Arkusz POLICE (190)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz POLICE (190)

Warszawa 2009 Autorzy: MAŁGORZATA KAWULAK*, MAREK NIE Ć* , EWA SALAMON*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, ANNA PASIECZNA***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA*** HANNA TOMASSI-MORAWIEC***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA *** Redaktor regionalny (plansza A): BOGUSŁAW B ĄK *** Redaktor regionalny (plansza B): ANNA GABRY Ś-GODLEWSKA *** Redaktor tekstu: PRZEMYSŁAW KARCZ ***

* – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (M. Kawulak)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Kawulak)...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Nie ć)...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (M. Kawulak) ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Kawulak) ...... 15 VII. Warunki wodne (M. Kawulak)...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Strefa wybrze Ŝa (M. Kawulak)...... 21 IX. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 22 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 29 X. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 31 XI. Warunki podło Ŝa budowlanego (M. Kawulak) ...... 38 XII. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak, E. Salamon)...... 40 XIII. Podsumowanie (M. Kawulak, G. Hrybowicz) ...... 50 XIV. Literatura ...... 51

I. Wst ęp

Arkusz Police Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2009 roku w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL S.A. w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z zało Ŝeniami i wytycznymi „Instrukcji...” (2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Police (Mapy geologiczno-gospodarczej Polski MGGP) w skali 1: 50 000 wykonanym w Przedsi ę- biorstwie Robót Geologiczno-Wiertniczych w Sławkowie w 1997 roku (Jendrysik, Wi śniow- ski, 1997). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w uk- ładzie 1942. Mapa geo środowiskowa przedstawia zło Ŝa kopalin oraz stan ich zagospodarowania na tle składników środowiska przyrodniczego oraz zabytków kultury. Uwzgl ędnia równie Ŝ wy- brane elementy: hydrografii, hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B – nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach informacyjnych – składowanie odpadów i system NATURA 2000. Mapa przeznaczona jest przede wszystkim do wspomagania planowania przestrzennego, w szczególno ści w zakresie ochrony i wykorzystania złó Ŝ kopalin. Adresowana jest głównie do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjo- nalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a tak Ŝe przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Do opracowania mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania archiwalne pochodz ące przede wszystkim z: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie, Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie, Urz ędów Powiatowych w Goleniowie i Policach, Urz ędu Miasta w Szczecinie, Urz ędów Gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza Police, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szczecinie, Urz ędu Morskiego

3 w Szczecinie, Nadle śnictw: Goleniów, Kliniska, Trzebie Ŝ, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gle- boznawstwa w Puławach. Dane przedstawione na mapie zostały zweryfikowane w terenie. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputerowej bazie danych. Klasyfi- kacj ę złó Ŝ z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Szczecinie.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Police le Ŝy pomi ędzy 14°30', a 14°45' długo ści geograficznej wschodniej oraz pomi ędzy 53°30', a 53°40' szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie w cało ści poło Ŝony jest w województwie zachodniopomorskim. Wi ększa cz ęść terenu arkusza (na wschód od Odry) nale Ŝy do powiatu Goleniów. Znajduje si ę tu południowy fragment gminy Stepnica, oraz zachodnia cz ęść gminy Goleniów. W cz ęś ci zachodniej arkusza wyst ępuj ą: obszary miasta i gminy Police, fragment gminy-miasta Szcze- cina (na południu) oraz niewielki fragment gminy Nowe Warpno. Wody Roztoki Odrza ńskiej podzielone s ą pomi ędzy gminy: Stepnica i Police, a Odra wraz z ci ągiem wysp znajduje si ę w obr ębie miast: Police i Szczecin. Na arkuszu poło Ŝone s ą dwie siedziby gmin: Police i Stepnica. Miasto Police liczy około 35 tys. mieszka ńców. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Police poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci podprowincji Pobrze Ŝa Południowobałtyckiego i obejmuje szereg mniejszych jednostek geograficznych (mezoregionów), nale Ŝą cych do makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie. S ą to: wschodnia cz ęść Równiny Wkrza ńskiej, północ- na cz ęść Wzniesie ń Szczeci ńskich, zwana Wzgórzami Warszewskimi, Dolina Dolnej Odry, a w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza – fragment Równiny Goleniowskiej. Ponadto w północnej częś ci arkusz obejmuje fragment Zalewu Szczeci ńskiego (Roztoka Odrza ńska), a w południowej fragment jeziora D ąbie (fig.1). Rze źba terenu na obszarze arkusza Police powstała w ko ńcowej fazie deglacjacji zlodowacenia północnopolskiego oraz na skutek działania pó źniejszych – holoce ńskich procesów geomorfologicznych trwaj ących do dzi ś. Równina Wkrza ńska poło Ŝona jest na zachód od Odry. Zbudowana jest z osadów sto Ŝka napływowego Odry, powstałego pod koniec plejstocenu. Na obszarze tym wyró Ŝni ć mo Ŝna kilka stopni tarasów akumulacyjnych – od 3 do 19 m n.p.m. Równina urozmaicona jest licznymi i rozległymi formami eolicznymi, zagł ębieniami wytopiskowymi, a cz ęść jej obszaru stanowi ą

4 równiny akumulacji biogenicznej. Ku południowi Równina Wkrza ńska kontaktuje si ę ze Wzgórzami Warszewskimi, które otacza pas tarasu kemowego o wysoko ści 15–40 m n.p.m. (Piotrowski, 1982).

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Police na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica mezoregionu, 2 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Podprowincja: Pobrze Ŝe Południowobałtyckie (313) Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie (313.2-3) Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.21 – Uznam i Wolin; 313.22 – Wybrze Ŝe Trzebiatowskie; 313.23 – Równina Wkrza ńska; 313.24 – Dolina Dolnej Odry; 313.25 – Równina Goleniowska; 313.26 – Wzniesienia Szczeci ńskie; 313.27 – Wzgórza Bukowe; 313.31 – Równina Pyrzycka; 313.32 – Równina Nowogardzka; 313.33 – Równina Gryficka

Wzgórza Warszewskie, s ą dominuj ącym elementem orograficznym na obszarze arkusza Police. Bezwzgl ędna wysoko ść dochodzi tu do 127 m n.p.m. Gł ęboko wci ęte dolinki niewielkich potoków: Grzybnicy, śółwinki, Skolwinki, daj ą du Ŝe wzgl ędne deniwelacje dochodz ące do 60 m. Partie wysoczyznowe urozmaicone s ą zagł ębieniami wytopiskowymi, dolinkami denudacyjnymi i wydmami. Obszar ten zbudowany jest ze spi ętrzonych glacitektonicznie

5 osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych. Oprócz osadów lodowcowych znajduj ą si ę tu na powierzchni porwaki trzeciorz ędowych iłów septariowych i piasków Ŝelazistych. Na wschód od Wzgórz Warszewskich i Równiny Wkrza ńskiej, w płaskodennej dolinie o szeroko ści do 3 km, płynie rzeka Odra. Dolina ta jest północno-zachodni ą cz ęś ci ą regionu zwanego Dolin ą Dolnej Odry. Główna masa wody przepływa Odr ą Zachodni ą, wschodnia odnoga tworzy szerokie roz- lewisko – Jezioro D ąbie. Na północ od Polic koryto Odry ko ńczy si ę lejkowatym rozszerze- niem, zwanym Roztok ą Odrza ńsk ą, b ędącą uj ściem rzeki do Zalewu Szczeci ńskiego. Tarasy zalewowe Odry, tworz ące płaskie dno doliny, posiadaj ą wysoko ść od 0,3 do 1 m i szeroko ść 2-3 km na brzegu zachodnim. Na brzegu wschodnim, na północ od jeziora D ąbie, rozci ąga si ę równina akumulacji biogenicznej o szeroko ści do 7,5 km. S ą to tereny zabagnione, przysto- sowane cz ęś ciowo do u Ŝytkowania rolniczego przez rozbudowany system melioracyjny. Na znacznej powierzchni wyst ępuj ą torfy, w przeszło ści eksploatowane . Ze wzgl ędu na du Ŝe wahania poziomu wody w Zalewie Szczeci ńskim i Odrze, dochodz ące do 2 m, brzeg tarasów zalewowych wzdłu Ŝ Odry i Roztoki Odrza ńskiej chroniony jest wałem przeciwpowodziowym o wysoko ści 2 m. Roztoka Odrza ńska , b ędąca południow ą cz ęś ci ą Zalewu Szczeci ńskiego, posiada charakter estuarium. Gł ęboko ść tego akwenu, poza torem wodnym, wynosi od 2 do 3 m. Z uwagi na du Ŝą odległo ść od strefy mieszania si ę wód morskich z rzecznymi, które odbywa si ę w pół- nocnej i centralnej cz ęś ci Zalewu, chemizm wód jest tu zbli Ŝony do wód rzecznych (Młodzi ń- ska, 1980). Na północny wschód od doliny Odry i szerokiej równiny torfowej rozci ąga si ę Równina Goleniowska , zbudowana z piasków rzeczno-rozlewiskowych, urozmaicona licznymi wydmami, dolinkami denudacyjnymi oraz zagł ębieniami wytopiskowymi, najcz ęś ciej wypełnio- nymi torfami. Obszar ten porastaj ą zwarte bory sosnowe zwane Puszcz ą Goleniowsk ą. Zagospodarowanie terenu ma charakter przemysłowo-rolniczo-le śny. Na zachodnim tarasie Odry zlokalizowane s ą du Ŝe zakłady przemysłowe. Na północ od Polic, znajduj ą si ę Zakłady Chemiczne „Police” SA, wraz z oczyszczalni ą i własnym zespołem portowym, w tym z portem morskim. W Skolwinie znajduje si ę Papiernia „Skolwin” SA, aktualnie w upadło ści. Na arkusz wchodzi północna, peryferyjna cz ęść , nieczynnej obecnie Huty Szczecin SA. W przeszło ści, mi ędzy Skolwinem a Babinem eksploatowano w kilku punktach iły, z których wytwarzano, w nieczynnej ju Ŝ cegielni, ceramik ę budowlan ą.

6 Na północnym zachodzie, nad Zalewem Szczeci ńskim, poło Ŝona jest miejscowo ść Trzebie Ŝ – osiedle rybackie z mał ą stoczni ą remontow ą i portem. W Stepnicy, najwi ększej miejscowo ści na wschodnim brzegu Odry, znajduje si ę kilka wi ększych zakładów produkcyjnych: głównie bran Ŝy drzewnej, meblarskiej, budowy jachtów, oraz rybackiej. W Zatoce Stepnickiej znajduje si ę port morski. Wody Roztoki Odrza ńskiej i Zalewu Szczeci ńskiego s ą terenem rybołówstwa. Kutry rybackie wypływaj ą z dwóch niewielkich portów: Stepnicy i Trzebie Ŝy. W Trzebie Ŝy, Stepnicy i Lubczynie znajduj ą si ę porty jachtowe i o środki Ŝeglarskie oraz pla Ŝe. Rozwija si ę tutaj turystyka wodna. Ze Szczecina do Świnouj ścia, poprzez Zalew Szczeci ński i Odr ę Zachodni ą, wiedzie tor wodny o gł ęboko ści około 10 m, umo Ŝliwiaj ący zawijanie pełnomorskich statków do portów w iSzczecinie i Policach. UŜytki rolne zajmuj ą około 35% powierzchni arkusza. Grunty orne zajmuj ą nieznaczne powierzchnie. Gleby dobre wyst ępuj ą w okolicach Prz ęsocina i Tatyni. Gleby słabej jakości mi ędzy Trzeszczynem a Uniemy ślem, w okolicy: Trzebie Ŝy, Le śna Górnego, Stepnicy, Borzy- sławca, Lubczyny oraz przy wschodniej granicy arkusza. W dolinie Odry i Iny oraz nad jeziorem D ąbie wyst ępuj ą u Ŝytki zielone na glebach organicznych. S ą to przewa Ŝnie gleby średnie. Odwadniane s ą g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych. W przeszło ści były one intensywnie zagospodarowane. Obecnie s ą cz ęsto odłogowane. Wzdłu Ŝ zachodniego brzegu Odry, na zachód od Kr ępska i na północ od Bolesławic powstały zwarte obszary nieu Ŝytków naturoge- nicznych. Najwi ększe gospodarstwa rolne znajduj ą si ę w: Komorowie, Modrzewiu, Kr ępsku. Dominuj ą jednak gospodarstwa małe, do 10 ha. W miejscowo ściach : K ąty i Komarowo koncentruje si ę hodowla drobiu. Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Znajduj ą si ę tutaj fragmenty dwóch puszczy: Goleniowskiej w cz ęś ci północno-wschodniej arkusza i Wkrza ńskiej wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza. Pozostałe lasy stanowi ą niewielkie, odosobnione kompleksy le śne. Lasy Puszczy Goleniowskiej zarz ądzane s ą przez nadle śnictwa: Goleniów i Kliniska (na południe od Iny) a Puszczy Wkrza ńskiej przez nadle śnictwo Trzebie Ŝ. W lasach gospodar- czych, w których podstawow ą funkcj ą jest produkcja drewna, prowadzona jest gospodarka zgodnie z planem urz ądzenia lasu. Teren arkusza Police, według regionalizacji klimatycznej, poło Ŝony jest w obr ębie dzielnicy szczeci ńskiej, znajduj ącej si ę w strefie zdecydowanego wpływu morskiego. Średnia roczna temperatura waha si ę od 7,5–8° C. Średnie opady wynosz ą 600–700 mm, a średnia

7 roczna wilgotno ść powietrza 81%. Okres wegetacyjny trwa 217–224 dni w roku. Dominuj ą na tym obszarze w ci ągu roku wiatry z kierunków południowo-zachodniego i zachodniego. Wi ększa cz ęść terenu, poło Ŝona nisko, charakteryzuje si ę niekorzystnymi warunkami topo- klimatycznymi – du Ŝą wilgotno ści ą powietrza, du Ŝą cz ęstotliwo ści ą wyst ępowania mgieł, przygruntowych przymrozków, nadmiernego przewietrzania. Korzystniejsze warunki topo- klimatyczne panuj ą na wy Ŝej poło Ŝonych terenach. Obszar poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza jest słabo zaludniony. Osady wiejskie poło Ŝone s ą tu głównie wzdłu Ŝ drogi ł ącz ącej Stepnic ę ze Świ ętą oraz w s ąsiedztwie jeziora D ąbie. Przebiegaj ą tu fragmenty dróg ł ącz ące: Stepnice, Świ ętą i Lubczyn ę z Goleniowem. W cz ęś ci zachodniej arkusza przebiega droga wojewódzka ł ącz ąca Szczecin z Trzebie Ŝą oraz liczne drogi gminne. Projektowana jest budowa drogi, z przepraw ą promow ą Police – Świ ęta, ł ącz ącej Szczecin z Goleniowem. Projekt posiada kilka wariantów, z których nie wybrano jeszcze docelowego. Przez cz ęść zachodni ą terenu arkusza przechodzi lokalna linia kolejowa ze Szczecina do Trzebie Ŝy.

