2 The Polish Migration Review Polski Przegląd Migracyjny 1/2018 (3)

MUZEUM EMIGRACJI W GDYNI THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 4 The Polish SPIS TREŚCI / CONTENTS Migration Review

Scientific Council: Mary Patrice Erdmans, Case Western Reserve University (US) Beth Holmgren, Duke University (US) Słowo wstępne / Foreword 7 David J. Jackson, Bowling Green State University (US) Karolina Grabowicz-Matyjas Paweł Kaczmarczyk, Centre of Migration Research University of Warsaw (Poland) Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą / The Polish Jeff Kleiman, University of Wisconsin-Marshfield / Artykuły / Articles Diaspora, the Polish Community. The Disputes Over Notions referring to the Groups of Poles Abroad 9 Wood County (US) Magdalena Lesińska Daniela La Foresta, University of Naples Federico II (Italy) Bożena Leven, The College of New Jersey / The Polish Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes 24 Institute of Arts and Sciences of America (US) Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos Anna Mazurkiewicz, Gdansk University (Poland) Jaroslav Mihálik, University of Ss. Cyril and Methodius Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji in Trnava (Slovakia) / The Role of Remembrance and Identity in the Community of Emigrants and Re-emigrants on the Tatyana Nagornyak, Vasyl’ Stus Donetsk National Example of Poland and France 36 University (Ukraine) Aneta Nisiobęcka Marek Okólski, Migration Research Committee of the Polish Academy of Sciences / Lazarski University (Poland) Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program 50 Dorota Praszałowicz, Jagiellonian University (Poland) Gianluca Luise Adam Walaszek, Jagiellonian University (Poland) Na granicy dwóch Korei. O emigracji do Korei Południowej i pracy na rzecz uchodźców z Korei Północnej Editor-in-chief: Z Archiwum Emigranta/ opowiada dr Joanna Hosaniak, wiceprezeska Citizens’ Alliance for North Korean Human Rights / Rafał Raczyński At the Border of the Two Koreas. Dr Joanna Hosaniak, Deputy Director General of the Citizens’ From the Emigrant’s Archive Alliance for North Korean Human Rights, Talks About Her Emigration to South Korea and Helping Editorial team: North Korea Defectors 63 Agnieszka Kowalkowska Barbara Majchrowicz Grzegorz Labuda Katarzyna Morawska Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy / Varia / Variables A Journey to the East. Leon Barszczewski – an Officer of the Tsar’s Army and a Photographer EDITOR’S ADDRESS: of the 19th century Samarkand. 73 The Polish Migration Review Agnieszka Kowalkowska Emigration Museum in Gdynia Polska 1, 81-339 Gdynia e-mail: [email protected]

PUBLISHER: Emigration Museum in Gdynia Polska 1, 81-339 Gdynia

Layout design: Filip Piasecki Studio

Cover design and typesetting: BoTak Studio

Editing and proofreading: English: Biuro Tłumaczeń Lingua Line Polish: Maria Osińska (KorektArt)

The publisher is not liable for the content of the articles and does not always share the views expressed therein.

ISSN: 2544-2686 6 Sebastian Tyrakowski 7 Słowo wstępne / Foreword

Foreword

Dear All,

The report drawn up by the National Bank of diasporas in Tricity, the Emigration Museum Poland states that, in 2017, around one million in Gdynia provides them with an educational of foreign workers resided in Poland, inclu- and cultural offer. This year, focusing our -at ding ca. 87% with the Ukrainian citizenship. tention on eastern issues, we have prepared The Office for Foreigners claims that these a tailored program, so to match various groups are the inhabitants of Ukraine, who receive of recipients. Over summer workshops “East- the largest number of residence permit and it -oriented Holidays”, organized on a weekly ba- constitutes ⅔ of all the application submitted. sis, children learned the habits and culture of Moreover, they are the most abundant gro- our closest neighbors. While organizing the up of foreign students living in Poland. Our summer series of “Concerts with a view to the eastern neighbors come over here, searching world”, we invited well-recognized artists from for job opportunities, they study, purchase Belarus, Russia and Ukraine. In addition, we apartments here as well as settle down for created an interactive space for learning of fo- good, although formally this very process is reign languages, where the participants – Poles not actually so easy. and foreigners – are simultaneously teachers An in-depth analysis dedicated to emigra- and students to each other. Gdynia Language tion from Ukraine to Poland, Tetyana Nagor- Swap is not only a chance for practical conver- nyak and Iuliia Pachos, present the historical sations, but also a great opportunity to explore background of migration processes, a con- culture and customs of our neighbors. temporary political and economic context of We do hope that initiatives we have been ta- the state and up-to-date trends. For 20 years king are going to be an essential part of a com- Russia had been the main destination for emi- plex program meant to integrate male and fe- gration, yet it loses its attractiveness due to male immigrants, that is currently established annexation of Crimea and a military conflict within the Pomeranian Region. According to in its eastern part. Now, the emigration vector us, the need to attract local authorities to get has been pointed towards countries of the Eu- involved into the process of incorporating im- ropean Union, including Poland and Hungary, migrants into the life of local communities in particular. The research results show that as well as building a deliberate immigration every third citizen of Ukraine is eager to leave policy are indispensable. his homeland permanently, in the pursuit for Have a nice reading! better living for him or his children. Being aware of presence of individuals re- Karolina Grabowicz-Matyjas presenting Ukrainian, Russian and Belarusian Head of Emigration Museum in Gdynia

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 8 9 Magdalena Lesińska doktor nauk humanistycznych Ośrodek Badań nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski [email protected]

Polska diaspora, polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

ARTYKUŁ

Abstract The article analyses conceptual disputes some Polish organizations from abroad over Polish communities abroad. It pre- and triggered a debate in the Parlia- sents understanding of the variety of ment. The text is based on the study of terms used to describe Poles abroad: primary sources, such as proceedings of ‘Polonia’, ‘Polish emigration’ or ‘Polish parliamentary debates, MSZ archive ma- diaspora’. Special attention is devoted to terials, statements of representatives of the presence of the term ‘diaspora’ in ac- Polish organizations abroad as well as ademic literature, official documents and academic literature. The analysis showed the political discourse in Poland. A few that although the term ‘Polonia and Poles years ago, the Ministry of Foreign Affairs abroad’ is still commonly used, ‘Polish di- (MSZ) applied the term ‘Polish diaspora’ aspora’ becomes more and more popular, as a substitution of ‘Polonia and Poles especially among younger generation of abroad’ in the draft of a governmental academics. The most reluctant to use the programme. It provoked objections from word ‘diaspora’ in reference to Polish com-

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 … 10 Magdalena Lesińska 11 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

munities abroad are the leaders of Polish i polonijnych w trakcie konsultacji pro- Prawdziwą popularność w naukach spo- Użycie terminu „diaspora” w odniesieniu organizations abroad and politicians rep- jektu „Rządowego programu współpracy łecznych termin ten zdobył dopiero w dru- do polskich skupisk za granicą nastąpiło resenting the right wing of the political z polską Diasporą 2015–2020” oraz prze- giej połowie XX wieku, kiedy to „diaspora” stosunkowo późno, bo w latach siedem- spectrum. They base their opposition pri- bieg debat podczas posiedzeń w Sejmie zaczęła być powszechnie używanym poję- dziesiątych XX wieku, i było wówczas zja- marily on emotional arguments related to i Senacie poświęconych polityce polonijnej ciem w publikacjach poświęconych grupom wiskiem raczej rzadkim oraz ograniczo- the understanding of the diaspora concept oraz projektowi wspomnianego programu narodowym rozproszonym w wielu krajach: nym do publikacji naukowych (zob. m.in. in a narrow, traditional sense, referring rządowego. Wprowadzeniem do analizy Afrykańczykom, Palestyńczykom, Chińczy- Bromke 1972) i dzieł literackich (pisma to scattered religious groups, while such wyżej wymienionych materiałów źródło- kom, Irlandczykom, Turkom czy Hindu- Zbigniewa Herberta). Za inicjatorów po- understanding of the term has long ceased wych jest przybliżenie historii i znacze- som (Akenson 1993; Harris 1982; Tölöly- wszechnego stosowania pojęcia diaspory to apply. nia pojęć „Polonia” i „diaspora” w polskiej an 2007). Myron Weiner (1986), opisując w środowisku naukowym w Polsce należy i światowej literaturze przedmiotu oraz populacje pracowników cudzoziemskich uznać Adama Walaszka z Uniwersytetu Wstęp1 prześledzenie obecności obu terminów w krajach zachodniej Europy i Bliskiego Jagiellońskiego oraz Jana E. Zamojskiego Określenia stosowane w odniesieniu do w oficjalnej i naukowej nomenklaturze. Wschodu, użył w stosunku do rozproszo- z Instytutu Historii PAN. Ten ostatni zor- skupisk członków wspólnoty narodowej nych populacji dobrowolnych emigrantów ganizował w 1999 roku konferencję „Dia- czy etnicznej poza ich państwem pocho- Historia pojęć „Polonia” i „diaspora” ekonomicznych w pierwszym pokoleniu spory – zjawisko historyczne i problemy dzenia oraz ich interpretacja podlega- Podczas gdy źródło terminu „Polonia” jest sformułowania „diaspora w początkowym aktualne” oraz był redaktorem serii „Migra- ją nieustannym zmianom. Podczas gdy oczywiste, to pojęcie „diaspory” wyma- stadium” (incipient diaspora). cje i Społeczeństwo”, której jeden z tomów powszechnym określeniem stosowanym ga szerszego omówienia. Słowo „diaspo- We współczesnych tekstach poświęco- został poświęcony tematyce diaspor i za- w odniesieniu do emigrantów i skupisk ra” wywodzi się z języka greckiego (dias- nych diasporze znaleźć można wiele prób wierał referaty z wymienionej konferencji. polskich za granicą w okresie między- peiro), pochodzi od wyrazu speiro (‘rozsiać’, zdefiniowania tego pojęcia. Jedną z bar- Z kolei Adam Walaszek był autorem tekstu wojennym było „wychodźstwo”, „emigra- ‘rozproszyć’) oraz przyimka dia (‘przez’), dziej dojrzałych i szczegółowych definicji otwierającego ten tom oraz redaktorem cja” czy „osadnictwo”, w okresie powojen- i było stosowane od V wieku p.n.e. – spo- zaproponował politolog Gabriel Sheffer pracy zbiorowej Polska diaspora (2001a), nym do szerokiego użycia weszło słowo tykane jest m.in. w dziełach Sofoklesa czy (1986). Mianem diaspory określił on etnicz- dzieła, które jak dotąd najpełniej opisuje „Polonia”, przede wszystkim ze względu Herodota (Dufoix 2008, 4). Do XIX wieku ne grupy mniejszościowe o pochodzeniu różnorodne polskie skupiska za granicą; na jednoznaczne skojarzenia z Polską było najczęściej używane w języku greckim migranckim osiadłe w państwach docelo- we wcześniejszych swoich tekstach także i jego popularność wśród najliczniejszej do opisu rozproszonej populacji Greków, wych, które utrzymują silne sentymentalne odwoływał się do pojęcia „diaspora” (zob. polskiej grupy poza krajem, czyli Polaków w innych językach funkcjonowało głównie i materialne związki ze swoim państwem m.in. Walaszek 1997). w Stanach Zjednoczonych. w studiach teologicznych i tekstach reli- pochodzenia (ojczyzną, homeland). Autor Aleksander Posern-Zieliński (2011, Kilka lat temu Ministerstwo Spraw gijnych2. W XIX stuleciu pojęcie diaspory wskazywał na takie elementy składowe 23), postawiwszy pytanie o powody po- Zagranicznych podjęło próbę zmiany zaczęło pojawiać się regularnie w publi- diaspory jak dobrowolna lub przymusowa pularności koncepcji „diaspory”, wska- powszechnie używanego w urzędowej kacjach ukazujących się we Francji, Anglii migracja, osiedlenie się w innym państwie zuje na efekt „konieczności dopasowania nomenklaturze pojęcia „Polonia i Polacy i Stanach Zjednoczonych poświęconych (lub państwach), zbiorowa tożsamość i so- dyskursu naukowego do zmieniającej się za granicą” na „diaspora polska”, uzasad- historii rozproszonych terytorialnie grup lidarność z innymi członkami wspólnoty rzeczywistości”. Zauważa także, że cha- niając ten krok potrzebą wprowadzenia religijnych, takich jak Żydzi czy Ormianie, (które są podstawą wzajemnych kontaktów rakteryzuje się ona „semantyczną po- pojęcia, które będzie na tyle inkluzyw- oraz do opisu wczesnej historii Kościoła i działań mających na celu zachowanie od- jemnością umożliwiającą włączenie do ne, że obejmie wszystkie zróżnicowane chrześcijańskiego. Aż do połowy XX wie- rębnej tożsamości), silne relacje wewnątrz- tego zbioru różnego typu zbiorowości grupy polskie poza granicami kraju – te ku określenie „diaspora” było więc koja- grupowe (między skupiskami osiadłymi bez konieczności stosowania bardziej lub o rodowodzie emigracyjnym (emigrantów rzone przede wszystkim ze wspólnotami w różnych państwach) oraz związki łączą- mniej subtelnych rozróżnień ukazujących dobrowolnych i przymusowych, którzy religijnymi. Dopiero w 1931 roku w ame- ce diasporę z państwem pochodzenia, jak status poszczególnych skupisk o polskim opuścili Polskę w różnych okresach hi- rykańskiej Encyklopedii nauk społecznych i państwami osiedlenia. Definicja sformu- rodowodzie” (Posern-Zieliński 2011, 27). storycznych, i ich kolejne pokolenia) oraz diaspora została zdefiniowana w formie łowana przez Sheffera doczekała się ko- Autor odnotowuje słusznie, że dotychczas mniejszości polskie w państwach byłego pozbawionej odniesień religijnych, jako lejnych polemik i modyfikacji (zob. m.in. nie pojawiła się w polskiej literaturze na- Związku Radzieckiego, które znalazły się termin odnoszący się do narodu żyjącego Safran 1991; Clifford 1994; Akenson 1995; ukowej pogłębiona refleksja teoretyczna na obczyźnie w wyniku zmiany granic po w rozproszeniu, w oddaleniu od terytorium Cohen 1997; Anthias 1998)3. Obecnie poję- prowadząca do sprecyzowania zakresu II wojnie światowej. Propozycja ta spotka- swojego państwa, ale zachowującego wła- cie to jest stosowane powszechnie w publi- pojęciowego tego terminu, która nawią- ła się z krytyką zarówno ze strony niektó- sną, narodową kulturę (Dufoix 2008, 16). kacjach naukowych4, można nawet mówić zywałaby do „zaawansowanej, interdyscy- rych liderów środowisk polonijnych, jak Jako historyczne przykłady diaspor poda- o wyodrębnieniu się subdyscypliny, jaką są plinarnej dyskusji na temat istoty «dia- i polityków. By poznać argumenty prze- no Greków, Ormian i Żydów. Powołując się studia nad diasporami (diaspora studies) – spory» i zakresu stosowania tego pojęcia, ciwników zastąpienia „Polonii i Polaków na tę definicję, kolejni amerykańscy socjo- na wielu uniwersytetach istnieją ośrodki toczonej już od lat w nauce światowej” za granicą” pojęciem „diaspora polska”, logowie zaczęli używać pojęcia diaspory specjalizujące się w badaniach diaspor, roz- (Posern-Zieliński 2011, 27). poddano analizie treść opinii przesłanych w stosunku do grup narodowych żyjących wijają się branżowe czasopisma naukowe Nazwa „Polonia” jako określenie sku- do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w rozproszeniu, w tym do opisania wspól- (m.in. „Diaspora: A Journal of Transnatio- pisk polskich za granicą zaczęła być uży- przez przedstawicieli środowisk polskich not azjatyckich w USA (Dufoix 2008, 18). nal Studies” czy „Diaspora Studies”). wana dużo wcześniej niż „diaspora”. We-

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 12 Magdalena Lesińska 13 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

dług Adama Walaszka (2016, 6) termin i wątpliwości. Podczas gdy Adam Walaszek jego pochodzenia i się do niego przyznają. „Polonia”, „emigracja”, „Polacy za granicą”. „Polonia” pojawił się już pod koniec XIX opowiada się jednoznacznie za używaniem Również argument, że Polacy na Wscho- Przykładowo, jeden z pierwszych aktów wieku i odnosił się głównie do polskich pojęcia diaspory (zob. Walaszek 2001a; dzie stanowią grupę, która nie może być prawnych dotyczących skupisk polskich emigrantów zarobkowych, a jego upo- 2001b; 2016), Grzegorz Babiński (2009, uznawana za diasporę, trudno uznać za poza krajem to Uchwała nr 145/91 Rady wszechnienie przypisuje Władysławowi 28), choć przyjmuje, że użycie tego ter- przekonujący, zależy to bowiem od przy- Ministrów z dnia 5 listopada 1991 roku Dyniewiczowi (założycielowi pierwszej minu jest „pewnym rozwiązaniem sporu jętej definicji, a ta wiąże się z reprezento- w sprawie współpracy z Polonią, emigra- polskiej gazety w Chicago i współtwórcy o to, gdzie kończą się Polacy poza Polską, waną dyscypliną. Należy zauważyć, że część cją i Polakami za granicą. W załączniku Związku Narodowego Polskiego). Na pod- a zaczyna Polonia”, to jednak traktuje to badaczy zajmujących się tematyką diaspor do tejże uchwały (zatytułowanym „Cele stawie analizy polskiej literatury naukowej określenie jako „jedynie inne nazwanie uważa tożsamość i mobilizację (aktywność) i priorytety polityki rządu wobec Polonii, można ogólnie powiedzieć, że w XX wie- problemu, gdyż nie ma i nigdy nie było za najważniejsze cechy konstytuujące dia- emigracji i Polaków za granicą”) oprócz ku w zdecydowanej większości publikacji jednej polskiej diaspory”. Wskazuje on na sporę, a powody przebywania poza pań- znanych już kategorii pojęciowych ta- polskojęzycznych dotyczących skupisk dwie całkowicie odrębne grupy: emigran- stwem pochodzenia, czy jest to emigracja, kich jak „Polonia”, „emigracja” i „polskie polskich poza krajem, w szczególności tów (którzy wyjechali z różnych przyczyn czy zmiana granic, pozostają drugorzędne. wychodźstwo” pojawia się także „polska tych w Stanach Zjednoczonych, używano z Polski, a także kolejne pokolenia) oraz Świadomość wspólnoty etnicznej łączącej grupa etniczna”, „Polonia i emigracja na sformułowania „Polonia” (zob. m.in. Bro- Polaków na Wschodzie (którzy znaleźli członków diaspory, bez względu na miejsce Zachodzie” oraz „Polacy na Wschodzie”. żek 1977; Kubiak et al. 1988; Kubiak i Pilch się poza Polską w wyniku zmiany granic ich pobytu, jest dla badaczy wywodzących W przemówieniach sejmowych dotyczą- 1976; Kołodziej 1991; Miodunka 1998). państwowych). W podobnym tonie wypo- się z takich dyscyplin jak antropologia, etno- cych kierunków polityki zagranicznej Z kolei badacze amerykańscy zajmujący wiada się cytowany już Posern-Zieliński, grafia czy kulturoznawstwo kluczowym minister spraw zagranicznych Krzysztof się wspólnotami polskimi w USA stosują który twierdzi, opierając się na definicji elementem konstytuującym diasporę (zob. Skubiszewski (pełniący tę funkcję w rzą- różne terminy: „Polonia”, „Polish Ameri- zaproponowanej przez Brubakera5, że nie Clifford 1994; Gilroy 1993; Hall 1990; Tölöly- dzie Tadeusza Mazowieckiego i trzech cans” czy „diaspora” (zob. m.in. Erdmans należy „utożsamiać całej Polonii (wszyst- an 1996). Podkreślają oni, że nie sam fakt kolejnych) najczęściej używa terminów 2006; Jaroszyńska-Kirchmann 2004). kich skupisk imigracyjnego pochodzenia emigracji i zamieszkania poza granicami „wychodźstwo” oraz „środowiska polskie Zakres pojęciowy terminu „Polonia” o polskich korzeniach) z polską diasporą” państwa pochodzenia tworzy diasporę, ale i polonijne”. i jego użyteczność oraz granice (kto ta- – według niego są takie polskie skupiska, także rozproszenie i poczucie przynależ- Z kolei termin „diaspora” został użyty kim terminem może być określany) rów- które spełniają kryteria „diaspory”, oraz ności do wspólnoty istniejącej ponad gra- w dokumencie programowym wypracowa- nież wzbudzają wiele dyskusji, nie tylko takie, które częściowo lub w ogóle nie wpi- nicami. Z kolei przedstawiciele politologii, nym podczas konferencji „Kraj – Emigracja”, wśród samych liderów wspólnot polskich sują się w zakres tego pojęcia, gdyż ulegają definiując diasporę, zwracają uwagę na rolę która odbyła się w Rzymie w październi- za granicą, ale też w środowisku nauko- silnym trendom asymilacyjnym. relacji (sentymentalnych, tożsamościo- ku 1990 roku. Było to pierwsze oficjalne wym. Kwestii tej poświęcił uwagę m.in. Przedstawione powyżej stanowiska wych, ekonomicznych czy politycznych) spotkanie przedstawicieli władz państwa Andrzej Paluch (1976), w swoim klasycz- przeciwne określaniu wspólnot polskich za łączących ją z państwem pochodzenia oraz polskiego i diaspory po 1989 roku. Jego nym już tekście traktującym o ekskluzyw- granicą jednym terminem „diaspora” opie- przede wszystkim na aktywność członków uczestnikami byli senatorowie zasia- nym i inkluzywnym rozumieniu terminu rają się głównie na argumencie, że grupy te diaspory – wspólnie podejmowane działa- dający we władzach Wspólnoty Polskiej „Polonia”. Także obecnie pozostaje ona są zbyt różnorodne i zmienne, by mogły być nia na rzecz i w imieniu państwa pocho- (instytucji organizującej spotkanie) oraz przedmiotem interpretacyjnych rozwa- objęte jedną nazwą. Trudno jednak uznać dzenia (Adamson 2012; Sökefeld 2006). przedstawiciele organizacji skoncentrowa- żań (zob. m.in. Babiński 2009; Garapich takie podejście za uzasadnione, gdyż nie- Przykładem kraju, w którym przyjęto sze- nych wokół Rady Koordynacyjnej Polonii 2009; Knopek 2017). Pomimo różnic de- jako cechą „wrodzoną” grupy diasporycz- rokie rozumienie terminu „diaspora”, są Wolnego Świata. Termin „diaspora pol- finicyjnych większość autorów zgadza się nej jest jej zróżnicowanie, pod względem Węgry, gdzie w dokumentach oficjalnych ska” pojawił się w oświadczeniu przyjętym przynajmniej w jednej sprawie – skupiska kulturowym, etnicznym, tożsamościowym stosuje się słowo diaszpóra, odnoszące się na zakończenie konferencji: „Uczestnicy polskie za granicą, bez względu na to, jakie i każdym innym. Bezpośrednie przyłoże- do emigrantów oraz mniejszości węgier- pierwszego spotkania Polaków oraz osób terminy będą wobec nich stosowane, cha- nie sztywnych ram definicyjnych do współ- skich w krajach ościennych, żyjących w nich pochodzenia polskiego z całego świata wy- rakteryzują się dużym zróżnicowaniem czesnych, jak też historycznych wspólnot w wyniku zmiany granic na mocy traktatu rażają przekonanie, że ma ono charakter i silnymi wewnętrznymi podziałami. określanych tym mianem oznaczałoby, że z Trianon w 1920 roku6. przełomowy w historii stosunków Kraju Analizując tytuły polskich publikacji żadna z nich nie spełnia przyjętych warun- z wielomilionową diasporą polską”7. naukowych, zauważyć można upowszech- ków jako całość i – w konsekwencji – żadna Obecność terminu „Polonia” i „dia- Przykładem zastosowania różnorodno- nienie się używania pojęcia „diaspora” do z nich nie powinna być określana mianem spora” w urzędowym i naukowym ści terminologicznej w opisie skupisk pol- opisu skupisk polskich na świecie (zob. „diaspora”. Nawet w najbardziej klasycz- dyskursie skich za granicą jest informacja zawarta na m.in. Babiński i Chałupczak 2006; Żęgo- nych przypadkach – diaspory ormiańskiej, W oficjalnych dokumentach rządowych, stronie internetowej MSZ, gdzie wymienio- ta 2014; Żukowski 2008). Za symboliczny irlandzkiej, włoskiej czy żydowskiej – część także tych publikowanych przez różne no i wyjaśniono takie pojęcia jak „Polonia”, początek można uznać ukazanie się wspo- ich przedstawicieli to jednostki zasymilo- instytucje (np. MSZ czy Senat), termin „polska diaspora”, „polskie mniejszości mnianej już monografii Polska diaspora wane, których związki z państwem przod- „diaspora” pojawia się okazjonalnie. narodowe”, „emigracja”, „wychodźstwo”, (Walaszek 2001a). Stosowanie tego ter- ków mają jedynie charakter symboliczny, W dokumentach i wypowiedziach z okre- „Polacy za granicą”8. Z jednej strony nale- minu do opisu wszystkich grup polskich którzy nie znają języka ani nie kultywują su wczesnych latach dziewięćdziesiątych ży docenić świadomość wielości terminów poza granicami kraju nadal wzbudza spory zwyczajów, a jednak mają świadomość swo- XX wieku powszechnie używane są pojęcia używanych na określenie polskich skupisk

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 14 Magdalena Lesińska 15 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

poza krajem, z drugiej jednak – definicje cy z Polonią i Polakami za granicą”, w 2009 pracy z Polonią i Polakami za granicą”, Spory wokół pojęcia „diaspora” na podane przez Ministerstwo dalekie są od i 2012 roku ukazał się „Raport o sytuacji przyjętego w październiku 2007 roku, ter- przykładzie projektu „Rządowego precyzji, są niejednoznaczne i nakładają- Polonii i Polaków za granicą”, organizowany min „diaspora” został użyty kilkanaście programu współpracy z polską Dia- ce się na siebie. Tym samym w żadnym jest także doroczny konkurs na realizację razy13. „Diaspora” występuje także często sporą 2015–2020” stopniu nie rozwiewają wątpliwości co do zadania publicznego „Współpraca z Polonią jako tłumaczenie pojęcia „Polonia i Polacy Pod koniec 2014 roku MSZ opublikowało właściwości i użyteczności poszczególnych i Polakami za granicą”, a 2 maja został w 2002 za granicą” w anglojęzycznych wersjach dokument zatytułowany „Rządowy pro- pojęć. Za przykład może służyć termin roku ogłoszony Dniem Polonii i Polaków za oficjalnych dokumentów, m.in. w przypad- gram współpracy z polską Diasporą w la- „Polonia”, którym „najczęściej określa się Granicą. Ten termin występuje powszech- ku zakładki „Polish Diaspora” w angloję- tach 2015–2020”. Był to projekt kolejnej całą polską diasporę. W węższym rozu- nie także w przypadku nazw instytucji: zycznej wersji strony internetowej MSZ, edycji programu – dwie poprzednie wersje mieniu Polonia to słowo określające tych, w Sejmie istnieje Komisja Łączności z Po- jak i nazw instytucji – wspomniany już przyjęto w 2002 i 2007 roku i obie nosi- którzy urodzili się już poza Polską, jednak lakami za Granicą, w Senacie – Komisja instytut UJ to The Institute of American ły tytuł „Rządowy program współpracy poczuwają się do polskiego pochodzenia do spraw Emigracji i Łączności z Polakami Studies and Polish Diaspora, a tytuł wy- z Polonią i Polakami za granicą”. Była to i związków z polskością. Terminu Polonia za Granicą oraz Biuro Polonijne Kancelarii mienionego wyżej czasopisma tłumaczony więc zasadnicza zmiana, ponieważ po raz z reguły używamy wobec polskich społecz- Senatu, w MSZ – Departament Współpracy jest jako „Migration Studies – Review of pierwszy w tytule dokumentu o takiej ran- ności w takich krajach jak USA, Kanada, z Polonią i Polakami za Granicą, a w 2002 roku Polish Diaspora”. Dotyczy to również wer- dze użyty został termin „polska diaspora”. Francja, Brazylia, gdzie dominują ci, któ- został utworzony Zespół do spraw Polonii sji anglojęzycznej dokumentów publikowa- Już w pierwszej części dokumentu wspo- rych dziadkowie lub pradziadkowie wyje- i Polaków za Granicą, jako organ pomocniczy nych przez Senat – w nich także stosuje się mniano, że istnieje wiele typologii odno- chali z Polski całe dziesięciolecia temu”. Prezesa Rady Ministrów (w 2006 roku prze- powszechnie termin „diaspora” i „Polish szących się do struktury polskiej diaspo- Trudno zrozumieć, dlaczego na tej liście mianowany na Międzyresortowy Zespół do diaspora”. W (jedynej) notatce przygoto- ry. Jako najistotniejsze kryteria podziału nie wymieniono także innych krajów (np. spraw Polonii i Polaków za Granicą). Samo wanej w języku angielskim na temat dzia- wskazano: rodzaj więzi łączącej członków Niemiec, Włoch czy Belgii), do których Po- słowo „Polonia” ma długą tradycję w no- łalności Senatu na rzecz Polonii wielokrot- grupy z Polską, poziom znajomości języ- lacy emigrowali, a specyfika ich wyjazdów menklaturze administracyjnej, wspomnieć nie pojawia się słowo „diaspora”, za to ani ka polskiego, potencjał mobilizacyjny była podobna do wymienionych wcześniej należy choćby o stowarzyszeniu wyższej razu nie występuje „Polonia” (Senat 2012). w krajach zamieszkania, poziom samo- państw. Z kolei „polska diaspora” jest we- użyteczności utworzonym zarządzeniem Z kolei w angielskim tłumaczeniu ostatecz- identyfikacji z Polską, jej dziedzictwem dług MSZ „pojęciem najszerszym, obej- Ministra Spraw Wewnętrznych w 1974 nie przyjętej wersji „Rządowego programu kulturowym i aktualnymi interesami, muje bowiem wszystkich Polaków, osoby roku, czyli o Towarzystwie Łączności z Po- współpracy z Polonią i Polakami za granicą” a w konsekwencji również rodzaj i poziom polskiego pochodzenia i wywodzące swoje lonią Zagraniczną „Polonia”, które zgodnie używane jest sformułowanie „Polish com- angażowania się we współpracę z Polską. korzenie z Polski, żyjących poza granicami ze swoim statutem było „wyrazicielem idei munity abroad”. Wszystkie wymienione W dokumencie wyróżniono cztery „kate- Polski”. Zauważono przy tym, że „z tego więzi Polski z Polonią zagraniczną”9. przykłady świadczą o braku konsekwencji gorie Diaspory” (słowo to zapisywane jest terminu częściej korzystają opracowania W przypadku instytucji naukowych w stosowaniu przyjętych pojęć – odnosi w nim wielką literą): mniejszości polskie, naukowe aniżeli sami członkowie diaspo- można znaleźć przykłady zastosowania się to zarówno do środowiska nauki, jak Polonię (zdefiniowaną jako „zbiorowość ry”. Kolejnym terminem wymienionym na obu pojęć. Na Uniwersytecie Jagielloń- i administracji. osób urodzonych poza Polską, których stronie Ministerstwa są „polskie mniejszo- skim istnieje Instytut Amerykanisty- Podziały dotyczące nazewnictwa były przodkowie opuścili Polskę”), emigra- ści narodowe”, do których zaliczono osoby ki i Studiów Polonijnych (pod tą nazwą i są obecne także wśród samych Polaków cję z okresu II wojny światowej i dekad „polskiego pochodzenia (ale obcego obywa- funkcjonuje od 2004, powstał w 1972 roku za granicą. Przedstawiciele emigracji okre- późniejszych oraz polskich emigrantów telstwa) […] mieszkające od dłuższego cza- jako Instytut Studiów Polonijnych i Et- su wojennego określali się jako „wychodź- po akcesji z 2004 roku korzystających ze su (np. od ok. 100 lat lub trzech pokoleń) na nicznych)10. W strukturze Polskiej Aka- stwo”, „emigracja niepodległościowa” czy swobody przepływu osób w Unii Euro- tym samym obszarze, najczęściej na tere- demii Nauk w 1970 roku został powołany „emigracja polityczna”. Podkreślali oni, że pejskiej. Program składał się z czterech nach dawniej znajdujących się w granicach Komitet Badań Polonijnych (który dwu- różnią się od „Polonii”, które to pojęcie ro- głównych części: I. Polska Diaspora – dia- Rzeczypospolitej”. Wymienione i opisane krotnie zmieniał swoją nazwę: najpierw na zumieli jako ogół obywateli innych państw gnoza sytuacji i prognozy rozwoju, II. Poli- zostały także takie pojęcia jak „emigra- Komitet Badań nad Migracjami Ludności o polskich korzeniach (Friszke 1999, tyka polonijna w ramach polityki państwa, cja” i „wychodźstwo”, jako odnoszące się i Polonią, a od 2011 roku funkcjonuje jako 424)14. Przedstawiciele najnowszej fali III. Strategiczne cele polityki polonijnej, IV. do osób, które „z różnych przyczyn opu- Komitet Badań nad Migracjami)11. Od 1975 emigracyjnej (tzw. poakcesyjnej) również Grupy geograficzno-funkcjonalne polskiej ściły kraj swego urodzenia, np. emigracja roku istnieje czasopismo „Przegląd Polo- nie określają się mianem Polonii, utożsa- Diaspory, V. Instrumenty realizacji polityki polityczna, żołnierska, ekonomiczna czy nijny”, które w 2009 roku zmieniło swój miają bowiem to pojęcie z wcześniejszymi polonijnej rządu. Warto zauważyć, że au- tzw. solidarnościowa. Generalnie mówiąc tytuł na „Studia Migracyjne – Przegląd falami emigracji i często się od nich izolu- torzy nie zdecydowali się na określenie «emigracja», mamy na myśli osoby urodzo- Polonijny”. Z kolei w ramach Polskiej Aka- ją. Sytuację komplikuje oczywisty fakt, że polityki państwa mianem „polityki wo- ne w Polsce, które na stałe mieszkają poza demii Umiejętności działa Komisja PAU do określenia „Polonia” czy „emigracja” nie bec diaspory”, ale pozostawili tradycyjne Polską”. Badań Diaspory Polskiej12. pasują do licznych polskich grup mniejszo- określenie „polityka polonijna”, co należy W praktyce w oficjalnej terminologii Pomimo powszechnego używania poję- ściowych w krajach byłego ZSRR – którzy uznać za pewną niekonsekwencję. najczęściej używane jest zbiorcze pojęcie cia „Polonia i Polacy za granicą” w oficjal- nigdy nie wyjechali z Polski, ale znaleźli Użycie terminu „diaspora” w projekcie „Polonia i Polacy za granicą”. Co roku przy- nej nomenklaturze warto zwrócić uwagę, się poza krajem w związku ze zmianami rządowego programu wzbudziło kontro- gotowywany jest oficjalny „Plan współpra- że w treści „Rządowego programu współ- granic po II wojnie światowej. wersje wśród przedstawicieli diaspory, jak

