Student-Papers-Vol.5.Pdf

INSTITUTE OF KNOWLEDGE MANAGEMENT SKOPJE, MACEDONIA

KNOWLEDGE International Journal Student papers V- 5

Skopje, 2014

Edited

PhD Robert Dimitrovski PhD Svetlana Trajković PhD Margarita Koleva PhD Mile Matijević PhD Dusan Nikolovski PhD Predrag Trajković PhD Jugoslav Ziberovski PhD Ilija Nasov PhD Irina Singaveskaya

Preparing and correction

Liljana Pushova Martina Nedelkovska

GRAFOPROM – Bitola Editor: IKM – Skopje

For editor

PhD Robert Dimitrovski

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 005.941(082)

KNOWLEDGE : international journal. #Vol. #5, Student papers / [edited Robert Dimitrovski ... и др.]. - Skopje : Institute of knowledge management, 2014. - 172 стр. : илуст. ; 26 см

Фусноти кон текстот. - Abstracts кон трудовите. - Библиографија кон трудовите

ISBN 978-608-65653-6-7

а) Организациско знаење - Зборници COBISS.MK-ID 97341962

SCIENTIFIC COMMITTEE

President: Academic, Prof. Vlado Kambovski PhD, President of Macedonian Academy of Science and Arts, - Skopje

 Prof. Robert Dimitrovski PhD, Faculty of Management , MIT University, Skopje (Macedonia)  Prof. Dusan NIkolovski PhD, Rector MSU, Sveti Nikole (Macedonia)  Prof. Jugoslav Ziberovski PhD, Rector of MIT University, Skopje (Macedonia)  Prof Vladislav M. Jurjev PhD, Rector Tambovski State Uninersity, Gavrilo Romanovic Derzavin, (Russian Federation)  Prof. Zivota Radosavljevik PhD , Dean , Faculty FORCUP, Union University, Belgrade (Serbia)  Prof. Ilija Nasov PhD, Research and Development center PLASMA, Skopje (Macedonia)  Prof. Aleksandar Nikolovski PhD, Director of PhD Institute, FON University, Skopje (Macedonia)  Prof. Tatiana Osadcaja PhD, Vice Rector for International matters, Tambovski State University, Gavrilo Romanovic Derzavin (Russian Federation)  Prof. Marjan Stevanovski PhD, Dean , Faculty of Management , MIT University , Skopje (Macedonia)  Prof. Anita Trajkovska PhD, Rochester Univerzity (USA)  Prof. Milan Radosavljevic PhD, Dean , Faculty of strategic and operational management, Union University, Belgrade (Serbia)  Prof. Anka Trajkovska Petkoska PhD, UKLO, Faculty of technology and technical sciences, Bitola (Macedonia)  Prof. Shekerinka Ivanovska PhD, Dean of Faculty of Economy, MIT University, Skopje (Macedonia)  Prof. Predrag Trajkovic PhD, JMPNT,Vranje (Serbia)  Prof. Lidija Tozi PhD, Faculty of Pharmacy , Ss. Cyril and Methodius University, Skopje (Macedonia)  Prof. Misho Hristovski PhD, Faculty of Veterinary Medicine , Ss. Cyril and Methodius University, Skopje (Macedonia)  Prof. Jove Kekenovski PhD, Faculty of Tourism , UKLO , Bitola (Macedonia)  Prof. Sasho Korunoski, Dean, Faculty of Tourism, UKLO, Bitola (Macedonia)  Prof. Cvetko Andreevski, Vise rector, Faculty of Tourism, UKLO, Bitola (Macedonia)  Prof. Margarita Koleva PhD, Dean, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski, Blagoevgrad (Bulgaria)  Prof. Maria Kavdanska PhD, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski, Blagoevgrad (Bulgaria)  Prof. Marija Knezevic PhD, Academic, Banja Luka (Bosnia and Herzegovina)  Ljupco Naumovski PhD, Forum for Mobility and Research, Bitola (Macedonia)  Prof. Oliver Iliev PhD , Faculty of Communication and IT , FON University Skopje (Macedonia)  Prof. Dimitrija Popovski PhD , Faculty of Sport , Ss. Cyril and Methodius University, Skopje (Macedonia)  Prof. Yuri Doroshenko PhD, Dean, Faculty of Economics and Management, Belgorod (Russian Federation)  Prof. Sashko Plachkov PhD, Faculty of Pedagogy, University Neofit Rilski, Blagoevgrad (Bulgaria)  Prof. Ivan Petkov PhD, Rector, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)  Prof. Vladimir Lazarov PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)  Prof. Tosko Krstev PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)  Prof. Antoanela Hristova PhD, European Polytechnic University, Pernik (Bulgaria)  Prof. Azra Adjajlic – Dedovic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia & Herzegovina)  Prof. Aleksandr Korablev, PhD, Dean, Faculty for economy and management, Saint Petrsburg State Forest Technical University, Saint Petrsburg (Russian Federation)

 Prof. Primoz Dolenc, PhD, Faculty of Management, Primorska University, Koper (Slovenia)  Doc. Igor Stubelj, PhD, PhD, Faculty of Management, Primorska University, Koper (Slovenia)  Prof Karl Schopf, PhD, Akademie fur wissenschaftliche forchung und studium, Wien (Austria)  Prof. Emilija Stevanovska, Ph.D, BAS Skopje (Macedonia)  Prof. Volodymyr Denysyuk, PhD, Dobrov Center for Scientific and Technologogical Potential and History studies at the National Academy of Sciences of Ukraine (Ukraine)  Prof. Laste Spasovski PhD, Vocational and educational center, Skopje, Macedonia  Prof. Branislav Simonovic PhD, Faculty of law, Kragujevac (Serbia)  Prof. Dragan Kokovic PhD, University of Novi Sad, Novi Sad (Serbia)  Prof. Sasha Kicoshev PhD, University of Novi Sad, Novi Sad (Serbia)  Prof. Pere Tumbas PhD, Faculty of Economics , University of Novi Sad , Subotica (Serbia)  Prof. Natalija Kirejenko PhD, Faculty For economic and Business, Institute of Entrepreneurial Activity, Minsk (Belarus)  Prof Evgenia Penkova-Pantaleeva PhD , UNWE -Sofia (Bulgaria)  Prof. Nikolina Ognenska PhD, Faculty of Music, SEU - Blagoevgrad (Bulgaria)  Prof. Tihomir Domazet PhD, President of the Croatian Institute for Finance and Accounting  Prof. Branimir Kampl PhD, Institute SANO, Zagreb (Croatia)  Prof. Marina Simin PhD, College of professional studies in Management and Business Communication, Sremski Karlovci (Serbia)  Prof. Miladin Kalinic, College of professional studies in Management and Business Communication, Sremski Karlovci (Serbia)  Prof. Helmut Shramke PhD, former Head of the University of Vienna Reform Group (Austria)  prof. Ahmad Zakeri PhD, University of Wolver Hampton (United Kingdom)  Prof. Tzako Pantaleev PhD, NBUniversity , Sofia (Bulgaria)  Prof. Lisen Bashkurti PhD, Global Vice President of Sun Moon University (Albania)  Prof. Baki Koleci PhD , University Hadzi Zeka (Kosovo)  Prof. Ivana Jelik PhD, University of Podgorica, Faculty of Law (MNE)  Prof. Islam Hasani PhD, Kingston University (Bahrein)  Prof. Rumen Valcovski PhD, Imunolab Sofia (Bulgaria)  Prof. Nikola Popovski PhD, MSI Sveti Nikole (Macedonia)  Prof. Jonko Kunchev PhD, University „Cernorizec Hrabar“ - Varna (Bulgaria)  Prof. Nedjat Korajlic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia & Herzegovina )  Prof. Haris Halilovic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia & Herzegovina )  Prof. Jasmin Ahic PhD, Faculty of criminology and security, Sarajevo (Bosnia & Herzegovina )  prof. Jovа Ateljevic PhD, Faculty of Economy, University of Banja Luka (Bosnia & Herzegovina)  Prof. Branislav Simonovic PhD, Faculty of law University of Kragujevac (Serbia)  Doc. Tatyana Sobolieva PhD, State Higher Education Establishment Vadiym Getman Kiyev National Economic University, Kiyev (Ukraine)  Doc. Sasa Petkovic PhD, Faculty of Economy University of Banja Luka (Bosnia & Herzegovina )  Doc. Maja Korubin PhD, MON- Skopje, executive of Centre for adult education, Skopje (Macedonia)  Doc. Marijan Mladenovski PhD, EURO colledge, Kumanovo (Macedonia)

Contents EDUCATION AND KNOWLEDGE / ОБРАЗОВАНИЕ И ЗНАЕЊЕ ...... 10 PROFESSIONAL COMPETENCE OF TEACHERS TO TEACH ECONOMIC KNOWLEDGE IN TECHNOLOGICAL TRAINING ...... 10 Diana Raleva ...... 10 CONNECTION BETWEEN KNOWLEDGE MANAGEMENT AND THE COMPETITIVENESS OF THE COMPANIES ...... 19 Liljana Pushova ...... 19 INTELLECT, EDUCATION AND EXPERIENCE – THE KEY FACTORS FOR INTEGRAL KNOWLEDGE ...... 25 Nikolina Gaberova ...... 25 Marija Petrova ...... 25 MANAGEMENT/ МЕНАЏМЕНТ...... 30 HUMAN RESOURCE MANAGEMENT IN ORGANIZATIONS ...... 30 Aleksandar Jovic ...... 30 FORMS OF MOBING IN THE BIG COMPANIES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA AND WAYS OF SOLVING THE PROBLEM ...... 34 Liljana Pushova ...... 34 ROLE AND FUNCTIONS OF MANAGEMENT COMPANY ...... 40 Darko Đurić ...... 40 Miloš Nikolić ...... 40 Sanja Pešić ...... 40 Nikola Popović...... 40 DEFINING AND UNDERSTANDING OF THE ORGANIZATION ...... 46 Ivana Dimčić ...... 46 CREATION OF HIGHLY EFFECTIVE TEAMS IN THE ORGANIZATIONS...... 50 Liljana Pushova ...... 50 Dragan Milosheski ...... 50 Zlatko Stamenkov ...... 50 ECONOMY/ ЕКОНОМИЈА...... 54 THE BALANCING OF FINANCIAL RESULTS ...... 54 Darko Đurić ...... 54 Miloš Nikolić ...... 54 Sanja Pešić ...... 54 Jovana Aleksov ...... 54 THE EFFECTS OF THE PROCESSES OF GLOBALIZATION AND REGIONALIZATION ...... 59 Emilija Pazhik ...... 59 Viktor Pazhik ...... 59 CONTEMPORARY FORMS OF INTANGIBLE ASSETS AND INTANGIBLE ASSETS THAT DOMINATE THE WORLD ORGANIZATIONS WORKING IN SERBIA ...... 62 Maja Stojanović ...... 62 Nemanja Aleksić ...... 62 Jovana Aleksov ...... 62 EXPRESSION OF RESULTS OF SOCIAL PRODUCTION ...... 67 Mlađan Antic ...... 67

Sanja Pesic ...... 67 Biljana Tomic...... 67 Nikola Popovic...... 67 SECURITY/ БЕЗБЕДНОСТ ...... 72 THE NEXUS BETWEEN TERRORISM AND ORGANIZED NARCO-CRIME .... 72 Vase Rusumanov ...... 72 HEALTH THROUGHT THE PRISM OF SECURITY ...... 77 Zilieta Dimova ...... 77 SOME ATTITUDES OF THE CITIZENS OF REPUBLIC OF MACEDONIA OF THE INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS ...... 81 Martina Nedelkovska ...... 81 SOME SECURITY VIEWS OF THE GLOBALIZATION ...... 85 Martin Nedelkovski ...... 85 SELF-DETERMINATION AND CHANGE OF GOVERNMENT AS GENERATORS OF GLOBAL SECURITY THREATS ...... 89 Milena Dimitrioska ...... 89 Vlatko Dimitrioski ...... 89 CUSTOMS CRIMES - SOME CRIMINALISTIC AND CRIMINAL LAW ASPECTS ...... 95 Martina Nedelkovska ...... 95 KNOWLEDGE AS AN IMPERATIVE FOR THE STRUGGLE AGAINST ECONOMIC CRIME...... 100 Nikolina Gaberova ...... 100 MARKETING/ МАРКЕТИНГ ...... 105 PROMOTION IN CONTEMPORARY BUSINESS...... 105 Aleksandra B. Djuric ...... 105 Sladjana Djuric...... 105 PERSONAL SELLING AS A FORM OF PROMOTIONS ...... 112 Biljana Tomoć ...... 112 Darko Đurić ...... 112 Maja Stojanovic ...... 112 Jovana Aleksov ...... 112 STRATEGIC PLANNING AND MARKETING PLAN FOR SMALL ENTERPRISES...... 119 Biljana Tomoć ...... 119 Miloš Nikolić ...... 119 Jovana Aleksov ...... 119 Nemanja Aleksic ...... 119 ANALYSIS OF COMPETITION AND DETERMINATION OF STRATEGIC FRAMEWORK OF COMPETITIVE ADVANTAGE IN MARKETING ...... 126 Milos Nikolić ...... 126 Darko Đurić ...... 126 Sanja Pešić ...... 126 Nemanja Aleksic ...... 126 “BEST OF SERBIA” - SERBIAN BRANDS WITH SPECIAL REFERENCE TO EXPORT OF DRINKS ...... 132 Stefana Markovic ...... 132 BRAND AS A FACTOR OF COMPETITIVENESS ...... 139 Stefana Markovic ...... 139 ECOLOGY / EКОЛОГИЈА ...... 143

PHYSICO-CHEMICAL CHARACTERIZATION OF THE THERMOMINERAL WATERSPRING "IB WG-2" IN THE VRANJSKA BANJA ...... 143 Gordana Antic ...... 143 NOISE MONITORING IN THE CITY OF VRANJE ...... 147 Gordana Antić ...... 147 Mary Anđelković ...... 147 Aleksandra Stojanović ...... 147 Dimitrije Petrović...... 147 AEROBIC AND ANAEROBIC TREATMENT OF WASTE WATER ...... 153 Katarina Bogdanović ...... 153 Jelena Milosavljević...... 153 Miloš Spasić ...... 153 PHYSICO-CHEMICAL CHARACTERIZATION OF THE THERMOMINERAL SOURCES "FOUNTAIN" IN THE VRANJSKA BANJA ...... 159 Marija Andjelkovic ...... 159 RECYCLING ...... 163 Stefana Stefanovic ...... 163 Anica Krstić ...... 163 Nikola Popović...... 163 ENVIRONMENTAL MANAGEMENT АND GREEN ECONOMY WITH EMPHASIS ON PREVENTION AND RECYCLING OF WASTE IN EUROPEAN UNION ...... 168 Sladjana Djuric...... 168 Aleksandra B. Djuric ...... 168

EDUCATION AND KNOWLEDGE / ОБРАЗОВАНИЕ И ЗНАЕЊЕ

PROFESSIONAL COMPETENCE OF TEACHERS TO TEACH ECONOMIC KNOWLEDGE IN TECHNOLOGICAL TRAINING

Diana Raleva [email protected] Southwestern University "Neophyte Rilski" in Blagoevgrad, Bulgaria

Summary: The report displayed the results of a study done on the basis of the actual problem. Outlines the views of prominent scholars and writers explored the "core competencies" and conceptual couple words' competence and competence. "In this regard, the report is related to the problems of society and the realization of more adequately and competently teach students of primary education in the cultural and educational field (CCS) "Customs and technology." In recent years, our socio-economic world changes occurred. The greatest impact on the economy, which requires the study of economy intensified. Changes in the economic status of the country are also reflected in education because it is an integral part of its institutions. The aim of this report is to examine the readiness of teachers in techniques and technologies for teaching economic concepts in basic education. This report is part of a wider study reflected in my thesis work, which gained a bachelor's degree under the competent guidance of Ch. Assist. Dr. Maria Kavdanska professor at the Faculty of Education at Southwestern University SWU "Neophyte Rilski". Blagoevgrad. Keywords: economic knowledge, competencies, skills, key economic concepts, consumers, educational technology, educational content, technology training, integration.

Резюме: В доклада се извеждат резултатите от проучване направено на базата на актуален проблем. Изведени са мнения на видни учени и писатели изследвали „ключовите компетенции” и понятийната двойка думи „компетентност и компетенция”. В тази връзка, доклада е свързана с проблемите на обществото и реализацията на по-адекватно и грамотно обучение на учениците от основното образование в Културно-образователната област (КОО) „Бит и технологии”. През последните години в нашия социално-икономически свят настъпиха промени. Най-голямо е влиянието им върху икономиката, което налага изучаването на икономика по- интензивно. Промените в икономическият статус на страната намират отражение и в областта на образованието, защото то е неделима част от нейните институции. Целта на доклада е да се изследва готовността на учителите по техника и технологии за преподаване на икономически понятия в основното образование. Този доклад, е част от едно по-мащабно проучване отразено в дипломната ми работа, с която придобих бакалаварската си степен под компетентното ръководство на гл. Ас. Д-р Мария Кавданска преподавател във Факултета по педагогика към Югозападния университет ЮЗУ „Неофит Рилски” гр. Благоевград. Ключови думи: икономически знания,компетентност, компетенции, ключови икономически понятия, потребители, педагогически технологии, образователно съдържание, технологично обучение, интегриране.

1. УВОД

В съвременния свят, който се развива бързо и динамично става ясно, че нараства необходимостта от бързо развиващи се хора, за които вече е задължително да притежават творческо мислене, да имат голям брой умения, да умеят, да се адаптират към променящият се свят, който ги заобикаля. За всеки човек става задължително да бъде компетентен в това, което прави. Образованието и учителите, които преподават на подрастващите са основен фактор в развитието на обществото за всяка държава. Съвременният учител трябва да притежава безброй компетенции. Развиването на знания, умения, както и компетенциите имат важно значение за индивидуалното развитие на всеки човек. Стремежът на всеки човек към съвременните знания, умения, подходи, реалности предполага преход на образованието от квалификационния подход към компетентностен. Това налага компетентността на учителя да бъде комплексна.

В тази връзка е разработен и този доклад, който е част от едно по-мащабно проучване отразено в дипломната ми работа, с която придобих бакалаварската си степен под компетентното ръководство на гл. Ас. Д-р Мария Кавданска преподавател във Факултета по педагогика към Югозападния университет ЮЗУ „Неофит Рилски” гр. Благоевград.

2. КОМПЕТЕНТНОСТ И КОМПЕТЕНЦИИ

Понятията компетентност и компетенция често се ползват като синоними. Компетенциите са отличностни, личностни черти и характеристики, които определят изпълнението. Понятието „ компетенция” е обединяващо и е, съвкупност от знания, умения, нагласи и поведения за постигане на резултати (желани нива на представяне)които може човек да даде в дадена професионална роля, в социално общуване с различни хора, организации и др. Компетенциите са вид способности, но не вродени способности, а такива, които са развити в училище, вкъщи и др., или пък придобити във времето чрез познание,учене,опит и натрупване на знания и умения. Компетентност е термин, който включва в себе си съвкупна интегрална личностна характеристика, която естествено е своеобразна със степента на постижения на всеки отделен индивида в областта на определени компетенции.

3. ИНДИВИДУАЛНА КОМПЕТЕНТНОСТ

Индивидуалната компетентност това е съвкупност от много качества, който притежава даден човек. Като индивидуална компетентност може да се определи съвкупността от знания, отношения, ценности, нагласи способности, умения и нагласи, навици,необходими на индивида да работи ефективно в конкретна работна среда.

4. ЕВРОПЕЙСКА КВАЛИФИКАЦИОННА РАМКА (ЕКР) НА КЛЮЧОВИТЕ КОМПЕТЕНЦИИ.

За първи път през 1992г. терминът „ключова компетентност” е използван официално в проекта на Съвета на Европа за развитие на средното образование. На тази основа е формиран и така нареченият „компетентностен подход” към образованието в съответствие с Лисабонската стратегия, която залага стратегическа цел за подобряване на качеството и ефективността на образованието, за осигуряване на всеобщ достъп и за отваряне на образователните системи към света, към разнообразни познавателни потребности и „потребители” на знание. Според „Европейската референтна рамка” ключови компетентности, които трябва да притежава всеки човек са следните:  „Комуникативни умения на роден език” [13]  „Комуникативни умения на чужд език”[13]  „Математическа грамотност и базови познания в областта на науките и технологиите.Разбиране и приложение на знания и методологии с цел да се видоизмени заобикалящата среда с оглед желанието и нуждата на човека.” [13]  „Дигитални компетентности- умелото и правилно използване на електронни средства в работата, в свободното време и с цел общуване; логично и точно мислене, обработване на голям обем от информация; употребата на мултимедийни технологии с цел да се извлича, оценява, съхранява, създава, представя и обменя информация.”[13]  „Умения за самостоятелно учене и събиране на информация.”[13]  „Граждански компетентности и умения за междуличностно общуване”[13]  „Инициативност и предприемачески умения” [13]  „Културни компетентности.” [13]

5. ПРОФЕСИОНАЛНА КОМПЕТЕНТНОСТ НА УЧИТЕЛЯ ПО ТЕХНИКА И ТЕХНОЛОГИИ.

5.1.ТЕХНОЛОГИЧНОТО ОБУЧЕНИЕ В ОСНОВНОТО УЧИЛИЩЕ И ТЕХНОЛОГИЧНАТА КОМПЕТЕНТНОСТ НА УЧИТЕЛЯ.

„Мястото и ролята на технологичното обучение в общообразователната подготовка на учениците са определени в новата учебна документация на МОН. Законът за степента на

образование, общообразователния минимум и учебния план регламентира културно- образователната област (КОО) „Бит и технологии””.[3] В наредба номер 6 на МОН се определят учебните предмети, включително в културно- образователните области, със съответния брой часове. Така в „Бит и технологии” учениците ще изучават: „Домашна техника и икономика” в 1-4 клас „Домашна техника и икономика, в 5-6 клас и „Технологии” в 7-8 клас „Технологии”[3] Учебната програма е насочена към продължаване на процеса за формиране на обща технологична грамотност на учениците. И изисквания към осигуряване, предоставяне и усъвършенстване на основните знания, умения и нагласи, необходими за по- широка, по- обобщаваща, по-обхватна технологична култура у учениците в 5-8 клас. Уроците се организират като урочно, лабораторно-практически упражнения, което позволява внедряването на икономически понятия в някой от разделите и тяхното по- лесно усвояване от учениците, тъй като те може да се обясняват и усвояват по интересен начин чрез икономически игри. Технологичното обучение позволява на учениците да прилагат знанията си на практика т.е изследователската дейност и приложната дейност се преплитат. Държавните образователни изисквания (ДОИ) за учебното съдържание на културно- образователната област (КОО) „Бит и технологии”, който посочват начина на работа, на поднасяне на информация, тези изисквания определят, какви знания и умения трябва да усъвършенстват учениците през изучавания период на учебния предмет. Учебната програма за учебното съдържание е изцяло съобразена с държавните образователни изисквания за учебното съдържание в КОО „Бит и технологии” и учебните предмети в тази област- „Домашна техника”, „Домашна техника и икономика” и „ Технологии”. Учебното съдържание на тези предмети е насочено към изграждане на технологична и икономическа грамотност и компетентност като съществена част от тяхната общообразователна подготовка. Преднадзначението на този предмет е да създаде основата на знания у подрастващите и да изгради технологичната им компетентност по различни елементи и така да изгради тяхната обща култура. Чрез тези предмети у подрастващите се формира технологична култура и този предмет позволява да се формира и икономическа култура. Глобализацията налага и внедряването, а и употребяването на ключовите компетенции в образованието. Главен проблем на прехода от командна система към пазарно ориентирана икономическа система е фактът, че голяма част от населението у нас е запознато с множество такива основни понятия и дейности като риск, инициатива, избор, калколация ,капитал, икономика, икономия, човешки ресурс, блага, стоки, услуги, финанси и други икономически понятия, използвани чрез ценностните механизми и с всички други икономически начини на мислене, които се считат за даденост от държавите с различна пазарна икономика:Според М. Кавданска „В съвременния, динамично развиващ се консуматорски свят, необходимостта от финансово образовани потребители става все по-очевидна, причините за което се откриват в:  Глобализацията и непрекъснато променящите се икономически и социални условия.  Изграждането на обособен Европейски пазар.  Иновациите в областта на информационни технологии, съчетани с все по-сложните стратегии за производството на комплексни продукти, поставят качествено нови изисквания към потребителите, свързани с избора на алтернативни решения.  Все по-разнообразнният пазар на финансови продукти и повишаването на тяхната сложност.  Липсата на опит у потребителите.  Повишената лична отговорност на потребителите за собственото им финансово благополучие.”[11]

Определено няма по-подходящи предмети от предметите в КОО„ Бит и технологии” за интегриране на основни икономически понятия на учениците от основното образование. В този предмет се дава шанс на учениците първо да се запознаят теоретично с същността на урока и след това да го изтренират като практическо упражнение. Още в началото на своето съзряване, още преди да е стъпило едно дете за първи път на училище то се сблъсква с икономически ситуации, с икономическата реалност. Едно дете вече е чувало различни икономически термини независимо от къде дали от родители, телевизия, радио и др.: „Дори шестгодишният първокласник е вземал решение как да използва ограничения ресурс „време” избирайки дали да играе навън или да гледа интересно филмче. Още в детската

градина децата разменят играчките си и „бартерните” им сделки създават много емоции на техните родители.”. [5] От друга страна, е възможно едно лесно и атрактивно вмъкване на икономически термини, икономическа материя в учебното съдържание. Преобладаването на практиката и игровите методи по предмета „Домашна техника и икономика”, „Технологии” позволява в една малко по-свободна, по-естествена атмосфера да се стимулира любознателността, инициативността, вниманието, на учениците и те така чрез игра или задача сами, да стигнат до икономическото знание или понятие. Свързването на икономически понятия и концепции е възможно и лесно осъществимо почти във всеки урок и ще разнообрази, и даде по-голяма полезност на обучението. Да се реализират и да се интегрират икономически понятия не е трудно. И все пак интегрирането на икономически понятия зависи от компетентността на учителя, който ръководи и преподава на учениците тази дисциплина. Чрез различни игри децата сами могат да стигнат до извода, че човек има безкрайно много потребности. Разбира се човек изпитва нужди и има потребност от различните стоки и услуги, разбира се, нито едно общество не е в състояние да произведе всичко, от което има нужда населението му и това е така поради ограничените ресурси и възможности. Интересно може да се обясни и алтернативна цена, какво е. Да им се обясни че това е: „най добрата алтернатива, която е пропусната поради избора на първата. Тъй като съществува ограниченост, принудени сме да правим избор, коя нужда да задоволим и коя да оставим. Избирайки едната, автоматично се отказваме да задоволим друга нужда – цената на незадоволената нужда е алтернативната /реална/ цена на нашия избор.” .[5]

6. ИКОНОМИЧЕСКА И КОМПЕТЕНТНОСТ НА УЧИТЕЛЯ ПО ТЕХНИКА И ТЕХНОЛОГИИ.

В характеристиката на учителите в КОО „Бит и технологии” М. Кавданска извежда извода: „че формирането на икономическата компетентност необходима на учителите по Техника, технологии и предприемачество, съдържа съвкупност от признаци, проявяващи се в познаване, разбиране и прилагане в професионалната дейност на знания, умения и ценности, отнасящи се до: - начина по който функционира системата на пазарната икономика; - точно дефиниране на икономическите понятия; - анализ на явленията и процесите, специфични за пазарната икономика; - аргументирана обосновка и защита на лични гледни точки, отнасящи се до конкретни икономически ситуации или феномени; -обяснение на взаимодействията и взаимоотношенията между икономическите и социалните явления; - анализ, синтез на информация от реални икономически ситуации; - дефиниране на подходи и начини за бързо адаптиране към икономическите и социалните промени.”[12] Учителят трябва да умее, да контролира възникналите проблемни ситуации, възникналите въпроси от учениците, както и да бъде подготвен за различни и интересни задачи, който да поставя на учениците. Учителят трябва да бъде с ясна представа за знанията и опита си, да умее, да изслушва и никога категорично да не отхвърля мнения и предложения, да бъде компетентен, както и да насърчава учениците си, да обсъждат и анализират, грешките и възникналите ситуации в процеса на обучение. Професионалната компетентност включва в себе си множество знания, умения и способности с помощта, на които може ефективно да се упражнява професионална дейност независимо каква. Когато става въпрос за компетентност на учители говорим за професия с много сложен характер, тази професия включва в себе си голяма динамика, тази професия е изключително творческа. Професионалните компетенции се придобива в учебна и не учебна среда като един голям комплект от знания, умения, житейски опит и поведение: „Натрупаният социален опит в педагогическата наука се предава от учител на ученик при педагогическо взаимодействие между тях в дадена област, наречена учебен предмет. По този начин се осъществява предаване и усвояване на знания и умения, което е процес на обучение по този предмет.” [16]

На базата на този доклад е направено изследване. Получената информация е изведена от направено анкетно и тестово проучване, което е подпълнено от действащи преподаватели в КОО „Бит и технологии”. Анкетата и теста са подпълнена от двадесет преподаватели , които преподават в различни училища. Част от анкетираните са педагози, които преподават в Междуучилищния център МУЦТПО т.е. 9 преподаватели от град Благоевград. Другата част - 11 от преподавателите, които са взели участие в анкетното проучване са от Гоце Делчев и региона т.е селата Гърмен, Огняново и Мусомища. ( една преподавателка от с. Гърмен, 1 преподавател от Мусомища, 2 от Огняново и 7 от Гоце Делчев). Преподавателите подпълнили теста са на различна възраст с различен педагогически опит(стаж). Те са и от различен пол, действащи преподаватели.  Разработената анкета има за цел да изследва опита, мнението и нагласите на учителите, преподаващи учебните предмети от в КОО „Бит и технологии”за съществуваща практика, свързана с овладяване на икономически понятия от учениците, от 5-8 клас. Анкетата включва 14 въпроса със закрити отговори. (Приложение № 1)  Разработен е тест за установяване нивото на икономически знания на учители в КОО „Бит и технологии” (Приложение № 2)  Теста се състои от 20 въпроса и е разделен на 4 модула, в които са групирани основни икономически понятия. o Модул 1 „Икономическият избор” o Модул 2 „Трите въпроса на икономиката” o Модул 3 „Пазарът” o Модул 4 „Семейна икономика”  Резултатите са изчислени на базата на броя дадени верни и отговори и са представени графично в диаграми посредством статистическата програма за обработване на данни SPSS. Обект на изследването са компетенциите на учителите по техника и технологии в прогимназиалния етап на основното образование за преподаване на учебно съдържание с интегрирани икономически понятия. Целта на изследването е да се установят готовността и нагласите на учителите по техника и технологии в прогимназиалния етап на основното образование , да преподават учебно съдържание с интегрирани икономически понятия в учебните предмети „ Домашен бит и техника” и „Технологии”. С първият въпрос от анкетата се цели да се установи учебният предмет, по-който преподават анкетираните учители. (Фиг.1)

Не 0%

Да 100% Фиг.1. Учебни предмети , по-които преподават учителите.(Въпрос №1) От фигура 1 е видно, че всички анкетирани учители преподават в КОО „Бит и технологии”. На въпрос № 3 „Кои са според Вас източниците, от които вашите ученици получават икономически знания?” Най- голям процент от учителите (70%) смятат, че учениците им получават икономически знания „от училище”. Не е малък процентът на учителите, които смятат, че учениците получават икономичеки знания „от медиите” (20%). Равна част от анкетираните учители са посочили, че учениците им получават икономически знания „от неформални контакти” (5%) и от „семейството” (5%) (Фиг. 2) От неформални От семейството От медиите контакти 5% 20% От специална 5% литература 0% От училище 70%

Фиг.2. Източници на икономически знания. (Въпрос № 3) Разпределяне на отговорите на Въпрос № 6 „Могат ли основни икономически понятия да се преподават в 5-8 клас?” е показано на (Фиг.3.) Преобладаващо е мнението (70%), че това е възможно в „някои учебни предмети”. Малък е процентът на преподавателите, който смятат , че е възможно „ да по всички учебни предмети” (10%), както и на тези, които смятат че е възможно „В повечето учебни предмети” (15%). Много е малък и процентът на тези преподаватели, който смятат, че „ не могат” (5%). И не могат да отговорят (0,00%).(Фиг.3)

Не, не Да, по всички Не мога да могат учебни предмети отговоря 5% 10% 0,00% В повечето В някои учебни учебни предмети предмети 15% 70%

Фиг.3. Могат ли икономически понятия да се преподават в 5-8 клас.(Въпрос № 6) От съществено значение за актуалността на изследователския проблем и обобщаване на резултатите от анкетата са отговорите , които учителите са дали на Въпрос № 7. „Кой учебен предмет според Вас, предлага най-големи възможности за въвеждане на икономически понятия” (Фиг.4) По мнение на (100%) от анкетираните преподаватели, най-големи възможности за преподаване на икономически понятия предлага обучението по Домашен бит и техника. (Фиг.4)

Математика Български език 0% Домашна техника и 0% История икономика … Биология 0% 0% Фиг. 4. Учебен предмет предлагащ най-голяма възможност за преподаване на икономически понятия 5-8 клас. (Въпрос № 7) Резултатите от отговорите на учителите на Въпрос № 8 „Достатъчни ли са заложените в учебните програми икономически понятия, за осигуряване на начална икономическа подготовка на учениците?” Най-голям процент учители (47%) са отговорили „В голяма степен”, Близък е и процентът на отговорът „Частично” (37%). А (16%) смятат, че е напълно достатъчно заложеното в учебните програми. Отговорите: „Не са в състояние” и „Не мога да отговоря” не са посочени. (0,0%) (Фиг.5)

Да, напълно Не са в състояние Частично 16% 0% 37%

Не мога да В голяма степен отговоря 47% 0%

Фиг.5.Оценка на заложените в учебните програми икономически понятия. (Въпрос № 8) Разпределянето на отговорите на учителите на Въпрос № 9 „Достатъчна ли е теоретичната и методическата Ви подготовка за преподаване на учебно съдържание с икономически понятия?” са представени на (Фиг.5). По мнението на (40%) от анкетираните теоретичната и методическата им подготовка за преподаване на икономически понятия е „напълно” достатъчна. Същият процент (40%) смятат, че „в голяма степен” е достатъчна. (10%) са посочили „частично”, същият процент (10%) са посочили „не, не са в състояние” и никои от анкетираните не е посочил „не, не мога да отговоря”(0,0%) (Фиг.5)

Не е достатъчна 10% По-скоро не е Напълно достатъчна 40% 10% Не мога да В голяма степен отговоря 40% 0%

Фиг.5.Теоретична и методическа подготовка за преподаване на учебно съдържание с икономически понятия. (Въпрос № 9) От направеното анкетно проучване получаваме информация за значението на предметите от КОО „Бит и технологии”. Става ясно, че този предмет е най-подходящ за преподаване на икономически понятия в основното образование на деца, който не се обучават в икономически профил. За да разберем, колко са подготвени и до колко са компетентни в икономическата сфера, за да преподават основни икономически понятия преподавателите по този предмет е изготвен тест. Целта на този тест е да ни покаже нивото на владеене на икономически знания ,на преподавателите по този предмет.

Анализ на резултати от тест с учители МОДУЛ 1 „ИКОНОМИЧЕСКИЯТ ПРОБЛЕМ”

Фиг. 1.( Въпрос № 4.) Въпрос№ 4. Верният отговор е посочен от (45%) от преподавателите, попълнили теста, а той е „Алтернативна цена”. По-висок процент е събрал грешният отговор „Взимане на решение” посочен е от (50%). Другият грешен отговор „Стока” е посочен от (5%) от анкетираните. (Фиг.1) МОДУЛ 2 „ТРИТЕ ВЪПРОСА НА ИКОНОМИКАТА

Фиг. 2.( Въпрос № 1.) Въпрос № 1(от модул №2) е свързан с посочването на определение за понятието „производство”. Верният отговор е посочен само от (5%) от преподавателите попълнили теста, а той е – „Процес на комбиниране на природни, човешки и капиталови ресурси”. Грешният отговор „технологичен процес” е посочен също от (5%). Другият грешен отговор е събрал най-много проценти (90%), и той е „Дейност, при която хората използват ресурсите за изработване на стоки и услуги”.(Фиг.2) МОДУЛ 3 „ПАЗАРЪТ”

Фиг. 3.( Въпрос № 4.) Въпрос № 4 (от модул № 3) е свързан с даване на определение на понятието „пазар”. Верният отговор е: „Когато купувачи и продавачи разменят стоки и услуги” и е посочен от (50%). Останалите отговори са грешни. Отговорът „Места в населено място, където пазаруваме определени неща” посочен е от (35%), другият грешен отговор е: „Места, където хората излагат стоки и услуги” посочен е от (15%).(Фиг.3) МОДУЛ 4 „СЕМЕЙНА ИКОНОМИКА”

Фиг. 4.( Въпрос № 1.) На Въпрос № 1(от модул №4), верният отговор е „домакинство” и е посочен от (10%) от учителите. Грешният отговор „собственост” е посочен от (25%).Другият грешен отговор „имущество” е посочен от (65%) от хората, който са участвали в тестовото проучване.(Фиг.4)

 КОНСТАТАЦИЯ ЗА ЦЕЛИЯ ТЕСТ ВКЛЮЧВАЩ 4 МОДУЛА

От цялото тестово проучване се анализира следното:  В целия тест само на един единствен въпрос има (100%) отговор, тоест всички са отговорили вярно.  На всички останали въпроси се наблюдава значително висок процент на посочвани грешни отговори. Това ни дава възможност да направим извода, че значителна част от преподавателите не владеят в достатъчна степен икономическите понятия, които са залегнали в образователното съдържание на КОО „Бит и технологии” и не могат да осигурят компетентното им преподаване в урочните теми по учебните предмети „Домашна техника и икономика” и „Технологии”. Това състояние е в противоречие с данните от Анкетата, където същите учители посочват, че „напълно” и „в голяма степен” са подготвени да преподават икономически понятия.