III. Budowa geologiczna

Poło Ŝenie arkusza Police na tle budowy geologicznej regionu przedstawia fig. 2. Znaj- duje si ę on na obszarze synklinorium szczeci ńsko-gorzowskiego (Karnkowski, 2008). Na powierzchni odsłaniaj ą si ę tylko utwory plejstoce ńskie i holoce ńskie. Starsze utwory s ą znane jedynie z wierce ń. Najstarszymi utworami, stwierdzonymi wierceniami, są górnokredowe wapienie i margle wyst ępuj ące w rejonie Bolesławic na gł ęboko ści około 74 m p.p.m., buduj ące wypi ę- trzenie (zr ąb Krakówka), otoczone przez osady paleogenu. Poza obszarem wypi ętrzenia utwory kredowe le Ŝą na znacznej gł ęboko ści i nie zostały stwierdzone wierceniami. Przykryte s ą one przez paleoce ńskie piaski i mułki z wkładkami w ęgla brunatnego, eoce ńskie piaski glaukonitowe, iły piaszczyste i mułki, tak Ŝe z przewarstwieniami w ęgla brunatnego, oraz oligoce ńskie iłowce i mułowce. Lokalnie, na skłonach wyniesie ń przedczwartorz ędowego podło Ŝa, pojawiaj ą si ę mioce ńskie piaski ilaste (Piotrowski, 1982). Powierzchnia utworów przedczwartorz ędowych jest urozmaicona. Poło Ŝona jest ona na wysoko ści od około 130 do 90 m p.p.m. W podło Ŝu osadów czwartorz ędowych wyst ępuj ą utwory: eoce ńskie, oligoce ń- skie i mioce ńskie, a tylko w cz ęś ci środkowej obszaru utwory kredowe.

8 Utwory paleogenu i neogenu, w szczególno ści oligoce ńskie iły septariowe, pojawiaj ą si ę tak Ŝe w postaci porwaków i kier w śród glacitektonicznie zaburzonych utworów plejstoceń- skich. Kry takie w rejonie Polic maj ą grubo ść do kilkudziesi ęciu metrów. Utwory czwartorz ędowe maj ą mi ąŜ szo ść zmienn ą, uzale Ŝnion ą od rze źby powierzchni terenu i podło Ŝa, od około 74 m w obni Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego, do około 250 m na wysoczy źnie morenowej. S ą to osady plejstoce ńskie akumulacji lodowcowej i wodnolodow- cowej, z okresów od najstarszych zlodowace ń południowopolskich, a Ŝ po zlodowacenie wisły (północnopolskie), fazy pomorskiej, oraz holoce ńskie osady: rzeczne i bagienne. Osady plejstoce ńskie stanowi ą kilka poziomów utworów morenowych rozdzielonych przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski, iły i mułki jeziorne. Osady z okresów zlodowace ń południowo- i środkowopolskich znane s ą tylko z wierce ń. W obni Ŝeniach przed plejstoce ńskiego podło Ŝa wyst ępuj ą gliny zwałowe z okresu najstarszych zlodowace ń południowopolskich. Przykryte s ą przez: gliny zwałowe, piaski wodnolodowcowe oraz piaski i mułki limnoglacjalne z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Piaski, mułki i iły zastoiskowe oraz wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem oddzielaj ą je od glin zwałowych i piasków oraz Ŝwirów tarasów kemowych fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Buduj ą one wysoczyzn ę morenow ą poło Ŝon ą w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Przykryte s ą cz ęś ciowo piaskami i Ŝwirami lodowcowymi. Utwory morenowe s ą silnie glacitektonicznie zburzone i zawieraj ą liczne porwaki i kry utworów starszych. Na obszarze wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą te Ŝ miejscami pagórki kemowe, zbudowane z piasków i piasków ze Ŝwirem oraz niewielkie obni Ŝenia wypełnione piaskiem i muł- kami wytopiskowymi oraz młodszymi jeziornymi z przewarstwieniami torfu. Na obrze Ŝeniu północnym i wschodnim wysoczyzny morenowej w obni Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego i wzdłu Ŝ jego północno-wschodniego brzegu wyst ępują rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirem górnoplejstoce ńskich tarasów nadzalewowych Odry. Na piaskach i piaskach ze Ŝwirem wodnolodowcowych na wysoczy źnie i rzecznych w obrze Ŝeniu Zalewu Szczeci ńskiego pojawiaj ą si ę piaski eoliczne powstałe z przewiania materiału podło Ŝa. Tworz ą one niewielkie płaty na tarasie nadzalewowym i rozległe pola wydmowe w północnej cz ęś ci wysoczyzny morenowej (na wschód i północ od Polic). Na znacznym obszarze w dolinie Odry i w otoczeniu Zalewu Szczeci ńskiego, na obszarze tarasu zalewowego, w szczególno ści we wschodniej cz ęś ci arkusza, obecne s ą osady holocenu. S ą to piaski i mułki rzeczne i jeziorne z przewarstwieniami namułów i torfów niskich.

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Police na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen:1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 2 – mułki, piaski i Ŝwiry morskie, 3- piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Oligocen: 41 – piaski lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny. Jura górna: 57 – wapienie, margle, iłowce i mułowce, 58 – wapienie, margle, iłowce, dolomity, wapienie oolitowe lokalnie z wkładkami margli i iłów, 59 – wapienie, margle, dolomity, wapienie z krzemieniami, mułowce i piaskowce glaukonitowe. Ci ągi drobnych form rze źby: a – ozy, b – drumliny, c – kemy. Kry utworów starszych od czwartorz ędu: d – neoge ńskich i paleoge ńskich, e – kredowych, f – jeziora, g – sie ć rzeczna h – granica pa ństwa. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

10 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Police znajduj ą si ę 2 udokumentowane zło Ŝa (Gientka i in. red., 2008). S ą to zło Ŝa iłów septariowych: „Szczecin- Zgoda” (Downar, 1966), i „Przęsocin” (Niedzielski, 1969). Charakterystyk ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1, a szczegółowe dane zestawiono w kartach informacyjnych złó Ŝ. Zło Ŝe „Szczecin-Zgoda” znajduje si ę w strefie kraw ędziowej Wzgórz Warszewskich. Morfologia terenu zło Ŝa jest bardzo urozmaicona i zró Ŝnicowana wysoko ściowo. Deniwelacje dochodz ą tu do 80 m. Na terenie zło Ŝa zachodz ą zjawiska geodynamiczne: osuwiska, obrywy, spełzywanie. Zło Ŝe zbudowane jest z iłów septariowych pochodzenia morskiego (oligoce ńskich), do ść jednolitych. S ą one na ogół plastyczne, o mniejszej lub wi ększej zawarto ści frakcji pyla- stej ( średnio 52,7%), z niewielk ą domieszk ą ziaren drobnego piasku, du Ŝej ilo ści miki oraz pyłu w ęgla brunatnego. Frakcja ilasta wynosi 30,5–58,5% ( średnio 44,9%). Stropowe partie zło Ŝa s ą odwapnione i posiadaj ą barw ę brunatn ą z odcieniem rdzawym lub seledynowym. S ą to iły plastyczne o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 5,5 m. Poni Ŝej le Ŝą iły szare lub ciemnoszare. Cha- rakterystyczn ą cech ą iłów jest wyst ępowanie w nich septarii, (tj. konkrecji syderytowych ze szczelinami, wypełnionymi kalcytem) o wielko ści dochodz ącej do 1 m średnicy. Ze wzgl ędu na zmienn ą jako ść kopaliny zło Ŝe zaliczono do II grupy zmienno ści. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 2,0 do 29,8 m, średnio 18,7 m. Nadkład o grubo ści 0,0–5,8 m, średnio 1,6 m, tworz ą utwory czwartorz ędowe: piaski gliniaste, gliny zwałowe, piaski drobnoziarniste lub mułkowate, pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowacenia bałtyckiego. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝo- wej dochodzi do 40 m. Nie została ona przewiercona we wszystkich otworach. Pierwotnie powierzchnia zło Ŝa wynosiła 13,50 ha. Kolejne dodatki, wykonane w 2003 i 2004 roku przez A. Piotrowskiego, wył ączyły zachodni ą cz ęść zło Ŝa, nie objętą dotychczas eksploatacj ą, o łącznej powierzchni 2,32 ha. Obecnie powierzchnia złoŜa wynosi 11,18 ha. Zło Ŝe jest suche. Lokalnie, na ró Ŝnych gł ęboko ściach od 1,0–10,8 m, wyst ępuj ą soczewki zawodnionych pia- sków. Poni Ŝej serii ilastej nawiercono w kilku otworach wod ę pod ci śnieniem. Z powierzchni zło Ŝa spływaj ą wody opadowe, tworz ąc zagroŜenie osuwiskowe na jego obszarze. Kopalina charakteryzuje si ę: skurczliwo ści ą wysychania 6,0–3,2% ( średnio 10,0%), wod ą zarobow ą wzgl ędn ą średnio 40,0%, a wypalone w temperaturze 950°C wyroby charakteryzuj ą si ę: nasi ąkliwo ści ą 5,0–19,5% ( średnio 12,0%) i wytrzymało ści ą na ściskanie 9,6–

11 38,0 MPa ( średnio 20,0 MPa). Surowiec wymaga schudzania. Dotychczas był on schudzany piaskiem w ilo ści 30–40%. Jako ść kopaliny znacznie obni Ŝa zawarto ść siarczanów i pirytu

(0,23–1,14% SO 3), która powoduje konieczno ść hałdowania surowca. Iły septariowe s ą na ogół wolne od domieszek marglu.

Zło Ŝe „Prz ęsocin” zostało udokumentowane w 1970 roku w kategorii C 2 jako surowiec ilasty do produkcji ceramiki budowlanej, na powierzchni 28,97 ha. Znajduje si ę ono na terenie Wzgórz Warszewskich. Jego morfologia jest mało urozmaicona, deniwelacje dochodz ą do 7 m. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą iły septariowe wysokoplastyczne, wykazuj ące niewielk ą obecno ść ziaren kwarcu. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 17,8–31,4, średnio 25,1 m. Nadkład o grubo ści 0,3–6,0 m, średnio 1,71 m, tworz ą: gleba, piasek, glina i ił zamarglony. Wyst ępuj ące lokalnie w stropie nie zamarglone gliny zaliczono do zło Ŝa. Ze wzgl ędu na zaburzenia glacitektoniczne i zmienno ść jako ści kopaliny, zło Ŝe zaliczono do II grupy zmienno ści. Zło Ŝe jest suche. Su- rowiec charakteryzuje si ę: wod ą zarobow ą wzgl ędn ą 22,0–47,0% ( średnio 37,0%). Wypalone w temperaturze 950 oC wyroby charakteryzuj ą si ę: nasi ąkliwo ści ą 4,03–23,82% ( średnio 12,93%), skurczliwo ści ą wysychania 6,0–14,0% ( średnio 10,7%), wytrzymało ści ą na ściska- nie 15,5–39,4 MPa ( średnio 23,3 MPa). Zawarto ść siarczanów w przeliczeniu na SO 3 waha si ę od 0,06–0,3% ( średnio 0,18%). Zaledwie 2,6% surowca w zło Ŝu wykazuje zawarto ść ziaren marglu powy Ŝej 0,4%. Surowiec wymaga schudzania piaskiem. Według waloryzacji złó Ŝ kopalin ilastych (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994), iły w obu zło- Ŝach zaliczono do klasy II B – przeznaczonych do produkcji wyrobów porowatych, dr ąŜ onych i cienko ściennych. Zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej. Z punktu widzenia ich ochrony s ą to zło Ŝa powszechne i łatwo dost ępne. Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝe „Szczecin-Zgo- da” uznane zostało za małokonfliktowe – mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń. Zło Ŝe „Prz ęsocin” z punktu ochrony środowiska uznano za konfliktowe, z uwagi na to Ŝe: pokrywaj ą go cz ęś ciowo gleby chronione i las, a najbli Ŝsze zabudowania znajduj ą si ę w odległo ści 200 m.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastosowa- geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Numer Wiek kompleksu nie Klasyfikacja zło Ŝa Przyczyny Rodzaj bilansowe rozpoznania rowania [tys. m 3 ] zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa litologiczno- kopaliny konfliktowo ści kopaliny [ tys. m 3 ] zło Ŝa mapie surowcowego zło Ŝa wg stanu na 31.12.2007 Klasy Klasy (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 i(ic) Tr 1 Prz ęsocin 7 418 C N - Scb 4 B Gl , L , Z g(gc) Q 2

2 Szczecin – Zgoda i(ic) Tr 2 017 B + C 1 Z - Scb 4 A -

Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4: Tr – trzeciorz ęd, Q – czwartorz ęd Rubryka 6: B, C 1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych.

