Woerden, Van Oudheusdenstraat rapport 472

Woerden-Van Oudheusdenstraat.

Een Archeologische Begeleiding van sloop- en saneringswerkzaamheden.

S.B.C. Bloo (ADC ArcheoProjecten) K. Jeneson (Hazenberg Archeologie Leiden)

Colofon

ADC Rapport 472

Woerden, Van Oudheusdenstraat Een Archeologische Begeleiding

Auteur(s): S.B.C. Bloo (ADC ArcheoProjecten), K. Jeneson (Hazenberg Archeologie Leiden) In opdracht van: Gemeente Woerden Foto’s en tekeningen: ADC-ArcheoProjecten en Hazenberg Archeologie Leiden, tenzij anders vermeld

© ADC-ArcheoProjecten, , oktober 2005 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers.

ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

Autorisatie: E. Blom

ISBN 90-5874-59-29

ADC-ArcheoProjecten Tel 033-299 81 81 Postbus 1513 3800 BM Amersfoort Fax 033-299 81 80 Email [email protected]

Inhoudsopgave

Samenvatting 6 1 Inleiding 7 2 Archeologische verwachting 8 3 Methoden 8 4 Resultaten 8 5 Interpretatie en conclusies 12 Literatuur 13 Lijst van afbeeldingen 13

NIEUWERSLUISNIEUWERSLUIS NIEUWVEENNIEUWVEEN NIEUWERSLUISNIEUWERSLUIS

ZEVENHOVENZEVENHOVEN BREUKELENBREUKELEN UTUT BBR

NOORDENNOORDEN TERTER AARAAR N231

WOERDENSEWOERDENSE VERLAATVERLAAT NIEUWKOOPNIEUWKOOP KOCKENGENKOCKENGEN AARLANDERVEENAARLANDERVEEN Maarsevee

N212 OO HAARZUILENSHAARZUILENS ZEGVELDZEGVELD KAMERIKKAMERIK KAMERIKKAMERIK VLEUTENVLEUTEN ZWAMMERDAMZWAMMERDAM VLEUTENVLEUTEN BegeleidingN198 Van Oudheusdenstraat WoerdenWoerden WoerdenWoerden HARMELENHARMELEN BODEGRAVENBODEGRAVEN DEDE MEERNMEERN NIEUWERBRUGNIEUWERBRUG DEDE MEERNMEERN

A12;E25;E30 LINSCHOTENLINSCHOTENLINSCHOTEN WAARDERWAARDER

REEUWIJKREEUWIJK PAPEKOPPAPEKOP DRIEBRUGGENDRIEBRUGGEN PAPEKOPPAPEKOP MONTFOORTMONTFOORT DRIEBRUGGENDRIEBRUGGEN N204 MONTFOORTMONTFOORT

SNELREWAARDSNELREWAARD OUDEWATEROUDEWATER IJSSELSTIJSSELSTIJSSELSTIJSSELSTEE NN IJSSELSTIJSSELSTIJSSELSTIJSSELSTEE GOUDAGOUDA HEKENDORPHEKENDORP N210 N207 BENSCHOPBENSCHOP A2;E HAASTRECHTHAASTRECHT BENSCHOPBENSCHOP

445000 450000 455000 460000 465000 LOPIKERKAPELOPIKERKAPELOPIKERKAPEL 0 1000m LOPIKERKAPELOPIKERKAPELOPIKERKAPEL POLSBROEKPOLSBROEK STOLWIJKSTOLWIJK VLISTVLIST STOLWIJKSTOLWIJK VLISTVLIST LLOPIKLOPIKLLOPIKLOOPIKPIK 110000 115000 120000 125000 130000 Woerden - Begeleiding Van Oudheusdenstraat Locatie van de begeleiding

Bron: Geodan AB 8-3-2004

Afbeelding 1. Locatie Woerden

ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN HET ONDERZOEKSGEBIED

Provincie: Gemeente: Woerden Plaats: Woerden Toponiem: Van Oudheusdenstraat Kadastrale gegevens: Sectie B 2499, 2500, 1910, 1911 Kaartblad: 31G Coördinaten: 120.348/455.398 Projectverantwoordelijke: Edwin Blom (ADC ArcheoProjecten) Bevoegd gezag: Gemeente Woerden Deskundige namens het bevoegd gezag: Joris Lanzing (Hazenberg Archeologie Leiden) ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): 13370 ADC-projectcode: 4081700 Complex en ABR codering: Oeverzone van de Romeinse Rijnloop en Middeleeuwse Stadswal Periode(n): Middeleeuwen (LME/NT) Geomorfologische context: n.v.t. NAP hoogte maaiveld: 1,492 m + NAP Maximale diepte onderzoek: 1,71 m ÷ NAP Uitvoering van het veldwerk: 22 augustus 2005 - 26 augustus 2004 Beheer en plaats documentatie: Provinciaal depot Utrecht