Заключение: Основните икономически понятия допълнително обогатяват, развиват и усъвършенстват образователното съдържание така, че то да даде на учениците ориентация в света на икономическите отношения. И от направеното изследване може да се твърди, че:

Образователната среда на учебните предмети в КОО „Бит и технологии” създава най- големи възможности за преподаване на базови икономически знания. Преподавателите по технологично обучение в прогимназиалния етап на основното образование не владеят икономически знания в степен, която да им осигурява необходимите компетенции за преподаване на образователно съдържание с интегрирани икономически

понятия по учебните предмети Домашна техника и икономика (5 и 6 клас) и Технологии (7 и 8 клас).

Литература: 1. Биячева, Е. Икономическа програма за обучение на учениците от І до VІІІ клас: необходимост, възможности, съдържание. – Училище, 1993, № 4 – 5. 2.Бонева, Г., Компетентностен подход към образованието и новата образователна парадигма, сп. „Педагогика”, бр. 9, 2009. 3.Генчева, М., Технологичното обучение в системата на общообразователната подготовка . Варна, 2003г. 4.Георгиева, В. Обучението по техника и технологии от 6 до 16 год.(теория и методика) 5.Георгиева, Н. Икономическите знания в средното общообразователно училище. – Образование и професия, 1994, № 12, с.3-5. 6.Димитрова, Н., Педагогика на технологичната подготовка. Шумен 2009г. 7.Желязков, А., Дидактическа проблемност и проблемните ситуации. сп.Образование и професия 1’ 1994) 8.Иванов, И., Образование и човешко развитие. сп. „Педагогика” 1’ 1998. 9.Кавданска, М., В страната на икономиката. Какво? Кога? Как?, Благоевград, 2010 10.Кавданска, М., Интегриране на икономически понятия в технологичното обучение на учениците от начален етап на основното образование. Дисертация, София, 2009. 11.Kavdanska, М. Educational paths to building up a financial proficiency in technological education. KNOWLEDGE. INTERNATIONAL JOURNAL. Scientific& Applictive Papers. Vol.1,2. INSTITUT OF KNOWLEDGE MANAGEMENT. SKOPJE, MACEDONIA. 2014. ISSN 1857-923X 12.Кавданска, М., Компетентности на студентите от специалност Техника, технологии и предприемачество за преподаване на икономически знания. Сб. Съвременни предизвикателства пред педагогическата наука. СУ „Св. Климент Охридски” София, 2014г. 13.Ключови компетентности. Европейска референтна рамка 2008г. 14.Костова, Здр. Как да учим успешно. Иновации в обучението. Педагог, 6, 1988г. 15. Мартинан Ж., Крайни цели и особенности на технологичното обучение пред прага на 21 век. – Переспективи, том 25, № 1,1995г. 16.Найденова, В. Професионалният облик на съвременния учител. С., Фактум 2004г. 200 с. 17.Наредба № 2/18.05.2000г. за учебното съдържание. Държавни образователни изисквания за учебното съдържание. Културни – образователна област „Бит и технологии”. Учебни предмети : Домашен бит и техника”, „Домашна техника и икономика” и „Технологии”. Азбуки, 2000, № 27.

CONNECTION BETWEEN KNOWLEDGE MANAGEMENT AND THE COMPETITIVENESS OF THE COMPANIES Liljana Pushova University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, Republic of Macedonia [email protected]

ПОВРЗАНОСТ ПОМЕЃУ МЕНАЏМЕНТОТ НА ЗНАЕЊЕ И КОНКУРЕНТНОСТА НА КОМПАНИИТЕ Лилјана Пушова Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, Република Македонија [email protected]

Abstract: Knowledge is the key economic resource in the modern post-industrial society. If we consider the global competitiveness and the accelerated dynamics in the business surroundings, the organizations are advised to employ people with different skills and to use their competence and knowledge in order to gain the access to new technologies and entrance to new markets. Managers on all levels of management in the companies should know that, in order to survive and to be competitive in the global economic surroundings, must be flexible, as well as organizationally reactive. Additionally, they should be effective if we discuss the knowledge management and the use of the knowledge as a factor for a strategic competitiveness of the companies. Nowadays, knowledge management is one of the most important topics , as well as practice which helps the companies to keep their places at the market, in a situation when they are faced with the changes which happen in the global world. The speed with which the companies adapt to the changes is one of the imperatives for survival. In order to reply to the happening changes as fast as possible, companies accumulate more and more organizational knowledge, vision and experience, in function of achieving the opportunities of the business. Key words: knowledge management, competitiveness, modern society, organizational learning

Апстракт: Знаењето е клучен економски ресурс во современото постиндустриско општество. Имајќи ги предвид глобалната конкуренција и забрзаната динамика во деловното опкружување, на организациите им се советува да вработуваат луѓе со различни способности и да ги искористуваат нивната стручност и познавања за стекнување пристап до нови технологии и за влез на нови пазари. Менаџерите на сите нивоа на менаџмент во компаниите треба да сфатат дека за да преживеат и да бидат конкурентни во глобалното економско (деловно) опкружување мора да бидат флексибилни, како и организациски реактивни. Покрај тоа, тие треба да бидат ефикасни кога е во прашање менаџментот со знаење и искористувањето на знаењето, како фактор кој ќе придонесе за стратегиска конкурентност на претпријатијата. Менаџментот на знаење денес е централна тема, но и практика која им помага на компаниите да го зачуваат своето место на пазарите, во ситуација кога се исправени пред промените кои настануваат во глобалниот свет. Брзината со која компаниите се прилагодуваат кон новото и кон промените е еден од императивите за опстанок. Се со цел да одговорат што е можно побрзо на промените кои настануваат, компаниите акумулираат се повеќе организациско знаење, визија и искуство, во функција на достигнување на можностите на бизнисот. Клучни зборови: менаџмент на знаење, конкурентност, современо општество, организациско учење

1. ШТО ОПФАЌА ПОИМОТ МЕНАЏМЕНТ НА ЗНАЕЊЕ?

Периодот од средината на осумдесетите години на минатиот век (под влијание на некои индивидуалци како Питер Сенге или пак организации) се смета за зачеток на согледувањето на значењето и важноста на знаењето, како и управувањето со и на самото знаење. На почетокот, знаењето и неговото менаџирање се разбирале како моќ којашто организациите треба да ја складираат. Денес, под влијание на промените кои настануваат во глобалното опкружување и растечката конкурентност, мора да се зборува за знаење кое треба да се сподели, се со цел да се мултиплицира, што е сосема спротивен приод од почетниот. Менаџирањето на знаењето и самото знаење како фактор за конкурентност на организациите претставува создавање, задржување, искористување и трансфер на знаењето. Честопати, менаџментот на знаење се

разбира како средство или алатка за подобро разбирање на мисијата или креирање на вредности за организацијата врз основа на постоечкото акумулирано знаење (како организациско, така и индувидуално знаење на вработените во таа организација). Како процес, менаџментот на знаењето е создавање, зачувување и споделување на знаењето меѓу вработените, одделите/секторите во организацијата и/или другите компании, вклучувајќи го и знаењето коешто е собрано во претходниот период. Во денешните услови на работење, секој бизнис е бизнис на знаење, а секој работник е работник на знаење. Менаџментот на знаење има два правци: менаџмент на знаење ориентиран кон информациите (во периодот на доцните 1980-ти) и менаџмент на знаење ориентиран кон луѓето. Причина за поделбата на овие два правци е тоа што во почетниот период, високата и модерна технологија беше на прво место ( ера на информациската револуција). Меѓутоа, со тек на време фокусот се изместува, па денес имаме менаџмент на знаење чијшто најголем интерес е човекот и неговото знаење (посебно тацитното знаење) како фактор којшто создава конкурентска предност во новото општество. Менаџментот на знаење е насочен кон луѓе кои се ориентирани кон усвојување, промена и унапредување на личните вештини и компетенции, со што се придонесува за создавање и споделување на ново знаење, кое во крајна истанца придонесува за поуспешна работа и конкурентност на организациите. Кога се менаџира со знаењето, мора да се вклучи и разбирањето на развојот и користењето на скриеното (тацитно) знаење.

2. ПРИДОБИВКИ ОД ДОБАР МЕНАЏМЕНТ НА ЗНАЕЊЕ ВО КОМПАНИИТЕ

Според Каплан (Caplan), користа од менаџирање на знаењето се состои од 6 категории: 1. Брзите иновации поради слободниот проток на идеи 2. Унапредување на услугите со минимизација на потребното време 3. Зголемени приоди од даноците кои се добиваат од побрзиот пазар 4. Збогатување на организациите поради задржувањето и наградите за верност на вработените 5. Намалување на трошоците во производствените процеси поради елиминирање на вишокот на работна сила 6. Намалување на времето за обука и/или усовржување на вработените

Многу организации ги идентификуваат знаењата кои ги имаат и ги забележуваат во определена форма. За жал, ваквите записи на знаења или не се доволно искористени на вистински начин, или пак се заборавени, па поради тоа не може ефективно и ефикасно да се искористат и да придонесат за понатамошен раст и развој на организацијата, како и за создавање на стратегиска конкурентност. Мора да се пронајде начин како да се мотивираат како организациите, така и вработените во тие организации/компании знаењето кое се поседува да може да се структурира во определен облик, се со цел истото ефикасно да се искористи сега и во иднина. Големата улога на знаењето може да се согледа и во следново: 1. Знаењето треба да овозможи да се идентификува потенцијален иден клиент или потрошувач 2. Знаењето кое се стекнува и се класифицира треба да покрива специфична област на бизнис активностите 3. Поширокото опкружување е извор на иницијално знаење, а менаџментот мора да биде тој кој ќе го детектира и ќе биде одговорен за негово идно зголемување и мултипликација 4. Треба да се обезбеди соодветен контекст за да може луѓето да ја разберат целта и важноста на знаењето 5. Треба да се охраби добивањето на повратен одговор од корисниците на знаењето, се со цел да се елиминираат некакви недостатоци, а воедно да се создаде и чувство дека ако нешто е употребува, треба и да се надополнува. Предизвикот со кој се соочуваат менаџерите и еден од главните проблеми на денешницата е да се детерминира која информација, кое знаење во рамките на една организација/компанија ќе се карактеризира како важна информација. Од клучно значење е да се најде вредно знаење во морето од информации. За да бидат успешни менаџерите и организациите, мора да се сфати дека менаџментот на знаење се однесува на луѓето, директно е поврзан со тоа што луѓето го знаат и како тоа нивно знаење може да ги поддржува бизнисот и стратешките цели на организацијата. Менаџментот со знаење произлегува од човековата компетентност, идеи и мотивација. Иако модерната технологија е добар начин да се спроведе менаџментот со знаење,

овој процес не треба да почнува тука, туку од самите човекови потекцијали. Покрај ова, менаџментот со знаење е насочен кон остварување на целите и не може да се раздели од стратешките цели на организацијата, па затоа ги користи само оние информации и знаење кои се најзначајни, практични и корисни. Една од најважните караткеристики на менаџментот со знаење е тоа што ова е еден динамичен процес којшто постојано се променува. Под влијание на промените кои настанале во опкружувањето, преземените иницијативи од конкурентите на една организација или пак било кои надворешни/внатрешни фактори, менаџментот со знаење постојано се менува. Кај него не постои нешто од типот на непроменлива законитост, затоа што знаењето постојано се тестира, се обновува, се ревидира, а во случаи кога веќе не е практично и се напушта, па се преминува кон создавање на ново знаење. Секако дека треба да се запрашаме зошто менаџментот со знаење и користењето на знаењето се толку важни во денешните бизнис услови. Денес бизнис климата се карактеризира со континуирани, постојани и честопати радикални промени. Како што порменливата клима во работењето бара нов пристап и нов однос во организациите, така и активностите кои се превземаат мора да бидат базирани врз побрз циклус на создавање на знаење. Некои од моменталните предизвици со кои се соочува бизнисот, а кои може да бидат надминати со правилно користење и канализирање на знаењето, се следните: 1. Зголеменото внимание кон вредноста која им се нуди на потрошувачите и подобрување на квалитетот на производот/услугата која им се нуди 2. Зголемена конкуренција на глобалниот пазар, воедно и со зголемен степен на иновација заради задоволување на потребите и желбите на потрошувачите 3. Скратување на периодот на иновација, развивање на нов производ и негово лансирање на пазарот 4. Потребата за брза реакција и адаптација на организацијата поради променливите бизнис правила и опкружување 5. Барањето да се работи со ограничени ресурси/ средства (луѓе, инвентар, простор...) 6. Намалување на времето кое им се дава на работниците да се стекнат со нови знаења и вештини поради зголемената конкуренција и од тој аспект 7. Промени во стратешките насоки и мобилноста на работната сила, што води до губење на знаењето Во денешнава глобална економија, бројот на нови производи и иновации се зголемува побрзо од било кога порано, паралелно со развивањето на желбите и преференците на потрошувачите. Менаџерите веќе не смеат да си дозволат само површно да ги испитуваат потрошувачите, туку мора детално да ги запознаат. Со зголемувањето на организациската комплексност и сложеност, како и условната достапност на вистинските информации кај менаџерите, се појавува загриженоста како да се менаџира знаењето. Поради се ова, менаџментот со знаење не се гледа повеќе како луксуз, туку како потреба која се наметнува поради променте во работењето во лобалната економија. Особен акцент се става врз откривањето, креирањето, дисперзијата и употребата на знаењето. Поради ова, знаењето и успешниот менаџмент со знаењето може да се сметаат и за поважни од капиталот и изворите на финансирање. Планирањето, обработката, складирањето и дистрибуцијата на знаењето се новите вредности кои организациите треба да ги прифатат и да ги развиваат. Може да се каже и дека важноста на менаџментот со знаење, покрај минимизирање на загубите и ризиците, се состои и во тоа што се унапредува организациската ефективност, поттикнува на иновации и преземање иницијативи како предуслов за создавање на поголеми вредности, а со тоа и остварување на стратегиска конкурентност на организациите. Во таа смисла, некои од користите кои се создаваат со добро управување со знаењето се: - Со подобра и поголема размена на информации и знаење се доаѓа до подобри и поиновативни решенија - Се дава придонес кон интелектуалниот капитал на организациите - Се охрабрува давањето на нови идеи и иновирањето - Се унапредуваат ефикасноста и ефективноста на услугите/производите кои му се нудат на крајниот потрошувач - Се зголемува продуктивноста - Се елиминираат негативните процеси и се задржуваат вработените заедно со нивното знаење Причините за примена на менаџментот со знаење се повеќекратни. Според Ен Мекинтош, од Институт за примена на вештачката интелегенција, најважни причини за менаџмент со знаење се силната конкуренција на пазарот и зајакнатата иновативност која расте со се побрзо темпо, намалување на бројот на вработени, што налага неформалното знаење да се заменува со формализирани методи, намалениот број на учесници на пазарот кои поседуваат исклучително

знаење поради силната конкуренција, времето за собирање на потребните информации е драстично намалено, зголемената мобилност на кадрите доведува до побрзо губење на знаењето, можностите за губење на знаењето во определени области зависат од стратешките определби итн. Тргнувајќи од ова, кога се зборува за менаџмент со знаењето во денечни услови, веројатно најважни факти би биле: - Севкупната работа во најголем обем се потпира на информациите - Организацискиот натпревар на пазарот се темели на знаењето - Сите производи и услуги се покомплексни и бараат се поголемо знаење - Очигледна е реалната потреба од постојано усовржување и учење, се со цел да се постигне организациска предност и конкурентност Системите за менаџмент со знаење имаат три компоненти: управувањето со луѓето, управување со процесите и управување со информациите. Луѓето се клучната компонента бидејќи тие го раководат интелектуалниот капитал на организацијата, со што се зголемува организациската вредност и обезбедува конкурентска предност.Земајќи ги во предвид основите на управување со информациите и управувањето со знаењето лесно е да се заклучи дека овие концепти постојат долго време. Но, овие концепти се актуелни во организациите во изминатиот период, поради пенетрацијата на ICT технологијата во секојдневниот живот. Информациските системи и системите за менаџмент на знаење се многу зависни од ICT технологијата, но многу е важно да се запомни дека ICT е само алатка за подобрување на ефикасноста на двата системи, а не суштинска компонента. Клучните компоненти се луѓето, бидејќи тие управуваат со информациите и знаењето.Имајќи ги во предвид сите аспекти за управување со знаењето и информациите тие можат да бидат интегрирани во еден единствен систем за управување во организациите. Овој интегриран систем за управување може да им помогне на организациите да растат и да иновираат, да ја зголемуваат нивната продуктивност и ефикасност, да го подобруваат нивниот однос со клиентите, учењето и задоволството на вработените, да управуваат со процесот на донесување одлуки итн. Имајќи го сето ова предвид, може да се каже дека воспоставувањето на еден кохерентен систем за управување со знаењето во една организација може да помогне во искористување на најдобрите придобивките од редовното работење. Менаџментот со знаење мора да биде прифатен како основна појдовна точка од страна на менаџерите, се со цел да се овозможи настап на глобалните пазари и стратегиска конкурентност на организацијата.

3. ПРИСТАПИ КОН КОНКУРЕНТНОСТА НА ОРГАНИЗАЦИИТЕ 3.1. ПРОДУКТИВНОСТ Продуктивноста може да се дефинира како стапка по која добрата или услугите се произведуваат за единица трошок. Иако вообичаено се дефинира во смисла на работата, може да се гледа и како вредноста која човечкиот капитал ја додава на организацијата. Продуктивноста е една од работите за која компаниите најмногу се грижат бидејќи во голем степен влијае на доброто функционирање на организациите и членовите на истите. Во основата на потребата за конкурентност на компаниите лежи потребата за подобрена продуктивност. (Markland,Vickery, & Davis, 1995). Компаниите се трудат на најдат начин да ја подобрат продуктивноста со намалување на времето и трошоцитеза создавање на производ/услуг, а добриот менаџмент на знаењето се гледа како нешто што може да даде придонес за ова да се постигне. 3.2. АГИЛНОСТ Во економиите кои што денеска се водени од чести промени на парадигмите, повеќе не е можно организациите да се задржуваат на статичките позиции со нивните продукти. Организациите постојано треба да се ре-позиционираат во однос на нивните конкуренти, што само по себе носи адаптација на организационата структура, менаџерските практики, понудата на производите/услугите, бизнис процесите, персоналот, стратегиите, технологиите и маркетинг стратегиите според динамичните пазари. Поради зголемениот динамизам на глобалниот пазар, конкурентската предност која произлегува од агилноста станува главен приоритет на компаниите. Способноста да се реагира брзо на варијабилноста на побарувачката станува еден од најважните предуслови за успех во денешната економија. (Fliedner & Vokurka, 1997). Агилноста на компаниите како концепт значи да се биде успешен во промените и и дава можност на организацијата да направи се што сака, кога и да сака. Интересно да се напомене е дека разликата меѓу агилноста и флексибилноста е дали промената на пазарот била предвидена или не. Флексибилноста се однесува на можноста за брза промена когаусловите на пазарот се дефинирани пред време, додека пак агилноста значи дека фирмата е способна брзо да одговори на променливите услови на пазарите, кои претходно не биле предвидени.

3.3. ИНОВАЦИЈА Некои организации постојано создаваат нови и подобрени продукти, услуги и процеси. Со ова, тие обезбедуваат сигурна позиција на пазарот и лојалност кај потрошувачите. Во бизнис светот во 21ви век настануваат многу стратегиски промени, како на пример забрзани стапки на промени, зголемена конкуренција, технологија која брзо напредува, поразновидна работна сила и промена од индустриска во економија базирана на знаење. Креативноста создава и иновативност, но организациската култура мора исто така мора да ја негува креативноста и потоа да ја претвори во иновативност, која води до конкурентска предност. (Higgins, 1995). Иновацјата во основа ги опфаќа средствата со кои организациите ја користат промената како можност за различен бизнис или различна услуга, и може да се научи и практикува (Drucker, 1986). Знаењето може да ја подобри и да ја засили иновацијата. Всушност, користењето на знаењето е примарната причина за кративноста и иновативноста на јапонските компании, според Нонака и Такеучи, и се користи за остварување на конкурентска предност. 3.4. РЕПУТАЦИЈА Репутацијата на организациите произлегува од сфаќањето за истата кое владее во широката јавност;спроведувањето на добри практики на менаџмент на знаење влијае врз репутацијата на организацијата. Дури 94% од американските менаџери и 86% од инвеститорите веруваат дека со добра репутација се постигнуваат подобри деловни резултати, велат најновите истражувања на оваа тема. Профитот на општествено одговорните компании е поголем за 18%. Една петтина од европските потрошувачи се подготвени да платат поголема сума за производ на општествено одговорна фирма. За многу организации, позитивната организациска репутација станува клучна предност што ја издвојува компанијата од конкурентите и ги мотивира одлуките на засегнатите страни (stakeholders). Менаџирањето на репутацијата на компанијата странува многу важно првенствено од три причини: - Зголемени средства, што ја ограничува способноста на компаниите да ги диференцираат нивните добра - Зголемена глобализација - Зголемена информираност, што значи дека потрошувачите имаат пристап до огромен број на информации

4. ВРСКА МЕЃУ МЕНАЏМЕНТОТ НА ЗНАЕЊЕ И КОНКУРЕНТНОСТА НА ОРГАНИЗАЦИИТЕ Многу компании имаат развиено или прифатено различни пристапи кон менаџментот на знаење, се со цел да ги откријат и диференцираат знаењата кои ги имаат и да ги споредат со она знаење што би требало да го имаат и/или се стремат да го поседуваат, но и на овој начин да ги лоцираат недостатоците во нивното знаење. Процесите и алатките кои го овозможуваат ова се широко распространети, како на пример насоки од експерти, Интранет, форуми за дискусија, мапи на знаењ, градење и документирање на системите базирани на знаење и експертиза и слично. Овие напори се со цел остварување на стратегиските цели на компаниите. Иако се разбира важноста на соединување на стратегиските цели и знаењето, она што е помалку познато е како на практичен начин да се определи кое знаење е стратегиски корисно за организациите и како ова знаење да биде инкорпорирано во стратегијата на компанијата. Zack (1999) предлага дека компаниите треба да пронајдат начини кои се својствени само за нив за да се справат со ова (кое само по себе претставува конкурентска предност), користејќи техники како на пример SWOT анализа. Достапната литература за тоа како знаењето да се поврзе со стратегијата генерално, е многу ограничена – иако многу написи го третираат овој проблем, многу малку од нив даваат детални методолошки насоки. Сите организации треба да знаат што знаат ( како и да знаат што не знаат) се со цел да донесат правилни стратегиски одлуки, на пример, за тоа кој треба да вработат, како профил на вработени им се потребни, во која насока да ги дообучуваат и доусовршуваат своите вработени, каде да инвестираат и слично. Дополнително, организациите треба да знаат кое знаење е најважно и кое знаење ќе им донесе стратегиска конкурентност – во морето од информации, мора да се одберат оние кои на организацијата и носат некаква корист. За да се добијат добри практики за менаџмент на знаење, организациите мора ефикасно да го менаџираат своето знаење и да се осигураат дека тоа знање би можело да се преточи во стратегиски акции. Доколку

организацијата не знае како ефикасно и ефективно да го менаџира својот човечки потенцијал и капитал, сите напори во насока на менаџирање со знаењето нема да дадат позитивен резултат. И експлицитното знаење на вработените и тацитно знаење се подеднакво битни за напредокот на компанијата, или организацијата воопшто. Менаџерот е оној кој тоа знаење треба да го канализира и да најде начини за ефективно споделување на стекнатото знаење. Потребно е да се користат практики за споделување на организациското знаење и на вертикално и на хоризонтално ниво во организациите, кое подоцна има влијание врз стратегијата на компанијата, а со тоа несомнено влијае на конкурентноста на претпријатието. Компаниите кои знаат што знаат се неколку пати попрофитабилни и попородуктивни од компаниите кои имаат недоволно развиени практики за менаџирање на знаењата. Императив во пазарната економија е да се користи макзимално потенцијалот на човековиот капитал, а со тоа право пропорционално се зголемува и конкурентноста на организацијата во бизнис опкружувањето.

5. ЗАКЛУЧОК Со зголемувањето на организациската комплексност и сложеност, како и условната достапност на вистинските информации кај менаџерите, се појавува загриженоста како да се менаџира знаењето. Поради се ова, менаџментот со знаење не се гледа повеќе како луксуз, туку како потреба која се наметнува поради променте во работењето во лобалната економија. Особен акцент се става врз откривањето, креирањето, дисперзијата и употребата на знаењето. Поради ова, знаењето и успешниот менаџмент со знаењето може да се сметаат и за поважни од капиталот и изворите на финансирање. Планирањето, обработката, складирањето и дистрибуцијата на знаењето се новите вредности кои организациите треба да ги прифатат и да ги развиваат. Може да се каже и дека важноста на менаџментот со знаење, покрај минимизирање на загубите и ризиците, се состои и во тоа што се унапредува организациската ефективност, поттикнува на иновации и преземање иницијативи како предуслов за создавање на поголеми вредности, а со тоа и остварување на стратегиска конкурентност на организациите. Компаниите кои имаат проверени и ефикасни практики на менаџмент на знаење несомнено се поконкурентни во условите на денешното бизнис опкружување.

6. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

[1] Димитровски, Р., „Менаџмент со информации и знаење“, Скопје [2] Bollinger, A. S. & Smith, R. D. (2001). Managing knowledge as a strategic asset. Journal of Knowledge Management, 5(1), 8-18. [3] Drucker, P. (1986). Innovation and entrepreneurship. New York: HarperBusiness. [4] Ernst & Young. (1997). Knowledge management. Retrieved from http://www.businessinnovation. ey.com/research/electr/overview.html [5] Grover, V., & Davenport, T. (2001). General perspectives on knowledge management: Fostering a research agenda. Journal of Management Information Systems, 18(1), 5-21. [6] Lengnick-Hall, C.A. (1992). Innovation and competitive advantage: What we know and what we need to learn. Journal of Management, 18(2), 399-429.

INTELLECT, EDUCATION AND EXPERIENCE – THE KEY FACTORS FOR INTEGRAL KNOWLEDGE

Nikolina Gaberova FON University – Strumica, Republic of Macedonia [email protected] Marija Petrova FON University – Strumica, Republic of Macedonia [email protected]

ИНТЕЛЕКТОТ, ОБРАЗВОВАНИЕТО И ИСКУСТВОТО- ГЛАВНИ ФАКТОРИ ЗА СЕОПФАТНО ЗНАЕЊЕ

Николина Габерова ФОН Универзитет – Струмица, Република Македонија [email protected] Марија Петрова ФОН Универзитет – Струмица, Република Македонија [email protected]

Abstract: Integral knowledge should be a product of the inborn intelect, the proper educational sistem and the experience. Thefore, a change of the human counscience should began for the purpose of acknowledging the meaning of the integral knowledge. So, every human being should have in mind that the instinct which is a product of certain priori knowledge precedes the intellect .With enough consciousness for the presence of the inborn factors, the human perception for the existence and function of the matters, will gain a different dimension. This is quite significant, because if the person puts the lifetime possibilities in appropriate causal proportion and acknowledge and use them appropriately, than the expected results will be gained and the person will fulfill its commitment to itself and then to the Universal Mind, which is actually a commitment that every person who lives, exists, generates and acts on the Earth should have in mind. Key words: knowledge, experience, intellect, instinct, education.

Резиме: Сеопфатното знаење би требало да биде продукт на вродениот интелект, правилниот образовен систем и искуственото знаење. За да се случи тоа, најпрво треба да се започне со промена на човековата свест за тоа што се нарекува сеопфатно знаење. Затоа секоја човечка индивидуа треба да има на ум дека секогаш на интелектот му претходи инстинктот кој што пак е вродено претходно знаење или како што Емерсон сака да го нарекува - “priori knowledge”. Со доволно свест за постоењето на вродените фактори човечката перцепција за постоење и функционирање на нештата би добила една поинаква димензија.Ова е доста значајно бидејќи доколку личноста ги стави во еден соодветен каузален сооднос животните можностите кои и се нудат и притоа навремено ги препознае, осознае и искористи истите, тогаш би се добиле резултатите кои што од неа се очекуваат и единствено на тој начин би ја исполнила својата обврска и должност најпрво спрема себеси, а потоа и спрема универзалниот ум, што всушнот е должност и обврска на секоја личност која живее, егзистира, твори и дејствува на земјината топка. Клучни зборови: знаење, искуство, интелект, инстинкт, образование

1. ВОВЕД "We are shut up in schools and college recitation rooms for ten or fifteen years, and come out at last with a bellyful of words and do not know a thing.".1 “Замолчени во школските и универзитетските амфитеатри десет или петнаесет години, излегуваме со најмалку задоволителна количина на зборови и не знаејќи многу.” Ова сме ние. Ова е Балканот. Ова е Европа. Ова е светот. Дваесет и први век. Век на војни, болести и сиромаштија, “за среќа” со напредна технологија.2

1 Emerson, Ralph Waldo, The Laws of Nature. Ed. Walt McLaughlin, 2010 2http://books.google.mk/books?id=YjI5CXDzcLwC&pg=PA34&lpg=PA34&dq=%22We+are+shut+up+in+school s+and+college+recitation+rooms+for+ten+or+fifteen+years,+and+come+out+at+last+with+a+bellyful+of+words+ 25

Ова се случува кога имаме неправилно концепиран едукативен систем. Ова се случило на денот кога нашиот интелект го ставивме позади нашите егоцентрични материјални потреби кои ги пуштаат завесите токму во оној момент кога треба да се осознае вистината. И повторно остануваме заслепени од она што навидум е сегашност за нас, испуштајќи го од вид вистинскиот момент на нашата сегашност. Ова е времето на материјализам и квази-ренесанса. Ова е времето на стравот. Времето кога храбро се чукаме по градите како да сме потомците на Тарзан, а всушност се криеме зад маските на морални лидери и граѓани како оние од натанаиловата “Црвена буква”.3 И додека повеќето се гушат во незнаење, сепак постои една светла точка која ја исцртуваат оние кои ги надминале школските и универзитетските правила, оние кои ја следат патеката на вистината, оние кои пред да повлечат линија, пред да донесат одлука, пред да изустат збор, погледнале длабоко во себе и го послушале својот инстинкт, оние кои се спознале себеси. Тоа се оние кои го спознале универзумот и правилата на природата, оние кои разбрале дека се дел од нешто многу поголемо, дел од еден универзален ум и дека нема ништо ново под ова сонце. Ние само осознаваме и пренесуваме. “Knowledge exists to be imparted”4 или “Знаењето постои за да се пренесува”, а не да остане некаде потрупано со лаги за чие осознавање се потребни децении. Така се движиме назад. Така како дел од една свест не чекориме кон повисоките левели и ги оспоруваме сите околу нас, дури и оние кои спознале дел од вистината. Еден Емерсон ќе каже – “It is not in us, but we are in it.”5 Ако сме дел од една голема свест, тогаш од каде толку страв во нашите срца? Страв да пренесеме информација, страв од сиромаштија, страв од глад, страв од предрасуди, страв да го погледнеме знаењето во очи... Стравот е она што не попречува да ја осознаеме вистината и да го прегрнеме сеопфатното знаење, а можеби и поважно да го имплементираме прагматично тоа знаење на вистинскиот начин кој би бил најпродуктивен, и со тоа да продуцираме иднина за генерациите по нас. Најтешката работа на светот е да се измени нечија свест, а тоа е она кон кое треба да тежнееме. Да се измени свеста и перцепцијата за изразот знаење е вистинскиот чекор кон осознавање на истиот.Но, ако тоа е најтешката работа на светот, тогаш како да успееме во тоа? Токму со помош на нашиот интелект, со изменета перцепција за образованието и измена на едукативниот систем и преку нашето искуство. Ако сето ова го ставиме во еден совршен сооднос, би ги добиле посакуваните резултати.

2. Интелектот – најбитен фактор за сеопфатно знаење

Интелектот е внатрешен човечки капацитет кој се заснова на внатрешно знаење кое Емерсон го нарекува, инстинкт. Најдоминантниот и најбитен дел од интелектот е вистината. Така, секоја личност која е искрена спрема себе, преку својот карактер и интелект и со мала помош на искуството ќе се најде на врвот на било која скала. Интелектот е онаа концепција која му претходи на било кое искуство, било која акција, бидејќи било што пред да биде изградено мора да биде осознаено. Затоа тој ќе каже: “ Trust the instinct, to the end though you can render no reason. By trusting it to the end , it shall ripen into truth and you shall know why you believe.”6 “Верувај му на инстинктот, до крај иако не можеш да најдеш никаква смисла. Верувајќи му до крај ќе прерасне во вистина и тогаш ќе знаеш зошто си верувал.” Па, колку оние кои треба да поучуваат му веруваат на сопствениот инстинкт и колку го почитуваат истиот, ни отсликуваат денешните општества, а одговорот е незадоволителен – многу малку. Многу малку го почитуваат оној најбитен дел од својот инстинкт – вистината. Многу малку би ја ставиле вистината пред задоволувањето на сопствените егоцентрични и and+do+not+know+a+thing.%22&source=bl&ots=wgft0quJM&sig=0JDMWr5k6EQMQVU0RIlf4etE8E0&hl=en &sa=X&ei=yiVSVLTrG5DiaqXQgJAP&redir_esc=y#v=onepage&q=%22We%20are%20shut%20up%20in%20s chools%20and%20college%20recitation%20rooms%20for%20ten%20or%20fifteen%20years%2C%20and%20co me%20out%20at%20last%20with%20a%20bellyful%20of%20words%20and%20do%20not%20know%20a%20th ing.%22&f=false 3The Scarlet Letter, Nathaniel Hawthorne 4 The Scarlet Letter, Nathaniel Hawthorne 5 Emerson, Ralph Waldo. “Fate” The conduct of life , James R. Osgood and company, Late Tisknor & Fields Osgood & Co. Boston, 1871 6 Emerson, Ralph Waldo. Essential Writings of Ralph Waldo Emerson. Ed.Brooks Atkinson. Intro Mary Oliver. New York: The Modern Library, 2000.

материјални добра. Затоа имаме образование кое се базира на политика,а не на интелект, општествени институции кои се базираат на политика, а не на интелект, општества кои се базираат на политика,а не на интелект, образование и искуство. Дојдено е вистинското време сето ова да се промени и да се елиминираат сите оние недоследноти кои го успоруваат развојот и навремената и вистинска имплементација на знењето, доколку сакаме барем малку да го спасиме она вредно кое е останато, од генерациите кои твореле и создавале пред нас. Доколку продолжиме со ваквите лошо поставени системи и доколку продолжиме да се восхитуваме на сите оние искривени вредности кои доминираат во денешново модерно живеење, тогаш се враќаме години наназад, наместо да чекориме напред кон иднината. Запомнете, знаењето треба да се пренесува, а не оспорува. Кога еден учител, професор, ментор, приватен сопственик, колега го препознае интелектот на некоја личност, не треба да го оспорува, треба да го насочува, треба да му даде предност и да го насочи пренесувајќи му го своето знаење. Стравот дека некој ќе не надмине треба да исчезне. Запомнете, никој на никој нема да надмине, под ова сонце нема ништо непознато и сите сме дел од еден универзален ум. Сите ќе бидеме успешни доколку работиме секој во својата доменска област, доразвивајќи по едно мало делче од науката од која сме дел, не замерувајќи што колегата до нас го развива истото тоа делче. Резултатот нема да биде идентичен. Токму таа различност ќе ни помогне да ги сплотиме знаењата и да продолжиме заедно да чекориме и да ги развиваме знаењата кои сме ги искусиле. Успешен учител е оној кој мотивира. мотивацијата кај децата, учениците, студентите, вработените треба да се поттикнува со ентузијазам, бидејќи ентузијазамот е еден од најмоќните мотиватори кои водат до портите на успехот. Секоја визија станува многу појасна кога ќе се вметне сопствениот идентитет и енергија. Па, така и кога поучувате, и кога го пренесувате своето стекнато знење, поучувајте со целото свое битие, пренесувајте `се што знаете, не чувајте го знењето кое може да воздигне генерации по вас. Препознавањето на интелектот и вистината треба да се учат уште од најмала возраст. Така ќе го измениме начинот на кој што функционира нашиот едукативен систем, така на крајот на секое основно образование нема да имаме збунети родители и матуранти кои не знаат што понатаму, така на крајот на студентските денови нема да стоиме со диплома во раката прашувајќи се што понатаму. Така ќе ги научиме луѓето дека не е злато се што сјае. Така ќе се избориме со предрасудите и искривената слика за убавото, за правилното. Така ќе ги научиме генерациите кои доаѓаат да бидат свои на своето. Така се учи сеопфатното знаење. И можеби уште поважно, така ќе научиме како сето ова прагматично да го имплементраме, така ќе ги изнајдеме вистинските начини кои ќе ни ја покажат вистинската трага која треба да ја следиме, вистинската патека по која треба да чекориме.