13 13 Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb , L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na terenie arkusza Police nie prowadzi si ę eksploatacji złó Ŝ. Na terenie zło Ŝa „Szczecin-Zgoda” eksploatacja istniała ju Ŝ w połowie XIX wieku. Eksploatowano je przed II wojn ą światow ą, i zaraz po niej. Udokumentowano je po raz pierwszy w 1954 roku. Wydo- bycie na zło Ŝu prowadzone było okresowo w wyrobisku stokowo-wgł ębnym do 1994 roku. Obecnie zło Ŝe i le Ŝą ca obok cegielnia s ą nieczynne. Zabytkowy zespół cegielni projektowany jest do wpisania do rejestru zabytków. Strome skarpy wyrobiska poro śni ęte s ą darni ą. Dawniej prowadzono eksploatacj ę iłów septariowych w du Ŝych wyrobiskach w Szczecinie-Skolwinie, które wykorzystywano do produkcji ceramiki czerwonej w cegielni Zgoda. Wyrobiska te uległy samorekultywacji le śnej. W przeszło ści prowadzone było niekoncesjonowane wydobycie kopalin okruchowych oraz torfów. Eksploatowano Ŝwiry i pospółki, wyst ępuj ące na południowy zachód i północny zachód od Le śna Górnego. W trzech du Ŝych wyrobiskach pozostałych po tej eksploatacji zorganizowano komunalne wysypiska odpadów (jedno na północny zachód od Le śna Górnego jest obecnie czynne). W kilku mniejszych punktach na Wzgórzach Warszewskich podbierano piaski. S ą to piaski z domieszk ą pyłu, które u Ŝywane były jako podsypka drogowa, oraz w ograniczonym zakresie do zapraw murarskich. Piaski wydmowe na skal ę lokaln ą podbierano w okolicy Niekło ńczycy, Uniemy śla, wi Trzebie Ŝy i Dębostrowiu. Na wschodnim brzegu Odry, na potrzeby lokalne, eksploatowano piaski rzeczno- rozlewiskowe. S ą to gruboziarniste piaski skaleniowo-kwarcowe, które mog ą mie ć zastoso- wanie w budownictwie. Niewielkie, zaro śni ęte ju Ŝ wyrobiska, znajduj ą si ę w okolicy K ęp Lubczy ńskich, Modrzewi, Kr ępska i Budzienia. Miejsca wydobycia kopalin okruchowych na potrzeby lokalne były rejestrowane w trak- cie wykonywanej inwentaryzacji dla powiatu goleniowskiego (Dobracki i in., 2003), polickiego (Frankiewicz i in., 2003), na Mapie geologicznej Polski (Piotrowski, 1981), oraz podczas wizji terenowej. Na mapie zaznaczono wi ększe wyrobiska, które zachowały wyra źne zarysy oraz takie, gdzie aktualnie na niewielk ą skal ę pozyskiwane s ą piaski – w okolicy Prz ęsocina. Torfy wydobywano z wielu wyrobisk na terenie równiny torfowiskowej, na wschód od Odry, jeszcze przed II wojn ą światow ą. Intensywna eksploatacja odbywała si ę w czasie wojny. Dobrej jako ści torfy opałowe, wyst ępuj ące głównie na północ od Świ ętej, były wykorzysty-

14 wane w pobliskich zakładach chemicznych w Policach do produkcji benzyny syntetycznej. Pozostało ści ą po eksploatacji s ą du Ŝe zbiorniki wodne. Pomimo, Ŝe na terenie arkusza nie wydobywa si ę kopalin, istnieje rozwini ęty przemysł przetwórczy, zlokalizowany w Zakładach Chemicznych „Police”, które produkuj ą mineralne nawozy wieloskładnikowe, pigmenty, amoniak, kwasy: fosforowy i siarkowy, przerabiaj ąc mi ędzy innymi apatyty i fosforyty importowane drog ą morsk ą. Odpady poprzeróbcze deponowane s ą na hałdzie zlokalizowanej na wschód od zakładu. Odpady mineralne stanowi ą fosfogipsy. Od kilku lat miesza si ę je razem z ŜuŜlami i popiołami. Ł ączna ich masa rzeczywista wynosi obecnie około 81 mln ton. Rocznie deponuje si ę ponad 2,6 mln ton tych odpadów. Docelowa powierzchnia składowiska, obejmuj ącego prawie cały Kiełpi ński Ostrów, wynosi 270,5 ha.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw wyst ępowania kopalin na terenie arkusza Police jest Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Piotrowski, 1982), obserwacje terenowe miejsc dawnej eksploatacji kopalin oraz wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych w przeszło ści, w ograniczonym zakresie, za kruszywem naturalnym piaskowo-Ŝwirowym i iłami ceramiki budowlanej. Na znacznych obszarach wyst ępuj ą w granicach arkusza piaski, lokalnie ze Ŝwirem. Na obszarze wysoczyzny morenowej s ą to: piaski i Ŝwiry lodowcowe, wodnolodowcowe le Ŝą ce na glinach zwałowych, buduj ące tarasy kemowe i kemy. Rozmieszczenie ich jest bardzo nieregularne. W miejscach dawnej ich eksploatacji widoczna jest ich du Ŝa zmienno ść , cz ęste zaglinienie, wyst ępowanie przewarstwie ń i nieregularnych nagromadze ń glin. Brak jest podstaw do wyznaczenia konkretnych obszarów perspektywicznych. W dolinie Odry piaski, lokalnie ze Ŝwirami, buduj ą taras nadzalewowy. W granicach ich wyst ępowania w rejonie: G ąsierzyna i Piasków Małych (cz ęś ciowo na s ąsiednim arkuszu Racimierz), prowadzono prace poszukiwawcze za piaskami kwarcowymi do betonów. Wyniki ich uznane zostały za negatywne z powodu znacznego udziału w piaskach cz ęś ci organicznych i niekiedy przewarstwie ń torfu (Boche ńska, 1972 a). Z tego te Ŝ powodu nie s ą one perspektywiczne jako surowiec budowlany. Nie wyklucza to mo Ŝliwo ści wyst ępowania niewielkich obszarów, w obr ębie których piaski i Ŝwiry mog ą si ę kwalifikowa ć do eksploatacji na cele lokalne, lub jako „masy ziemne” do podbudowy dróg. Wyst ępowanie tych piasków było badane w rejonie Kr ępska (Bocheńska, 1972 b). Wykonano 5 otworów o gł ęboko ści 7–10 m.

15 W dwóch stwierdzono piaski zailone i zanieczyszczone substancjami organicznymi. Na podstawie 3 otworów mo Ŝna wyznaczy ć niewielki obszar perspektywiczny dla piasków do celów budowlanych. Poza tym jednym obszarem brak podstaw dla wyznaczenia wyra źnych, wyod- rębnionych obszarów perspektywicznych. Na północ i południe od Stepnicy przeprowadzono zwiad geologiczny za kopalinami okruchowymi (Drwal, 1973). Odwiercone sondy stwierdziły wyst ępowanie piasków ró Ŝno- ziarnistych, z niewielk ą domieszk ą Ŝwirów o mi ąŜ szo ści 2,0–5,3 m, pod ścielonych iłami. W nadkładzie zalega warstwa torfów o mi ąŜ szo ści do 3,5 m. Oba obszary bada ń uznane zo- stały za negatywne (Łuciuk, 1975). Na utworach plejstoce ńskich wysoczyzny i tarasie nadzalewowym lokalnie pojawiaj ą si ę piaski eoliczne. Tworz ą one czasami rozległe pola, na przykład w obszarze, na zachód od Polic. Brak bli Ŝszych danych o ich mi ąŜ szo ści i cechach jako ściowych. Z reguły s ą to piaski drobnoziarniste o niewielkim udziale frakcji pyłowej, co pozwala uzna ć je za perspektywiczne z punktu widzenia mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ w obszarze wyst ępowania wzniesie ń wydmowych. Wśród utworów plejstoce ńskich buduj ących wysoczyzn ę wyst ępuj ą rozległe kry iłów oligoce ńskich (septariowych) o znacznej mi ąŜ szo ści. Były one eksploatowane w Szczecinie do produkcji ceramiki budowlanej. S ą one silnie tektonicznie zaburzone, posiadaj ą zmienn ą jako ść ze wzgl ędu na wyst ępowanie obok siebie zaburzonych warstw i porwaków o zró Ŝnicowanych wła ściwo ściach surowcowych. Niepo Ŝą dan ą ich cech ą jest znaczna zawar- to ść siarki siarczkowej, która ogranicza mo Ŝliwo ść ich u Ŝytkowania. Z powodu przedstawio- nych ich cech nie zostały one uznane za perspektywiczne dla poszukiwania i dokumentowania ich złó Ŝ. Mi ędzy Jasienic ą a Tatyni ą prowadzone były prace poszukiwawcze kopalin ilastych na obszarze wyst ępowania glin zwałowych z porwakami iłów septariowych (Kinas, Gawro ński, 1983). W wykonanych 5 otworach o ł ącznej długo ści 87 mb, stwierdzono gliny zamarglone o małej plastyczno ści, w zwi ązku z czym wyniki bada ń uznano za negatywne. Na znacznym obszarze w dolinie Odry wyst ępuj ą torfy. Maj ą one mi ąŜ szo ść do kilku me- trów. Były one wykorzystywane na cele rolnicze. Spełniaj ą one wa Ŝną rol ę przyrodnicz ą, która przewy Ŝsza ich znaczenie gospodarcze. Na podstawie przeprowadzonych bada ń inwentaryza- cyjnych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) zostały one uznane za nie stanowiące bazy surowcowej. Niektóre torfy np., nad jeziorem D ąbie posiadaj ą wła ściwo ści spełniaj ące wymagania leczniczych (stopie ń rozkładu ponad 30%, zawarto ść cz ęś ci nieorganicznych poni Ŝej 25%).

16 Podlegaj ą one tym samym ograniczeniom pod k ątem perspektywno ści jak te przedstawione wy Ŝej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Głównymi elementami hydrograficznymi na obszarze arkusza Police s ą: uj ściowy odcinek rzeki Odry i północna cz ęść Jeziora D ąbie rozdzielone działem wodnym I rz ędu od połu- dniowej cz ęś ci Zalewu Szczeci ńskiego (Roztoki Odrza ńskiej). Oprócz Odry i zwi ązanych z ni ą akwenów, sie ć rzeczn ą tworz ą: uj ściowe odcinki rzeki Iny i iGowienicy, rzeka Kr ępa, bogata sie ć kanałów i rowów melioracyjnych i zbiorniki wodne po eksploatacji torfu. Buduj ą one prawostronn ą cz ęść zlewni Odry i Zalewu Szczeci ńskiego. Lewostronn ą cz ęść zlewni Odry tworz ą małe cieki spływaj ące ze Wzgórz Warszewskich: śółwinka, Prz ęsoci ńska Stru- ga, Grzybnica oraz Gunica. Ta ostatnia tworzy największ ą lewobrze Ŝną zlewni ę równiny Odrza ńsko-Zalewowej. Na północ od nich teren odwadniaj ą: Karpina i Karwia Struga ucho- dz ące do Roztoki Odrza ńskiej. Na tarasie zalewowym znajduje si ę równie Ŝ sie ć rowów. Zalew Szczeci ński jest rozległym akwenem przymorskim o średniej gł ęboko ści w cz ęś ci polskiej 4 m. Na Roztoce Odrza ńskiej znajduje si ę Wyspa Adamowa. Najwi ększym dopływem Odry na omawianym obszarze jest Ina. Jest to te Ŝ najwi ększy dopływ Odry na terenie województwa zachodniopomorskiego. Jezioro D ąbie posiada rozległe poł ączenie z Odr ą poprzez Kanał I ński Nurt. Jest to czwarte pod wzgl ędem wielko ści jezioro w Polsce. Jego powierzchnia wynosi 56 000 ha, a gł ęboko ść osi ąga 4,2 m. Osi ą hydrograficzn ą obszaru arkusza jest uj ściowy odcinek Odry zwany Domi ąŜą , roz- widlaj ący si ę na W ąski Nurt i Szeroki Nurt. Znajduje si ę tutaj ci ąg wysp. Badania wód Zalewu Szczeci ńskiego wykonywane s ą w ramach Pa ństwowego Monitorin- gu Środowiska, oraz we współpracy ze stron ą niemieck ą (Raport..., 2006). Badania po stronie polskiej przeprowadza si ę w 6 stałych punktach, co miesi ąc od kwietnia do pa ździernika. Wody nie s ą klasyfikowane, ocenia si ę stopie ń ich eutrofizacji. W punkcie E, znajduj ącym si ę na pół- nocnej granicy arkusza przy torze wodnym (około 1 km na północny wschód od Trzebie Ŝy), w 2006 roku przekroczone zostały warto ści prze źroczysto ści wody. Na stan wód maj ą wpływ zanieczyszczenia niesione przez rzeki, głównie Odr ę, pochodz ące ze spływów powierzchniowych oraz uwalniane z depozytu znajduj ącego si ę w osadach dennych. Warunki środowiskowe