6

Samenvatting

In opdracht van gemeente Woerden hebben Hazenberg Archeologie Leiden en ADC ArcheoProjecten een Archeologische Begeleiding uitgevoerd ten behoeve van milieukundige sanering op de locatie van een garagebedrijf en tankstation op de“Van Oudheusdenstraat” in de gemeente Woerden. De Archeologische Begeleiding behelsde het toezicht houden op het slopen van de panden en vervolgens op het uitgraven van de vervuilde grond.

Het onderzoeksgebied heeft een oppervlakte van ca.49 m² en was vóór de sloop in gebruik voor bewoning en als bedrijfsterrein.

Tijdens de begeleiding zijn sporen van een gracht uit de Late Middeleeuwen/Nieuwe tijd aangetroffen.

PERIODE TIJD IN JAREN

Nieuwe tijd 1500 na Chr. - heden Late-Middeleeuwen 1050 na Chr. - 1500 na Chr. Vroege-Middeleeuwen 450 na Chr. - 1050 na Chr. Romeinse tijd 12 voor Chr. - 450 na Chr. IJzertijd 800 voor Chr. - 12 voor Chr. Bronstijd 2000 voor Chr. - 800 voor Chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) 5300 voor Chr. - 2000 voor Chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) 8800 voor Chr. - 4900 voor Chr. Paleolithicum (Oude Steentijd) 300.000 voor Chr. - 8800 voor Chr.

7

1 Inleiding

In het centrum van Woerden vinden al geruime tijd op grote schaal bouwactiviteiten plaats. Een van de bouwprojecten heeft plaatsgevonden op de hoek van de Van Oudheusdenstraat en de Meulmanweg, waar woningen (arbeidershuisjes gebouwd omstreeks 1900) en een garagebedrijf zijn gesloopt om ruimte te maken voor nieuwe woningen (Hoochwoert Bouwblok F). De locatie bevindt zich pal naast de bouwput op de Nieuwe Markt, op een steenworp afstand van de vindplaats van het schip “De Woerden 7” en van het Romeinse castellum.1

Kerk

Locatie begeleiding

Castellum

NN

0 50m

120300 120400 120500 455300 455400 455500 Woerden - Begeleiding van Oudheusdenstraat Locatie van begeleiding SB 30-09-2005 Afbeelding 2. Overzicht onderzocht terrein

In opdracht van de gemeente Woerden hebben Hazenberg Archeologie Leiden en ADC ArcheoProjecten in mei en augustus 2005 een Archeologische Begeleiding uitgevoerd ten behoeve van sloop en milieukundige sanering op de locatie Van Oudheusdenstraat te Woerden (afb. 1). Het onderzoek is uitgevoerd door K. Jeneson en S. Bloo (veldarcheologen). Senior archeologen waren Joris Lanzing (Hazenberg Archeologie Leiden) en Edwin Blom (ADCArcheoProjecten).

De Archeologische Begeleiding behelsde het toezicht houden op de sloop van de panden en op het uitgraven van een bouwput waarop appartementen gerealiseerd worden.

Het onderzoek is uitgevoerd conform het Programma van Eisen (PvE).2 De vondsten en bijbehorende documentatie die tijdens de begeleiding zijn verzameld, zijn gedeponeerd in het provinciaal depot te Utrecht.

1 Vos 2003 en Blom, Lanzing & Vos 2004 2 Programma van Eisen Woerden, Van Oudheusdenstraat, 14 juni 2005 door T. Hazenberg & W.K. Vos, Hazenberg Archeologie

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 8

Een Archeologische Begeleiding kan als volgt omschreven worden: een inventarisatie, karakterisering en documentatie van aan- en afwezigheid van archeologische waarden in een door een niet-archeologische bodemverstorende activiteit te verstoren gebied. Van de archeologische waarden wordt een karakterisering gegeven waarbij tenminste de volgende aspecten aan de orde zijn: periodeaanduiding, geologische context, aard (typering) en waarderingsaspecten.