3. Искуството како битен фактор за сеопфатно знаење

Значењето на искуството секогаш се согледува преку призмата на физичкиот живот, кој и не е така благонаклонет кон било кој од нас. Она што е клучно е дека секогаш мора да правиме баланс помеѓу нашата сопствена природа и брзиот начин на живот кој го живееме. Емерсон рекол: “We don’t know today if we are busy or idle.” “Денес не знаеме дали сме зафатени или беспотребни.”7 Трчаме наоколу механички, незадоволувајќи ги условите заради кои сме овде на ова парче земја. Немаме цел, бидејќи самите не сме се осознале, не сме се осознале бидејќи не ги почитуваме правилата на сопствената природа и универзалноста, не ги почитуваме истите бидејќи сеуште не сме научиле да го следиме сопствениот инстинкт кој води до нашиот вистински интелект. Од искуството стекнуваме информации кои ни помагаат кон патот на осознавањето на вистината, информации кои не ни се дадени за да се продадеме себеси, информации кои треба да ги споделиме, бидејќи ние не се плашиме да бидеме надминати, бидејќи не постои сличен човек на нас во универзалниот свет. Ние сме едни и единствени, со нашиот еден и единствен интелект. Единствената личност која може да не надмине сме самите ние, кога ќе научиме да бидеме подобри од она што сме биле денес. Така учиме. Така доаѓаме до знаење. Така стекнуваме искуство. Така ги изнаоѓаме вистинските начини кои сето ова ќе го применат во пракса и ќе произведат уште поголем техничко- технолошки, а и човечки развој. Во овој контекст би сакале да ја споменеме и формулата за успех која е резултат на знаењето и интелектот, ставени во сооднос со искуството кое е на квадратен метар. Овде не

7 Emerson, Ralph Waldo. Nature and Selected Essays. New York: Penguin 2003 27

смее да се заборави и трудот, желбата, мотивираноста и амбициите кај поединците за достигнување на успех во нивната доменска област. Со други зборови кажано, неопходно за успешност на еден процес најнапред е потребно да се поседува кумулирано знаење кое треба да биде поткрепено со интелект, а сето тоа да биде стекнато преку процесите на искуственото знаење во текот на животниот век на личноста. Вака конципираниот систем на сублимирање на работите, ќе овозможи продукција не само на интелектуано потковани генерации кои ќе го поседуваат потребното знаење кое ќе им овозможи да се справат со предизвиците на модерното живеење, туку вака едуцираните кадри, преку системот на прагматично сублимирање и имплеметација на теоретското знаење кое го имаат стекнато, ќе знаат како и на кој начин сето она кое го имаат како знаење да го применат и истото да „вроди плод“. Ова не би било возможно без искуството како уште еден круцијален сегмент со кој би се заокружил системот на успешност на генерациите кои ги продуцира добро поставениот едукативен и образовен систем.

4. Сублимат на знаењето, искуството и интелектот

Доколку општествените “регулатори“ содадат систем кој би продуцирал квалитет, систем кој во себе ќе содржи не само теоретско, туку ќе нуди и прагматично знаење на своите ученици, кои своето искуство ќе го осознаат паралелно со теоретската поткрепеност која им ја нуди вака формулираниот образовен систем, дури тогаш интелектот на учениците ќе излезе на виделина и ќе го продуцира саканиот резултат. Интелектот е следбеникот на претходното знаењето кое се содржи во инстинктот. Вродениот интелект треба да биде искористен во образовниот процес за личноста правилно да го апсорбира знаењето кое и се нуди во самиот образовен процес. Како следбеник пак на овие два процеси се јавува искуственото знаење за методите како, на кој начин, со што и кога е вистинското време за применување на стекнатото знаење. Целта на секоја генерација е да го вознобнови, усоврши, и прилагоди она знаење кое генерациите пред неа и го имаат оставено во аманет, но и да ги постави темелите и постулатите на некои сосема нови знаења врз кои ќе треба да творат и кои треба да ги усовршуваат идните генерации. Ова повторно се надоврзува на она за кое се залагале голем број на научници ширум светот години наназад. „Колку знаење и да поседувате ако не умеете да го пренесете, тогаш тоа `се е залудно.“ рекол еден од овие еминентни научници. Генерациите по Вас, доколку не им го пренесете знаењето кое вие преку својата прагматична работа, преку своите искуства и со помош на својот интелект го имате развиено, би требало да започнат повторно да ги развиваат елементарните постулати на она кое веќе било осознаено, и би изгубиле драгоцено време, инетелект и искуство кое би можеле да го вложат во доразвивање и усовршување на она кое Вие сте го осознале, или да осознаат сосема нови области кои ќе им ги пренесат на идните генерации со обврската да продолжат понатаму со осознавање на истите, и пренесување на стекнатото знаење. Доколку вака се перцепираат работите тогаш, би можеле да зборуваме дека живееме во едно надежно и перспективно општество кое ветува дека ќе направи многу за човештвото и неговиот развој. Во согласност со горенапишаното, би сакале да го споменеме и влијанието кое ваквиот лошо поставен систем на функционирање и динамичното време во кое живееме го имаат врз непреченото сублимирање на знаењата и искуствата. Неможноста да се живее мирен и спокоен живот, каде би се концентрирале на она кое за нас е релеватно, секојдневното трачање и пренатрупаноста од инфомации кои се бескорисни за нас се доста важен фактор кои имаат свое влијание врз успешноста на споменатите процеси. Стересот речиси секогаш манифестира несоница, аксиозност и депресија, кои придонесуваат за целосна промена во однесувањето на личноста и неговата перцепција кон околината. Реакцијата е секогаш различна, односно се случува некогаш личноста да се реагира бурно и експлозивно, или, пак да одлучи да се повлече во себе. Од ваквото повлекување реперкусиите ги трпи општеството кое очекува таа личност да придонесе за развој во својата доменска област во која делува и се специјализира. Ова можеби навидум не е голема штета врз човештвото и неговиот развој, но доколку се земе во предвид дека стресот во денешново модерно живеење оди рака под рака со нашето секојдневие, би можеле да констатираме дека штетите од ден на ден се се поголеми, и стравуваме од денот кога нема да бидат поправливи. Горенаведеното настанува токму како резултат на грешната перцепција за знаењето и давање предност на материјалното пред интелектуалното. Ова настанува како резултат на погрешното насочување од страна на надворешни фактори кои го попречуваат осознавањето на универзалната свест, вродениот природен интелект и природните принципи.

5. ЗАКЛУЧОК Следствено на горенаведеното, сосема е јасно што е она на кое сакаме да ставиме акцент како автори на овој труд. Неопходно е општеството да ја промени својата свест и перцепција кон нештата, да ги отстрани сите лоши навики и предрасуди, да ја отфрли од своето секојдневие егоцентричноста која владее со човечкиот ум, и не му дозволува да направи дистинкција меѓу вистинските вредности и сите оние наметнати и искривени вредности кои се резултат на модерното живеење. Можеби уште поважно е тоа што во ваквите услови на опстојување, личноста носејќи ги на себе „прангите“ на егостичноста е оневозможена да го пренесува знаењето кое го има осознаено, и со помош на својот интелект, искуство и образование да придонесе за развој на човештвото. За да може сето ова да биде применето и човештвото да ги почувствува благодетите од човековите добри карактерни особини, кои не прават пред се луѓе и поради кои се разликуваме од останатите живи суштества кои опстојуваат на земјината топка, пред `се треба да разбереме дека материјалното не е она кое треба да го задоволува и кон кое треба да се стреми човештвото. Нашето опстојување на земјината топка има една сосема поинаква цел која треба да биде постигната, а тоа секако не е просто задоволување на материјалните потреби на луѓето. Сите ние сме дел од еден универзален ум и со сите наши разлики и сличности, чиниме една целина, која треба секојдневно се повеќе да напредува и да ги открива сите оние недоречености и непознати области кои не се откриени, а дел од законите на универзумот.

6. ЛИТЕРАТУРА

[1] Emerson, Ralph Waldo, The Laws of Nature. Ed. Walt McLaughlin, 2010 [2] Emerson, Ralph Waldo. “Fate” The conduct of life, James R. Osgood and company, Late Tisknor & Fields Osgood & Co. Boston, 1871 [3] Emerson, Ralph Waldo. Essential Writings of Ralph Waldo Emerson. Ed.Brooks Atkinson. Intro Mary Oliver. New York: The Modern Library, 2000. [4] Emerson, Ralph Waldo. Nature and Selected Essays. New York: Penguin 2003 The Scarlet Letter, Nathaniel Hawthorne

MANAGEMENT/ МЕНАЏМЕНТ

HUMAN RESOURCE MANAGEMENT IN ORGANIZATIONS

Aleksandar Jovic High College of Applied Professional Studies, Vranje, Republic of Serbia

UPRAVLJANJE LJUDSKIM RESURSIMA U ORGANIZACIJAMA

Aleksandar Jović Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje, Srbija8

Abstract: In a business environment, the basic resource of any organization is the people and their skills, which contribute to the achievement of organizational goals. Their creativity, innovation, motivation, awareness, characteristics that make them different from other resources in the enterprise. Accordingly, employees are the most important resource in the creation of additional vredosti companies. Human Resource Management (Human Resource Management - HRM) is a scientific discipline in management, which includes all processes and activities aimed at the management of human resources of an organization. Field of HRM encompasses virtually all aspects of the relationship with the employees in an organization. Also affect the following areas: - A system of selection in hiring, staff analysis, - Increase employee productivity, - Systems of incentive programs, - Development and education, - The behavior of employees, - Legislation, unions, employment protection and so on. It is a comprehensive, systematic approach to relationships with employees ensures the highest degree of performance improvement of an organization. Keywords: human resources, management, knowledge

Apstrakt: U poslovnom okruženju osnovni resurs svake organizacije čine ljudi i njihove sposobnosti, kojima doprinose ostvarenju organizacionih ciljeva. Njihova kreativnost, inovativnost, motivisanost, informisanost, osobine su koje ih čine drugačijim od ostalih resursa u preduzeću. Prema tome,zaposleni predstavljaju najvažniji resurs u kreiranju dodatnih vredosti preduzeća. Upravljanje ljudskim resursima (Human Resource Management - HRM), je posebna naučna disciplina menadžmenta, koja uključuje sve procese i aktivnosti koje imaju za cilj upravljanje ljudskim resursima neke organizacije. Oblast HRM obuhvata praktično sve aspekte odnosa sa zaposlenima u nekoj organizaciji. Takođe utiče i na sledeće oblasti: - sistem odabira pri zapošljavanju, analize zaposlenih, - povećanje produktivnosti zaposlenih, - sistemi podsticajnih programa, - razvoj i edukacija, - ponašanje zaposlenih, - pravna regulativa, sindikati, zaštita zaposlenih itd. Upravo sveobuhvatan, sistemski pristup odnosima sa zaposlenima omogućuje najveći stepen poboljšanja performansi neke organizacije. Ključne reči: ljudski resursi, upravljanje, znanje

8 Mentor: dr Ljiljana Stošić Mihajlović 30

1. UVOD Važnost ljudskog kapitala raste, tako da ljudi poseduju sve više znanja i informacija pa je i upravljanje ljudkim resursima sve teže. Potrebno je znanje kako uspešno upravljati ljudskim kapitalom, kako pridobiti, razviti, zadržati i nagraditi prave ljude koji će postići postavljene ciljeve i slediti strategiju preduzeća. Kvalitetno upravljanje ljudskim resursima je najznačajnija poslovna aktivnost svake oragnizacije.

2. LJUDI KAO RESURSI ORGANIZACIJE

Da bi postigli što bolje rezultate poslovanja, neophodno je dobro organizovanje i upravljanje ljudskim resursima u preduzeću a upravo tome služi menadžment ljudskih resursa. Konkretne definicije se uglavnom baziraju na njegovoj funkciji upravljanja ljudskim resursima radi uspešnijeg ostvarenja organizacionih ciljeva, jer i sama reč managment znaci voditi. »Menadžment ljudskih resursa možemo definisati kao upravljačku aktivnost koja podrazumeva obezbeđivanje, razvoj, odžavanje, prilagođavanje, usmeravanje i korišćenje ljudskih potencijala u skladu sa ciljevima preduzeća, uz istovremeno respektovanje individualnih potreba i ciljeva zaposlenih.«9 Termin “ljudski resursi” govori nam o ljudima u organizaciji, o njihovom potencijalu, kao i svim sposobnostima koje mogu da pruže organizaciji u cilju ostvarenja njenih potreba. Ranije se smatralo da je ovaj pojam previše grub da bi se njime označavali ljudi kao živa bića, jer se polazilo od toga da je sama reč resurs nešto što bi pre označavalo opremu u organizaciji ali nikako i ljudski potencijal. Međutim, ispostavilo se da samim pojmom “resurs” ljudi upravo dobijaju veoma važno mesto, jer ga time stavljaju u ravnopravan položaj sa ostalim resursima, možda čak i bolji, jer za njihovo kvalitetno upravljanje potrebne su određene sposobnosti i znanja. Značaj menadžmenta ljudskih resursa polazi od činjenice da su ljudi osnovni faktor koji je zajednički u svakoj organizaciji, pa su na osnovu toga oni kreatori organizacionih strategija preduzeća. Na osnovu toga, svaki menadžer biće uključen u aktivnosti vezane za ljudske resurse i nastojati će da olakša saradnju među ljudima, kako bi se uspešnije ostvarila strategija i realizovali planovi oranizacije. Ljudski resursi doprinose na različite načine uspehu organizacije, ali se moraju pridržavati strategiji kompanije. Globalna konkurencija podstiče organizacije na stalni razvoj i napredak, kako bi uspele da opstanu pred novim zahtevima koje postavlja globalizacija. Ukoliko posedujemo dobar ljudski potencijal, tj. kvalitetne i obrazovane ljudske resurse, moguće je odgovoriti na izazove i zahteve pred kojima sa kojima se stalno suočavamo. Obrazovanje ljudskih resursa u organizacije od velikog je značaja za njen razvoj i napredak. To najbolje možemo prikazati sledećim grafikom. 3. UPRAVLJANJE LJUDSKIM RESURSIMA

Nemoguće je jednom definicijom obuhvatiti ceo pojam upravljana ljudskim resursima, ali možemo istaći da bi se pod tim podrazumevala briga o ljudima unutar organizacije. To se odnosi na pronalaženje pravih i iskusnih ljudi za organizaciju, čime bi se uticalo na obučavanje i razvoj zaposlenih i podsticanje putem motivacije, da bi se uspeo zadržati takav kadar. Tako da bi se moglo reći da se upravljanje ljudskim resursima sastoji od funkcije staffinga, razvoja, motivacije i zadržavanja zaposlenih. Svaka organizacija je uspešna onoliko koliko poseduje kvalitetnih ljudskih resursa. Postizanje maksimuma zaposlenih, njihova motivacija i uspešnost u radu od presudnog su značaja, prema tome svaka organizacija, ma koliko ona bila velika, formiraće odeljenje za ljudske resurse. Moglo bi se reći da je svrha upravljanja ljudskih resursa, upravo u pboljšanju rada zaposlenih, na svaki mogući način. Danas je konkurencija ogromna i nameće potrebu za što kvalifikovanijim resursima, tako da je neophodno da se eksperti za ljudske resurse obrazuju i specijalizuju u mnogim naučnim disciplinama (psihologija, pravo, sociologija...). Kompanije moraju da utiču na obrazovanje i stalno usavršavanje svojih zaposlenih, kao i da ih podstiče na bolji rad i doprinos u organizaciji. Zadovoljstvo zaposlenih uticati će njihov uspeh i na lojalnost organizaciji. Eksperti za upravljanje ljudskim resursima imaju veliki značaj za kompanije i njihova uloga je sve veća. Oni svojim radom treba da pomognu ostalim nivoima menadžmenta u organizaciji. Možemo reći da je uloga upravljanja ljudskim resursima zadatak svakog menadžera, bez obzira na njegovu angažovanost, kako bi se pružila maksimalna podrška zaposlenima.

9 Pržulj,Ž.: Menadžment ljudskih resursa/Institut za razvoj malih i srednjih preduzeća,Beograd, 2002,str.11 31

4. Ciljevi upravljanja ljudskim resursima Kako bi postigli određene ciljeve u organizaciji, menadžment ljudskih resursa mora da ispuni određene zahteve, koji će uticati na poboljšanje rada zaposlenih a samim tim i njihovu veću produktivnost u organizaciji. Kroz to zadovoljenje i ispunjenje zahteva osnovnog i najvrednijeg resursa u preduzeću, dolazimo do ispunjenja ciljeva, kojima se teži. Ukoliko menadžment ljudskih resursa nije u stanju da upravlja ljudskim resursima to može da utiče na poslovanje, kao i profit i u najgorem slučaju opstanak te organizacije. Osnovni cilj upravljanja ljudskim resursima je ostvarivanje sledećih ciljeva: Funkcionalni cilj - funkcija upravljanja ljudskim resursima jeste da doprinosi organizaciji onoliko koliko je potrebno da bi ona ostvarila svoje ciljeve i realizovala organizacionu strategiju. To bi značilo da resursi treba što racionalnije i efikasnije da se koriste, u ostvarenju organizacionih ciljeva. Organizacioni cilj - kao što smo već istakli, za organizaciju najbitniji faktor je ljudski resurs, prema tome treba da poboljšamo efikasnost i da motivišemo zaposlene na što bolji način i time ćemo ispuniti ciljeve organizacije. Društveni cilj - u svakodnevnim ljudskim odnosima društvene norme i sistemi vrednosti su veoma važni u ostvarivanju dobre komunikacije.Biti etički i društveno odgovoran prema potrebama i izazovima društva i minimizirati negativne uticaje tih zahteva na poslovne organizacije je takođe jedan od značajnih ciljeva, ne samo za upravljanja ljudskim resursima, već menadžmenta u celini. Lični cilj – zadovoljenje zaposlenih je najznačajnije za svaku organizaciju, ali nije dovoljno zadovoljiti zaposlene samo u poslovnom smisli, neophodno je pomagati im u ostavrenju njihovih ličnih ciljeva. Samo na taj način može se zadobiti njihovo poverenje, a zaposleni će biti zadovoljni i potivisani za napredak i lični doprinos organizaciji. Svaki od navedenih ciljeva bitno utiče na upravljanje ljudskim resursima čime se poboljšava uspešnost organizacije.

5. UPRAVLJANJE LJUDSKIM RESURSIMA KAO KULTURNA DIMEZIJA

Kultura organizacije je relativno noviji pojam, koji se javlja usled činjenice da poslovaNje i uspeh preduzeća mnogo zavisi od kulturnog faktora. Pod tim faktorom podrazumevamo osnovna načela ponašanja, međusobne odnose i usvajanje i poštovanje svih kulturnih vrednosti. Pod organizacionom kulturom podrazumeva se ponašanje ljudi u organizaciji i ponašanje same organizacije. Međutim u uslovima globalizacije, svako preduzeće se posmatra na globalnom nivou pa se moraju poštovati i poznavati neka osnovna nacionalna kulturna obeležja. Postoje dve podele nacionalnih kulturnih vrednosti. Prva podela je prema Hofstede(1984), koji ima četiri dimenzije razlika između menadžera i zaposlenih u zemljama. To su: 1. power distance- udaljenost od moći, tj. moć je u organizacijama nejednako raspoređena; 2. izbegavanje neizvesnosti- tolerancija društva u odnosu na nesigurnost, konflikt, nesuglasice... 3. individualizam nasuprot kolektivizma- individualističke zemlje baziraju se na individualne veze, a ne grupne interese, dok se kod kolektivizma naglašava društveno ponašanje ljudi i njihova međusobna povezanost u grupi. 4. muške vrednosti nasuprot ženskim vrednostima- sve što ima veze sa uspehom, postignućima i priznanjima vezuje se za muške vrednosti, a vrednosti okrenute ka ljudima i kvalitetu života smtraju se za ženske. Druga podela je prema Trompenaars-u (1993), koji ističe sledeću podelu: 1. univerzalnost nasuprot partikularizma- univerzalnost je tamo gde “isto pravilo važi za sve”, suprotno tome je partikularizam gde se veruje da okolnosti i odnosi određuju istinitost nečega. 2. individualizam nasuprot kolektivizmu 3. neutralnost nasuprot emocionalnosti- neutralnost govori o skrivanju i kontroli osećanja, a emocionalnost o pokazivanju osećanja. 4. postignuće nasuprot pripadanju- u kulturama orijentisanim na postignuće zaposleni se procenjuju na osnovu njihovog učinka, a kod pripadanja govori se o određenim tipovima ljudi. 5. sekvencionalnost nasuprot sinhronizaciji- sklonost da ljudi rade stvari jednu za drugom ili više od jednom. Ovo su podele vrednosti nacionalne kulture, koje je neophodno poznavati, ali je takođe bitno da treba posmatrati celu naciju a ne samo pojedinca. Tako da su ove karakteristike važne za opis duštvenog sistema.

»Kultura okruženja ne određuje samo način rada i života u nekoj sredini, nego i poslovanja. Kultura tako utiče i na menadžment ljudskih resursa. Kao značajna varijabla preduzetničkih aktivnosti, kutura je danas nezaobilazna tema u menadžment literaturi.«10

6. ZAKLJUČAK

Stalne tehnološke i tržišne promene postavljaju sve veće zahteve pred menadžere. Konkurencija je ogromna, a poslovanje se neretko svodi na borbu za opstanak peduzeća, ali i poduzetnika. U takvim uslovima, razumno i delotvorno upravljanje resursima temelj je svakog uspešnog poslovanja. Stručnjaci i njihova znanja su polazni resursi, oni su osnovni faktor za ostvarenje ciljeva I bogatstva. Sposobnost donošenja odluka, inovativnost, kreativnost, smisao za zajedništvo i timski rad, svest o ličnoj odgovornosti, kao i briga za razvoj životnoga puta - važne su stavke ovoga resursa. Na ovome području stalno se javljaju nova znanja i nove strukturnre grane sa svrhom sistema razmene znanja ( knowledge sharing management ) i neprekidnog sistematskog učenja i napredovanja ( long-life learning ). Značajan resurs predstavlja i stvarna tj. fizička imovina koja zahteva određena znanja za njeno korišćenje, kao sto je recimo određenje potreba, izrada projekata, pretpostavki, sigurnosnog korišćenja, održavanja, itd..Među značajne resurse spadaju i intelektualno vlasništvo (patenti, licence i dr.), interne norme, sistem kvaliteta, kao i informacijski sistemi. Vreme pred nama još više će širiti lepezu potrebnih znanja za uspešno korišćenje resursa, temeljnih uslova za uspješno poslovanje. Neophodno je istražiti pojam ljudskih resursa i dobro ga poznavati, kako bi znanje u toj oblasti mogli što bolje primeniti u daljem poslovanju. 7. LITERATURA

[1] Mihajlović, Lj.:«Marketing«, VŠPSS, Vranje, 2014. [2] Pržulj, Ž.: “MENADŽMENT LJUDSKIH RESURSA” – Institut za razvoj malih i srednjih preduzeća, Beograd, 2002. [3] Oštrić, S “OBRAZOVANJE U SUVREMENIM ORGANIZACIJAMA”- Telekom, 2002 [4] http://www.cisco.com/global/HR [5] http://www.hrpro.hr [6]Časopis e magazin – izdavaČka kuća “GSM PUBLIC”

10 Pržulj,Ž.: Menadžment ljudskih resursa/Institut za razvoj malih i srednjih preduzeća,Beograd, 2002

FORMS OF MOBING IN THE BIG COMPANIES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA AND WAYS OF SOLVING THE PROBLEM

Liljana Pushova [email protected] University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, Republic of Macedonia

ФОРМИ НА МОБИНГ ВО ГОЛЕМИТЕ КОМПАНИИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И НАЧИНИ ЗА СПРАВУВАЊЕ СО ПРОБЛЕМОТ

Лилјана Пушова [email protected] Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, Р. Македонија

Abstract: According to the Swedish psychologist Hajnz Layman, who is the author of the term “mobing” and most meritorious for its introduction into the legislative of the European Union, mobbing is the psychological terror at the workplace and includes unfriendly and unethical communication and harassment which are systematically directed towards one or more individuals who are placed into helpless situation, without the opportunity for defence. The purpose of this paper is to analyse the existence of mobbing at the workplace in the big companies in the Republic of Macedonia. The focus is specifically put to the existence of mobbing as a psycho-physical maltreatment of the worker at the workplace. As a direct result of the weak legislative and the ignorant attitude of the Syndicates regarding this question, around 77% of the workers are, or have been, a subject to mobbing at their workplace. Because of these reasons in the text are given personal opinions regarding the question of the ways of solving this problem. Key words: mobbing, ways of solving the problem, big companies

Апстракт: Според шведскиот психолог Хајнц Лејман, кој е автор на поимот „мобинг“ и најзаслужен за неговото воведување во законодавството на Европската унија, мобингот претставува психолошки терор на работното место и вклучува непријателска и неетичка комуникација и малтретирање кои се систематски насочени од еден или повеќе поединци кон друг поединец, кој на тој начин е ставен во беспомошна положба и неможност да се одбрани. Целта на овој труд е да се анализира појавата на мобинг во работното опкружување во големите компании во Република Македонија. Акцентот ќе биде ставен особено на присуството на мобингот како облик на психофизичка злоупотреба на работникот на работните места. Како резултат на слабата легислатива и игнорантскиот однос на синдикатите во однос на ова прашање, околу 77% од вработените во големите претпријатија биле или се активни жртви на мобинг. Токму од овие причини, во текстот подолу, ќе бидат дадени и лични видувања во однос на прашањето кои мерки се неопходни за надминување на ваквата состојба. Клучни зборови: мобинг, мерки за решавање, големи компании

1. ПОИМ И ВИДОВИ НА МОБИНГ

Според шведскиот психолог Хајнц Лејман, кој е автор на поимот „мобинг“ и најзаслужен за неговото воведување во законодавството на Европската унија, мобингот претставува психолошки терор на работното место и вклучува непријателска и неетичка комуникација и малтретирање кои се систематски насочени од еден или повеќе поединци кон друг поединец, кој на тој начин е ставен во беспомошна положба и неможност да се одбрани. Оваа дефиниција е прифатена ширум светот, а најчестата причина е психопатологијата на оној кој го спроведува мобингот. Според тоа, мобингот е психопатолошка појава каде оној кој го спроведува настојува да ги компензира своите лични недостатоци (емиоционална сатисфакција). Сепак, често, оваа појава добива различна димензија, бидејќи таа може да биде предизвикана од други побуди, на пример, да се обезбеди економска или политичка сатисфакција. Мобинг е широко распространета појава чии последици се одразуваат врз социјалното окружување, работната средина и врз поединците. Затоа е потребно проблемот да се разгледува од различни аспекти: психолошки, медицински, социолошки и правен аспект за да се предупреди на неговото значење и да се придонесе за неговото навремено препознавање. Состојбата може да се одреди и како систематска и организирана кампања, со цел одредено лице да се избрка од работа.Според други аналитичари мобингот е специфичен облик на

однесување на работното место, со кое едно лице или група систематски и морално злоставуваат и понижуваат друго лице, со цел загрозување нa неговиот углед, чест, човечко достоинство и интегритет, се до елиминација од работното место. Таквите активности се одвиваат најмалку еднаш неделно во тек на шест месеци.Феноменот е релативно нов, за него почна да се зборува во деведесеттите години, но забележливо е дека се повеќе станува актуелен. Причина повеќе е економската криза, која во некоја рака оди во прилог на работодавачите. Тие сега имаат готово алиби да го намалат бројот на вработените. Постојат две генерални причини за појавата на мобингот. На прво место се технолошките промени, кои бараат помалку работна сила. Новите машини ги опслужуваат помал број луѓе и одеднаш работодавачот има вишок вработени. На второ место се социјалните програми, или законите кои ги штитат работниците. Директно врачениот отказ може да значи тужба на суд, неизвесна пресуда, можна отштета и непотребно публицирање на случајот во јавноста. Затоа, мобингот е поелегантно решение – работникот треба да се малтретира се додека самиот не си отиде.

Во литературата се забележани 45 форми на изразување на мобинг, генерализирани од страна на Лејмaн во пет форми, направени според ефeктите што се предизвикуваат врз жртвите, и тоа: 1) ефекти врз комуникациските способности на жртвата (на пример, кога работникот добива постојани критики за работата што ја врши или за приватниот живот, кога добива усни или писмени закани, или кога има постојани ограничувања во комуникацијата, во работното опкружување жртвата не може да дојде до збор или постојано ја прекинуваат во зборувањето). 2) ефекти врз општествените односи на жртвата (на пример, кога работникот е изолиран од другите или постојано се игнорира. Таа е игнорирана, како да не постои. Исклучена е од општествениот живот на работното место – „забораваат“ да ја повикаат на прослави, забави, ја игнорираат за време на пауза и сл. Во моментот кога жртвата влегува во просторијата разговорот се прекинува. Жртвата се лишува од важни информации). 3) ефекти врз угледот на жртвата (на пример, кога работникот е исмејуван или е предмет на озборување. Таа е исмеана и понижена, чести се исмевањата на сметка на нејзиниот говор, држење, одење, начин на облекување, изглед, за приватниот живот, националноста, полот, расата и сл. Се шират непроверени гласови, клевети, се измислуваат сексуални интриги). 4) ефекти врз професионалниот живот на жртвата (на пример, предизвикани кога на работникот му се дадени бесмислени работни задачи, или неразумно тешки задачи, со цел да се дискредитирa вработениот. На жртвата и се врши контрола дали е присутна на работното место повеке или помалку од она што е вообичаено за односната средина. Жртвата се сели во канцеларија што е оддалечена од работните простории на другите колеги). 5) ефекти врз физичкото здравје на жртвата (на пример, кога работникот е физички загрозен или нападнат, или добива опасни работни задачи. Тој добива само бесмислени задолженија и работни обврски, што се под неговото професионално квалификувано ниво, и се даваат задачи што тој неможе да ги реши или постојано добива нови задолженија).

2. МОБИНГ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Речиси секој втор вработен во Македонија бил или е жртва на мобинг, велат социјалните работници во земјава. Според спроведените истражувања, мобингот е почест во државниот отколку во приватниот сектор и во фирми во кои постои напнатост поради реорганизација на работата. Голем број од вработените што се чувствуваат како жртви на мобинг не знаат како да реагираат. Причина за ова е тоа што мобингот тешко се докажува, оти станува збор за психолошки терор. Но, секако снимки од телефон или писмени документи ќе можат да докажат состојба на беспомошност, угнетеност, несреќа и умор. Психологот Анета Младеновска вели дека најголеми нарушувања во општата здравствена состојба на граѓаните предизвикуваат токму незадоволството, стравот и стресот на работното место. Мобингот, според Младеновска, е честа причина за заболување на работниците. Дополнително, таа вели дека може да се каже дека секој од работниците во

определен период од кариерата бил жртва на мобинг. Според некои истражувања, дури 55 отсто од мобингот е вертикален (кога претпоставен злоупотребува потчинет и се нарекува босинг, според анг. назив boss - шеф), а 45 отсто хоризонтален (меѓу работници на еднаква положба во хиерархиско ниво). Психичките малтретирања, понижувања и притисоци на работните места, стануваат се помасовна појава во работните средини, така што Македонија го следи светскиот феномен на хоризонтално и вертикално омасовување на мобингот. Првичен доказ е анкетата на ССМ, според која од 510 испитаници 41 отсто се изјасниле дека се жртви на мобинг, 30 отсто дека трпат притисоци поради политичка определеност и 40 отсто дека имаат сериозни здравствени проблеми поради притисоците на работното место. Во ССМ секојдневно се бележат десетици јавувања, поплаки, барања за помош и други барања кои можат да се сведат под појавата “психички притисоци на работното место“, однпсно по мoбинг. Малку луѓе во Македонија се осмелуваат да го изнесат нивниот случај и да побараат помош. Причина е огромната невработеност, највисока во Европа, со стапка од 33 отсто. Невработени се повеќе од 400.000 лица, што се одразува на односот кон вработеноста, така што во Македонија луѓето живеат во смртен страв од губење на сопственото работно место. Состојбата почнува да се менува со отворањето на Канцеларијата за помош и едукација од мобинг во ССМ. Документирани се неколку десеттини случаи, додека за неколку предмети се водат судски постапки. Повеќе од 77 проценти од вработените во земјава се жртви на мобинг, а 60 проценти од нив се жени кои доживеале малтретирање, навреди и омаловажување на работното место. Специфична карактеристика на мобингот како појава во Македонија е тоа што мобингот е позастапен во државната администрација отколку во приватниот сектор. Имено, најзастапениот вид мобинг е последица на политичкиот реваншизам. При смена на власта раководителите на државните и јавните установи од победничките партии знаат да бидат агресивни кон вработените од другата политичка опција – или и на политички неутралните. На тој начин потенцијални жртви се најголемиот дел од вработените во државните и јавните органи. Во некои установи владее атмосфера на страв и потиштеност, а луѓето избегнуваат разговор за теми кои водат во опасни подрачја. Ситуацијата дополнително се усложнува со притисоците за вработување на партиски членови, така што работнитите места стануваат несигурни. И приватниот сектор не заостанува во психичките малтретирања, иако таму мобингот е од поинаков тип. Во повеќе средини буквално владее самоволие на сопствениците, но вработените не се осмелуваат јавно да проговорат ни збор за секојдневното малтретирање. Забележани се случаи на сексуално вознемирување, физички напади, закани, забрани (да се оди во тоалет повеќе од еднаш), но до јавноста стигнуваат малку од овие состојби.

3. МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА

Синдикатот на финансиски дејности на Македонија пред 3 години ја има отворено Канцеларијата за помош и едукација на жртвите на мобинг. Ова е дел од програмата „Мрежа за здравје и заштита при работа“ во која учествуваат 4 балкански држави: Македонија, Србија, Хрватска и Црна Гора. Анти-мобинг мрежата на која се придружени учесниците од проектот има за цел да оствари соработка, размена на искуства и помош на жртвите од мобинг. При пријавувањето психичко малтретирање на работното место и сл. работникот добива советодавна и правна помош од канцеларијата за мобинг како и соодветна заштита на правата од работен однос. Доколку се согласува, случајот на работникот (без личните податоци) може да биде разгледан и од партнерите кои врз основа на нивните искуства ќе дадат свое мислење и дополнителни предлози за преземање соодветни мерки и дејствија. Претходно, мобингот бил регулиран со Законот за работните односи во кој мобингот бил дефиниран како "негативно однесување од страна на поединец или група кое често се повторува (најмалку во период од шест месеци), а претставува повреда на достоинството, интегритетот, угледот и честа на вработените лица и предизвикува страв или создава непријателско, понижувачко или навредливо однесување, чија крајна цел може да биде престанок на работниот однос или напуштање на работното место. На барање од синдикатите, за зголемување на правата на работниците и нивната заштита, Владата на Р. Македонија на 31 мај 2013 година донесе Закон за заштита од вознемирување на работното место кој е преформулиран од Законот за работните односи. Во овој закон детално се пропишани правата, обврските и одговорностите на работодавачите и на работниците и законот врши прецизна дефиниција на актите што се сметаат за моменти на вознемирување при вршење на работните задачи. Посебно се истакнува дека се работи за акти кои нанесуваат психичко или полово вознемирување на работниците што работат во една

организација. Во новововедениот закон, се извршени значајни промени како зголемување на опфатот на можните загрозени категории од мобинг, а тоа се: вработените, кандидатите за вработување, волонтерите, лицата ангажирани со договор на дело или со авторски договор итн. Во дефиницијата на мобингот бил изоставен делот со кој се наведувало дека мобингот треба да се повторува најмалку шест месеци и се точно наведени кои активности не спаѓаат во мобинг со цел да се намалат недоразбирањата. При тоа, законот наведува дека за психичко вознемирување се смета секое дејство на поединец или група кое е со цел да го наруши интегритетот, достоинството, угледот или честа на поединецот предизвикувајќи ствар, непријатност или оштета на менталното или физичкото здравје на поединецот и има негативно влијание врз неговата професионална кариера. Законот ги штити работниците и од секое вербално или невербално или физичко однесување од полов карактер кое има за цел да наштети на честа и угледот на поединецот исто така предизвикувајќи чувства на ствар, непријатност, понизност и сл. Законот се однесува на целокупната кадрова сила, односно и на работодавачите и на вработените кои работат во рамки на една работна организација, а притоа во делот на вработените се дава јасна заштита и за кандидатите за вработување во рамките на една работна организација. Со законот се опфатени и општи правила што се однесуваат и на работодавачите и на вработените во кои се претпочита дека еден работодавач е должен да обезбеди здрава и пријатна средина за извршување на работните задачи од страна на своите вработени, но и да ги едуцира вработените во насока да се создаде колективна свест за заедничка припадност и заштита на интересите на организацијата во која тие работат. Пропишани се и високи парични прекршочни казни во висина од 5000 и 6000 евра во денарска противвредност за работодавачот - правно лице, од 3 000 до 4 000 евра за одговорното лице и 1 000 до 2 000 евра за работодавецот - физичко лице.