17 Zalewu uzale Ŝnione s ą od wielko ści odpływu rzecznego w Odrze oraz intensywno ści wlewów wód morskich z Zatoki Pomorskiej. Od 2005 roku zaobserwowano spadek zasolenia wód Zale- wu. W jego wodach nadal wyst ępuje nadmierna ilo ść zwi ązków biogennych sprzyjaj ących ich wysokiej eutrofizacji, a dostarczanych głównie przez Odr ę. Od kilku lat utrzymuje si ę korzystna tendencja do obni Ŝania st ęŜ eń fosforanów, natomiast st ęŜ enia azotanów ulegaj ą wahaniom. Zawarto ść arsenu i metali ci ęŜ kich osi ąga niski poziom. Fenole nie stanowi ą obecnie istotnego zanieczyszczenia. Jako ść wód Zalewu systematycznie si ę poprawia. Monitoring rzek i jezior prowadzi WIO Ś w Szczecinie. W 2007 roku badane były, w 2 punktach, rzeki: Odra Zachodnia i Gunica. Odr ę badano w Policach, poni Ŝej dopływu Iny. Wody wykazywały IV klas ę (jako ść niezadowalaj ąca). O gorszej jako ści wody decydowały: barwa, BZT5, liczba bakterii coli typu kałowego. Takie wskazniki jak: ChZT-Mn, azotany, azotyny, azot ogólny, fosforany, w ęgiel organiczny i chlorofil „a” pozostawały w III klasie. W punkcie na Gunicy, zlokalizowanym koło mostu w Jasienicy, stwierdzono klas ę V (jako ść zła) ze wzgl ędu na barw ę. Znacznie przekroczone były wska źniki: tlen rozpuszczalny, ChZT- Mn, azot Kjeldahla, zasadowo ść ogólna. Jako ść wód badana w poprzednich latach w Inie, Gowienicy i Jeziorze D ąbie miała charakter pozaklasowy, ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych ilo ści: azotynów, fosforu ogólnego i miana coli. Najwi ększa ilo ść zanieczyszcze ń odprowadzana jest do wód powierzchniowych przez Zakłady Chemiczne „Police”, które bezpo średnio do rzeki Odry zrzucaj ą 175 700 m 3/h ście- ków pochłodniczych, oprócz ścieków oczyszczanych. Innym przedsi ębiorstwem równieŜ zanieczyszczaj ącym Odr ę były Zakłady Papiernicze „Skolwin”. Na Odrze znajduj ą si ę 3 uj ęcia powierzchniowe z których woda wykorzystywana jest do celów technologicznych przez Zakłady Chemiczne „Police” i Zakłady Papiernicze „Skolwin”. W 2006 roku pobór rzeczywisty wody z uj ęcia na Kanale Polickim wynosił 349 700 m3/dob ę. Z uj ęcia papierni na Kanale Skolwi ńskim pobrano w 2006 roku 30 648 tys. m3 wody, a z uj ęcia na kanale papierni 15 tys. m 3.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Police wyst ępuje tylko jedno u Ŝytkowe pi ętro wodono śne. Jest to pi ętro czwartorz ędowe. Składa si ę ono z kilku poziomów wodono śnych: przypowierzchnio- wego, mi ędzyglinowego i podglinowego.

18 Poziomem o najwi ększym rozprzestrzenieniu jest poziom przypowierzchniowy, zbudowany z piaszczystych osadów równiny rzeczno-rozlewiskowej powstałej w najmłodszym plejstocenie. Poziom ten wyst ępuje w północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza oraz po obu stronach doliny Odry. Lustro wody wyst ępuje na gł ęboko ści kilku metrów. Mi ąŜ szo ść warstwy osi ąga maksymalnie około 20 m. W Trzebie Ŝy mi ąŜ szo ść warstwy wynosi 12,4 do 16 m, a wydajno ść studni od 35,2 m 3/h do 43,2 m 3/h, osi ągaj ąc wodoprzewodno ść 467 m 2/d. Po- dobne parametry notowane s ą w innych uj ęciach. Generalnie poziom ten posiada zwierciadło swobodne, a pod osadami organicznymi – lekko napi ęte. Z powodu braku izolacji od powierzchni, wody tej warstwy łatwo ulegaj ą ska Ŝeniom. Źródłem ich zanieczyszcze ń były mi ędzy innymi odcieki z wysypiska komunalnego, gdzie składowane s ą odpady ze Szczecina i Polic oraz ze składowiska Zakładów Chemicznych „Police” (fosforany i fluor). Poziom wodono śny śródglinowy górny – wyst ępuje przy skłonie Wzgórz Warszewskich i ci ągnie si ę w kierunku Tanowa. Poziom ten posiada kontakt z poziomem przypowierzchniowym. Wyst ępuje on pod glinami na gł ęboko ści 27-29 m p.p.t. Mi ąŜ szo ść tej warstwy dochodzi do kilkunastu metrów. U Ŝytkowany jest przez uj ęcia w Dębostrowie i Komorowie, gdzie studnie osi ągaj ą wydajno ść powy Ŝej 30 m 3/h przy wodoprzewodno ści 200 m 2/d. Poziom śródglinowy dolny wyst ępuje pod Wzgórzami Warszewskimi i na północ od nich w kierunku Polic, na gł ęboko ści 50 i 100 m p.p.t. U Ŝytkowany jest przez niektóre studnie uj ęcia komunalnego w Policach oraz uj ęcia Skolwin. Wydajno ści studni wynosz ą od 30 m3/h do 75,3 m 3/h. Zwierciadło napi ęte stabilizuje si ę na wysoko ści 1,3 do 3,2 m n.p.m. Poziom wodono śny doliny Odry zbudowany jest z piaszczystych osadów o mi ąŜ szo ści 20-40 m. Warstwa ta zasilana jest głównie poprzez infiltracj ę wód Odry. Dobre warunki litologiczne i zasilania powoduj ą, Ŝe studnie osi ągaj ą tu wydajno ści do 200 m 3/h. Poziom ten eksploatowało uj ęcie Zakładów Chemicznych „Police” i komunalne M ści ęcino. Wody tego poziomu mog ą łatwo ulec ska Ŝeniu na skutek przenikania zanieczyszcze ń z Odry. Wykazuj ą one znaczne przekroczenie normy dla amoniaku. Trzeciorz ędowe i kredowe pi ętra wodono śne nie maj ą znaczenia u Ŝytkowego, ze wzgl ę- du na zasolenie wód. Wody poziomu u Ŝytkowego w dolinie Odry posiadaj ą zł ą jako ść . Na pozostałym obszarze są to wody średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Lokalnie w Widzie ńsku woda posiada dobr ą jako ść (klasy I b). Wody całego czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na obszarze arkusza, posiadaj ą przekroczenia dopuszczalnej dla wód pitnych ilo ści Ŝelaza i manganu. Wiwodach płytkich uj ęć w: Uniemy ślu, Niekło ńczycy, D ębostrówie, Budzieniu wyst ępuj ą

19 przekroczenia dopuszczalnej ilo ści azotynów i azotanów, za ś na uj ęciu M ści ęcino amoniaku. S ą to składniki biogenne, wprowadzone do płytkich wód podziemnych przez człowieka. Poło Ŝenie arkusza mapy wzgl ędem s ąsiednich GZWP przedstawia fig. 3.

Fig.3. Poło Ŝenie arkusza Police na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 101 – Zbiornik wyspy Uznam, czwartorz ęd (Q), 102 – Zbiornik wyspy Wolin, czwartorz ęd (Q), 122 – Dolina kopal- na Szczecin, czwartorz ęd (Q), 123 – Zbiornik mi ędzymorenowy Stargard – Goleniów, czwartorz ęd (Q), 124 – Dolina rzeki Odra (Widuchowa – Szczecin), czwartorz ęd (Q)

Zasoby dyspozycyjne poziomu u Ŝytkowego wynosz ą 1 139 m 3/24h/km 2, a odnawialne 2 506 m3/24h/km 2. Współczynnik filtracji waha si ę, w poszczególnych jednostkach hydrogeologicznych, od 4 do 72 m/24h (Matkowska, 1998). Na mapie naniesiono czynne uj ęcia wodne o wydatku ≥ 36 m 3/h. Najwi ększe uj ęcia wody znajduj ą si ę na lewym brzegu Odry. Police s ą obecnie zaopatrywane w wod ę z dwóch uj ęć : Mści ęcino o wydajno ści 1 530 m 3/h i Police ul. Grzybowa o wydajno ści 360 m 3/h. Uj ęcie

20 Szczecin-Skolwin o wydajno ści 151 m 3/h zaopatruje Szczecin. Uj ęcie przy ul. Tanowskiej w Policach, o wydajno ści 118 m 3/h, jest rezerwowym dla miasta. Zakłady Chemiczne posia- dały własne uj ęcie o wydajno ści 1480 m 3/h, które jest ju Ŝ nieczynne. Zakład zaopatruje si ę w wod ę z uj ęć komunalnych. Uj ęcie miejskie w Trzebie Ŝy ma wydajno ść 73 m 3/h. Wszystkie wymienione uj ęcia maj ą wyznaczone strefy ochrony sanitarnej po średniej. Na prawym brzegu Odry zaznaczono uj ęcia w: Kr ępsku o wydajno ści 100 m 3/h, z własn ą stref ą ochronn ą, Komarowie (36 m 3/h), oraz w Świ ętej, gdzie wydajno ść wynosi zaledwie 7 m 3/h, ale uj ęcie ma stref ę ochronn ą po średni ą. Na Wzgórzach Warszewskich i w okolicy Świ ętej wyst ępuje kilka źródeł stałych o wydajno ściach 0,3-0,5 dcm 3s-1 pomierzonych w 2005 roku (Graf, 2006).

VIII. Strefa wybrze Ŝa

Wody Zalewu Szczeci ńskiego oraz Odry pomi ędzy Zalewem a wodami portu Szczecin (na arkuszu Szczecin) posiadaj ą status wód morskich wewn ętrznych. W Policach, Trzebie Ŝy i Stepnicy znajduj ą si ę porty morskie. W Trzebie Ŝy port jest zabezpieczany falochronem. Wyspa Mewia jest efektem akumulacji osadów morsko-rzecznych, tworz ąc delt ę wsteczn ą Odry. Na mapie zaznaczono izobaty co 5 m. Podczas zimy utrzymuje si ę lód, w Roztoce Odrza ńskiej i na jeziorze D ąbie od 50-80 dni. Tworz ą si ę te Ŝ miejscami zwały lodowe w pobli Ŝu brzegu. Przez Zalew Szczeci ński i Odr ę przebiega tor wodny ł ącz ący Świnouj ście ze Szczecinem, o długo ści około 68 km (w obr ębie arkusza znajduje si ę około 20 km). Jego szeroko ść wynosi około 300 m gór ą i około 100 m w dnie. Gł ęboko ść toru waha si ę od 10 do 12 m. Docelowo ma wynosi ć 12,5 m. Tor wodny musi by ć ci ągle pogł ębiany. Osady z pog- łębiania (mieszanina wodno-gruntowa) zwane refulatem, składowane s ą na specjalnie do tego przygotowanych polach. Aktualnie Urz ąd Morski w Szczecinie eksploatuje jedno pole w obr ębie obszaru arkusza. Jest to pole refulacyjne „Ma ńków”, o powierzchni 141 ha, zlokalizowane na wschodnim brzegu toru wodnego. Poza tym na zachodnim brzegu Odry znajduje si ę kilka starych, nieczynnych pól refulacyjnych. Niewielkie pola, o trudnym do ustalenia okresie zako ńczenia eksploatacji, znajduj ą si ę na: południe od Stepnicy, na południe od uj ścia Kr ępy i na wyspie Adamowej.

21 IX. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 roku, poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 190 – Police, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I” (Lis, Pasieczna, 1998) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2) m. Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej tech- nik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spek- trometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w se-

22 riach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść Warto ść przeci ęt- ści w glebach na przeci ętnych nych (median) w arkuszu 190 – (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie glebach obszarów Police glebach na lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra niezabudowanych arkuszu 190 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Polski 4) Police

Metale N=6522 N=278 N=278 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5–81 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–489 23 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–57 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 5–1027 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–4,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–18 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–191 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–31 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–347 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–1,17 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 190 – Police 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 266 11 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 271 7 Prawo wodne, Cr Chrom 277 1 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 246 23 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 261 13 4 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 278 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 268 9 1 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 278 2) Pb Ołów 263 6 9 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 269 9 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 190 – Police do poszczególnych grup u Ŝytko- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków wania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 236 24 16 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochem iczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B, C oraz pozaklasowych (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie ni Ŝszej.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści metali w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 85% (236 próbek) spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne u Ŝytko- wanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) nale Ŝy 9% (24 próbki) ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści: cynku, ołowiu, kadmu, miedzi oraz chromu; natomiast do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) ze wzgl ędu na wysokie warto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci nale Ŝy 6% (16 próbek) próbek gruntu. Stwierdzonych próbek gruntu o st ęŜ eniach metali przekraczaj ących dopuszczalne warto- ści dla grupy C (pozaklasowych), jest poniŜej 1% (2 próbki). Nale Ŝy do nich próbka gleby pobrana w punkcie 198 ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść cynku (1027 ppm) oraz próbka gleby pobrana w punkcie 221, z uwagi na wysokie st ęŜ enie arsenu (81 ppm).