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 16 Magdalena Lesińska 17 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

i niektórych parlamentarzystów. Poniżej używane i może być niezrozumiałe) oraz marsz diaspora15. Prosimy uszanować sta- zwy Polonia i Polacy na: Diaspora polska, przedstawiono argumenty podnoszone przede wszystkim emocjonalnej. Poniżej nowisko Polonii i Polaków za granicą całego ta propozycja nie jest zgodna z dokumen- przez przeciwników takiego rozwiązania. zacytowano kilkanaście wybranych frag- świata […] i zwracać się do nas używając tami i ustanowieniami prawnymi w Polsce, Materiałem źródłowym są opinie prze- mentów z pism nadesłanych przez orga- określenia «Polonia», a do tych którzy nie które odwołują się do określenia Polonia syłane przez przedstawicieli środowisk nizacje z całego świata, które odnoszą się ze swojej woli znaleźli się poza granicami i Polacy. To jawna próba ubezwłasnowol- polskich i polonijnych w trakcie procesu bezpośrednio do tej kwestii (z zachowa- Polski – «Polacy za granicą»” (organizacja nienia, nadania nowego imienia i z tą pro- konsultacji społecznych oraz przebieg de- niem ich oryginalnej pisowni): ze Szwecji); pozycją się nie zgadzamy, jesteśmy i pozo- bat w Sejmie i Senacie podczas posiedzeń • „Użycie słowa «diaspora» – jakkolwiek • „[…] we wszystkich dotychczasowych stajemy Polonią i Polakami” (organizacja poświęconych projektowi programu oraz zapewne słuszne i semantycznie popraw- aktach prawnych dotyczących Polonii i Po- z Austrii); polityce polonijnej. ne – może brzmieć obco dla przedstawi- laków za granicą, używano sformułowania • „[«Diaspora» to] źle nam wszystkim Na początku listopada 2014 roku po cieli Polonii i jest emocjonalnie obojętne. «Polonia i Polacy za granicą». Jest to na- kojarząca się obca i szorstko brzmiąca na- konsultacjach międzyresortowych „Rzą- Słowo Polonia jest dla Polonii bliższe” (or- szym zdaniem sformułowanie bardziej ade- zwa” (organizacja z Francji); dowy program współpracy z polską Dia- ganizacja z Norwegii); kwatne i precyzyjnie określające ten zbiór • „Wnioskujemy kategorycznie o za- sporą w latach 2015–2020” został szero- • „Sformułowanie «diaspora» nie jest osób, czego nie można powiedzieć o sfor- chowanie i używanie przez administrację ko rozpowszechniony wśród organizacji precyzyjne i rozmywa znaczenie histo- mułowaniu «diaspora polska» […]. Finan- rządową tradycyjnej nazwy polskiej dia- i środowisk polskich i polonijnych przez rycznie utrwalonych określeń: Polonia – sowanie «diaspory» może być zakwestiono- spory – Polonia i Polacy za granicą. Nie placówki dyplomatyczne oraz instytucje emigranci z Polski, Polacy, którzy z Polski wane, jako nie mające podstawy prawnej, widzimy konkretnej przyczyny podmiany w kraju, wraz z apelem o zgłaszanie uwag nigdy nie wyjeżdżali, a za granicą znaleźli gdyż – jak dotąd – żaden z polskich rządów tej łacińskiej nazwy świadczącej o korze- i komentarzy do projektu programu do się w wyniku zmian granic po II wojnie na diasporę nie przeznaczał żadnych środ- niach, naszej kultury, szczególnej i okre- końca listopada (ostatecznie termin prze- światowej” (organizacja z Danii); ków finansowych” (organizacja z Danii); ślającej jedynie Polaków nazwy, używanej dłużono do końca roku). Według danych • „Przykro więc było przezwanie «Po- • „[…] zdecydowanie negatywnie od- w odniesieniu do polskich emigrantów na Ministerstwa uzyskano około 100 odpo- lonii i Polaków za Granicą» określeniem bieramy termin, «diaspora», który wbrew całym świecie już od czasów pierwszych wiedzi z 35 państw (nie licząc Polski), za- «Diasporą» i zdecydowanie negatyw- utartej tradycji i terminologii (m.in. rozbiorów Polski. Próbę nadania Polonii równo od instytucji, jak i osób prywatnych nie odebrane to zostało przez wszyst- w Konstytucji RP) wyskoczył jak Filip i Polakom za granicą «Diaspora» nie tylko (odpowiedzi miały formę indywidualną kie środowiska polonijne […]. Jesteśmy z konopi, by drażnić wszystkich. Próba nas razi, ale wręcz jej nie akceptujemy jako oraz zbiorczą – w postaci pism przygoto- i pozostaniemy «Polonią i Polakami poza zastąpienia zwrotu Polonia i Polacy z Za- niezgodną z wieloletnią tradycją, zapisem wanych wspólnie przez kilka organizacji granicami Kraju» a nie jakąś diasporą” (or- granicy, określeniem Diaspora bulwersuje konstytucyjnym jak również z programem polonijnych oraz notatek służbowych ganizacja z Wielkiej Brytanii); członków naszej organizacji. Dotychczaso- rządowym z 2007 2008 roku” (organizacja pracowników placówek dyplomatycz- • „[…] określenie «diaspora» nie po- we określenie wydaje się być bardziej od- z Bułgarii); nych zawierających uwagi zgłoszone ust- winno być używane w oficjalnych doku- dającym charakter polskiego uchodźstwa • „Nie znajdujemy racjonalnych powo- nie podczas specjalnie organizowanych mentach, ponieważ nie ma zbyt dobrego i uwzględnia pewien kontekst historyczny dów dla których należałoby zastąpić szla- spotkań konsultacyjnych i posiedzeń rad wydźwięku wśród Polonii” (organizacja związany z takim określeniem. […] Co się chetnie i dumnie brzmiące miano Polonia polonijnych). z USA); teraz stało? Czy mamy już redagować kla- mianem Polska Diaspora, Nie widzimy dla Sprzeciw wobec użycia terminu „dia- • „[…] sprzeciwiamy się przeciwko wpro- sykę Marsz, marsz, diasporo…. Należy też takiej zmiany uzasadnienia historycznego, spora polska” w treści programu zgłoszony wadzaniu określenia «diaspora», którego zwrócić uwagę na stronę formalną i fakt, nie mówiąc już o tym, że ze zdziwieniem został przez organizacje lub przedstawi- nie akceptujemy jako niezgodnego z wielolet- że wszystkie dokumenty ustanowienia zostałoby to przyjęte w kraju naszego osie- cieli środowisk polonijnych z następują- nią tradycją i konstytucyjnym zapisem art. prawne w Polsce obecnie również odwo- dlenia, gdzie funkcjonuje całkowicie roz- cych krajów: Australia, Austria, Bułgaria, 6 pkt 2. Polakom zamieszkałym za granicą… łują się do określenia «Polonia i Polacy poznawalna nazwa Polonia” (organizacja Dania, Kanada, Litwa, Niemcy, Norwegia, Diaspora polska jest pojęciem najszerszym, z Zagranicy»” (organizacja z Litwy); z Nowej Zelandii); Nowa Zelandia, Szwecja, Wielka Brytania, obejmującym wszystkich Polaków i osób • „[…] zdecydowanie negatywnie ode- • „[Pojęcie «Polonia»] niesie ze sobą Włochy, Stany Zjednoczone, a także Radę polskiego pochodzenia, mających korzenie brana została przez wszystkie środowiska pewien ładunek emocjonalny, sentyment Polonii Świata i Fundację Pomoc Polakom polskie. Tym bardziej razi na stwierdzenie polonijne propozycja zastąpienia zwrotu i szacunek do tego co polskie: szacunek do na Wschodzie. Niektóre krajowe organiza- byłego ministra spraw zagranicznych Rado- Polonia i Polacy z Zagranicy, określeniem tradycji, do polskości, istotę przynależno- cje współpracujące ściśle ze środowiskami sława Sikorskiego , który usiłował wprowa- Diaspora. […] należy również dodać, że ści do społeczności polskich emigrantów polonijnymi również wyraziły swój sprze- dzić termin „diaspora”, który według jego określenie Polonia przyjęło się w języku an- takich jak Słowacki i Chopin […]. Określe- ciw, na przykład Fundacja Semper Polo- definicji może obejmować także te osoby, gielskim i jest zwrotem w pełni rozpozna- nie «diaspora» kładzie nacisk na element nia (Hauszyld 2014). Przeciwnicy użycia które niekoniecznie mają polskie korzenie, walnym, niewymagającym dodatkowych «rozproszenia», migracji, a nie polskości pojęcia „diaspora” w stosunku do środo- ale są to wszyscy… którzy Polsce dobrze wyjaśnień […]. Reasumując, zgłaszamy oraz tradycji” (organizacja z Włoch). wisk polskich za granicą podnosili przede życzą… Takie nowatorskie inicjatywy po- zdecydowane «nie» wszystkich organizacji Wśród nadesłanych komentarzy bardzo wszystkim argumenty natury prawnej lityków wprowadzają nie tylko zamęt ale polonijnych dla określenia Diaspora. Jeste- nieliczne odnosiły się pozytywnie do pro- (termin ten nie występował dotychczas godzą w nas wszystkich, którzy są dumni śmy i pozostajemy, Polonią i Polakami poza ponowanej zmiany: „Wielu miało miesza- w żadnym oficjalnym dokumencie), zna- z przynależności do polonii. Hymnu Marsz granicami Kraju” (Rada Polonii Świata)16; ne uczucia co do sformułowań «Diaspora». czeniowej (pojęcie to nie jest powszechnie marsz Polonia Nie zamienimy na Marsz • „Nie wyrażamy zgody na zmianę na- Przyzwyczailiśmy się do naszej nomen-

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 18 Magdalena Lesińska 19 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

klatury Polonia, która się przyjęła w Ber- „diasporę narodową”. Wyjaśniając sens tej W odpowiedzi na uwagi Minister Sikor- W trakcie debaty, odnosząc się do tej zapo- lińskim środowisku zarówno Polskim jak zmiany, stwierdził: „[Słowo «diaspora»] ski bronił propozycji MSZ, argumentując, wiedzi, obecni na niej posłowie poprosili i Niemieckim, ale mamy pełną świado- rozpowszechnione jest w nazewnictwie że należy wyjść poza „bardziej plemienne o definicję tego terminu oraz zwrócili uwa- mość że sytuacja się poważnie zmieniła światowym, w tym w grupie języków sło- czy wyznaniowe zdefiniowanie Polonii gę, że odnosi się on do stanu rozproszenia, i zapewne się będzie nadal zmieniać […]. wiańskich. Naszym oddziaływaniem chce- i Polaków” i warto wprowadzić termin, a o takim trudno mówić w przypadku Po- Osobiście dla mnie to fajna nazwa bo my objąć wszystkich tych, którzy mają sen- który ma szersze rozumienie i odnosi się laków na Kresach Wschodnich (poseł Piotr z greckiego mówi o rozsypanym ziarnie po tyment do Polski lub mają związki rodzinne także do „tych wszystkich, którzy wywo- Pyzik z PiS). Podkreślano także, że „Polonia ziemi – to tak jak my polacy rozsypani po lub historyczne z ziemiami historycznej dzą się z ziem dawnej Rzeczypospolitej jest określeniem historycznym, a Polska ma świecie”17 (działacz polonijny z Niemiec). Rzeczypospolitej. Diaspora polska to wszy- i którzy niekoniecznie dzisiaj uważają się piękne tradycje w opiece nad Polonią” (po- Należy jednak podkreślić, że odzew na scy, którzy dobrze Polsce życzą”21. W części za Polaków, ale którzy mają jakiś senty- seł Jan Dziedziczak z PiS). W odpowiedzi apel Ministerstwa o nadsyłanie komen- poświęconej pytaniom kilkoro senatorów ment do Polski i których można by przeko- urzędnik MSZ powtórzył, że proponowany tarzy i uwag do treści projektu Programu reprezentujących ówczesną opozycję od- nać do bycia propolskim […]. Ja po prostu termin ma szersze znaczenie niż używane nie był masowy. Wśród setki odpowie- niosło się do tej kwestii. Poniżej zaprezen- uważam, że dzisiaj Polska jako wolny kraj dotychczas kategorie, powołał się także na dzi (indywidualnych i zbiorowych) w 17 towano wybrane wypowiedzi: ma już wystarczająco dużo pewności siebie fakt używania go w środowisku naukowym odniesiono się bezpośrednio do kwestii • „Trochę mnie nurtuje ta ideologiczna i chęci oddziaływania globalnego, że może („jest terminem, który stosuje Polska Aka- użycia terminu „diaspora”, autorzy 11 zaś zmiana nazwy «Polonia» na «diaspora». Te wyjść z opłotków tylko obrony substancji demia Umiejętności”), stwierdził również, nie mieli żadnych uwag do przedstawio- dwa pojęcia w istotny sposób różnią się od plemiennej. I uważam, że możemy… że że jest to „w tej chwili projekt – nie wiado- nego dokumentu. Analiza przesłanych siebie. […] Moim zdaniem «diaspora» jest stać nas już na to, żeby oddziaływać także mo, czy zostanie zaakceptowany”. odpowiedzi wskazuje, że krytyka użycia pojęciem znacznie obszerniejszym, a jed- na te wspólnoty narodowe czy religijne, Druga z wymienionych debat odby- pojęcia „diaspora” i postulat powrotu do nocześnie nie obejmuje Polonii, tak jak my które w przeszłości były w naszym kręgu ła się w Senacie podczas obrad Komisji określenia „Polonia i Polacy za granicą” ją rozumiemy tradycyjnie. Nie słyszałem oddziaływania. Ja uważam, że to, co ja Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za były najczęściej powtarzaną uwagą do też, żebyśmy podjęli jakieś działania czy proponuję, jest ambitniejsze […]”. Granicą; miała ona miejsce już w trakcie treści Programu i jeżeli się pojawiała, to mieli rozwiązania prawne, ustawowe, do- Debata w Senacie odbiła się echem trwających konsultacji społecznych pro- zazwyczaj na pierwszym miejscu. tyczące wspierania za granicą nacji innych w mediach krajowych i polonijnych. Już jektu „Rządowego programu współpracy Ministerstwo w ostatecznej wersji Pro- niż polska nacja. A więc proszę to wyja- same tytuły dają pojęcie o silnej dawce z polską Diasporą 2015–2020”. Głównym gramu odeszło od proponowanej zmiany śnić” (Bogdan Pęk, senator PiS). emocji, jakie wzbudziła: Sikorski szokuje punktem obrad Komisji była informacja i zastosowało termin używany we wcze- • „[…] «Polonia» i «Polacy» to nie tylko w Senacie: Nie ma już „Polonii”. Jest „dia- MSZ na temat tego projektu. Uprzedzając śniejszych wersjach programu: „Polonia nazwy. To także wielka więź, to wygnanie spora”! (portal: wPolityce.pl), Pan z Polonii krytykę senatorów, przedstawiciel MSZ i Polacy za granicą”. W oficjalnej wersji Polaków, to wielka praca, trud na rzecz czy z diaspory? (pismo Polonii austriackiej zaczął swoje wystąpienie od uzasadnie- dokumentu słowo „diaspora” pojawia się Polski… Ja na przykład czuję się obrażona. „Polonika”), Senatorowie przeciwko użyciu nia zaproponowanej zmiany – biorąc pod mimo to dwukrotnie (w pierwszym aka- Jak ja bym była Polakiem mieszkającym pojęcia „diaspora”, zamiast terminu „Po- uwagę wielość kategorii odnoszących się do picie programu na stronie drugiej oraz na gdzieś w świecie, to nie chciałabym, żeby lonia” (portal: dzieje.pl), Polonia umarła, Polaków mieszkających za granicą, wspo- stronie czwartej); trudno wyjaśnić, czy o mnie mówiono, że należę do diaspory, niech żyje diaspora? (kwartalnik „Polonia mniał: „Uznaliśmy za właściwe określenie pozostawiono je świadomie, czy przez tylko żeby mówiono, że jestem Polakiem, Nowa”, wydawany przez zrzeszenie orga- ich wszystkich jedną definicją […]. Należało niedopatrzenie18. Termin ten jest także że należę do Polonii. «Polonia» to tak wiele nizacji polonijnych w Szwecji). znaleźć wspólną nazwę i stąd ten pomysł, obecny we wstępie do Atlasu obecności pol- znaczy. […] Wie pan, ja dostrzegam tutaj Temat ten po raz kolejny pojawił się pod- zresztą niezupełnie nowy. Chcę tu przypo- skiej za granicą19 oraz w tłumaczeniu nazwy szaleństwo dążenia do nowoczesności. Za czas posiedzenia sejmowej Komisji Łącz- mnieć, że pierwsza deklaracja odrodzonego programu – „Government Programme of wszelką cenę chce się walczyć z tradycją ności z Polakami za Granicą (25 września Senatu wobec Polonii zaadresowana była Cooperation with the Polish Diaspora for i właśnie w ramach tego szaleństwa dąże- 2014) oraz ponownie w Senacie w trak- do Polonii żyjącej w diasporze”. Podkreślił 2015–2020”20. nia do nowoczesności takie rzeczy się pro- cie posiedzenia Komisji Spraw Emigracji także, że autorzy projektu nie są „przywią- Kwestia zastosowania terminu „diaspo- ponuje” (Janina Sagatowska, senator PiS). i Łączności z Polakami za Granicą (19 listo- zani do jakiegoś konkretnego sformułowa- ra” w projekcie programu rządowego sta- • „Rozumiem, że diaspora to jest to szer- pada 2014 roku). Pierwsze z wymienionych nia – my jesteśmy przywiązani do potrzeby ła się trzykrotnie tematem debaty w obu sze pojęcie, które zawiera także inne gru- posiedzeń było poświęcone informacji MSZ zdefiniowania rozmaitych warstw polskie- izbach Parlamentu w okresie od czerwca py, nie tylko etnicznych Polaków, nie tylko na temat sposobu dystrybucji i podziału go wychodźstwa tak, aby móc jak najlepiej do listopada 2014 roku. Ówczesny Minister osoby narodowości polskiej… Chciałbym, środków finansowych przeznaczonych dostosować formy współpracy, pomocy Spraw Zagranicznych Radosław Sikorski, żeby pan minister wymienił w takim razie na polonijne organizacje pozarządowe. państwa do różnorodnych form obecności prezentując informację o prowadzonej po- te grupy etniczne i te środowiska, które Przedstawiciel MSZ na posiedzeniu komi- Polaków za granicą. […] Chcę bardzo jasno lityce polonijnej podczas 56. posiedzenia miałyby być wspierane ze środków pocho- sji w Sejmie zapowiedział, że w projekcie powiedzieć, nie jesteśmy przywiązani do Senatu w dniu 11 czerwca 2014 roku, zapo- dzących od polskich podatników […]. Jeżeli programu rządowego używany jest termin nazwy – jesteśmy przywiązani do potrzeby wiedział, że w przygotowywanym właśnie myśli pan nie tylko o etnicznych Polakach, „diaspora polska”, który „będzie poszerza- zdefiniowania tych osób”. programie rządowym dotychczas używane to proszę wymienić z nazwy te grupy et- jący w stosunku do dotychczasowych czte- Cytowana już wcześniej senator Sagatow- pojęcie „Polonia i Polacy za granicą” zosta- niczne, o których pan myśli, mówiąc o dia- rech kategorii, którymi zajmujemy się, mó- ska ponownie zwróciła uwagę, że określe- nie zastąpione przez „diasporę polską” czy sporze” (Grzegorz Bierecki, senator PiS). wiąc o Polakach zamieszkałych za granicą”. nie „Polonia” ma głębokie emocjonalne

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 20 Magdalena Lesińska 21 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

4 konotacje dla wielu Polaków mieszka- niektórym politykom słowo to kojarzy konotacje religijne i obecnie powszechnie Stephane Dufoix (2008, 54–55) wyróżnia siedem potocznych sposobów użycia pojęcia jących za granicą: „Od wieków, kiedy to się jednoznacznie z grupą religijną żyjącą kojarzony jest przede wszystkim z grupą „diaspora”, jako: 1) statystyczna populacja roz- Polacy byli zmuszani przez zaborców do w rozproszeniu, w szczególności z diaspo- będącą w stanie rozproszenia w stosunku proszonych jednostek i ich potomków, np. chińska opuszczenia ojczyzny […], zawsze najdroż- rą żydowską. Ten wątek pojawia się w wy- do miejsca pochodzenia. diaspora to 20 mln ludzi; 2) etniczno-kulturowa sze są dla nich słowa «Polska», «Polonia», powiedziach senatorów podczas debaty, Również w Polsce określenie „diaspora” wspólnota zamieszkująca kilka państw, np. przed- «Polacy». A my oto nagle proponujemy która odbyła się w Senacie w czerwcu 2014 jest coraz częściej używane. Przyjęło się stawiciele hinduskiej diaspory; 3) etniczna grupa używanie słowa «diaspora» […]. Słowa roku. Na pewno duże znaczenie ma także w środowisku akademickim, szczególnie w danym państwie, a nawet mieście, np. chińska «Polonia» i «Polacy» wyrażają olbrzymi powszechne przywiązanie do nazwy „Po- wśród badaczy młodszych pokoleń, o czym diaspora we Francji czy irańska diaspora w Los An- szacunek dla naszych rodaków – użycie lonia”, funkcjonującej przez dziesięciolecia świadczy bez wątpienia rosnąca liczba pu- geles; 4) określona ścieżka migracyjna (migratory słowa «diaspora» niweluje ten element. i mającej bezpośredni etymologiczny zwią- blikacji, w których stosowane jest to po- pattern), np. ekonomiczna czy polityczna diaspora; […] Jakbyśmy nagle zaczęli używać za- zek z Polską. Należy również podkreślić, że jęcie. Najbardziej oporni wobec używania 5) określony stan, który jest jednocześnie histo- miast nazwy «Telewizja Polonia» – «Te- pomimo wysokiego poziomu emocji skala słowa „diaspora” w stosunku do polskich ryczny i psychologiczny, jednostkowy i zbiorowy, lewizja Diaspora»… […] Jeżeli będziemy debaty nad zmianą zaproponowaną przez skupisk za granicą są sami liderzy polonij- np. być członkiem diaspory, żyć w diasporze; 6) geograficzna przestrzeń rozproszenia charak- chcieli wyrugować z obiegu europejskiego, MSZ mierzona liczbą jej uczestników (licz- ni (choć wśród nich także słychać różne teryzująca się odległością od kraju pochodzenia, światowego wyrazy «Polonia» i «Polacy», bą uwag przesłanych do Ministerstwa oraz opinie, które przekładają się na różnice np. Ormianie w diasporze; 7) podgrupa w większej to sami się zmarginalizujemy. […] Ja na- zaangażowanych w dyskusję posłów i se- pokoleniowe) oraz politycy reprezentujący diasporze, np. sefardyjska diaspora dla Żydów czy prawdę nie wiem, skąd pomysł prawie że natorów) była niewielka. prawą stronę sceny politycznej. Opierają kantońska diaspora dla Chińczyków. szatański, przepraszam za takie… Po co oni swój sprzeciw przede wszystkim na 5 Rogers Brubaker (2005) wskazał, że wśród wielu zmieniać coś, co jest od wieków w nas sa- Podsumowanie argumentach emocjonalnych, związanych prób zdefiniowania diaspory trzy cechy ją cha- mych”. Z kolei senator Stanisław Gogacz Określenie zbiorcze „Polonia i Polacy za z rozumieniem pojęcia diaspory w wą- rakteryzujące wymieniane są w literaturze jako (PiS) zwrócił uwagę na to, że takie sfor- granicą” jest obecnie najczęściej stosowa- skim, tradycyjnym znaczeniu, odnoszą- wspólne i podstawowe (konstytutywne): rozpro- mułowanie nie pojawia się w oficjalnych nym w oficjalnych dokumentach i dyskur- cym się do rozproszonych grup religijnych. szenie (zarówno przymusowe, jak i dobrowolne), dokumentach (ten argument powtarzał sie publicznym w odniesieniu do skupisk Takie rozumienie tego terminu jednak już orientacja na ojczyznę (prawdziwą lub wyobra- się także w pismach przedstawicieli orga- polskich poza granicami kraju. Obejmuje dawno przestało obowiązywać. żoną) oraz utrzymanie granic wspólnoty (proces, nizacji polonijnych kierowanych do MSZ): swoim znaczeniem zarówno społeczności Biorąc pod uwagę upowszechnienie w którym więzi tożsamościowe grupy są stale „Czy ono jest w jakiejś ustawie? Czy ten o rodowodzie emigracyjnym, jak i mniej- się pojęcia „diaspora” na świecie, zarów- podtrzymywane, by zapobiec jej dezintegracji). 6 Na Węgrzech istnieje oficjalnie powołana termin funkcjonuje w obiegu legislacyj- szości polskie na Wschodzie, podkreślając no w dyskursie naukowym, jak i publicz- Węgierska Rada Diaspory (Magyar Diaszpóra nym? Co upoważnia państwa do tego, żeby jednocześnie podział na te dwie grupy. Co nym, oraz zmianę jego znaczenia, a tak- Tanács) oraz polityka wobec diaspory (Magyar taką nazwę wprowadzać?”. Dodał również: więcej, jednoznaczne konotacje znaczenio- że zróżnicowanie polskich środowisk za diaszpóra polityka). „Ja podejrzewam – mam nadzieję, że we pojęcia „Polonia” z Polską i Polakami granicą i postępujące w nich przemiany 7 http://wspolnotapolska.org.pl/biblioteka/ niesłusznie – że państwo celowo propo- zawężają jego granice znaczeniowe do okre- pokoleniowe, wydaje się, że popularność wystawy/002.pdf (dostęp 22.06.2018). nujecie takie nazwy jak «diaspora», żeby ślonej wspólnoty narodowej, wykluczając terminu „polska diaspora” będzie wzrastać 8 http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagra- dyskusja nad nimi zdominowała dyskusję z niej przedstawicieli mniejszości, które i ostatecznie upowszechni się on również niczna/polonia/definicje_pojecia/ (dostęp nad ważnymi celami, które są tu do przed- licznie zamieszkiwały I, II i III Rzeczpospo- w urzędowej nomenklaturze, nie tylko – 15.01.2018). stawienia”. Nie traktując poważnie tej wy- litą i których przedstawiciele emigrowali jak się to dzieje obecnie – w angielskich 9 Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych powiedzi, należy jednak zwrócić uwagę, że podobnymi szlakami co etniczni Polacy. tłumaczeniach oficjalnych dokumentów. z dnia 5 kwietnia 1974 roku w sprawie ustalenia żaden inny zapis w projekcie programu nie Termin „diaspora” przyjął się powszech- i ogłoszenia statutu stowarzyszenia wyższej wzbudził tak dużego odzewu wśród poli- nie nie tylko w światowej debacie naukowej, użyteczności Towarzystwo Łączności z Polonią tyków, jak i liderów polonijnych. Można ale także w języku codziennym. Niektórzy Zagraniczną „Polonia”. PRZYPISY 10 http://www.iaisp.uj.edu.pl/historia (dostęp wprost stwierdzić, że inne komentarze czy autorzy zwracają uwagę, że pojęcie to stało 17.01.2018). postulaty odnoszące się do treści progra- się wręcz uniwersalnym określeniem, uży- 1 Autorka pragnie podziękować prof. dr. hab. Ada- 11 http://www.kbnm.pan.pl (dostęp 17.01.2018). mu miały charakter na tyle marginalny, wanym, a nawet nadużywanym, do opisu mowi Walaszkowi oraz Ambasadorowi dr. Leszkowi 12 http://pau.krakow.pl/index.php/pl/struktura/ że innych zmian w ostatecznej wersji do- przypadków niezwiązanych z przyjętymi Henselowi za niezwykle cenne uwagi do pierwszej wydzialy-i-komisje/komisje-miedzywydzialowe/ kumentu – oprócz wspomnianej zmiany ramami koncepcyjnymi (Dufoix 2008; Bau- wersji tekstu i propozycje uzupełnień. komisja-do-badan-diaspory-polskiej (dostęp nazewnictwa – nie wprowadzono. böck 2010; Brubaker 2005). Podawane są 2 Pojęcie „diaspora” pojawia się w tytule książki 17.01.2018). Przytoczony (w skróconej formie) prze- przykłady stosowania pojęcia „diaspora” do Edwarda Westona poświęconej Żydom w Anglii, 13 Program został przyjęty przez rząd Jarosława bieg debat w Sejmie oraz Senacie, jak opisu grup zawodowych (diaspora naukow- opublikowanej w 1754 roku. Używa go także Kaczyńskiego, a funkcję Ministra Spraw Za- i reakcja środowisk polonijnych wska- ców, inżynierów, piłkarzy) czy uciekinierów Ernest Renan w książce o historii Żydów, wyda- granicznych sprawowała wówczas Anna Fotyga. zują jednoznacznie, że argumenty prze- z terenów objętych klęskami naturalnymi nej w 1890 roku (za: Dufoix 2008, 5–10). 14 Przykładem odcięcia się „emigracji niepod- ciw użyciu terminu „diaspora” nie miały (w mediach amerykańskich używano go na 3 W 1995 roku podczas XVIII International ległościowej” od pojęcia „Polonia” jest cytat charakteru merytorycznego, ale przede określenie osób, które uciekły przed hura- Congress of Historical Studies jeden z trzech z wypowiedzi Ryszarda Zakrzewskiego, ministra wszystkim emocjonalny. Części przed- ganem Katrina). Jest to najlepszy dowód wiodących tematów kongresu poświęcony zo- spraw krajowych w emigracyjnym rządzie Edwar- stał diasporze: „Peoples in Diaspora: Changing da Szczepanika, wygłoszonej podczas wspo- stawicieli środowisk polonijnych, a także na to, że termin ten stracił jakiekolwiek Sources, Forms, and Meanings”. mnianej wcześniej konferencji „Kraj – Emigracja”