4. МОБИНГ ВО ГОЛЕМИТЕ ПРЕТПРИЈАТИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Анкетата беше спроведена кај 50 испитаници кои работат во големи компании во Република Македонија. Истата беше анонимна и беше структурирана од 20 прашања на кои работниците требаше да одговорат со заокружување на еден или повеќе од понудените одговори и отворени прашања, на кои тие даваа сопствени одговори. Статистичката обработка на резултатите од истражувањето покажа дека испитаниците сметаат дека во Р.М постои мобинг, но во нивната компанија поголемиот дел се изјаснија дека не е забележан мобинг. Малиот процент (15%) кој смета дека постои мобинг во компијата каде работат, смета дека тој се јавува најчесто во вертикален облик, со кој се соочуваат неколку пати месечно, но сепак треба да се нагласи дека и тука најголемиот дел од испитаниците се изјаснија дека во нивната компанија не се применува, и не се запознаени со никаков мобинг. Исто така, повеќето од нив не знаат дали во нивната компанија постои надлежен орган кој го разрешува овој проблем. Забележавме дека најголемиот дел од вработените во големи претпријатија во Република Македонија сметаат дека синдикатите во Македонија не се интересираат доволно околу прашањето за мобингот, а само 2 % се запознаени дека постои Канцеларија за помош и едукација на жртви на мобинг. Исто така, може да се забележи дека се вознемирувачки сознанијата дека 34 % од вработените не знаат дека постои Закон за заштита од вознемирување на работното место, со кој се регулираат правата и одговорностите на вработените и работодавачите, додека пак останатите имаат само слушнато за овој закон, и се многу малку запознаени.. На прашањето: “Дали сте биле некогаш жртва на мобинг” интересно е дека 28 % одговориле дека не биле жртви, а 72 % одговориле дека биле жртви на мобинг во нивното работно искуство. Оние кои биле жртви на мобинг најчесто трпеле навреди и дисквалификации, биле должни да работат прекувремено иако тоа не се евидентирало никаде, а исто така не им било дозволено да ја користат работната пауза. За тоа какви се моменталните услови на работното место, само 1 % се изјасниле дека мобингот е секојдневна појава во нивната компанија, додека останатите се изјасниле дека секој си ја знае и ја врши сопствената работа и ги слуша наредбите на претпоставениот, но сепак постои мислење дека некои вработени се во попривелигирана положба додека на другите трудот не им е доволно вреднуван. Она што најмногу вознемирува е тоа дека 36 % од испитаниците не би реагирале никако доколку бидат жртва на мобинг, се со цел да не ја влошат својата состојба, што доведува до заклучок дека повеќето вработени сметаат дека нивното реагирање не води кон подобрување, туку напротив кон влошување на состојбата, па дури и до отпуштање од работа. 11 % од нив одговориле дека можеби ќе реагираат на мобинг и истиот ќе го пријават доколку се сигурни дека ќе им биде пружана адекватна поддршка, а само 3 % покажуваат храброст и се изјаснуваат дека ќе реагираат доколку во иднина бидат жртви на мобинг.

5. ПРЕДЛОЗИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА СОСТОЈБАТА

Како клучни аспекти кои би можеле да допринесат за надминување на оваа состојба ќе ги наведеме остварување на социјален дијалог и создавање на конзистентна политика на национално ниво и национална стратегија за справување со проблемот, подобрување на информираноста на работниците преку образование и обуки, поригорозно спроведување на законската регулатива и зголемување и актуелизација на улогата на Синдикатот. За да може да се надмине состојбата на незаштитеност и безизлезност во која се наоѓа македонскиот работник неопходни се подобрувања, односно подоследно применување на Законот за заштита при работа како и на Законот за синдикалното организирање. Забележување дека постои голема потреба за измени на наведените акти во насока на поголема сигурност и заштита при работа, како и поголема слобода на работникот за пристапување кон синдикалното организирање и искористување на правото за колективно преговарање и подобрување на постојната положба. Она што исто така е подеднакво важно е и целосно реформирање на положбата и улогата на синдикатите во македонска пракса. Тие неизбежно мора да ја напуштат улогата на соработник на власта и големите капиталисти, кои се повеќе ги ограничуваат и намалуваат правата на работникот, притоа оневозможувајќи било какви мерки за превенција и заштита од псиофизичката злоупотреба на работникот на работното место. Синдикатот е должен и тој мора да го заштити работникот во својата борба за подобри услови при работа и да му гарантира заштита од мобинг. Клучна улога во решавањето на целиот овој проблем можеби ќе има и информираноста и запознавањето на работниците со сопствените права и обврски, како и со законите за заштита при работа и синдикално организирање. Загрижувачки е фактот дека голем процент од македонските работници воопшто не се запознаени со содржината на овие закони и воопшто никако не реагираат на проблемот на мобинг на работното место. Потребно е да се спроведе обука за работниците во врска со препознавање, превенција и заштита од мобинг.

6. ЗАКЛУЧОК

Врз основа на извршеното истражување го наведуваме следниот заклучок. Во големите претпријатија во Република Македонија мобингот е сеприсутна појава чие присуство работниците делумно и не се свесни дека и самите тие се жртви на мобинг. Алармира фактот дека работниците понекогаш не само што никако не реагираат на мобинг, туку не го ни препознаваат како форма на психичко малтретирање на работното место. Иако Владата на РМ направи некои чекори во насока на едукација на македонскиот работник преку отворање на Канцеларија за заштита од мобинг, сепак сметаме дека истото не е доволно за надминување на состојбата. Мобингот бара суштински и клучни промени, како во законската легислатива така и во улогата на клучните институции на кои им се препишува обврската за заштита на правата на работникот на работното место. Клучна улога во целата оваа ситуација има и македонскиот работник, којшто треба да се ангажира и да се запознае со сопствените права за заштита при работа, било преку образование или определени обуки кои ја разработуваат оваа тема. За надминување на овој проблем е потребен еден сериозен социјален дијалог, како и создавање на национална стратегија за надминување на овој сеприсутен проблем. Потребно е да се извршат измени во Законот за заштита при работа и Законот за синдикално организирање се со цел да се зголеми сигурноста при работа на македонскиот работник и да му се осигура безусловна синдикална заштита без притоа да постои било каква опасност од загуба на работното место. Алармантна е статистика која ни укажува дека 77% од вработените во Р.М се или биле жртви на мобинг. Оттука заклучуваме дека суштинските промени не само што се посакувани, тие се и неопходни.

7. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

[1] Богичевиќ Б. „Менаџмент на човечки потенцијали“ CIDEF Белград, 2006 [2] Димитровски Р. „Менаџмент на човечки ресурси“ –Скопје 2013 [3] Драгана Јашевиќ и Јане Војчески, "Мобинг - вознемирување на работното место", Економија и бизнис, год. 16, број 180, јули 2013. [4] Caroll M. Brodsky, “The harassed worker”,1976

[5] Tammy L. Shelton, “Mobbing, Bullying, & Harassment: A Silent Dilemma in the Workplace”, 2011 [6] http://www.mobing.mk/ [7] http://www.ssm.org.mk/index.php?option=com_content&view=article&id=433&Itemid=149&lang=m k [8] http://www.vecer.com.mk/?ItemID=025795FFA4ED1944A7DD77A43EB5C1D3 [9] http://www.pravdiko.mk/wp-content/uploads/2013/11/mobing.pdf [10]http://www.ssm.org.mk/images/stories/mobing/PREDLOG_NA_ZAKON_ZA_ZASTITA_OD_M OBING_2012.pdf

ROLE AND FUNCTIONS OF MANAGEMENT COMPANY

Darko Đurić Miloš Nikolić Sanja Pešić Nikola Popović

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

ULOGA I FUNKCIJE MENADŽMENTA PREDUZECA

Darko Đurić Miloš Nikolić Sanja Pešić Nikola Popović

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: In modern conditions developed science and technology as well as market conditions, business enterprises - Management is being developed as a method of managing organizational systems, and companies, as well as basic shapes and holders of economic activities. The concept of management in a broader sense, it means deciding on the objectives of the company, the manner and means by which to set goals can be achieved, and the use of the results of operations of the company. Management integrates certain tasks and functions of controlling and managing modern enterprises. Management is often defined as a set of activities of planning, organizing, leading and controlling in business, accomplished work and activities of members of collectives and the use of available material resources, in accordance with established goals and objectives. one Key words: the function, the management, the company.

Apstrakt: U savremenim uslovima razvijene nauke i tehnologije, kao i uslovima tržišnog poslovanja preduzeća – menadžment se razvija kao metod upravljanja organizacionim sistemima, odnosno preduzećima, kao osnovnim oblicima i nosiocima ekonomskih aktivnosti. Pojam menadžment u širem smislu označava odlučivanje o ciljevima preduzeća, načinu i sredstvima kojima se postavljeni ciljevi mogu ostvariti, kao i korišćenje rezultata poslovanja preduzeća. Menadžment integriše određene poslove i funkcije upravljanja i rukovođenja savremenim preduzećima. Menadžment se najčešće definiše kao skup aktivnosti planiranja, organizovanja, vođenja i kontrolisanja u poslovanju preduzeća, koji se ostvaruje radom i aktivnošću članova kolektiva i korišćenju raspoloživih materijalnih resursa,u skladu sa postavljenim ciljevima i zadacima. 1 Klučne reči: funkcija, menadžment, preduzeće.

1. UVOD

Menadžment revolucija je izbacila na površinu poslovnog sveta menadžere koji moraju imati moć podržanu znanjima, sposobnostima i ličnim osobinama. Proces umnožavanja novih multidisciplinarnih menadžment znanja i sposobnosti dinamičan je proces koji obezbeđuje autonoman razvitak svakog preduzeća. Menadžeri kao reprezenti menadžmenta, moderne racionalnosti i profitabilnosti, moraju biti integralno osposobljeni da bi suvereno i autoritetom ličnosti upravljali promenama i procesima. Promene su postale toliko složene i dinamične da od njihovih znanja i sposobnosti i njihovog dejstva u privredi i društvu uveliko zavisi sudbina svetskog poretka.

______

1Pojam “menadžment” je reč izvedena od engleskog korena “manage” koja označava uspešnost u vodjenju neke aktivnosti. Pojmom “management” se označava uspešnost u raspolaganju ogrničenim ljudskim i

40 materijalnim resursima, kao i sposobnost obavljanja nekog posla. Pojam “menadžment” u savremenom značenju se vezuje za period industrijalizacije, krajem XIX i početkom XX veka;

Usled brzine i umnožavanja tehnoloških promena, dinamike i globalizacije poslovanja i internacionalizacije tržišta, preduzeća moraju intenzivno voditi računa o efikasnom razvoju menadžera bez kojih ne mogu da opstanu ni privatna, ni javna ni državna preduzeća koja će doprineti podizanju nivoa obrazovne strukture i uspostavljanju novog kvaliteta menadžerske populacije. Uloga menadžmenta kao profesije dolazi naročito do izražaja u uslovima upravljanja složenim preduzećima. U korporaciji npr. vlasnici kapitala kao akcionari svoje upravljačke uloge i nadležnosti delegiraju profesionalnim menadžerima, koji su, visokim nagradama i stvaralačkim izazovima, motivisani na ostvarivanje što većeg profita i uspeha kompanije kojom rukovode. Oni istovremeno nose odgovornost za uspešno poslovanje svoga preduzeća. Zbog toga se pred profesionalne nosioce funkcije menadžmenta postavljaju brojni i složeni zahtevi u pogledu znanja, veštine i umešnosti upravljanja i vodjenja preduzeća.

2. STRUKTURA MENADŽMENTA

Menadžment se najčešće definiše kao skup aktivnosti planiranja, organizovanja, vođenja i kontrolisanja u poslovanju preduzeća, koji se ostvaruje radom i aktivnošću članova kolektiva i korišćenju raspoloživih materijalnih resursa,u skladu sa postavljenim ciljevima i zadacima. Složenost upravljanja uslovljena je organizacionom strukturom preduzeća, koja obuhvata veći broj međusobno vertikaln o i horizontalno povezanih komponenata. Stoga uspešno funkcionisanje svakog preduzeća zavisi od skladnog povezivanja i koordiniracije svih elemenata organizacione strukture. Poslovanje preduzeća je uvek usmereno na ostvarivanje planiranih ciljeva koji su utvrđeni upravljačkim aktivnostima i odlukama menadžmenta preduzeća. Kriterijumi efikasnosti i efektivnosti u poslovanju preduzeća, kao složenog organizacionog sistema, zahtevaju primenu principa podele rada. Na toj osnovi formiraju se nosioci specijalizovanih, posebnih zadataka u organizacionoj strukturi, na koje se raspoređuju i upravljačke nadležnosti, i odgovornosti za obavljanje poslova i kompetencija koje im pripadaju, na osnovu podele rada i koncepcije funckionisanja preduzeća Ovako funkcionalno formirani delovi organizacione strukture obezbeđuju veći stepen motivisanosti nosilaca posebnih zadataka radi doprinosa ukupnom uspešnom poslovanju preduzeća. U vezi sa stepenom nadležnosti i ovlašćenja u procesu odlučivanja i odgovornosti za ostvarivanje ciljeva preduzeæa, teorija i praksa menadžmenta razlikuju tri osnovna oblika upravljačkih aktivnosti menadžera:

1) strateški menadžment; 2) operativni menadžment; 3) menadžment poslovnih funkcija.

Navedeni oblici upravljanja razlikuju se po obuhvatu i složenosti odlučivanja o ciljevima, načinu koordinacije i kontrole poslovanja, kao i hijerarhijskom položaju pojedinih menadžera u sistemu upravljanja i rukovoðenja.

3. STRATEŠKI MENADŽMENT

Strategija je upravljačka aktivnost preduzeća ili drugog organizacionog subjekta koja se odnosi na izbor pravaca, metoda i instrumenata za ostvarivanje ciljeva, njihovog funkcionisanja i razvoja. Nužnost izbora odgovarajuće strategije proističe iz okolnosti da preduzeće posluje u određenom privrednom i društvenom okruženju, u kome deluju različiti podsticaji i ograničenja. Preduzeće pri tome raspolaže ograničenim mogućnostima i resursima, a u obavljanju njegove delatnosti postoji konkurencija drugih učesnika u procesu poslovanja. Uloga strategije u tekućem poslovanju i razvoju preduzeća svodi se na pronalaženje najboljih mogućnosti i alternativa za ostvarivanje planiranih ciljeva. To se obezbeđuje kombinovanjem raspoloživih ljudskih i materijalnih komponenata, kao i drugih konkurentskih prednosti preduzeća – kako bi se na najbolji način odgovorilo na izazove i ograničenja u okruženju i postigao što viši stepen efektivnosti poslovanja i efikasnosti privređivanja konkretnog preduzeća.

Strategija preduzeća treba da obezbedi najpovoljniji način ostvarivanja ciljeva preduzeća u uslovima tržišne konkurencije i pod dejstvom dinamičnih promena u okruženju. Zato je pri izboru

41 strategije preduzeća neophodno, koristeći naučne metode istraživanja, razmotriti širok spektar pravaca, metoda i instrumenata koji će biti primenjivani, u zavisnosti od ciljeva i uslova poslovanja. Izbor strategije uslovljen je i veličinom, razvijenošću, vrstom i raznovrsnošću delatnosti samog preduzeća, kao i stepenom decentralizacije upravljanja preduzećem. Izbor odgovarajuće strategije i njeno ostvarivanje u praksi preko razvojne i poslovne politike preduzeća, treba da omogući uspešno poslovanje i sticanje profita kao cilja osnivanja, tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća u celini, kao i njegovih poslovnih i organizacionih delova. Odluke o strateškim ciljevima poslovanja donose se na tri osnovna nivoa upravljačke hijerarhije: - preduzeća kao celine, - pojedinačnih poslovnih jedinica kao delova preduzeća, i - poslovnih funkcija preduzeća. Na nivou preduzeća utvrðuje se osnovna globalna strategija poslovanja, koja se dalje razraðuje po poslovnim jedinicima i poslovnim funkcijama kao delovima organizacione strukture preduzeća. Zato je neophodno prvo sagledati osnovne aspekte strategije celine preduzeća, a zatim ustanoviti odreðene specifiènosti strateških odluka na nivou poslovnih jedinica i poslovnih funkcija.

4. OPERATIVNI MENADŽMENT

Strateške odluke koje donosi top menadžment kao najviši upravljački organ preduzeća neophodno je pretvoriti u operativne poslove i zadatke, kako bi se omogućilo uspešno ostvarivanje ciljeva poslovanja. Transformisanje ovih odluka neophodno je stoga što su odluke strateškog upravljanja opšte, globalne i načelne. Strateške odluke preduzeća treba dalje razraditi kao posebne, zaokružene zadatke pojedinih izvršnih funkcija preduzeća. Na taj način, operativno upravljanje definiše neposredne – konkretne ciljeve i zadatke poslovnih jedinica i funkcija. U procesu strateškog odlučivanja neophodno je da se operativni ciljevi i zadaci, kao i rezultati njihove realizacije mogu kvantitativno izraziti. Kvantitativnim uobličavanjem i izražavanjem se omogućava davanje preciznih naloga i uputstava neposrednim izvršiocima, grupama i radnim timovima i obezbeđuje kontrola njihovog ostvarivanja. Operativno upravljanje čine:

- upravljačke aktivnosti na prevoðenju strateških ciljeva u operativne ciljeve i zadatke; - delatnost menadžera na nivou poslovnih funkcija i organizacionih (poslovnih) jedinica preduzeća. Upravljaèke aktivnosti operativnog menadžmenta usmerene su na planiranje, organizovanje, voðenje i kontrolisanje izvršnih poslova. Ove aktivnosti operativnog menadžmenta proističu iz odgovarajućih funkcija strateškog menadžmenta i predstavljaju njihovu razradu na konkretne ciljeve i zadatke. Aktivnostima operativnog menadžmenta se omogućuje ostvarivanje strateških ciljeva preduzeća, kao celovitog poslovnog i organizacionog sistema. Upravljačke aktivnosti operativnog menadžmenta obuhvataju:  donošenje odluka o operativnim ciljevima i zadacima organizacionih jedinica i poslovnih funkcija preduzeća;  planiranje visine i strukture ulaganja kapitala u proces reprodukcije;  planiranje troškova poslovanja,  planiranje rezultata poslovanja;  koordiniranje rada na ostvarivanju operativnih ciljeva i zadataka;  kontrolisanje sprovoðenja operativnih odluka i planova organizacionih jedinica i funkcija preduzeća Donošenje odluka o operativnim ciljevima i zadacima organizacionih jedinica i poslovnih funkcija preduzeća podrazumeva razradu odluka o strateškim ciljevima, politikama i planovima preduzeća, uz uvažavanje specifičnih moguænosti pojedinih delova, odnosno podsistema organizacionog sistema. Operativne odluke organizacionih jedinica koje su neposredno usmerene na tržište drugačijeg su karaktera i sadržine u odnosu na odluke koje donosi operativni menadžment proizvodnih jedinica. Odluke svake poslovne funkcije razlikuju se zbog specifičnosti njihove uloge i obuhvata u poslovanju preduzeća. Planiranje visine i strukture ulaganja kapitala obuhvata utvrđivanje potrebnih iznosa ulaganja komponenata proizvodnje i angažovanje odgovarajućeg kapitala, odnosno novčanih sredstava. Ovaj postupak obuhvata i planiranje odgovarajuće strukture materijalnih i drugih ulaganja. U postupku planiranja, neophodno je kalkulativnim metodama utvrditi odgovarajuće troškove radne snage, sredstava za rad i materijala. Planiranje troškova je jedna od stalnih aktivnosti operativnog menadžmenta. Upoređivanjem ostvarenih sa planiranim troškovima meri se i uspeh operativnog

42 menadžmenta preduzeća. U zavisnosti od visine planiranih troškova i dužine reprodukcionog ciklusa pojedinih proizvoda ili faza procesa rada, planira se i suma angažovanih sredstava, odnosno kapitala potrebnog za finansiranje poslovanja određene organizacione jedinice. Tu spada i operativni finansijski plan, odnosno plan prihoda i rashoda određenog dela organizacije (poslovne jedinice). Planiranje rezultata poslovanja, kao grupa aktivnosti operativnog menadžmenta, čini utvrđivanje fizičkog proizvoda, ukupnog prihoda i profita koji može da ostvari određeno preduzeće ili njegova poslovna jedinica. Fizičke proizvode kao oblik rezultata planiraju samo one organizacione jedinice preduzeća koje obavljaju proizvodnu ili uslužnu delatnost. Za sve ostale poslovne jedinice planiraju se samo ukupan prihod i profit, dok se za poslovne funkcije planira finansijski rezultat kao moguća ušteda u režijskim troškovima. Na osnovu planiranih ulaganja i rezultata, operativni menadžment planira i finansijski uspeh poslovanja određene organizacione jedinice. Pri tome je operativni menadžment poslovnih jedinica i funkcija obavezan da odnos rezultata i ulaganja u svom organizacionom delu uskladi sa planiranim poslovnim uspehom na nivou preduzeća kao celine. Koordiniranje rada i aktivnosti na ostvarivanju operativnih ciljeva i zadataka obuhvata povezivanje pojedinačnih izvršilaca, radnih grupa i timova u jedinstven poslovni proces, kao i vođenje radnih grupa i timova u okviru organizacione strukture određene poslovne jedinice ili poslovne funkcije. Ovaj proces koordiniranja podrazumeva: uspostavljanje veza po horizontalnoj i vertikalnoj liniji, motivisanje i zalaganje svih članova radnih timova i grupa. On uključuje i vođstvo kao način uključivanja pojedinaca u odlučivanje o promenama u određenoj organizacionoj jedinici. Menadžerska aktivnost koordiniranja obuhvata i preduzimanje mera za što racionalnije korišćenje materijalnih komponenti kojima raspolaže određeni deo organizacije. Ove mere proističu iz strateških odluka upravljačkog vrha o načinu priibavljanja i korišćenja materijalnih resursa i njihovo davanja na raspolaganje određenoj poslovnoj jedinici i njenom operativnom menadžmentu. Kontrolisanje ostvarivanja operativnih odluka i planova organizacionih jedinica i funkcija preduzeća predstavlja kontinuiranu aktivnost operativnog menadžmenta. Posebna pažnja posvećuje se upoređivanju ostvarenih rezultata i stvarnih ulaganja s planiranim rezultatima i ulaganjima. Proces kontrolisanja stoga zahteva utvrđivanje i standarde uspešnosti svake organizacione jedinice, koji upravljačkom vrhu služe za kontrolisanje aktivnosti njenog operativnog menadžmenta.

5. MENADŽMENT POSLOVNIH FUNKCIJA

Poslovanje preduzeća obuhvata veći ili manji broj srodnih poslova koji su grupisani u odgovarajuće funkcije, odnosno poslovna područja. To su, pre svega, funkcije i područja proizvodnje, robne razmene (marketinga i nabavke) i finansiranja. Radi obezbedjivanja što većeg stepena efektivnosti poslovanja i efikasnosti korišćenja raspoloživih komponenata, u preduzeću se formiraju posebne grupe srodnih poslova, koje obuhvataju oblasti planiranja, istraživanja i razvoja, kadrova, administrtacije, informacionog sistema, pravnog zastupanja, normativne aktivnosti, zaštite ljudi i sredstava i slično. Ove grupe srodnih poslova konstituišu se kao posebne funkcije, odnosno poslovna područja u okviru preduzeća. S obzirom na značaj pojedinih funkcija za uspešno poslovanje preduzeća, neophodno je utvrditi njihove posebne strateške ciljeve i operativno ih razraditi. Pri tome se obično utvrđuju posebne strategije osnovnih funkcija u oblasti proizvodnje, marketinga, nabavke, finansija, kadrova, istraživanja i razvoja i informacionog sistema – dok su ostale, prateće grupe poslova obuhvaćene opštom strategijom preduzeća ili strategijama poslovnih jedinica u čijem sastavu se obavljaju. Na osnovu opšte strategije preduzeća i posebnih strateških ciljeva poslovnih područja razrađuju se odgovarajući operativni zadaci nosilaca ovih poslova i funkcija. Navedene osnovne funkcije obuhvataju određene delove aktivnosti preduzeća i imaju svoje ciljeve i uloge u sprovođenju opšte strategije preduzeća i posebnih strategija poslovnih jedinica. Preko svojih poslovnih funkcija preduzeće ostvaruje uvid u:

 kretanje na tržištu i u širem poslovnom okruženju,  nova tehničko-tehnološka dostignuća i tehnike poslovanja,  izvore pribavljanja kapitala.

Ove funkcije imaju značajnu ulogu i u pripremi i sprovoðenju poslovnih odluka top menadžmenta preduzeća. Svaka od navedenih funkcija donosi svoj operativni plan rada i budžet, zapošljava odgovarajuæe kadrove i vrši raspodelu potrebnih sredstava. U zavisnosti od veličine, složenosti i vrste delatnosti preduzeća, kao i od usvojenog sistema upravljanja, utvrđuju se posebni zadaci svake osnovne funkcije. U manjim preduzećima i u preduzećima s jednostavnijim proizvodnim programima, osnovne

43 funkcije se formiraju na istom hijerarhijskom nivou i posredno su podređene upravljačkom vrhu. U velikim i složenim preduzećima poslovne funkcije se slojevito organizuju. To znači da na nivou preduzeća ove funkcije imaju pretežno stratešku ulogu, dok na nivou poslovnih jedinica uglavnom obuhvataju operativne zadatke.

6. VOĐENJE KAO FUNKCIJA MENADŽMENTA

Menadžment se definiše i kao veština vođenja poslova s ljudima i uz pomoć ljudi, radi ostvarivanja postavljenih ciljeva preduzeća. Iz toga proističe zaključak da je funkcija vođenja usmerena na sledeće elemente:

 ciljeve i rezultate preduzeća;  menadžere i rukovodioce svih nivoa u organizacionoj strukturi preduzeća,  radnu snagu – zaposlene, u svojstvu izvršilaca poslova,  poslove i zadatke.

Nužnost voðstva kao menadžerske sposobnosti proističe iz zahteva funkcionisanje organizacije preduzeća. Njegovo poslovanje se ne može u potpunosti predvideti, a svaka aktivnost i svaka odluka ne mogu se unapred predvideti i planirati. Okosnicu organizacionog sistema preduzeća čine ljudi kao samostalne ličnosti, sa svojim pojedinačnim znanjima, mišljenjima, shvatanjima, ciljevima i interesima, koji se ne mogu uskladiti određenim automatizmom, kao što to mogu tehnički ili neki drugi sistemi. Termin vođstvo je domaćeg porekla i primenjuje se od davnina. On služi za označavanje sposobnosti pojedinaca da se stave na čelo drugih ljudi, učesnika u zajedničkom poslu. Međutim, u domaću terminologiju upravljanja i rukovođenja organizacijama ovaj termin je uveden u okviru razvoja teorije menadžmenta. On služi za označavanje sposobnosti pojedinaca da se stave na čelo manjih ili većih grupa ljudi, i nastao je prevođenjem engleske reči leadership – vođstvo. Upotreba ove reči proširena je i na oblast menadžmenta, u kojoj označava specifičnu sposobnost i veštinu menadžera da navode ljude na zalaganje u izvršavanju ciljeva preduzeća, jer time doprinose i zadovoljavanju sopstvenih i kolektivnih interesa. U teoriji i praksi menadžmenta vođenje ima veoma široko značenje, jer se njime objašnjavaju sposobnosti menadžera da vode ljude, kao i načini da se te sposobnosti ispolje i realizuju u prfaksi rada i poslovnja preduzeća. Različita značenja pojma vođstvo obuhvataju autoritet i odgovornost vođe i vođenja, kao i integrisanje ljudi i poslovanja u jedistveni sistem zajedničkog rada. Pod autoritetom jedne ličnosti podrazumeva se uticaj na druge, vlast nad drugima i snaga koja navodi druge ljude da slede ličnost vodje. Ukoliko članovi grupe shvataju autoritet vođe na sličan način kao što sam vođa shvata svoj autoritet, utoliko će vođenje biti efikasnije i svrsishodnije, a odnosi u kolektivu harmoničniji Stil vodjenja predstavlja način na koji menadžeri prenose svoju inicijativu i zadatke izvršiocima i saradnicima, kako koordiniraju rad između delova i jedinikca organizacione strukture i kako kontrolišu izvršavanje zadataka. U savremenim uslovima poslovanja preduzeća, kada su članovi timova i grupa slobodne ličnosti, obrazovani i svesni značaja posla koji obavljaju, uspešan vođa pokušava da u što većoj meri integriše njihove motive u cilju povećanja učinka rada i brige o ljudima u radnoj grupi. Navedeni elementi funkcije vođenja, odnosno rukovođenja, obuhvataju ljudsku stranu organizacije. Ona uključuje ponašanje, komunikaciju, motivaciju i vođstvo. Ciljeve organizacije utvrđuju valsnici i menadžeri, a ostvaruju ih izvršioci, obavljajući odgovarajuće poslove na osnovu podele rada i uspostavljanja organizacione strukture preduzeća. Ovakvo kombinovanje elemenata vođenja omogućuje donošenje planova u kojima se utvrđuju ciljevi organizacije i njenih delova, odnosno podsistema. Konkretni rezultati se postižu angažovanjem zaposlenih koji obavljaju radne zadatke. Podsticanje na zalaganje da se ostvare planirani zadaci, odnosno ciljevi organizacije, obezbeđuje se autoritetom i stimulansima od strane menadžera. To podrazumeva iniciranje, koordinaciju i kontrolu obavljanja poslova, kao i motivisanje i stimulisanje odgovarajućeg ponašanja radnika. Funkcija vođenja definiše se kao aktivnost menadžera usmerena na efikasno ostvarivanje ciljeva organizacije, kroz međusobnu saradnju, komunikaciju, motivaciju i vođstvo radnika u obavljanju planiranih zadataka. Vodeći poslovanje i preduzeće, menadžeri utiču na saradnike i izvršioce da efikasnije rade i da što više doprinose uspehu preduzeća kao celine. Iz ovako definisane funkcije vođenja, odnosno uticanja, mogu se uočiti njenik bitni elementi i pokazatelji:  ponašanje pojedinaca i grupa (saradnja);  komunikacija izmeðu uèesnika u procesu poslovanja;  motivacija menadžera i izvršilaca poslova za zalaganje na poslu;

 vodjstvo (autoritet i stil menadžera i rukovodilaca). S obzirom na karakter ovog segmenta upravljačke aktivnosti, funkcija voðenja se često naziva uticanje, prema engleskom terminu influencing. Menadžer svojim aktivnostima komuniciranja, motivisanja i voðstva svojim autoritetom utiče na zaposlene i saradnike da ostvaruju što veæe efekte i učinke u radu i da time doprinesu uspešnosti poslovanja preduzeća ili drugih organizacionih sistema u kojima su zaposleni. Menadžeri u svojoj ulozi vođe navode ljude da ih slede. Zato se vođstvo smatra posebnom menadžerskom sposobnošću koja nije svojstvena svakom menadžeru. Naime, menadžer je ona ličnost u preduzeću ili u drugom organizacionom sistemu, koja ima neku zvaničnu ulogu predvidjenu aktima i koncepcijom preduzeća, odnosno funkciju u preduzeću. Time se određuje položaj pojedinih menadžera u hijerarhiji date organizacije, u zavisnosti od njihovih sposobnosti u planiranju, koordiniranju i kontroli poslovanja. Međutim, normativno određena funkcija ne znači i da će svaki menadžer biti uspešan u vođstvu. S druge strane, članovi kolektiva preduzeća koji nemaju zvaničnu funkciju menadžera, mogu da imaju i pokazuju izraženu osobinu vođe grupe, što se ispoljava u sposobnosti da navedu druge ljude da ih slede u zajedničkim kolektivnim akcijama. Polazeći od navedenih okolnosti, za menadžere je neophodno izabrati takve ličnosti koje će moći da obavljaju aktivnosti planiranja, koordinacije i kontrole poslovanja, ali i da imaju i posebne sposobnosti vođe. Na taj način obezbediće se ostvarivanje osnovne uloge menadžmenta, koja se ispoljava u sposobnosti obavljanja poslova uz pomoć ljudi. Kako je uspešnost menadžmenta uslovljena i obavljanjem izvršnih poslova, menadžeri treba da na pravi način motivišu izvršioce poslova na veće zalaganje u radu, racionalnije korišćenje raspoloživih materijalnih resursa i na ispoljavanje sopstvenih stvaralačkih sposobnosti. Otuda i posebna uloga motivacije kao elementa menadžerske funkcije vođenja. Pojam motivacija vezuje se za ljudske potrebe. Motivacija kao određeni podsticaj ljudi na neku aktivnost ili ponašanje ima veoma široko i složeno značenje i raznovrsnu primenu. U upravljanju preduzećem, motivacija ima specifično značenje, jer se njome obezbeđuje poželjno ponašanje ljudi radi postizanja ciljeva organizacije i zadovoljavanja njihovih kolektivnih i ličnih potreba. Na taj način se integrišu ciljevi organizacije i motivi ljudi koji su u njoj zaposleni. Zadatak menadžera u oblasti motivisanja sastoji se u navođenju ljudi da što uspešnijim obavljanjem sopstvenih i kolektivnih radnih zadataka omoguće ostvarivanje uspeha poslovanja preduzeća. Ostvarivanjem tih ciljeva preduzeća stvaraju se i uslovi za zadovoljenje potreba zaposlenih, odnosno za ispunjenje njihovih individualnih i grupnih ciljeva i potreba. Zaposlene je u preduzeću moguće uspešno motivisati udruživanjem sposobnosti pojedinaca sa ciljevima organizacije, uz zadovoljavanje njihovih ličnih potreba.

7. ZAKLJUČAK

Zadatak preduzeća je da sistem razvoja menadžera inkorporira u strategiju razvoja i da obezbedi kadrovsku ekipu koja će implementirati ovaj sistem kao stalni proces što će doprineti podizanju nivoa znanja i sposobnosti pojedinaca i timova, paralelno uticati na rast i razvoj preduzeća. U ovom procesu, važnu ulogu imaju kadrovska služba i menadžeri koji će biti otvoreni za stvaranje atmosfere inovativne performanse i obezbeđenja kritične mase znanja i sposobnosti. Razvoj menadžera ne podrazumeva ad hoc i brzopleti razvoj, već sistemski i programirano, da neprekidno traje i da ima dugoročne domete. Strateško opredeljenje i ulaganje u menadžerske resurse doprineće da poslovni sistemi budu okrenuti efikasnoj strategiji razvoja, promenama, ljudskim resursima, preduzetništvu i dr. Pored značajne uloge preduzeća i pojedinca, razvoj menadžera zahteva partnerstvo sa obrazovnim institucijama (fakultetima, poslovnim školama, institutima, komorama) i tržištem rada.

8. LITERATURA

[1] Zakon o preduzeću, Službeni list, Beograd, 1996. član 63. [2] Grupa autora: “Menadžment i organizacija”, Megatrend, Beograd, 1997. str. 276. [3] Pojam “menadžment” je reč izvedena od engleskog korena “manage” koja označava uspešnost u vodjenju neke aktivnosti. Pojmom “management” se označava uspešnost u raspolaganju ogrničenim ljudskim i materijalnim resursima, kao i sposobnost obavljanja nekog posla. Pojam “menadžment” u savremenom značenju se vezuje za period industrijalizacije, krajem XIX i početkom XX veka. [4] Detaljnije: Dr Momčilo Živković: Poslovodne funkcije u organizcijama uduženog rada, doktorska disertacija, Ekonomski fakultet, Beograd, 1980. [5] Zakon o preduzećima, čl. 61. Službeni list, Beogad, 1996

DEFINING AND UNDERSTANDING OF THE ORGANIZATION

Ivana Dimčić [email protected] High College of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

DEFINISANJE I SHVATANJE ORGANIZACIJE

Ivana Dimčić [email protected] Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje, Srbija 11

Abstract: The study of organizations began long ago in the past, more than a century old, but some things still remain unexplained. This study organizations pertained to only some aspects of the organization without major theoretical values. Only with the increase and expansion of the product of labor, improving and improving working methods and tools for the work, the organization of work is becoming more complex and only experience in production was not enough to improve the production and the economy as a whole. The study of organizations is becoming more intense and takes a theoretical significance only with the development of modern industry. Keywords: organization, definitions, systems

Abstrakt: Izučavanje organizacije počelo je davno u prošlosti, još od starog veka, međutim neke stvari su još uvek ostale nerazjašnjene. Ova izučavanja organizacije odnosila su se samo na neke aspekte organizacije bez veće teoretske vrednosti. Tek sa povećanjem i širenjem proizvodnog rada, poboljšanjem i unapređivanjem radnih metoda i sredstava za rad, organizacija rada postaje sve složenija i samo iskustvo u proizvodnji više nije bilo dovoljno da se unapredi proizvodnja i privreda u celini. Izučavanje organizacije postaje sve intenzivnije i poprima teoretski značpaj tek sa razvojem moderne industrije. Ključne reči: organizacija, definicije, sistemi

UVOD

Postoje mnogi građevinski i pisani dokazi o davnom postojanju i korišćenju organizacije. Još u starom Egiptu, Grčkoj, Južnoj Americi je postojala organizacija. Gotovo je nemoguće da se izgrade takve građevine (piramide, Kineski zid, Akropolj i sl.) bez adekvatne organizacije. Prvi pisani dokazi o postojanju organizacije nalaze se u Hamurabijevom zakoniku, u kome se nalaze određeni zapisi društvene organizacije o popisu stanovništva, o javnim radovima, o visini zarada u naturi. Mnogi autori pokušali su da proniknu u suštinu i zakonitosti organizacije, da prouče i rasvetle organizaciju kao nauku odnosno kategoriju, međutim nisu uspeli da odu mnogo daleko. Niko nije uspeo da nađe adekvatan odgovor na pitanje šta ona u stvari znači i u čemu se sastoji njena osnovna problematika, i zato mnogi autori ističu njenu nedefinisanost kao kategoriju to jest njenu diskutabilnost. Bilo je mnogo pokušaja da se na ovo pitanje odgovori, možda čak i previše ali niko nije uspeo da pronikne u suštinu organizacije i da je definiše. Nije se došlo do jedinstvene definicije i objašnjenja, već je došlo do pojave različitih tumačenja organizacije i do jedne opšte konfuzije o njenoj suštini kao kategoriji.

