. P .H. Hugenholz sticht de "Vrije Gemeente". Er komt een nieuwe Bos ' Wereldatlas uit. Koning Willem III ziet af van een huwelijk met de operazangeres Mad. Ambre.

BUITENLAND ALGEMEEN: Rusland en Roemenië in oorlog met Turkije. Edison construeert een phonograaf met rollen. Raoul Dyfy, Frans expressionistisch schilder, wordt geboren. (1953) Gust. Courbet sterft. (1819)

MUZIEK, OPERA. BALLETT: Tschaikowsky camp.: Vioolconcert in D-dur

NEDERLAND ALGEMEEN: Sociaal-Democratische - Vereniging wordt door Willem Ansing opgericht. , De Lager-Onderwijswet wordt bekrachtigd. -23-

BUITENLAND ALGEMEEN: .. Oostenrijk bezet Bosnie en Herzegowina. William Booth richt het "Leger des Heils" op. Charles Daubigny, Frans schilder, sterft. (1808) Wereldtentoonstelling in Parijs. 8 MUZIEK. OPERA, BALLET: Bruckner componeert: 6e. Symphonie in A-dur, Strijkkwartet in F-dur. Franck componeert: Klavierquintet in f-moll Oratorium "Die Seligpreisungen" Grieg componeert: Pianoconcert in a-moll Von Suppé componeert: Operett "Boccaccio" Tschaikowsky comp.: Opera "Eugen Onegin" Peter van Anrooy Wordt geboren. WILLEM MENGELBERG: Componeert kerstlied voor zijn ouders en zingt in het Kathedraalkoor "St. Gregorius Magnus" te Utrecht.

NEDERLAND ALGEMEEN: Willem III trouwt met Princes Emma von Waldeck Pyrmont. Amsterdam wordt bij wijze van proef electrisch verlicht. Dr. J. Rutgers begint in Rotterdam een spreekuur voor anticonseptie. De A.R.P. wordt door Abr. Kuiper opgericht. Aletta. Jacobs voltooit haar medische opleiding.

BUITENLAND ALGEMEEN: Stalin wordt geboren. (1953) Albert Einstein wordt geboren. (1955) Paul Klee wordt geboren. (1940) Edison maakt kooldraad lamp.

MUZIEK, OPERA, BALLET: Brahms componeert: Ungarische Tänze Tschaikowsky comp.: "Ouverture 1812" Strijkkwartet no. 3 in fis-moB Pianoconcert no. 2 in G-dur M. Loevensohn wordt geboren. (1943) Offenbach sterft. (1819) WILLEM MENGELBERG improviseert op het orgel van de Kathedraal in Utrecht.

NEDERLAND ALGEMEEN: Princes Wilhelmina wordt geboren. Abr. Kuiper opent de Vrije Universiteit in Amsterdam, op Geref. grondslag. In Schiedam wordt de 393e Jeneverstokerij geopend.

BUITENLAND ALGEMEEN: De Keulner-Dom wordt opgeleverd. Pasteur ontdekt strepto- en pneomokokken. De smOking doet zijn intrede in de mannen mode. Wereldtentoonstelling in Melbourne. Franz Marc, Duits expressionistisch schilder, geboren. (1916) -24-

Eert. ort.vergetelijk. bezoek. aarl. de Chasa.

Mevrouw Nettie Spies was vanaf 1945 tot · 1982 registrante en secretaresse van de legendarische organist PIET VAN EGMOND. Zij vertelde mij over haar bezoek met de familie Van Egmond aan de Chasa het volgende:

Wij, de familie Van Egmond en ik, waren begin van de jaren vijftig met vacantie in de omgeving van Innsbruck. Mijn baas, Piet van Egmond die vanaf 1939 organist was van het Concert­ gebouworkest en dus onder Mengelberg had gespeeld, opperde het plan om op de terugweg naar Nederland over Zwitserland te rei­ zen en Willem Mengelberg te bezoeken. 's Ochtends heel vroeg vertrokken wij van ons logeeradres en we bereikten tegen het middaguur Val Sinestra in het Unter En­ gadin. Na telefonisch ons bezoek aangekondigd te hebben gingen we tevoet omhoog richting Zuort. Na ruim een halfuur over een smal kronkelend pad. dat langs een wild kolkend bergstoompje liep, gelopen en geklauterd te hebben hoorden wij ineens een klokkenspel, Mengelberg speelde op zijn carillon een improvisatie over het Wilhelmus van Nassouwe. Het klonk fantastisch mooi; het ontroerde ons zeer. Wij werden door Willem Mengelberg en zijn gastvrouw. Mevrouw Elly Bijsterus Heemskerk, hartelijk ontvangen. Terwijl de familie Van Egmond door de gastvrouw werden verzorgd vroeg Mengelberg aan mij of ik van muziek hield. Ik knikte be­ deesd en zei: "Ja mijnheer". Hij zei: "Kom maar mee naar binnen dan zal ik wat voor je spelen. Zelden heb ik mooier piano horen spe:...: len hij vertelde er zo veel interessante dingen bij. Ik had het gevoel of ik bij mijn grootvader op bezoek was. Toen wij teruggingen begeleide hij ons met carillonmuziek over allerlei Nederlandse volksliederen. Het is nu ruim veertig jaar geleden. Ik zal de ontmoeting en de klanken nooit vergeten.

Juni 1993, Johan Krediet. VIJFTIG JAAR CONCERTGEBOUW

•

" , 1> • I) i

"