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 22 Magdalena Lesińska 23 Polska diaspora, Polonia, emigracja. Spory pojęciowe wokół skupisk polskich za granicą

w Rzymie w 1990 roku. Minister wskazał na dwa Akenson, Donald H. 1993. The Irish Diaspora: Hall, Stuart. 1990. „Cultural Identity and Moment”. Diaspora: A Journal of Transnational nurty: emigracyjny i polonijny, które według nie- A Primer. Belfast: Queen’s University of Belfast Diaspora” W Identity: Community, Culture, Dif- Studies 5 (1): 3–36. go łączy troska o dobro ojczyzny: „Żaden z nich and Toronto. ference, pod redakcją Jonathana Rutherforda. Tölölyan, Khachig. 2007. „The Contemporary nie jest ani lepszy, ani gorszy. Są po prostu inne, Akenson, Donald H. 1995. „The Historiography London: Lawrence and Wishart. Discourse of Diaspora Studies”. Comparative bo wyrosły z innych przyczyn i ich skład socjalny of English-Speaking Canada and the Concept Harris, Joseph E., red. 1982. Global Dimen- Studies of South Asia, Africa and the Middle jest inny. Emigracja polityczna nie jest Polonią of Diaspora: A Sceptical Appreciation”. Ca- sions of the African Diaspora. Washington DC: East 27 (3): 647–55. i nigdy nie może nią być. […] [Emigracja poli- nadian Historical Review 76 (3): 377–409. Howard University Press. Walaszek, Adam. 1997. „Migracje, Polonia, tyczna] wywodzi się z bezpośredniego i osobi- Anthias, Floya. 1998. „Evaluating ‘Diaspora’: Hauszyld, Marek. 2014. „Diaspora polska czy diaspora i metoda porównawcza”. W Res Histo- stego zaangażowania się w życie kraju poprzez Beyond Ethnicity”. Sociology 32 (3): 557–80. Polonia?”. Data dostępu: 23 stycznia 2018. rica: W kręgu zagadnień etnicznych, Vol. 1, pod chociażby fizyczną w nim obecność – przed Babiński, Grzegorz. 2009. „Polacy poza Pol- http://www.semperpolonia.pl/z-zycia-fundacji/ redakcją Tadeusza Radzika. Lublin: Wydawnic- jego opuszczeniem. […] Polonia wywodzi się ską”. W Współczesne migracje – dylematy Europy article/diaspora-polska-czy-polonia-1/. two Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. z przekazu historycznego i tradycji narodowych. i Polski, pod redakcją Macieja Duszczyka i Mag- Jaroszyńska-Kirchmann, Anna D. 2004. The Walaszek, Adam, red. 2001a. Polska diaspora. Polonia może również w mocnym stopniu zwią- daleny Lesińskiej. Warszawa: Ośrodek Badań nad Exile Mission: The Polish Political Diaspora and Kraków: Wydawnictwo Literackie. zać się z losami kraju macierzystego, ale jest Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego. Polish Americans, 1939–1956. Athens: Ohio Walaszek, Adam. 2001b. „Polska diaspora”. związkiem pośrednim, zabarwionym sentymen- Babiński, Grzegorz, Henryk Chałupczak, red. University Press. W Diaspory. Migracje i Społeczeństwo, Vol. 6, tem rodzinnym i nostalgią za krajem pochodze- 2006. Diaspora polska w procesach globalizacji. Knopek, Jacek. 2017. „Społeczności polskie pod redakcją Jana .E. Zamoyskiego. Warszawa: nia i jego historią. Jej lojalność jest dwustronna: Stan i perspektywy badań. Kraków: Wydaw- czy polonijne w Europie i na świecie? Wokół dys- Wydawnictwo Neriton. pierwsza – do kraju urodzenia i zamieszkania, bo nictwo GRELL. kursu nad współczesnym rozumieniem terminu Walaszek, Adam. 2016. „Diaspora polska w nim urządza całe swoje życie; druga – płynąca Bauböck, Rainer. 2010. „Cold Constellations »Polonia«”. The Polish Migration Review 2 (2): w USA”. Teraz Polska, nr 1. http://magazyn ze związku o charakterze historyczno-rodzin- and Hot Identities: Political Theory Questions 45–54. terazpolska.pl/pl/a/diaspora-polska-w-usa. nym. Ta ostatnia może być nawet bardzo silna, About Transnationalism and Diaspora”. W Dia- Kołodziej, Edward. 1991. Dzieje Polonii w zarysie Weiner, Myron. 1986. „Labour Migrations as ale nie na co dzień” spora and Transnationalism: Concepts, Theories 1918–1939. Warszawa: Książka i Wiedza. Incipient Diasporas”. W Modern Diasporas in (http://wiadomosci.wspolnotapolska.org.pl/ and Methods, pod redakcją Thomasa Faista Kubiak, H., A. Pilch, red. 1976. Stan i potrzeby International Politics, pod redakcją Gabriela blog_imprez/16/Konferencja-Kraj-Emigracja- i Rainera Bauböcka. Amsterdam: Ams- badań nad zbiorowościami polonijnymi. Wrocław: Scheffera. London: Croom Helm. -Rzym-1990; dostęp 16.01.2018). terdam University Press. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Żęgota, Krzysztof. 2014. Diaspora polska 15 Autorzy odnoszą się do pieśni Marsz Polonii, który Bromke, Adam. 1972. Polska diaspora. Toronto: Kubiak, Hieronim, Eugeniusz Kusielewicz, w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji uznawany jest za nieformalny hymn Polonii, śpiewany Polish Alliance Press. Tadeusz Gromada. 1988. Polonia amerykańska. Rosyjskiej. Toruń: Wydawnictwo Mado. podczas uroczystości polonijnych w kraju i za granicą. Brożek, Andrzej. 1977. Polonia amerykańska Przeszłość i teraźniejszość. Wrocław: Zakład Żukowski, Arkadiusz. 2008. Diaspora polska 16 Pełny tekst dostępny jest także na stronie 1854–1939. Warszawa: Interpress. Narodowy im. Ossolińskich. w Republice Południowej Afryki w warunkach organizacji: http://www.usopal.pl/publicysty- Brubaker, Rogers. 2005. „The «diaspora» dia- Miodunka, Włodzimierz T. 1998. Stan badań współczesnej unifikacji i dywersyfikacji świata. ka/4053-uwagi-rady-polonii-wiata-dot-rzdowe- spora”. Ethnic and Racial Studies, 28 (1): 1–19. nad Polonią i Polakami na świecie. Kancelaria Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. go-programu-wspopracy-z-polsk-diaspor-w-la- Clifford, James. 1994. „Diasporas”. Cultural Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, raport nr 154. tach-2015-2020 (dostęp 21.01.2018). Anthropology 9 (3). Posern-Zieliński, Andrzej. 2011. „Koncepcja 17 Zachowano oryginalną pisownię. Cohen, Robin. 1997. Global Diasporas: An Intro- diaspory i problemy jej aplikacji do badań środo- 18 http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagranicz- duction. London: Routledge. wisk «polonijnych»”. W Polacy poza granicami ŹRÓDŁA INTERNETOWE na/polonia/rzadowy_program_wspolpracy_z_ Dopierała, Kazimierz., red. 2003–2005. En- kraju u progu XX wieku. Różne oblicza polskiej polonia/ (dostęp 18.01.2018). cyklopedia polskiej emigracji i Polonii. Toruń: tożsamości, pod redakcją M. Michalskiej. Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych 19 http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagranicz- Oficyna Wydawnicza Kucharski. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dostęp na/polonia/atlas_polskiej_obecnosci_w_swie- Dufoix, Stéphane. 2008. Diasporas. Berkeley: Uniwersytet Wrocławski. 18 stycznia 2018. cie/ (dostęp 18.01.2018). University of California Press. Safran, William. 1991. „Diasporas in Modern www.iaisp.uj.edu.pl 20 http://www.msz.gov.pl/en/news/coun- Erdmans, Mary. 2006. „New Chicago Polonia: Societies: Myths of Homeland and Return”. cil_of_ministers_adopts_new_programme_ Urban and Suburban”. W The New Chicago: Diaspora 1 (1): 83–99. Komitet Badań nad Migracjami PAN. Dostęp of_cooperation_with_polish_diaspora (dostęp A Social and Cultural Analysis, pod redakcją Joh- Senat. 2012. „Involvement of the Senate of 18 stycznia 2018. 13.01.2018). na Kovala, Larry’ego Benneta, Michaela Benne- the Third Republic of Poland in the Lives of Po- www.kbnm.pan.pl 21 Wszystkie cytaty z debat parlamentarnych ta, Fassila Demissie, Roberty Garner, Kiljoonga les Abroad”. Data dostępu: 22 stycznia 2018. pochodzą z protokołów posiedzeń dostępnych Kima. Philadelphia: Temple University Press. http://www.senat.gov.pl/en/about-the- Ministerstwo, Spraw Zagranicznych. na stronach Sejmu i Senatu. Garapich, Michał. 2009. „Migracje, społeczeń- senate/. Dostęp 18 stycznia 2018. stwo obywatelskie i władza. Uwarunkowania Sheffer, Gabriel. 1986. „A New Field of Study: www.msz.gov.pl. stowarzyszeniowości etnicznej i rozwoju społe- Modern Diasporas in International Politics”. czeństwa obywatelskiego wśród polskich emi- W Modern Diasporas in International Politics, Polska Akademia Umiejętności. „Komisja BIBLIOGRAFIA grantów w Wielkiej Brytanii”. W Współczesne pod redakcją Gabriela Sheffera. London: Croom PAU do Badań Diaspory Polskiej”. Dostęp migracje: dylematy Europy i Polski, pod redakcją Helm. 18 stycznia 2018. Adamson, Fiona. 2012. „Constructing the Dia- Macieja Duszczyka i Magdaleny Lesińskiej. Sökefeld, Martin. 2006. „Mobilizing in Trans- http://pau.krakow.pl/index.php/pl/struktura/ spora. Diaspora Identity Politics and Transna- Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami national Space: A Social Movement Approach wydzialy-i-komisje/komisje-miedzywydzialowe/ tional Social Movements”. W Politics from Afar. Uniwersytetu Warszawskiego. to the Formation of Diaspora”. Global Networks komisja-do-badan-diaspory-polskiej Transnational Diasporas and Networks, pod Gilroy, Paul. 1993. The Black Atlantic: Moderni- 6 (3): 265–284. redakcją Terrence’a Lyonsa, Petera Mandavil- ty and Double Consciousness. Cambridge, MA: Tölölyan, Khachig. 1996. „Rethinking Diaspo- le’a, 25–42. London: Hurst and Company. Harward University Press. ra(s): Stateless Power in the Transnational

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 24 Tetyana Nagornyak PhD in Political Sciences, Professor 25 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes Vasyl’ Stus Donetsk National University [email protected]

Iuliia Pachos PhD in History and obtaining the visa-free regime in The main aim of the article is to prove Vasyl’ Stus Donetsk National University 2017 became a catalyst for a plethora of the statement that the migration of Ukra- [email protected] reforms, including the field of migration inian population to Poland is the result of policy. However, the annexation of Crimea the implementation of the state policy of and the war in the East of Ukraine caused the above-mentioned countries. Migra- substantial forced movement of the popu- tion is considered to be a displacement lation, economic crisis and changes in mi- of population, which is accompanied by gration flows abroad. In particular, under a change of the place of residence and/or modern conditions, migration processes place of employment outside homeland. Ukrainian-Polish not only affect the economy, society, de- The analysis of the dynamics of Ukrainian velopment of the state as a whole, but also migration during the period of indepen- become the result of the state policy in va- dence demonstrates the following results. rious fields of public life and an indicator During the first years of Ukraine’s indepen- Vector of Migration of the effectiveness of state institutions. dence, a sharp increase in migration was Table 1 Processes Migration flows to Ukraine and from Ukraine in 2002–2016

THE ARTICLE

Abstract Nowadays, migration processes form un- Nowadays, the world order is on the verge der the influence of the state policy and of new challenges again. The world picture become indicators of efficiency of state has a changeable design, where states and institutions. This paper is the authors’ at- cities that have been taking world leader- tempt to prove that migration of Ukraini- ship over the last decade are replaced by an population to Poland is the result of im- new leaders and give a start to new trends plementation of state policy. The authors of development. The aspiration of the reveal the main trends in the migration of world for bipolarity makes political ter- Ukrainians to Poland on the basis of em- ritories of the European continent, the pirical data from the State Statistics Com- European Union member states and the mittee of Ukraine, sociological surveys countries that have chosen the European and historical memory of Ukrainians and way of development. World trends indi- Poles. Apart from the difficult socio-eco- cate a further increase in the mobility of nomic situation in the country, migration population in the world, especially the of Ukrainians to Poland is facilitated by migration of skilled labour. State policy, a systematic policy of the countries of Eu- as a set of decisions and actions, can de- rope and Russia in the field of education, termine the character and intensity of public policy and redistribution of natural migration processes. and human resources. When Ukraine gained independence and its citizens got the right to freedom Keywords: of movement, the directions and types of Ukraine, Poland, migration of Ukrainians, migration changed radically. The signing state policy, migration policy of the EU-Ukraine Association Agreement Source: Population and migration, State Statistics Service of Ukraine2

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 26 Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos 27 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes

observed – +288.1 thousand people (+5.5 not take into account external labour, edu- Poland, Russia, Hungary, Moldova and family reasons. No more than 1 percent of percent), and during the next two years, cation, social migration, or movements Belarus, were in high demand among Ukra- the respondents want to leave the country there was a sharp decline to −140 thousand related to the annexation of Crimea and inian citizens. By 2013, the largest flow of due to an axiological conflict and political people or −2.8% in 19941. At the beginning the war in the East of Ukraine. Ukrainians was directed to the Russian persecution.4 The majority of reasons for of the 21st century, the negative balance For more than 20 years of independen- Federation. However, since 2013 the num- migration from Ukraine are economic and started to decrease, while in 2005, a po- ce, a system of registration of emigration ber of Ukrainians moving to Poland has social. These reasons lead to a significant sitive balance of migration (+4.6 thousand from Ukraine has not been established. gradually increased. During the period of increase in labour and educational migra- people) was observed, with the tendency Temporary and seasonal migrant workers 2014 – 2016, Ukrainians moved to Poland tion, in particular to Poland. The provision maintained for the next 11 years (Table 1). are not included in the official statistics, twice as frequently as to Russia. It is obvio- of worthy economic, social, educational, However, the data of the State Statistics nor are those who have left the country us that such indicators were influenced by cultural and other conditions is the area Service of Ukraine do not reflect the actual due to studying or internships abroad, the annexation of Crimea and the Russian- of activity and responsibility of state in- situation related to the foreign migration illegal and semi-legal migration (Table 2). -Ukrainian war. In addition, countries most stitutions. of Ukrainians. After all, the State Stati- During the last six years, 13 countries frequently visited by Ukrainians are ones Three countries, namely Poland, Russia stics Service uses only the data on changes were visited by more than 100,000 Ukra- that implement a state policy of attraction and Hungary, are neighbours of Ukraine in the registered place of residence. It does inians every year. Five of them, namely and encouragement of migrants, especially and share similar characteristics, which in terms of labour, in order to solve their creates favourable conditions for incre- internal problems related to the restoration asing migration flows to these countries. Table 2 of human and labour resources. These factors include the similarity of lan- Data on the migration of Ukrainian citizens to the most visited countries of the world (Countries which were visited by more Migration flows from Ukraine are guage, numerous national minorities that than 100,000 Ukrainian citizens in 2010 – 2016) triggered by various reasons that deter- live in the territory of Ukraine, common mine the types of such flows. The follo- history and historical memory, close fa- wing groups of external migrations can mily ties, common roots. be distinguished: economic and labour However, under the current conditions, reasons – search for well-paid jobs, more state policy plays the most important role favourable conditions for business, im- in the growth of Ukrainian migration to proving the financial situation, etc.; social these countries. In particular, it is about reasons – marriage, family reunion, aspi- a purposeful set of activities, decisions ration for self-realization, improvement of and actions of government institutions the standard of living (for instance, better that encourage Ukrainians to move, espe- medical care); cultural reasons – returning cially to join their compatriots abroad, in to ancestors’ homeland; political reasons order to replenish their own human capi- – political persecution; military reasons tal and labour resources. – displacement due to armed conflicts, Russia has been occupying the first educational reasons – studies at higher place in relation to the number of Ukra- education institutions, long term intern- inian migrants for the last 20 years. Mo- ships; environmental reasons – movement reover, it has formalized the support of due to environment pollution. its compatriots abroad since the 1990s. In The latest sociological survey on migra- 2012, a non-profit organization, “Fund for tion of Ukrainians was conducted by the the Support and Protection of the Rights Rating group (Rating Group Ukraine). It of Compatriots Living Abroad” was cre- demonstrates that one third of Ukrainians ated by a presidential decree. Its founders have a desire to leave the country perma- are the Ministry of Foreign Affairs of the nently. Ukrainians reported the following Russian Federation and the Federal Agen- reasons motivating them to emigrate: cy for the Commonwealth of Independent better standards of living – 64 percent, States Affairs. The main aim of the above- desire to provide children with a better -mentioned NGO is to provide legal and future – 34 percent, lack of decent work in other required assistance in case of viola- Ukraine – 23 percent, desire to get a bet- tion of compatriots’ rights, freedoms and ter education – 12 percent. Less than 10 legitimate interests in accordance with percent of Ukrainians pointed out a lack generally recognized principles and provi- of security in Ukraine, opportunity to re- sions of international law in the field of ceive better medical care, better business human rights protection.5 Russians abroad, Source: Own study (based on data from Migration profiles, 2010 – 2016)3 conditions, desire for self-fulfillment, or as well as Russian-speaking population in

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 28 Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos 29 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes

other countries have always been per- actually perform the jobs of those Poles determined the procedure for the return of education in Ukraine yet. ceived by the Russian Federation as a tool who emmigrated to other EU countries of Poles to their homeland. In 2017, the Despite all the attempts at reforming for the promotion of national interests searching for work and better standards law was amended in order to simplify the the education, there is a trend for delaying and influence on internal political disco- of living. Ukraine and Poland are linked procedure and conditions for the return of the granting of full autonomy to higher urse and economic situation of the coun- by territorial proximity, common history Poles. A “repatriate” was defined as a per- education institutions, decelerating re- tries where they reside. Unfortunately, the and historical memory, linguistic and cul- son who arrived in Poland on the basis forms, creating obstacles to the adoption result of such state policy is not only an tural affinity, family ties, as well as good of a Polish national visa and intended of new legislation, etc. increase in the number of migrants, but neighbour relations until recently and to stay in this country permanently. In 4. Economic and labour reasons (se- also the annexation of Crimea and the war mutual support in international arena. addition, a special state institution that arch for well-paid jobs, more favourable in Donbas. After the collapse of the Soviet Union, mi- deals with repatriates as well as centers conditions for doing business, improving Russia is gradually losing its attractive- gration between the countries increased. for linguistic adaptation, providing finan- financial situation, etc.). Ukrainians cho- ness for Ukrainian migrants due to mili- Regionalization of migration processes cial assistance, housing and tax benefits, ose Poland as a place of employment, or tary aggression. At the same time, Ukra- has become its peculiarity – most of the were established.12 260 repatriates from move there in order to carry out shuttle inians are changing their focus to the EU migrants are inhabitants of the Western Kazakhstan, Russia, Uzbekistan and Ukra- trading. The trend of the 1990s, shuttle countries, in particular Poland and Hun- regions of Ukraine due to the closeness to ine returned to Poland in 2017.13 Due to trading with Poland, has gradually lost its gary, which also implement a balanced po- the border, knowledge of the Polish lan- the changes in the repatriation law, it is initial profitability due to the introduc- licy related to immigrants from Ukraine. guage, and historical memory. anticipated that the number of the retur- tion of customs control and restrictions For instance, the Constitution of Hun- The main reasons for choosing Poland as ning Poles will increase. on import and export of goods and price gary provides for the state’s obligation to a place of residence or place of employment 3. Educational reasons (studying at equalization. However, it is still one of the take care of compatriots abroad. Moreover, for Ukrainian migrants are social, cultural, higher education institutions, long term most profitable activities for small busi- a strong legislative base was created there educational and economic/labour-related. internships). According to the data of the nesses along the border of both states. (up to 200 legal acts). Since 2010, the Accordingly, corresponding types of migra- CEDOS Think Tank, the dynamics of the On January 1, 2018, the amendments to Ministry of Foreign Affairs and Trade of tion to Poland prevail. It is obvious that the number of Ukrainians studying abroad the Tax Code related to the restrictions Hungary, which controls issues related to most common migration pattern is econo- in 2009–2015 amounted to 129 percent. on duty-free import of goods came into compatriots abroad, has been operating.6 mic and labour-related one. The reasons for Moreover, two thirds of this increase was force in Ukraine. The amendments were In addition, Hungary gradually and pur- migration center around the national state constituted by native Ukrainians studying introduced to fight smuggling. It has cau- posefully provides privileges (educational, policy of Ukraine and Poland. in Poland.14 In 2008–2009, there were abo- sed serious resistance from frontier resi- economic, social) for foreign Hungarians. According to the data of the European ut 2,831 Ukrainians studying at Polish uni- dents, especially those engaged in shuttle Since 2011, a simplified procedure of ob- Commission, the population of Poland will versities, while in 2015–2016, about 30,589 trading.16 The above-mentioned type of taining Hungarian citizenship by them have decreased by 5 million by 2060. At Ukrainians were studying in Poland. This migration will most likely keep decreasing. has been in force. The Ukrainians from the same time, the population is rapidly figure constitutes 53 percent of all foreign The largest group of migrants consists Zakarpattya massively began to receive aging. Thus, every third Pole will be over students in Poland.15 Polish universities are of migrant workers who can be divided Hungarian passports without prejudice to 65 years old by that time.10 In other words, chosen because of linguistic affinity, lar- into subgroups: 1) migrant workers who Ukrainian citizenship. By 2015, 94 thousand Poland implements a balanced policy of ge Ukrainian diaspora in Poland and the have returned to Ukraine, 2) short-term residents of Zakarpattya Oblast had re- attracting migrants from other countries, “country effect” itself. It means that the migrant workers, 3) emigrant workers.17 In ceived Hungarian passports.7 In March including Ukraine, due to negative demo- country has high educational expenditures the period from 2015 to 2017, 38.9 percent 2017, the President of Hungary, V. Orban, graphic and internal migration trends. The and high potential income of the students. of the total number of migrant workers proposed to the President of Ukraine, P. Po- authors have determined the following re- In the late 1990s and the early 2000s, chose Poland as their place of employ- roshenko, to recognize dual citizenship in asons for migration and policy of Poland Polish universities launched impressive ment, 26.3 percent chose the Russian Fe- Zakarpattya officially.8 Such actions of the in area of socio-political life. promotional and recruiting campaigns. deration, and 11.3 percent – Italy. neighbouring states constitute a serious 1. Social reasons (family ties, family re- In addition, the Polish government imple- The National Bank of Poland conduc- threat not only of a loss of human capital, union). For instance, there is a special proce- mented scholarship programmes for Ukra- ted a large-scale survey on Ukrainian mi- but also of a loss of territories and national dure for foreigners in Polish legislation that inians in the 1990s. Nowadays, the number grants to Poland in 2015. The hypothesis security of Ukraine. provides family members of foreign citizens, of such programmes is still increasing. that the increase in the wave of migrants Poland has been facing the problem of who legally reside in a European Union mem- On the other hand, a large-scale reform from Ukraine occurred due to a sharp de- the outflow of its citizens to other coun- ber state, with the right to move and reside of education in Ukraine was started seve- terioration of political and economic situ- tries of the European Union, and has been in the corresponding country in order to pre- ral years ago. Earlier funding of education ation in Ukraine was confirmed. Therefore, experiencing an acute shortage of labour serve family unity, in other words, the family was based on left-over principle. The ma- Ukrainians who had never left Ukraine be- for the last 15 years. Despite the recent reunification policy.11 jority of funds was allocated to salaries fore, including people from the occupied spread of anti-immigrant moods in Poland, 2. Cultural reasons (returning to an- rather than to innovative development. territories of Ukraine, started to migrate many Poles understand the vital role of cestors’ country, religious reasons). In In fact, there is no integral concept and to Poland. Forty one point three percent Ukrainian immigrants for the economy of 2000, the Sejm of the Republic of Poland development strategy for education and of respondents came to Poland for the first their country.9 In fact, Ukrainian migrants adopted the law on repatriation, which system for the assessment of the quality time in order to find a job in 2014–2015.18

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 30 Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos 31 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes

Due to the unbalanced Ukrainian state foreigner with the right to apply for the Card after the simplification of the proce- and the labour market is suffering from policy in 2015–2016, a sharp increase in issuance of a residence permit at the place dure should be expected. a lack of workers (from top managers to the number of migrant Ukrainian workers of residence. At the same time, in Decem- Recently, Poland has simplified the workers of labour majors). The decline of in Poland was observed. First of all, it was ber 2017, the President of Poland signed procedure for obtaining its citizenship by the national currency, and, most impor- caused by the annexation of Crimea and a law which provides the foreigners from foreigners. Since August 2012, Polish citi- tantly, lack of a strategy for human capital the war in the East of Ukraine. Such course outside of the EU with the right to obtain zenship can be acquired by a foreigner who development add complexity to the situ- of events resulted in the complication of a certificate for temporary residence in Po- has been living in Poland for 3 years (ear- ation on the labour market, and facilitate the socio-economic situation and an eco- land under the condition of transferring lier – 5 years), speaks Polish, has a stable migration of Ukrainians together with nomic crisis in the country. In addition, a company from another state to Poland.21 income and accommodation. In 2016, the their families abroad. those who were forced to leave their ho- Such step is aimed at creating new jobs. provisions allowing the Pole’s Card holders It is possible to illustrate the negative mes in Crimea, Donetsk and Luhansk Apart from the above-mentioned measu- to acquire the citizenship after a year of performance of Ukrainian state institu- regions, namely internally displaced per- res of the state policy of Poland, it should permanent residence in Poland came into tions via the Human Development Index sons (IDPs), also started to look for ways be emphasized that the entry into force of force. In fact, Poland has legalized dual ci- (HDI), which covers three important and to improve their standards of living due the Act on the Pole’s Card of 2008 was the tizenship. There is no legal act that requires interrelated components of human deve- to the unclear legal status of IDPs, lack of most important strategic step in the Polish the renouncement of the first citizenship lopment, i.e. material well-being, educa- state support, unlawful restrictions and policy of attracting migrants. The Pole’s Card in order to obtain the Polish one. Nowa- tion of population and health. According deprivation of individual rights and free- was introduced in order to compensate for days, the Polish state policy is aimed at to the HDI, Ukraine belongs to the group doms (verification of the status of IDPs, the moral and material losses of former attracting human resources from abroad, of countries with a high level of human deprivation of the right to vote during Polish citizens and their descendants who especially due to migration crisis in the EU development. It occupies the 84th position local elections, etc.). were forcefully moved outside the borders and reluctance to host refugees from Mus- among 188 countries. However, Poland oc- O.A. Malinovskaya, a Ukrainian rese- of their homeland due to the change of bor- lim countries. Migrants from Ukraine have cupies the 36th position, and the Russian archer, states that the migration of Ukra- ders. The law facilitates the provision of the become the instrument of manipulation Federation – the 49th.25The negative dyna- inians aimed at finding employment in Pole’s Card to citizens of the IS and Baltic for Polish politicians in disputes with the mics in the rating in the recent years can neighbouring states can be divided into States. This document provides an oppor- EU concerning the distribution of Middle be explained by an economic component, two unequal groups.19 The first one is a re- tunity to obtain a long-term, multiple-entry Eastern migrants. Due to the large number i.e. the gross national income per capita latively small group of people who get em- national visa free of charge, as well as D type of migrants from Ukraine, including those in Ukraine has fallen. ployed for a long period of time, including Schengen Visa after the accession of Poland who left the territory due to military ac- 5. A lack of systemic reform in education, professionals, teachers, doctors and skilled to the Schengen zone that allows to move tions in the East of Ukraine, Poland claims in particular innovation development, has workers. In addition, Poland promotes and freely in Europe. to have grounds for refusing the acceptance led to a number of factors that stimulate encourages employment of such people. In fact, the Pole’s Card is an effective of other foreigners. the outflow of university students and pro- After all, these are categories of people who tool for restoring human and labour re- At the same time, unsystematic and fessors abroad: a low level of funding of are not required to obtain a work permit. sources of Poland. It has several advan- irresponsible actions of the Ukrainian higher education institutions as a consequ- The second category is Ukrainian la- tages (the possibility of staying in Poland government encourage the Ukrainians to ence of corruption, decrease of the status of bourers who work seasonally and tem- without a work permit; legal employment migrate abroad, in particular to Poland. teachers and lecturers, decrease in the qu- porarily in Poland. There was a simplified without a work permit; doing business un- 1. Ukraine does not keep records of mi- ality of education, growth of the number of procedure of obtaining work permit until der the same conditions as Polish citizens; grants travelling abroad to work and stu- universities. Such a course of events leads 2018. For instance, about 763 thousand free medical care; free higher education; dy. Consequently, there is no assessment to a “brain drain” and outflow of human ca- work permits were granted to the Ukra- 37 percent discount on travel by train, etc.) of the extent of migration. pital – the potential skilled workforce. The inians in 2015.20 This figure exceeded 104.5 which make it desirable for Ukrainians. 2. The situation in the Eastern part of majority of students leave the country to percent in 2013, while it had hardly ex- At the end of 2017, the Act on the Pole’s Ukraine remains complicated. The uncle- study abroad, while teachers and scholars ceeded the level of 200 thousand in the Card was amended. A certain simplification ar status of IDPs and restriction of their use foreign educational opportunities for previous years. Since January 1, 2018, the was introduced, with the person wanting to rights establish conditions for searching further employment. procedure of obtaining work permits for obtain the Pole’s Card no longer required to for better standards of living and oppor- During the last two years, the Ukrainian- seasonal and temporary workers has been prove the fact of their ancestors’ Polish ci- tunities to earn money abroad. -Polish political discourse has been filled changed to reduce the percentage of illegal tizenship. It is now sufficient to prove that 3. Corruption is an extremely acute with the issue of historical memory. Dispu- employment. Moreover, fees for the sub- the person or their ancestors are of Polish problem. According to the Transparency tes related to this topic are being held on mission of an application for the issuance origin, or evidence three years of activity in International and the Corruption Percep- the highest state level.26 At the same time, of such permits have been introduced. organizations of the Polish national mino- tions Index, Ukraine has not overcome the the so-called “politics of memory” (polity- However, the provision on the legal rity.22 In 2008, the Pole’s Card was received limit of corruption after 2014. It remains ka historyczna) is becoming offensive and work of foreigners in Poland for a period by 3,000 Ukrainians. By the end of 2015, among the totally corrupt states, and is in threatens the national interests of Ukra- of a minimum of 5 years under a valid visa this number had increased to 70 thousand the 131st place out of 176 places in 2016.24 ine. Despite the complicated historical and/or a residence permit for a specific pe- of Ukrainian citizens.23 A further increase 4. Despite the reforms, the socio-eco- past, Ukraine and Poland looked for ways riod of time is still in force. It provides the in the number of applications for the Pole’s nomic situation is extremely complicated to reconcile, and attempted to model their

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 32 Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos 33 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes

Challenges and Lessons for Ukraine,” Strategic bilateral relations according to the classical • the state of social and economic de- its human capital. A lack of relevant un- Priorities, no. 3, http://sp.niss.gov.ua/content/ formula “Let’s forgive and apologize” until velopment (GDP and GDP, average life derstanding among political elites and articles/files/20-1437137553.pdf. 2015. When the Right and Justice (Prawo expectancy, availability and quality of absence of national strategy for human 7 “Almost 100 Thousand Inhabitants of Zakar- i Sprawiedliwość) party came into power, services (education, medical care, social capital development result in the constant pattya Changed the Passport to Hungarian,” initiating the development of the Strategy security, possibility of self-realization for aggravation of brain drain and outflow of The Mirror of the Week, February 27, 2015, of Historical Memory in 2015, it became young people, safety, labour market, po- human capital from Ukraine. https://dt.ua/UKRAINE/mayzhe-100-tisyach- harder to find ways of reconciliation. sitive demographic dynamics); 7. The preservation of the human capital zhiteliv-zakarpattya-zminili-pasport-na-ugors- However, there is no particular influ- • information, environmental and legal and providing sufficient opportunities for ku-165496_.html. ence of the above-mentioned dispute safety; its development, and conversion into real 8 “Orban Offers Ukraine to Legalize Dual concerning the historical past on the mi- • public initiatives, community involve- national value is a challenge for state insti- Citizenship for Hungarians of Zakar- gration of Ukrainians to Poland. Despite ment in the political decision-making tutions both in Ukraine and Poland. World pattya,” European Truth, March 30, 2017, the attempts of certain Polish politicians process, development of the civil sector, migration trends show an outflow of human http://www.eurointegration.com.ua/ news/2017/03/30/7063844/. to increase their political capital through realization of civil liberties. capital to global cities and areas convenient 9 Bartosz Bartczak, “Ukraińcy nas ratują,” xenophobic and anti-Ukrainian senti- 2. Migration processes (both internal for living. A decrease of the national popu- Gość Gliwicki, January 4, 2018, https://gosc. ments, Poles demonstrate a positive atti- and external) are the result of state poli- lation and the exhaustion of the intellectual pl/doc/4409674.Ukraincy-nas-ratuja. tude towards Ukrainians. A survey by the cies. On the one hand, a negative migra- capital of nation-states is a current trend in 10 “Komisja Europejska alarmuje: Polska wymi- CBOS centre showed that the majority of tion balance is an indicator of weakness, all countries of Eastern Europe. era. Do 2060 roku będzie nas mniej o 5 mln,” Poles had a positive attitude (36 percent) and inconsistency of the state policy of the Wprost, May 13, 2015, https://www.wprost. towards Ukrainians in 2017, compared with “donor country”. On the other hand, it is pl/506303/Komisja-Europejska-alarmuje-Pol- a neutral attitude expressed by 26 percent the result of an effective state migration ska-wymiera-Do-2060-roku-bedzie-nas-mniej- of Polish respondents and a negative atti- policy of the “recipient country”. PRZYPISY o-5-mln. tude expressed by 32 percent.27 Compared 3. The political crisis in Ukraine, espe- 11 “Reunification of the Families of Foreigners with the results from 2016, the indicators cially in the context of the war in the East, 1 Olexiy Poznyak, “Foreign Migration of Ukraini- in Poland – Legislation and Practice,” http:// had improved. In 2017 a positive attitude has intensified the migration flows of an Citizens During the Years of Independence,” programy.hfhr.pl/uchodzcy/files/2016/08/ Agora, no. 17, https://kennankyiv.org/wp-con- UKR_laczenie-rodzin.final_.pdf. was reported by 2% more and negative by Ukrainians, both within the country and 12 28 tent/uploads/2016/12/Pozniak.pdf. “Ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie 2% less Poles. abroad. The recipient states are the border 2 “Population and Migration,” State Statistics ustawy o repatriacji oraz niektórych innych Some Poles still fall for the provocations countries, including Poland, Russia, Hun- Service of Ukraine, accessed January 30, ustaw,” Internetowy System Aktów Prawnych, of pro-government media, politicians and gary, Moldova, Romania, Belarus and they 2018, http://www.ukrstat.gov.ua/. accessed January 30, 2018, http://prawo. Russian propaganda through cross-orga- remain the main ones. 3 Compiled by the authors based on the statis- sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=W- nization and Internet regarding migrants 4. Over the past 10–12 years, according tics of the State Migration Service of Ukraine. DU20170000858. from the Middle East and North Africa, as to official and unofficial data, the migra- “Migration Profile of Ukraine for 2016,” 13 “260 Repatriates Arrived in Poland this Year,” well as from Eastern Europe, in particu- tion of Ukrainians to Poland has increased accessed January 30, 2018, https://dmsu.gov. Polradio, accessed December 26, 2017, http:// lar Ukraine. In addition, there have been by more than twice. It is promoted by a cle- ua/assets/files/mig_profil/mig_prifil_2016.pdf. www.polradio.pl/5/38/Artykul/341495. cases of labour migrants being discrimi- ar policy and balanced strategy of Polish “Migration Profile of Ukraine. 2010–2013,” 14 Oleksandra Slobodian and Yegor Stadny, nated by Polish employers. For instance, state institutions towards the restoration accessed January 30, 2018, https://dmsu. “Ukrainian Students Abroad: How and Why?,” there was a resonant case when a Polish of the human capital, replenishment of gov.ua/images/files/UKR_Migration_Pro- CEDOS, December 13, 2016, https://cedos. employer forced Ukrainian workers to labour resources, rejuvenation of the na- file_2015_1.pdf. org.ua/uk/osvita/ukrainski-studenty-za-kor- “Migration Profile of Ukraine. 2010–2014,” donom-skilky-ta-chomu. wear blue-yellow uniforms in order to set tion, survival and further strengthening 15 29 accessed January 30, 2018, https://dmsu.gov. “W Polsce studiuje 57 119 studentów them apart from other workers. Fortuna- of the Polish economy at the expense of ua/images/files/pr2014_1.pdf. zagranicznych ze 157 krajów,” Perspekt- tely, cases of xenophobia and discrimina- gradually assimilated migrants. “Migration Profile of Ukraine. 2011–2015,” ywy.pl, accessed January 30, 2018, tion against Ukrainians are rare. However, 5. In contrast to the Polish state policy, accessed January 30, 2018, https://dmsu.gov. http://www.perspektywy.pl/portal/index. they do occur sometimes, and are resolved Ukrainian authorities demonstrate inacti- ua/images/files/MP2015.pdf. php?option=com_content&view=arti- by human rights organizations. vity in terms of settlement of migration 4 “Dynamics of migration attitudes of Ukraini- cle&id=2899:w-polsce-studiuje-57-119-stu- flows, registration of migrants abroad and ans,” Rating Group Ukraine, accessed January dentow-zagranicznych-ze-157-krajow&- CONCLUSIONS development of migration policy. Despite 30, 2018, http://ratinggroup.ua/research/ catid=22&Itemid=119. 1. An analysis of the state policy of tran- the reform, the current economic, political ukraine/dinamika_migracionnyh_nastroeniy_ 16 Nazariy Tuzyak, “New Customs Rules for sition systems is possible by using diffe- and social situation leads more people to ukraincv.html. Ukrainians. How Does it Work Now? What rent methodologies, but the key indicators migrate. In particular, it is about labour 5 “About the Fund,” Federal Agency for the Do the Norms Mean About 24 Hours and 50 of its effectiveness include: migration, which leads to an increase in Commonwealth of Independent States Affairs, euros,” Zaxid.net, January 12, 2018, https:// • the degree of trust (legitimacy) in the number of illegal immigrants or emi- accessed January 30, 2018, http://pravfond. zaxid.net/novi_mitni_pravila_dlya_ukrayintsiv_ the authorities as an indicator of the grants with dual citizenship. ru/?module=pages&action=view&id=6. yak_tse_teper_pratsyuye_n1446243. 6 Olga Malinovskaya, “The Policy of Neighbour- 17 Foreign Labour Migration (Based on the Re- understanding between the State and 6. According to world trends, the largest ing Countries with Regard to Compatriots as sults of a Modular Sample Survey): Statistical society; and most important asset of the state is a Tool for Replenishment of Human Resources: Bulletin (Kyiv, 2017), 35, http://www.ukrstat.