1. PRISTUPI U IZUČAVANJU ORGANIZACIJE

11 Mentor: dr Ljiljana Stošić Mihajlović, Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje 46

Različiti pristupi i prilazi proučavanju i posmatranju fenomena organizacije doveli su do stvaranja konfuzije shvatanja ovog fenomena. Naime, ti pristupi su se pretežno odnosili samo na jednu stranu, tačnije na onu koja je posebno interesovala njegove istraživače i analizatore. Ekonomisti, psiholozi, sociolozi, i mnogi drugi autori i istraživači imali su sasvim drugačije poglede na organizaciju. Možemo pomenuti neka od najvažnijih shvatanja organizacije kao fenomena i to: . organizaciju kao organizam, . organizaciju kao mehanizam, . organizaciju kao birokratsku tvorevinu, . organizaciju kao socijalni sistem, . organizaciju kao radnu celinu, . organizaciju kao delatnost.

1.1. ORGANIZACIJA KAO ORGANIZAM

Ovakvo shvatanje organizacije nastalo je još od okvira klasične teorije i njenih prvih postavki i kao takvo održalo se sve do danas. Suština ovakvog shvatanja sastoji se u tome da se organizacija posmatra kao organizam koji je sastavljen od puno različitih delova koji obavljaju različite funkcije odnosno svaki od tih delova vrši određenu funkciju, s tim da su svi ovi delovi i funkcije međusobno povezani i osiguravaju neometano vršenje određenih zadataka. Temelji se na postavci da organizacija ima gotovo sve osobine organizma i da je tako treba i posmatrati i postavljati. Kao i organizam, ima svoju svrhu, svoj cilj i zadatak, koji se, kao i zadatak organizma, raščlanjuje na uže, pojedinačne zadatke, na funkcije i podfunkcije i td. Nadalje, kao i organizam, ima svoje delove, svoje organe, koji obavljaju njene funkcije, i to svaki onu za koji je namenjen, odnosno za čije je obavljanje osposobljen i koji su kao organi organizma međusobno vezani i usklađeni da pojedinačno i kao celina deluju lako da osiguravaju ostvarivanje ukupnog zadatka.12 Organizacija treba automatski da funkcioniše, kao i ljudski organizam, koji se temelji na svesnom i podsvesnom reagovanju, kao i na svesnom i podsvesnom sistemu intervenisanja i odlučivanja. Organizacija treba da ima takav sistem reagovanja i odlučivanja, i takav sistem u nju treba da se ugradi. Zato je potrebno proučavati organizam, videti način njegovog funkcionisanja i na osnovu stečenih znanja i modelirati organizaciju.

1.2. ORGANIZACIJA KAO MEHANIZAM

Ovo shvatanje nastalo je takođe u okviru klasične teorije i klasičnog pristupa organizaciji. Po ovom shvatanju organizacija čini jednu savršenu mašinu, čiji se rad može tačno programirati i kontrolisati. Ona ima osobine jednog mehanizma koji je sačinjen od mnoštvo međusobno povezanih i uslovljenih komponenti. Inženjer Frederick Taylor je najviše uticao na formiranje i razvoj ovakvog shvatanja organizacije. On čoveka ne posmatra kao socijalno biće već isključivo samo kao faktor proizvodnje. On ga nije odvajao od mašine. S obzirom da ga je posmatrao kao faktor proizvodnje, on je smatrao da se ponašanje i njegov rad, koristeći se određena sredstva i tehnike mogu unapred predvideti isto kao i rad mašine.

1.3. ORGANIZACIJA KAO BIROKRATSKA TVOREVINA

Ovo shvatanje organizacije je nastalo kao rezultat rada odnosno istraživanja i proučavanja organizacije koje je vršio Maks Veber, poznati nemački ekonomista, filozof i sociolog. I ovo shvatanje polazi od toga da čovek predstavlja samo jedan od činilaca rada, koji mora da se ponaša i vlada po pravilima organizacije kao jednog savršenog sistema. Suština ovog shvatanja je da se organizacija posmatra kao jedna birokratska tvorevina. To znači da su u njoj jasno definisana pravila i procedure. U njoj sve mora da bude propisano, da postoje norme i da su dužnosti, odgovornosti i nadležnosti ljudi jasno i precizno definisane. Odnosi među zaposlenima moraju da budu bezlični, ne smeju se zasnovati na prisnim vezama i kontaktima već odnos mora da bude striktno poslovni. Kod ovog tipa organizacije naročito je izražena hijerarhija. Hijerarhija predstavlja temelj ove organizacije i čini glavni izvor njene moći. Rukovođenje mora da bude hijerarhijski postavljeno, da postoji lanac komande i totalna podređenost onih sa nižih pozicija sa lestvice hijerarhije onim na višim pozicijama.

12 Božidar S., Organizacija poslovnih sistema, Visoka škola za ekonomiju i informatiku, Prijedor, str 6 47

Ovo shvatanje organizacije održalo se sve do danas iako je bilo predmet mnogih kritika. Neki od nedostataka ovakve organizacije su da ne posmatra čoveka kao ljudsko biće već samo kao nosioca posla, da pridaje veliki značaj formi, da podstiče birokratiju u organizaciji umesto njenog svođenja na minimum.

1.4. ORGANIZACIJA KAO SOCIJALNI SISTEM

Shvatanje organizacije kao socijalnog sistema je novijeg datuma i nastalo je kao rezultat kritike prethodnih shvatanja. Prema ovom shvatanju organizaciju čine pre svega ljudi, i to ljudi kao psiho-fizička bića a ne kao mašine i faktori proizvodnje. Ljudi imaju svoje potreba, motive, ciljeve, norme, zahteve, imaju svoj sistem odnosa među njima. Organizaciju treba proučavati kao sistem odnosa među ljudima. Od ljudi zavisi opstanak i funkcionisanje organizacije i zbog toga treba posmatrati odnose među njima, njihove formalne i neformalne grupe, odnose u tim grupama, njihove stavove, shvatanja, određene norme i pravila ponašanja. Ovakvo shvatanje organizacije ima sve veći broj pristalica, međutim ono ima i neke nedostatke. Ti nedostaci su u tome što posmatra, odnosno, odnosi se samo na ljudski faktor u organizaciji a zanemaruje druge takođe važne aspekte organizacije, kao što su njene funkcije, sistem organizovanja i povezivanja, materijalni činioci i td. Ona vidi organizaciju isključivo kao socijalni sistem ali ne i tehnički.

1.5. ORGANIZACIJA KAO RADNA CELINA

Ovakvo shvatanje je dosta rasprostranjeno i ima dosta pristalica, jer za razliku od shvatanja organizacije kao socijalnog sistema ono uzima u obzir i neke druge aspekte koje ova zanemaruje a koja su takođe isto toliko važna. Prema ovom shvatanju, organizacija čini jednu organsku celinu sposobnu za samostalno delovanje i samostalan život. Ona označava konačan rezultat svesnog ljudskog delovanja na stvaranju nove, za život sposobne celine, dakle, samo tu novu celinu koja ima uređene uslove, živi vlastitim životom i vrši svoje vlastite funkcije, različite od funkcija njenih samostalnih delova. U tom smislu, govorimo da je i preduzeće organizacija, i država organizacija, i Ujedinjene naciju su organizacija, i Društvo ekonomista je organizacija.13 Kao radna celina organizacija obuhvata materijalne činioce proizvodnje i sistem odnosa između svakog od njih a ne samo ljude i njihove međusobne odnose. Ona čini i socijalni i tehnički sistem, ona objedinjuje ove dve komponente i time pravi jednu celinu.

1.6. ORGANIZACIJA KAO DELATNOST

Prema ovom shvatanju, organizacija predstavlja jedan svojevrstan proces, to jest, svojevrsnu delatnost čoveka kojom se vrše spajanje, usklađivanje i vezivanje činilaca rada u jednu novu radno sposobnu celinu. Ona se odvija i manifestuje u svim sferama društvenog života, a posebno u privredi. Ona ne prestaje stvaranjem jedne ovakve celine, već se i dalje nastavlja i provodi uporedo sa funkcionisanjem ove celine. Shvatanje organizacije kao delatnosti organizovanja je u osnovi najispravnije i najprihvatljivije. Pored njega mogu se sretati i mnoga druga shvatanja. Na primer, u teoriji menadžmenta se sreće ono shvatanje po kome organizacija predstavlja jednu od grupa poslova rukovodioca i po kome se ona uglavnom svodi na definisanje i grupisanje zadataka koje u preduzeću treba obaviti, na uspostavljanju međusobnih odnosa i na utvrđivanje i delegiranje ovlašćenja. Još jedno tumačenje organizacije kao delatnosti je i shvatanje i tretiranje organizacije kao funkcije preduzeća. Ovo shvatanje je vrlo rasprostranjeno i njega uglavnom zastupaju autori koji se bave ekonomikom preduzeća. Organizacija kao delatnost sama po sebi ne predstavlja organizaciju, već ona predstavlja samo jedan njen deo.

1.7. INTEGRALNO SHVATANJE I PROUČAVANJE ORGANIZACIJE

Nijedno od napred navedenih shvatanja nije samo po sebi adekvatno, tj ono ne izražava u potpunosti suštinu organizacije, jer ne uključuje sve njene aspekte i komponente.

13 Božidar S., Organizacija poslovnih sistema, Visoka škola za ekonomiju i informatiku, Prijedor, str 8 48

Danas sve više autora čini izuzetne napore da organizaciju integralno posmatra i proučava, to jest, da je posmatra na taj način da nju čine i ljudi i materijalna sredstva, i da je ona i socijalni i tehnički sistem. Vrlo je malo autora koji o organizaciji govore kao o jednom od prethodno navedenih fenomena. Većina u njoj vidi složenu tvorevinu sa više značenja i obeležja. Naročito se ističu njena dva temeljna značenja: - jedno, koje upućuje na organizaciju kao celinu, i - drugo, koje upućuje na organizaciju kao proces. Kao celina organizacija čini grupu ljudi spremnih da zajedno, u okviru formalnih odnosa, rade na ostvarenju njenih ciljeva. Ovo znači da je svaka organizacija: - sastavljena od ljudi, - svaka ima različiti zadatak ili cilj kojem teži, - svaka ima u izvesnom stepenu formalizovanu strukturu. Organizacija kao proces svodi se na to da ona čini proces grupisanja njenih delova. U vezi sa njom kao procesom javlja se i pitanje „šta je predmet organizovanja“, i moguća su tri odgovora i to: ljudi, rad i sistemi. Koji odgovor će biti adekvatan zavisi od prirode posla i ponašanja ljudi na njemu. Ovo stanovište o organizaciji čini se najispravnije i najbliže njenoj stvarnoj prirodi. Bitno je istaći da organizacija predstavlja i radnu celinu i delatnost organizovanja. Kao radna celina ona predstavlja i socijalni i tehnički sistem, to jest jednu usklađenu grupu ljudi i njene materijalne činioce rada, koja ima svoje ciljeve, svrhu i samostalno deluje na ostvarenje svojih ciljeva. Kako organizacija kao celina nikad ne nastaje sama od sebe, već svesnim ljudskim delovanjem, ona uvek uključuje i delatnost organizovanja koja se svodi na pribavljanje, spajanje, međusobno vezivanje i usklađivanje činilaca rada.

ZAKLJUČAK

Brojni stvaraoci nastojali su da shvate suštinu i zakonitosti organizacije, da prouče organizaciju kao nauku odnosno kao kategoriju vezanu za veštinu i umetnost organizovanja živog ljudskog rada. Međutim, ta nastojanja su ostala na niovu početnih saznanja. Zato, mnogi autori ističu njenu nedefinisanost kao kategoriju to jest njenu diskutabilnost, navodeći pri tome, da je nauka kao veština oduvek postojala (imajući u vidu građevinske dokaze, kao što su piramide u Gizi, ili Maču Pikču u Južnoj Americi), a da se nauka o organizaciji može poistovetiti da sa društvenim naukama, prvenstveno sociologijom i ergaziologijom. Nije se došlo do jedinstvene definicije i objašnjenja, već je došlo do pojave različitih tumačenja organizacije i do jedne opšte konfuzije o njenoj suštini kao kategoriji. Ipak, jedan od najprihvatljivijih pojmovnih objašnjenja organizacije jeste da je to postupak stvaranja organizovanog stanja.

LITERATURA

1. Stavrić, Božidar : “ Organizacija poslovnih sistema“, Visoka škola za ekonomiju i informatiku, Prijedor. 2. Stošić Mihajlović, Ljiljana: „Organizacija proizvodno poslovnih sistema“, VŠPSS, Vranje, 2008. 3. Nikolić, Srbijanka: “Organizacija poslovnih sistema“, Ekonomski fakultet, Niš, 2009.

CREATION OF HIGHLY EFFECTIVE TEAMS IN THE ORGANIZATIONS

Liljana Pushova [email protected] University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, Republic of Macedonia Dragan Milosheski FON University, Skopje, Republic of Macedonia Zlatko Stamenkov [email protected] University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, Republic of Macedonia

СОЗДАВАЊЕ НА ВИСОКО ЕФЕКТИВНИ ТИМОВИ ВО ОРГАНИЗАЦИИТЕ Лилјана Пушова [email protected] Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, Република Македонија Драган Милошески ФОН Универзитет, Скопје, Република Македонија Златко Стаменков [email protected] Универзитет „ Св. Кирил и Методиј“, Скопје, Република Македонија

Abstract: Teams have always been, and will always be, an essential ingredient for building a successful business. But building great teams isn't something that just happens. It takes planning and ongoing effort to get them right-and to keep them that way. Smart leaders know that for their teams to work well, they must accurately identify employees' skill sets and assign them tasks that are well suited to their abilities. When putting together teams, they choose people they sense will work together well. The combined efforts of their team members not only produce superior results, they also build a sense of solidarity within their organizations. People in every workplace talk about building the team, working as a team, and my team, but few understand how to create the experience of team work or how to develop an effective team. Belonging to a team, in the broadest sense, is a result of feeling part of something larger than yourself. It has a lot to do with your understanding of the mission or objectives of your organization. In a team-oriented environment, you contribute to the overall success of the organization. You work with fellow members of the organization to produce these results. Even though you have a specific job function and you belong to a specific department, you are unified with other organization members to accomplish the overall objectives. Key words: team, effective, building, employee’s skills

Апстракт: Тимовите отсекогаш биле и ќе бидат една од најважните работи за градење на успешен бизнис. Но, градењето на успешни тимови не е нешто што едноставно се случува. Потребно е планирање и постојани напори за да се направи добар тим – и да се задржи како таков. Паметните лидери знаат дека за тимот да работи добро мора точно и прецизно да се идентификуваат вештините и способностите на вработените, како и да им се даваат задачи кои се соодветни за нивните способности. Кога се составува тим, важно е да се изберат луѓе кои добро би работеле заедно. Комбинираните напори на членовите на тимот не само што ќе донесат одлични резултати, туку и ќе изградат чувство на солидарност со организацијата. Луѓето во сите организации разговараат за градење тим, работење како тим, но само мал дел од нив разбираат како да создадат искуство од тимската работа и како да развијат ефективен тим. Припаѓањето на тим, во поширока смисла, е резултат на чувството наприпадност кон нешто поголемо од самиот себе. Поврзано е во голема мера со разбирањето на мисијата и целите на организацијата. Во средина која е тимски-ориентирана, сите поединечни членови придонесуваат за целокупниот успех на организацијата. Иако сите имаат определено работно место и припаѓаат на

одреден оддел/сектор, сите вработени се меѓусебно обединети за исполнување на општите цели на организацијата. Клучни зборови: тим, ефективен, градење, вештини на вработените

1. ДЕФИНИРАЊЕ НА ТИМОТ И КОНЦЕПТОТ НА ТИМСКА РАБОТА

Тимот може да се дефинира како група на луѓе или членови кои имаат комплементарни вештини и се обврзани кон заедничка цел или ги истакнуваат задачите за кои се сметаат дека се заеднички одговорни. 14 Тимот е група на луѓе кои се стремат заедно кон иста цел. Целта е точката која ги поврзува во една целина сите членови на тимот. Тимовите се соодветни за извршување на задачи кои имаат висока комплексност и многу меѓузависни подзадачи. Тимот е група која што е меѓусебно зависна и одговорна за целокупната изведба. Една група се квалификува како тим само доколку сите членови се фокусирани на меѓусебно помагање за да ја достигнат заедничката цел. Ова не значи дека индивидуата повеќе не е значајна, но значи дека ефективна и ефикасна тимска работа оди подалеку од индивидуални достигнувања. Тимовите вообичаено имаат членови со комплементарни вештини кои генерираат синергија низ координиран напор кој дозволува на секој член да ги максимизира своите силни и да ги минимизира своите слаби страни. Синергијата на тимот најлесно се дефинира како појава кога два или повеќе елементи на некој систем, делувајќи заедно, даваат поголеми ефекти од оние кои би се сотвариле со простиот збир на поединечните достигнувања (2+2=4).15 Бизнис теоретичарите кон крајот на 20тиот век го популаризираат концептот на градење на тимови. Постојат различни мислења за ефикасноста на овој нов менаџмент „каприц“. Некои гледаат на тимот како на обичен збор - пречесто користен, а премалку корисен. Други го гледаат како лек кој конечно го разбира двожењето на човечките релации и желбата за интеграција кон она што се смета за најдобро за работниците и менаџерите. Други пак верувааат во ефикасноста на тимот, но истовремено го гледаат и како опасен поради потенцијалот за експлоатација на работници - ефективноста на тимот може да е резултат на притисок и надзор од страна на колегите. Концептот на тимска работа во суштина значи надминување на индивидуалната работа и заедничко делување на повеќе индивидуи со комплементарни вештини се заради остварување на претходно дефинирана заедничка цел. Заедничката цел е обединувачот помеѓу индивидуите, но тие со своите компетенции и вештини заеднички коже да придонесат за остварување на истата. Тимска работа е заедничко дејствие на група луѓе во која секоја индивидуа ги подредува своите индивидуални интереси и мислења на единството и ефикасноста на групата. Негување на тимската работа подразбира креирање на работна култура која ја вреднува соработката. Луѓето кои живеат и функционираат во околина која охрабрува тимска работа веруваат дека размислувањето, планирањето, одлуките и дејствијата се подобри кога се направени кооперативно. 1.1 РАЗЛИКИ ПОМЕЃУ ТИМ И ГРУПА Од клучна важност во оваа област е да се направи разлика помеѓу поимите тим и група. Разликите се огледуваат во следното: - Во групите се огледува индивидуалноста, односно извршувањето на задачите се сведува на нивно извршување од страна на едно лице. Во тимовите пак, од друга страна, тоа зависи како од индивидуалните, така и од колективните работни резултати. Извршувањето на задачите, како и крајниот резултат се резултат од работата на тимот, а не на индивидуалните дејствија; - Друга разлика меѓу тимот и групата е во тоа што членовите на групата делат еден заеднички интерес, но членовите на тимот создаваат заедничка обврска за постигнување на поставените цели; - Одговорноста за работата исто така се разликува меѓу членовите на тимот и членовите на групата. Членовите на групата директно одговараат замо за својот дел

14 Димитровски, Р., „Менаџмент“, 2006, стр. 205 15 Софијанова, Е., „Комуникациски и лидерски вештини во тимската работа“, 2010, стр. 3 51

од работата, додека пак членовите на тимот одговараат како индивидуално, така и колективно, а нивната цел и задача е заедничка и споделена; - Во однос на менаџментот, членовите на тимот имаат многу повеќе флексибилност и автономност, за разлика од членовите на групата; во групата лидерот ги смета индивидуите за одговорни, а во тимот тие самите себеси се сметаат за одговорни; - Во работните групи членовите го насочуваат целото внимание на самите себе, а во тимот членовите имаат чувство за припадност кон својот тим и заедничко остварување на позитивни резултати; - Членовите на групата најчесто добиваат наредби од страна (од менаџерот), а од нив се бара извршување на задачите, без да даваат предлози. Од друга страна пак, во тимот се стимулира критичкото мислење, а членовите заеднички ги донесуваат одлуките и споделуваат идеи и мислења; 2. ПРАВИЛА ЗА СОЗДАВАЊЕ НА ЕФЕКТИВЕН ТИМ Составувањето на тимот е сериозна и предизвикувачка работа. Како комплементарна средина на експерти, тој треба да биде составен од квалификувани луѓе кои имаат комплементарни знаења. Големината и составот на тимот влијаат на процесите и исходите на истиот. Оптималната големина (и состав) на тим е тема на дебати и ќе варира во зависност од задачата која треба да се постави. Според некои студии, за решавање на проблеми оптималната големина на групите е четири членови. Други задачи бараат тим со оптимална големина од 5 до 12 поединци. Помалку од 5 членови резултира со намалени перспективи и скратена креативност. Доколку пак има повеќе од 12 членови, тоа би можело да резултира со зголемен конфликт и зголемена можност за формирање на подгрупи. Во однос на составот, сите тимови имаат елемент на хомогеност и хетерогеност. Колку е похомогена групата, толку по кохезивна ќе биде истата. Колку е похетерогена, толку поголеми разлики во перспективите, и зголемен потенцијал за креативност, но и за конфликт. Според Hackman, при градењето на ефективен тим треба да се следат следните 4 чекори: 1) Донесување одлука дали да се формира тим – овде треба да се даде одговор на прашањето дали навистина има потреба да се создаде тим, како е проблемот или задачата и какви ќе бидат ефектите откако ќе се направи тим. Доколку се донесе одлука за формирање на тим, тогаш се определуваат целите и задачите. 2) Создавање на услови за работа – во оваа фаза се обезбедуваат сите потребни материјали и услови за работа. Се врши и проверка дали тимот е составен од вистинските луѓе, односно дали има луѓе од сите области кои се потребни а извршување на задачата. 3) Формирање и градење на тимот – следно што треба да се направи е да се направи јасна диференцијација за членовите во тимот. Се воспоставува договор во однос на задачата која треба да се изврши. Организацијата презентира што се очекува од тимот, а членовите се запознацаат со мисијата и целите на задачата. 4) Обезбедување натамошна помош – Тимот веќе функционира, па се вршат само интервенции за евентуалните проблеми. Материјалните ресурси се надградуваат, и по потреба се заменуваат членовите кои веќе не се во тимот (доколку има такви). 4. КАКО ДА ГО ПОДОБРИТЕ ВАШИОТ ТИМ ? Првото правило за градење на тим е очигледно – за да може лидерот ефективно да го води тимот, мора најпрвин да се создаде чувство на единство во тимот. Меѓутоа, лидерот на тимот треба да оствари и врска со сите членови на тимот поединечно, која ќе се базира на доверба и лојаност, наместо на моќта на позициите. Успешните лидери на тимови ги даваат следните препораки за поттикнување на ефективноста на тимовите: - Секоја идеја на членовите на тимот сметајте ја за вредна – запамтете дека не постои такво нешто како лоша идеја. - Направете добра диверзификација на членството на тимот – работете со високообучени индивидуалци со различни знаења, вештини и искуства.

- Давајте јасни и концизни насоки за движење на работата на тимот – вашите цели нека бидат јасни, затоа што кога се јасни целите многу е полесно да се постигне мисијата на тимот. - Охрабрете на довербата и соработката меѓу членовите на вашиот тим – запамтете дека односите кои се воспоставуваат помеѓу членовите од тимот се исто толку важни како и односите со лидерот. Како што тимот се оформува, обрнете внимание на начинот на кој членовите на тимот работат заедно и преземете чекори доколку е потребно да ја подобрите комуникацијата, соработката, довербата и почитта во односите меѓу членовите на тимот. - Охрабрете ги членовите на тимот да споделуваат информации меѓусебно - нагласете ја важноста на придонесот од секој член на тимот и покажете им како нивните работи се усогласуваат за да го доближите тимот поблизу до неговата цел. - Делегирајте ги задачите – работете на креативни решенија заедно. Задачите делегирајте ги во согласност со преференците и компетенциите на членовите на тимот. Овде се истакнува важноста да се одберат правилните членови за тимот. - Олеснете ја комуникацијата меѓу членовите – имајте предвид дека комуникацијата е еден од најважните фактори за успешна тимска работа. Олеснувањето на комуникацијата не значи дека постојано треба да се одржуваат состаноци. Ова значи дека треба да се постави пример за отвореност кон предлозите на другите, со поставување прашања и понудување помош и со правење се што е потребно за да се избегне забуна во комуникацијата со другите. - Поставете вредности и цели на тимот и оценувајте ја изведбата на тимската работа – на редовна основа разговарајте за прогресот кој се прави со цел исполнување на задачата. Потрудете се членовите на тимот да го почуствуваат како напредокот во работата, така и предизвиците со кои ќе се соочат во иднина. - Бидете сигурни дека имате јасна идеја за тоа што треба да се постигне – основа за ова е добро и јасно дефинирана цел, како и начините на кои би требало да се постигне истата. Добро дефинираната цел има дава насоки на сите членови на тимот, а заедничката и споделена визија и мисија е главен предуслов за успешно завршување на работата. Тимот во исто време треба да биде и хомогена и хетерогена група. Хомогеноста на тимовите се гледа во фактот дека членовите имаат заедничка це и преку споделено дејствување доаѓаат до истата, додека пак хетерогеноста се огледува во различните компетенции на членовите, кои мора сепак да бидат комплементарни за постигнување на целта. 5. ЗАКЛУЧОК Тимовите и тимската работа е концепт којшто се развива се повеќе и повеќе. Како и да е, успехот од тимската работа не е загарантиран секогаш. Предизвик за менаџерите е да создадат високо ефективни тимови кои ќе ги максимизираат позитивните исходи од работењето. Тимовите мора да бидат создадени поради вистинската причина. Селекцијата на членовите на тимот е исто така важна, бидејќи со правилен избор на членови се осигурува јасна и споделена цел на тимот. Доколку правилно се менаџира, тимската работа ги максимизира силните страни. За да биде тимот ефективен, членовите на тимот добро ги разбираат позитивните страни и способности, но и слабости на секој член. Ефективниот тим е тим кој е создаден со една заедничка, јасна и споделена цел, во кој членуваат високо квалификувани професионалци, во која постои добра распореденост на работните задачи и нивно делегирање според компетенциите на членовите и секогаш се карактеризираат со синергетски ефекти. 6. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА [1] Frisch, B., “Harvard Business review on Building Better Teams ”, 2011 [2] Frontiera, J,, Leidl, D., Kouzes, J., Posner, B., “ Team Turnarounds: A Playbook for [3]Transforming Underperforming Teams”, 2012 [4] Maxwell, J., “Teamwork 101: What Every Leader Needs To Know”.2009 [5] Димитровски, Р., „Менаџмент”, 2006, Скопје [6] Софијанова, Е., „Комуникациски и лидерски вештини во тимската работа”, 2010, Скопје [7] Христова, Т., Христов, Т., Христов С., „10те златни правила за работа в екип“2006, Софиј

ECONOMY/ ЕКОНОМИЈА

THE BALANCING OF FINANCIAL RESULTS

Darko Đurić Miloš Nikolić Sanja Pešić Jovana Aleksov

High School of Applied Studies, Vranje, Serbia

BILANSIRANJE FINANSIJSKOG REZULTATA

Darko Đurić Miloš Nikolić Sanja Pešić Jovana Aleksov

High School of Applied Studies, Vranje, Serbia

Abstract: Balancing (Eng. Balancing) the balance of something that can be measured, evaluated and thus be predictable result. In accounting, the expression status of the assets, liabilities and shareholders' equity through income and successful business enterprises through profit and loss. Presumably the correct valuations of the assets, liabilities and equity as well as expenses and income. A variety of methods and assessment procedures; estimate at acquisition cost or purchase price; estimates based on current costs or current market price; assessment at realizable value, and net realizable value; estimate at the present value or the present discounted value of future net cash flows; assessment at liquidation prices. The choice of method or combination of elements of different assessment methods and their variants depends on the goals they want to achieve assessment. Key words: balance, even balance, financial results, analysis of financial results.

Apstrakt: Bilansiranje (engl. balancing) je uravnoteženje nečega što se može meriti, proceniti i čime se može iskazati rezultat. U računovodstvu, iskazivanje stanja imovine, dugova i vlasničke glavnice kroz bilancu te uspešnost poslovanja preduzeća kroz račun dobiti i gubitka. Pretpostavlja ispravnu procenu vrednosti imovine, dugova i vlasničke glavnice te rashoda i prihoda. Poznate su različite metode i postupci procene; procena po troškovima nabave, odnosno nabavnoj ceni; procena po tekućim troškovima, odnosno tekućoj tržišnoj ceni; procena po utrživoj vrednosti, odnosno neto prodajnoj ceni; procena po sadašnjoj vrednosti, odnosno sadašnjoj diskontiranoj vrednosti budućih neto novčanih priliva; procena po likvidacijskoj ceni. Izbor metode ili kombinacije elemenata različitih metoda procene i njihovih varijanti ovisi o ciljevima koji se procenom žele postići. Ključne reči: balansiranje, balns, finansijski rezultati, analiza finansijskih rezultata

1. BILANS KAO OSNOVNI FINANSIJSKI IZVEŠTAJ

Finansijski izveštaji pružaju informacije o finansijskom položaju, uspešnosti i promenama u finansijskom položaju preduzeća. Kompletan set finansijskih izveštaja uključuje sledeće sastavne komponente: bilans stanja, bilans uspeha, izveštaj o tokovima gotovine, izveštaj o promenama na kapitalu i napomene uz finansijske izveštaje. U savremenom privrednom životu bilansi se koriste kad god treba izraziti stanje i rezultat neke privredne aktivnosti. U računovodstvu bilans se koristi kada se iskazuje stanje i rezultat preduzeća tako što se poslovni događaji, stanja i rezultati preduzeća iskazuju preko novčanih jedinica kao opšteg svodnog merila. Veoma značajna karakteristika bilansa jeste bilansna ravnoteža. Bilans stanja je 54 finansijski izveštaj o stanju imovine, kapitala i obaveza na dan sastavljanja obračuna, odnosno na dan bilansiranja. Bilans stanja predstavlja dvostrani pregled koji prikazuje bilansnu imovinu i kapital (pasiva) i način investiranja (ulaganja) kapitala (aktiva); aktiva iskazuje na levoj, a pasiva na desnoj strani, ili u vidu liste u kojoj aktiva prethodi pasivi. Aktiva predstavlja konkretne oblike sredstava sa kojima raspolaže preduzeće, a pasiva predstavlja izvore odnosno pripadnost sredstava preduzeća. Za razliku od bilansa stanja, bilans uspeha se sastavlja za određeni izveštajni period u kome su iskazani svi prihodi i rashodi i na osnovu njih utvrđen dobitak ili gubitak. Karakteristika bilansa uspeha je da se u njemu prihodi, rashodi i rezultat iskazuju u vidu više podbilansa i to: poslovni prihodi, rashodi i rezultat; finansijski prihodi, rashodi i rezultati; neposlovni i vanredni prihodi, rashodi i rezultat. Međusobnim sumiranjem rezultata podbilansa dobija se ukupni bruto–rezultat preduzeća kao bruto-dobitak ili kao bruto-gubitak u obračunskom periodu. To znači da preduzeće u bilansu uspeha može iskazati bruto-dobitak i bruto- gubitak. Tako pozitivan finansijski rezultat se iskazuje na strani rashoda, a negativan finansijski rezultat iskazuje na strani prihoda, čime se ostvaruje bilansna ravnoteža. Bilans stanja i uspeha predstavljaju dva povezana ali po funkciji različita finansijska izveštaja. Prvi pruža uvid u imovinsku situaciju i finansijski položaj preduzeća a drugi da omogući uvid u to koliko je preduzeće sposobno da ostvari zaradu. Preduzeća su u obavezi da na kraju svake poslovne godine, nakon knjiženja svih poslovnih promena, svoje poslovne knjige zaključaju, u cilju utvrđivanja tačnog i konačnog stanja a koje za svrhu ima sastavljanje finansijskog izveštaja. Ovaj izveštaj sadrži podatke o finansijskom položaju, uspešnosti i svim promenama koje se tiču finansijskog položaja preduzeća.

2. VRSTE BILANSA

Bilansi se međusobno razlikuju po formi i sadržini, odnosno dele se u zavisnosti od vremena kada se sastavljaju, cilja kada se sastavljaju i zakonske osnove na bazi koje se sastavljaju. Bilans može biti sastavljen u odnsu na sledeće kriterijume: prema vezi sa knjigovodstvenim računima – bilans stanja i bilans uspeha prema svrsi iskazivanja bilansa – imovinski bilans, bilans utvrđivanja uspeha i bilans kretanja prema merodavnosti primene pravnih normi pri bilansiranju – poslovni bilans, poreski bilans prema području informisanja uz pomoć bilansa – interni bilans, eksterni bilans prema podacima na osnovu kojih je određen – knjigovodstveni bilans, inventarni bilans, planski bilans prema dužini bilansnog perioda – početni bilans, međubilans, krajnji bilans prema tehnici sastavljanja bilansa – bruto bilans, neto bilans prema broju uključenih bilansa – individualni bilans, zbirni bilans, konsolidovani bilans prema odnosu sredstava i obaveza – aktivni i pasivni bilans prema odnosu prihoda i rashoda – uspešan i neuspešan bilans prema redovnosti sastavljanja bilansa – redovni, specijalni . Osnovni bilansi koji se sastavljaju na osnovu knjgosodstvenih računa su bilans stanja i bilans uspeha.Bilans stanja i bilans uspeha su dvostrani, sintetički prikazi, izveštaji o poslovanju, sastanovišta korišćenja, angažovanja i trošenja sredstava proizvodnje. Finansijski izveštaji moraju da sadrže sledeće podatke: podatke o sredstvima preduzeća, podatke o obavezama preduzeća, podatke o kapitalu preduzeća, podatke o prihodima i rashodima, podatke o gotovinskim tokovima. Opšta svrha bilansiranja jeste upoznavanje uspeha i strukture imovine i kapitala. Zbog primene različitih formalnih i materijalnih pravila bilansiranja nastaju različite vrste bilansa koje se razlikuju prema formi i sadržini. Najvažniji kriterijumi prema kojima se razvrstavaju bilansi su: a) veza sa knjigovodstvenim računima i b) pravne norme koje čine osnovu bilansiranja. Kompletan finansijski izveštaj sadrži: bilans stanja bilans uspeha izveštaj o tokovima gotovine izveštaj o promenama na kapitalu napomene uz finansijske izveštaje Bilansi se koriste kada treba izraziti stanje i rezultat preduzeća iskazuju preko novčanih jedinica. Bilansi su namenjeni kako internim, tako i eksternim korisnicima. Interni korisnik je sam menadžment preduzeća čiji je zadatak da preduzeće bude likvidno i da posluje rentabilno.

Proučavanjem bilansa stanja, uprava preduzeća donosi odluke o angažovanju sredstava, mogućnosti zaduživanja itd. Eksterni korisnici su: potencijalni investitori i investitori koji na ovaj način mogu da npr procene da li investirani kapital donosi dovoljno profita i da li kapital povući ili dodatno ulagati. kreditori na ovaj način dobijaju podatak da li je preduzeće već zaduženo, visini kamate, likvidnosti preduzeća, izvorima gotovine i da li preduzeće svoje obaveze izmiruje na vreme. država i državne institucijama su finansijski izveštaji važni zbog poreza, jer na osnovu ovih informacija procenjuju ekonomsku snagu poreskih obveznika. Finansijski izveštaji su takođe važni i zbog usklađivanja ekonomske politike sa stanjem u privredi, da bi ekonomska politika delovala stimulativno na preduzeća. zaposlenima u preduzeću, su finansijski izveštaji važni jer ih zanima rentabilnost preduzeća, odnoisno sigurnost njihovih radnjih mesta. javnost jer uspešnost gradova i opština zavisi od uspešnosti preduzeća na teritoriji grada ili opštine.