24 Zdecydowana wi ększo ść próbek gleb o podwy Ŝszonej zawarto ści wskazanych pier- wiastków (zakwalifikowana do grup B oraz C), nale Ŝy do obszaru wyst ępowania gleb aluwialnych doliny Odry. Osady te stanowi ą głównie torfy, mułki oraz piaski, które sprzyjaj ą sorpcji wielu pierwiastków. Deponowany materiał aluwialny jest wzbogacony w metale ci ęŜ- kie transportowane z wodami i osadami Odry z obszarów złó Ŝ kruszcono śnych w górnym biegu Odry (LGOM, Górny Śląsk i Zagł ębie D ąbrowskie, Zagł ębie Karwi ńsko-Ostrawskie). Na wzrost zawarto ści metali istotny wpływ maj ą, niedostatecznie oczyszczone w dolnym biegu rzeki, zanieczyszczenia bytowo-gospodarcze, komunalne i przemysłowe z rejonu aglomeracji szczeci ńskiej. Najwi ększym lokalnym źródłem zanieczyszcze ń s ą Zakłady Chemiczne „Police”, które oprócz bie Ŝą cej działalno ści produkcyjnej posiadaj ą składowiska gromadz ące odpady, fosfogipsy, siarczan Ŝelazawy, osady z chemicznej oczyszczalni ścieków i popioły (Raport..., 2000). Na terenie arkusza zawarto ść arsenu w glebach jest ni Ŝsza od 5 ppm. Anomalne zawar- to ści (z maksimum 81 ppm) wyst ępuj ą w glebach organicznych i torfowych wyspy Skolwi ń- ski Ostrów. Gleby powstałe na osadach aluwialnych zachodniego brzegu Odry s ą wyra źnie wzbogacone w bar z anomali ą pomi ędzy Kanałem Skolwi ńskim a lini ą kolejow ą (z maksimum 489 ppm). Gleby doliny Odry pod ścielone utworami torfowymi i namułami wykazuj ą wy Ŝsze zawarto ści kadmu. Podwy Ŝszone warto ści (>1 ppm) obejmuj ą gleby doliny po obu stronach rzeki, a centrum anomalii (z maksymalna zawarto ści ą kadmu – 4,5 ppm) wyst ępuje na przewa Ŝaj ącym obszarze wyspy Skolwi ński Ostrów, wyspie Mnisi Ostrów oraz południowo- wschodnim fragmencie Polickich Ł ąk. Jej źródłem s ą wody i osady Odry nios ące zanieczyszczenia z południa kraju. Poło Ŝenie anomalii kobaltu oraz chromu obejmuje podobny obszar (wyspa Skolwi ński Ostrów, wyspa Mnisi Ostrów oraz południowo-wschodni teren Polickich Ł ąk) oraz Kiełpi ński Ostrów (pomi ędzy zachodni brzegiem Odry a Jasienic ą). Maksymalne warto ści wynosz ą dla kobaltu – 18 ppm i chromu 57 ppm. Anomalia miedzi (>29 ppm) obejmuje obszar zachodniego brzegu Odry od południowej granicy arkusza do Polickich Ł ąk z centrum pomi ędzy Kanałem Skolwi ńskim a lini ą kolejow ą i maksymaln ą warto ści ą 191 ppm. Podobne jest rozprzestrzenienie podwy Ŝszonych zawarto ści cynku (>94 ppm), obejmu- jące oba brzegi Odry, osi ągaj ąc maksymaln ą warto ść (1027 ppm) w południowej cz ęś ci Polic- kich Ł ąk.

25 Podwy Ŝszone zawarto ści ołowiu (>37 ppm) wyst ępuj ą wzdłu Ŝ zachodniego brzegu Od- ry z centrum anomalii w południowej cz ęś ci Polickich Ł ąk oraz okolic Babina (warto ść maksymalna 347 ppm). Pochodzenie podwy Ŝszonych warto ści ma przede wszystkim charakter antropogeniczny.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego porusze- nia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 roku w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Pro- bable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

26 Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomie- niowej (FAAS), tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)-

27 perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Na arkuszu znajduj ą si ę dwa punkty obserwacyjne PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Śro- dowiska) jeden na Odrze w Policach, w którym osady pobierane s ą do bada ń co trzy lata, a drugi na rzece Inie w Goleniowe, gdzie osady pobierane s ą corocznie. Osady obu rzek charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych składników – pierwiastków śladowych jak i trwałych zanieczyszcze ń organicznych, w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

28 Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych (mg/kg)

Odra Ina Parametr Police Goleniów Arsen (As) <5 <5 Chrom (Cr) 10 5 Cynk (Zn) 31 36 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 1 7 Nikiel (Ni) 2 2 Ołów (Pb) 10 14 Rt ęć (Hg) 0,016 0,085

WWA 11 WWA n.o. 0,422

WWA 7 WWA n.o. 0,481 PCB n.o. 0,001

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczości pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

29 190W PROFIL ZACHODNI 190E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5944723 5946611 5942733

5943819 m m 5940729

5936768 5932837

5934848 5930691

0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 nGy/h nGy/h

30 30

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5944723 5946611 5942733

5943819 m m 5940729

5936768 5932837

5934848 5930691

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Police (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

30 Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 14 do około 32 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 18 nGy/h i jest znacznie ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 12 do około 25 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 15 nGy/h. Zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą generalnie niskie, poniewa Ŝ wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych zalegaj ą głównie osady piaszczysto-Ŝwirowe (rzeczne, lodowcowe, osady tarasów kemowych, piaski eoliczne), cechuj ące si ę zazwyczaj niskimi warto ściami promieniowania gamma. Najwy Ŝsza stwierdzona warto ść promieniowania gamma (około 32nGy/h) w profilu zachodnim jest zwi ązana z glinami zwałowymi, a w profilu wschodnim (około 25 nGy/h) – najprawdopodobniej z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu w obu profilach pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 3,8 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 2,8 kBq/m 2.

X. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku (DzU 03.61.549) w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przy- jęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwia- jące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składo- wisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych,

31 K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

32 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranego otwo- ru wiertniczego. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Police Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Matkowska, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze obj ętym arkuszem Police bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą:

33 − zabudowa Szczecina b ędącego siedzib ą władz wojewódzkich urz ędów miasta i gminy oraz Polic i Stepnicy – siedzib urz ędów miasta i gminy, − obszary obj ęte Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą NATURA 2000: „Ostoja Goleniowska” PLH 320013, „Police Kanały” PLH 320015, „Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński” PLH 320018, „Uroczyska w Lasach Stepnickich” PLH 320033 (ochrona siedlisk) i „Zalew Szczeci ński” PLB 320009, „Ł ąki Skoszewskie” PLB 320007, „Puszcza Goleniowska” PLB 320012, „Dolina Dolnej Odry” PLB 320003, „Ostoja Wkrza ńska” PLB 320014 (ochrona ptaków), − lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − rezerwaty przyrody: „Olszanka” (torfowiskowy) i „Uroczysko Świ ęta” im. Prof. Mie- czysława Janowskiego (torfowiskowy), − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, − obszary źródliskowe (Siedlice, Prz ęsocin, Tatynia, Wzgórza Warszewskie), − strefy ochrony uj ęć wód podziemnych: Trzebie Ŝ, Kr ępsko, Świ ęta, M ści ęcino, Szcze- cin–Skolwin, Police ul. Grzybowa i ul. Tanowska, − otoczenie uj ęć wód powierzchniowych w rejonie Polic i Skolwina (przemysłowe), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Odra, Ina, Stara Struga, Gowienica, Kr ępa, Karwia Struga, Karpina, Łarpia, Le śna, Grzybnica, Prz ęsoci ńska Struga, śółwianka, Gunia i mniejszych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jeziora D ąbie, Zalewu Szczeci ńskiego i Roztoki Odrza ńskiej oraz mniejszych akwenów, − tereny o nachyleniach powy Ŝej 10°, − obszary wyst ępowania ruchów masowych ziemi (osuwiska) Babin–dolina śółwianki– Skolwin–Mści ęcin (osuwisko Skolwi ńskie).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych

Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano miejsca, gdzie na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe fazy pomorskiej. S ą to jasnobr ązowe gliny o mi ąŜ-

34 szo ści na ogół do 10 m, z du Ŝą zawarto ści ą otoczaków, przewarstwione mułkami ilastymi. Do gł ęboko ści 1,9 m s ą silnie odwapnione. Zawarto ść frakcji piaskowej wynosi 38,2%, pyłowej 27,7% oraz iłowej 34,1% (Piotrowski, 1982). W granicach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych fazy pomorskiej wyznaczono obszary, na których mo Ŝna składowa ć odpady obo- jętne. Znajduj ą si ę one na terenie gminy Police w rejonie Prz ęsocina, Le śna Górnego i Tatyni. W miejscach, w których na glinach zalegaj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe wyznaczono obszary o mniej korzystnych wła ściwo ściach izolacyjnych (zmiennych). Piaski maj ą du Ŝe domieszki pyłów, ich mi ąŜ szo ść w granicach wytypowanych obszarów nie przekracza 2,5 m; maj ą Ŝółt ą lub szar ą barw ę. Obszary wytypowane do składowania odpadów oboj ętnych poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych, a rejon Tatynia przylega bezpo średnio do przemysłowych dzielnic peryferyj- nych Polic (Zakłady Przemysłu Chemicznego). Obszary nie maj ą ogranicze ń środowisko- wych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów komunalnych.

W okolicach miejscowo ści Prz ęsocin na powierzchni terenu wyst ępuj ą oligoceńskie iły septariowe. W górnej partii s ą to iły plastyczne o brunatnej barwie z odcieniem rdzawym lub seledynowym, na ogół odwapnione. Poni Ŝej zalegaj ą iły o barwie szarej i ciemnoszarej, twar- doplastyczne lub zwarte, ze zmienn ą zawarto ści ą frakcji pyłowej. Iły te maj ą niewielk ą domieszk ę ziarn piasku drobnego, du Ŝą muskowitu i pyłu w ęgla brunatnego. Charakterystyczn ą ich cech ą jest wyst ępowanie pojedynczych, wapiennych buł septariowych, wykształconych w postaci konkrecji do 1 m średnicy. W stropie, do 2,5 m iły s ą zwietrzałe. Poszczególne partie iłów ró Ŝni ą si ę w niewielkim stopniu wła ściwo ściami fizycznymi. Na całej ich gł ęboko- ści, w szczególno ści w partiach stropowych wyst ępuj ą kryształki gipsu o wymiarach 2–3 cm. Mi ąŜszo ść iłów jest ró Ŝna, wynosi do 60 m. Omawiane iły wyst ępuj ą tu w formie porwaków w osadach czwartorz ędu. S ą spi ętrzone glacitektonicznie, a w istniej ących szczelinach stwierdzono obecno ść wody (istniej ą zatem drogi migracji ewentualnych zanieczyszcze ń), dlatego mimo wi ększej ni Ŝ wymagana mi ąŜ- szo ści tych utworów zdecydowano si ę rekomendowa ć je jedynie jako materiał dla składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (w tym komunalne) o wła ściwo ściach izolacyjnych zmiennych. Iły wyst ępuj ą pod nadkładem piasków gliniastych z głazikami (1,5 m grubo- ści), lub 1,3 m grubo ści piasków lodowcowych z głazikami.

35 Miejscami na iłach septariowych (Prz ęsocin) zalegaj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach do około 1,5 m. Cz ęsto wskutek „spojenia” si ę utworów brak wyra źnej granicy mi ędzy nimi. Decyzj ę o budowie składowisk w tym obszarze musz ą poprzedzi ć szczegółowe badania geotechniczne, które pozwol ą na okre ślenie rzeczywistych wła ściwo ści izolacyjnych osadów, ich wykształcenia litologicznego i mi ąŜ szo ści. Ze wzgl ędu na charakter przewidzianych do składowania odpadów ograniczeniem warunkowym budowy obiektu w rejonie Prz ęsocina jest zabudowa miejscowo ści. Obszar poło Ŝony na zachód od Prz ęsocina to teren udokumentowanego, dotychczas nie- eksploatowanego zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Prz ęsocin”. Zło Ŝe stanowi seria iłów septariowych, plastycznych zwięzłych o zabarwieniu szarym i szarobrunatnym. Oprócz konkrecji septarii wyst ępuj ą tu kryształki gipsu i ziarna pirytu. Seria ilasta zalega do ść spokojnie, ale mo Ŝliwe s ą zaburzenia glacitektoniczne. W granicach udokumentowanego zło Ŝa seri ę ilast ą przykrywaj ą głównie gliny zwałowe o średniej grubo ści 1,71 m (0,3–6,0 m). Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi średnio 25,1 m (od 17,7 m do 31,4 m). Przez opadaj ący w kierunku północnym teren zło Ŝa płynie bezimienny ciek, bior ący pocz ątek na udokumentowanym obszarze. Zło Ŝe zostało udokumentowane wst ępnie, dotychczas nie było eksploatowane. Budowa składowiska odpadów na jego obszarze wymaga ć b ędzie dodatkowych prac hydrologicznych zwi ązanych z obecno ści ą cieku powierzchniowego. Wyznaczone obszary maj ą do ść du Ŝe powierzchnie o równinnym charakterze i połoŜone są przy drogach dojazdowych. Na terenie obj ętym arkuszem Police w miejscowo ści Sierakowo znajduje si ę składowi- sko odpadów komunalnych. W tej samej miejscowo ści funkcjonowało składowisko, które zostało zamkni ęte w latach osiemdziesi ątych i zrekultywowane. Na składowisku Zakładu Wielkopiecowego Huty Szczecin deponuje si ę szlam wielko- piecowy i ŜuŜel. Zakłady Chemiczne „Police” na swoim terenie deponuj ą w hałdach fosfogipsy (SF) i siarczan Ŝelazawy (Ss).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