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 34 Tetyana Nagornyak, Iuliia Pachos 35 Ukrainian-Polish Vector of Migration Processes

gov.ua/druk/publicat/kat_u/publ11_u.htm. Wear a Blue-Yellow Form,” Ukrinform, accessed “Orban Offers Ukraine to Legalize Dual Citizen- State Migration Service of Ukraine. “Migration 18 “Obywatele Ukrainy pracujący w Polsce January 9, 2018, https://www.ukrinform.ua/ ship for Hungarians of Zakarpattya.” European profile of Ukraine 2010–2014.” https://dmsu. – raport z badania. Badanie zrealizowane rubric-world/2378466-u-polsi-pracedavec- Truth, March 30, 2017. http://www.eurointegra- gov.ua/images/files/pr2014_1.pdf. w 2015 r.,” Departament Statystyki NBP, zmusue-ukrainciv-nositi-sinozovtu-formu.html. tion.com.ua/news/2017/03/30/7063844/. State Migration Service of Ukraine. “Migration http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomos- Perspektywy.pl. “W Polsce studiuje 57 profile of Ukraine 2011–2015.” https:// ci_2016/20161212_obywatele_ukrainy_pracu- 119 studentów zagranicznych ze 157 dmsu.gov.ua/images/files/MP2015.pdf. jacy_w_polsce_%E2%80%93_raport_z_bada- krajów.” Accessed January 30, 2018. State Statistics Service. “Population and nia.pdf. BIBLIOGRAFIA http://www.perspektywy.pl/portal/index. Migration.” Accessed January 30, 2018. 19 Olga Malinovskaya, “Ukrainian-Polish Migra- php?option=com_content&view=arti- http://www.ukrstat.gov.ua/. tion Corridor: Peculiarities and Values,” Demog- “Almost 100 Thousand Inhabitants of Zakar- cle&id=2899:w-polsce-studiuje-57-119-stu- Tuzyak, Nazariy. “New Customs Rules for raphy and Social Economy, no. 2, http: http:// pattya Have Changed the Passport to Hun- dentow-zagranicznych-ze-157-krajow&- Ukrainians. How Does it Work Now? What Do nbuv.gov.ua/UJRN/dse_2015_2_4. garian.” Mirror of the Week, February 27, 2015. catid=22&Itemid=119. the Norms Mean About 24 Hours and 20 “Obywatele Ukrainy pracujący w Polsce – https://dt.ua/UKRAINE/mayzhe-100-tisyach- Polish Public Opinion. “Attitude to Other 50 Euros.” Accessed January 9, 2018. raport z badania. Badanie zrealizowane w 2015 zhiteliv-zakarpattya-zminili-pasport-na-ugors- Nationalities.” CBOS Public Opinion Research Ukrinform. “In Poland, Employer Forces Ukrain- r.,” Departament Statystyki, NBP, ku-165496_.html. Center, April 2016. http://www.cbos.pl/PL/ ians to Wear a Blue-Yellow Form.” Accessed http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomos- Andrusieczko, Piotr. “Czy Karta Polaka publikacje/public_opinion/2016/04_2016.pdf. January 9, 2018. https://www.ukrinform.ua/ ci_2016/20161212_obywatele_ukrainy_pracu- stanowi zagrożenie dla Ukrainy? Mamy do Polradio. “260 Repatriates Arrived in Poland rubric-world/2378466-u-polsi-pracedavec- jacy_w_polsce_%E2%80%93_raport_z_bada- czynienia z drenażem mózgów.” Gazeta this Year.” Accessed December 26, 2017. zmusue-ukrainciv-nositi-sinozovtu-formu.html. nia.pdf. Wyborcza, April 30, 2017. http://wyborcza. http://www.polradio.pl/5/38/Artykul/341495. wPolityce.pl. “Waszczykowski dla «wSieci» 21 “Prezydent podpisał ustawę o cudzoziem- pl/7,75399,21749188,czy-karta-polaka-stanowi- Poznyak, Olexiy. “Foreign migration of Ukraini- o stosunkach polsko-ukraińskich: Nasz prze- cach,” Rzeczpospolita, December 13, 2017, zagrozenie-dla-ukrainy-mamy-do-czynienia.html. an citizens during the years of independence.” kaz jest bardzo jasny: z Banderą do Europy nie http://www.rp.pl/Kadry/312139931-Prezydent- “Attitude to Other Nationalities.” Polish Public Agora, no. 17: 49–54. https://kennankyiv.org/ wejdziecie.” Accessed January 9, 2018. http:// podpisal-ustawe-o-cudzoziemcach.html. Opinion, CBOS Public Opinion Research wp-content/uploads/2016/12/Pozniak.pdf. wpolityce.pl/polityka/347083-waszczykowski- 22 “Ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie Center, February 2017. http://www.cbos.pl/PL/ Pravda.com. “Convenient access to relevant dla-wsieci-o-stosunkach-polsko-ukrainskich- ustawy o repatriacji oraz niektórych innych publikacje/public_opinion/2017/02_2017.pdf. data on the position of Ukraine in key interna- nasz-przekaz-jest-bardzo-jasny-z-bandera-do- ustaw,” Internetowy System Aktów Prawnych, Bartczak, Bartosz. “Ukraińcy nas ratują.” Gość tional indexes.” Accessed January 30, 2018. europy-nie-wejdziecie. accessed January 30, 2018, http://prawo. Gliwicki, January 4, 2018. https://gosc.pl/ https://www.pravda.com.ua/cdn/graphics/ Wprost. “Komisja Europejska alarmuje: Polska sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=W- doc/4409674.Ukraincy-nas-ratuja. ratings/#cor. wymiera. Do 2060 roku będzie nas mniej DU20170000858. Federal Agency for the Commonwealth of Pravda.com. “Convenient access to relevant o 5 mln.” Accessed January 9, 2018. https:// 23 Piotr Andrusieczko, “Czy Karta Polaka Independent State Affairs. “About the Fund.” data on the position of Ukraine in key interna- www.wprost.pl/506303/Komisja-Europejs- stanowi zagrożenie dla Ukrainy? Mamy do Accessed January 30, 2018. http://pravfond. tional indexes.” Accessed January 30, 2018. ka-alarmuje-Polska-wymiera-Do-2060-roku- czynienia z drenażem mózgów,” Gazeta ru/?module=pages&action=view&id=6. https://www.pravda.com.ua/cdn/graphics/ bedzie-nas-mniej-o-5-mln. Wyborcza, April 30, 2017, http://wyborcza. Foreign Labour Migration (Based on the Results ratings/#edu. Zaxid.net. https://zaxid.net/novi_mitni_pravi- pl/7,75399,21749188,czy-karta-polaka-stanowi- of a Modular Sample Survey): Statistical Bulletin. “Prezydent podpisał ustawę o cudzoziemcach.” la_dlya_ukrayintsiv_yak_tse_teper_pratsyuye_ zagrozenie-dla-ukrainy-mamy-do-czynienia.html. Kyiv, 2017. http://www.ukrstat.gov.ua/druk/ Rzeczpospolita, December 12, 2017. http:// n1446243. 24 “Convenient access to relevant data on the publicat/kat_u/publ11_u.htm. www.rp.pl/Kadry/312139931-Prezydent-pod- position of Ukraine in key international index- Internetowy System Aktów Prawnych. “Usta- pisal-ustawe-o-cudzoziemcach.html. es,” Pravda.com., accessed January 30, 2018, wa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie ustawy Rating Group Ukraine. “Dynamics of Migration https://www.pravda.com.ua/cdn/graphics/ o repatriacji oraz niektórych innych ustaw.” Attitudes of Ukrainians.” Accessed January ratings/#cor. Accessed January 30, 2018. http://prawo. 30, 2018. http://ratinggroup.ua/research/ 25 Ibidem. sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=W- ukraine/dinamika_migracionnyh_nastroeniy_ 26 “Waszczykowski dla «wSieci» o stosunkach DU20170000858. ukraincv.html. polsko-ukraińskich: Nasz przekaz jest bardzo Malinovskaya, Olga. “The Policy of Neighbour- “Reunification of the Families of Foreigners jasny: z Banderą do Europy nie wejdziecie,” ing Countries with Regard to Compatriots as in Poland – Legislation and Practice.” http:// wPolityce.pl, June 3, 2017, http://wpolityce.pl/ a Tool for Replenishment of Human Resources: programy.hfhr.pl/uchodzcy/files/2016/08/ polityka/347083-waszczykowski-dla-wsieci-o- Challenges and Lessons for Ukraine.” Strategic UKR_laczenie-rodzin.final_.pdf. stosunkach-polsko-ukrainskich-nasz-przekaz- Priorities, no. 3: 138–146. http://sp.niss.gov.ua/ Slobodian, Oleksandra, Yegor Stadny. “Ukraini- jest-bardzo-jasny-z-bandera-do-europy-nie-we- content/articles/files/20-1437137553.pdf. an Students Abroad: How and Why?” CEDOS. jdziecie. Malinovskaya, Olga. “Ukrainian-Polish Migration Accessed January 30, 2018. https://cedos.org. 27 “Attitude to Other Nationalities,” Polish Corridor: Peculiarities and Values.” Demogra- ua/uk/osvita/ukrainski-studenty-za-kordonom- Public Opinion, CBOS Public Opinion Research phy and Social Economy, no. 2: 31–40. http:// skilky-ta-chomu. Center, February 2017, http://www.cbos.pl/PL/ nbuv.gov.ua/UJRN/dse_2015_2_4. State Migration Service of Ukraine. “Migration publikacje/public_opinion/2017/02_2017.pdf. Narodowy Bank Polski. “Obywatele Ukrainy profile of Ukraine for 2016.” https://dmsu.gov. 28 “Attitude to Other Nationalities”, Polish pracujący w Polsce – raport z badania. ua/assets/files/mig_profil/mig_prifil_2016.pdf. Public Opinion, CBOS Public Opinion Research Badanie zrealizowane w 2015 r.” Warsaw 2016. State Migration Service of Ukraine. “Migration Center, April 2016, http://www.cbos.pl/PL/ http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomos- profile of Ukraine 2010–2013.” https://dmsu. publikacje/public_opinion/2016/04_2016.pdf. ci_2016/20161212_obywatele_ukrainy_pracuja- gov.ua/images/files/UKR_Migration_Pro- 29 “In Poland Employer Forces Ukrainians to cy_w_polsce_%E2%80%93_raport_z_badania.pdf. file_2015_1.pdf.

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 36 Aneta Nisiobęcka doktor nauk społecznych 37 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie [email protected]

which stemmed from their longing for the dzy Polską a Francją jest okazją do złoże- home country and was further motivated nia hołdu polskiej emigracji zarobkowej, by hopes to achieve higher social and pro- która masowo przybywała do kraju nad fessional status within new power struc- Sekwaną w okresie dwudziestolecia mię- tures. Settlements near Wałbrzych town, dzywojennego4. where the mining families relocated, known W tym miejscu należy dodać, że poli- as ‘Little France’, mirrored those in the tyka migracyjna Polski i Francji po I woj- Rola pamięci north of France. The memory and nostalgia nie światowej miała punkty styczne: po for France are still sensed in Lower Silesia odzyskaniu niepodległości Polska, chcąc among the descendants of the repatriates. zaradzić nadmiernemu przeludnieniu, 3 września 1919 r. podpisała z Francją Keywords: konwencję polsko-francuską o imigracji i tożsamości emigration, reemigration, memory, identity i emigracji, a następnie porozumienie z 5 czerwca 1920 r., sankcjonujące emi- Pamięć o etosie i pracy górników oraz o lo- grację Polaków z Westfalii i Nadrenii do sach emigracji ekonomicznej nie znalazły Francji5. Obie umowy były reakcją Francji szerszego zainteresowania w polskiej hi- na zniszczenia gospodarcze i demogra- w środowisku storiografii, ale temat ten był obecny w pa- ficzne, spowodowane działaniami wojen- mięci zbiorowej Polaków, szczególnie na nymi lat 1914–1918, i oznaczały napływ Dolnym Śląsku. siły roboczej potrzebnej do odbudowania Stowarzyszenie Dom Bretanii zorgani- zrujnowanej Wielką Wojną gospodarki zowało w Muzeum Starej Kopalni w Wał- francuskiej6. Największy napływ do Fran- emigrantów brzychu trwającą od 14 września do 14 paź- cji polskich robotników przypada na lata dziernika 2016 roku wystawę pt. Le retour dwudzieste ubiegłego wieku. Według pol- oublié. Zapomniany powrót, upamiętniającą skich szacunków w 1923 roku do Francji 70. rocznicę powrotu Polaków z Francji do wyjechało prawie 70 tys. Polaków, a w 1929 Polski po II wojnie światowej1. Reemigracja roku – 81 tys.7 i reemigrantów realizowana była na podstawie konwencji polsko-francuskich, sygnowanych w latach Kultywowanie pamięci o Polsce we 1946–1948. Pierwszy transport górników Francji dołowych wraz z rodzinami przyjechał do Przypomnienie 100. rocznicy podpisania Wałbrzycha 21 maja 1946 roku, a pierwsi konwencji polsko-francuskiej ma nie tyl- na przykładzie reemigranci zatrudnieni zostali w kopalni ko upamiętniać emigrację „za chlebem” „Biały Kamień” i „Mieszko”. Duża część na ziemię francuską, ale przede wszyst- polskich reemigrantów pracowała w ko- kim podkreślić wkład polskiej emigra- palni „Thorez” (później „Julia”), w miej- cji zarobkowej w rozwój gospodarczy scu której znajduje się obecnie Muzeum i demograficzny Francji8. Należy jeszcze Polski i Francji Starej Kopalni. Wałbrzych – stolica węgla nadmienić, że w 1973 roku upamiętniono kamiennego – ze względu na największą 50. rocznicę przybycia polskich emigran- w tym regionie koncentrację reemigran- tów do Francji. Z tej okazji francuskie Mi- tów z Francji nie bez przyczyny nazywany nisterstwo Poczty i Telekomunikacji wy- THE ARTICLE jest w Polsce „Małą Francją”2. puściło w obieg okolicznościowy znaczek, Analogicznie trwa pamięć o emigracji który upamiętniał osiedlenie się Polaków polskiej do kraju Gallów wśród potomków w północnym zagłębiu węglowym Francji Abstract polskich emigrantów. Świadczą o tym w latach 1921–19239. m.in. wspomnienia Michela Szelonga, Oba wektory migracji, najpierw z Polski The mass migration vector from Poland to turally foreign reality and the settlement spisane przez jego syna i wnuka, Edmon- do Francji, a po II wojnie światowej z Francji France, mainly due to economical reasons, area referred to as ‘Little Poland’, Polish da i Alaina Szelongów3, a także inicjatywa do Polski były podyktowane koniecznością began after the end of the Great War. Poles emigrants created insular communities lokalnych polonijnych działaczy na pół- odbudowania gospodarki, dla której naj- who arrived in the interwar period from where they celebrated and cultivated Pol- nocy Francji zmierzających do upamięt- ważniejszy surowiec energetyczny stanowił Poland, Rhineland, and Westphalia were ish traditions. nienia 100. rocznicy przybycia do Francji węgiel. Z tego względu największa koncen- employed in mines of the Nord-Pas-de- After 1945, many Polish economic emi- polskich robotników zarobkowych. Stulecie tracja polskich emigrantów znajdowała się Calais region. To ease their lives in a cul- grants decided to return to their homeland, podpisania konwencji emigracyjnej mię- w regionie północnym Nord-Pas-de-Calais,

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 … THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 38 Aneta Nisiobęcka 39 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

gdzie zamieszkiwała jedna trzecia polskiej kółka różańcowe, stowarzyszenia kobiece. się bardzo dobrze i darzyli wzajemnym za- się wokół „jednego frontu ideologicznego” emigracji. Z kolei w Polsce największa liczba Polskie organizacje zajmowały się przygo- ufaniem. Zaadaptowali się do tamtejszych w stosunku do nowej polskiej rzeczywi- reemigrantów z Francji po 1945 roku zosta- towywaniem uroczystych obchodów i aka- warunków, wrastali w nową społeczność, stości; działały tu zarówno organizacje ła osiedlona w regionie wałbrzyskim, gdzie demii, połączonych z występami zespołów jednak wyraźnie zachowywali swoją od- polonijne, popierające rząd emigracyjny otrzymali oni zatrudnienie w kopalniach śpiewaczych z okazji polskich świąt naro- rębność kulturową i narodową. w Londynie, jak i te, które wspierały nowe węgla kamiennego10. dowych: 3 maja i 11 listopada. Stowarzy- Według ustaleń Wojciecha Wrzesińskie- władze krajowe. Oba nurty wzajemnie się Na podstawie słów Juliana Juliusza Szy- szenia te miały charakter narodowo-kle- go do Francji z Zagłębia Ruhry wyjeżdżały atakowały, walcząc o potencjalnych zwo- mańskiego, marszałka Senatu II Rzeczy- rykalny, z silnym oddziaływaniem na nie przede wszystkim osoby młode i rodziny lenników. Rywalizacja o racje była ostra, pospolitej Polskiej, który podczas I Zjazdu duchowieństwa. Opinię polskiej emigracji zaangażowane w pracę narodową, ata- a jedną z najważniejszych osi sporu był Polaków z Zagranicy w 1929 r. mówił, że kształtowały dwa najważniejsze dzienniki, kowane i narażone na dyskryminację ze stosunek do repatriacji i reemigracji. Za „emigracja jest rzeczą naturalną i pożytecz- wydawane jeszcze w Westfalii – „Narodo- strony Niemców. Tłumaczy to tworzenie powrotem do kraju opowiadały się orga- ną, zarówno dla przybranej ojczyzny, któ- wiec” i „Wiarus Polski”15. we Francji, wzorowanych na westfalskich, nizacje popierające władze Polski Lubel- rej daje swe siły, jak i dla Macierzy, której Aby łatwiej było przetrwać w obcej organizacji robotniczych, teatralnych, ko- skiej (m.in. Rada Narodowa Polaków we wpływy rozszerza”11, należy stwierdzić, że kulturowo i historycznie rzeczywisto- ścielnych, sokolich. Bez wątpienia zbio- Francji), natomiast na drugiej linii frontu pamięć i tożsamość odgrywają istotną rolę ści, polscy robotnicy tworzyli skupiska rowość polska z Zagłębia Ruhry wniosła znalazły się organizacje popierające pol- w adaptacji emigrantów i reemigrantów do mieszkalne, w których kultywowali pol- do polskiego życia społecznego umiejęt- ski rząd emigracyjny w Londynie, m.in. warunków kraju osiedlenia. skie tradycje. Nazywane one były przez ność samoorganizacji, poczucie odrębno- Centralny Związek Polaków, podkreślają- W okresie międzywojennym przystoso- Polaków często colonies (kolonie)16, ści narodowej i patriotyzm, ale również cy brak suwerenności kraju, który stał się wanie do nowych warunków, szczególnie a przez Francuzów – corons (corons zna- „dystans do władz rządowych”, poczucie satelitą Związku Sowieckiego21. dla emigrantów przybywających z ziem czyło zresztą coś więcej niż kolonia, bar- kastowości, zarozumiałość oraz brak po- Polacy, którzy nie odpowiedzieli na apel polskich, nie było proste. Silna była tęsk- dziej był to „obwód”, „okolica”, „dzielni- czucia państwowości. Brak tożsamości Polski Ludowej nawołujący do powrotu, nota za rodzinnym krajem, za przysłowio- ca górnicza”). Ta dzielnica miała własną państwowej, pomimo odrodzenia Polski, stopniowo integrowali się ze środowi- wym brzozowym lasem12. Była ona tym specyfikę, wynikającą zarówno ze swej wynikał z pewnością z przebywania poza skiem francuskim. Nie ulega wątpliwości, większa, że emigrację do Francji wymusiły istoty, jak i charakteru mieszkańców – granicami rodzinnych stron (dystansu że po II wojnie światowej zmieniało się panujące bezrobocie i przeludnienie w od- była zarówno „otwarta”, jak i „zamknię- geograficznego), tęsknoty za nimi, a po oblicze polonijnych organizacji, zmuszo- radzającej się Polsce. O niedoli emigranta ta”. Wyróżniała się także zewnętrznie, odzyskaniu przez Polskę niepodległości nych dostosować się do nowych zmian przybywającego do Francji „z dalekiego inną architekturą – identyczne domki – także z konieczności zmiany miejsca za- politycznych i społecznych w środowisku kraju”, bez znajomości języka i obyczajów, otoczone były małymi ogródkami. mieszkania z Niemiec na Francję20. polonijnym – priorytetem stało się pod- świadczą przejmujące listy polskich emi- W corons polski patriotyzm był szcze- W środowisku polskich emigrantów trzymanie spójności narodowej Polaków, grantek pracujących w gospodarstwach gólnie widoczny i mocno przeżywany we Francji wybuch II wojny światowej sta- a nie zahamowanie procesu integracji22. w regionie Centre-Val-et-Loire13, błagają- wśród Polaków. To kultywowanie pa- nowi cezurę w pojmowaniu roli pamięci Warto zaznaczyć, że ważną rolę w pod- cych w nich o pomoc urzędniczki (zresztą mięci o rodzinnych stronach i brak chęci i tożsamości. Do 1939 roku dla Polaków trzymywaniu polskości odegrały organi- polskiego pochodzenia) Komitetu ds. Po- do integracji we Francji prowokowały do we Francji pamięć i kultywowanie tradycji zacje katolickie. Polskie kościoły różniły mocy Kobietom Imigrantkom Julie Duval. zamykania się na kulturę i obyczaje kraju narodowych, podtrzymywanie tożsamości się od tych francuskich: zauważalny w nich Złagodzenie silnej tęsknoty za ro- osiedlenia, a tym samym do życia w „get- narodowej, stały w sprzeczności z integra- był kult Matki Boskiej Częstochowskiej dzinnymi stronami w obcym kulturowo cie”, czego potwierdzeniem była niechęć cją i asymilacją w środowisku francuskim. (szczególnie podczas obchodów Tysiąc- kraju ułatwiała bliska więź z sąsiadami ro- Polaków do przyjmowania naturalizacji17. Podtrzymanie tożsamości narodowej było lecia Chrztu Polski). Organizowane były dakami. Na mapie geograficznej północnej Wynikało to również z tego, że emigrują- jednoznaczne z zamknięciem się w pol- spotkania z okazji świąt Bożego Narodze- Francji były takie miasta, które w ponad cy Polacy w okresie międzywojennym nie skim „getcie”. Bez wątpienia postawa Po- nia i Wielkanocy: opłatek i święcone. Prze- 70 proc. były zamieszkane przez Polaków. jechali do Francji z zamiarem osiedlenia laków we Francji wobec integracji, a także niesiono również zwyczaj przyjmowania Miejscowości Marles-les-Mines czy Billy- się tam na stałe, lecz poprawienia swojej pamięci i tożsamości uległa przeobrażeniu w domu księży po kolędzie, co pozwalało -Montigny nie bez przyczyny były nazy- sytuacji materialnej, dzięki której mogli po roku 1945. Wpływ na to miały m.in. wal- utrzymywać kontakt z wiernymi23. wane „Małą Polską”. Namiastkę polskości wrócić do kraju i kupić „swój kawałek ka między Warszawą a Londynem o „rząd „Wyjście” z polskiego środowiska we Fran- zapewniały imigrantom różne stowarzy- ziemi”18. dusz” Polaków w czasie reemigracji oraz cji mogło otworzyć drzwi do innych miejsc szenia kulturalno-oświatowe, religijne, Łatwiej przychodziło przystosowanie napięte relacje na linii Warszawa–Paryż pracy niż tylko tych w kopalniach, a tym, co polityczne. Największą inicjatywę w za- się do francuskiej rzeczywistości „west- w dobie „zimnej wojny”. ułatwiało integrację i poznanie kultury kraju kresie tworzenia organizacji społecznych falakom”, przyzwyczajonym już do życia Otóż w okresie tużpowojennym śro- osiedlenia, była biegła znajomość języka24. przejawiali „westfalacy”14, którzy byli też na obczyźnie, innych zwyczajów i kultu- dowiska emigracji zarobkowej we Francji Pomimo to droga do uzyskania wyższego grupą najlepiej zorganizowaną. Po przy- ry, którzy „razem z sobą przywieźli […] i organizacji polonijnych nie ominęła dys- awansu społecznego nie była łatwa. Edouard jeździe do Francji od razu reaktywowali potrzebę organizowania się […] według kusja na temat powrotu do kraju. Aktyw- Papalski wspominał, że dopiero jak wyszedł stare stowarzyszenia: teatralne, śpiewa- szablonów westfalskich”19. „Westfalacy” od ność organizacji polonijnych we Francji z – jak to określił – „kokonu «getta»”, zauwa- cze, sportowo-gimnastyczne (np. Sokół), początku tworzyli grupę zwartą i solidar- była odzwierciedleniem sytuacji politycz- żył, że jest „inny” wśród Francuzów. Jego religijne (Stowarzyszenie św. Barbary), ną, podkreślającą swoją odrębność; znali nej w Polsce. Ich działalność nie skupiała obco brzmiące nazwisko nie pozwalało mu

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 40 Aneta Nisiobęcka 41 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

na tak szybkie pięcie się po szczeblach karie- roku) w radach gminnych zasiadało 850 Górnicy polscy obawiali się, że „braknie sił które skarżyła się głównie polska mło- ry – chociaż miał takie same kwalifikacje jak osób polskiego pochodzenia, a w 1977 na rozpoczęcie nowego życia, na przyzwy- dzież, urodzona i wychowana we Francji33. Francuzi, w paternalistycznej polityce awan- roku 1500 radnych w 10 departamentach czajenie się do nowych warunków, które Nostalgia za Francją i pamięć o niej su zawodowego Francji to jej rdzenni oby- miało polskie pochodzenie. Pomimo opo- mogą okazać się nie najlepsze”. wśród reemigrantów nie miała podłoża watele mieli pierwszeństwo. Gdy startował rów polskiego środowiska we Francji wo- Jest oczywiste, że w dyskusji na temat tylko materialnego (choć odgrywało ono w wyborach do rad gminy w 1975 roku, wy- bec tak promowanej aktywności wyniki powrotu ważne miejsce zajmowała tęsk- zasadniczą rolę), ale także obyczajowe. borcy „krzywili się na jego nazwisko”, twier- wyborcze z tamtego okresu należy uznać nota za Polską. Nie ulega jednak wątpli- Osiedla, w których umieszczono górnicze dząc, że Papalski to nie Dupont. Szczerze za osiągnięcie. Jednak w późniejszym wości, że w wyjeździe upatrywano rów- rodziny w okolicach Wałbrzycha, miały wyznał mu to nawet jeden z jego kolegów, okresie działalność Komitetu traciła już nież szansy na szybki awans społeczny charakter skupisk zwartych, na kształt mówiąc mu: „Tutaj zawsze będziesz obcy, na znaczeniu. Jak wynika z dokumentacji i zawodowy w nowych strukturach wła- tych, w jakich górnicy mieszkali na pół- szczególnie z takim nazwiskiem”25. archiwalnej Jankowskiego, zgromadzonej dzy w Polsce, gdyż polscy górnicy mieli nocy Francji. Był to rodzaj przestrzeni za- Ważną rolę w procesie integracji po II w Bibliotece Polskiej w Paryżu, obywatele świadomość braku takiej perspektywy dla mkniętej, autonomicznej, determinującej wojnie światowej, bez przekreślania pol- francuscy polskiego pochodzenia wybra- siebie i swoich dzieci we Francji. Jednak określone postawy i zachowania. skiego pochodzenia, próbowały odegrać ni do rad gminnych i kantonalnych we młodzież urodzona we Francji nie podzie- Tymczasem miejsca pracy górników – ko- organizacje polsko-francuskie. Niektóre Francji w działalności społecznikowskiej lała opinii swoich rodziców – emigrantów. palnie – były środowiskiem, w którym zde- związki polonijne, funkcjonujące od lat zwracali szczególną uwagę na problemy Obawiała się trudności związanych z przy- rzały się ze sobą różne narodowości i kultury, dwudziestych ubiegłego wieku, później Polonii we Francji, w tym również możli- stosowaniem do warunków w nowej, pol- bo Wałbrzych stanowił mieszankę różnych zrzeszone wokół Kongresu Polonii Fran- wość nauczania języka polskiego30. skiej rzeczywistości; młodzi ludzie, którzy grup społecznych, a także osiedleńców, cuskiej, w latach siedemdziesiątych prze- W okresie międzywojennym, a szczegól- „uczuciowo przylgnęli do nowego kraju”, przesiedleńców z Polski centralnej i Kresów szły na statuty stowarzyszeń francuskich nie po II wojnie światowej, rozpowszech- związani z francuskim środowiskiem, bie- Wschodnich. Taka sytuacja generowała dwa (skupiały one już głównie obywateli fran- niło się już zawieranie mieszanych mał- gle posługujący się francuskim językiem typy postaw: akceptacji (tolerancji) dla od- cuskich). W swoich programach (np. So- żeństw polsko-francuskich. Naturalne i, siłą rzeczy, słabo mówiący po polsku, mienności albo odrzucenia. W Wałbrzychu cieté Gymnastique „Sokol”) przyjmowały było, że w takich związkach nasilała się polskie środowisko oraz polską kulturę górę wzięły negatywne emocje w stosunku „wzbogacanie kultury francuskiej przez tendencja do posługiwania się językiem uważali za coś obcego32. do tego, co inne: francuscy górnicy od po- wkład kultury, tradycji, sportu, folkloru francuskim i wychowywania dzieci w du- To prawda, że swoją chęć do reemigracji czątku nie mogli liczyć na akceptację środo- i pewnych odrębności Francuzów polskie- chu wartości republikańskich. O polskich wyrażały przede wszystkim osoby o poglą- wiska, co sprawiło, że pogłębiły się ich wza- go pochodzenia”. Takie sformułowania korzeniach i przeszłości oraz historii ro- dach komunistycznych, deklarując pomoc jemne więzi między sobą, zadzierzgnięte wyrażały dążenie do integracji, ale nie do dziny potomkowie polskich emigrantów w odbudowie ojczyzny. Niemniej inicjaty- jeszcze we Francji. „Francuzi” (tak nazywano asymilacji26. rozmawiali najczęściej po francusku. To wa nie była zupełnie bezinteresowna, bo w Polsce reemigrantów z Francji), aktywni Jerzy Jankowski, fundator Komitetu racjonalne podejście do roli pamięci i toż- górnicy, jak wspomniano wyżej, liczyli na społecznie i zawodowo w życiu lokalnym we Wyborczego Polaków Naturalizowanych27, samości umożliwiało potomkom polskich awans w strukturach władzy. Francji, chcieli współdziałać w odbudowie uważał, że prawdziwa integracja przebie- emigrantów uniknąć pracy w zakładach Jednak powrót do rodzinnego kraju dla Polski i uczciwą pracą osiągnąć lepsze wa- ga przez życie polityczne, ekonomiczne przemysłowych basenu Nord-Pas-de- wielu reemigrantów okazał się życiową runki materialne. Wielu z nich mówiło: „Są- i kulturalne Francji: „Trzeba mierzyć wy- -Calais i wspiąć się na wyższy szczebel porażką: wyidealizowany w tęsknocie ob- dziliśmy, że […] przywieziemy coś nowego do soko, wspinać się podejmując studia uni- hierarchii społecznej i zawodowej we raz ojczyzny nie wytrzymywał zderzenia Polski, coś się polepszy”34. To ich podejście do wersyteckie i błyszczeć we Francji dzięki Francji31. Jednak ten proces oraz szybkie ze stalinowską rzeczywistością w Polsce. pracy oraz aktywność społeczna i polityczna swej rozpoznawalnej, szczególnej tożsa- asymilowanie się ze społecznością fran- Dla wielu konfrontacja realiów z wyobra- w strukturach administracji państwowej i za- mości”28. Z jego inicjatywy powstał Fun- cuską spowodowało, że trzecie i czwarte żeniami budowanymi na sentymentach kładów pracy skazały ich na niesprawiedliwą dusz Kultury Polsko-Francuskiej, który pokolenie nie uczestniczy już tak aktywnie okazywała się bardzo bolesna i wywoły- i powierzchowną ocenę: na Dolnym i Gór- w swoim statucie zapisał „przyczynianie w życiu stowarzyszeniowym i nie podtrzy- wała chęć powrotu do Francji. Reemigran- nym Śląsku „Francuz” (bo tak nazywano na się do rozwoju i promieniowania kultury muje polskiej tradycji (w tym i religijności). ci nie umieli zrozumieć polskiej (czytaj: Dolnym Śląsku reemigrantów przybyłych polsko-francuskiej”, oraz Wędrowny Uni- wschodniej) mentalności oraz reakcji na z Francji) był „komunistą”, „bolszewikiem”, wersytet Wspólnoty Francusko-Polskiej29. Nostalgia za Francją wśród reemi- ludzkie postawy. O skali zjawiska świad- w pejoratywnym znaczeniu polskim35. W rozumieniu Jankowskiego należało grantów w Polsce czy liczba podań złożonych w konsulacie Reemigranci wrócili do Polski nie tylko zerwać z tradycyjną wizją Polonii, a tożsa- Po zakończeniu II wojny światowej, w latach francuskim z prośbą o możliwość powrotu z dobytkiem, ale też z własnymi doświad- mość polska nie wykluczała integracji ze 1946–1949, pytanie: „Wracać czy zostać?” do Francji. Według polskiego i francuskie- czeniami – przywieźli ze sobą określony styl środowiskiem francuskim, a nawet więcej: („Rester ou partir?)” stawiał sobie niemal go Ministerstwa Spraw Zagranicznych już życia i obyczaje, z którymi nie zamierzali się miała stać się cechą rozpoznawalną w ak- każdy z członków polskiej rodziny. Ojcowie na początku 1947 roku na pozytywne roz- rozstawać, takie jak: zwyczaj gry w pétanque tywnym życiu społecznym i politycznym mieli czasem inne zdanie niż ich dzieci, żony patrzenie w konsulacie francuskim cze- (w Polsce określana jako bule – z franc. boule), we Francji. Dzięki działalności Komitetu nie zawsze podzielały przekonania mężów. kało około 300 podań Polaków z Francji. picie prawdziwej kawy, sposób przyrządzania we Francji przed wyborami kantonalnymi Kalkulowano, wyliczano powody: za i prze- Jako powód ubiegania się o wyjazd z oj- sałat, ślimaków, spożywanie wina, naleśni- w 1967 roku było 200 radnych polskiego ciw. Nierzadko jako powód do pozostania na czyzny Polacy podawali najczęściej niskie ków oraz długo dojrzewających szynek. Na pochodzenia, osiem lat później (w 1975 obcej ziemi wymieniano przyzwyczajenie. zarobki oraz „trudności adaptacyjne”, na tle społeczności Dolnego Śląska wyróżniali