Zaključak je da da različiti korisnici imaju potrebe za različitim informacijama. Ali, i pored različitih interesa, jedna određena grupa informacija zadovoljava potrebe svih korisnika, a to su informacije o prinosnom, imovinskom i finansijskom položaju preduzeća i o promenama u tim položajima. Najvažniji finansijski izveštaji su bilans stanja i bilans uspeha. U zavisnosti od toga kada se sastavljaju bilansi se dele na redovne i specijalne.Dele se u zavisnosti od zakonske osnove, cilja i vremena kada se sastavljaju. I dele se na bilanse prema cilju, bilansnoj osnovi, vremenu sastavljanja i obimu. Sastavljanje bilansa se vrši u zavisnocti od cilja koji se želi postići. Redovni bilansi su posledica redovnog poslovanja i imaju za cilj da ukažu ukupnost angažovanih sredstava po sastavu i izvorima, tj.aktive i pasive kao i fin.rezultata, rashoda i prihoda.(bilans stanja i uspeha; aktivni i pasivni; početni, krajnji i međubilans; bruto i neto, probni, inventarni i stvarni; uspešan i neuspešan, Specijalni bilansi nastaju u tačno određenim prilikama kao posledica specijalnih ciljeva a to su: bilans sanacije, likvidacije, fuzije, razdvajanja. BS i BU su osnovni izvori informacija zajedno sa zaključnim listom. Nakon ocene BS i BU slede sadržaji BS i BU, osnovna načela bilansiranja i analiza poslovnih procesa. BS i BU su interaktivni. BS prikazuje ekonomsku situaciju privrednog subjekta u datom momentu a BU izražava i obuhvata fin.rezultate ostvarene u određenom periodu. U BU je uvek veća jedna strana, prihodna ili rashodna. Usklađivanje se vrši tako što se manjoj strani doda nedostajući kvantum zbog ravnoteže. Prema odnosu sredstava u aktivi i obevaza u pasivi bilansi se dele na:aktivni i pasivni. Aktivan je onaj koji ima čistu imovinu, koji svojim sredstvima ože namiriti sve poverioce tako i da ostane deo sredstava u obliku sopstvenog kapitala. Podela na po č etni, krajnji i me đ ubilans vrši se prema vremenu kada se sastavljaju. Početni se sastavlja na početku poslovanja tj. na početku godine. Krajnji na kraju poslovne godine. A međubilans se sastavlja za kraće periode od godinu dana (mesečni, tromesečni, polugodišji). Prema fin.rezultatu deli se na uspešan i neuspešan. Uspešan je onaj koji iskazuje pozitivan FR-dobitak a neuspešan je onaj koji iskazuje negativan FR-gubitak. Bruto i neto bilansi se posmatraju i sa stanovišta BS i BU. Bruto bilans postoji ako se dobitak preduzeća iskaže u stvarnom iznosu. Neto bilans je bilans kod koga je dobitak već unapred podeljen. Prema stepenu ta č nosti imamo probni i inventarni bilans. Stvarni bilans je najtačniji, manje tačan je inventarni a najmanje tačan je probni bilans. Knjigovodstveni je zasnovan samo na podacima iz knjigovodstvene evidencije i služi za proveru tačnosti evidentiranih kretanja istanja poslovnih promena. Inventarni bilans se dobijana osnovi inventarisanja a to obuhvata ne samo popisivanje sredstava materijalnih vrednosti već i novčanih, potraživanja i obaveza. Stvrano stanje se često poistovećuje sa stanjem utvrđenim prilikom inveentarisanja.

3. BILANS STANJA , KARAKTERISTIKE I ANALIZA

Bilans stanja pruža informacije koje se tiču likvidnosti i solventnosti preduzeća određenog dana. Analiza likvidnosti uključuje poređenje kratkoročne sposbnosti kompanije da zaradi novac i kratkoočnih potraživanja koja ima. Likvidnost pokazuje sposobnost kompanije da odgovori redovno na potraživanja i obaveze koje moraju biti podmirena u narednih godinu dana. Likvidnost prvenstveno interesuje kreditore i potencijalne kreditore. Sredstva sa kojima preduzeće posluje se prikazuju u bilansu stanja. (Bilans potiče od lat. ''bilanx libra'' = vaga sa 2 tasa). Bilansom se polaže račun o pozitivnim i negativnim rezultatima, uspesima i neuspesima koji prate poslovanje preduzeća. Bilans stanja je složen i sastoji se iz računa odnosno salda računa aktive i pasive.

Bilansne pozicije predstavljaju u bilansnu vrednost svake kategorije sredstava i izvora sredstava. Obzirom da svako sredstvo ima svoj izvor, osnovna karakteristika bilansa stanja je bilansna ravnoteža, koja se vidi po tome što je vrednost svih pozicija na levoj strani u aktivi jednaka vrednosti svih pozicija na desnoj strani bilansa u pasivi, odnosno osnovna bilansna jednačina može se prikazati odnosom: aktiva = pasiva, što izražava kvantitativnu ravnotežu leve i desne strane bilansa. Ukoliko bilans stanja nije u ravnoteži, to znači da bilans i ne postoji. Ukoliko finansijski rezultat nije raspodeljen, on se iskazuje u bilansu stanja, čime se uspostavlja ravnoteža između aktive i pasive. Pozitivan finansijski rezultat, koji predstavlja višak aktive nad pasivom, iskazuje se u pasivi, dok se negativan finansijski rezultat iskazuje u aktivi, jer predstavlja manjak aktive prema pasivi. Bilans može biti prikazan u vidu u vidu jednostranog računa, pri čemu se prvo prikazuje aktiva a ispod nje pasiva, ili dvostranog računa, pri čemu se levo prikazuje aktiva a desno pasiva. Bilansne pozicije u aktivi bilansa stanja za preduzeća raščlanjene su prema principu rastuće likvidnosti, a sve pozicije pasive prema principu rastuće dospelosti. To znači da manji stepen likvidnosti imaju pozicije koje čine stalnu imovinu od stavki koje čine obrtnu imovinu, a u okviru toga gotovina i gotovinski ekvivalenti imaju najveći stepen likvidnosti. U pasivi, pak, osnovni kapital ima najduži rok dospelosti, odnosno najkraće su one obaveze koje su dospele, a nisu izmirene prema poveriocima. Postoji ustaljena ili propisana forma , sadržaj i raspored pozicija bilansa, koja se naziva bilansna shema. Formom bilansa određuje se broj kolona, njihov naziv, smeštaj aktive i pasive, kao i razmeštaj i naziv pojedinih delova i pozicija aktive i pasive . Bilans stanja mora biti u ravnosteži jer se radi o dvostranoj slici sredstava na određeni dan ili u određenom momentu. Ove dve strane se nazivaju aktiva i pasiva. Aktivu predstavlja imovina preduzeća, a pasivu kapital i obaveze preduzeća.

a. KARAKTERISTIKE BILANSA STANJA Bilans stanja prvenstveno izražava sredstva prema njihovom funkcionalnom sastavu i prema izvorima iz kojih potiču sredstva. Sam naziv aktiva potiče od latinske reči «agere» što znači raditi, delati, ili biti aktivan. Naziv pasiva potiče od latinske reči «pati» što znači trpeti, snositi,podnositi. Da bi se sagledala sadržina bilansa stanja, potrebno je sagledati sadržinu aktive i pasive, što znači upoznati se i sa klasifikacijom bilansnih pozicija u srodne grupe. U aktivi se prikazuje transformacija sredstava iz jednog oblika u drugi. Obrtna sredstva u procesu proizvodnje transformišu svoju supstancu u novi proizvod nezavisno od načina na koji su nabavljena. Aktivu čine realne i fiktivne stavke. Realne stavke čine sredstva a fiktivne smanjenje sredstava. Realna aktiva obuhvata poslovna i poslovna sredstva. Pomoću poslovnih sredstava se izvršava osnovni zadatak preduzeća. Ta sredstva se dele na osnovna i obrtna. Karakter sredstava posebne namena imaju sredstva rezervi, sredstva zajedničke potrošnje, sredstva za proširenu reprodukciju. Karakter fiktivne aktive imaju dužničko- poverilački odnosi koji se javljaju u vidu sumnjivih, spornih i nenaplativih potraživanja. Oni su izraz nesolidnog poslovanja, izraz smanjenja obrtnih sredstava sa kojima preduzeće ne može da izvršava zadatke. Pasiva pokazuje «neaktivnu masu» i pruža informacije odakle sredstva potiču, izražava finansijsku konstituciju preduzeća. Finansiranje obuhvata aktivnosti koje se odnose na obezbeđivanje neophodnih sopstvenih i pozajmljenih finansijskih sredstava. Bilans stanja je osnova za sve druge oblike ekonomske analize i u momentu bilansiranja izražava kvantitet sredstava. Kvantitet sredstava i kvalitet menjaju se nabavkom sredstava – povećanja i smanjenja aktive i pasive. Analiza bilansa stanja BS kao predmet analize je složen i sastoji se od aktive i pasive. Sagldavanjem sadržine aktive i pasive sagledava se i sadržina BS. Da bi se sagledala sadržina BS u aktivi se nalaze sredstva različite namene koja se nalaze u procesu neprekidnog kružnog kretanja prelazeći iz jednog oblika u drugi. Sredstva su grupisana prema principu likvidnosti u smislu transformisanja u novčana sredstva. U pasivi se nalaze izvori sredstava koja se razliku prema nameni ulaganja u odgovarajuća, odeređena sredstva ili prema vlasničkom principu i ročnosti ili u njihovoj kombinaciji. Cilja analize BS da se konstatuju stanje i dinamika sredstava i njihovih izvora za određeni vrem.period.

4. FINANSIJSKI REZULTATI POSLOVANJA

Finansijski prihodi obuhvataju: prihode od kamata, realizovanih kursnih razlika i dividendi, prihode ostvarene iz odnosa sa povezanim pravnim licimasa uzjamnim učešćem i sa drugim pravnim licima, kao i ostale finansijske prihode. Primarni cilj poslovanja preduzeća je različit za različite oblike preduzeća, tako je kod inokosnih i ortačkih preduzeća to uvećavanje profita u korist vlasnika kapitala, dok je kod deoničarskih društava i javnih preduzeća pre svega povećavanje rentabilnosti poslovnih ulaganja.

Rezultat poslovanja preduzeća se može posmatrati sa više aspekata. Sa aspekta vremena u teoriji se razlikuju totalni (ukupni poslovni vek preduzeća) i periodični (tromesečni, polugodišnji). Sa aspekta prostora rezultat se može odnositi na preduzeće u celini ili na njegove organizacione delove. Prema poreklu rezultat može biti poslovni, finansijski i vanredni. Po svom karakteru može biti uporediv (nastaje pod uticajem internih faktora privređivanja - radnog kolektiva) i neuporediv (nastaje pod uticajem eksternih faktora - promene cena). Razlikujemo nerealizovan (proizvedeni a nerealizovani učinci) i realizovan (koji može biti naplaćen i nenaplaćen). Najinteresantnije analize poslovanja su prema poreklu i uspešnosti poslovanja. Prema poreklu, rezultat poslovanja se deli na poslovni, finansijski i vanredni. Oni nastaju kao razlike prihoda i rashoda svakog ponaosob. Segmentiranje rezultata prema poreklu daje informacije iz kojih grupa prihoda on potiče. U normalnim uslovima, analiza će pokazati da većina rezultata potiče od poslovnih prihoda. Rezultat od finansiranja je obično negativan iz razloga što se obično više pozajmljuje sredstava nego što se plasiraju. Vanredni dobitak nastaje vanredno, pa se na njega ne može duže računati. Prema uspešnosti poslovanja, rezultat može biti pozitivan (prihodi veći od rashoda) i negativan. U tržišnom sistemu privređivanja, pozitivan rezultat se izražava u vidu profita (dobitka), a negativan u vidu gubitka.

5.ANALIZA PRIHODA BILANSA USPEHA

Kod prihodne strane BU važno je da se vrednosni iskazi ucinu stvarnim i iskažu po segmentima i nosiocima troškova odnosno prihoda i to u visini koja je stvarno dokumentovvana. Pri analizi BU posebna pažnja se posvećuje analizi strukture prihoda. Faktori koji opredeljuju visinu i trend dinamike promene poslovnog prihoda su količine proizvoda i usluga i prodajne cene. Značajni faktor formiranja posl.prihoda su cene proizvoda, koje se mogu formirati na tržištu i u knjigovodstvu. Analiza strukture posl.prihoda svodi se na anlizu njihovih vrsta na nivou celog preduzeća i na nivou organizacionih celina i po grupama proizvoda. Posebna pažnja se posvećuje odbitnim stavkama od ostvarenih prihoda kao što su : bonifikacije, kasa skonto, rabati, reklamacije, razni popusti, besplatne srvisne usluge i garancijski rokovi.

6. ZAKLJUČAK

Bilans stanja i uspeha predstavljaju dva povezana ali po funkciji različita finansijska izveštaja. Prvi pruža uvid u imovinsku situaciju i finansijski položaj preduzeća a drugi da omogući uvid u to koliko je preduzeće sposobno da ostvari zaradu. Bilans uspeha je zatvoren kada se kao njegov krajnji rezultat javi gubitak ili dobitak. Rshodi nastaju smanjenjem sredstava ili povećanjem obaveza a prihodi povrćanjem sredstava a smanjenjem obaveza. Bilans može biti prikazan u vidu u vidu jednostranog računa, pri čemu se prvo prikazuje aktiva a ispod nje pasiva, ili dvostranog računa, pri čemu se levo prikazuje aktiva a desno pasiva. Bilansne pozicije u aktivi bilansa stanja za preduzeća raščlanjene su prema principu rastuće likvidnosti, a sve pozicije pasive prema principu rastuće dospelosti.

7. LITERATURA

1. G. Mrdak, Računovodstvo i poslovna analiza,Vranje, 2005. 2. D. Riznić, Finansijski menadžment i računovodstvo, Beograd, 2007. 3. Ž. Živković, M. Jelic, N. Popovic, Osnove računovodstva; Beograd, 2005. 4. Ž. Živković, Računovodstvo – jezik biznisa, Beograd, 2002. 5. Doc. dr Dragana Trnavac – Računovodstvo, Univerzitet Union, Beograd, 2013.

THE EFFECTS OF THE PROCESSES OF GLOBALIZATION AND REGIONALIZATION

Emilija Pazhik [email protected] Viktor Pazhik [email protected]

ЕФЕКТИТЕ ОД ПРОЦЕСИТЕ НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈА И РЕГИОНАЛИЗАЦИЈА

Емилија Пажик [email protected] Виктор Пажик [email protected]

Abstract: After the Cold War it was created a different orientation in the world such as globalization and regionalization as complementary processes. Complementary because it is quite wrong to argue that regionalization breaks down globalization or it is counter-gobalization. These processes make positive and negative effects. Globalization's pozitv effect is cooperation in various fields and a negative effect is gap created between the high and low developed countries. Regionalization's positive effect is the economic cooperation between the countries and negative is the import which is common in less developed at the export in the highly developed countries. Key words: globalization, regionalization, colaboration, processes, Cold war

Резиме:По Студената војна настанува една друга ориентација во светот а тоа е глобализацијата и регионализацијата како комплементарни процеси. Комплементарни бидејќи е сосема погрешно да се тврди дека регионализацијата ја распаѓа глобализацијата или е контра- гобализација. Ваквите процеси со себе донесуваат позитивни и негативни ефекти. За глобализацијата позитвна е соработката во најразлични полиња, а негативен јазот што се создава помеѓу високо развиените и ниско развиени земји. За регионализацијата позитивно е тоа што се развива поинтензивна економска соработка помеѓу земјите, а негативен е нето-увозот кој е застапен кај помалку развиените за сметка на зголемен нето-извоз кај високо развиените земји. Клучни зборови: глобализација, регионализација, соработка, процеси, Студена војна

1.ВОВЕД

Глобализација и регионализација не се сосема нови процеси. Крајот на Студената војна драматично направи измена на дотогашниот контекст и ги ослободи државите од геополитички и идеолошки ограничувања што се смета дека започна ерата на овие процеси. Поголемата глобална меѓусебна зависност и консолидација започнува со нео-либерализмот и меѓународните финансиски институции, 1950-тите и 1960-тите години каде беше доминантна Студената војна за која може слободно да се зборува за т.н. стар регионализам со биполарна организираност на државите за да од крајот на 1980-тите години настапи новата трансформација на светот, особено глобализацијата. Стариот регионализам се разликувал од регионализмот којшто бил за време на Студената војна. Имено тогаш станува збор за идеолошко групирање на државите што не е случај со денешното каде клучна движечка сила се транснационалните компании и стратешките интереси на државите да се групираат пред сè со економски предзнак. Тука мора да се напомене дека не сите регионални организации се еднакви. Обемот, целите и степенот на интеграција варира значително меѓу нив.

2. ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА И РЕГИОНАЛИЗАЦИЈАТА КАКО ПРОЦЕСИ

Ние сега мора да го свртиме нашето внимание за вистинските мотиви и фактори кон глобалниот тренд и регионализација во светот. Ефектите на глобализацијата се секојдневни и видливи, барем, во економскиот, културниот, општествениот и политички свет. Глобализацијата драматично ги поткопува националните држави нивниот капацитет, автономија и суверенитет.16 Глобалната економија денес дава мобилност на меѓународните инвеститори и

16 Sousa Santos B., The processes of globalisation, http://fabrikaknjiga.co.rs/rec/68/67.pdf 59

нивна превласт над домашните политички власти. Загриженоста за безбедноста, промовирање на мирот и стабилноста се моќни причини за регионализам. Градењето на доверба може ефективно да се зголеми преку економска соработка во рамките на регионот. ЕУ е совршен пример за тоа, бидејќи еден од нејзините главни цели е да се пацифизираат конфликтните односи меѓу Франција и Германија со промовирање на регионалната интеграција. Сепак економските мотиви се веројатно главната мотивација зад современиот регионализам. Во оваа смисла зголемениот интерес од страна на државите да им припаѓаат на регионалните организации може да се смета за обид да се намалат некои негативни влијанија на глобализацијата. Така може да се застапува тезата дека регонализацијата е спротивен феномен на глобализацијата или уште подобро кажано регионализацијата ја распаѓа глобализацијата односно е контра-глобализација. Станува збор за групирање на државите со сличен економски, културен и географски профил и цепење на целосната карта на светот во помали региони кои меѓусебно се мотивирани да соработуваат заради заеднички пред се економски цели. Наспрема ваквата теза постои и друго согледување дека регионализацијата е производ на глобализацијата, односно дека регионализацијата произлегува од глобализацијата. Така се смета дека регионализацијата е поттикната од глобализацијата бидејќи повторно се поткопуваат нечии граници само со слични перформанси за да најпосле настапи поткопување и на регионалните и настапи финалниот процес глобализација. Така регионализацијата е преодна фаза која води кон глобализација. Овие две тези иако спротивставени се сосема прифатливи односно водат кон приближување на овие два процеси и нивно поконкретно дефинирање за да подобро се разберат. Дефинирање на глобализацијата е контроверзна задача. Така под глобализацијата се подразбира "зголемување на протокот на стоки, услуги, капитал, луѓе, како и информации преку границите"17 Дефинирањето на регионализацијата се дефинира како "група на земји во одредено географско подрачје"18.

3.ПОЗИТИВНИ И НЕГАТИВНИ ВЛИЈАНИЈА НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА

Глобализацијата создава бројни можности за ширење знаења, технологија, социјални вредности, норми на однесување, и промовира развој на различни полиња како оние на индивидуите, организациите, заедниците и општествата низ различните земји и култури низ светот. Некои од поважните позитивни страни на глобализацијата се:  ширењето на глобално знаење и вештини и интелектуални средства потребни за наголемувањето на развојот на различни полиња;  заемна интернационална поддршка со која ќе се произведе синергија да се совладаат разликите и проблемите;  креирање вредности и подобрување на ефикасноста во локалното управување преку глобални идеи;  промовирање меѓународно разбирање, колаборација, хармонија и прифаќање на културните различности низ земјите и регионите;  олеснување на взаемните комуникации и интеракции и охрабрување на интер- културните различности помеѓу земјите; Но истовремено има и негативни последици. Затоа во многу делови од светот имаше масовни движења против овој процес особено за нејзиното влијание во политиката и економијата. Главното негативно влијание беа серија брзи промени во различни сфери од општеството кои ги дософистициираа богатите земји, а ги затекнаа неподготвени сиромашните кои неможејќи да ги следат тие промени останаа изолирани за соработка. Јазот стануваше се поголем и поголем со што тое е една од главните последици на ваквиот процес. Меѓу неколкуте негативности би ги издвоиле:

 зголемувањето на технолошкиот јаз помеѓу развиените и помалку развиени земји што го попречува пристапот кон еднакви можности на глобалниот пазар;  Креирањето легитимни можности на малкуте развиени земји за економско и политичко „колонизирање“ врз другите земји;

17 Essays, Regionalization and globalisation, conflicting or linked proceses, 04. 2012. , http://europeanista.wordpress.com/2012/04/29/regionalisation-and-globalisation-conflicting-or-linked- processes/

 Уништувањето на културите на малите глобални играчи;  Промовирање на доминантна култура и вредности од побогатите кон посиромашните земји. Се верува дека образованието ја има моќта во иднина да придонесе кон амортизирање на негативните ефекти од глобализацијата и потенцирање на позитивните. Така сознанијата за подигнување на глобалната економија, теоријата дека сите култури се подеднакво убави, вреднувањето на сите јазици подеднакво, почитта кон националните знамиња, симболи и химни се верува дека ќе го збогати процесот на глобализација и ќе го направат подобар и поподнослив за сите земји подеднакво.

4. ПРЕДНОСТИ И НЕДОСТАТОЦИ ОД РЕГИОНАЛИЗАЦИЈА

Регионализацијата како двигател на соработка и развој има свои добри и лоши страни. Позитивниот аспект е дека ја поттикнува и потпомага секоја земја поединечно и придонесува таа да не е изолиран играч туку напротив интерактивно да изнаоѓа решенија за економско оздравување. Регионализацијата е извор на хомогенизација на културно, економски, политички и социјално поле кое во суштина не води кон истребување на нечија култура бидејќи грубо регионализацијата опфаќа интеракција кон заемно слични субјекти. Финалниот продукт е нејзината компламнтарност со глобализацијата односно поттурнување на земјите и потпомагање да се припојат кон глобалната карта. Негативната страна е од еден економски аспект а тоа е дека кај индустриски развиените субјекти се редуцира нето увозот за сметка на тоа што тој е поголем кај понеразвиените. Тоа поконкретно се однесува на скапи производи и тоа технологијата која ја увезуваат економски понеразвиените доколку сакаат да постигнат идентична точка на производство со своите регионални соиграчи. Тоа ги осиромашува овие земји и тендира кон појава на поларизација внатре во самата регионалната организација.

5.ЗАКЛУЧОК

Глобализацијата и регионализацијата се застапени феномени на денешната меѓународна сцена.Тие можат да бидат претставени најразлично, а најчесто се преку глобалните и регионални организации. Не може со сигурност да се потврди кога настанале, но се претпоставува дека се појавуваат позачестено во втората половина на 19 век кога и настануваат глобалните и регионални организации. Изобилуваат со бројни позитивни и негативни влијанија. Државите имаат бенефит од ваквите процеси, но сепак треба да внимаваат и да се заштитат од негативните влијанија како загубите во економијата, истребувањето на културата, зависноста од технологија. Секоја држава треба точно да определи како ќе настапува на меѓународната сцена т.е. како ги прифаќа овие процеси за да не се почувствуваат таквите негативните последици.

6. ЛИТЕРАТУРА

[1] Sousa Santos B., The processes of globalisation, http://fabrikaknjiga.co.rs/rec/68/67.pdf [2] Essays, Regionalization and globalisation, conflicting or linked proceses, 04. 2012. , [3]http://europeanista.wordpress.com/2012/04/29/regionalisation-and-globalisation-conflicting-or- linked-processes/ [4] Шолте Ј. А. Глобализација, Академски печат, Скопје 2008 [5] Штиглиц Ј. Е. Глобализацијата и незадоволството од неа Скопје 2009 [6] Рочевска С. Сведска регионализација, Економски факултет- Прилеп, Скопје 1994

CONTEMPORARY FORMS OF INTANGIBLE ASSETS AND INTANGIBLE ASSETS THAT DOMINATE THE WORLD ORGANIZATIONS WORKING IN SERBIA

Maja Stojanović Nemanja Aleksić Jovana Aleksov

High School of Applied Studies, Vranje, Serbia

SAVREMENI OBLICI NEMATERIJALNIH SREDSTAVA I NEMATERIJALNA SREDSTVA KOJA DOMINIRAJU U ORGANIZACIJAMA SVETA RADA U REPUBLICI SRBIJI

Maja Stojanović Nemanja Aleksic Jovana Aleksov

High School of Applied Studies, Vranje, Serbia

Abstract: In today's economy, all the more common forms of intangible assets that were not sufficiently represented within the traditional accounting. Goodwill, brand, investing in training and development of employees are just some of the many examples of what companies today are investing and what belongs to intangible assets. Just investments in modern forms of intangible assets are an important prerequisite for achieving competitive advantage. Companies in the Republic of Serbia increasingly recognize and understand the importance of investing in intellectual capital and other types of intangible assets. Keywords: intangible assets, current forms of organization, resources.

Apstrakt: U današnjoj privredi sve su zastupljeniji oblici nematerijalnih ulaganja koji nisu bili dovoljno zastupljeni u okviru tradicionalnog računovodstva. Gudvil, brend, ulaganje u razvoj i osposobljavanje zaposlenih samo su neki od mnogobrojnih primera u šta kompanije danas ulažu, a što pripada nematerijalnim ulaganjima. Upravo ulaganja u savremene oblike nematerijalnih sredstava predstavljaju bitan preduslov za ostvarenje konkurentske prednosti. Kompanije u Republici Srbiji sve više prepoznaju i shvataju značaj ulaganja u intelektualni kapital i ostale tipove nematerijalnih sredstava. Ključne reči: nematerijalna sredstva, savremeni oblici, organizacija, sredstva.

1. UVOD Republika Srbija se nalazi u teškoj ekonomskoj situaciji i opterećena je mnogobrojnim ekonomskim problemima. S obzirom da Republika Srbija prolazi kroz period tranzicije sa tendencijom da u skorijoj budućnosti postane članica Evropske Unije i time omogući i olakša pristup kako evropskom, tako i globalnom svetskom tržištu, očekuje se da će oblast nematerijalnih ulaganja postati posebno interesantna mnogim kompanijama koje posluju na teritoriji Srbije. Kompanije u Republici Srbiji sve više prepoznaju i shvataju značaj ulaganja u intelektualni kapital i ostale tipove nematerijalnih sredstava. Nematerijalna sredstva koja se najčešće javljaju kao nematerijalna ulaganja u aktivi privrednih subjekata u Republici Srbiji, prema kriterijumima koje postavlja MRS 38, navedena su i objašnjena u okviru paragrafa koji slede. Patenti Patent predstavlja pravo koje se priznaje za pronalazak iz bilo koje oblasti tehnike, koji je nov, koji ima inventivan nivo i koji je industrijski primenljiv. Pravo na zaštitu pronalaska ima pronalazač (njegov pravni sledbenik ili u posebno propisanim slučajevima njegov poslodavac). Vlasnik patenta ima isključivo pravo na proizvodnju i prodaju u određenom vremenskom periodu, kao i na ubiranje ekonomskih koristi od pronalaska koji je zaštićen patentom. U Republici Srbiji je propisano da patent traje dvadeset godina od datuma podnošenja prijave

2. LICENCE Licenca predstavlja kupljeno pravo da se proizvodi na osnovu nečijeg patenta ili razrađenog tehnološkog postupka, odnosno pravo korišćenja tuđeg zaštićenog patenta, žiga, uzorka, modela i slične nematerijalne imovine. Davalac licence se u skladu sa ugovorom o licenci obavezuje da sticaocu licence ustupi, u celini ili delimično, pravo iskorišćavanja pronalaska, tehničkog znanja i iskustva, žiga, uzorka ili modela, a sticalac licence se obavezuje da mu za to plati određenu naknadu. Naknada koju plaća sticalac licence predstavlja za njega nematerijalno ulaganje i ulazi u bilans stanja. 3. KONCESIJE Koncesija predstavlja pravni odnos između države s jedne strane, kao koncedenta, i domaćeg ili stranog lica s druge strane, kao koncesionara. Država ustupa koncesionaru pravo korišćenja određenog prirodnog bogatstva i drugih dobara koja su u opštoj upotrebi i za koja je zakonom određeno da su u svojini države. Pod koncesijom se smatra i koncesija po BOT sistemu koji se zasniva na izgradnji ili rekonstrukciji i finansiranju kompletnog objekta, uređaja ili postrojenja, njegovom korišćenju i predaji u svojinu države u roku koji je definisan ugovorom. Prema Zakonu o koncesijama koncesije se daju na rok od trideset godina, mada je predviđena mogućnost produženja roka trajanja koncesije. Koncesionar je dužan da plati određenu naknadu u skladu sa ugovorom o koncesiji za dobijenu koncesiju, a sredstva stečena na taj način predstavljaju prihod države. 4. ZAŠTITNI ZNAKOVI (ŽIGOVI) I TRGOVAČKA IMENA Žig je pravno zaštićen znak koji služi za obeležavanje i međusobno razlikovanje roba, odnosno usluga jednog fizičkog ili pravnog lica, tj. učesnika u prometu, od iste ili slične robe/usluga drugog fizičkog ili pravnog lica. Žigom se štiti znak koji služi za razlikovanje roba/usluga u prometu i koji se može grafički predstaviti. Znak se može sastojati od reči, slogana, slova, brojeva, slika, crteža, rasporeda boja, trodimenzinalnih oblika, kombinacija tih znakova, kao i od muzičkih fraza prikazanih notnim pismom. Priznato pravo na žig predstavlja isključivo pravo njegovog nosioca. Zaštitni znak je obnovljiv, odnosno vlasnik zaštitnog znaka je u obavezi da plaća nadoknadu ukoliko želi da koristi zaštitni znak. Vrednost zaštitnog znaka ili trgovačkog imena se meri sposobnošću poslovnog subjekta, u čijem je vlasništvu, da na osnovu njega ostvaruje veće prihode usled većeg obima prodaje, odnosno da na tržištu svoju robu i usluge ceni po većoj prodajnoj ceni. Saglasno MRS 38, interno razvijeni zaštitni znaci, trgovačka imena i simboli se ne smatraju nematerijalnom imovinom, osim ukoliko su bili predmet kupovine. Troškovi internog sticanja zaštitnog znaka i trgovačkog imena se smatraju troškovima perioda. Izrada i postavljanje zaštitnih znakova na objekte (prodajne objekte, restorane i slično) ima karakter sticanja stalne materijalne imovine, odnosno osnovnih sredstava koja se iskazuju u visini troškova pribavljanja. 5. ROBNA MARKA Trgovačko ime je komercionalno, odnosno legalno ime pod kojim kompanija obavlja određenu delatnost. Trgovačko ime ili robna marka je identifikacija koju je firma zakonski registrovala kao svoje ime brenda, pa u skladu sa tim firma ima jedinstveno pravo da ga koristi i da ostvari pravnu zaštitu od mogućeg korišćenja od strane drugih firmi. Robna marka pomaže firmi da se reklamira nudeći potrošačima svoj brend i razvijajući lojalnost potrošača prema svom brendu. Dobra robna marka omogućava lakšu prodaju. Međutim, danas je kopiranje poznatih brendova od stane lažnih proizvođača problem koji sve više dobija na značaju, s obzirom da zloupotrebe ove vrste postaju sve češće. Postoje uslužne, kolektivne i marke potvrđivanja. Uslužne marke utvrđuju i razlikuju izvor usluge, a ne proizvoda; kolektivne marke se koriste za prepoznavanje robe ili usluga članova određene grupe privrednih subjekata; markepotvrđivanja se koriste za potvrđivanje geografskog porekla ili drugih karakteristika roba ili usluga. 6. RAČUNARSKI SOFTVER Računarski softver je softver koji je odvojiv od sredstva (računara, mašine i sl.), kao na primer softver za vođenje poslovnih knjiga. Ukoliko ispuni zahteve koji su postavljeni u okviru MRS 38, može se priznati kao nematerijalno ulaganje. Razvrstavanje računovo- dstvenog softvera u materijalnu ili nematerijalnu imovinu vrši se u zavisnosti od toga da li računovodstveni softver kontroliše rad računara, kada je on nezamenljivi deo hardvera ili je reč o aplikativnom softveru koji nije sastavni deo hardvera. Operativni softveri, koji kontrolišu rad računara i predstavljaju osnov za primenu aplikativnog softvera, klasifikuju se kao materijalna imovina pošto čine sastavni deo računara (npr. Windows Vista). Aplikativni softveri, koji nisu sastavni deo hardvera, tretiraju se kao nematerijalna imovina (npr. Microsoft Office, knjigovodstveni programi, i dr.). 7. FRANŠIZA Franšiza predstavlja pravo da se proizvode i prodaju određani proizvodi ili usluge na

određenoj teritoriji. Davalac franšize (franšizer) ustupa ovo pravo primaocu franšize (franšizantu) uz određenu naknadu. Davalac franšize je kompanija koja je poznata i koja je već izgradila svoje ime (brend), imidž, tehnologiju i želi da razvija svoje poslovanje na određenoj teritoriji. Primalac franšize kupovinom franšize stiče pravo da koristi ime, ugled i tehnologiju davaoca franšize na toj teritoriji u određenom vremenskom periodu. Osim fiksne nadoknade koju franšizant plaća franšizeru prilkom kupovine franšize, uobičajeno je da franšizant daje davaocu franšize i određeni procenat od prodaje, koji su precizirali ugovorom. Prednosti franšiznog sistema su višestruke, kako za davaoca, tako i za primaoca franšize. Davalac franšize sa manjim ulaganjima ostvaruje brži ekonomski rast i prodor na nova tržišta, dok primalac ima konstantnu stručnu pomoć, manji rizik od neuspeha imajući u vidu da posluje pod poznatim nazivom i da koristi imidž koji je već kreiran u javnosti. U Srbiji franšizing još uvek nije dovoljno razvijen. Primer franšiznih mreža koje uspešno mposluju širom sveta, uključujući i našu zemlju, su: McDonald’s, Pizza Hut, Fornetti, Costa Coffee i drugi. 8. PLAĆENE ZAKUPNINE Zakupnine mogu biti plaćene na različite načine: u novcu, materijalu ili izvođenjem radova na objektima zakupodavca. Moguće je i ulaganje u tuđa sredstva, koje se ako su ispunjeni uslovi za priznavanje može klasifikovati kao nematerijalno ulaganje. Da bi se ulaganje smatralo nematerijalnim, potrebno je da postoji kontrola nad njim od strane izveštajnog privrednog subjekta. 9. NAZIVI INTERNET DOMENA Inernet domen je tekstualna oznaka koja identifikuje skup uređaja ili Internet servisa, povezujući ih u jedinstvenu administrativno-tehničku celinu. Radi se o jedinstvenom alfanumeričkom imenu koje se koristi za prepoznavanje određene numeričke Internet adrese. Registracija naziva domena stvara vezu između imena i određenog kompjutera na Internetu tokom perioda registracije, koja je obnovljivog karaktera. Internet domenom “com” je prvobitno upravljalo američko Ministarstvo odbrane, da bi danas njime upravljala firma VeriSign. Registracije “com” domena se obavljaju preko registracionih firmi koje su akreditovane od strane ICANN-a, organizacije koja upravlja dodelom jedinstvenih imena i pridruženih brojeva pri registraciji Internet domena, čime se obezbeđuje operativna stabilnost Interneta. U današnje vreme gotovo je nemoguće zamisliti poslovanje bez mogućnosti i pogodnosti koje pruža Internet. 10. BAZE PODATAKA Baze podataka predstavljaju skupove podataka, koji se najčešće čuvaju u elektronskom obliku i skupove postupaka za njihovo održavanje, korišćenje i organizovanje prema potrebama korisnika. One uglavnom nastaju prikupljanjem informacija prilikom obavljanja svakodnevnih poslovnih aktivnosti privrednog subjekta. Jedan od oblika baze podataka je i lista potrošača, koja može biti od neprocenjivog značaja za organizaciju, posebno kada su u pitanju marketing aktivnosti. 11. POSLOVNE TAJNE (HEMIJSKE FORMULE, PROCESI, RECEPTURE I DR.) Poslovne tajne su od posebnog značaja za jednu organizaciju. Ukoliko se ostvari maksimalna poverljivost i zaštita informacija koje su od posebnog značaja za uspešno poslovanje neke organizacije, tada se može reći da su poslovne tajne večne. U protivnom, tajne postaju javno vlasništvo. Na primer, Coca-Cola decenijama veoma pažljivo čuva recept svog poznatog napitka. Ta tajna je zapravo ključ uspeha ove kompanije i omogućava joj da opstane na tržištu.