W rejonie Prz ęsocina na powierzchni analizowanego terenu wyst ępuj ą iły septariowe – porwaki oligoce ńskie, w utworach młodszych. Ze wzgl ędu na do ść du Ŝe powierzchnie ich wyst ępowania oraz du Ŝe mi ąŜ szo ści, obszary wyznaczone w ich granicach maj ą najbardziej korzystne warunki dla budowy składowisk. Jednak ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodne- go wykształcenia iłów, zarówno w profilu pionowym jak i poziomym oraz mo Ŝliwo ść wyst ę-

36 powania zjawisk geodynamicznych przed podj ęciem decyzji o budowie składowisk konieczne będą szczegółowe badania geotechniczne. Wody głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w utworach czwartorz ędu zagro- Ŝone s ą zanieczyszczeniami powierzchniowymi w stopniu średnim lub niskim. W granicach obszarów wyznaczonych pod ewentualne składowanie odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (rejon Prz ęsocina) poziom u Ŝytkowy wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 50 m. War- stwa wodono śna izolowana jest od powierzchni pakietem utworów nieprzepuszczalnych (gliny, iły) o du Ŝej mi ąŜ szo ści. W rejonie Tatynia wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne. Pierw- szy w serii osadów wodnolodowcowych (na gł ęboko ści 5-15 m) pozostaje w bezpo średnim kontakcie z nieizolowanym od powierzchni poziomem przypowierzchniowym, b ądź izolowa- nym cz ęś ciowo przez nieci ągł ą warstw ę gliny zwałowej. Poziom ten jest nara Ŝony na zanieczyszczenia antropogeniczne. Drugi poziom to poziom mi ędzyglinowy zasilany poprzez przesi ąkanie przez nadkład oraz dopływ boczny z Wzgórz Warszewskich.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Wyrobisko zło Ŝa surowców ilastych „Szczecin–Zgoda” oraz liczne punkty lokalnej, nie- koncesjonowanej eksploatacji iłów i kruszyw znajdują na obszarach bezwzgl ędnie wył ączo- nych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Du Ŝe wyrobiska eksploatowanych tu niegdy ś złó Ŝ „Szczecin–Skolwin” i „Szczecin–Babin” zostały zrekultywowane. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne i hy- drogeologiczne. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ę- cia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk, na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi-

37 ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

XI. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze obj ętym arkuszem Police przedstawione zo- stały w sposób zgeneralizowany dla terenów, które nie s ą obj ęte prawn ą ochron ą oraz nie zostały wył ączone z waloryzacji. W analizie pomini ęto wi ęc, zgodnie z Instrukcj ą (Instrukcja ..., 2005): obszary udokumentowanych złó Ŝ kopalin, rezerwatów, tereny le śne i rolne (gleby chronione klasy I–IV a oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) oraz zieleni urz ądzo- nej. W przypadku Polic z waloryzacji wył ączono: teren zwartej zabudowy miejskiej i przemy- słowej Zakładów Chemicznych „Police” wraz z hałd ą fosfogipsów, oraz teren po zniszczo- nych w czasie II wojny światowej zakładach chemicznych na północny-zachód od miasta. W Szczecinie-Skolwinie wył ączono zabudow ę zakładów papierniczych. Wył ączono równie Ŝ obszary komunalnych wysypisk odpadów w okolicy Le śna Górnego, pola refulacyjne oraz tereny mi ędzywala. Poniewa Ŝ znaczn ą powierzchni ę omawianego obszaru zajmuj ą zwarte kompleksy leśne i gleby chronione, waloryzacj ą obj ęto tylko około 25% powierzchni arkusza mapy. Informacje o warunkach podło Ŝa budowlanego maj ą charakter ogólny. Decyduj ą o nich: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz zjawiska geodynamiczne. Zastosowano dwa wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Podstaw ą do tej oceny s ą: mapy topograficzne w skali 1:50 000, 1:25 000, Mapa geologiczna Polski 1:50 000 (Piotrowski, 1981), Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 (Mat- kowska,1998) oraz obserwacje własne w nawi ązaniu do ogólnych kryteriów waloryzacji podło Ŝa na potrzeby planowania przestrzennego (Dobak, 2005). Za korzystne dla budownictwa uznane zostały obszary wyst ępowania: − gruntów niespoistych: średniozag ęszczonych i zag ęszczonych reprezentowanych przez: piaski, pospółki wodnolodowcowe oraz rzeczne, je śli zwierciadło wody znajduje si ę w nich na gł ęboko ści ponad 2 m; − gruntów spoistych w stanie półzwartym lub twardoplastycznym mało skonsolidowane i nieskonsolidowane reprezentowanych przez gliny zwałowe i piaski gliniaste, pod wa-

38 runkiem, Ŝe nie wyst ępuj ą w nich zaburzenia glacitektoniczne oraz zjawiska geodynamiczne. Korzystne warunki zwi ązane s ą z istniej ącymi ju Ŝ terenami zurbanizowanymi: Trzebie- Ŝy, Jasienicy, Polic, Siedlic, Prz ęsocina, Le śna Górnego i Stepnicy. Za teren korzystny dla budownictwa uznano obszar wyŜej poło Ŝonych tarasów równin rzeczno-rozlewiskowych: pomi ędzy K ątami a Modrzewiem, w Komarowie, Budzieniu, Bo- rzysławiu i Lubczynie, gdzie poziom zwierciadła wody znajduje si ę poni Ŝej 2 m p.p.t., ale mo Ŝe podlega ć sezonowym wahaniom. Nale Ŝy jednak mie ć na uwadze, Ŝe na obszarach wyst ępowania glin zwałowych warunki podło Ŝa budowlanego s ą zmienne, wyst ępuj ąc w s ąsiedztwie piasków wodnolodowcowych. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem: − gruntów słabono śnych – organicznych i mi ękoplastycznych (torfów, gytii i namułów organicznych) na terenach podmokłych i zabagnionych; − piasków i piasków ze Ŝwirem, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się płycej ni Ŝ 2 m p.p.t.; − terenów, gdzie nachylenie powierzchni przekracza 12%; − gruntów na obszarach zaburzonych glacitektonicznie – w obr ębie glin zwałowych zawieraj ących porwaki trzeciorz ędowych iłów septariowych; − osuwisk na kraw ędzi wysoczyzny i wzdłu Ŝ stromych dolin potoków, przede wszystkim w miejscach wyst ępowania iłów septariowych; − gruntów nieno śnych pochodzenia antropogenicznego (nasypów niekontrolowanych). Warunki niekorzystne wyst ępuj ą w dolinie Odry i dolinach równinnych rzek i cieków, w bezodpływowych obni Ŝeniach wypełnionych najcz ęś ciej torfami. Du Ŝe obszary zajmuj ą ł ąki na gruntach organicznych, które z zało Ŝenia s ą niekorzystne dla zabudowy. W ostatnich latach zachodzi zjawisko ponownego zabagnienia ł ąk, w miejscach gdzie zaniedbano konserwacj ę systemów melioracyjnych. Niekorzystne warunki panuj ą w rejonie: Tanowa, Stepnicy, i na piaszczystych wyniesie- niach: Świ ętej i Bolesławic, gdzie lustro wody poło Ŝone jest na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m. Po- mimo niekorzystnych warunków istnieje lokalnie niska zabudowa wiejska. Niekorzystne warunki wyst ępuj ą na stromych brzegach wzgórz morenowych (znajduj ą- cych si ę głównie na obszarach le śnych, a wi ęc nie obj ętych waloryzacj ą) W południowej cz ęś ci obszaru arkusza, w obr ębie Wzgórz Warszewskich, wyst ępuj ą zaburzone glacitektonicznie iły septariowe. Tworz ą one strom ą skarp ę skolwi ńsk ą o wysoko-

39 ści do kilkudziesi ęciu metrów i nachyleniu stoków powy Ŝej 20% (cz ęsto osi ągaj ąc warto ści 30-35%), która ci ągnie si ę od Babina do Skolwina wzdłu Ŝ doliny Odry. W jej obr ębie zachodz ą zjawiska geodynamiczne takie jak: spełzywanie, zsuwanie i obrywanie gruntów. Miej- scami utworzyły si ę osuwiska – na północ od zło Ŝa Szczecin-Zgoda i w dolinie śółwinki (Grabowski, i in., 2007). Zaznaczono je na mapie. Cała skarpa i strome stoki dolin potoków na zachód od niej s ą rejonem potencjalnych osuwisk. Wzdłu Ŝ brzegów Odry od wielu lat deponowane s ą na ł ąkach refulaty o mi ąŜ szo ści do 3 m, pochodz ące z pogł ębiania rzeki i Zalewu Szczeci ńskiego, które s ą lu źnymi gruntami piaskowo-mułowymi nienadaj ącymi si ę pod zabudow ę, podobnie jak nasypy zwi ązane z zabudow ą przemysłow ą, czy znajduj ące si ę w okolicy Świ ętej. W rejonach, gdzie panuj ą warunki niekorzystne dla budownictwa, lub mo Ŝliwe jest du Ŝe zró Ŝnicowanie tych warunków (na obszarach zaburzonego wyst ępowania glin zwałowych) przed podj ęciem budowy powinny by ć sporz ądzone dokumentacje in Ŝyniersko-geologiczne. Hałda fosfogipsów w Policach, zlokalizowana na torfach, powoduje osiadanie terenu i wyciskanie gruntów wokół niej.

XII. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Police ochronie podlegaj ą: grunty rolne o klasie bonitacyjnej I– IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, zieleń urz ądzona, rezerwaty, pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Około 75% powierzchni arkusza obj ęta jest sieci ą ekologiczn ą obszarów Natura 2000. Gleby chronione wyst ępuj ą na glinach i iłach wierzchowinowej partii Wzgórz War- szewskich. S ą to gleby brunatne klasy II–IVa. Na obszarze wyst ępowania glin zwałowych, na zachód od Zakładów Chemicznych „Police”, powstały gleby brunatne wyługowane, wykształ- cone z piasków gliniastych mocnych lub lekkich na glinach, klasy IVa. Gleby te nale Ŝą do kompleksów: Ŝytniego bardzo dobrego i Ŝytniego dobrego, a sporadycznie do pszennego dobrego. Gleby chronione organiczne zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Wyst ępuj ą one na nisko poło Ŝonych tarasach zalewowych Odry, w dolinach: Iny, Krępy i Gowienicy, wokół jeziora D ąbie, S ą to gleby torfowe, mułowo-torfowe lub murszowo-mineralne. Przekształcono je, dzi ęki zabiegom melioracyjnym i agrotechnicznym w u Ŝytki zielone. Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni terenu arkusza. W jego cz ęś ci północno- wschodniej stanowi ą fragment rozległego kompleksu le śnego Puszczy Goleniowskiej. S ą to lasy

40 sosnowe, a po obu stronach Kr ępy, na podmokłych glebach typu bagiennego, wyst ępuj ą olsy. Przy zachodniej granicy arkusza znajduje si ę fragment Puszczy Wkrza ńskiej, poro śni ętej suchym borem sosnowym. Jej cz ęść – Wzgórza Warszewskie, porasta las mieszany: bukowo- sosnowo-dębowy. Lasy na terenie arkusza prawie w cało ści s ą lasami ochronnymi, znajduj ącymi si ę pod siln ą antropopresj ą. Głównym czynnikiem wpływaj ącym negatywnie na ich stan, na tym obszarze, jest zanieczyszczenie powietrza przez Zakłady Chemiczne „Police” i zakłady prze- mysłowe Szczecina. Od pocz ątku lat 90. XX wieku nast ąpiła znaczna poprawa kondycji lasów. Wi ąŜ e si ę to ze zmniejszon ą emisj ą gazów i pyłów przez Zakłady Chemiczne „Police”. Cz ęść lasów zaliczono do wodochronnych i ostoi zwierz ąt. Znajduj ący si ę na arkuszu park podworski w Le śnie Górnym, o powierzchni powy Ŝej 5 ha zaznaczony został na mapie symbolem i kolorem – jako ziele ń urz ądzona. Ziele ń urz ą- dzon ą stanowi ą równie Ŝ liczne ogródki działkowe wokół Polic i Skolwina. Teren obj ęty arkuszem jest bogaty przyrodniczo i krajobrazowo, dlatego powstało tu chronionych obiektów i projektowane s ą kolejne. Utworzono tu 2 rezerwaty przyrody: „Olszanka” i „Uroczysko Świ ęta”. Rezerwat torfowiskowy „Olszanka”, znajduj ący si ę w gminach Stepnica i Goleniów, powołany został w 1998 roku i miał wtedy powierzchni ę 1290 ha. W 2006 roku został on powi ększony o teren znajduj ącego si ę w jego obr ębie rezerwatu „Wilcze Uroczysko”. Obec- nie jego powierzchnia wynosi 1352,4 ha. Celem jego utworzenia jest zachowanie fragmentu bagiennego lasu olszowego i torfowiska wysokiego ze skupiskami: paproci długosza królew- skiego, widłaka jałowcowatego, rosiczki oraz rzadkich i gin ących gatunków zwierz ąt. Rezerwat „Uroczysko Świ ęta” powołany został w 1973 roku i miał wtedy powierzchni ę 9,5 ha. W 2004 roku powi ększono go do 207,77 ha i nadano imi ę profesora Mieczysława Jasnowskiego. Jest to rezerwat torfowiskowy, który utworzono w celu ochrony lasów bagiennych z licznymi stanowiskami paproci długosza królewskiego oraz wiciokrzewu pomorskie- go. Proponuje si ę utworzenie rezerwatu „Bobry nad In ą”, na terenie bagiennego olsu w pobli Ŝu uj ścia rzeki, gdzie osiedliły si ę bobry. Na terenie lasów, nadodrza ńskich bagien, parków, na cmentarzach, przy drogach znajduje si ę wiele starych drzew, pojedynczych lub tworz ących grupy o rozmiarach pomniko- wych. W śród drzew dominuj ą d ęby, s ą tu te Ŝ: lipy, cisy, buki, świerki, topola. Tylko 4 z nich zostały zatwierdzone jako pomniki przyrody. Na wschód od Stepnicy 50 drzew tworzy alej ę