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 42 Aneta Nisiobęcka 43 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

się ubiorem, a „francuskie” domy, w któ- górnika pytać, radzić się i prosić o poucze- reemigranta o nazwisku Kapral, którego do beretach, szalikach, marynarkach. Pola- rych ściany okładano lamperią, były bardzo nie, a nawet przyjął krytykę albo uwagę, że przyjęcia polskiego obywatelstwa nakłaniał cy nierzadko z zazdrością mówili o nich, zadbane. W każdym z nich wystrój był po- tak się nie robi. U nas inżynier albo szty- towarzysz Napierała. Reemigrant odmówił że „noszą się z francuska”. Powodem ich dobny: zestaw obrusów, serwetek, firanki gar nie da sobie niczego przetłumaczyć. zrzeczenia się francuskiego obywatelstwa, izolacjonizmu były również obce dla nich w oknach. Panie chodziły w fartuchach z pli- We Francji, zanim dostał wyższy stopień, gdyż – jak powiedział – czuł się Francuzem. polskie postawy, mentalność oraz stosu- sami (plié). musiał poznać robotę, musiał potwierdzić, Został on wezwany do Biura Paszportów nek do pracy43. Dzień pracy polskiego górnika we Fran- że jest dobrym górnikiem”37. Zagranicznych w Komendzie Milicji Oby- Po uzyskaniu pełnoletniości lub ukoń- cji miał ustalony rytm: praca od rana do Nie ulega wątpliwości, że „Francuzi” watelskiej we Wrocławiu, gdzie ponownie czeniu studiów wyższych starali się wrócić popołudnia, powrót do domu na obiad, reprezentowali w polskich kopalniach nakłaniano go do oddania francuskiego do Francji. Uczucie rozgoryczenia warun- drobne obowiązki domowe na rzecz wysoką kulturę i etos pracy górnika, nie- paszportu40. kami życia w Polsce, nostalgia za Francją domu lub ogrodu, a potem wieczór w ba- przystający do stalinowskiego systemu Na pogłębienie izolacjonizmu reemi- były u nich tak samo silne jak u rodziców, rze (najczęściej prowadzonym przez Po- pracy. Bogdan Adamus wspomina, że grantów miało wpływ również ich po- którzy zadecydowali o przyjeździe do kra- laka), wśród znajomych rodaków. Wielu nawet w latach siedemdziesiątych trud- dejście do religii. Wprawdzie katolicyzm ju. Najwięcej osób ubiegających się o wy- górników przez całe życie nie oddalało się no było uzyskać akceptację „Francuzów” Polaków we Francji zdecydowanie wy- jazd z Polski odnotowano w środowisku poza miejsce zamieszkania. Zwyczaj spę- w pracy. W kopalni tworzyli oni zawsze różniał ich na tle neutralności religijnej młodzieży urodzonej we Francji, doskona- dzania czasu w gronie rodziny, sąsiadów bardzo hermetyczną grupę. Ich „francu- Francuzów, ale po przyjeździe do kraju le władającej językiem francuskim44. lub znajomych był jak rytuał. Przeniesie- ski” system pracy, jak określił go Adamus, „Francuzi” uważali polską religijność za Aby zagłuszyć u siebie gorycz porażki nie go z Francji do Polski powodowało, że nie współgrał z tempem pracy górników przejaw fanatyzmu i poddawali surowej spowodowaną powrotem do kraju, reemi- polscy górnicy z Francji nie czuli potrzeby polskich. Swoją pracę i obowiązki wyko- krytyce zarówno obrzędowość mszy (np. granci w swoim gronie podtrzymywali szukania nowego towarzystwa, co mogło nywali sukcesywnie, tak jak wykonywali częste klękanie w trakcie nabożeństw), tradycje francuskie, chętnie rozmawiali sprawiać wrażenie, że czuli się lepsi od je w kopalniach we Francji38. jak i homilie księży41. Spostrzeżenia te i śpiewali piosenki w języku francuskim środowiska Kresowiaków i przesiedleń- Często podkreślali, że czuli się obywate- znajdują potwierdzenie w raporcie pre- lub ch’ti (język lokalny w północnej Fran- ców z Polski centralnej. Nie mieli też po- lami Francji, a wyraźnym tego dowodem fekturalnym odnalezionym w Archiwum cji). W niektórych domach mówili wyłącz- trzeby integrowania się z innymi grupami były posiadane przez nich dokumenty Departamentalnym Pas-de-Calais, w któ- nie po francusku. społecznymi. Zdaniem Piotra Reteckiego francuskie. Jakakolwiek próba pozbawie- rym przytoczono opinie reemigrantów Wyraźne podziały na Dolnym Śląsku izolacjonizm „Francuzów” mógł wynikać nia ich tych dokumentów przez Urząd na temat polskiego katolicyzmu. Ich zda- między „Francuzami” a Polakami zaczęły z tego, że pracowali oni w tych samych ko- Bezpieczeństwa (UB) spotykała się z ich niem polegał on głównie na godzeniu się powoli się zacierać w latach osiemdzie- palniach, tzn. sąsiedzi z osiedla spotykali zdecydowanym oporem. Reemigrantów na cierpienie, regularnym uczęszczaniu siątych ubiegłego wieku, ale ciągle są one się również w pracy36. szokował nie tylko fakt odbierania pasz- do kościoła i cierpliwym znoszeniu nie- dostrzegalne w regionie wałbrzyskim. W pracy „Francuzi”, mimo niekwestio- portów francuskich, ale także sposób, dogodności życia. Najważniejszą intencją W ostatnim czasie odbyła się w Wałbrzy- nowanych wysokich kwalifikacji, mieli w jaki to robiono. modlitw Polaków była chęć wyswobodze- chu dyskusja na temat pamięci o reemi- opinię trudnych we współżyciu. Przyzwy- Funkcjonariusze UB przeprowadzali nia się spod okupacji sowieckiej, nawet grantach i polskich górnikach walczących czajeni do francuskiej „wolności” i swobody z nimi rozmowy, wymuszając przekaza- za cenę kolejnej wojny między blokami we Francji w komunistycznym ruchu w wyrażaniu poglądów narzekali, że byli nie polskim władzom francuskich doku- wschodnim i zachodnim42. Nie oznacza- oporu. W myśl artykułów proklamowa- pilnowani przez swoich bezpośrednich mentów. Częstą praktyką służb było także ło to bynajmniej, że „francuscy” Polacy nej 1 kwietnia 2016 roku Ustawy o zaka- przełożonych. Górnicy z innych rejonów składanie rodzinom górniczym wizyt do- byli ateistami. Uważali tylko, podobnie zie propagowania komunizmu lub innego Polski uważali, że „Francuzi” traktowali mowych, podczas których funkcjonariusze jak zdecydowana większość Francuzów ustroju totalitarnego przez nazwy bu- innych z wyższością. Takie ich postrzega- podawali się za dziennikarzy lokalnej pra- we Francji, że wiara jest prywatną sprawą dowli, obiektów i urządzeń użyteczności nie miało swoje źródło w odwadze reemi- sy, zainteresowanych informacjami o górni- każdego człowieka. publicznej radni Wałbrzycha zostali zo- grantów do mówienia tego, co myślą, na kach z Francji. Tak było w przypadku rodzi- Mimo perspektyw zdobycia wyższego bligowani do usunięcia do końca czerw- przykład na temat stalinowskiej organizacji ny Ignacego Małeckiego z Jedliny-Zdroju, wykształcenia urodzonym i wychowa- ca 2017 roku z wałbrzyskich ulic nazwisk pracy, szybkiej rotacji załóg, która zdaniem którą odwiedził taki „dziennikarz”. Przeła- nym we Francji młodym ludziom nieła- osób, które „propagowały komunizm”. „Francuzów” pozostawiała wiele do życze- mawszy początkową nieufność rozmówców, two było przystosować się do warunków Siłą rzeczy ustawa ta obejmuje również nia. We Francji obce im były przypadki, wydobył od nich potrzebne informacje. życia w „kraju ojców”. Informator „Sawa” polskich członków Francuskiej Partii żeby produkcja przemysłowa oraz obsada Małeccy przyznali, że przedłużyli ważność donosił, że pracę w Polsce traktowali jako Komunistycznej oraz Polaków służących stanowisk podlegały naciskom politycznym paszportów francuskich, gdyż czuli się oby- „zło konieczne”, cały czas myśleli o powro- w organach bezpieczeństwa państwa i ad- i ideologicznym. watelami francuskimi; potwierdzili też, że cie do Francji. Ponieważ na co dzień uży- ministracji Polski Ludowej. Decyzja o usu- Reemigranci, rozczarowani przedmio- pomimo nacisków ze strony polskich orga- wali języka francuskiego, mieli trudności nięciu z nazw ulic nazwisk rodziny Burczy- towym traktowaniem w pracy pomimo ich nów państwowych nie oddali dokumentów z porozumiewaniem się z Polakami i czuli kowskich, Bronisława Kani czy Romana wysokich kwalifikacji zawodowych, z roz- francuskich, skarżyli się na warunki życia się tu „wyobcowani”. Na tle szarej rzeczy- Piotrowskiego, zamordowanych w czasie żaleniem wspominali atmosferę we fran- w Polsce i przyznali, że czekają na okazję, wistości Dolnego Śląska wyróżniała się nie wojny we Francji przez Niemców za walkę cuskich kopalniach: „Młody inżynier we aby móc wyjechać do Francji z całą rodzi- tylko płeć piękna, ale także młodzi męż- w komunistycznym ruchu oporu, wywoła- Francji nie wstydził się przyjść do starego ną39. Warty odnotowania jest też przypadek czyźni i chłopcy, w charakterystycznych ła dyskusję w Polsce wśród reemigrantów

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 44 Aneta Nisiobęcka 45 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

oraz lokalnych władz departamentu Pas- wiele innych wydarzeń polsko-francu- travailleurs immigrés en France dans l’entre-deux- Jadwiga Śrutek (Wrocław–Warszawa–Kraków: -guerres (Paris: Publication de la Sorbonne, Ossolineum, 1994), 97. -de-Calais. Oburzenia z powodu zmiany skich organizowanych w regionie wał- 1988), 35–39; Jean Jacques Becker i Serge 18 Papalski, Pour préparer le centenaire; Taront, nazw ulic nie ukrywało działające w Pas- brzyskim świadczą o podtrzymywaniu Berstein, „Victoire et frustrations 1914–1929”. Wspomnienia emigranta, 97. -de-Calais l’Association des amis d’Edward pamięci i tożsamości o ludziach i ich pracy Série : Nouvelle histoire de la France contem- 19 Tadeusz Brzeziński Konsul Rzeczypospolitej 45 Gierek . oraz nostalgii za Francją, przekazywanej poraine, Vol. 12 (Paris: Editions du seuil, 1990), Polskiej do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Oddział Instytutu Pamięci Narodowej młodym pokoleniom reemigrantów. Nie 161–163; Halina Janowska, Polska emigracja DDK, 19 II 1929 r., Archiwum Akt Nowych (dalej: we Wrocławiu w odpowiedzi na prośbę będzie przesadą stwierdzenie, że dzieci zarobkowa we Francji 1919–1939 (Warszawa: AAN), Konsulat RP w Marsylii, sygn. 314, k. 19. władz Wałbrzycha o wydanie opinii uznał, i potomkowie reemigrantów są lokalny- Książka i Wiedza, 1966), 59–60; Christian 20 Dr Tadeusz Brzeziński Konsul Rzeczypospolitej że ze względu na działalność w okupowa- mi ambasadorami kultury i historii kraju Nowicki i Edouard Papalski, „Une vie en Polonia”, Polskiej do Ministerstwa Spraw Zagranicznych nej Francji wymienione wyżej osoby nie nad Sekwaną. Dzień Dobry Magazine. Łącznik DDK, 19 II 1929 r., AAN, Konsulat RP w Marsy- działały na szkodę Polski. Jednak radni Nostalgia za Francją trwa nie tylko Polsko-Francuski. Le trait d’union franco- lii, sygn. 314, k. 19–20; Janine Ponty, Les Polo- polonais (luty/marzec 2017): 136. nais du Nord ou la mémoire des corons (Paris: podtrzymali decyzję, uzasadniając to tym, w wymiarze pamięci i tożsamości, ale rów- 7 że nie były one związane z miastem i za- nież przynależności narodowej – potom- Ponty, Polonais méconnus, 425; Roman Dzwon- Autrement, 2004), 43–44; Tomasz Olszański, kowski, „Polonia francuska”, w Polonia w Europie, Życie tułacze (Warszawa: Książka i Wiedza, służone dla jego historii. Odstąpili jedynie kowie reemigrantów z Francji przyjmują red. Barbara Szydłowska-Ceglowa, 376. Poznań: 1957), 166; Wojciech Wrzesiński, Polski ruch od zmiany nazwy ulicy rodziny Burczy- obywatelstwo francuskie. Jeszcze dzisiaj Zakład Badań Narodowościowych PAN, 1992. narodowy w Niemczech w latach 1922–1939 kowskich, której historię wałbrzyszanie w osiedlach górniczych Dolnego i Górnego 8 Anne-Lise Teneul, „Quand l’État français (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005), 46 znają . Śląska, gdzie mieszkali reemigranci, moż- expulsait des mineurs polonais manu militari”, 28, 40–41. W epoce Edwarda Gierka i Wojciecha na usłyszeć rozmawiających po francusku La Voix du Nord, le 11 octobre, 2015; Edouard 21 Nisiobęcka, Reemigracja Polaków, 135–147. Jaruzelskiego potomkowie reemigrantów potomków „Francuzów”47. Papalski, „Pour préparer le centenaire. Appel 22 Paweł Sękowski, „Les Polonais en France byli aktywnymi animatorami i działaczami à la commémoration de l’arrivée massive des dans l’immédiat après-guerre (1944–1949)” sportowymi. Dzieci reemigrantów aktyw- Polonais en France”, Dzień Dobry Magazine. (praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński nie włączały się w wymianę kulturalno- Łącznik Polsko-Francuski. Le trait d’union i Université Paris-Sorbonne IV, 2015), 458. -oświatową między regionem wałbrzyskim PRZYPISY franco-polonais (kwiecień/maj 2017): 137. 23 Roman Dzwonkowski, „La vie religieuse dans 9 Edouard Papalski, Z Polonią i Polską w sercu les milieux ouvriers polonais en France après a miastami we Francji, odbywały się wizyty 1 i rewizyty młodzieży polskiej i francuskiej. Muzeum Starej Kopalni w Wałbrzychu, wy- (Une vie en Polonia) (Béthune: Nord Avril, 2016), la Seconde Guerre Mondiale”, Revue du Nord Duże zasługi dla podtrzymania pamięci stawa „Le retour oublié”, dostęp 23 czerwca 5; Gilles Dubus, „Quand les timbres-poste no 7, Collection Histoire. Hors-Série (1992): 2017, http://www.starakopalnia.pl/strona-glow- reconnaissent ou ignorent les migrants et les 27–28. o Francji oraz dla polsko-francuskiej wy- na/2016/09/. réfugiés”, Revue européenne des migrations 24 Roman Dzwonkowski, „Polonia francuska”, 386. miany kulturalnej w tym regionie odgrywa- 2 Więcej o przebiegu rozmów bilateralnych internationales 12, no 2 (1996): 92. 25 Papalski, Z Polonią, 40. ją stowarzyszenia na Dolnym Śląsku: Dom w kwestii reemigracji zob. Aneta Nisiobęcka, 10 Nisiobęcka, Reemigracja Polaków, 28–55, 26 Dzwonkowski, „Polonia francuska”, 388; Ro- Bretanii, Towarzystwo Przyjaźni Polsko- „Reemigracja Polaków z Francji oraz ich ada- 278–283. man Dzwonkowski, „Przemiany polskiej parafii -Francuskiej, Klub Polsko-Francuski oraz ptacja w Polsce Ludowej w latach 1945–1950” 11 Cyt. za Janowska, Polska emigracja, 44. w północnej Francji (1922–1972). Studium histo- Stowarzyszenie Repatriantów z Francji na (praca doktorska, Uniwersytet Warszawski, 12 Pamiętniki emigrantów, cz. 2: Francja, przed- ryczno-socjologiczne parafii w Oignies”, Studia Dolnym Śląsku. 2015). mowa Ludwik Krzywicki (Warszawa: Instytut Polonijne 1 (1976): 75. Z udziałem gości z Francji w listopadzie 3 Edmond i Alain Szelong, Ożarów, les racines Gospodarstwa Społecznego, 1939), 584. 27 Komitet Wyborczy Polaków Naturalizowanych 1991 roku obchodzono w Wałbrzychu 100. polonaises (Montricher [Suisse]: Les Éditions 13 Polonaises aux champs. Lettres de femmes we Francji (Comité Electoral de Polonais Natu- rocznicę urodzin gen. Charles’a de Gaul- Noir sur Blanc, 1999); Edmond i Alain Szelong, immigrées dans les campagnes françaises ralisés) został utworzony w 1953 r., a w 1978 r. le’a, a w 2003 roku odsłonięto tam po- Polonais en France (Montricher [Suisse]: Les (1930–1935), opracowanie Sylvie April, Maryla przekształcony we Wspólnotę Polsko-Francuską Éditions Noir sur Blanc, 2001). Laurent, Janine Ponty, Elżbieta Łątka i Monika (Communauté Franco-Polonaise), działającą we mnik prezydenta Republiki Francuskiej, 4 przy którym co roku w rocznicę urodzin Z propozycją kilku inicjatyw związanych z tą Salmon-Siama (Paris: Collection le Rocher Francji do dzisiaj. Najważniejszym celem Komi- rocznicą wyszedł m.in. Edouard Papalski, po- de Calliope, Numilog 2015). tetu, a później Wspólnoty było uświadamianie generała oraz 11 listopada, z okazji fête tomek polskich emigrantów, działacz polonijny 14 Tak nazywano emigrantów polskich, którzy Polaków zamieszkujących we Francji o potrze- de l’Armistice, spotykają się potomko- w regionie Haut-de-France (dawniej: Nord-Pas-de- przybyli do Francji bezpośrednio z Nadrenii bie przyjmowania obywatelstwa francuskiego wie reemigrantów, aby zakomunikować -Calais-Picardie). Był m.in. prezesem Katolickie- i Westfalii. i wynikających z tego faktu korzyści i przywile- w przestrzeni publicznej pamięć o Francji. go Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej we Francji 15 Por. m.in. Jan Gruszyński, Społeczność polska jów, a także zachęcania ich W 2009 roku w Boguszowie-Gorcach świę- (1957–1963), wiceprezesem Kongresu Polonii we Francji 1918–1978. Problemy integracyjne do czynnego uczestniczenia w wyborach parla- towano 63. rocznicę przyjazdu pierwszego Francuskiej w latach 1965–1971, radnym gminy trzech pokoleń (Warszawa: Państwowe mentarnych, samorządowych i prezydenckich we transportu reemigrantów z Francji. (1977–1983), wicemerem (1983–2001), a później Wydawnictwo Naukowe, 1981), 99–103; Ja- Francji. W swojej działalności Komitet popie- W „Małej Francji” w Polsce potomkowie honorowym wicemerem Hesdigneul-les-Béthune. nowska, Polska emigracja, 124–125, 181–214; rał francuskie partie rządowe, zdecydowanie reemigrantów obchodzą 14 lipca święto Jednak jego starania nie spotkały się z poparciem Papalski, Z Polonią, 16. krytykując i odcinając się od komunistycznych narodowe Republiki Francuskiej, a także lokalnych władz we Francji. 16 Termin colonies jest stosowany przez i lewicowych partii francuskich. Warto dodać, 5 Do Nadrenii i Westfalii emigrowali w XIX w. Francuzów polskiego pochodzenia. że Komitet Wyborczy, wzorem lat poprzednich, Święto Konwalii 1 maja – w tych dniach 17 odbywają się rodzinne spotkania, zabawy w celach zarobkowych Polacy, którzy pochodzili Janowska, Polska emigracja, 242–244; zaangażował się aktywnie w kampanię prezy- i pikniki z tortem w kolorach bleu-blanc- z terenów Śląska, Mazur, Wielkiego Księstwa Papalski, Z Polonią, 16; Antoni Taront, Wspo- dencką w 1974 r., uzależniając swoje poparcie Poznańskiego. mnienia emigranta polskiego z północnej Francji, dla kandydatury Valery’ego Giscarda d’Estaing -rouge, bagietkami i croissantami. Te oraz 6 Janine Ponty, Polonais méconnus. Histoire des oprac. Daniel Beauvois, Kazimierz Ożóg, od otrzymania pisemnych zobowiązań względem

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 46 Aneta Nisiobęcka 47 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

Polonii we Francji. Przyszły prezydent Repu- Pologne, source : sondages, valeur : sûre, AD situation actuelle de la Pologne, source : sonda- bliki Francuskiej 19 maja 1974 r. wysłał list do PdC, sygn. 1 Z 1087, b.p.; Ryszard Bełdzikow- ges, valeur : sûre, AD PdC, sygn. 1 Z 1087, b.p. BIBLIOGRAFIA Komitetu, w którym zobowiązywał się do obrony ski, „Reemigranci z Francji, Belgii i Westfalii 43 Raport dekadowy za okres od 15 do 26 III dziedzictwa kulturalnego Polaków we Francji w Wałbrzychu”, w Wałbrzyskie szkice, red. 1947 r., [Sprawozdanie ze stanu sieci agentural- ARCHIWALIA: i zachowania spuścizny kulturalnej, nauczania Sylwia Bielawska, 167 (Wałbrzych: Gmina Wał- no-informacyjnej, Ściśle Tajne (źródło): „Sawa” Béthune, le 24 août 1945, note de renseignenemt, języka polskiego we Francji, swobodnego prze- brzych, 2015) https://depot.ceon.pl/bitstream/ z dnia 18 III 1947 r.], AIPN, Oddział we Wrocła- source: directe, valeur: sûre, objet: réaction des pływu idei i informacji, swobodnego przemiesz- handle/123456789/10010/Wa%C5%82brzy- wiu, IPN Wr 053/357, t. 1, k. 147; Bełdzikowski, Polonais vis à vis du traité polono-soviétique, czania się między wszystkimi krajami. List w kilku skie%20szkice_2.pdf?sequence=1&isAllo- „Reemigranci z Francji”, 167, 171; Retecki, Archives Départementales du Pas-de-Calais egzemplarzach znajduje się w kolekcji Jerzego wed=y. Górnictwo, 75. (dalej: AD PdC), sygn. 1 Z 1087, b.p. Jankowskiego, przechowywanej w Bibliotece 34 Cyt. za Piotr Retecki, Górnictwo w Wałbrzy- 44 Guy Monge, Vice Consul de France à Wroclaw Dr Tadeusz Brzeziński Konsul Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu. O działalności Komitetu pracę chu w latach 1945–1948 (Wrocław: Oficyna à Son Excellence Monsieur George Bideault, Mi- Polskiej do Ministerstwa Spraw Zagranicznych magisterską napisała Florence Vychytil-Baudoux: Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo nistre des Affaires Étrangères (Sous-direction de DDK, 19 lutego 1929 r. Archiwum Akt Nowych, „Le Comité électoral des Polonais naturalisés Oświatowe, 2010), 88. l’Europe Orientale), Paris, le 22 mai 1947, Archives Konsulat RP w Marsylii, sygn. 314, k. 19. (1953–1976): Une expérience polonienne en 35 Bełdzikowski, „Reemigranci z Francji”, 177; re- du Ministères des Affaires Étrangères à La Cour- Guy Monge, Vice Consul de France à Wroclaw à France”, pod kierunkiem M. Vaïsse’a. lacja Danieli Wiśniewskiej, 8 X 2016, Wałbrzych, neuve (dalej: AMAE), Europe 1944–1960, Pologne Son Excellence Monsieur George Bideault, Mi- 28 Cyt. za Papalski, Z Polonią, 82. relacja w zbiorach Anety Nisiobęckiej. 1944–1949, sygn. 87, k. 119–120. nistre des Affaires Étrangères (Sous-direction 29 Ibidem, 82–84. 36 Władysław Markiewicz, Przeobrażenia 45 Bełdzikowski, „Reemigranci z Francji”, de l’Europe Orientale), Paris, le 22 mai 1947. 30 Kwestia nauczania języka polskiego we świadomości narodowej reemigrantów polskich 180–183; Jean-Baptiste Chastand, „Bataille Archives du Ministère des Affaires Étrangères Francji była również przedmiotem dyploma- z Francji (Poznań: Wydawnictwo Poznań- de mémoire entre les bassins miniers polonais (dalej: AMAE), Europe 1944–1960, Pologne tycznych rozmów polsko-francuskich po 1945 r. skie: 1960), 167–171; Retecki, Górnictwo, 77. et français”, Le Monde, 27 czerwca 2017. 1944–1949, sygn. 87, k. 119–120. Nasilający się konflikt we wzajemnych relacjach „Morze łez – opowiada Bolesława (Małgorza- 46 Chastand, „Bataille de mémoire”. Komitet Gminny PZPR w Jedlinie-Zdroju do doprowadził do ograniczenia nauki języka pol- ta) Michnicka-Bąk, żona Jana Bąka” w Tu 47 Bełdzikowski, „Reemigranci z Francji”, K[omitetu] P[owiatowego] PZPR w Wałbrzy- skiego. Sprawa wróciła jako przedmiot rozmów wszystko było inne. Wspomnienia bolesławiec- 180–183; „Janina (Janine, Żaneta) Brewka, chu, Sprawozdanie, Jedlina-Zdrój, 16 września dyplomatycznych w okresie odprężenia we kich reemigrantów z Francji, red. Kamila Dudek „Ambasador kultury francuskiej w Bolesławcu 1950 r. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej wzajemnych relacjach w latach 1958–1980 (por. (Bolesławiec: Muzeum Ceramiki w Bolesławcu: opowiada Helena Strzelczak”, w Tu wszystko Oddział we Wrocławiu, IPN Wr 032/76, k. 10–11. Sękowski, Les Polonais, 369–372; Dzwonkow- 2015), 110–111; Na ten temat czyt. także: było inne, 23–27; Aneta Nisiobęcka, „Powrót Lens, le 5 juin 1947, no 1192 SE, objet : a.s. situ- ski, „Polonia francuska”, 389; Dariusz Jarosz, Caroline Roy, Chronique d’un retour oublié. Les Polaków z Francji na Górny Śląsk – polityka ation actuelle de la Pologne, source : sondages, Maria Pasztor, Robineau, Bassaler i inni. Z dzie- rapatriés polonais de France en Basse-Silésie reemigracyjna oraz adaptacja reemigrantów”, valeur : sûre. AD PdC, sygn. 1 Z 1087, (b.p.). jów stosunków polsko-francuskich w latach après la Seconde Guerre Mondiale, 1945–1948. w Górny Śląsk w Polsce Ludowej (III). Wysie- Ministerstwo Spraw Zagranicznych do ob. 1948–1956 [Toruń: Wydawnictwo Adam Mar- (Otwock: Éditions AFC: 2008), Adèle Glazew- dlenia – emigracje – przyjazdy, red. Bernard W. Gomułki, Wicepremiera Rządu Rzeczpospolitej szałek, 2001], 62–68; Dariusz Jarosz, Maria ski, À la recherche du paradis perdu: trajectoires Linek, Piotr Solga (Opole: Państwowy Insty- Ministerstwo Ziem Odzyskanych, Warszawa, Pasztor, Polska – Francja 1970–1980. Relacje sociales et mémoires de l’exode, Les Polonais tut Naukowy – Instytut Śląski, 2016), 24, 31, 29 marca 1947 r. Archiwum Akt Nowych, Mini- wyjątkowe? [Warszawa: Oficyna Wydawnicza de France en Basse-Silésie, 1945–2001 (Borde- http://www.instytutslaski.com/wp-content/ sterstwo Ziem Odzyskanych, sygn. 69 Aspra-JR, 2006], 256–262). aux, 2001/2002). uploads/2012/12/GornySlask-PRL-III.pdf; (mf B-5171), k. 70. 31 por. Gruszyński, Społeczność polska, 98, 103, 37 Cyt. za Władysław Markiewicz, Przeobrażenia Chastand, „Bataille de mémoire”; relacja Jana Raport dekadowy za okres od 15 do 26 marca 189–191; Papalski, Z Polonią, 39; Dzwonkowski, świadomości, 220. Gallusa, Archiwum Historii Mówionej – Dom 1947 r. [Sprawozdanie ze stanu sieci agentural- „Polonia francuska”, 408–409. 38 Bełdzikowski, „Reemigranci z Francji”, s. 167, Spotkań z Historią (dalej: AHM), sygn. AHM no-informacyjnej, Ściśle Tajne (źródło): „Sawa” 32 Referaty i inne materiały dotyczące osadnic- 171; relacja Bogdana Adamusa, 8 października 1138; relacja Danieli Wiśniewskiej, relacja z dnia 18 marca 1947 r.]. Archiwum Instytutu twa nierolniczego w 1946 r. Problem sił pracow- 2016, ze zbiorów Anety Nisiobęckiej. Władysławy Wojcieszak, 8 października 2016 r., Pamięci Narodowej, Oddział we Wrocławiu, IPN niczych w przemyśle Ziem Odzyskanych, AAN, 39 Komitet Gminny PZPR w Jedlinie-Zdroju do Wałbrzych, ze zbiorów Anety Nisiobęckiej. Wr 053/357 t. 1, k. 147. Ministerstwo Ziem Odzyskanych (dalej: MZO), K[omitetu] P[owiatowego] PZPR w Wałbrzychu, Referaty i inne materiały dotyczące osadnictwa sygn. 2202, k. 59; Béthune, le 24 août 1945, Sprawozdanie, Jedlina-Zdrój, 16 IX 1950 r., Archi- nierolniczego w 1946 r. Problem sił pracowni- note de renseignenemt, source: directe, valeur: wum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), czych w przemyśle Ziem Odzyskanych. Archi- sûre, objet: réaction des Polonais vis à vis du Oddział we Wrocławiu, AIPN Wr 032/76, k. 10. wum Akt Nowych, Ministerstwo Ziem Odzyska- traité polono-soviétique, Archives Départemen- 40 Sprawozdanie Szefa PUBP za okres od 4 IX nych, sygn. 2202, k. 59. tales du Pas-de-Calais (dalej: AD PdC), sygn. 1950 do 3 X 1950, Ściśle Tajne, AIPN, Oddział we Sprawozdanie Szefa PUBP za okres od 1 Z 1087, b.p.; Marian Bugzel, „Wspomnienia Wrocławiu, IPN Wr, 053/313 t. 1, k. 80; Komitet 4 września 1950 do 3 października 1950, Ściśle starego emigranta”, w Pamiętniki emigrantów Gminny PZPR w Jedlinie-Zdroju do K[omitetu] Tajne, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, 1878–1958, wybór i oprac. Kazimierz Koźniewski P[owiatowego] PZPR w Wałbrzychu, Sprawozda- Oddział we Wrocławiu, IPN Wr 053/313 t. 1, (Warszawa: Czytelnik, 1960), 71; Beata Dżon, nie, Jedlina-Zdrój, 16 IX 1950 r., AIPN, Oddział we k. 80 „Trzy kolory”, Przegląd, 20 lipca, 2008, https:// Wrocławiu, IPN Wr, 032/76, k. 11. Ponieważ Polacy www.tygodnikprzeglad.pl/trzy-kolory/. ukrywali paszporty francuskie (również swoim dzie- KSIĄŻKI: 33 Ministerstwo Spraw Zagranicznych do ob. ciom) przed polskimi władzami, powrót do Francji Becker, Jean Jacques, Serge Berstein. „Victo- W. Gomułki, Wicepremiera Rządu Rzecz- okazywał się niemożliwy, gdyż nie było w nim wizy ire et frustrations 1914–1929”. Série : Nouvelle pospolitej Ministerstwo Ziem Odzyskanych, wjazdowej do Polski. histoire de la France contemporaine, Vol. 12. Warszawa, 29 III 1947 r., AAN, MZO, sygn. 41 Por. Markiewicz, Przeobrażenia świadomości, Paris: Éditions du seuil, 1990. 69 (mf B-5171), k. 70; Lens, le 5 juin 1947, no 220, 235; Retecki, Górnictwo, 78–79, 169. 1192 SE, objet : a.s. situation actuelle de la 42 Lens, le 5 juin 1947, no 1192 SE, objet: a.s.