12. SAVREMENI OBLICI NEMATERIJALNIH SREDSTAVA U ORGANIZACIJAMA SVETA RADA REPUBLIKE SRBIJE

GUDVIL (GOODWILL) Definicija nematerijalne imovina postavlja zahtev da mora postojati mogućnost identifikacije nematerijalne imovine, kao i mogućnost jasnog razlikovanja od gudvila. Gudvil stečen u poslovnoj kombinaciji predstavlja plaćanje koje vrši sticalac u očekivanju budućih ekonomskih koristi od sredstava koja se ne mogu pojedinačno identifikovati i zasebno priznati. Naime, gudvil predstavlja rezultat minulog rada i ugleda stečenog privrednog subjekta, zbog čega je onaj ko stiče deo privrednog subjekta ili ceo entitet spreman da plati iznos viši od fer vrednosti predmeta kupovine. Dakle, gudvil predstavlja vrednost koja je utvrđena iznad fer vrednosti neto imovine (kapitala), a koja je realizovana prilikom kupoprodaje pravnog lica, pripajanja, spajanja ili učešća u kapitalu koju utvrđuje sticalac. Gudvil u sebi sintetizuje očekivane efekte patenata, licenci, recepata, zatim sposobnosti menadžera i zaposlenih, produktivnost, ekonomičnost, rentabilnost, likvidnost, solventnost i druge pozitivne karakteristike privrednog subjekta (date zbirno jer ne postoji pojedinačni gudvil imovine,

64 prava i sl.), ali bez tržišne provere ne može se utvrditi njegova vrednost. Gudvil nije moguće identifikovati kao zasebnu celinu pošto predstavlja vrednost koja je neodvojiva od privrednog subjekta i koja je rezultat sinergijskog delovanja svih njegovih komponenti. Prema MSFI3 Poslovne kombinacije, gudvil nastaje:

 pri kupovini kapitala koja za posledicu ima matično-zavisni odnos - tada se gudvil evidentira samo u konsolidovanim izveštajima matičnog pravnog lica i  pri kupovini neto aktive drugog pravnog lica - tada se gudvil evidentira u pojedinačnom bilansu stanja pravnog lica sticaoca, tj. kupca.

Interno generisani gudvil se ne priznaje kao imovina. U određenim slučajevima izdaci nastaju da bi se generisale buduće ekonomske koristi, ali rezultat nije kreiranje nematerijalne imovine koja ispunjava kriterijume priznavanja koje propisuje MRS 38. Takvi izdaci se često opisuju kao izdaci koji doprinose interno generisanom gudvilu. Interno generisani gudvil se ne priznaje kao imovina zato što nije resurs koji se može identifikovati, koji entitet kontroliše i koji se može pouzdano izmeriti po nabavnoj vrednosti, odnosno ceni koštanja. Razlika između tržišne vrednosti entiteta i knjigovodstvene vrednosti njegove neto imovine koja se može identifikovati u bilo kom vremenskom intervalu obuhvata niz faktora koji utiču na vrednost privrednog subjekta. Ipak, takve razlike ne predstavljaju nabavnu vrednost, odnosno cenu koštanja nematerijalne imovine koju kontroliše privredni subjekt. 13. BREND Brend, kao najmoćnije nematerijalno sredstvo u današnjem veoma konkurentnom okruženju, najčešće se kreira kombinovanjem inovacija i organizacione strukture. Brend nije lako napraviti. Za stvaranje brenda potrebno je mnogo toga, ali svakako je pored kvaliteta i karakteristika proizvoda najpresudniji uticaj marketing aktivnosti koje kreira tim stručnjaka. Neki od najpoznatijih brendova danas su: Samsung u oblasti elektronike; Coca-Cola u oblasti hrane i pića; sa ubrzanim razvojem informacionih tehnologija stvoreni su i prvi brendovi u IT sektoru, i to, Google, Yahoo! i Amazon. Ogroman uspeh Coca-Cole, čije su akcije jedne od najbolje kotiranih na berzi, rezultat je kombinacije tajne formule ovog napitka i izvanrednog osećaja za marketing tima koji se time bavi. Organizacije koriste različita imena, fraze, dizajne, simbole ili kombinaciju svega navedenog kako bi identifikovale svoje proizvode i učinile ih različitim u odnosu na druge. Ime brenda može biti bilo koja reč, dizajn, zvuk, oblik, boja ili kombinacija svega navedenog kako bi se razlikovali robe ili usluge. Neki brendovi se mogu izgovoriti, dok neki drugi ne mogu. Primer prvog tipa naziva brenda su Coca-Cola i Microsoft čiji je naziv moguće izgovoriti. Za razliku od njih Apple Computers koristi simbol jabuke u duginim bojama, što bi bio primer drugog tipa naziva brenda koji nije moguće izgovoriti. U svakom slučaju, izbor naziva brenda je težak i sveobuhvatan posao jer jednom odabran naziv treba da omogući organizaciji dugo i uspešno poslovanje, stvarajući pritom zvučnu ili vizuelnu asocijaciju koja će omogućiti da se potrošač opredeli za proizvod, odnosno uslugu konkretne organizacije. Za stvaranje brenda je pored velikih materijalnih sredstava potrebno i mnogo vremena, da bi se izgradilo ime koje će uticati na potrošače. Na tržištu postoji mnogo kompanija čiji proizvodi i usluge imaju u svom nazivu specifična imena, boje, dizajn, simbole, pa čak i zvukove, ali nisu postigli uspeh u brendiranju svojih proizvoda. Da bi se brend stvorio, neophodna je lojalnost potrošača, određeni stepen prepoznavanja i poznavanja proizvoda/usluge, a veoma često i identifikovanje sličnih proizvoda drugih proizvođača kao proizvoda određene kompanije. Primer za uspešno brendiranje bi bili: Digitron, Kleenex, Gillette, i dr. Kada se jednom stvori brend, kompanija tada može da vodi aktivniju politiku cena, naplaćujući pored fer vrednosti i vrednost brenda jer imati proizvod poznatog brenda postaje stvar prestiža, a tada na tržištu ne deluju zakoni ponude i tražnje, već tzv. „snobovski efekat“.

Know how Know how se ubraja zajedno sa patentima, trgovačkim markama i autorskim pravima u intelektualnu svojinu i predstavlja nematerijalno sredstvo. Know how se definiše kao znanje i iskustvo, odnosno skup informacija koje su poverljive i od neprocenjivog značaja za organizaciju u okviru koje su generisane, te se sa posebnom pažnjom čuva. On može obuhvatati pronalaske, formule, recepture, dizajn, metode i postupke, kao i sintetizovana znanja, iskustva i veštine zaposlenih, ali koja nisu patentirana. Sve dok kompanija uspeva da zadrži u tajnosti poverljive

informacije, do tada ima mogućnost da ostvari konkurentsku prednost. Ukratko se može reći da know how predstavlja privatnu intelektualnu svojinu. 14. ZAKLJUČAK Nematerijalna sredstva imaju različit pojavni oblik. Ona najčešće nisu opipljiva, mada u određenim slučajevima mogu biti materijalizovana, kao što je slučaj sa npr. patentima i licencama. Bilo da su materijalizovana ili ne, nematerijalna sredstva svoju vrednost dobijaju iz prava i privilegija koja obezbeđuju privrednom subjektu koji ih koristi. Posedovanje prava na ekskluzivnu proizvodnju ili distribuciju, uspešno kreiranje marketing strategije, razvijanje brenda, informacionih sistema i sl. čini suštinu diferenciranja kompanija na tržištu. Kompanije se suočavaju sa velikim izazovima koje sa sobom donosi informatička era, kada podaci i informacije postaju dostupni širokim narodnim masama. Globalizacija, razvoj tehnologija i širenje upotrebe Interneta omogućili su prevazilaženje, pa čak i rušenje granica. Sve postaje dostupno svima i u svakom trenutku moguće je doći do željenih informacija. Održati korak sa promenama nije lako. Tradicionalno orijentisane kompanije, koje vode konzervativnu politiku, moraju da prošire svoje vidike i promene svoje poslovne politike, u cilju opstanka na konkurentnom globalnom tržištu. Struktura aktive se drastično promenila poslednjih dvadesetak godina. Do pre samo jednu deceniju, pretežni deo aktive činila je materijalna imovina. Danas primat preuzimaju ulaganja u nematerijalna sredstva. Sa porastom učešća nematerijalne imovine u ukupnoj aktivi kompanija, što je posebno izraženo u postkapitalističkim državama, problem njihovog računovodstvenog tretiranja došao je do izražaja. U pitanju su ulaganja koja privrednim subjektima donose ili će donositi u budućnosti veliku materijalnu korist. Međutim, bez obzira na pozitivan novčani tok koji će kompanija generisati u budućnosti, izdaci učinjeni za istraživanje i razvijanje nematerijalnih sredstava računovodstveno se tretiraju kao rashod perioda u kojem su nastali. Kompanije iz oblasti visokih informacionih tehnologija i farmaceutske industrije su među najugroženijim kada je u pitanju primena računovodstvenih standarda vezano za obuhvatanje i tretiranje troškova istraživanja i razvoja, imajući u vidu da kompanije iz ovih sektora ulažu i do nekoliko milijardi američkih dolara na godišnjem nivou u istraživanje, razvoj i implementaciju nematerijalnih sredstava.

15. LITERATURA [1]Kaplan, R. S., Norton, D. P. (2000) Having Trouble with Your Strategy? Then Map It! Harvard Business Review [2]Kaplan, R. S., Norton, D. P. (2001) The Strategy-Focused Organization: How Balanced Scorecard Companies Thrive in the New Business Environment, Harvard Business School Press, Boston, Massachusetts [3] Knežević, G. (2007) Ekonomsko-fmansijska analiza, Univerzitet Singidunum, Beograd [4] Kotler, P., Keller, K. L. (2006)Marketing menadžment, 12. izdanje, Data status [5] Lev, B. (2000) Knowledge and Shareholder Value, Stern School of Business, New Y ork University [6] Lev, B. (2000) Knowledge And Shareholder Value, working paper, The Stern School of Business, New York University [7] Lev, B. (2000) New Accounting for the New Economy, working paper, Stern School of Business, New York University [8]Lev, B. (2001) Intangibles: Measurement, Management, and Reporting, Brookings Institution [9] Lev, B. (2005) Intangible Assets: Concepts and Measurements, Encyclopedia of Social Measurement, Volume 2, Elsevier Inc. [10] Lev, B., Nissim, D., Thomas, J. (2005) On the informational usefulness of R&D capitalization and amortization, working paper [11]Lev, B., Radhakrishnan, S. (2004) The Valuation of Organizational Capital, working pape [12] Lev, B., Radhakrishnan, S., Ciftci, M. (2005) The Stock Market Valuation of R&D Leaders, [13] Lev, B., Sarath, B., Sougiannis, T. (2005) R&D Reporting Biases and Their Consequences, Contemporary Accounting Research, Vol. 22 No. 4 [14] Mašić, B. (2003) Knowledge menagement, Zbornik radova sa naučnog skupa „Knowledge menagement“, Fakultet za menadžment, Univerzitet Braća Karić, Beograd [15] Mašić, B. (2009) Strategyski menadžment, Univerzitet Singidunum, Beograd [16] Messier, W., Glover, S., Prawitt, D. (2006) Auditing&Assurance Services:

EXPRESSION OF RESULTS OF SOCIAL PRODUCTION Mlađan Antic Sanja Pesic Biljana Tomic Nikola Popovic High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

ИЗРАЖАВАЊЕ РЕЗУЛТАТА ДРУШТВЕНЕ ПРОИЗВОДЊЕ Mlađan Antic Sanja Pesic Biljana Tomic Nikola Popovic

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: Looking at the world around us, we notice that most of the objects that surround usand the result of production. Everyday we use products from different manufacturers which fulfill their many needs. If we envision a world in which the needs are just payed with only natural resource, we realize the importance of production for human survival. To use the natural resources, people need to shape and reshape them, according to their needs. These actions of the people, in order to create and acquire material goods are called PRODUCTION. It is essential, since it allows the survival of people also satisfying of their needs. The manufacturing process is the process of exchange of matter between man and nature that takes place in a particular social form. The production is purposeful activity, which means that it is an activity that is performed with a predetermined objective. The main objective is to create a production of material goods and services, in order to settle the human needs. Keywords: society, production.

Апстракт: Посматрајући свет око себе, уочавамо да је већина предмета, који нас окружују, резултат производње. Свакодневно употребљавамо производе различитих произвођача, којима подмирујемо своје бројне потребе. Ако бисмо замислили свет у коме би се потребе подмиривале само природним добрима, схватили бисмо колики је значај производње за опстанак људи. Да би користили природна добра, људи морају да их обликују и мењају према својим потребама. Такво деловање људи на привреду, ради стварања и прибављања материјалних добара назива се ПРОИЗВОДЊА. Она је нужна, будући да омогућава опстанак људи и задовољавање њихових потреба. Процес производње је процес размене материје између човека и природе, који се одвија у одређеном друштвеном облику. Производња је сврсисходна делатност, што значи да је то активност која се обавља са унапред одређеним циљем. Основни циљ производње је стварање материјалних добара и услуга, ради подмиривања људских потреба. Кључне речи:друштво, производња.

1. ДРУШТВЕНА ПРОИЗВОДЊА Производња је сложена људска делатност која је услов, како појединца тако и друштва у целини. Може се посматрати: у ужем смислу – Материјална производња; у ширем смислу – Друштвена производња или привреда. Процес производње се одвија спајањем субјективних и објективних фактора производње. Резултат производног процеса је одређени производ. Између обима и структуре производње и ангажованих производних чинилаца постоји одређена функционална зависност. Посебан значај производње јесте у томе што је она увек друштвеног карактера, јер се, по правилу, обавља уз учешће већег броја произвођача који користе средства за производњу, произведена од стране других произвођача, своје производе међусобно размењују, користе искуства претходних генерација и слично. Друштвена производња је комплексан процес, који се развијао кроз векове и пратио тековине развијања друштва. Да би се објаснила друштвена производња потребно је објаснити међусобну зависност производње и потрошње, јер су оне условљене једна другом, наиме, да нема производње не би било ни потрошње и обрнуто. Анализа друштвене производње која се обавља у одређеној друштвеној заједници није могућа без изражавања резултата.4 67

Резултати друштвене производње изражавају се: друштвеним бруто производом, друштвеним производом и националним дохотком. Свака земља користећи статистичке методе израчунава и прати ове показатеље резултата производње.

2. ДРУШТВЕНИ БРУТО ПРОИЗВОД Анализа друштвене производње, која се обавља у одређеној друштвеној заједници, није могућа без изражавања резултата производње. Пошто је резултат појединачног процеса производње неки одређени производ, ако се сагледавају сви појединачни процеси као јединствен процес производње читаве једне заједнице, онда се резултат процеса производње у неком временском периоду, обично у току једне године, назива друштвени бруто производ. Друштвени бруто производ представља укупно произведену количину материјалних добара и извршених услуга у једној заједници (држави) током једне године. 5 Друштвени бруто производ се може изразити: Натурално (метрима тканине, литрима уља, тонама угља и сл.); Вредносно (у новцу). Натурално изражавање је могуће једино када се ради о једној врсти производа. Пошто друштвени бруто производ сачињавају производи различитих врста, то се у свом укупном износу друштвени бруто производ може изражавати једино вредносно.

3. ФАКТОРИ КОЈИ ОДРЕЂУЈУ ОБИМ ДРУШТВЕНОГ БРУТО ПРОИЗВОДА Свако друштво, свака држава на овом свету тежи развоју и повећању обима производње. У анализи друштвене производње, поред резултата, важно је и од чега они зависе, тј. који фактори утичу на обим друштвеног бруто производа. Пошто су основни чиниоци производње људски рад и средства за производњу, може се закључити да ће обим друштвене производње, који се изражава друштвеним бруто производом, зависити од људских и материјалних чинилаца којима располаже одређена друштвена заједница и које користи у друштвеној производњи. Ови чиниоци се могу распоредити на посебне факторе6: природно богатство, развијеност средстава за производњу, становништво, дужина радног времена, продуктивност рада, интензивност рада, друштвени односи.

3.1. ПРИРОДНО БОГАТСТВО Природно богатство је најопштији услов сваке производње. Оно је дар природе и може да користи људима тек када га освоје. У природно богатство спада земља и све што се у њој или на њој налази – воде (реке, језера, мора), биљни и животињски свет, минерална и рудна богатства, енергетски извори и друго. Процес производње је у суштини прилагођавање, тј. мењање природе од стране произвођача, па ће веће природно богатство омогућити стварање већег обима друштвеног бруто производа. Наравно, да би природно богатство могло да се користи, морају бити развијена средства за производњу. Велика је одговорност свих земаља света да се одупру еколошкој загађености воде, ваздуха, земље, чак и намирница. Због тога развијене земље, у којима је еколошки проблем и највећи, издвајају значајна средства из друштвеног производа за еколошку заштиту природног богатства. Природно богатство је значајан фактор који утиче на обим друштвеног бруто производа.

3.2. РАЗВИЈЕНОСТ СРЕДСТАВА ЗА ПРОИЗВОДЊУ Да би се природно богатство користило у друштвеној производњи, мора се располагати развијеним средствима за производњу. Људи могу да живе врло сиромашно у природно богатом поднебљу ако немају одговарајућа средства, знања и способности да искористе то природно богатство и претворе га у друштвено богатство. Друштвено богатство представља сва нагомилана добра којима располаже једно друштво, а производ су рада прошлих и садашњих генерација одређене заједнице.7 Друштвено богатство састоји се из производних добара (средстава за производњу) и потрошних добара (средстава за личну потрошњу). Ако друштвена заједница располаже већим обимом средстава за производњу (средства за рад) и ако су та средства развијенија, то ће обим друштвеног бруто производа бити већи.

3.3. СТАНОВНИШТВО На обим друштвеног бруто производа становништво утиче својим бројем, природним прираштајем и, нарочито, својом структуром.8 Најважнији утицај за производњу има подела

становништва на производно активно (запослени у материјалној производњи) и остало непроизводно и неактивно становништво (које није ангажовано у производњи). Према старосној структури најважнија је подела на радно способно и издржавано становништво (деца до 15 година и старији од 59 година).

3.4. ДУЖИНА РАДНОГ ВРЕМЕНА Обим друштвене производње, који се изражава друштвеним бруто производом, зависиће сигурно и од броја радних часова, које произвођачи остваре у производњи. Повећањем часова рада, што се постиже продужавањем радног дана произвођача, могуће је остварити већи обим производње. Међутим, дужина радног времена у току сваког дана, сваке недеље (тј. дужина радне недеље), па на основу тога и у току једне године, има своје границе. Радни дан мора бити краћи од 24 часа јер један део дана произвођач мора да посвети одмору, исхрани и задовољавању других потреба (образовање, рекреација, културне потребе и слично). Са развојем људског друштва скраћује се и дужина радног времена (са 8 на 7 или чак 6 часова), као и број радних дана у недељи (летодневна радна недеља је већ пракса у већини земаља, па и у нашој земљи). То значи да овај фактор у савременим условима губи значај јер се повећање обима производње може постићи, чак и уз скраћивање радног времена, унапређивањем других фактора, који утичу на обим друштвене производње.

3.5. ПРОДУКТИВНОСТ РАДА Продуктивност рада изражава производну снагу рада да се за одређено време производи већа или мања количина материјалних добара.9 Уколико је производна снага рада већа, произвођач који је поседује биће у стању да за исто време произведе већу количину производа или један производ за краће време од другог произвођача на истом послу који има мању производну снагу. Продуктивност рада може се израчунати на следећи начин: (- обим производње;- време) Фактори који утичу на продуктивност рада су: стручност, производно искуство и радне навике произвођача, развијеност средстава за производњу, степен развоја науке и њене примене у производњи, природни услови, организација рада, друштвени односи.

3.6. ИНТЕНЗИВНОСТ РАДА Интензивност рада је степен утрошка људског рада у јединици времена.10 Ако се ради са већим интензитетом, то значи да се у јединици времена утроши већа количина рада и тиме се постиже већи обим производње. Интензивност рада зависи од: личног залагања сваког појединачног произвођача, развијености средстава за производњу, друштвених односа. Са развојем друштва повећава се степен интензивности рада, што утиче на повећање друштвеног бруто производа. Разлике између интензивности и продуктивности рада су следеће: Повећањем интензивности рада, постиже се већи обим производње у јединици времена, уз већи утрошак рада. Повећањем продуктивности рада, постиже се већи обим производње у јединици времена, али уз исти или чак мањи утрошак рада.

3.7. ДРУШТВЕНИ ОДНОСИ Поред природног богатства, развијености средстава за производњу, становништва, дужине радног времена, продуктивности и интензивности рада, значајан фактор који утиче на друштвени бруто производ су и друштвени односи. Што су друштвени односи повољнији на произвођаче, односно што су развијенији, произвођачи ће имати већи економски интерес да повећају обим производње.

4. ДРУШТВЕНИ ПРОИЗВОД Друштвени производ мери вредност роба и услуга произведених у току једне године, употребом фактора производње лоцираних на домаћој територији, без обзира на то ко им је власник.11 То значи да када наша предузећа организују производњу у иностранству, вредност њихове производње не улази у обрачун друштвеног производа Србије. Друштвени производ представља друштвени бруто производ умањен за износ предмета рада.12

У поступку израчунавања друштвеног производа, долази до вишеструког зарачунавања међуфазних добара. У вези са тим, неопходно је указати на разлику између финалних и међуфазних добара. Финална добра су добра која купују крајњи корисници – као што су нпр. потрошна добра која купују домаћинства или машине које купује предузеће. Међуфазна добра су добра која су прошла одређене фазе обраде и која предузећа даље прерађују у финалне производе

4.1. ПРИСТУПИ МЕРЕЊА ДРУШТВЕНОГ ПРОИЗВОДА Три су приступа у мерењу друштвеног производа, и сваки од њих нам даје другачију слику друштвеног производа: Производни приступ – Друштвени производ можемо израчунати као збир тржишних вредности свих финалних производа и услуга, тј. оних добара и услуга који служе финалној потрошњи. Потрошни приступ – Друштвени производ се може израчунати и сабирањем износа које су крајњи потрошачи дали на куповину производа и услуга. Укупна потрошња представља збир: потрошње домаћинства (С), бруто инвестиција (I), државног трошења (G) и салда извоза и увоза (Х). Доходовни приступ – Друштвени производ се мери сабирањем доходака домаћинстава примљених од произвођача, али и доходака произвођача и доходака државе.

5. НАЦИОНАЛНИ ДОХОДАК Поред друштвеног бруто производа и друштвеног производа, национални доходак, који се често означава и као нето друштвени производ, такође, представља један од показатеља резултата друштвене производње. По обиму је најмањи показатељ, јер изражава само нову вредност коју су створили радници једне земље својим текућим радом у току једне године. Национални доходак је новчани израз новостворене вредности произведен у једној држави за временски период од једне године. 13 Национални доходак се добија тако што се од друштвеног бруто производа одузме део који се односи на утрошена средства за производњу (трошкови предмета рада и амортизација), односно када се од друштвеног производа одузме само амортизација, односно онај део вредности средстава за рад који је утрошен. Дакле, у првом случају узима се цела пренета вредност, а у другом амортизација. Национални доходак показује стварне резултате рада радника једне земље изражене у новцу. Интерес сваке земље је да национални доходак буде што већи јер је знатан део националног дохотка намењен потрошњи свих становника те земље. Међутим, део националног доходка је намењен и за увећање производње и подизање њеног квалитета. Национални доходак се распоређује на личну потрошњу и акумулацију, односно: Акумулација је увећање постојећих фактора производње да би се створили услови за проширење обима и квалитета производње. На нивоу националне привреде, акумулација практично значи одлагање потрошње, односно одрицање од потрошње „данас“ да би се више производило, а самим тим и више трошило „сутра“ (односно у неком наредном периоду). Издвајањем једног дела националног доходка за акумулацију, омогућава се проширивање производње и подизање њеног квалитета. Стога је акумулација основа привредног и општег друштвеног развоја. Величина националног дохотка показује: достигнут степен развоја земље (што је већи национални доходак, то је земља развијенија); могућност даљег развоја земље (већи национални доходак омогућава веће издвајање за акумулацију); економску моћ земље и стандард њених становника. Поред укупног националног дохотка, важан показатељ за сваку државу је и национални доходак по глави становника (национални доходак per capita). Утврђује се тако што се остварени национални доходак дели бројем становника одређене земље. И тај показатељ изражава достигнут степен развоја земље, а његова посебна предност је у томе што омогућава упоређивање између различитих земаља, као и њихово рангирање по степену развијености.

6. ЗАКЉУЧАК Људи имају различите потребе за основним материјалним добрима, као што су: храна, одећа, становање. Да би преживели морају задовољити те основне потребе. То су природне потребе.

Производња је најдоминантнији начин прибављања материјалних добара, који су потребни за задовољење људских потреба. Како су човек и природа уско повезани, тако човек делује на предмете из природе и прилагођава их својим потребама. Производња даље одређује обим, структуру и начин употребе предмета из природе, и прлагођава их својим потребама. Међутим, да би човек обликовао природну материју, мора да има оруђа за рад и средства за рад.

7. ЛИТЕРАТУРА [1] „Основи економије“ за I разред Економске школе, Драгана Богдановић, Гордана Иванишевић. [2] „Економија“ – Стеван Деветаковић, Гојко Рикаловић, Биљана Јовановић-Гавриловић. [3] „Основи економије“ – Друго измењено и допуњено издање (Ниш, 2009), Проф. др Драгослав Китановић, Проф. др Наташа Голубовић, Доц. Др Драган Петровић. [4] „Економија“ – Стеван Деветаковић, Гојко Рикаловић, Биљана Јовановић-Гавриловић. [5] „Основи економије“ за I разред Економске школе, Драгана Богдановић, Гордана Иванишевић. [6] „Основи економије“ – Друго измењено и допуњено издање (Ниш, 2009), Проф. др Драгослав Китановић, Проф. др Наташа Голубовић, Доц. Др Драган Петровић. [7] „Економија“ – Стеван Деветаковић, Гојко Рикаловић, Биљана Јовановић-Гавриловић. [8] „Основи економије“ – Друго измењено и допуњено издање (Ниш, 2009), Проф. др Драгослав Китановић, Проф. др Наташа Голубовић, Доц. Др Драган Петровић. [9] „Економија“ – Стеван Деветаковић, Гојко Рикаловић, Биљана Јовановић-Гавриловић. [10] „Основи економије“ – Друго измењено и допуњено издање (Ниш, 2009), Проф. др Драгослав Китановић, Проф. др Наташа Голубовић, Доц. Др Драган Петровић.

SECURITY/ БЕЗБЕДНОСТ

THE NEXUS BETWEEN TERRORISM AND ORGANIZED NARCO-CRIME Vase Rusumanov Faculty of Security – Skopje [email protected]

ПОВРЗАНОСТА ПОМЕЃУ ТЕРОРИЗМОТ И ОРГАНИЗИРАНИОТ НАРКО-КРИМИНАЛ Васе Русуманов Факултет за безбедност – Скопје [email protected]

Abstract: Today, we live in a modern society where globalization contribute to the transformation of the overall functioning of the world and that led to a change in the nature and functioning of the terrorist organizations and organized crime groups. Terrorism and organized crime cannot be explored separately. Although the basic goal of the terrorist organizations is not the profit, as is the case of the organized crime groups, however, for terrorist organizations, the finance are a fundamental element of which depends their normal functioning, their existence and the achieving of the goals that are usually from political, religious or ideological character. The nexus between terrorism and organized crime makes terrorist organizations and organized criminal groups more powerful. So, terrorist organizations use some forms of organized crime, especially organized narco - crime, which is used for self- financing, while organized narco - crime groups are using the tactic of terror, making attacks on some countries or certain distinguished officials, in order to stop some investigations against them, to reduce the rigorous policies that are against terrorism and organized narco-crime and to frighten and force the judges to judge in their favor and to give more lenient punishments for the committed. Keywords: terrorism, organized narco-crime, narco-terrorism, nexus, financing terrorism;

Апстракт: Денес, ние живееме во едно модерно општество каде глобализацијата допринесе за трансформација на целокупното функционирање на светот, а тоа доведе и до промена на природата и функционирањето на терористичките организации и организираните криминални групи. Tероризмот и организираниот криминал не може да се истражуваат посебно. Иако основната цел кај терористичките организации не е профитот, каков што е случајот кај организираните криминални групи, сепак, за терористичките организации финансиите се основен елемент од кој зависи нивното нормално функционирање, нивниот опстанок и исполнувањето на зацртаните цели кои најчесто се од политички, религиозен или идеолошки карактер. Поврзаноста помеѓу тероризмот и организираниот криминал ги прави терористичките организации и организираните криминални групи многу помоќни. Така, терористичките организации користат определени форми на организиран криминал, особено организиран нарко- криминал, преку кој се самофинансираат, додека пак организираните нарко-криминални групи ја користат тактиката на теророт, вршејќи напади врз определени држави или нејзини видни претставници, сè со цел да се прекинат определени истраги кои се водат против нив, да се намалат ригорозните политики кои се водат против тероризмот и организираниот криминал со дрога и да се заплашат и принудат судиите да судат во нивна корист и да им даваат поблаги казни за стореното. Клучни зборови: тероризам, организиран нарко-криминал, нарко-тероризам, финансирање тероризам.

1. INTRODUCTION

Often in the world, the situation of peace and good social values, are endangered by various movements that use torture, aggression, acts of war and assimilation. One phenomenon that violates the peace and stability of one state and the world as a whole is terrorism, through the "sowing fear" among the people and the undertaking of certain activities are achieved certain political, ethnic, religious or ideological purposes. For normal functioning of terrorist organizations, they need finance, which they

72 usually receive from drug trafficking. Narco-business covers four fifths of the total profits of criminal organizations.19

2. TERRORISM

There are many attempts to define terrorism, but until now there is no generally accepted definition. The problems of defining terrorism itself, is mainly related to the fact that certain individuals, groups or actions in certain situations are characterized as terrorist, and in certain situations the persons or groups are characterized as freedom fighters, fighters for certain rights and freedoms. Martha Crenshaw considers that terrorism can not be defined if is not analyzed the act of terrorism, its goals and chances for success.20 The problem stems from the fact that terrorism is not a physical body to be able to define and measure, but it is something that is constantly changing.21 The word terror, from the French word "terreure" means "sowing fear."22 "Terror" (lat) means anxiety, fear and dread, use of intimidation, political violence.23 Terrorism is that which governs with intimidation and violence, mainly of a political nature and causing fear.24 Wilkinson suggests that there is a "criminal terrorism", which is defined as "the systematic use of terror in order to obtain financial gain."25 Alex P. Schmid, done research, analyzing 109 definitions of terrorism and concluded that 22 elements are repeated, of which the most common are: the use of force and violence (83.5%), political character (65%), causing fear and dread (51%), threat (47%).26

3. ORGANIZED NARCO-CRIME

World Health Organization (WHO) defines the term "drug" as any substance that, inserted into a living organism may change its perception, mood, cognitive or motor ability.27 Narco-crime is a threat to national, regional and international security. It brings security risk on three levels: individual, for the state and in the international system of states.28 The threat of narco-crime is prevalent in the countries where narcotics are produced, in countries where narcotics pass through so-called "transit countries" and countries customers.29

4. THE NEXUS BETWEEN TERRORISM AND ORGANIZED NARCO-CRIME

Starting from that to determine whether there is some connection and relationship between terrorism and organized narco-crime, most of the authors suggest that such a link really exists. The relationship between terrorism and narcotics is described as narco-terrorism, and the drug trafficking is one of main source of profits for both, for the terrorist and for organized crime groups.30 After the end of the Soviet Union, vast changes have occurred in the international community, whereby certain groups and organizations have lost their main financiers and they were forced to find other alternatives to be financed.31 As an alternative of fastest and easiest way to finance, terrorist organizations began to work closely with criminal organizations involved in drug trafficking. Thereby, there were good circumstances and conditions because in regions where they acted, was the production of drugs or those same countries were "transit" countries of narcotics. Moreover, the United States played a dominant role in the "war on terror" through suppressing the financing of terrorism, including freezing and blocking the accounts and financial transactions of individuals and humanitarian organizations linked with terrorists.32 The disappearance of the sources of financing encouraged terrorist

19 Kotovchevski M., "Forms of criminal activities of the transnational organized crime", Skopje, p.13 20 White R.J., "Terrorism", Belgrade, 2004, p.10 21 Rajkel, F., "Handbook of Transnational Crime and Justice", Skopje, 2009, p.74 22 Srdic M., Adamovic L., "Political Encyclopedia - Modern Administration", Belgrade, 1975, p.1079 23 “Little Encyclopedia”, IP Education, Belgrade, 1970, p.94 24 Spaseski, J., Aslimoski, P., "Security, defense and peace", Ohrid, 2001, p.77 25 Wilkinson P., “Political terrorism”, New York, Halsted Press, 1974 26 Schmid, Alex P., “Political terrorism”, Amsterdam, 1983, p.76-77 27 “World Drug Report – United Nations International Drug Control Program”, Oxford University Press, Great Britain, 1997, p.10 28 Milosevska T., "International Security dimension of drug trafficking", Skopje, p.6-7 29 Tullis, L., “Handbook of Research of the Illicit Drug Traffic”, New York, Greenwood, 1991, p.15 30 Zagaris B., “Protecting the Rule of Law from Assault in the War against Drugs and Narco-terrorism”, Law Review, p.703-745 31 Makarenko T., “The Crime-Terror Continuum: Tracing the Interplay between Transnational Organized Crime and Terrorism”, p.129 32 Mcculoch J., Pickering S., “Suppressing the Financing of Terrorism: Proliferation State Crime, Eroding Censure and Extending Neo-colonialism”, British Journal of Criminology, p.470-486 73 organizations to develop a "narco-terrorist", which will be increasingly involved in the drug trade to provide financial and other material assets.33 As well as terrorist organizations, and organized narco-crime groups have changed their previous functioning, whereby they grown into a powerful hybrid criminal-terrorist actors with opportunities to be involved in terrorist activities in order to get maximum profit illegally.34 In fact, organized narco-crime groups and terrorist organizations have many operational and organizational similarities and characteristics. They often learn and imitate each other and establish mutual partnership as being a step ahead of the law enforcement authorities.35 So, the system of counter- terrorism, comprised of methods, strategies and principles that characterized the last century, could not deal with the problems of the 21st century, because it is necessary to understand the relation terrorism- crime in depth.36 One Canadian study identifies five types of cooperation between terrorist organizations and organized crime groups involved in drug trafficking, including: operational, logistical, financial, political and ideological cooperation. The study suggests that the nature of relationships is primarily a logistical and financial, indicating the presence of forming alliances. The collaboration of ideological character is rare.37 From Transnational Crime and Corruption Center suggests the following forms of connection between these two phenomena: the terrorists involve in organized crime activities to financially support themselves, both operate in network structure, operate in territories with weak government control, corrupt same local and state officials, often use the same tools for communication, "launder" their money, using the same methods and ways.38

5. SOME DATA WHICH INDICATE THE INTERCONNECTION

In Latin America a number of terrorist and insurgent groups are involved in the production and trafficking of drugs, or cooperate and assist drug cartels in that region in the production and trafficking of narcotics. In Colombia, the two terrorist organizations National Liberation Army (ELN) and the Revolutionary Armed Forces of Colombia (FARC), was largely involved in drug trafficking as one of the main sources for their funding. In the previous period mainly these two organizations are financed through extortion and kidnapping for ransom, but by the early 1990s, 62% of their income received precisely from drug trafficking.39 On the other hand, a Colombian military officer gives evidence that FARC owns 37 fronts in which has approximately 2800 men who are involved in drug trafficking, while, ELN has 7 fronts with about 500 men, also involved in drug trafficking.40 Other information indicates that from 61 front which has FARC, at least 31 fronts is involved in drug trafficking, while, ELN has 7 front from 41 which are involved in drug trafficking, which they use for self-financing.41 It is noticed that FARC charge: $ 5.70 for each kilogram paste produced by cocaine laboratories; $ 52.60 for kilogram of chlorohydrate for cocaine; $ 5263 for the protection of laboratories where cocaine is produced; $ 4,210 per hectare to protect poppy fields; $ 10.50 per kilogram cocaine shipment; 20% of earnings if transportation is by river; $ 5,263 to protect a shipment of cocaine in international flights; $ 2,631 to protect a shipment of cocaine on flights in the country.42 Colombian police reported that Medellin cocaine cartel hired the ELN guerrillas to set up a car bomb in 1993 year, because the Medellin cocaine cartel didn't have capabilities for committing terrorist acts.43 A similar relationship has been noted when Russian extremist groups sent a huge amount of weapons to Colombian narco-criminal groups, in exchange for cocaine.44 In Central Asia, Islamic Movement of Uzbekistan (IMU), which is directly related to Al Qaeda, a large part of its finance receive from drug trafficking, which is based on "movement" of