41 proponowan ą do ochrony. Ponadto proponuje si ę obj ąć ochron ą pomnikow ą: skupisko głazów narzutowych, znajduj ące si ę w południowej cz ęś ci Parku Le śnego w Mści ęcinie i źródlisko w Le śnie Górnym. Mi ędzy Skolwinem a Babinem utworzono w 2007 roku u Ŝytek ekologiczny „Dolina strumieni Skolwianki, Stołczynki i śółwinki” o powierzchni 42,7 ha. Proponuje si ę utworzenie kolejnych u Ŝytków: − „Wyspa Adamowa” w Roztoce Odrza ńskiej, która poro śni ęta jest wierzbami i krzewami i stanowi ostoje ptaków; − „Uj ście Kr ępy” – podmokłe ł ąki, miejsce wyst ępowania licznych chronionych gatunków ro ślin i zwierz ąt; − „Wyspy Odrza ńskie”, to 5 wysp w korycie Odry, obejmuj ących cenne pozostało ści eko- systemów i siedliska rzadkich gatunków płazów i ptaków; − „Noclegowisko kormoranów”, na południe od drogi ł ącz ącej Świ ętą i Bolesławice – cenne stanowiska florystyczno-faunistyczne. Najwi ększe na Pomorzu Zachodnim noclegowisko kormoranów; − „Oczko wodne koło Borzysławca” – cenne stanowisko biocenotyczne, z licznymi chro- nionymi gatunkami ro ślin. Na odrza ńskiej wyspie D ębina w 2003 roku powstał Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „D ębina” o powierzchni 780,39 ha, którego północna cz ęść znajduje si ę w obr ębie arkusza. Na terenie obj ętym arkuszem Police proponuje si ę utworzenie 5 zespołów przyrodniczo- krajobrazowych dla ochrony cennych fragmentów krajobrazu naturalnego, ekosystemów wodno-torfowiskowych: na Wzgórzach Warszewskich, nad Roztok ą Odrza ńsk ą i nad In ą. „Bagna Struskie” poło Ŝone s ą na zachodnim brzegu Roztoki Odrza ńskiej pomi ędzy Trzebie Ŝą a Jasienic ą. Obiekt jest cenny ze wzgl ędu na flor ę, faun ę i walory krajobrazu. Do- minuj ą tu trzcinowiska, mniej jest bagien, pastwisk i ł ąk. „Uj ście Iny” obejmuje podmokłe i bagienne nieu Ŝytki z mozaik ą trzcinowisk i turzyco- wisk nad jeziorem D ąbie o cechach krajobrazu zbli Ŝonych do naturalnego. „Park le śny M ści ęcino” obejmuje wzniesienia morenowe, poci ęte dolinami strumieni, pokryte wielogatunkowymi lasami. Znajduj ą si ę tu stanowiska wielu chronionych ro ślin i zwierz ąt. „Dolina Skolwi ńska” pokryta jest mozaik ą zaro śli, zadrzewie ń i ziołoro śli. W runie wyst ępuj ą gatunki ro ślin chronionych i rzadkich.

42 „Babi ńskie Zbocza” obejmuj ą urozmaicony krajobrazowo fragment zbocza doliny Odry z murawami i zaro ślami, z ro ślinami rzadko spotykanymi. Cz ęść północna znajduje si ę na arkuszu. Wykaz obiektów chronionych zamieszczono w tabeli 6. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Miejscowo ść Rok obiektu Gmina Rodzaj obiektu ochro- Nadle śnictwo, Le śnictwo zatwierdze- na Powiat (powierzchnia w ha) ny (L) nia mapie 1 2 3 4 5 6 Nadl. Goleniów Stepnica, Goleniów T – „Olszanka” 1 R 2006 L.Olszanka Goleniów (1354, 4 ) Nadl. Goleniów; obręb T – Uroczysko Świ ęta im. Jedliny oddz. 843-845; Goleniów Profesora Mieczysława 2 R 2004 obr ęb Świ ęta oddz. 849- Goleniów Jasnowskiego” 853, 859-863 (207,77) Nadl. Goleniów Goleniów Fn–Fl Bobry nad In ą” 3 R * L. Olszanka Goleniów (~30,0) Nadl. Trzebie Ŝ Police 4 P * PŜ – cis pospolity L. Maza ńczyk Police Nadl. Trzebie Ŝ Police 5 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Maza ńczyk Police Stepnica PŜ – 9 d ębów szypułko- 6 P Stepniczka ul. Barmina II * Goleniów wych Stepnica 7 P Stepnica * PŜ – topola biała Goleniów Stepnica ul. Krzywoustego Stepnica 8 P 1999 PŜ – d ąb szypułkowy 39 Goleniów Stepnica 9 P Stepnica * PŜ – lipa drobnolistna Goleniów Stepnica 10 P Stepnica (na cmentarzu) * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 11 P Stepnica (na cmentarzu) * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 12 P Stepnica (na cmentarzu) * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica PŜ – 6 d ębów szypułko- 13 P Stepnica – Bogusławie * Goleniów wych Stepnica 14 P Stepnica – Bogusławie * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 15 P Stepnica – Bogusławie * PŜ – buk zwyczajny Goleniów Stepnica 16 P Stepnica – Bogusławie * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 17 P Stepnica – Bogusławie * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów

43 1 2 3 4 5 6 Stepnica PŜ – grupa d ębów szypuł- 18 P Stepnica – Bogusławie * Goleniów kowych Nadl Goleniów Stepnica 19 P * PŜ – d ąb szypułkowy L. Stepnica oddz. 266d Goleniów Nadl. Goleniów PŜ – aleja 50 drzew, Stepnica 20 P L. Widzie ńsko, oddz. 263r, * głównie d ębów Goleniów 297f, 298b-d (długo ści ~ 1 km) Nadl. Goleniów Stepnica 21 P 2003 PŜ – buk pospolity L.Widzie ńsko, oddz. 254f Goleniów Nadl.Goleniów Stepnica 22 P 2003 PŜ – cis pospolity L.Widzie ńsko, oddz. 285p Goleniów Nadl. Goleniów Stepnica 23 P * PŜ – d ąb szypułkowy L.Stepnica, oddz. 480i Goleniów Stepnica 24 P Budzie ń * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 25 P Budzie ń * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Stepnica 26 P Budzie ń * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Goleniów 27 P Bolesławice * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Goleniów 28 P Bolesławice * PŜ – lipa drobnolistna Goleniów Police 29 P Tanowo * PŜ – klon jawor Police Police 30 P Policu ul. Asfaltowa * PŜ – d ąb szypułkowy Police Goleniów 31 P Swi ęta * PŜ – d ąb szypułkowy Goleniów Szczecin 32 P Mści ęcino – Park Le śny 2008 PŜ – świerk pospolity Szczecin Szczecin Pn – G (skupienie głazów 33 P Mści ęcino – Park Le śny * Szczecin narzutowych) Police 34 P Le śno Górne * Pn – ś ( źródlisko) Police Stepnica „Wyspa Adamowa” 35 U Stepnica * Goleniów (~10,0) Goleniów, Stepnica „Uj ście Kr ępy” 36 U Nadl. Goleniów * Goleniów (~45,0) „Wyspy Odrza ńskie” (Skolwi ński Ostrów, Police, Szczecin Mnisi Ostrów, Długi 37 U Police, Szczecin * Police, Szczecin Ostrów, Karw Wielki, Karw Mały) (~300,0) „Noclegowisko kormora- Na S od drogi Świ ęta- Goleniów 38 U * nów” Bolesławice Goleniów (~ 150,0) „Dolina strumieni Skol- Szczecin wianki, Stołczynki i śół- 39 U Szczecin 2007 Szczecin winki” (42,69)

44 1 2 3 4 5 6 „Oczko wodne Goleniów 40 U Borzysław * k/Borzysławca” Goleniów (~ 4,0) Police „Bagna Struskie” 41 Z Nadl. Trzebie Ŝ * Police (~ 700,0) Goleniów „Uj ście Iny” 42 Z Nadl. Goleniów * Goleniów (~ 250,0) „Park Le śny M ści ęcino” 43 Z Szczecin Szczecin * (~ 200,0) „Dolina Skolwi ńska” 44 Z Szczecin Szczecin * (~15,0) „D ębina” 45 Z Szczecin Szczecin 2003 (780,39) „Babi ńskie Zbocza” 46 Z Szczecin Szczecin * (~20,0) Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy; Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody lub władze gminne, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny; rodzaj pomnika: P Ŝ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, Ź – źródło

W Le śnie Górnym znajduje si ę głaz narzutowy o średnicy 1,5 m nie zakwalifikowany jako pomnik przyrody. Obszar arkusza jest wa Ŝnym z punktu widzenia ochrony ekosystemów. W koncepcji sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998) arkusz poło Ŝony jest w obszarze w ęzło- wym o znaczeniu mi ędzynarodowym 1M – Obszar Uj ścia Odry (fig.5). Obszary w ęzłowe charakteryzuje du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunkowa, siedliskowa i krajobrazowa. S ą one wa Ŝnymi ostojami dla gatunków rodzimych i w ędrownych. Około 70% terenu obj ętego arkuszem mapy Police (za wyj ątkiem miejscowo ści: Police, Szczecin, Niekło ńczyca, Stepnica, i fragmentów terenu we wschodniej cz ęś ci arkusza) zali- czony został do obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Znajdu- ją si ę tutaj fragmenty 7 takich obszarów i 2 w cało ści: 5 obszarów specjalnej ochrony ptaków OSO – Dolina Dolnej Odry, Ł ąki Skoszewskie, Zalew Szczeci ński, Puszcza Goleniowska, Ostoja Wkrza ńska i 4 specjalne obszary ochrony siedlisk SOO – Ostoja Goleniowska, Police- kanały, Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński, oraz Uroczyska w Lasach Stepnickich. OSO i SOO cz ęś ciowo si ę pokrywaj ą. Obszar PLB 320012 Puszcza Goleniowska, obejmuj ący północno-wschodni ą cz ęść arkusza do Iny, to du Ŝy kompleks le śny do ść silnie zmieniony przez działalno ść człowieka, lecz o dobrej kondycji drzewostanów i du Ŝej warto ści przyrodniczej. Znajduj ą si ę tutaj rozległe

45 torfowiska niskie i obszary poro śni ęte ł ęgami i olsami. Wyst ępuje tu około 30 gatunków ptaków w tym wa Ŝne ostoje l ęgowe: bielika, kani czarnej i rudej, podró Ŝniczka i innych. Istniej ą tu 2 rezerwaty torfowiskowe:„Olszanka”, „Uroczysko Świ ęta”. Obszar PLB 320009 Zalew Szczeci ński obejmuje polsk ą cz ęść Zalewu, a na terenie arkusza Roztok ę Odrza ńsk ą, Odr ę do wysoko ści Polic, oraz cz ęść l ądow ą pomi ędzy Trzebie Ŝą a Jasienic ą. Jest on bardzo wa Ŝną ostoj ą ptaków wodno-błotnych i bielika. Wyst ępuje tu ponad 30 gatunków ptaków.

Fig.5. Poło Ŝenie arkusza Police na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Obszar Uj ścia Odry, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 2k – Dolina rzeki Iny , 3 – granica pa ństwa

Obszar PLB 320007 Ł ąki Skoszewskie, to rozległy obszar bagnistych ł ąk z lasami ol- chowo-sosnowymi na wschodnim wybrze Ŝu Zalewu Szczeci ńskiego (w obr ębie arkusza tylko cz ęść południowa). Poci ęty jest licznymi kanałami i rowami. Wyst ępuj ą tu co najmniej 33 gatunki ptaków.