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 48 Aneta Nisiobęcka 49 Rola pamięci i tożsamości w środowisku emigrantów i reemigrantów na przykładzie Polski i Francji

Bełdzikowski, Ryszard. „Reemigranci z Francji, Bugzel, Marian. „Wspomnienia starego emi- Belgii i Westfalii w Wałbrzychu”. W Wałbrzyskie PRACE DOKTORSKIE I MAGISTERSKIE granta”. W Pamiętniki emigrantów 1878–1958, szkice, pod redakcją Sylwii Bielawskiej, 167, 171, NIEOPUBLIKOWANE: wybór i opracowanie Kazimierz Koźniewski, 71. 177, 180–183. Wałbrzych: Gmina Wałbrzych, Glazewski, Adèle. „À la recherche du paradis Warszawa: Czytelnik, 1960. 2015. perdu : trajectoires sociales et mémoires de Janina (Janine, Żaneta) Brewka, „Ambasador https://depot.ceon.pl/bitstream/han- l’exode, Les Polonais de France en Basse- kultury francuskiej w Bolesławcu opowiada dle/123456789/10010/Wa%C5%82brzy- -Silésie, 1945–2001”. Praca magisterska, Institut Helena Strzelczak”. W Tu wszystko było inne. skie%20szkice_2.pdf?sequence=1&isAllo- d’études politiques Bordeaux, 2001/2002. Wspomnienia bolesławieckich reemigrantów wed=y. Nisiobęcka, Aneta. „Reemigracja Polaków z Francji, pod redakcją Kamili Dudek, 23–27. Dzwonkowski, Roman. „Polonia francuska”. z Francji oraz ich adaptacja w Polsce Ludowej Bolesławiec: Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, W Polonia w Europie, pod redakcją Barbary w latach 1945–1950”. Praca doktorska, Uniwersy- 2015. Szedłowskiej-Ceglowej, 376. Poznań: Zakład tet Warszawski, 2015. „Morze łez – opowiada Bolesława (Małgorza- Badań Narodowościowych PAN, 1992. Sękowski, Paweł. „Les Polonais en France dans ta) Michnicka-Bąk, żona Jana Bąka”. W Tu Gruszyński, Jan. Społeczność polska we Francji l’immédiat après-guerre (1944–1949)”. Praca wszystko było inne. Wspomnienia bolesławiec- 1918–1978. Problemy integracyjne trzech doktorska, Uniwersyt Jagielloński – Université kich reemigrantów z Francji, pod redakcją Kamili pokoleń. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Paris-Sorbonne IV, 2015. Dudek, 110–111. Bolesławiec: Muzeum Ceramiki Naukowe, 1981. Vychytil-Baudoux Florence: „Le Comité électoral w Bolesławcu, 2015. Janowska, Halina. Polska emigracja zarobko- des Polonais naturalisés (1953–1976): Une Olszański, Tomasz. Życie tułacze. Warszawa: wa we Francji 1919–1939. Warszawa: Książka expérience polonienne en France”, praca magi- Książka i Wiedza, 1957. i Wiedza, 1966. sterska, Science Po, Paris, 2008. Pamiętniki emigrantów, cz. 2: Francja, przed- Jarosz, Dariusz, Maria Pasztor. Polska – Francja mowa Ludwik Krzywicki. Warszawa: Instytut 1970–1980. Relacje wyjątkowe? Warszawa: ARTYKUŁY PRASOWE: Gospodarstwa Społecznego, 1939. Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2006. Chastand, Jean-Baptiste. „Bataille de mémoire Papalski, Edouard. Z Polonią i polską w sercu Jarosz, Dariusz, Maria Pasztor. Robineau, Bassa- entre les bassins miniers polonais et français”. (Une vie en Polonia). Béthune: Nord Avril, 2016. ler i inni. Z dziejów stosunków polsko-francuskich Le Monde, 27 czerwca, 2017. Polonaises aux champs. Lettres de femmes w latach 1948–1956. Toruń: Wydawnictwo http://www.lemonde.fr/europe/artic- immigrées dans les campagnes françaises Adam Marszałek, 2001. le/2017/06/27/les-changements-de-noms-de- (1930–1935), opracowanie Sylvie April, Maryla Markiewicz, Władysław. Przeobrażenia świado- -rue-en-pologne-creent-la-polemique-dans-le- Laurent, Janine Ponty, Elżbieta Łątka, Monika mości narodowej reemigrantów polskich z Francji. -bassin-minier_5151972_3214.html. Salmon-Siama. Paris: Le Rocher de Calliope/ Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1960. Dubus, Gilles. „Quand les timbres-poste Numilog, 2015. Nisiobęcka, Aneta. „Powrót Polaków z Francji reconnaissent ou ignorent les migrants et les Szelong, Edmond i Alain. Ożarów, les racines na Górny Śląsk – polityka reemigracyjna oraz réfugiés”. Revue européenne des migrations polonaises. Montricher (Suisse): Les Éditions adaptacja reemigrantów”. W Górny Śląsk internationales 12, no 2 (1996): 92. Noir sur Blanc, 1999. w Polsce Ludowej (III). Wysiedlenia – emigracje – Dzwonkowski, Roman. „La vie religieuse dans Szelong, Edmond i Alain. Polonais en France. przyjazdy, pod redakcją Bernarda Linka i Piotra les milieux ouvriers polonais en France après Montricher (Suisse): Les Éditions Noir sur Solgi, 24, 31. Opole: Państwowy Instytut Na- la Seconde Guerre Mondiale”. Revue du Nord Blanc, 2001. ukowy – Instytut Śląski, 2016. no 7, Collection Histoire. Hors-Série (1992): Taront, Antoni. Wspomnienia emigranta pol- http://www.instytutslaski.com/wp-content/ 27–28. skiego z północnej Francji, opracowanie Daniel uploads/2012/12/GornySlask-PRL-III.pdf. Dzwonkowski, Roman. „Przemiany polskiej pa- Beauvois, Kazimierz Ożóg, Jadwiga Śrutek. Ponty, Janine. Les Polonais du Nord ou la rafii w północnej Francji (1922–1972). Studium Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, mémoire des corons. Paris: Autrement, 2004. historyczno-socjologiczne parafii w Oignies”. 1994. Ponty, Janine. Polonais méconnus. Histoire des Studia Polonijne t. 1 (1976): 75. travailleurs immigrés en France dans l’entre- Dżon, Beata. „Trzy kolory”. Przegląd, 20 lipca, RELACJE: -deux-guerres. Paris: Publication de la Sorbonne, 2008. Dom Spotkań z Historią Archiwum Historii Mó- 1988. https://www.tygodnikprzeglad.pl/trzy-kolory/. wionej, relacja Gallusa Jana, AHM 1138. Retecki, Piotr. Górnictwo w Wałbrzychu w latach Nowicki, Chritian, Edouard Papalski. „Une vie Ze zbiorów Anety Nisiobęckiej: 1945–1948. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut en Polonia”. Dzień Dobry Magazine. Łącznik Adamus Bogdan, Wałbrzych, – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2010. polsko-francuski. Le trait d’union franco-polo- 8 października 2016. Roy, Caroline. Chronique d’un retour oublié. Les nais, luty/marzec, 2017: 136. Wiśniewska Daniela, Wałbrzych, rapatriés polonais de France en Basse-Silésie Papalski, Edouard. „Pour préparer le centenaire. 8 października 2016. après la Seconde Guerre Mondiale, 1945–1948. Appel à la commémoration de l’arrivée massive Wojcieszak Władysława, Wałbrzych, Otwock: Éditions AFC, 2008. des Polonais en France”. Dzień Dobry Maga- 8 października 2016. Wrzesiński, Wojciech. Polski ruch narodowy zine. Łącznik Polsko-Francuski. Le trait d’union Materiały internetowe: w Niemczech w latach 1922–1939. Toruń: franco-polonais, kwiecień/maj, 2017: 137. Muzeum Starej Kopalni w Wałbrzychu. Wystawa Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005. Teneul, Anne-Lise. „Quand l’État français „Le retour oublié”. Dostęp 23 czerwca 2017. expulsait des mineurs polonais manu militari”. www.facebook.com/Wystawa-Zapo- La Voix du Nord, 11 października, 2015. mniany-Powr%C3%B3t-Le-Retour-O- Materiały pamiętnikarskie: ublie-330053477329518/.

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 50 Gianluca Luise Phd in History of Political Institutions, Professor 51 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus University of Naples Federico II Program [email protected]

Regions and Selected Countries published One of the principal trends in current in 2016, and an online survey conducted university education is the internationali- among students from Northern, South- zation process (Bryła 2015), which includes ern, Western and Eastern Europe, this international student mobility. A tempo- paper aims to demonstrate the success of rary period of study in another Europe- the Erasmus programme, both in terms an country has remained to be an excep- of better access to the labour market and tional and professionally highly rewarded Training, Integration, the even more significant socio-cultural experience for students from Southern, impacts of the programme. Central and Eastern European countries (Teichler and Janson 2007). The Erasmus Keywords: programme enhances the employability of Erasmus mobility, impact effect, policy graduates by enabling them to participate Inclusion: results in an international collaborative project without the need to extend the length of Introduction their studies (James 2013). In 1987, the Council of Ministers of the Eu- The concept of mobile learning en- ropean Community passed the European compasses three dimensions, namely the an Evaluation Community Action Scheme for the Mo- mobility of technology, mobility of learn- bility of University Students (ERASMUS). ers and mobility of the learning process, The main objective of ERASMUS is “to as well as the flow of information. A re- achieve a significant increase in the num- cent study based on data collected from ber of students [...] spending an integrated 48 countries and regions concludes that of the Direct period of study in another Member State” countries aiming to attract talents from [Council of the European Communities, other countries should pay more attention European Community Action Scheme to attracting international students and for the Mobility of University Students encouraging them to seek work opportu- (Erasmus), 1987]. Student mobility was nities in local employment markets after and Indirect Impact to be increased through the creation of finishing studies. This paper will focus on a European university network, individual the impact that participation in inter- scholarships and mutual recognition of ac- national student mobility programmes, ademic credits. Since then, ERASMUS has like Erasmus in Europe, has on obtaining been continually expanding. However, as a much wider and more intensive educa- of the Erasmus repeatedly stated by politicians and analysts, tional and social experience, and on its with the introduction in the Maastricht strong implications for the subsequent Treaty of the ‘status of European citizen’ individual professional career, as well as and the transfer of responsibility of social the policies of the European Union. policies to the EU, the major long-term Program policies pursued by the Erasmus pro- The political reasons for the program gramme became: 1) to create a common The Erasmus programme was introduced feeling of European citizenship, and 2) to as the EU’s flagship education and train- promote the creation of a wider labour ing programme, and on the occasion of its THE ARTICLE market. twentieth anniversary in 2007, Erasmus In particular, to achieve its second ob- was celebrated as an important engine jective the programme is geared towards for European integration, for which the Abstract European context. Based on empirical towards the realization of periods of study Erasmus generation works as a synonym. Is there empirical evidence for links be- analyses, such as Erasmus Impact Study abroad and the related effects. Today, in Erasmus is certainly seen as a European tween student mobility, international (EIS) on Effects of Mobility on the Skills fact, the Erasmus programme contributes success story. The figures easily support labour mobility and employability? This and Employability of Students and the to quality improvement in higher educa- this view: while a little over 3,000 stu- paper is aimed at investigating how par- Internationalization of Higher Education tion at 3 levels: systematic (policy), insti- dents had the possibility to spend a study ticipation in an international exchange Institutions published in 2014, Erasmus tutional, and individual, thus enhancing period abroad in one of the eleven partici- programme during students’ higher educa- Impact Study – A Comparative Analysis of the employability of university graduates pating countries in the first Erasmus year tion course of studies might impact their the Effects of Erasmus on the Personality, who have taken part in the Erasmus mo- in 1987/88, nowadays, the overall majority future aspirations to live or work in an Skills and Career of Students of European bility programme. of universities in Europe participate in the

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 … THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 52 Gianluca Luise 53 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program

Erasmus programme, forming partner- establishment of an international net- Apart from the experts’ opinions, Bracht perience played an important role when en- ships among the universities, enabling work of former Erasmus friends, which et al. (2006, 50–51) investigated mobility tering the labour market. Sixty percent state over 150,000 students to study abroad may have both private and professional from the perspective of students. The ques- that their foreign language improved, and 53 in one of the thirty three participating implications, and is usually maintained tionnaire addressed primarily the career percent – that their period of study abroad countries (cf. Erasmus statistics of the through online social media, especially of former Erasmus students after gradu- was an important criterion in their recruit- European Commission, www.ec.europa. Facebook (Bryła 2014). ation, i.e. the transition to employment, ment process. This assessment is supported eu). This development illustrates how, the early employment history thereafter by the feedback of the employers, though substantially, the Erasmus programme The development of the programme and their employment status at the time with a different emphasis, as the employers has contributed to making studies abroad If in its initial years the program was re- the survey was conducted. A broad range state even more frequently (70 percent) that an experience no longer available to a mi- served for a small number of students, of indicators of professional success was foreign language proficiency was an impor- nority, but one from which more and more studies abroad are no longer an elite expe- employed: (a) graduation and job search, tant criterion. The period of study abroad is students across Europe are able to profit. rience as was the case when the Erasmus (b) initial employment, (c) present activity, stated by 30 percent of the employers to be The aim behind the Erasmus pro- programme was originally launched. The (d) employment situation and status at the an important factor in their recruitment gramme has always been ambitious, i.e. impact of the Erasmus programme on the time of the survey, (e) links between study decisions. Interestingly, there seems to be to help students to become internation- students’ employment and early career has and work assignment, (f) links between a considerable difference between employ- ally competent and well-prepared for job been the focus of some evaluation studies. orientations and assessment of the profes- ers from Central and Eastern European requirements in a closely interrelated One of the most important ones is a pro- sional situation, (g) international aspects versus Western European countries for European economy. This international ject called VALERA (VALue of ERAsmus of employment and work (working in an both aspects. experience is expected to have a positive mobility), which focuses on identifying international context, international tasks, Through the different surveys with- impact on the personal development of the impact of mobility on the mobile stu- European and international mobility). in the framework of the VALERA study, the students, in particular their intercul- dents’ and teachers’ careers within the The former Erasmus students covered a considerable variation of the results be- tural understanding and foreign language Erasmus programme, by Bracht et al. In by that study assessed their competences tween different countries could be observed. proficiency, but also their academic devel- this study, 4,600 former Erasmus students upon graduation very positively. Not The most remarkable differences, however, opment. Furthermore, the Erasmus expe- from the academic year 2000/2001 were surprisingly, this was especially true re- can consistently be found between the rience is seen as beneficial for students in surveyed in 2005, that is about five years garding the competences which could be feedback obtained from respondents of terms of finding their first job after grad- after their participation in the Erasmus attributed directly to the study-abroad Western versus Eastern European coun- uation and their early career. programme (Bracht et al. 2006). period, such as adaptability or foreign tries. Wherever applicable, these vari- The Erasmus programme contributes, There were five target groups asked to language proficiency. However, they also ations will be highlighted. The Erasmus in fact, to quality improvement in higher share their perceptions of the impact of rated their knowledge related to their field supported study period is assessed pos- education at 3 levels: systematic (policy), Erasmus mobility: national Erasmus agen- of study and their skills in a very positive itively by both former Erasmus students institutional, and individual, thus en- cies, ministries of education, conference way. Asked to compare their competences and employers, and certainly has a pos- hancing the employability of university of rectors/presidents/vice chancellors and upon graduation to the competences of itive impact on the competences of the graduates who have taken part in Eras- umbrella organizations of employment non-mobile graduates, they rated them- mobile students, as well as on their career mus mobility. According to the literature agencies and companies. selves substantially better in terms of such development after graduation. Former review reported by European Commission The survey shows that formerly mobile international competences as knowledge Erasmus students rate their competenc- in 2008 Erasmus impacts on the studies students are considered by most experts of other countries, foreign language pro- es upon return and upon graduation very and the individual experience, having an to be superior to non-mobile students ficiency, or intercultural understanding. positively and, in all aspects, as superior to effect on the nature of the career but not with respect to various competences. On More than 90 percent report better abili- the competences of non-mobile students. so clearly on its success. Erasmus alum- average, in all mentioned competences, ties in these regards. The students also felt This positive assessment applies not only ni, are, in fact, more likely to have jobs Erasmus students are better rated than better prepared for future employment to the competences which might be con- that have visible international relevance, non-mobile students. Many experts agree and work (63 percent) and somewhat bet- sidered international or intercultural abil- but the jobs are not necessarily higher in that former Erasmus students are in a better ter (53 percent) with regard to field-specific ities, but also the knowledge and skills status or income. Employers seem to be situation when it comes to job search. More knowledge and skills. related to the students’ field of study. more positive about the career effect of than a half of the respondents (58 percent) The job search period of former Erasmus The self-assessment of former Erasmus the Erasmus programme than the stu- believe that former Erasmus students students is relatively short, and the num- students is supported by the feedback of dents themselves. The career effect is, spend less time on job searching than ber of employers contacted to find their the surveyed employers, who, similarly, however, not homogenous across the re- their non-mobile fellows. first job is relatively small. The Erasmus rate the competences of mobile gradu- gions. Erasmus has a stronger effect on According to half of the Erasmus experts, students surveyed in the VALERA study ates as superior to those of non-mobile the careers of students from Central and former Erasmus students will get employed reported a job search period of less than graduates in all the surveyed aspects. Fur- Eastern European countries compared to sooner than non-mobile students. The four months on average and having con- thermore, both graduates and employers those of students from Western Europe. interviewed experts believe that partici- tacted less than 20 employers. In fact, ac- confirm a positive effect of studies abroad The long-term effects of the participation pation in Erasmus mobility improves the cording to the responses of the surveyed on the recruitment process, as well as on in the Erasmus programme include the characteristics of employment and work. Erasmus graduates, their international ex- the international dimensions of the young

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 54 Gianluca Luise 55 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program

employees’ work tasks. The effect on the ments perceived by students, staff, high- solute values, the most significant con- 64 percent reported that graduates with income level, however, is perceived rather er education institutions and employers clusions from such analysis relate to the an international background were given low. It has to be taken into account that were also analyzed. trends observed when comparing groups greater professional responsibility more there are substantial differences by coun- Over 90 percent of the mobile students before and after mobility. After their frequently, a proportion that has increased try and by subject area. wished to experience living abroad, devel- stay abroad, an average Erasmus student by 51 percent since 2006. Of the surveyed op skills such as adaptability, and improve showed higher memo© values than 70 per- Erasmus alumni, 77 percent held positions The Erasmus Impact Study their language proficiency, followed direct- cent of all students. with leadership components ten years af- After VALERA, another important study, ly by the desire to enhance employability Moreover, 51 percent of all mobile ter graduation and Erasmus alumni were the Erasmus Impact Study (EIS), pub- abroad reported by more than 85 percent students and 52 percent of Erasmus stu- 44 percent more likely to hold managerial lished in September 2014, aimed to answer of the mobile students. Interestingly, only dents increased their employability skills positions than non-mobile alumni. two major questions. Firstly, it analysed fourteen percent of non-mobile students as measured by the memo© factors. On Student mobility also promotes fu- the effects of Erasmus student mobility in did not study abroad because they did the other hand, 81 percent of Erasmus ture job mobility. Of the mobile alumni, relation to studies and placements on in- not find themselves eligible for support students felt they had experienced an 40 percent had left the country at least dividual skills enhancement, employability by the E+ programme, confirming that improvement in relation to these factors. once since graduation, compared with and institutional development. Secondly, it Erasmus is a rather non-selective mobili- This also shows the value of comparing 23 percent of the non-mobile alumni. In examined the effects of Erasmus teaching ty programme. For more than 50 percent perceptions with real measurements when addition, 93 percent (compared with 73 assignments/staff training on individual of non-mobile students, the reasons for analyzing the impact of mobility. percent of the non-mobile students) could competences, personality traits and atti- not going abroad included uncertainty The study also observed the impact of envisage living abroad. Former Erasmus tudes, as well as the programme’s impact about additional costs, lack of financial mobility on other skills related to employ- students are also more than twice as likely on the internationalization of Higher Ed- resources and personal relationships at ability that could only be analyzed based on to change their employer as non-mobile ucation Institutions. home. Sixty two percent of the non-mo- the statements of the respondents. More alumni. More than 80 percent of the sur- In order to answer the research ques- bile students were from a non-academic than 90 percent of the students reported veyed Erasmus students felt a strong bond tions posed, a quantitative and a qualita- family background, while this applied to an improvement in their soft skills, such as with Europe. tive study were both conducted. To produce 46 percent of Erasmus students. their knowledge of other countries, ability In terms of personal relationships, at sufficient quantitative data, the research The share of employers who considered to interact and work with individuals from the time of the survey, 33 percent of the team launched five online surveys in 2013, experience abroad to be important for em- different cultures, adaptability, foreign Erasmus alumni had a life partner of a dif- resulting in the participation of 56,733 stu- ployability nearly doubled over the period language proficiency and communication ferent nationality than their own, nearly dents (including mobile students with and between 2006 and 2013, increasing from skills. In addition, 99 percent of higher edu- three times more than among non-mo- without Erasmus experience, and non-mo- 37 percent to 64 percent. In addition, 92 cation institutions reported a substantial bile alumni (13 percent), and 27 percent of bile students), 18,618 alumni (83 percent percent of the surveyed employers con- improvement in their students’ confidence Erasmus alumni had met their current life mobile with and without Erasmus experi- firmed the importance of the six person- and adaptability after an Erasmus-support- partner during their stay abroad. ence), 4,986 staff members (academic and ality traits with regard to employability, ed period abroad. In general, a majority of universities non-academic, mobile and non-mobile), i.e. tolerance of ambiguity, curiosity, con- How does Erasmus programme influ- consider Erasmus to be the most rele- 964 higher education institutions and 652 fidence, serenity, decisiveness and prob- ence a student’s future career and social vant strategic asset of any educational employers (of which 55 percent were small lem-solving skills. life? In addition to skills, EIS also ana- programme offered to students. Study and medium-sized enterprises) across 34 Having confirmed the relevance of the lyzed the impact of mobility on working mobility is considered the most important countries participating in the study. In skills related to employability, EIS ana- life and careers. More than one third of aspect of the Erasmus programme in rela- total, the sample for the study comprised lyzed the impact of mobility on these the students who did an Erasmus work tion to internationalization by 83 percent 78,891 individual responses. skills. Erasmus students showed higher placement were offered a job by their host of universities, and for their international To measure real developments in the values for the six personality traits than company. The experience seems to foster profile by 80 percent of universities. skills of students and staff after their non-mobile students – even before going entrepreneurship: almost one in ten stu- Since 1997, also university teachers stay abroad, EIS used six ‘memo© factors’ abroad. After returning from their Eras- dents on a job placement have started have had the possibility to teach abroad which are most closely related to employa- mus experience, they increased their ad- their own company, and more than three within the framework of the Erasmus pro- bility: tolerance of ambiguity (acceptance vantage over the non-mobile students by in four students plan, or can envisage to gramme. The teachers, who contrary to of other people’s culture and attitudes and 42 percent. Previous research shows that do so in the future. the students in most cases already have adaptability), curiosity (openness to new personality traits are generally rather sta- Mobility also affects employment rates. a vast international experience, coming experiences), confidence (trust in one’s ble and subject to little and slow change. Former mobile students are half as likely back from their Erasmus stay similarly de- own competence), serenity (awareness of The absolute changes observed for Eras- to experience long-term unemployment scribe their teaching period abroad as be- one’s own strengths and weaknesses), de- mus students were of the same intensity compared with those not going abroad. ing a valuable experience that has opened cisiveness (ability to make decisions) and as other major life events, such as leav- Even five years after graduation, the un- new perspectives. Nearly 8,000 teachers vigour (ability to solve problems). These ing their parents’ house, and in line with employment rate of mobile students was took this opportunity in the first year. six memo© factors are the characteristics changes observed in comparable studies. 23 percent lower than for non-mobile The number of outgoing teachers has been of personality traits. In addition, develop- However, more important than ab- students. Of the surveyed employers, constantly rising since then, amounting

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 56 Gianluca Luise 57 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program

to over 60,000 Erasmus teachers in 2016 teaching mobility is especially valuable the propulsive elements of the programme which still emerge as the greatest obstacle (cf. Statistical Annex Erasmus+ Annual to foster the provisions and conditions in question is, of course, the possibility of to mobility. Report 2016). The primary focus of the for student mobility at the involved in- acquiring, in a new context, different ex- teaching staff mobility is not the promo- stitutions. This view is supported by the periences and skills that could not have The effects tion of teachers’ professional careers, but feedback of experts and practitioners, who been acquired at the home university. This Various studies suggest that the effect of to foster the learning conditions of mo- have been discussing the first results of conviction, shared by 93 percent of the Temporary Erasmus Mobility (TEM) on bile as well as non-mobile students at both empirical surveys in workshops. They em- respondents, can be identified with some career success only emerges under certain home and host institutions, even though phasize that intensification of teaching ’symbolic competences‘, such as language circumstances, and that the following in- the Erasmus experience might also have mobility would lead to a better embedding skills (55 percent), acquisition of new meth- dividual socio-demographic characteristics an influence on teachers’ competences and of the Erasmus study period in the whole ods of study (31 percent), and establishing and situational factors are important when on their individual careers. course of studies of mobile students. Con- relationships with people from different analyzing the impact of TEM: gender, family The circumstances of an Erasmus teach- sequently, this would lead to an improved cultures (19 percent). background, field of study, labour market ing assignment could not be more differ- recognition of study achievements, reduce The non-mobile respondents have the sector, cohort and country of origin con- ent to an Erasmus study period abroad: the need for the extension of studies, and, same opinions regarding this aspect as the text. Evidence concerning the moderating Erasmus teachers, the majority of whom eventually, with the integration of im- mobile students covered by the survey. factors is more coherent with respect to gen- spend less than two weeks teaching proved learning strategies, reinforce the Both categories of students believe that the der, family background and labour market abroad, are already in advanced stages of overall professional value of the Erasmus mobility experience is very useful in terms sector than with respect to the field of study, their career, have in general a vast interna- study period abroad. of personal growth and relationships. cohort and country of origin context. tional experience, and are well integrated With regard to the impact of staff mobility, The survey paid particular attention to If we look, for example, at American in international networks. Most of them mobile staff show statistically significantly the skills that the respondents believed to graduates, (Opper 1991; Patterson 2012) do have a permanent job, holding a sen- higher values in five out of the six person- have increased the most thanks to their observe that more men than women ior academic position, or are already full ality traits than non-mobile staff. More mobility experience. In particular, the per- tend to feel that the experience of study- professors. It might not be expected for than 70 percent of the staff agreed that ception is that the European programmes ing abroad had a positive impact on their this relatively short period to have a great the most important aspect of their mobil- make an important contribution to the earnings and chances for obtaining their impact on the professional life of an expe- ity was the increase in their knowledge of ability of finding solutions in difficult first job after graduation. rienced academic teacher and researcher, good practices and skills that would benefit and challenging contexts (problem-solv- In the field of gender differences, other but exactly the opposite seems to be true: their home university. Eighty one percent ing skills), independent learning and an- studies do not show differences. DeGraaf, the teachers report in fact a considerably of the academic staff observed beneficial alytical skills. Furthermore, in terms of Cynthia, Larsen, and Ditta (DeGraaf et al. positive influence on their career pros- effects on the quality of teaching and on the respondents’ sense of belonging, the 2013) and Van Hoof and Verbeeten (Van pects, especially regarding international multi-disciplinary and cross-organizational interviewed students affirmed that their Hoof and Verbeeten 2005) did not find male research contacts. A slightly less auspi- cooperation in teaching. European sentiment was strengthened by and female American college graduates to cious, yet still positive influence is seen These results are also confirmed by a re- the experience of mobility, along with their show differences in attributing studies by the mobile teachers on their teaching cent survey by the Italian Erasmus Agen- interest in European issues and a general abroad with an impact on their careers activities. Overall, the impact tends to be cy Indire, published at the beginning of interest in the world and world affairs. and future job opportunities. Howev- perceived as more evident among teach- March 2018, carried out on a sample of However, the impact of mobility on the er, in spite of the fact that according to ers from Eastern and Central Europe than 1400 students aged 25–30 years old, half active participation in European projects self-reports there is some evidence that among teachers from Western European of whom took part in the Erasmus project. is less clear. Employability shows differenc- women are more reserved about the ca- countries. We observe the same trend In particular, a largely positive assessment es between the sample of unemployed and reer benefits of TEM than men, there are here as in the case of the former Erasmus of the impact of the Erasmus + program non-mobile persons, in fact, with the same studies providing empirical evidence that students, yet the difference is even more and of the previous Lifelong Learning Pro- age of registry and educational qualifica- women actually benefit more than men striking for teachers than for students. gramme on the education system in Italy tion achieved in the sample of non-mobile from studying abroad (Poot and Roskruge It is interesting to note that, when emerges from the university sector. The persons, there is a higher percentage of the 2013; Sorrenti 2015). interviewed about the opportunities for mobility experience is perceived by the unemployed compared to the unemployed With respect to family background, Di going abroad for teaching assignments, academic universe as an opportunity for sample (18 percent vs. 6 percent). Pietro (Di Pietro 2015) and Sorrenti (Sor- teachers perceive their home institution- personal, social and professional growth. Despite the fact that the benefits of renti 2015) conclude that Italian university sm to be less supportive in comparison The experience met expectations for al- the activities related to the Erasmus + graduates from less privileged backgrounds with the perception of the university lead- most the entire mobile sample analyzed. programme are universally recognized, are affected more strongly by TEM, i.e. have ers interviewed. Most of the teachers, in In fact, 98 percent of the respondents stat- there is still a group of students who are better employment prospects. According fact, report that they feel their teaching ed that they had achieved their personal not covered by it. The reasons for this lack to Sorrenti, externally funded exchange mobility to be their individual responsi- learning objectives. This result is in line of access are associated with logistic (in programmes are a “one shot opportunity bility, meaning extra work without any with what was recorded in the high educa- particular a lack of time) and financial for disadvantaged students to gain specific compensation. Still, the feedback of teach- tion universe but with a slight incremental difficulties (the costs of participation and assets such as foreign language proficiency” ers and university leaders suggests that component on the university side. One of inadequate financial support provided), (Sorrenti 2015, 27). In addition, Sorrenti

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 58 Gianluca Luise 59 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program

showed that graduates from lower social market outcomes. The way, in which the of studies that are highly regulated by standard of education, and also by stu- classes favour destination countries such as respondents view the causal structure of national educational and occupational dents, who tend to consider this factor as the UK or Germany, because these destina- their social world is in fact subject to var- systems (i.e. medicine and teaching). The relevant for their future careers. tions are expected to involve more benefits ious forms of bias, well outlined by attri- private and often internationally oriented An overall revision of the individual re- in terms of future employment. According bution theory in social psychology. labour market sector provides TEM alum- sults shown above allows us to view Euro- to Di Pietro, the effects of TEM on secur- In response to the question of causali- ni with higher economic rewards than the pean student mobility as a dual phenome- ing a job (Di Pietro 2015) three years after ty, studies using quasi-experimental meth- public sector. Returns on TEM are not non. On the one hand, student mobility graduation are driven only by the effects ods (IV estimation, PSM or discontinuity confined to specific (Western) countries, is influenced by economic variables, such that study abroad programmes have on in- designs) by and large corroborate the but might be higher in countries where as the price level of hosting countries or dividuals from disadvantaged backgrounds findings from ordinary multivariate re- TEM is more of an investment-related geographical distance as the representa- that would not have studied abroad with- gressions in showing positive labour mar- than consumption-related component tion of transport costs, a finding that out financial and organizational support. ket returns of TEM (an exception here is of educational expenditure (e.g. produc- links student mobility to migration flows, European mobility research also provides a study by Messer and Wolter 2007). Par- ing a competitive advantage in Southern since they share similar characteristics. a unique opportunity to make comparisons ticularly studies applying an IV approach Europe, where unemployment and low The positive impact of such variables as with respect to whether the (perceived) im- have brought into focus a theoretical con- employability is widespread even among university quality or the host country’s pact of participation in international mo- troversy about who profits the most from university graduates). language relevance seems also to support bility programmes differs by the country of TEM, considering that TEM is highly so- Finally, whereas Europe-wide surveys this first interpretation, namely that stu- origin. It is found that, subjectively, gradu- cially selective. On the one hand, there is show that young people become more re- dents will attempt to find the most suita- ates from Central and Eastern European evidence that TEM merely augments the luctant to attribute professional value to ble destination taking into consideration countries and from Southern European labour market success of students who are their transnational mobility over time, at their future prospects of employment and countries perceive Erasmus mobility to already advantaged in terms of resources least from the human capital perspective career promotion. On the other hand, the have a greater impact on their income and conveyed to them by their families (see (and since subjective impact assessments observed tendency for choosing countries employment than graduates from North- Messer and Wolter 2007). On the other, and objective outcomes tend to diverge), with a warm climate above other consider- ern and Western European countries (Jan- there is also evidence that TEM particu- there are no indications that career bene- ations allows us to state that student mo- son et al. 2009; Teichler and Janson 2007). larly benefits the less privileged students fits of TEM fail to materialize for younger bility is still frequently considered a leisure The studies have suggested that academic, who can make up for limited inherit- cohorts. activity for European students. language and social skills acquired through ed family resources (see Di Pietro 2015; The inclusion of variables related to international mobility generate more value Sorrenti 2015). This mirrors the ongoing The direct impact climate differences is common in migra- in some countries than in others. However, discussions about bias and selection when As many other surveys reveal (Findlay et tion literature. TEM seems to be biased cross-European studies fail to substantiate assessing the effect of education and about al. 2006), language is considered a barri- towards Mediterranean countries, which any classification of graduates into defina- how effects vary across individuals and de- er which can prevent people from taking offer the best climate conditions. This -re ble country-of-origin groups with respect mographic groups (for the United States, part in international academic mobility sult must be interpreted as the use of the to higher or lower returns on international see Hout 2012). programmes. However, in the case of Eras- Erasmus programme as a means of easy experiences. Analyzing data from sixteen Furthermore, when trying to identi- mus, students may go abroad not only to access to leisure activities by students en- European countries, Rodrigues (Rodri- fy the factors that interact with TEM in complement their studies at the hosting rolled in it. Hence, evidence suggests that gues 2013) finds significant and similarly influencing career outcomes, it must be university, for academic reasons, but also despite the academic purposes behind the sized returns on studying abroad in terms kept in mind that the available evidence is to improve their knowledge of foreign lan- inception of this programme, there is a re- of higher hourly incomes for Poland and still based on relatively few studies. Never- guages, especially the most popular ones. alistic danger of public funds being mis- Czech Republic, as well as Italy, Spain, and theless, the following propositions about Regarding other beliefs about Erasmus, it used to finance leisure pursuits. France. According to Teichler (Teichler how the effect of TEM on career success is is appropriate to consider if climate of the This ambiguity suggests that public sup- 2007), transnational mobility during the moderated by gender, family background, host country plays a role as an attracting port should adapt different policy meas- course of studies contributes favourably field of study, labour market sector, coun- determinant. In Europe, two broad cli- ures to the above described special nature to income levels achieved five years after try of origin context, as well as cohort can mate types may be distinguished, namely of student mobility, with the purpose of en- graduation in Belgium, the Czech Republic, be formulated. Particularly, TEM might be Mediterranean and continental/oceanic. couraging solely the kind of mobility that France, Italy, Norway and Spain, but not so especially rewarding in terms of income Accepting the fact that tourism is more exclusively relates to learning objectives. much in Estonia, Finland, the Netherlands, for women as well as lower socioeconomic important for Mediterranean countries, Over the last three decades, the EU Switzerland, or the United Kingdom. groups, i.e. individuals that in principle we would expect these countries to receive has been carrying out an ambitious at- Thus, although subjective reflections experience more difficulties when com- more Erasmus students correspondingly. tempt to integrate HEIs from member may be of genuine interest to research- peting on the labour market. Regarding In addition, academic considerations countries with the purpose of enhancing ers and professionals, and may even have contextual moderators, TEM seems to should not be disregarded altogether. high-skilled labour force, promote a deep- behavioural implications, they cannot be produce wage returns in different study This is demonstrated by universities being er cultural integration, and contribute to claimed to adequately describe how inter- fields, yet tends to be irrelevant for pro- more prone to sign Erasmus Agreements building a sense of European identity. The national experience affects actual labour ducing such economic benefits in fields with partner institutions that have a high Erasmus programme, supported financially