Het onderzoeksgebied heeft een oppervlakte van ca.49 m² en was vóór de sloop in gebruik voor bewoning en als bedrijfsterrein. Het gebied ligt aan de Van Oudheusdenstraat en wordt begrensd door bebouwing aan de Meulmansweg.

In het Programma van Eisen (PvE) zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld voor het onderzoeksgebied:

1. Wat is de aard, ouderdom, gaafheid en conservering van de op de locatie aangetroffen archeologische waarden? 2. Zijn de te verwachten fenomenen (stadswal, -muur, bolwerk, grachten) uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd als zodanig te identificeren? Zo ja, hoe zien die sporen eruit en geven ze een beeld van de inrichting van het verdedigingswerk? 3. Komen er op de onderzoekslocatie sporen voor die wijzen op Romeinse bewoning of activiteiten? Zo ja, hoe zijn deze dan te duiden? 4. Heeft de begeleiding meer duidelijkheid kunnen scheppen in de positie of loop van de Romeinse Rijnbedding en de daarin aanwezige eventuele scheeps- of andere houtresten uit deze of jongere perioden?

2 Archeologische verwachting

In het onderzoeksgebied heeft in 1999 een Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van boringen plaatsgevonden, uitgevoerd door Alterra.3 Deze boringen zijn ten noorden van het plangebied gezet, op de Nieuwe Markt. De resultaten van dit onderzoek hebben uitgewezen dat op deze locatie een stadsgracht en een omwalling zijn te vinden. Ook de Romeinse Rijnbedding met eventuele resten werden verwacht. De gracht en omwalling zijn waargenomen in 2003 tijdens de sanering van opslagtanks (van het garagebedrijf) en tijdens de opgraving van het schip“De Woerden 7”in het najaar van 2003.4

3 Methoden

De archeologische begeleiding is uitgevoerd conform de KNA, versie 2.2. In het onderzoeksgebied is een bouwput ten behoeve van de toekomstige bouwwerkzaamheden op verschillende dieptes uitgegraven. Op verzoek van de archeoloog heeft de kraanmachinist eerst de verstoorde bovengrond weg gegraven, waarna er machinaal laagsgewijs gezocht kon worden naar archeologische resten. Het vlak is voor een deel van de bouwput uiteindelijk op ca. 3 m onder maaiveld aangelegd (maaiveld = 1,492 m ÷NAP).

Het vlak is ingemeten ten opzichte van de lokale topografie en de aanwezige damwanden. Er zijn foto’s genomen van profielen en de werkzaamheden. De hoogteligging is gewaterpast vanaf de bout op de garage van het politiebureau (1,901 m + NAP). Er is één profiel gefotografeerd.

De begeleiding was zodanig georganiseerd dat de werkzaamheden geen vertraging hebben opgelopen door het archeologische onderzoek.

4 Resultaten

Begeleiding Sloop

3 Van den Ende, 2004, 6 4 Blom, Lanzing, Vos 2004 en Blom et.al. in voorbereiding

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 9

Opbouw geologie De opbouw van de grond bleek tijdens het onderzoek vrijwel volledig overeen te komen met de verwachting zoals beschreven in het bureauonderzoek.5 Conform deze beschrijving bestaat laag 1 uit een aangevoerde toplaag (datering eind 19e – begin 20e eeuw) van opgebracht geel zand met daaronder een laag bruin zand met hier en daar baksteenfragmenten (ophoging uit 1910). Laag 2 was een laag van grijze tot blauwgrijze beddingachtige geroerde specie van zowel zand als klei (vulling van de stadsgracht). Ook de diepteligging van beide lagen kwam geheel overeen met de verwachting. Alleen de grond in de zuidwesthoek van de locatie (in zone 1) was in hoge mate vermengd met puin en oogde vervuild (hier bevonden zich de tuintjes van de voormalige huizen).

Meulmanweg

ZONE 3

ZONE 2

ZONE 1

0 2m N

Afbeelding 3. Locatieschets gebied Bouwblok F

Bevindingen structuren De locatie van bouwblok F is L-vormig en ligt tussen bestaande bebouwing in. Hier zijn vier woningen en een garage gesloopt. De locatie is in drie zones te verdelen (afb. 1): Zone 1: locatie van twee woningen aan de Van Oudheusdenstraat (nrs 1 en 2) Zone 2: locatie van de garage op de hoek van de Van Oudheusdenstraat en de Meulmanweg Zone 3: locatie van woningen aan de Meulmanweg De fundamenten bleken per zone te verschillen (zone 1; 19e eeuwse fundamenten van baksteen en tegels, trapvormig uitlopend; zone 2 en 3; modernere fundamenten van een laag beton met daarop baksteen) maar de diepte van de fundamenten was in alle zones hetzelfde: maximaal 0,60 m.