46 Obszar PLB 320003 Dolina Dolnej Odry obejmuje na terenie arkusza szeroki pas torfowisk niskich i ł ąk zalewowych nad jeziorem D ąbie. W jeziorze wyst ępuje bogata ro ślinno ść wodna. Jest to bardzo istotny teren dla ptaków wodno-błotnych. Obszar PLB 320014 Ostoja Wkrza ńska wyst ępuje na arkuszu w dwóch niewielkich fragmentach przy jego zachodniej granicy. Obejmuje tu tereny le śne. W ostoi wyst ępuje około 27 gatunków ptaków i gatunki ro ślin obj ęte ścisł ą ochron ą. Obszar PLH 320018 Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński obejmuje w obr ębie arkusza wody Roztoki Odrza ńskieji i Odry do Wyspy śurawiej. Siedliskami przyrodniczymi, które ma chroni ć są: laguny, ł ąki, płytkie uj ścia rzek, starorzecza i inne naturalne zbiorniki wodne, wilgotne zagł ębienia mi ędzywydmowe. Wyst ępuje tu wiele chronionych ro ślin naczyniowych, mchów, torfowców i egzystuje wiele ptaków. Na wschodnim brzegu Odry utworzono Obszar PLH 320033 Uroczyska w Lasach Step- nickich, obejmuj ący dwa rezerwaty: „Olszanka” i „Uroczysko Świ ęta” oraz tereny le śne i łąki mi ędzy nimi. Jest to obszar wa Ŝny dla ochrony torfowisk wysokich, lasów ł ęgowych i borów bagiennych. Znajduje si ę tu wiele rzadkich i zagro Ŝonych gatunków ro ślin. Obszar PLH 320013 Ostoja Goleniowska chroni najcenniejsze fragmenty Puszczy Go- leniowskiej, zwi ązane z rzekami: Gowienic ą, Stepnic ą, Wołczenic ą i rynnami subglacjalnymi, z licznymi oczkami torfowisk wysokich. Jest to obszar o du Ŝym zró Ŝnicowaniu siedliskowym, posiadaj ący doskonale wykształcone starorzecza, eutroficzne zbiorniki wodne i torfowiska oraz du Ŝą populacj ę cisa. Jego niewielki fragment znajduje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Na północ od Polic znajduje si ę stara, przedwojenna fabryka z sieci ą podziemnych ka- nałów długo ści około 4 km. Osiedliło si ę tu kilka gatunków nietoperzy, które zostały obj ęte ochron ą przez utworzenie tu Obszaru PLH 320015 Police – kanały. Obszary Natura 2000 scharakteryzowane zostały w tabeli 7.

47 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod i symbol punktu obszaru w granicach arkusza Lp. obszaru obszaru obszaru oznaczenia na Długo ść geo- Szeroko ść Kod Wojewódz- (ha) Powiat Gmina mapie graficzna geograficzna NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Dolina Dolnej zachodnio- 1 J E 14°24’48’’ N 53°56’00’’ 60 207,10 PLOG 1 goleniowski Goleniów 320003 Odry (P) pomorskie PLB Łąki Skoszewskie zachodnio- 2 J E 14°36’26’’ N 53°43’06’’ 9 083,40 PLOG 1 goleniowski Stepnica 320007 (P) pomorskie PLB Zalew Szczeci ński zachodnio- goleniowski Stepnica 3 J E 14°24’26’’ N 53°42’32’’ 47 194,57 PLOG 1 320009 (P) pomorskie policki Police PLB Puszcza Goleniow- zachodnio- Goleniów 4 F E 14°43’35’’ N 53°41’35’’ 25 039,24 PLOG 1 goleniowski 320012 ska (P) pomorskie Stepnica PLB Ostoja Wkrza ńska zachodnio- 5 D E 14°24’70’’ N 53°37’47’’ 14 575,74 PLOG 1 policki Police 320014 (P) pomorskie 48 48 PLH Ostoja Goleniow- zachodnio- 6 K E 14°44’49’’ N 53°40’00’’ 8 453,60 PLOG 1 goleniowski Stepnica 320013 ska (S) pomorskie PLH zachodnio- 7 B Police – kanały (S) E 14°32’51’’ N 53°33’39’’ 100,24 PLOG 1 policki Police 320015 pomorskie Uj ście Odry i PLH zachodnio- goleniowski Stepnica 8 K Zalew Szczeci ński E 14°27’15’’ N 53°46’05’’ 52 611,99 PLOG 1 320018 pomorskie policki Police (S) Uroczyska w PLH zachodnio- 9 I Lasach Stepnickich E 14°39’21’’ N 53°36’1’’ 2 749,74 PLOG 1 goleniowski Stepnica 320033 pomorskie (S)

Rubryka 2: B – SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina, F – OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, I – SOO, zawieraj ący w sobie wydzielony OSO, J – OSO, cz ęściowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XIII. Zabytki kultury

Teren arkusza Police nie posiada całkowitego pokrycia AZP (Archeologicznym Zdj ę- ciem Polski). Du Ŝym utrudnieniem dla rozpoznania archeologicznego s ą: du Ŝe zalesienie terenu (Puszcza Goleniowska, Wkrza ńska) oraz liczne bagna, mokradła i torfowiska. Najko- rzystniejszym terenem dla osadnictwa pradziejowego był obszar wysoczyzny na zachodnim brzegu Odry oraz wzdłu Ŝ wschodniej granicy arkusza, a tak Ŝe piaszczyste wyniesienia na równinie rozlewiskowej. Panował tu dogodny klimat i dobre warunki glebowe. Na omawianym terenie zarejestrowano kilkadziesi ąt stanowisk archeologicznych, z których jedno wpisane zostało do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998). Jest to stanowisko w Mści ęcinie, gdzie zlokalizowane były: osada neolityczna, wczesno średniowieczne grodzisko i osada średnio- wieczna. Na mapie naniesiono tylko to jedno stanowisko, pozostałe bowiem nie maj ą du Ŝej warto ści poznawczej.

Na terenie arkusza Police nie zachowało si ę zbyt du Ŝo obiektów zabytkowych. Najcen- niejsze z nich wpisane zostały doirejestru zabytków. S ą to nast ępuj ące obiekty: − gotycka kaplica w Policach z XV wieku − ko ściół neogotycki z XIX wieku w Policach − ko ściół w Prz ęsocinie z XV wieku z barokow ą wie Ŝą drewnian ą z 1740 roku − barokowy ko ściół z 1745 roku w Trzebie Ŝy − zespół poklasztorny z ruinami klasztoru i ko ściołem z XIV wieku w Jasienicy − ko ściół z XVIII wieku z bezpo średnim otoczeniem w Niekło ńczycy − ko ściół w Tatyni z XVII wieku z działk ą ko ścieln ą − ko ściół barokowy ryglowy z 1741 roku PW św. Jacka w Stepnicy − ko ściół PW św. Piotra i Pawła wraz z otoczeniem, murowany z 2 połowy XIX wieku w Borzysławcu − domy ryglowe z XVIII wieku w Trzebie Ŝy − zabytkowy pałac i park dworski z ko ńca XIX wieku w Le śnie Górnym. W M ści ęcinie znajduj ą si ę dwa głazy narzutowe z tablicami upami ętniaj ącymi istniejącą tutaj w czasie II wojny światowej fili ę obozu koncentracyjnego Stutthoff. Ofiarom tej wojny po świ ęcone s ą te Ŝ pomniki w Trzeszczynie, Prz ęsocinie i koło Stepnicy.

49 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Police jest terenem intensywnej działalno ści gospodarczej człowieka. Bliskie s ąsiedztwo Szczecina oraz drogi wodnej do portu szczeci ńskiego miało wpływ na lokowanie w dolinie Odry wodochłonnego i surowcochłonnego przemysłu – Zakładów Che- micznych „Police” i Zakładów Papierniczych w Skolwinie. Dawniej prowadzono intensywn ą eksploatacje iłów septariowych na potrzeby miejscowej cegielni. Istniej ące na tym terenie torfy i gytie posiadaj ą przewa Ŝnie małe zasoby, a przy tym ich lokalizacja w obr ębie ł ąk chronionych i terenów le śnych, warto ściowych ze wzgl ędów przyrodniczych powoduje, Ŝe ewentualne podj ęcie eksploatacji nie ma Ŝadnego uzasadnienia ekonomicznego i społecznego. Obecnie na terenie obj ętym arkuszem nie prowadzi si ę Ŝadnej koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Zakłady przemysłowe w dolinie rzeki s ąsiaduj ą z obszarami o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, z rezerwatami przyrody i ostojami rzadkich ptaków. 75% powierzchni arkusza pokryta jest sieci ą kilku obszarów Natura 2000. Efektem presji przemysłowej było znaczne pogorszenie zdrowotno ści lasów, i w skraj- nych przypadkach obumieranie drzew, szczególnie na wschodnim brzegu Odry. Obecnie wpływ Zakładów Chemicznych Police na środowisko jest znacznie mniejszy, z uwagi na ograniczenie emisji zanieczyszcze ń. Tereny na wschód od Odry maj ą zagospodarowanie rolniczo-le śne. Wyst ępuj ą tu słabe grunty orne i coraz mniej wykorzystywane u Ŝytki zielone. Źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, wyst ępuj ący w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych, w którym jako ść wód jest zła w dolinie Odry, a średnia na pozostałym obszarze. Ich stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniami jest na znacznej cz ęś ci obszaru wysoki, albo średni. Wody wykorzystywane s ą do celów komunalnych i przemysłowych. Najwi ększe uj ęcia, zaopatruj ące Police i Szczecin, znajduj ą si ę na lewym brzegu Odry. Na Odrze zlokalizowane s ą trzy uj ęcia powierzchniowe, dostarczające wody dla celów technologicznych. Na terenie obj ętym arkuszem Police mo Ŝna składowa ć odpady wszystkich typów. W granicach kartograficznych wydziele ń powierzchniowego wyst ępowania oligoce ńskich iłów septariowych w rejonie Prz ęsocina w gminie Police wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne. Warunki izolacyjne osadów mog ą

50 by ć zmienne, poniewa Ŝ osady mog ą mie ć niejednorodne wykształcenie w profilu pionowym i poziomym (zaburzenia glacitektoniczne). Odpady oboj ętne w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej mo Ŝna składowa ć w rejonie Prz ęsocina i Tatyni (gmina Police). Wytypowane obszary znajduj ą si ę na terenach o niskim i bardzo niskim stopniu zagroŜenia wód poziomów uŜytkowych. Wyrobisko zło Ŝa surowców ilastych „Szczecin–Zgoda” i liczne punkty lokalnej eksploatacji glin, iłów kruszyw znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwości składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ocenie warunków pod zabudow ę poddane zostało około 25% terenu obj ętego arkuszem. Niekorzystne warunki panuj ą głównie na równinach torfowych, w dolinach rzek i cieków oraz bezodpływowych obni Ŝeniach, a tak Ŝe na obszarach wyst ępowania zaburze ń glacitektonicz- nych i zjawisk geodynamicznych – osuwisk, obrywów na wschodniej skarpie Wzgórz War- szewskich. Wyst ępuj ą równie Ŝ w obr ębie gruntów nieno śnych: nasypów niekontrolowanych i pól refulacyjnych. Przyszło ści ą tego terenu jest turystyka i rekreacja. Lasy Puszczy Goleniowskiej i Wzgórz Warszewskich, tereny nad Zalewem Szczeci ńskim i jeziorem D ąbie przyci ągaj ą tu w sezonie letnim wielu turystów z aglomeracji szczeci ńskiej. W Trzebie Ŝy, Stepnicy, Lubczy- nie istnieje rozwini ęta baza turystyczna (kempingi, o środki wypoczynkowe, pla Ŝe) i porty jachtowe.

XIV. Literatura

BOCHE ŃSKA M., 1972 a- Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami piasków do betonów komórkowych w powiecie Goleniów. Arch. Urz ędu Marszał- kowskiego. Szczecin. BOCHE ŃSKA M., 1972 b- Program prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem piasków do betonów komórkowych w rejonie Kr ępska w powiecie Goleniów. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego. Szczecin.

51 DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRACKI K., HOC R., PIOTROWSKI A.,2003 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze powiatu goleniowskiego, woj. zachodniopomorskie. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Oddział Pomorski. Szczecin. DOWNAR L., 1966 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Szczecin-Zgoda”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DRWAL E., 1973 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w powiecie Goleniów. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie, Szcze- cin. FRANKIEWICZ A., HOC R., PIOTROWSKI A., 2003 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze powiatu polickiego, woj. zachodniopomorskie. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Oddział Pomorski. Szczecin. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., red., 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., red., DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRAF R., 2006 – Mapa hydrograficzna Ark. Police w skali 1: 50 000. GUGiK. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych obj ętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydaw. Stowarzysz. Naukowego Ar- cheologów Polskich – Oddz. Warszawski, Warszawa. JENDRYSIK E., WI ŚNIOWSKI Z., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1 : 50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Police. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa KARNKOWSKI P.H., 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Ni Ŝ Polski. Przegl. Geol. t. 56, nr 10, s. 895 – 903.

52 KLECZKOWSKI A. S., red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kra- ków. KINAS R., GAWRO ŃSKI J., 1983 – Sprawozdanie z prac penetracyjno-poszukiwawczych za surowcami dla potrzeb ceramiki budowlanej w rejonie Szczecina (z I etapu prac). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZYDRA Z., WYRWICKI R., 1970 – Surowce ilaste, Warszawa. LIRO A., red,, 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej, ECONET-Polska, 1995 – Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeci ńskiej 1: 200 000, cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŁUCIUK J., 1975 – Rejestr złó Ŝ surowców budowlanych (okruchowych i ilastych) występuj ą- cych w obr ębie województwa szczeci ńskiego w rejonie Goleniowa. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego. Szczecin. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATKOWSKA Z., 1998 – Mapa i obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Police. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MŁODZI ŃSKA Z., 1980 – Hydrochemia. Zalew Szczeci ński. WKŁ. Warszawa. NIEDZIELSKI A., 1969 – Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów septariowych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej „Prz ęsocin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

53 PIOTROWSKI A., 1981 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, Arkusz Police (190). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1982 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Police (190). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 2003 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Szczecin-Zgoda”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 2004 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Szczecin-Zgoda”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2004 – 2005., 2006 – Biblioteka Monitoringu Środowiska. W.I.O. Ś. Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 roku w sprawie standar- dów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 roku., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz.

549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.,. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 62, poz. 628 z dnia 5 marca 2007 r. WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 – Waloryzacja złó Ŝ kopalin ilastych w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.