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 60 Gianluca Luise 61 Training, Integration, Inclusion: an Evaluation of the Direct and Indirect Impact of the Erasmus Program

by the EU, has played a key role in these ob- home country, independently of where marketing strategy of the academic quality as cultural training, producing greater jectives, increasing quite considerably stu- they studied before. levels in the host country and implementa- awareness in the process of job hunting, dent mobility flows. However, in order to This question is also highly relevant from tion of any required measures to improve both in the native country and in the wider implement measures to boost these flows the policy-making perspective, as the ability the positioning in academic rankings. European context. even further, it is necessary to ascertain of the Erasmus programme or other student the factors influencing student mobility. mobility programmes to achieve an inte- Conclusions It is common knowledge that the finan- grated European labour market depends This study has been aimed at providing cial support granted by the EU and other on the assumption that students who went some insights into the dynamic implica- REFERENCES institutions, the differences in the cost abroad to study in Europe are internation- tions of educational mobility decisions. of living between given countries and the ally mobile after graduation, yet choose to It shows that there is little empirical Bracht, Oliver, Contanze Engel, Kerstin Janson, distance factor are still relevant when ex- remain in Europe. evidence for a causal link between the Albert Over, Harald Schomburg, and Ulrich plaining TEM flows. Therefore, it seems Numerous studies show that education- participation in the Erasmus programme Teichler. 2006. “The professional value of evident that more financial support could al mobility programmes may have a po- and the increased aspirations towards stu- Erasmus mobility. Final report presented to the enhance TEM. Another way to increase tentially large role in affecting students’ dents’ future career on the international European Commission – DG Education and TEM figures could be to sign more agree- behaviour in their labour market mobili- labour market. The results indicate that Culture.” Accessed February 21, 2011. http:// ments with neighbouring countries. ty decisions. These results imply that an those who participate in the Erasmus pro- ec.europa.eu/education/erasmus/doc922_ en.htm. In terms of the results related to lan- opportunity to attract talented graduates gramme are already more inclined towards Bryła, Paweł. 2015. “The impact of international guage improvement, it seems that students is to provide them with student exchange future geographical mobility and interna- student mobility on subsequent employment who would like to take part in Erasmus mo- opportunities. Attractive universities tional jobs, even prior to taking part in it. and professional career: A large-scale survey bility, instead of being discouraged by the and scholarship programmes may yield The study-abroad experience has, in fact, among polish former Erasmus students.” lack of knowledge of foreign languages, see a return by attracting students, some of transformed from an outstanding expe- Procedia – Social and Behavioral Sciences 176, it as an opportunity to learn or improve whom may be interested to remain in the rience into a prerequisite for young gradu- 633–641. a major spoken foreign language. Thus, in exchange country later as skilled workers. ates, becoming a door-opener to the labour DeGraaf, Don, Cynthia Slagter, Kelly Larsen, order to attract more students, it seems In the context of the policy change under market. However, the results also suggest and Elisa Ditta. 2013. “The Long-Term Personal practical for HEIs to offer subjects taught consideration, Erasmus is successful in that that educational mobility programmes and Professional Impacts of Participating in in those major spoken languages. this student mobility scheme appears to may potentially play an important role a Study Abroad Program.” Frontiers: The Inter- contribute to the development of an inte- in affecting students’ behaviour in regard disciplinary Journal of Study Abroad 23 (Fall). The indirect impact grated European labour market. to their labour market mobility decision. Di Pietro, Giorgio. 2015. “Do Study Abroad The effects of studying abroad can be con- The educational background of a family In the context of the policy change under Programs Enhance the Employability of Gradu- ets?” Education Finance and Policy 10, no. 2, sidered as something that affects the set of is a well-recognized factor when explaining consideration, Erasmus is successful con- 223–243. skills students acquire during their studies. academic performance. In several studies, sidering that its student mobility scheme Dolga, Lia, Hannelore E. Filipescu, Crisanta- One important question is whether these the percentage of population with tertiary appears to contribute to the development Alina Mazilescu, and Maria-Monica Popescu- skills have a strong location-specific com- education shows a positive relationship of an integrated European labour market. Mitroi. 2015. “Erasmus Mobility Impact on Pro- ponent. Some light can be shed on this with TEM, suggesting an influence of the The overall rating of the Erasmus impact, fessional Training And Personal Development question by investigating whether indi- educational background at a country level in addition, is clearly higher among former of Students Beneficiarie.”Procedia – Social viduals who have studied abroad return to on encouraging student mobility. Linked Erasmus students, employers and universi- and Behavioral Sciences 191: 1006–1013. work in the same country, whether they to this result is the role that time plays in ty leaders from Central, Eastern and South- Erasmus Student Network. 2011. “Why study decide to begin their working experience this kind of empirical research. According ern European countries than from Western abroad?” Accessed March 2018. http://www. in a foreign country. There is a number to a new migration theory, students could European countries. esn.org/content/why-study-abroad/. of reasons why mobile graduates may be imitate others’ behaviour. The inclusion The results indicate that the effects of European Commission. “Statistics on Erasmus more likely to work abroad in the countries of time-fixed effects, which improve the educational mobility programmes go far student and teaching staff mobility.” Accessed February 21, 2011. http://ec.europa.eu/educa- where they have studied. While studying model’s significance, confirms this inter- beyond affecting the decision to study tion/erasmus/doc920_en.html/. abroad, they may have obtained skills that pretation. This demonstration effect leads abroad for some time, but rather reach European Commission. 2014. The Erasmus are of particular relevance in that specific us to suggest that informing the pool of far into the labour market. Hence, an in- Impact Study. Education and Culture. Luxem- labour market, e.g. language skills, knowl- home students about the experiences of teresting development would be to follow bourg: European Union. edge of the local labour market, or personal past Erasmus students may lead to increas- a sample of Erasmus graduates as their Findlay, Allan M., Russell King, Fiona M. Smith, contacts facilitating employment. On the ing student mobility. careers unfold. Nonetheless, even at this Alistai Geddes, and Ronald Skeldon. 2012. other hand, it is possible that studying In addition, HEIs belonging to the TOP early stage, the results indicate that even “World Class? An Investigation of Globali- abroad affects the likelihood of working 200 Shanghai quality ranking universities short-term mobility investments can lead sation, Difference and International Student abroad equally for different work destina- are known to represent a significant pull to significant further mobility investments Mobility.” Transactions of the Institute of British tions, demonstrating that studying abroad factor when choosing TEM. Consequent- later on. More generally, it is clear that par- Geographers 37, no. 1, 118–131. widens the horizon of the student in general, ly, another possible recommendation that ticipation in periods of study abroad im- Hout, Michael. 2012. “Social and Economic leading them to search for a job outside their would encourage mobility would be a better proves personal and behavioural, as well Returns to College Education in the United

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 Główna Specjalistka ds. Historii Mówionej 62 Gianluca Luise 63 Barbara Majchrowicz Muzeum Emigracji w Gdyni [email protected]

States.” Annual Review of Sociology 38, Van Hoof, Hubert B., Marja J. Verbeeten. 2005. 379–400. “Wine Is for Drinking, Water Is for Washing: Humburg, Martin, Rolf van der Velden, and An- Student Opinions About International Exchange nelore Verhaghen. 2013. The Employability Programs.” Journal of Studies in International of Higher Education Graduates: The Employer’s Education 9, no. 1, 42–61. Perspective. Brussels: Council of the European Union. Na granicy dwóch Kelo, Maria, Ulrich Teichler, and Berndt Watch- er, eds. 2006. EURODATA: Student Mobility in European Higher Education. Bonn: Lemmens. Jahr, Volker, and Ulrich Teichler. 2002. “Employ- ment and Work of Former Mobile Students.” In Korei. O emigracji Erasmus in the SOCRATES Programme: Find- ings of an Evaluation Study, edited by Ulrich Teichler, 117–135. Bonn: Lemmens. Janson, Kerstin, Harald Schomburg, and Ulrich Teichler. 2009. The Professional Value of Eras- mus Mobility. The Impact of International Ex- do Korei Południowej perience on Former Students’ and on Teachers’ Careers. Bonn: Lemmens. Maiworm, Friedhelm, and Ulrich Teichler. 1996. Study Abroad and Early Career: Experiences of Former Erasmus Students. London, Jessica i pracy na rzecz Kingsley. Maiworm, Friedhelm, and Ulrich Teichler. 1997. The Erasmus Experience: Major Findings of the Erasmus Evaluation Research Project. Luxem- bourg: Office for Official Publications of the European Communities. uchodźców z Korei Messer, Dolores, and Stephan C. Wolter. 2007. “Are Student Exchange Programs Worth It?” Higher Education 54, no. 5, 647–663. Opper, Susan. 1991. “Study Abroad: A Com- petitive Edge for Women?” Oxford Review of Północnej opowiada Education 17, no. 1, 45–64. Patterson, Thomas E. 2012. Internationali- zation of Business Students: The Impact of a Foreign Study Experience on Career Choice and Perceived Job Marketability. Dissertation. dr Joanna Hosaniak University of Southern Queensland, Brisbane, Australia. Retrieved from: http://eprints.usq. edu.au/23128/. Rodrigues, Margarida. 2013. “Does Stu- dent Mobility During Higher Education Pay? wiceprezeska Citizens' Alliance for North Evidence from 16 European Countries.” JRC Scientific and Policy Reports. Sorrenti, Giuseppe. 2015. The Spanish or the Korean Human Rights German Apartment? Study Abroad Outcomes and Their Recognition by the Labour Market. In paper presented at the 3rd Lyon e Turin economics and management PhD workshop. Z ARCHIWUM EMIGRANTA Statistical Annex Erasmus+, Annual Report 2016. Teichler, Ulrich, and Kerstin Janson. 2007. “The Professional Value of Temporary Study in Another European Country: Employment and Work of Former Erasmus Students.” Journal of Studies in International Education 11, no. 3, 486–495.

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 … 64 Barbara Majchrowicz 65 Na granicy dwóch Korei. O emigracji do Korei Południowej i pracy na rzecz uchodźców z Korei Północnej opowiada dr Joanna Hosaniak, wiceprezeska Citizens’ Alliance for North Korean Human Rights

O życiu w Korei Północnej wiemy niewiele. na gospodarka planowana doprowadziła do Czasem w wiadomościach przemkną infor- klęski głodu, a wręcz kastowy podział społe- macje o kolejnej próbie nuklearnej Korei czeństwa uniemożliwia zmianę warunków Północnej, w portalu internetowym pojawi życia. To świat, gdzie za nawet drobne sprze- się artykuł o północnokoreańskim żołnie- ciwienie się dyktaturze do obozu pracy trafia rzu, który został postrzelony, gdy w trakcie nie tylko ten, który dopuścił się wykroczenia, brawurowej ucieczki przekraczał granicę ale także jego rodzina i sąsiedzi. Gdzie nie w JSA (Joint Security Area – pilnie strzeżo- można wyjechać dobrowolnie z własnego na granica między Koreą Południową a Pół- kraju – można z niego tylko uciec. nocną). Skrawki informacji, które dociera- Dynastia Kimów stworzyła pozory de- ją przez media, wciąż niewiele wyjaśniają. mokracji ludowej i zrobi dużo, by to wy- Kraj będący teoretycznie w stanie wojny obrażenie w oczach świata utrzymać, nawet z Koreą Południową od ponad półwiecza kosztem uśmiercania ludności – w rzeczy- pozostaje zagadką. Tak skomplikowaną wistości panuje tam bowiem okrutny reżim i wydającą się niemożliwą do rozwiązania, więżący swoich obywateli, nierzadko w nie- że wielu zupełnie zapomniało o konflikcie ludzkich warunkach. z lat pięćdziesiątych, który doprowadził do O codzienności mieszkańców Korei Pół- podziału tego państwa na dwie części. nocnej wiele wie Joanna Hosaniak, która Podział Korei to pokłosie wojny koreań- od lat dziewięćdziesiątych zajmuje się walką skiej. Jej zakończenie w 1953 roku utrwaliło o prawa człowieka w tym kraju. Ma do niej sztuczny podział Korei na Republikę Korei, wgląd dzięki rozmowom, jakie przeprowa- oddaną pod wpływy Stanów Zjednoczonych, dza z uciekinierami, oraz pracy w Organi- znaną jako Korea Południowa, i Koreańską zacji Narodów Zjednoczonych przy komi- Republikę Ludowo-Demokratyczną, czyli sji rozliczającej północnokoreański reżim Koreę Północną, leżącą w rejonie wpływów z jego wykroczeń. O pracy i życiu w Korei ZSRR. Rozdzielenie Korei niemalże wzdłuż Południowej opowiedziała pracownikom 38 równoleżnika podzieliło sztucznie tysiąc- Archiwum Emigranta w Warszawie, dokąd Protest CAfNKHR pod Ambasadą Laosu w Seulu. Władze Laosu letnie państwo w Azji Wschodniej na dwie przyleciała na kilka tygodni, by odwiedzić odesłały dziewięciu uciekinierów z Korei Północnej, 31 maja 2015 r. diametralnie różne części. swoich bliskich, a także by pracować z mło- Podział nie zmienił się przez ponad pół dymi uchodźcami z Korei Północnej. Spotka- wieku do czasów dzisiejszych. Południe liśmy się w mieszkaniu jej siostry, gdy z dnia kwitło – mimo długiej, trudnej drogi sta- na dzień udało nam się wyłuskać z jej zapeł- wali literaturę i historię Korei Południowej. koncentracyjne. Ten temat bardzo mnie ło się synonimem dynamicznego rozwoju nionego grafiku kilka godzin na rozmowę. Do 1993 roku na Krakowskim Przedmieściu poruszył i zainteresował”. państwa demokratycznego przy zachowa- Joanna Hosaniak jest absolwentką Za- wykładano filologię północnokoreańską. Po Same studia wspomina jako wymagającą niu i celebrowaniu tradycji. kładu Koreanistyki na Wydziale Orienta- programowej wolcie w 1993 roku na Koreę przygodę intelektualną: „To ciekawe i trudne Natomiast Korea Północna zamknęła listycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Północną spuszczono zasłonę milczenia. studia, ponieważ trzeba się nauczyć zupełnie się na cały zewnętrzny świat. Do lat dzie- Pomysł na studia nad kulturą Dalekiego „Nie mówiło się nic o Korei Północnej, innego języka i wczuć w zupełnie odmien- więćdziesiątych XX wieku znajdowała się Wschodu podsunął jej ojciec, który praco- mimo że część naszych wykładowców była ną kulturę. Nie były to studia, na jakich byli pod wpływem Związku Radzieckiego, a po wał jako inżynier w Japonii. „Był bardzo za- w Pjongjangu i uczyła się na Uniwersytecie moi przyjaciele, którzy przygotowywali się jego rozpadzie pozostała państwem komu- fascynowany kulturą Wschodu i dużo o tym Kim Ir Sena” – opowiada Hosaniak. „Jeszcze dużo do sesji, a potem mieli trochę luzu. To nistycznym. Ideologia dżucze, czyli prze- w domu rozmawialiśmy” – wspomina Joan- rok wcześniej moi koledzy byli uczeni przez były studia, na których ciągle trzeba było się konanie o samowystarczalności państwa na Hosaniak. Jednak o koreanistyce zade- profesorów z Północy”. uczyć. Jak studia zaczynało dziesięć osób, to w każdym aspekcie jego funkcjonowania, cydował szczęśliwy przypadek: „Myślałam Joanna Hosaniak zaczęła więc na wła- kończyło je pięć”. sprawiła, że Północ odizolowała się od ze- o tym, że pójdę na japonistykę. Dostałam sną rękę szukać informacji o tym, co dzieje W czasie studiów Joanna Hosaniak pierw- wnętrznego świata. Biuro propagandy co się, natomiast z braku miejsc zapropono- się w tym państwie. „To był początek lat szy raz odwiedziła Koreę Południową w ra- rusz wysyła w świat informacje o potędze wano mi, że przez rok będę studiować jakiś dziewięćdziesiątych, pierwszy Internet, mach trzymiesięcznych praktyk językowych Korei Północnej, o dobrobycie i pokoju, któ- inny kierunek, a potem przeniosą mnie na jeszcze na takim starym, szarym monito- na Uniwersytecie Yanse w Seulu. Spotkanie re w niej panują dzięki sprawiedliwym rzą- japonistykę. Zaproponowano mi koreani- rze. Pierwsze materiały, jakie udało mi się z kulturą tego kraju było intensywne – lato dom dynastii Kimów. Uciekinierzy, których stykę, która była drugim kierunkiem, o ja- wyszukać, to były raporty największych to okres wilgotnych upałów, wzmocnionych jest już kilkadziesiąt tysięcy, przedstawiają kim myślałam. Tak już pozostało”. zachodnich organizacji pozarządowych: pikantną koreańską kuchnią. W trakcie tego w swoich relacjach zgoła odmienny obraz Czas, w którym rozpoczynała studia Jo- Human Rights Watch i Amnesty Interna- pobytu przypomniała o sobie Korea Północ- północnokoreańskiej rzeczywistości. anna Hosaniak, jest szczególny, gdyż był to tional. Były tam wzmianki o tym, że na te- na. Joanna Hosaniak wspomina: „Do brzegu Jest to rzeczywistość, w której nieudol- pierwszy rocznik studentów, którzy studio- renie Korei Północnej funkcjonują obozy Korei Południowej przybiła łódź podwodna

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 66 Barbara Majchrowicz 67 Na granicy dwóch Korei. O emigracji do Korei Południowej i pracy na rzecz uchodźców z Korei Północnej opowiada dr Joanna Hosaniak, wiceprezeska Citizens’ Alliance for North Korean Human Rights

z Korei Północnej. Znajdujący się na niej czyli dzienna racja żywnościowa uwięzio- cy uchodźcom, a przede wszystkim zdobyciu Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka szpiedzy przedostali się do Korei Południo- nych w obozach pracy Koreańczyków. To wiadomości z pierwszej ręki o bieżącej sytu- Navanethem Navi Pillay. wej. Służby bezpieczeństwa próbowały ich było bardzo wzruszające. Zrozumiałam acji w Korei Północnej i uzyskaniu wglądu Dzięki jej oświadczeniu możliwe było schwytać. Zamknięto wszystkie uniwersy- wtedy, że największym problemem jest to, w politykę wewnętrzną państwa. dalsze lobbowanie rządów państw euro- tety i otoczono je kordonem policji. To było że każda dyktatura próbuje zablokować do- Podążając za myślą, że tym, co osłabia pejskich do głosowania za powołaniem ko- takie namacalne świadectwo, że zawsze coś stęp do informacji. Nagłaśnianie tego, co się reżim, jest jawność informacji, Joanna Ho- misji śledczej. Do jej utworzenia doszło 21 może się zdarzyć w stosunkach między tymi dzieje w takim kraju jak Korea Północna, saniak dążyła przede wszystkim do ich upo- marca 2013 roku w wyniku jednogłośnego dwoma państwami”. i przedstawianie świadectw ofiar osobom na wszechnienia. Jak mówi: „Zależało mi na tym, głosowania. Powołano gremium składające Im bliżej końca studiów, tym więcej było Zachodzie to największa siła społeczeństwa by moją pracą przyczynić się do uratowania się z trzech ekspertów – Michaela Kirby’ego pytań o to, co potem: „Nie bardzo wiedzia- obywatelskiego”. choć części osób”. Pracując z pisarzami, dzien- (sędzia sądu najwyższego Australii), Sonji łam, jak zaangażować się w kwestię Korei Spotkanie to odbiło się głośnym echem nikarzami i filmowcami, nagłaśniała w Eu- Biserko (działaczka pochodząca z Serbii Północnej, więc najpierw podjęłam pracę w polskich mediach i zapoczątkowało dys- ropie, Azji, Ameryce Południowej i Afryce zajmująca się tematem rozliczeń w byłej w Ambasadzie Republiki Korei w Warsza- kusję w Polsce o dramatycznej sytuacji północnokoreański kryzys praw człowieka. Jugosławii) oraz Marzuki Darusmana (po- wie. To było ciekawe doświadczenie, ale obywateli Korei Północnej. Było to także Działalność Joanny Hosaniak w CAfNK chodzący z Indonezji dotychczasowy spe- czułam się trochę jak w zamkniętym pudeł- wydarzenie, które stanowiło punkt zwrot- obejmuje stałą współpracę przy Organiza- cjalny komisarz ONZ ds. Korei Północnej). ku – dyplomaci nie do końca mają swobodę ny w życiu zawodowym Joanny Hosaniak: cji Narodów Zjednoczonych. Jej głównymi „To był rok bardzo ciężkiej pracy i ogrom- mówienia tego, co myślą”. „Konferencja z 2004 roku była dla mnie zadaniami w ONZ z ramienia CAfNK jest nego stresu” – wspomina Hosaniak, opowia- Po czterech latach spędzonych w amba- momentem formacyjnym. Także pod tym kontakt z rządami i politykami zrzeszonych dając o pracach komisji. Jej organizacja miała sadzie nadszedł czas na zmiany – Hosaniak względem, że CAfNK zaproponował mi państw, by ci potępili reżim i działania Ko- za zadanie zapewniać dokumenty i zezna- rozpoczęła pracę w Helsińskiej Fundacji współpracę. Potrzebowali osoby, która rei Północnej. Lobbing jest poprzedzony nia świadków udowadniające łamanie praw Praw Człowieka (HFPC). Jak wspomina: rozszerzy ich działalność na arenę mię- tworzeniem tekstów w języku angielskim człowieka w Korei Północnej w konkretnych „To był taki pierwszy moment, w którym dzynarodową. Gdy dowiedziałam się o ich przybliżających dramatyczną sytuację oby- obszarach. „Odbywały się publiczne prze- zdałam sobie sprawę, że chciałabym się zaproszeniu, to jeszcze tego samego dnia wateli Korei Północnej. Następnie Joanna słuchania, otwarte dla prasy i publiczności. poważnie zająć tematem praw człowieka po powrocie do domu poszłam na strych Hosaniak objaśnia dyplomatom potrzebę Zeznawały osoby, które nie miały rodziny w Korei Północnej, jeszcze nie wiedząc do- i wyciągnęłam walizki. Tata spytał mnie: potępienia działań Korei Północnej na are- w Korei Północnej i swoimi zeznaniami nie kładnie, co mogę tak naprawdę robić”. «Co ty robisz?». Ja na to: «Tato, wyjeż- nie międzynarodowej. Lobbing prowadzi naraziłyby jej członków na zagrożenie ze Rok po dołączeniu Joanny Hosaniak do dżam do Korei», a on: «Teraz? W nocy?». do przyjęcia nowej rezolucji ONZ, wiążącej strony rządu KRLD” – opisuje Hosaniak. zespołu warszawskiego oddziału HFPC Odpowiedziałam mu: «Nie, ale muszę się się z odcięciem importu do KRLD, zabloko- Raport z rocznych prac został opubliko- w Polsce zorganizowano międzynarodową przygotować». Wiedziałam, że wyjazd do waniem eksportu, czasami też, choć jest to wany 17 lutego 2014 roku. Jak podkreśla konferencję poświęconą łamaniu praw czło- tej pracy to spełnienie moich marzeń”. drastyczny krok, wstrzymaniem pomocy Hosaniak: „Na każdej ze stron raportu mówi wieka w Korei Północnej. Joanna Hosaniak Trzy miesiące po warszawskiej konfe- humanitarnej dla obywateli Korei Północnej. się o tym, że w Korei Północnej dochodzi do była jedną z głównych koordynatorek konfe- rencji Joanna Hosaniak wyjechała do Ko- Od 2003 roku w ONZ obecna jest funkcja łamania praw człowieka na skalę zbrodni rencji z ramienia fundacji. Konferencja pod rei Południowej. „Wydawało mi się, że wy- komisarza ds. Korei Północnej. Organizacja przeciwko ludzkości i rząd KRLD, a zwłasz- nazwą „Prawa Człowieka i Uchodźców jadę na rok, dwa, a potem w jakiś sposób ta co roku wydaje raport o stanie praw czło- cza jego liderzy, powinni zostać skierowani z Korei Północnej” odbyła się w dniach uda się rozszerzyć tę działalność w Polsce. wieka w KRLD oraz rekomendacje dla KRLD do Międzynarodowego Trybunału Karnego”. 29 lutego – 2 marca 2004 roku. Partnerem Wyjechałam w czerwcu 2004 roku, dziś w celu polepszenia sytuacji praw człowieka Dokument Report of the Detailed Findings wydarzenia była najstarsza południowoko- jest sierpień 2017 roku. Nigdy w trakcie w tym kraju i dostosowania ich do standar- of the Commission of Inquiry on Human Rights reańska organizacja pozarządowa zajmująca tych 13 lat nie myślałam o powrocie, bo dów międzynarodowych. W 2009 roku Korea in the Democratic People’s Republic of Korea się prawami człowieka w Korei Północnej – pracując w Korei, uświadomiłam sobie, że Północna, jako pierwsze państwo w historii został uznany za kamień milowy w recepcji Citizen’s Alliance for North Korean Human to moja droga zawodowa i osobista, ro- ONZ, odrzuciła te wskazówki. praw człowieka w Korei Północnej. Prze- Rights (CAfNKHR – Sojusz Obywatelski na dzaj powołania. To takie słowo, którego Działalność Joanny Hosaniak w Organi- niósł międzynarodową uwagę z programu rzecz Praw Człowieka w Korei Północnej). nie lubię, ale ono dobrze oddaje sens tego, zacji Narodów Zjednoczonych doprowadzi- nuklearnego KRLD na tak podstawową W ciągu trzech dni konferencji politycy, kiedy człowiek czuje się szczęśliwy w tym, ła do uchwalenia w 2014 roku przełomowej kwestię jak stan praw człowieka w tym kra- działacze i uciekinierzy z Korei Północnej co robi, i nie zmieniłby tej pracy na żadną rezolucji ONZ (A/RES/69/188). Dokument ju. W raporcie podkreślono, że naruszanie spotykali się, by wspólnie dyskutować o tym, inną”. ten był owocem przełomowego raportu praw człowieka w Korei Północnej zacho- w jaki sposób międzynarodowa społeczność Początek emigracji Joanna Hosaniak o stanie praw człowieka w Korei Północnej. dzi w niemal każdej sferze życia – od klęski powinna reagować na łamanie praw czło- poświęciła na intensywną naukę języka, Wszystko zaczęło się rok wcześniej, gdy głodu, przez wyrugowanie wolności słowa wieka przez rząd KRLD i temu przeciw- którego znajomość umożliwiła jej prze- Hosaniak razem ze swoją znajomą z orga- z dyskursu publicznego i represjonowanie działać. Jak wspomina Joanna Hosaniak, prowadzanie wywiadów z uciekinierami nizacji Human Rights Watch doprowadzi- osób innego wyznania, aż po zmuszanie konferencja spotkała się z żywym odbiorem z KRLD. Od nich mogła bezpośrednio usły- ły do powołania komisji śledczej ONZ ds. kobiet do aborcji, torturowanie więźniów Polaków: „Dostawałam setki maili od ludzi, szeć o warunkach panujących w tym kraju. praw człowieka w Korei Północnej. O po- politycznych i utrzymywanie siatki obo- którzy pisali, że próbowali odmierzyć sobie Zbierane w wywiadach informacje służyły trzebie powołania takiej komisji wydała zów pracy. Przewodniczący komisji sędzia na wadze, jak wygląda 30 gramów ziarna, opracowaniu planów efektywniejszej pomo- oświadczenie Wysoki Komisarz Narodów Michael Kirby porównał sytuację w Korei

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 68 Barbara Majchrowicz 69 Na granicy dwóch Korei. O emigracji do Korei Południowej i pracy na rzecz uchodźców z Korei Północnej opowiada dr Joanna Hosaniak, wiceprezeska Citizens’ Alliance for North Korean Human Rights

Południowo-Wschodniej i z Afryki – oni traktowane. Było to widoczne, a raczej sły- w ogóle nie chcieli z nami rozmawiać, wy- szalne, w relacjach uchodźczyń, z którymi rzucali nas. I teraz ta zmiana, przyznanie, później rozmawiano w Korei Południowej. że tak, w Korei Północnej są dokonywane Rząd północnokoreański, by uchronić się zbrodnie i należy doprowadzić do posta- przed zarzutami o łamanie praw człowie- wienia przed sądem osób, które są za to ka, kazał więźniom podpisywać dokument odpowiedzialne. Człowiekowi wydaje się, zapewniający o tym, że nie naruszono ich że ma niewielki wpływ. A jednak właśnie praw. Choć to osobliwy sposób sprostania to połączenie sił, wspólne działanie kilku wymogom ONZ, jest to widoczna odpo- osób na rzecz ważnej sprawy jest w stanie wiedź koreańskich władz na wywierany na doprowadzić do ogromnej zmiany”. nie międzynarodowy nacisk. Jeśli jednak północnokoreański rząd od- Kolejnym widocznym efektem działań rzuca rezolucje ONZ i nie stosuje się do za- komisji śledczej ONZ jest to, że Korea Pół- leceń międzynarodowej społeczności, to czy nocna w 2017 roku po raz pierwszy wpu- dokumenty mogą mieć jakikolwiek wpływ ściła na swój teren sprawozdawcę, który na zmiany w polityce wewnętrznej tego badał sytuację osób niepełnosprawnych. kraju? „Rząd północnokoreański na arenie Mimo że nie miał on swobody poruszania międzynarodowej głośno krzyczy i protestu- się po kraju, sam fakt dopuszczenia takiego je, natomiast na ich wewnętrzną politykę urzędnika do kontroli świadczy o tym, że zainteresowanie świata ma realny wpływ” KRLD próbuje dostosować się do stawia- – tłumaczy Hosaniak. Przykładem może być nych jej wymogów i odeprzeć zarzuty. A są sytuacja północnokoreańskich kobiet. Na one poważne. początku XXI wieku największym kryzysem W grupach uciekinierów z KRLD od lat dotyczącym tego rejonu świata było łamanie nie było osób niepełnosprawnych. Wzbu- praw człowieka osób przebywających w wię- dziło to podejrzenia organizacji pozarządo- zieniach, w szczególności kobiet. Uchodź- wych pomagających uchodźcom. „Zbiera- czynie, które przedostały się na teren Chin, my informacje, że osoby niepełnosprawne przeważnie trafiały do handlu ludźmi. Rząd są umieszczane w specjalnych ośrodkach, Chin uznaje uciekinierów z KRLD za niele- wyizolowane w górskich wioskach” – opo- galnych imigrantów, nie za uchodźców. Na wiada Joanna Hosaniak. „Mieliśmy infor- skutek chińskiej polityki jednego dziecka mację, że w szpitalach są ośrodki, które i faworyzowania męskich potomków Chiny prawdopodobnie prowadzą eksperymenty cierpią na nadwyżkę mężczyzn w popula- z bronią, być może chemiczną, biologicz- cji, którzy nierzadko szukają żon właśnie ną, na osobach niepełnosprawnych. Ta- wśród uciekinierek z Korei Północnej. Dla- kie informacje pojawiały się i tu, i tam. tego młode dziewczyny i kobiety były zmu- Czasami robiliśmy wywiad, który dotyczył szane do ślubu z obywatelami Chin za cenę czegoś innego, a dana osoba wspominała: Protest przeciwko deportacji uchodźców z Chin do Korei Północnej przeprowadzony w ramach konferencji „Prawa Człowieka niewydania ich władzom. Niektóre z ucieki- «Była wyspa, na której były osoby niepeł- i Uchodźców z Korei Północnej“ pod ambasadami obu państw. Joanna Hosaniak w towarzystwie prof. Andrzeja Rzeplińskiego, nierek z KRLD były także sprzedawane do nosprawne» albo «Osoba z naszej wioski, ówczesnego Sekretarza Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, 2 marca 2004 r. chińskich domów publicznych. Złapane na która była umysłowo upośledzona i ucie- terenie Chin Koreanki były deportowane do kła, mówiła o tym, że tam były jakieś eks- Północnej do nazistowskich zbrodni, terroru powinna ponieść odpowiedzialność za zbrod- Korei. Karą za ucieczkę z kraju było skiero- perymenty». Szczegółowe informacje nie Czerwonych Khmerów i apartheidu w RPA. nie, a reprezentanci komisji prosili radę bez- wanie do więzienia lub obozu pracy. Kobiety, są przekazywane wprost i trudno dotrzeć Zgromadzenie Ogólne ONZ 18 grudnia pieczeństwa ONZ o skierowanie tej sprawy które w momencie deportacji były w ciąży ze do osób, które mają wiedzę na ten temat. 2014 roku uchwaliło zespół rezolucji potę- do Międzynarodowego Trybunału Karne- swoimi chińskimi partnerami, były również Jednoznaczne potwierdzenie można piających politykę KRLD wobec własnych go… to myśmy wszyscy płakali” – opisuje zmuszane do aborcji lub, gdy było na nią za uzyskać od osób związanych z północno- obywateli. To był ważny moment dla Jo- Joanna Hosaniak. „Wtedy przyszło takie późno, dzieci zrodzone z koreańsko-chiń- koreańskim reżimem. Uchodźcy, którzy anny Hosaniak i jej przyjaciół – przyjęcie oświecenie, ileśmy dokonali. W zasadzie skich związków od razu zabijano. znajdowali się na tak wysokim szczeblu rezolucji A/RES/69/188 było finałem ich to trwało tylko 10 lat – ludzie [w Polsce – Nagłośnienie przez organizacje tej tra- państwowym, są jednak objęci programem wieloletnich starań o pomoc ludziom uwię- przyp. aut.] walczyli z komunizmem przez gicznej sytuacji doprowadziło do tego, że ochrony świadków i organizacje pozarzą- zionym w Korei Północnej. „Kiedy słowa długie dziesięciolecia. Pamiętam nasze północnokoreański rząd ograniczył karę dowe mają do nich ograniczony dostęp. tego raportu udało nam się wstawić do re- pierwsze wizyty w ONZ i pierwsze spotka- śmierci w stosunku do nowo narodzo- Joannie Hosaniak udało się porozmawiać zolucji i wszystkie rządy mówiły, że KRLD nia z dyplomatami, zwłaszcza tymi z Azji nych dzieci, a ciężarne zaczęły być lepiej z uchodźcą, który pracował w jednym z mi-