Conclusie Het onderzoek is conform de verwachtingen in het bureauonderzoek verlopen. De fundamenten van de gesloopte panden staken niet dieper dan 0,60 m, waardoor tijdens de werkzaamheden nergens dieper dan 1 meter is gegraven. Hierbij werden laag 1 en de bovenkant (bovenste 10 á 20 cm) van laag 2 aangeroerd.

5 Van den Ende, 2004, 7

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 10

Sporen van structuren ouder dan 1900 zijn nergens aangetroffen. Vondsten zijn in het geheel niet aangetroffen.

Er is wel een nieuwe (moderne) structuur gevonden: een beerput van 2 meter diep, half onder het fundament van het nog staande pand aan de Meulmanweg. De geplande saneringswerkzaamheden (grond rond en onder de smeerput) kunnen wellicht meer inzicht in de oudere lagen van deze locatie brengen.

Begeleiding sanering

Methode Op het terrein zoals afgebeeld op afbeelding 3 is in zone 2 een vervuiling geconstateerd rond de beerput. De verwachting was op basis van het milieuonderzoek dat de vervuiling tot vijf meter onder maaiveld zou doorlopen. Tot die diepte zouden de grondverstorende werkzaamheden plaatsvinden. De ontgravingen vonden plaats onder begeleiding van Milieuadviseur G. Weerd (Geofox- Lexmond).

Ter hoogte van zone 2 op afbeelding 3 is een stalen constructie de grond ingeduwd. Allereerst is het noordelijk deel ontgraven tot een diepte van 1,70 m onder maaiveld. Op die diepte bleek de grond schoon te zijn en was verdere ontgraving overbodig. De tweede, meest zuidelijke helft is eerst tot 1,90 m onder maaiveld afgegraven. Toen bleek het meest westelijke deel ook schoon te zijn. In het midden van deze tweede helft is de oorzaak van de vervuiling aangetroffen, zijnde een rechtstandig ingegraven rioolbuis gevuld met zand. De vervuiling strekte zich nog uit tot een oppervlak van ongeveer 3 m bij 3 m. Dit laatste kwart van het vlak is vervolgens verdiept tot 3,20 m onder maaiveld. Hierdoor ontstond een profiel tussen de eerste en tweede helft binnen de stalen constructie. Dit profiel is gefotografeerd (fotobestandsnummer 17-24, zie ook afb.4). Op 3 m onder maaiveld kwam op hoogte van de baggerachtige laag het grondwater omhoog. Verder graven was niet meer nodig, want op deze hoogte kon het grondwater middels een drain en pomp gezuiverd worden. Er is nog een laatste haal in het onderliggende zand, de beddingafzetting van de Rijn, genomen, maar daarbij kwamen geen sporen of vondsten aan het licht.

Profielen In het onderzoeksgebied is op één plaats het profiel bekeken. Dit levert over het algemeen vanaf het maaiveld (1,492 m + NAP) het volgende beeld op:6 Ophogingslaag uit 1910/bouwvoor en verrommelde bovenlaag door de sloop van de panden (ca. 1 m dik; 1,49 – 0,50 +NAP) Vulling van de stadsgracht (ca. 2 m dik; 0,50 + NAP - 1,30 ÷ NAP) Venige tot baggerachtige laag (2-5 cm dik; 1,34 ÷ NAP) Beddingafzetting in geul (dikte onbekend; vanaf ca. 1,40 ÷ NAP en dieper tot in iedergeval 1,71 ÷ NAP).

6 Veldbevinding komt overeen met beschrijving Van den Ende 2004,8 afb. 2 linker kolom

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 11

Afbeelding 4. Profiel, noordzijde

Archeologische sporen Het vlak vertoont aan de oostzijde over een smalle strook van een meter een andere kleur dan de rest van de uitgegraven ruimte. De scheiding tussen de twee sporen verloopt niet vloeiend. Dit is duidelijk het gevolg van menselijke activiteit. Het merendeel van het vlak is donkergrijs, kleiig met veel insluitsels van baksteen, aardewerk, bot, houtskool en ander puin.