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 70 Barbara Majchrowicz 71 Na granicy dwóch Korei. O emigracji do Korei Południowej i pracy na rzecz uchodźców z Korei Północnej opowiada dr Joanna Hosaniak, wiceprezeska Citizens’ Alliance for North Korean Human Rights

nisterstw w Pjongjangu. Potwierdził on ist- mogą coś wiedzieć o obozach, miejscach dniem. „Myślę, że im więcej osób nienie ośrodków na wyspach. Do laborato- egzekucji” – opowiada Hosaniak. będzie uciekać z Korei Północnej, im BIBLIOGRAFIA riów wysyłano osoby niepełnosprawne, na Warsztaty w IPN, w których brali więcej będzie też informacji wpływać “Council establishes Commission of Inquiry których wykonywano testy broni chemicz- udział uchodźcy z Korei, było dla nich do Korei Północnej właśnie przez te to investigate Human Rights Violations in the nej i biologicznej. Policjantka, z którą także niestety przeżywaniem koszmaru na nowo. osoby, które uciekły, tym bardziej Democratic People’s Republic of Korea.” rozmawiała Joanna Hosaniak, mówiła, że „Jeden chłopak był w więzieniu, bo uciekał nas te osoby przybliżają do tego mo- Accessed September 15, 2017. osobom niepełnosprawnym policja odbiera z matką, złapali go w Chinach, deporto- mentu” – uważa nasza rozmówczyni. http://newsarchive.ohchr.org/EN/New- dokumenty, po czym odsyła w nieznane wali i wsadzili do więzienia. Przypomnia- A tym, którzy wciąż żyją w Korei Pół- sEvents/Pages/DisplayNews.aspx- miejsce. ło mu się to, co przeżył jeszcze parę lat nocnej, należy pomóc – tak jak robi to ?NewsID=13178&LangID=E. Wizyta Joanny Hosaniak w Polsce temu” – mówi Hosaniak. „Inna dziewczy- na co dzień Joanna Hosaniak. “Statement by Mr Michael Kirby Chair of w sierpniu 2017 roku była związana z re- na wspominała matkę. Obawia się, że jej the Commission of Inquiry on Human Rights alizacją programu dla młodych uciekinie- mama trafiła do obozu”. in the Democratic People’s Republic of Korea rów z Korei Północnej. Instytut Pamię- W Korei Południowej mieszka dziś to the 25th session of the Human Rights ci Narodowej zorganizował warsztaty ponad 30 tysięcy uciekinierów z KRLD. Council, Geneva, 17 March 2014.” Accessed dla uchodźców z KRLD, które dotyczyły Duża część z nich czeka na połączenie November 2, 2017. transformacji ustrojowej, rozliczania prze- Korei, gdyż będzie to dla nich moment, http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/ stępstw poprzedniego ustroju i polityki w którym połączą się ich rozdzielone DisplayNews.aspx?NewsID=14385&LangID=E. historycznej. Uczestnikami była grupa przez dziesięciolecia rodziny i spotkają studentów, którzy w przypadku zjedno- się z przyjaciółmi. czenia Korei powrócą na Północ i staną się Społeczeństwo Korei Północnej nie jest NOTA BIOGRAFICZNA tzw. liderami zmian – będą prowadzić do całkowicie odcięte od zewnętrznego świata. zjednoczenia, jednocześnie wprowadza- Tak jak w czasach PRL, tak i teraz do Korei Joanna Hosaniak – absolwentka koreanistyki jąc system, który miałby doprowadzić do Północnej docierają nielegalnie przemycane na Uniwersytecie Warszawskim. Pracowała rozliczenia KRLD z jej zbrodni. „Na Pół- płyty DVD z serialami i filmami, nadaje też w Ambasadzie Republiki Korei w Warszawie nocy jest ogromnie dużo ofiar” – mówi Radio Free Asia. „To ma ogromny wpływ na i Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. W 2004 Hosaniak. „Dla nas obozy koncentracyjne to, jak Koreańczycy z Północy w ogóle od- roku przeprowadziła się do Korei Południowej to temat żywy, natomiast jest to w jakiś noszą się do swojego kraju, swoich liderów i rozpoczęła pracę w Obywatelskim Sojuszu na sposób historia. Dla nich [Koreańczyków i jak myślą o przyszłości Korei Północnej” rzecz Praw Człowieka w Korei Północnej (Citizens’ Alliance for North Korean Human z Północy – przyp. aut.] to temat aktualny, – wyjaśnia Hosaniak. Rights), gdzie dziś pełni funkcję zastępczyni bo te obozy cały czas działają. Tam cały Na początku swojego pobytu w Seulu dyrektora generalnego. W 2013 roku starania czas umierają ludzie”. W Korei Północnej Joanna Hosaniak przeprowadzała wywia- tej organizacji sprawiły, że ONZ ustanowiła istnieje sieć obozów koncentracyjnych dy z Koreańczykami, którzy czasem mieli komisję rozliczającą Koreę Północną z jej i więzień. Liczba ofiar reżimu sięga praw- poczucie winy z powodu porzucenia oj- zbrodni przeciwko ludzkości. W tym samym roku dopodobnie kilku milionów osób. Część czyzny. „W tym momencie nie znajdę już Joanna Hosaniak została odznaczona tytułem z nich spoczywa w masowych grobach takiej osoby, chyba że będzie to członek honorowego mieszkańca Seulu za swoją działal- o nieustalonej lokalizacji. To, co będzie nomenklatury reżimowej, który uciekł, ność na rzecz praw człowieka w Korei Północnej. stanowiło palący problem w przypadku bo istniało realne zagrożenie jego życia, W 2015 roku otrzymała odznakę honorową zjednoczenia Korei i do czego Joanna Ho- nie zaś dlatego, że źle mu się żyło” – opo- „Bene Merito”, przyznawaną przez Ministerstwo saniak przygotowuje młodych z Północy, to wiada. Najmłodsi uciekinierzy to Kore- Spraw Zewnętrznych RP. rozliczenie zbrodni północnokoreańskiego ańczycy, którzy znają świat zza wielkiej reżimu. W czasie pobytu w Polsce młodzi granicy. Słuchają muzyki swoich kolegów Koreańczycy odwiedzili Kwaterę „Ł” na z Europy czy Stanów Zjednoczonych Cmentarzu Wojskowym na Powązkach i oglądają seriale, które są emitowane i byli świadkami prac ekshumacyjnych. w Seulu. Mają marzenia i aspiracje, które „Rozliczenie się z przeszłością wymaga nie mieszczą się w granicach KRLD. ogromnego nakładu pracy, pieniędzy, ale Czy są prognozy na zjednoczenie Ko- przede wszystkim osób, które będą zaan- rei? Obecnie następuje powolne, stop- gażowane we wprowadzanie zmian i będą niowe odmawianie posłuszeństwa przez posiadały kompetencje do rozliczania się obywateli, co w połączeniu z rosnącą falą ze zbrodniami przeszłości. Oni właśnie ucieczek i zewnętrznymi naciskami mię- zdali sobie sprawę, jak wiele jest tej pracy dzynarodowej społeczności na północ- i jak bardzo trzeba zacząć ją już teraz – by nokoreański reżim spowoduje, że Korea zbierać materiały, relacje od osób, które Północna otworzy się i połączy z Połu-

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 72 73 Agnieszka Kowalkowska doktor nauk humanistycznych Specjalistka ds. Badawczych Muzeum Emigracji w Gdyni [email protected]

Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy

VARIA

Autor nieznany, Leon Barszczewski przy wodospadzie Julii, w górnym biegu rzeki Gulbas, ówczesny Emirat Buchary, 1896

Słowo „Orient” wydaje się umykać jedno- pod koniec XVIII wieku1. Orient zamyka się znacznej definicji. Edward Said w klasycz- w pewnych ramach geograficznych, które nej już publikacji Orientalizm stwierdził, od XIX wieku powszechnie określa się jako że Orient stanowi na pół mityczną kon- tereny Azji lub Wschodu. Jest to obszar, strukcję, przetwarzaną niezliczoną ilość który w świadomości Europejczyków od za- razy od czasu inwazji Napoleona na Egipt wsze funkcjonował jako inny, obcy świat,

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 … 74 Agnieszka Kowalkowska 75 Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy

z jednej strony zachwycający swym kolory- charakter działalności Polaków za granicą tem i egzotyką, a z drugiej wywołujący lęk był odmienny. Inicjatywy o charakterze i niezrozumienie. Ambiwalentny stosunek badawczym czy kulturalnym nie były finan- Europy do Wschodu widoczny jest zwłasz- sowane odgórnie, tak jak w innych krajach cza w reakcji na kulturę muzułmańską. Dla Europy3. Polscy artyści, którzy chcieli pre- chrześcijańskiej Europy kwestia wielożeń- zentować swe prace na wystawach zagra- stwa, naruszanie praw kobiet czy brak de- nicznych, byli zmuszeni występować pod mokracji stanowią wyraz zacofania i po- sztandarem jednego z krajów zaborczych. wód ostrej krytyki. Z drugiej jednak strony Leon Barszczewski, który w 1876 roku wy- temat pięknych, półnagich odalisek był jechał do Samarkandy, leżącej w granicach chętnie podejmowany przez XIXwiecznych ówczesnego Cesarstwa Rosyjskiego, rów- artystów, czego przykładem są zwłaszcza nież działał w określonych ramach, wyni- obrazy Ingresa. Orientalistyka znajdowała kających z ówczesnej sytuacji społeczno- się poza tym w polu zainteresowania takich -politycznej kraju. Barszczewski pochodził malarzy jak Delacroix, Gérôme czy Renoir. z rodziny, dla której idee patriotyczne były Do XIX wieku Europejczycy czerpali bardzo ważne. Jego ojciec Szymon Barsz- wiedzę na temat Orientu z literatury po- czewski brał udział w powstaniu listopado- dróżniczej, relacji nielicznych osób, które wym, w wyniku czego rodzina zmuszona dotarły na ten obszar, a także z rysunków, była zmienić miejsce zamieszkania. W po- które były próbą utrwalenia tamtejszej ar- wstaniu styczniowym brało udział czte- chitektury i przyrody. W momencie pod- rech starszych braci Leona. On sam miał boju Egiptu przez Napoleona w 1798 roku wówczas zaledwie 14 lat. Trzech z braci, europejska wiedza o Oriencie pogłębiła Lech, Piotr i Michał, zesłanych zostało na się, a charakter relacji między Wschodem Syberię, skąd nigdy nie powrócili. Czwarty i Zachodem zyskał nowy wymiar. Wówczas brat, Szczepan, trafił do twierdzy szlissel- rozpoczął się wieloletni proces parcelacji burskiej, gdzie był więźniem przez wiele lat. Wschodu przez kraje Europy. Po przedwczesnej śmierci rodziców Leon W konsekwencji politycznej ekspan- wraz z dwoma braćmi, Ignacym i Konstan- sji Europy w drugiej połowie XIX wieku tym, zostali otoczeni opieką rządową, co na Wschód zaczęli przybywać masowo oznaczało wcielenie ich do Gimnazjum Europejczycy. Wielu z nich sprawowało Wojskowego im. św. Włodzimierza w Ki- stanowiska urzędnicze. Europejscy przed- jowie. Leon Barszczewski kontynuował na- siębiorcy w krótkim czasie dostrzegli tam ukę w 2 Konstantynowskiej Szkole Piechoty potencjał ekonomiczny. Niezbadany do- w Petersburgu, gdzie podczas jednego z eg- tąd Wschód przyciągał też naukowców, zaminów, zapytany o polskie powstania, Leon Barszczewski, Widok lodowcowej groty Tachany-Chiłk (źródło a także artystów, którzy zaobserwowali stanął w obronie Polaków. W wyniku tej rzeki Zerawszan), ówczesny Emirat Buchary, 1876-1897 zapotrzebowanie europejskiej klienteli na niesubordynacji został relegowany z wyż- egzotyczne widoki. Inną grupą osób, któ- szej szkoły oficerskiej i przeniesiony jako re opuściły w tym czasie Europę, byli tzw. junkier do jednego z pułków liniowych. poszukiwacze przygód, dla których ramy Skierowano go następnie do Szkoły Jun- swą pracę nad etnografią i naukami przyrod- z tej wyprawy i są w posiadaniu prawnuka konserwatywnej Europy stały się w pew- krów Piechoty w Odessie, którą ukończył niczymi na południu Rosji. Kwatery wojsko- Barszczewskiego Igora Strojeckiego, znajdują nym momencie zbyt wąskie. O popularno- w maju 1868 roku. W tym samym roku mia- we wypadały przeważnie w wioskach, gdzie się przedstawienia etnograficzne, stanowiące ści dalekich podróży świadczą słowa nie- nowano go na stopień chorążego, w 1873 nie mogłem zaspokoić swej żądzy wiedzy, niemal połowę kolekcji, kilkadziesiąt foto- mieckiego dramaturga Karla Immermanna, roku został podporucznikiem, a dwa lata jednak bardzo często odwiedzałem pobliskie grafii architektury oraz porównywalna liczba który w latach czterdziestych XIX wieku później porucznikiem. miasta, gdzie mogłem korzystać z bibliotek. pejzaży. napisał: „W klasie średniej podróże należały W 1876 roku, już jako oficer armii carskiej, A że kraj, w którym przebywałem, był wów- Pejzaż był doskonałym tematem dla fo- do wyjątków, a jeśli już je podejmowano, wyruszył na własną prośbę do Turkiestanu, czas przedmiotem badań poważnych sił tografów w pierwszych dekadach istnienia to z powodu interesów, z konieczności lub który graniczył wówczas z Emiratem Bu- naukowych, postanowiłem poświęcić swe tego medium, ze względu na statyczność w przypadku szczególnie wyrafinowanego chary. Wraz z oddziałem przybył do stolicy życie podobnym badaniom”4. Leon Barsz- przedstawienia. Wkrótce po ogłoszeniu gustu. Teraz zwyczaje się zmieniły. Wyjąt- tego państwa, Taszkentu, w listopadzie 1876 czewski oprócz prowadzonych w Samarkan- wynalazku fotografii w 1839 roku fotografo- kiem jest ten, kto zostaje w domu”2. roku, podróżując przez Samarę, Orenburg, dzie badań z zakresu archeologii i etnografii wie zaczęli wychodzić z aparatem w plener. W Polsce w drugiej połowie XIX wieku, Kazalińsk, Karamakczi, Taszkent i Dżyzak. zajmował się również fotografią. W kolekcji Oglądając dziś XIX-wieczne fotografie pejza- z uwagi na to, że był to okres zaborów, W swoim dzienniku zanotował: „Zacząłem około 330 zdjęć, które do dziś zachowały się żowe, warto zdać sobie sprawę z warunków,

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 76 Agnieszka Kowalkowska 77 Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy

odtworzyć szlaki jego wędrówek po XIX- pierwotnie było „bezcielesną ulotnością”, w jaki była ona wykorzystywana do celów -wiecznym Emiracie Buchary. Odbył on 23 jako że fotografia broniła przed „błędem społecznych i w konsekwencji również po- ekspedycje naukowe w celu zbadania tego patrzenia”, pozwalała zachować wierność litycznych. terytorium. Jak wskazują sprawozdania szczegółom, wyłapywała świat w ruchu Fotografie pejzażowe Leona Barsz- Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, i była „impresjonistyczna”11. czewskiego służyły mu jako materiał najlepiej poznał Emirat Buchary, Góry Ze- Allan Sekula wskazywał na „uwikła- w prowadzonych przez niego badaniach. rawszańskie oraz Góry Hisarskie7. Niezwy- nie” fotografii w różne sieci czynników Prezentował je podczas swoich odczytów kle cenne w kolekcji zdjęć Barszczewskiego zewnętrznych. Twierdził, że fotografia naukowych, a także w trakcie spotkań są przedstawienia lodowców, które zostały niesie ze sobą przekaz i jest rodzajem wy- z Polonią15. Już po powrocie do Polski na wyróżnione złotym medalem na wystawie powiedzi, której czytelność zależy od ze- wielkiej wystawie fotograficznej w Warsza- światowej w Paryżu w 1895 roku. Zbiór ten wnętrznego zestawu warunków i założeń. wie w dziale naukowym pokazywany był jest owocem ekspedycji do lodowców Mura, W konsekwencji sens każdego przekazu fo- cykl jego autorstwa, zatytułowany „Sceny Gawa-Hissari, Darwaz, Dychtan, Zerawszan. tograficznego z konieczności jest zdetermi- rodzajowe wschodnie”. Za te prace Barsz- Barszczewski w Samarkandzie miał swoje nowany przez kontekst12. W XIX wieku nie czewski otrzymał złoty medal. Przy tej laboratorium fotograficzne, co było wów- brano powszechnie pod uwagę, że fotogra- okazji w udzielonym wywiadzie powiedział czas warunkiem działalności fotograficznej. fia funkcjonuje w określonym kontekście m.in.: „Byłbym bardzo szczęśliwy, gdybym Obecnie uznaje się, że łącznie podczas swych społecznym i politycznym i tym samym znalazł tu w kraju naśladowców, sam je- wszystkich ekspedycji w głąb Azji Centralnej może stać się narzędziem manipulacji. stem już trochę za stary, zresztą i obowiązki badacz wykonał od 600 do 900 zdjęć. Była poddawana krytyce bądź uznawana służbowe nie pozwoliły by mi na wyciecz- W II połowie XIX wieku fotografia, jako za ważną, wartościową nie jako obraz, lecz ki poza miejsce mego stałego pobytu. Lecz jeden z wynalazków rewolucji przemysło- jako światopogląd. Pomocna w prowadze- jest przecież tylu młodych miłośników fo- wej, zaczęła popularyzować się w Europie. niu badań nad problematyką XIX-wiecz- tografii… Mają oni jeszcze wiele pola do Wydaje się, że właśnie techniczne cechy nych fotografii powstałych w kontekście ciekawych badań etnograficznych i przyro- tego medium zdecydowały o przypisaniu ekspansji Europy na Wschód jest powsta- doznawczych kraju rodzinnego […]16. mu właściwości naukowych. Uważano, że ła w latach osiemdziesiątych XX w. teoria Leon Barszczewski tworzył fotografie pej- Leon Barszczewski, Przełęcz i lodowiec Rowosang, fotografia jest obiektywna, że przekazuje postkolonialna. W Stanach Zjednoczonych zażowe w kontekście panującej w II połowie ówczesny Emirat Buchary, 1876–1897 niekłamaną prawdę o świecie. Tym samym i Anglii, czyli, co warto zaznaczyć, w krajach XIX wieku mody na wizerunki ze Wschodu. zdjęcie stanowiło najdoskonalszy doku- naznaczonych kolonialną przeszłością, była Takie przedstawienia docierały masowo do ment, zastępując w tym względzie przed- ona w ostatnich trzech dziesięcioleciach Europy, rozpowszechniane w prasie, lite- stawienia malarskie. Edouard Pontremoli jednym z głównych dyskursów krytycznych raturze bądź w formie modnych wówczas w jakich pracowali ówcześni twórcy. Foto- określił nową technikę jako odkrycie, dzięki w humanistyce. Przedmiotem jej badań jest cartevisite, czyli niewielkich fotografii, za- graficzna działalność Leona Barszczewskie- któremu możliwe stało się stworzenie iko- każda kultura dotknięta procesem ideolo- zwyczaj portretowych, występujących naj- go w Samarkandzie doskonale wpisuje się ny nienamalowanej ręką człowieka, stano- gii imperialistycznej od momentu koloni- częściej w formacie 6 × 9 cm, przyklejanych w ten obraz. Aparat fotograficzny Barsz- wiącej obraz sensu stricto naturalny, a cały zacji do dziś13. Teoria zakłada, że dyskurs na większy kartonik i sygnowanych nazwi- czewskiego ważył około 10 kg. Szklane proces sprowadzał się do światła i chemii8. kolonialny racjonalizuje się w sztywnych skiem autora i nazwą atelier. Wizerunki ze klisze, które należało przetransportować Ta XIX-wieczna wiara w „prawdziwość” opozycjach, takich jak dojrzałość–niedoj- Wschodu, ze względu na swą ogromną po- w nienaruszonym stanie, przewożone były fotografii była dodatkowo stymulowana rzałość, cywilizacja–barbarzyństwo, rozwi- pularność, z pewnością wpływały na wytwo- w jukach i skrzyniach, dźwiganych przez przez teorie głoszone przez Amerykanina nięty–rozwijający się, postępowy–prymi- rzenie się określonych mitów i wyobrażeń wielbłądy, konie i osły5. W czasie jednej Olivera Wendella Holmesa9. Twierdził on, tywny14. Idea postkolonializmu powstała na temat Orientu. Fotografia podróżnicza z wypraw z 1896 roku, trwającej 4 miesią- że zdjęcia są bardziej wiarygodne od relacji w celu zreformowania intelektualnych oraz w drugiej połowie XIX wieku odgrywała ce, Barszczewski wykonał około 150 zdjęć samych uczestników danego wydarzenia, epistemologicznych dokonań humanistyki rolę „okna na świat” dla mieszczańskiej w formacie 18 × 24 cm. Teren fotografował na kliszy może bowiem zostać zarejestro- Zachodu i włączenia w swój obręb dotych- Europy. Świadczy o tym m.in. wypowiedź z wysokości Gór Hisarskich. Jan Sunder- wane coś, czego oni nie dostrzegli. W 1851 czas blokowane głosy świata niezachod- francuskiego publicysty Louisa de Corme- land zwrócił uwagę na fakt, że Barszczewski roku francuski pisarz i krytyk sztuki Francis niego. Równocześnie z pojawieniem się nina, który w 1852 roku na widok fotografii fotografował podczas tej ekspedycji miej- Wey przywołał z kolei przykład barona Gro- teorii postkolonialnej rozpoczęła się wśród Egiptu Maxime’a Du Campa stwierdził, że sca trudno dostępne, gdzie zachmurzenie, sa, archeologa i dyplomatę, który oglądając badaczy kultury wizualnej dyskusja na temat już niebawem nie trzeba będzie „wsiadać charakterystyczne dla terenów górskich, przez mikroskop fotografię dagerotypową związku fotografii z kolonializmem, a tym na okręty Cooka i Lapereau, żeby móc wy- znacznie utrudniało mu pracę6. Często, Akropolu, nagle dostrzegł na powierzchni samym badań nad zachowanymi zbiorami ruszyć w pełne niebezpieczeństw podróże; gdy docierał już do określonego miejsca, kamienia wyrytą antyczną postać, do tej XIX-wiecznych fotografii w kontekście teorii gdy fotografia zostanie powierzona kilku zapadał zmrok, więc fotografował w świe- pory przez niego niezauważoną10. Amery- postkolonialnej. Zakładając, że fotografia nie najbardziej odważnym i nieustraszonym tle księżyca, przy otwartej przesłonie, kański historyk Martin Jay stwierdził, że jest immanentnym odbiciem rzeczywistości, śmiałkom, wykona dla nas podróż dookoła z długim czasem naświetlania. Fotografie dzięki fotografii zainicjowana została pro- uwzględniając kontekst kulturowy i kwestie świata i przywiezie nam tenże świat nie- Leona Barszczewskiego pozwalają nam dukcja statycznych przedstawień tego, co pozaartystyczne, można dostrzec sposób, jako w portfelu, podczas gdy my sami nie

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 78 Agnieszka Kowalkowska 79 Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy

roku w górach Andak odkrył żyły złota, w pasmach Karatau i Nuratyn-tau rudy że- laza, a w Bucharze malachity, turkusy, rudy miedzi i żelaza. Podobnych odkryć doko- nywał też w latach kolejnych19. Jak pisał: „Muszę poznać te góry, muszę wydrzeć im skarby i zmusić olbrzymy do służby czło- wiekowi”20. Charakter jego pracy i cel, jaki zamierzał uzyskać, przybliża go tym sa- mym do Timothy’ego H. O’Sullivana. W la- tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku ten amerykański fotograf brał udział w ekspedycjach naukowych w ramach eksploracji zachodnich terenów Ameryki21. Zadaniem O’Sullivana było stworzenie foto- graficznej dokumentacji terenu oraz uchwy- cenie pewnej idei i specyfiki miejsca, co mia- ło zaważyć na dalszych planach eksploracji i przekształcenia terenu. Amerykański za- chód, który uwieczniał O’Sullivan, zdawał się opuszczony, niezbadany i wymagający zagospodarowania. Ten wizerunek uspra- wiedliwiał w pewnym sensie działalność Amerykanów na tym terenie. Podobnie wykorzystana została dokumentacja foto- graficzna wykonana przez Anglika Philipa Henry’ego Egertona z ekspedycji, której podjął się w 1863 roku. Jako pełnomocnik rządu brytyjskiego w Kangrze miał za zada- Leon Barszczewski, Miejsce występowania rud nie zbadać trasę prowadzącą od miejscowo- Leon Barszczewski, Jezioro Nofin (jedno z siedmiu Marguzarskich kopalnych. Góry samarkandzkie, ówczesny Emirat ści Spita aż do granicy chińskiego Tybetu22. morenowych); w tej miejscowości są bogate rudy miedziane Buchary, 1876–1897 W konsekwencji tych działań zwiększony i azbesty; jest złoto, ówczesny Emirat Buchary, 1876–1897 został ruch handlowy dla brytyjskiego te- rytorium Indii. Egerton miał nadzieję, że będziemy musieli nawet wstawać z naszego jego fotografie ludzi i miejsc, które wyko- Fotografie pejzażowe, które wówczas po- rzej nieznaną. Bogata kolekcja fotografii fotela”17. nał podczas tej ekspedycji, zainicjują dzia- wstały, mają charakter kolonialny, stano- jego autorstwa dopiero w ostatnich latach Inny kontekst powstania fotografii pej- łalność produkcyjną w Azji Centralnej, co wiąc swego rodzaju świadectwo ekspansji zaprezentowana została większej grupie zażowych Leona Barszczewskiego jest poli- wpłynie na rozwój cywilizacyjny, jak stwier- rosyjskiej na Wschód. Dokonania naukowe odbiorców z inicjatywy prawnuka Barsz- tyczny. W 1864 roku rozpoczął się 20-letni dził, barbarzyńskiej ludności zamieszku- Barszczewskiego zostały w większości przy- czewskiego, Igora Strojeckiego. okres przejęcia Azji Centralnej przez Rosję18. jącej te obszerne tereny, a także wzbogaci pisane Imperium Rosyjskiemu. Jako część Samarkanda, do której Leon Barszczewski przemysł europejski. Uważał ponadto, że dorobku Imperium prezentowane były na jako żołnierz rosyjski przyjechał w 1876 Himalaje, o ile zostaną oczyszczone z lasów paryskiej wystawie z 1895 roku nagrodzone roku, uznała zależność od Rosji kilka lat i dżungli oraz rozpocznie się na tym terenie fotografie lodowców. Co prawda, Archiwum wcześniej. Jednym z zadań Leona Barsz- uprawa herbaty, mogą zapewnić Anglikom PAN w Warszawie jest w posiadaniu zbio- czewskiego było wykonanie szczegółowej dostatnie życie i przyjemną pracę, w sprzy- ru materiałów rękopiśmiennych i pamiątek PRZYPISY

dokumentacji, również fotograficznej, nowo jającym klimacie. po Barszczewskim, pochodzących z lat 1 23 Edward Said, Orientalizm, tłum. Monika zdobytych terenów, a zwłaszcza określenie Działalność Leona Barszczewskiego 1878–1910 , jednak znaczna kolekcja Wyrwas-Wiśniewska (Poznań: Zysk i S-ka, i naniesienie na mapę dróg przydatnych dla w Samarkandzie pod koniec XIX wieku materiałów, sprawozdań i map znajduje 2005), 12. armii oraz wyznaczenie najlepszych połą- jako oficera armii carskiej, fotografa, ale się prawdopodobnie w archiwach Rosyj- 2 Boris von Brauchitsch, Mała historia fotografii, czeń z głównymi miastami państw sąsiadu- też dokumentalisty nowych terenów zdo- skiego Towarzystwa Geograficznego w Pe- tłum. Jan Koźbiał i Barbara Tarnas (Warszawa: jących, m.in. z Afganistanem, Chinami czy bytych przez Rosję pokazuje pewien okre- tersburgu i Towarzystwa Przyrodników Cyklady, 2004), 52. Indiami. Barszczewski fotografował także ślony kontekst funkcjonowania Polaków w Moskwie. Przez wiele lat Leon Barsz- 3 Przykładem może być Francja, gdzie w 1851 tereny bogate w złoża naturalne. W 1882 poza granicami kraju w tamtym okresie. czewski pozostawał w Polsce postacią sze- roku powstał projekt Missions héliographiques,

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 80 Agnieszka Kowalkowska 81 Podróż na Wschód. Leon Barszczewski – oficer armii carskiej i fotograf XIX-wiecznej Samarkandy

finansowany przez rząd francuski, mający Thomas Mitchell (Chicago–London: The Univer- Monika Wyrwas-Wiśniewska. Poznań: Zysk na celu stworzenie dokumentacji francuskiego sity of Chicago Press, 2002), 190. i S-ka, 2005. dziedzictwa architektonicznego. 22 James R. Ryan, Picturing Empire: Photogra- Sekula, Allan. Społeczne użycia fotografii. 4 Igor Strojecki, Leon Barszczewski (1849– phy and the Visualization of the British Empire Tłumaczenie Krzysztof Pijarski. Warszawa: 1910). Od Samarkandy do Siedlec (Siedlce: (London: Reaktion Books, 1997), 54. Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Wydawnictwa Muzeum Regionalne, 2010), 14. 23 Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. 5 Marzena Godzińska, „Leon Barszczewski – (Warszawa: Polska Akademia Nauk, 2009), 34. Słabczyński, Tadeusz, Wacław Słabczyński. nieznany fotograf Azji Środkowej”, Mówią Wieki Słownik podróżników polskich. Warszawa: 10–11 (1994): 101. Wiedza Powszechna, 1992. 6 Jan Sunderland, „Leon Barszczewski – Snyder, Joel. „Territorial Photography”. podróżnik i fotograf (1849–1910)”, Fotografia 6 BIBLIOGRAFIA W Landscape and Power, pod redakcją (1963): 146. Williama Johna Thomasa Mitchella, 175–201. 7 Wacław Słabczyński i Tadeusz Słabczyński, XIX-wieczna Azja Środkowa w obiektywie Leona Chicago–London: The University of Chicago Słownik podróżników polskich (Warszawa: Barszczewskiego ze zbiorów Igora Strojeckiego Press, 2002. Wiedza Powszechna, 1992), 22. (katalog wystawy), opracował Igor Strojecki. Strojecki, Igor. Leon Barszczewski (1849–1910). 8 Edouard Pontremoli, Nadmiar widzialnego: Opole: Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, 15 Od Samarkandy do Siedlec. Siedlce: Muzeum fenomenologiczna interpretacja fotogeniczności, stycznia – 30 marca 2009. Regionalne, 2010. tłum. Marian L. Kalinowski (Gdańsk: słowo/ Bazylow, Ludwik. Historia Rosji. Tom II. Wrocław: Sunderland Jan. „Leon Barszczewski – obraz terytoria, 2006), 21. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2005. podróżnik i fotograf (1849–1910)”. Fotografia 6 9 Naomi Rosenblum, Historia fotografii świa- Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk. (1963): 144–148. towej, tłum. Inez Baturo (Bielsko-Biała: Baturo: Warszawa: Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Grafis Project, 2005), 155. 2009. 10 André Rouillé, Fotografia: między dokument- Brauchitsch von, Boris. Mała historia fotografii. em a sztuką współczesną, tłum. Oskar Hede- Tłumaczenie Jan Koźbiał i Barbara Tarnas. mann (Kraków: Universitas, 2007), 72. Warszawa: Cyklady, 2004. 11 Beata Frydryczak, „Fotografia: między wspom- D’Alleva, Anne. Metody i teorie historii sztuki. nieniem a spojrzeniem”, w Estetyka i racjonal- Tłumaczenie Eleonora i Jakub Jedlińscy. ność fotografii, red. Adam Sobota (Wrocław: Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Oficyna Wydawnicza Atut, 2002), 74–75. Prac Naukowych Universitas, 2008. 12 Allan Sekula, Społeczne użycia fotografii, Frydryczak, Beata. „Fotografia: między wspom- tłum. Krzysztof Pijarski (Warszawa: Zachęta nieniem a spojrzeniem”. W Estetyka i racjonal- Narodowa Galeria Sztuki, Wydawnictwa ność fotografii, pod redakcją Adama Soboty, Uniwersytetu Warszawskiego, 2010), 12. 73–86. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 13 Anne D’Alleva, Metody i teorie historii sztuki, 2002. tłum. Eleonora i Jakub Jedlińscy (Kraków: Gandhi, Leela. Teoria postkolonialna. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Tłumaczenie Jacek Serwański. Poznań: Naukowych Universitas, 2008), 93. Wydawnictwo Poznańskie, 2008. 14 Leela Gandhi, Teoria postkolonialna, tłum. Godzińska, Marzena. „Leon Barszczewski – Jacek Serwański (Poznań: Wydawnictwo nieznany fotograf Azji Środkowej”. Mówią Wieki Poznańskie, 2008), 36. 10–11 (1994): 100–104. 15 Marzena Godzińska, „Leon Barszczewski – Kłossowska, Anna, Agnieszka Franus. „Leon nieznany fotograf Azji Środkowej”, Mówią wieki Barszczewski – Samarkanda 1876–1897”, 10–11 (1994): 100. National Geographic 4 (2008): 2–22. 16 Sunderland, „Leon Barszczewski – podróżnik Pontremoli, Edouard. Nadmiar widzialnego: i fotograf (1849–1910)”, 147. fenomenologiczna interpretacja fotogeniczności. 17 Rouillé, Fotografia: między dokumentem Tłumaczenie Marian L. Kalinowski. Gdańsk: a sztuką współczesną, 87. słowo/obraz terytoria, 2006. 18 Ludwik Bazylow, Historia Rosji. Tom II Rosenblum, Naomi. Historia fotografii świa- (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, towej. Tłumaczenie Inez Baturo Bielsko-Biała: 2005), 304. Baturo: Grafis Project, 2005. 19 Sunderland, „Leon Barszczewski – podróżnik Rouillé, André. Fotografia: między dokument- i fotograf (1849–1910)”, 144. em a sztuką współczesną. Tłumaczenie Oskar 20 Anna Kłossowska i Agnieszka Franus, „Leon Hedemann. Kraków: Universitas, 2007. Barszczewski – Samarkanda 1876–1897”, Ryan, James R. Picturing Empire: Photography National Geographic 4 (2008): 15. and the Visualization of the British Empire. Lon- 21 Joel Snyder, „Territorial Photography”, don: Reaktion Books, 1997. w Landscape and Power, red. William John Said, Edward W. Orientalizm. Tłumaczenie

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018 82

THE POLISH MIGRATION REVIEW — NO 3/2018