Afbeelding 5. Vlakfoto van de gracht met twee vullingen De vulling is ook niet homogeen, duidelijk zijn vlekken zichtbaar. Het is daarom geen natuurlijke vulling. Dit is spoor 1 genoemd met vulling 1. De verkleuring aan de oostzijde lijkt een tweede

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 12

vulling te zijn van spoor 1. Ook dit is een verrommeld pakket van zandige klei met een enkele puinbrok. Beide vullingen zijn mogelijk verklaarbaar als een laat middeleeuwse gracht met diverse opvulfases. Vulling 2 kan ook een verstoring zijn als gevolg van het ingraven van kabels en leidingen die aan deze zijde van het terrein zijn aangelegd.

Afbeelding 6. Profiel met scheiding vulling 1 en 2 van spoor 1

Vondsten Op 0,21 m ÷NAP- is een aangepunt paalstaakje gevonden. Deze stak schuin vanuit het oosten in de grond. Het staakje is op de overgang van vulling 1 en 2 aangetroffen. Het staakje is gefotografeerd (fotonummer 2, niet afgebeeld). Om de gracht te kunnen dateren is materiaal verzameld uit de grijze vulling. Dit zijn voornamelijk stukken baksteen, een stuk leisteen, een onderkaak van schaap/geit en een scherf. Deze laatste is met moeite te dateren in de Late Middeleeuwen tot in de Nieuwe tijd.7 De scherf is bewaard (vondstnummer 1), het overige materiaal is niet dateerbaar en daarom ook niet bewaard.

5 Interpretatie en conclusies

In het onderzoeksgebied zijn archeologische sporen teruggevonden uit de Late Middeleeuwen/Nieuwe Tijd. Het gaat hierbij met name om een gracht die vermoedelijk in de 16e en 17e eeuw rond de vestingwal van Woerden lag.8

De onderzoeksvragen die in het Programma van Eisen kunnen nu als volgt worden beantwoord:

1. Wat is de aard, ouderdom, gaafheid en conservering van de op de locatie aangetroffen archeologische waarden? We hebben vermoedelijk de laat-middeleeuwse gracht van de omwalling van Woerden op deze locatie. De vondst wijst op een datering vanaf de Late Middeleeuwen. De gaafheid en conservering van het vondstmateriaal zijn goed. 2. Zijn de te verwachten fenomenen (stadswal, -muur, bolwerk, grachten) uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd als zodanig te identificeren? Zo ja, hoe zien die sporen eruit en geven ze een beeld van de inrichting van het verdedigingswerk? Van de Middeleeuwse fenomenen is alleen de gracht aangetroffen. In het vlak is hiervan een scherpe overgang te zien tussen twee vullingen. Het hele vlak is gevuld met gracht. Op deze kleine locatie is daardoor de loop van de gracht niet te bepalen en dus kan de aanwezigheid van het bastion niet aangetoond worden.

7 Determinatie S. Ostkamp (ADCArcheoProjecten) 8 Van den Ende, 2004, 9: Zie kaartmateriaal uit 1600-1700, afbeelding 4

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat 13

3. Komen er op de onderzoekslocatie sporen voor die wijzen op Romeinse bewoning of activiteiten? Zo ja, hoe zijn deze dan te duiden? Er komen geen Romeinse sporen of vondsten voor. 4. Heeft de begeleiding meer duidelijkheid kunnen scheppen in de positie of loop van de Romeinse Rijnbedding en de daarin aanwezige eventuele scheeps- of andere houtresten uit deze of latere perioden? Er zijn geen Romeinse vondsten of sporen aangetroffen. Wel is het diepgelegen zand afkomstig van de Romeinse Rijn. Daarmee is de positie vastgesteld al kan de loop van de Rijn niet worden bepaald.

Literatuur

Blom, E., J.J. Lanzing en W.K. Vos, 2004: Woerden kerkplein deelgebied B en C en het schip “ de Woerden 7”. ADC-rapport 254, Amersfoort.

Blom, E. (red.), in voorbereiding

Ende, H. van den, 2004: Woerden- Van Oudheusdenstraat. Bureauonderzoek archeologische waarden.

Vos, W.K., 2003: Woerden Kerkplein 2002. ADC-rapport 152, .

Lijst van afbeeldingen

Afb. 1. Locatie Woerden Afb. 2. Locatie van het onderzoeksgebied op de topografische kaart Afb. 3. Locatieschets sloopbegeleiding gebied bouwblok F Afb. 4. Profiel, noordzijde Afb. 5. Overzicht van de gracht met twee vullingen Afb. 6. Profiel met scheiding vulling 1 en 2 van spoor 1

ADC ArcheoProjecten Rapport 472 Woerden Van Oudheusdenstraat