33 Dishman C., “Terrorism, Crime and Transformation”, Studies in Conflict and Terrorism, p.43-58 34 Sanderson T.M., “Transnational Terror and Organized Crime: Blurring the Lines”, SAIS Review, p.49-61 35 Shelley L.I, Picarelli J.T., “Methods Not Motives: Implications of the Convergence of International Organized Crime and Terrorism”, p.305-318 36 Wang P., “The Crime-Terror Nexus: Transformation, Alliance, Convergence”, United Kingdom, p.11 37 Dandurand, Y., Chin, V., “Links Between Terrorism and Other Forms of Crime”, A Report submitted to Foreign Affairs, Canada, 2004, p.28 38 Louise, I. Shelley, “The nexus of Organized International Criminals and Terrorism”, p.1 39 “Steady Growth with Tidy Profits: Armed Struggle Has Its Compensation for Some”, Latin America Weekly Reports, London, August 3, 1995 40 Bibes, P., “Colombia: The Military and the Narco-Conflict,” Low Intensity Conflict & Law Enforcement, 2000, p.41 41 Rabasa, A., Chalk, P., “Colombian Labyrinth: The Synergy of Drugs and Insurgency and its Implications for Regional Stability”, Santa Monica, California, 2001, p.32 42 Rabasa, A., Chalk, P., “Colombian Labyrinth: The Synergy of Drugs and Insurgency and its Implications for Regional Stability”, Santa Monica, California, 2001, p.32 43 Clawson P., Lee R., “The Andean Cocaine Industry”, New York: St. Martin’s Press 44 Makarenko T., “The Crime-Terror Continuum: Tracing the Interplay between Transnational Organized Crime and Terrorism”, p.129-145 74 heroin through Tajikistan, Uzbekistan and Kyrgyzstan to Russia and then from there in the Western Europe.45 According to some analyzes, more than half of the Afghan opium is moving through Turkmenistan and Tajikistan, whereby is noticed cooperation between the IMU and Chechen guerrillas. The co-operation refers to an increase or expansion of the narcotics market. On IMU is attributed 70% of the opium trade that enters in Kyrgyzstan.46 Hezbollah is a terrorist organization that is financed from drug and weapon trafficking. Routes that are used for transporting the narcotics usually pass through Lebanon and Syria. Kurds, ethnic Arabs and Baluchi nomads are the most active groups in this region who deal with drug trafficking. "Abadan drug ring", a group which is composed of Arabic and Iranian traders, works with Hezbollah in transport of the narcotics. One of the routes which are used to transport narcotics, especially cocaine, is from Turkey through Syria, Lebanon and Jordan to the wealthy societies of the Persian Gulf.47 When we talk about the connection between terrorism and organized narco-crime in the Republic of Macedonia, through which the "Balkan route"48 crosses, we have to mention the actions of the Albanian terrorist and paramilitary groups. On the other side in this region are registered actions of the Albanian mafia and the Turkish crime syndicate.49 Reviewing the activities of the Albanian criminal groups, is noted the existence of hybrid criminal groups or interconnection between criminal activities and terrorism.50 French criminologist Xavier Raufer suggests that the only reason for military operations of the Liberation Army of Presevo, Medvedja and Bujanovac (LAPMB; UҪPMB) in Serbia and National Liberation Army (NLA; ОНА; UҪK) in Macedonia was to be held open road for smuggling heroin, and thereby he suggests that there is no difference between the Albanian mafia and Albanian paramilitary forces.51 In some cases the Albanian paramilitary forces were involved in narcotics trafficking, and in other cases members of the Albanian mafia used the tactics of terror. It is also registered that the "goods" are transferred through the secret (illegal) routes by mountainous terrain, mostly using domestic animals (horses, donkeys, mules).52 As the main centers of drug in Macedonia are mentioned Gostivar, Tetovo, Kumanovo and Skopje, where they were stationed the members of the Albanian mafia.53 In the report of the United Nations Office on Drugs and Crime is said that in the early 1990s, the village Tanushevci where conflict actually began in 2001, was a major channel for weapons for the Kosovo Liberation Army (KLA; ОВК; UҪK). The report gives special meaning to the occupation of Arachinovo, located 10 kilometers from Skopje, capital of Macedonia. According to the report, during this period Arachinovo become "a hotbed of Albanian mafia activities." Moreover, the UN Commission clearly shows that some commanders were NLA and mafia bosses at the same time.54 Professor Darko Trifunovic suggests that although terrorist organizations and organized narco-crime groups in this region have different motives and goals, however the finance is need for both groups. The primary goal of organized narco-crime groups is profit, while terrorist organizations use drug trafficking for self-financing and in that way they want to secure their normal functioning and existence. He points out that in some cases terrorist organizations take a percentage of the local "narco- syndicates", which they, in return put pressure on the authorities not to interfere in drug trafficking. Also, on the other hand, terrorist organizations take a percentage, because they carry out the transport of drugs to Western Europe.55

6. CONCLUSION

Terrorist organizations and organized narco-crime groups, cooperate with each other, help each other, seek common ways to "circumvent" the law, and in some situations it is not known whether

45 “A Global Overview of Narcotics – Funded Terrorist and Other Extremist Groups”, A Report Prepared by the Federal Research Division, 2002 46 Januzakov., V., “Strategy for Combating Terrorism: Political-Legal Mechanisms”, Speech to International Forum – Bishek, 19 October 2011 47 Ivanov, I., “The International Illegal Drug Traffic and the former USSR”, Felix Publication, Moscow, 1995, p.80-81 48 See more: Dimovski Z., Ilijevski I., Babanoski K., “Republic of Macedonia as a Transit Country for the Illegal Trafficking in the Balkan Route” 49 Trifunovic D., “Islamic Terrorism and Al Qaeda in the Balkans – Testimony of former Al Qaeda lieutenant”, ISSA, USA, 2014, p.124 50 United Nations Information Service In Vienna, “Nexus between drugs, crime and terrorism”, 2004; 51 Raufer X., “Albanian organized crime”, p.347-406 52 Dimovski Z., Ilijevski I., Rusumanov V., “Elements of the terrorism reviewed through modus operandi, organizational setup and phases of realization of the terrorist act”, International Conference for Defense and Security – Belgrade, 2014, p.8 53 Babanovski I., "NLA - terrorist paramilitaries in Macedonia", Skopje, 2002 54 United Nations Office on Drugs and Crime, “Crime and its impact on the Balkans”, 2008, p.53 55 Trifunovic D., “Islamic Terrorism and Al Qaeda in the Balkans – Testimony of former Al Qaeda lieutenant”, ISSA, USA, 2014, p.142 75 a person is a terrorist or a member of a some organized narco-crime group. Terrorist organizations are financed by drug trafficking, while organized narco-crime groups using the "tactic of terror" to frighten the authorities not to interfere in smuggling. Both groups need money to achieve their goals. For organized narco-crime group’s sole purpose is obtaining a larger profit, while for terrorist organizations money is needed for achieving some goals that have political, ideological or religious character.

7. REFERENCES [1] Babanovski I., "NLA - terrorist paramilitaries in Macedonia", Skopje, 2002; [2] Bibes, P., “Colombia: The Military and the Narco-Conflict,” Low Intensity Conflict & Law Enforcement, 2000; [3] White R.J., "Terrorism", Belgrade, 2004; [4] Clawson P., Lee R., “The Andean Cocaine Industry”, New York: St. Martin’s Press; [5] Dandurand, Y., Chin, V., “Links Between Terrorism and Other Forms of Crime”, A Report submitted to Foreign Affairs, Canada; [6] Dimovski Z., Ilijevski I., Babanoski K., “Republic of Macedonia as a Transit Country for the Illegal Trafficking in the Balkan Route”; [7] Dimovski Z., Ilijevski I., Rusumanov V., “Elements of the terrorism reviewed through modus operandi, organizational setup and phases of realization of the terrorist act”, International Conference for Defense and Security – Belgrade, 2014; [8] Dishman C., “Terrorism, Crime and Transformation”, Studies in Conflict and Terrorism; [9] Ivanov, I., “The International Illegal Drug Traffic and the former USSR”, Felix Publication, Moscow, 1995; [10] Januzakov., V., “Strategy for Combating Terrorism: Political-Legal Mechanisms”, Speech to International Forum – Bishek, 2011; [11] Kotovchevski M., "Forms of criminal activities of the transnational organized crime", Skopje; [12] Louise, I. Shelley, “The nexus of Organized International Criminals and Terrorism”; “Little Encyclopedia”, IP Education, Belgrade, 1970; [13] Makarenko T., “The Crime-Terror Continuum: Tracing the Interplay between Transnational Organized Crime and Terrorism”; [14] Milosevska T., "International Security dimension of drug trafficking", Skopje; [15] Mcculoch J., Pickering S., “Suppressing the Financing of Terrorism: Proliferation State Crime, Eroding Censure and Extending Neo-colonialism”, British Journal of Criminology; [16] Rajkel, F., "Handbook of Transnational Crime and Justice", Skopje 2009; [17] Raufer X., “Albanian organized crime”; [18] Rabasa, A., Chalk, P., “Colombian Labyrinth: The Synergy of Drugs and Insurgency and its Implications for Regional Stability”, Santa Monica, California, 2001; [19]Sanderson T.M., “Transnational Terror and Organized Crime: Blurring the Lines”, SAIS Review; [20]Spaseski, J., Aslimoski, P., "Security, defense and peace", Ohrid, 2001; [21]Schmid, Alex P., “Political terrorism”, Amsterdam, 1983; [22]Srdic M., Adamovic L., "Political Encyclopedia - Modern Administration", Belgrade, 1975; [23]Shelley L.I, Picarelli J.T., “Methods Not Motives: Implications of the Convergence of International Organized Crime and Terrorism”; [24] Trifunovic D., “Islamic Terrorism and Al Qaeda in the Balkans – Testimony of former Al Qaeda lieutenant”, ISSA, USA, 2014; [25] Tullis, L., “Handbook of Research of the Illicit Drug Traffic”, New York, Greenwood, 1991; [26]United Nations Information Service In Vienna, “Nexus between drugs, crime and terrorism”, 2004; [27]United Nations Office on Drugs and Crime, “Crime and its impact on the Balkans”, 2008; [28]Wang P., “The Crime-Terror Nexus: Transformation, Alliance, Convergence”, United Kingdom; [29] Wilkinson P., “Political terrorism”, New York, Halsted Press, 1974; [30]World Drug Report – United Nations International Drug Control Program, Oxford University Press, Great Britain, 1997; [31]Zagaris B., “Protecting the Rule of Law from Assault in the War against Drugs and Narco- terrorism”, Law Review;

HEALTH THROUGHT THE PRISM OF SECURITY Zilieta Dimova [email protected] FON University – Skopje, Republic of Macedonia

ЗДРАВЈЕТО СОГЛЕДАНО НИЗ ПРИЗМАТА НА БЕЗБЕДНОСТА Жилиета Димова [email protected] ФОН Универзитет - Скопје, Република Македонија

Abstract: Health wasn’t always considered as a security issue. But it gradually changed. So constantly propound if health should be within the security politics. All those infections that spread continuously and there appear newer and newer, as the most topical now is the Ebola, then the impact of HIV/AIDS of the stability of the state, and here we can talk also about the bioterrorism. These numerous health risks from the same perspective of a human security, rank among the biggest causes of unnatural death. Key words: health, issues, bioterrorism, human security.

Резиме: Здравјето не се сметало отсекогаш како за безбедносно прашање. Но сето тоа постепено се изменило. Па така постојано се поставува прашањето дали здравјето треба да биде во рамките на безбедносната политика. Сите тие заразни болести, кои постојано се шират и се појавуваат се понови и понови, како што најактуелна е еболата, потоа влијанието на ХИВ/СИДА врз стабилноста на самата држава, а тука можеме да го наспоменеме и самиот биотероризам. Ваквите многубројни здравствени ризици од самата перспектива на човековата безбедност, се рангираат меѓу најголемите причинители на неприродна смрт. Клучни зборови: здравје, заразни болести, биотероризам, човекова безбедност.

1.ВОВЕД

На крајот на 2013 УНАИДС56 процени дека околу 35 милиони луѓе живеат со ХИВ/СИДА. Процената за смртни случаи од ХИВ/СИДА се дуплира споредено со пред една деценија и пак ќе се дуплира до 2030. Бројот на починати и заразени кои страдаат од оваа болест е огромна во споредба со потрадиционалните безбедносни кризи. Оваа болест е една од оние преносливи болести од кои повеќето не можат да се излечат и што секоја година убива милиони луѓе. Можеме да наспоменеме и дека од маларијата, свински грип, ебола, болестите сврзани со тутун и други болести, животот на луѓето е се во поголема опасност отколу од војни, тероризам или други форми на конфликт. Така самата ХИВ/СИДА почна да се смета не само за хуманитарна катастрофа, туку и како ризик за националната безбедност и меѓународна стабилност. На агендата за безбедност се појавија многу прашања во врска со оваа тематика, а тие постојано и се зголемуваат. Додека пак во современи услови функционирањето на правната држава несомнено е поврзано со решавањето на каков било безбедносен проблем. Зошто?

2.ЗДРАВЈЕТО КАКО БЕЗБЕДНОСЕН ПРОБЛЕМ

Здравјето традиционално не се сметало за безбедносен проблем. Но откако почна да се зголемува бројот на луѓе заразен од разни видови на болести кои почнаа да преовладуваат на глобално ниво, прашањата од јавното здравство започнаа да се сметаат како безбедносни. Најпрво се постави прашањето: Чија безбедност треба да се штити? Додека во периодот на Студената војна, приоритетно прашање беше националната безбедност, по Студената војна легитимни прашања беа глобалната и хумана безбедност.Така се тргна од фактот дека поединци поверојатно ќе бидат жртви на заразни болести кои се повеќе ќе се шират од самата глобализација, отколку од тероризам, етнички конфликти итн. Прашањето за здравјето како безбедносен проблем во агендите се појавија од три содржини кои беа клучни, а тоа се: зголеменото ширење на заразни болести, пандемија на ХИВ/СИДА и биотероризам, кои за жал и понатаму доминираат во безбедносните анализи за здравјето. Здравјето е многу важен безбедносен проблем за кој е неопходно постојано да се бара одговор, бидејќи ширењето на сите заразни болести може да предизвика дирекна закана за здравјето и за доброто на сите луѓе на

56 http://www.unaids.org/en/ 77

денешницата, кои треба да бидат заштитени од државата. Цената за државата од сите тие заразни болести може да биде многу висока и да се почуствува во сите сфери на општественото живеење. Потоа здравјето стана безбедносен проблем и од причина што пандемијата може да влијае врз нарушување на стабилноста на државата како и да предизвика социјално нарушување. Доколку државата не успее да најде соодветно решение за заштита на болеста, се намалува довербата во државата, ќе се зголемат социјалните разлики и тоа повеќе ќе се почуствува во тоа што богатите ќе добијат подобри лекарства и соодветна здравствена нега, за разлика од оние кои се посиромашни и не можат тоа да си го дозволат. Па така доколку дојде до ситуација многу луѓе да умрат или да не можат да одат на работа, ќе дојде и до јавен неред, па ако властите не можат да пронајдат решение, можно е и насилство, бидејќи во тој момент ќе се создадат групи на кои би им било сеедно, бидејќи ќе немаат што да изгубат. Во тој случај самата држава ја загрозува сопствената безбедност, што може и да доведе до нејзино пропаѓање. Така на почетокот на 21 век, прашањата за здравјето како безбедносен проблем, се јавија во исказите на министрите за безбедност, а и за надворешни работи, а за самото глобално здравје веќе се водеа дебати на многубројни самити, во контекст на безбедноста, а и на хуманоста. Овде спаѓа и злоупотребата на хемиски и биолошки супстанци за воени и криминални цели, која опоменува и бара мултилатерален пристап во рамките на регионалната и меѓународната безбедност.

3.ШИРЕЊЕ ЗАРАЗНИ БОЛЕСТИ

Нови заразни болести забрзано се појавуваат во изминативе години. Појавата на зголемен број нови заразни болести може да биде нуспроизвод на зголемено движење на луѓето, а особено на стоките на поголеми географски растојанија, а од друга страна можно е да се случуваат промени во светот на микробите, независно од сите социјални сили. Такви се ХИВ/СИДА, САРС(тежок акутен респираторен синдром), Ебола, X5H1(птичји грип), МЕРС(акутен респираторен вирус) сите со глобален потенцијал. Денес како најактуелен е заразниот вирус – Ебола, кој е еден од најсмртните човекови болести. Ова прашање е се почесто поставувано, особено со порастот на жртви од овој вирус, кој се пренесува не само преку луѓе, туку и преку животни. Овој вирус е од западен Нил и мајмунски сипаници. На крај би ги спомнала и оние вируси кои се отпорни на лекарствата, а како најсериозен е ТБЦ, која е нова форма на епидемија. Во 2002 и 2003 година степенот и брзината со која почнала да се шири заразната болест САРС е добар пример за ширењето и опасноста од новите болести. САРС потекнува од провинцијата Гуандонг во јужна Кина, а во меѓународни рамки проширување на ваквата епидемија имаме во 2003. Пред да биде запрен вакиот акутен респираторен синдром, од него се заразиле 8000 луѓе во 29 земји, а пак починале 800 луѓе. Нов тип корона вирус кој дава многу потешки состојби, па дури и смртен искод е МЕРС(респираторен вирус). Коронавирусите може да предизвикаат болести кај луѓето кои се движат од настинка до тежок акутен респираторен синдром. Сите тие симптоми на грип, како што се висока температура, треска, кашлање и тешкотии со дишењето, се карактеристични и за новиот вирус – МЕРС. Особено внимателни со овој вирус треба да бидат хронично болните. Соодветна вакцина нема. Досега од 683 регистрирани во светот, 204 се смртни случаи. Стравот од ширење на ваквиот вирус постои насекаде. Особено овој вид на вирус доминира во Саудиска Арабија. Најчесто тоа е кога лицата се во контакт со заразени животни или консумација на непреработени производи од заразени животни, а тука пред се е камилата. Доказ дека вирусот се шири се заболените лица и во Европа и тоа во Грција, Германија, Италија, Холандија и Англија. Друг вид на вирус, чија брзина на ширење е огромна опасност за човештвото е еболата. Овој вид на вирус е всушност доказ дека ваквите заразни болести немаат граници, затоа што според статистиката на заболени лица, е утврдено дека за неколку часа може да се пренесе од еден до друг крај на светот. За да се спречи проширувањето на еболата е неопходен брз глобален одговор. Светот со нејзино проширување е свесен дека за нејзино спречување, претстои долга борба. Неопходна е итна изградба на посебни центри за прифаќање и третман на заболените, особено во земјите кои се најпогодени од ваквата болест, како Либерија и Гвинеја. Но ваквата болест во Западна Африка придонесе до криза, што може да резултира и со светска криза. Тоа е така бидејќи доколку изворот не се реши, вирусот се повеќе ќе напредува, а така ќе се прошири и низ цел свет. Сега од најголема важност е најпогодените земји да ја добијат неопходната помош и да се оди кон тоа да се пронајдат што е можно повеќе начини светот да се заштити од заканата на проширување на ова глобално зло. Бидејќи тргнувајќи од тоа дека нема вакцина кој ќе биде ефикасна, единствен начин на кој може да се реагира моментално во земјите

е да се идентификуваат лицата веднаш откако ќе се појават некои од симптомите кои ги има овој заразен вирус, а потоа и да се изолираат. Поради брзината на ширење, овие болести претставуваат егзогена закана за луѓето. Светот постојано е под стрес од бројот на смртни случаи кои неслучајно постојано расте, а лек за одредени заразни болести не се пронаоѓа. Пандемијата може да предизвика социјално нарушување и загрозување на стабилноста на државата. Потоа големи епидемии можат да бидат и причина за економски пад, што значи и соочување со големи кризи, од кои државите кои се помалку моќни не ќе можат тоа да го издржат, пример доколку имаме преголемо трошење на владата за здравството, губење на обучен персонал, се поголемо отсуство на работниците итн. Епидемиите со себе повлекуваат и макроекономски последици кои можат да бидат многу големи и да доведат до осиромаштување како на богатите, така и на сиромашните до крајности, а сето тоа да влијае на самата способност на државата и поединците да можат да се грижат за својата безбедност. Тие можат да уништат цели општества, затоа треба да се сфати нивната сериозност. Таквите заразни болести, особено масовните и современите силно придонесуваат во уништување на државите, а особено се доминантни и оставаат најмногу последици во сиромашните земји.

4.ХИВ/СИДА – ЕДНО ОД ПРАШАЊАТА НА БЕЗБЕДНОСТА

ХИВ/СИДА како заразна болест од која луѓето се заразуваат посојано, а потоа заразените – постепено, е особено голем економски проблем бидејќи нејзините целосни ефекти се одложени. Откако ќе се заразат, ваквите лица стануваат товар за општеството. Целиот економски пад кој може да го предизвика оваа заразна болест може да доведе и до многубројни политчки и социјални проблеми. Особено младите лица откако ќе се заразат, доаѓа до нивно исклучување како од работата, така и од самото општество. Разните фрустрации, бес, алиенација меѓу луѓето, може да доведе тие лица да станат склони кон криминално насилство. Од ХИВ/СИДА висока стапка на инфицираност имаме особено кај безбедносните сили. Ризикот од инфицирање од оваа заразна болест се зголемува за време на конфликт. Војниците се впуштаат во ризично однесување во конфликтните региони, зачестува сексуалното насилство, повредите на терен може да се третираат со заразена крв, војниците кои се враќаат од војна можат да го носат ХИВ со себе итн. Последиците се намалена подготвеност за борба и воена изведба. Посојат повеќе статистики за бројот на заразени и смртни случаи од оваа болест. Така во последните 20 години, повеќе од 20 милиони луѓе починале како резултат на инфекцијата со ХИВ. Додека пак има околу 40 милиони кои живеат со ХИВ/СИДА. 62% од лицата кои живеат со ХИВ/СИДА се женски лица. ХИВ/СИДА се јавува како главна причина за смртност меѓу населението на возраст од 15 до 59 години. Ако не се следи пандемијата на ХИВ/СИДА, тоа може да прествавува ризик за стабилноста и безбедноста на глобално ниво. Во Република Македонија, првиот ХИВ позитивен случај е регистриран 1987, а првиот смртен случај од СИДА во Република Македонија е регистриран 1990 година. Во периодот 2005 – 2011 се регистрирани 79 лица кои живеат со ХИВ/СИДА.57 Потоа во 2013 имало 27 заразени со ХИВ во Македонија, а во првите седум месеци во 2014 биле регистрирани нови 26 случаи, од кои 25 биле од машки пол.58

5.БИОТЕРОРИЗАМ

Нема сомневање дека во сегашноста терористичките групи може да спроведат мали до средни биолошки напади. Состојбата со масивните ВМД напади со аеросоли е поинаква. Сета техничка литература и мненијата тврдат дека иако проблемите со производство и ширење се решени во државните програми во минатото, сега за сега не е веројатно дека субдржавните групи ќе имаат неопходен капацитет и ресурси. (Дандо 2005: 40). Самата идеја за употреба на биолошки агенси за да се предизвика болест кое ќе биде оружје во војна е стара неколку стотици години и особено за време на Студената војна беше голема грижа. Опсежната и потенцијална глобална природа на терористичките активности, леснотијата при набавка на материјалите со кои ќе можат да се произведат такви оружја и еднаквоста во нивна употреба создадоа и нови ризици. Ниската цена на ваквиот биолошки агенси споредена со другите ОМУ и самата леснотија за користење доведе до тоа ти да претставуваат евтина замена за нуклеарното оружје и да бидат се повеќе достапни за

57 http://zdravstvo.gov.mk/wp-content/uploads/2012/12/nova-strategija-hivsida.pdf 58 Дневник, година XVIII, број 5536, петок, 8 август 2014, стр. 5 79

терористички организации, а поволни за тие да си ги исполнат своите намери. Така биотероризмот треба да биде прашање кое ќе се појавува постојано на агендата за здравство, за да може да се пронаоѓаат се понови начини со кои ќе може да се реагира доколку терористите ги искористат веќе пребавените агенси и да се спречат последиците да заземат големи размери. Исто така е неопходно да се утврди степенот на сериозноста на проблемот, како во Република Македонија, така и во светот.

6.ЗАКЛУЧОК

Здравјето пред се! Тука можеме да додадеме и една многу важна народна мудрост: Во здраво тело, здрав дух! Тоа докажува дека здравјето го засега секој човек, бидејќи тоа влијае врз сечиј живот, егзистенција и успехот на човекот во разни сфери од општественото живеење. Здравјето на поединецот често се испреплетува со тоа на заедницата во кое живее и условите во кои живее. Тоа е така од причини што е утврдено дека сиромашните заедници имаат поголем ризик од инфицирање на заразните болести, на пример ТБЦ, додека маларијата е утврдено дека е вообичаена само за одредени делови во светот. Сите тие заразни болести кои се јавуваат не знаат за граници. Тие имаат меѓународна димензија – можат да преминат државни граници и да се појават на секаде во светот. Така здравјето започна да се глобализира. Јавното здравство го зголеми интересот за надворешна и безбедносна политика, да се развие свеста на разни заедници, бидејќи здравјето е заедничка тема на сите народи. Се оди се повеќе кон тоа здравствените прашања да добијат се повеќе внимание на надворешната и безбедносна политика. Во денешно време се повеќе се водат дебати дали глобалната здравствена безбедност е прашање за меѓународната развојна политика, а не за националната безбедност? Оние држави каде доминира ХИВ/СИДА се соочуваат со посериозни ризици, а тргнато од човекова перспектива здравствените ризици се рангираат меѓу најголемите причинители на неприродна смрт. Така можеме да заклучиме дека светот е мало место, доколку се појави, болеста потоа се шири од еден на друг крај на светот. Здравствената безбедност на планетата зависи од тесната соработка во препознавање на тие закани што е можно порано и пронаоѓање на начинот за нивно целосно спречување. Во спротивно се поголемиот број на жртви од ваквите болести укажува на нивната сериозност и какви се последиците врз општествата. Таков пример е еболата, која е закана за цели општества и за која нема сеуште лек. Неопходно е да се апелира се повеќе на сериозноста на ваквите болести, за да може самото општество да не се соочува со се поголеми катастрофи. На сето тоа укажува и шефицата на СЗО, Маргарет Чен, со својата изјава: “Никогаш не сум видела здравствената состојба да го загрозува голиот опстанок на општествата и владите во премногу сиромашните земји и никогаш не сум видела некоја заразна болест толку силно да придонесува во уништување на државите”. Самата изјава кажува се. Сите тие смртни случаи, тој размер кој го завземаат ваквите заразни болести, а и појавата на се понови видови, кои веднаш се прошируваат и го косат општеството, означува дека здравјето е неопходно да стане еден од најважните сегменти во безбедноста.

7.ЛИТЕРАТУРА

[1] http://www.unaids.org/ [2] http://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%98%D0%92 [3] http://zdravstvo.gov.mk [4] “Студии по безбедност” – Уредник ПОЛ Д. ВИЛИЈАМС [5] “Вовед во криминологија” – Татјана Велкова [6] http://kajgana.com/mers-nova-globalna-zdravstvena-zakana [7] http://www.akademik.mk/szo-gi-kritikuva-farmatsevstkite-kompanii-ebolata-e-zakana-za-tseli- opshtestva-a-vas-ve-interesira-samo-profitot [8] http://www.makdenes.org/content/article/26630410.html [9] Ивановски З., Ангелески М., Безбедносни системи, Скопје, 2005.

SOME ATTITUDES OF THE CITIZENS OF REPUBLIC OF MACEDONIA OF THE INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS Martina Nedelkovska [email protected] Faculty of detectives and security, FON University, Skopje

НЕКОИ СТАВОВИ НА ГРАЃАНИТЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА ПРАВАТА ОД ИНТЕЛЕКТУАЛНА СОПСТВЕНОСТ

Мартина Неделковска [email protected] Факултетот за детективи и безбедност, ФОН Универзитет, Скопје

Abstract: Huge changes in the socio-economic, social and cultural system caused changes in the scope and dynamics of crime, as the most difficult form of socio - pathological phenomenon. So now, the focus of the treatment of the prosecution authorities is on the new non-conventional forms of crime, which are characterized by internationality and excellent organization and by that harm not only at national level but also internationally. The intellectual property law is relatively young discipline, which in times of constant technological development, is more and more developed. We must necessary mention that the protection provided by intellectual property law provides ownership of some invention or creative work that effectively limits the scope of copying and imitation by competitors. There is almost no country in the world that does not protect intellectual property rights through its legislation, and through harmonization of its legislation with international regulations in this area. After the major changes that occurred in the Balkans after the decay of Yugoslavia, Macedonians and other citizens of Balkan countries are faced with a series of reforms and changes, in this and in many other areas, primarily due to essentially changed social circumstances. Keywords: attitudes, people, intellectual property.

Апстракт: Крупните промени во општествено- економскиот, социјалниот и културниот систем предизвикуваат промени во обемот и динаминката на криминалитетот, како најтежок облик социо – патолошка појава. Така денес акцентот на постапување на органите на прогонот е ставен на новите неконвенционални облици на криминал, кои се карактеризираат со интернационалност и организараност, па со самото тоа нанесуваат штета не само на национално туку и на меѓународно ниво. Правото од интелектуална сопственост е релативно млада правна дисциплина, која во време на постојан технолошки развиток, се повеќе се развива. Она што неопходно мора да се напомене е дека заштитата обезбедена со правото на интелектуална сопственост обезбедува сопственост врз одреден пронајдок или креативна работа со тоа што ефективно го ограничува обемот за копирање и имитирање од страна на конкурентите. Речиси и да не постои земја во светот која не ги заштитува правата од интелектуална сопственост преку своето законодавство, но и преку усогласување на своето законодавство со меѓународната регулатива од оваа област. По крупните промени на Балканот кои настанаа по распаѓањето на СФР Југославија, македонците но и граѓаните на останатите балкански земји се соочија со низа реформи и промени во оваа но и во многу други области, пред се како резултат на суштински изменетите општествени околности. Клучни зборови: ставови, граѓани, интелектуална сопственост.

1. ВОВЕД

Правото од интелектуална сопственост како релативно млада правна гранка, на овие простори започна да се развива пред само неколку години, така да законската регулатива од оваа област е сеуште во фаза на развивање. Крупните промени по распаѓањето на Југославија, но и периодот на транзиција во кој навлегоа овие земји, доведе до фактичко „толерирање“ на определени незаконски поведенија пред се заради обезебедување на социјален мир и егзистенција. Инспирирана од моменталната состојба во која стоките кои повредуваат права од интелектуална сопственост се секојдневие, спроведов едно емпириско истражување заради откривање на способноста на населението за детектирање на овие стоки, но и причините за толеранција на истите. Истражувањето е спроведено на територијата на Република Македонија преку електронски анкетен прашалник и истото досега опфати над 120 испитаници од општата

јавност , претежно на возраст од 18 до 40 години. Иако бројката не е импознатна, сепак нуди соодветна основа за извлекување на заклучоци и насоки во кои треба да се движи постапувањето на надлежните органи.

2. ПОИМ ЗА ПРАВА ОД ИНТЕЛЕКТУАЛНА СОПСТВЕНОСТ

Право од интелектуална сопственост е право од индустриска сопственост, авторско право и друго сродно право пропшано со закон. Според Закон за царински мерки за заштита на правата од интелектуална сопственост под поимот „стока со која се повредува право од интелектуална сопственост“ се подразбира: 1) “фалсификувана стока”: а) стока, вклучувајќи го и пакувањето, на која без согласност од носителот на правото стои трговска марка идентична со важечката трговска марка регистрирана за ист вид на стока која е во важност, или која не може да се разликува во суштинските обележја од таквата трговска марка и со тоа ги повредува правата на носителот на трговската марка согласно со закон; б) секој знак од кој се состои трговската марка (вклучувајќи и: лого зборови, букви, бројки, слики, цртежи, комбинации на бои, тродимензионални форми); форми на стоката или нејзиното пакување; комбинации на напред наведените знаци; налепница, брошура, упатство за употреба или гарантен документ кои носат таков знак), дури и да се наоѓа одделен од стоката, под истите услови и в) пакување на кое стои трговска марка на фалсификувана стока, дури и да се наоѓа одделено од стоката, 2) “пиратска стока“ која е направена, или која содржи примероци направени, без согласност на носителот на авторското право или сродното право, ако со нејзина изработка се повредува авторско право или сродно право согласно со закон и 3) стока со која се повредува правото на патент, индустриски дизајн, ознака на потекло или географска ознака согласно со закон. Стока со која се повредува правото од интелектуална сопственост е и секој калап или матрица посебно дизајнирани или прилагодени за изработка на таков вид на стока, доколку со употребата на таквите калапи или матрици се повредуваат правата на носителот на правата во Република Македонија, средства, производи, компоненти или делови за избегнување или изигрување на заштита (смарт картички, декодери, компјутерски програми, системи за преметнување или друг вид на промена и слично) или на контрола на копирање; Носител на право од интелектуална сопственост е секое домашно и странско, правно и физичко лице кое, согласно со закон, е носител на правото од патент, индустриски дизајн, трговска марка, ознака на потекло, географска ознака, авторско право или сродно право или; секое друго домашно и странско, правно и физичко лице кое има право да користи некое од правата од интелектуална сопственост или застапник на носителот на правото или на лицето кое има право да користи некое од правата од интелектуална сопственост.59

3. РЕЗУЛТАТИ ОД СПРОВЕДЕНОТО ЕМПИРИСКО ИСТРАЖУВАЊЕ

Резултатите на спроведеното емпириско истражување на површина исфрлија интересни согледби. Дури 92% од испитаниците сметаат дека знаат што претставуваат права од интелектуална сопственост. Но, на прашањето дали тие некогаш купиле или употребиле стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост дури 48 % се изјасниле потврдно, што очигледно укажува на недоволно јаки механизми кои би спречиле овие производи да се појават на пазарот. Она што предизвикува определени дилеми е податокот дека 25% од анкетираните лица не можат да определат дали производите кои ги купиле или употребиле ги повредуваат правата од интелектуална сопственост, што најверојатно произлегува од фактот дека државата не обрнува доволно внимание на едукација, а со самото тоа и подигање на свеста на населението во оваа област.

59 Закон за царинските мерки за заштита на правата од интелектуална сопственост (Сл. весник на Република Македонија бр.38/2005) 82

Графички приказ бр.1: Дали некогаш сте купиле или употребиле стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост?

Кога станува збор за штетноста на производите кои повредуваат права од интелектуална сопственост, мислењата се речиси поделени. 54% од испитаниците сметаат дека прозиводите се штетни, но не до тој степен да не може да се употребуваат, наспроти 41% од испитаниците кои сметаат дека овие производи се значително штетни. Притоа испитаниците сметаат дека овие производи најмногу штета им нанесуваат на носителите на правата од интелектуална сопственост, а најмалку на здравјето и безбедноста на граѓаните. Најголем дел од испитаниците (дури 60%) сметаат дека во Република Македонија има големо количество стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост. Притоа најголем дел од стоките (според мислењата на испитаниците) спаѓаат во категоријата облека и обувки (55%) а исто така добар дел од испитаниците сметаат дека добар дел од прехрамбените производи и акцизните стоки припаѓаат во оваа категорија.

Графички приказ бр.2: Во која категорија производи сметате дека во Република Македонија најмногу се застапени производи кои повредуваат права од интелектуална сопственост?

Само 9% од испитаниците сметаат дека дека надлежните органи за справување со криминалот поврзан со оваа категорија се обучени и компетентни за справување со овој криминал. 36% од испитаниците. 32% од испитаниците сметаат дека е потребна темелна реформа. 100 од анектираните лица (или 83%) сметаат дека во Република Македонија има механизми за откривање и спречување на криминалот поврзан со стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост, но тие не се доволно ефикасни. Притоа 41% од нив немаат став колку оваа национална правна рамка ги штити носителите на правата од интелектуална сопственост. Она што и самите го истакнуваат е дека немаат развиено ниво на свест доволно за да ги препознаат производите кои повредуваат права од интелектуална сопственост (вака се изјасниле 76%), но се свесни дека со купувањето и употребата на овие производи нанесуваат штета на економската благосостојба во земјата.

Графички приказ бр.3: Дали според Вас поефикасната борба со овој криминал би можела да придонесе кон подобра економска состојба на Република Македонија? 4. ЗАКЛУЧОК Од претходно изнесеното , несомнено може да заклучиме дека Република Македонија има потреба од бројни реформи во оваа област. Ако се земе во предвид фактот дека дури 92% од испитаниците знаат што претставуваат права од интелектуална сопственост, но и покрај тоа ги употребуваат или купуваат производите кои ги повредуваат истите, тогаш несомнено недостигаат доволно механизми кои би спречиле овие производи да се појават на пазарот. Од друга страна испитаниците се свесни дека во Република Македонија постои големо количество стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост и дека истите се штетни, но најверојатно принудени од економската состојба тие честопати немаат избор при купувањето, па на некој начин „ризикуваат“ и ги користат и покрај штетноста по нивното здравје. Кога станува збор за органите и механизмите за борба со криминалот поврзан со стоки кои повредуваат права од интелектуална сопственост, граѓаните во најголема мера сметаат дека се потребни темелни реформи во начинот на постапување, но и дополнителни механизми за подигнување на нивото на свест кај населението. Тие и самите се свесни дека поефикасната борба со овој криминал би можела да придонесе кон подобра економска состојба во Република Македонија.

На крај сметам дека единствено професионалноста, стручноста, ажурноста, а пред се законитоста во постапувањето на сите субјекти во предистражната постапка, но и добро поставената правна регулатива која би им овозможила правна оснва за постапување, се основен предуслов за успешно совладување на задачите за борба против криминалот, од што бенефит би имале сите.

5. ЛИТЕРАТУРА

[1] Ангелески М. Економска криминалистика, Скопје, 2014 [2] Закон за царинските мерки за заштита на правата од интелектуална сопственост (Сл. весник на Република Македонија бр.38/2005) [3] www.costums.gov.mk

SOME SECURITY VIEWS OF THE GLOBALIZATION Martin Nedelkovski [email protected] FON University, Skopje

НЕКОИ БЕЗБЕДНОСНИ АСПЕКТИ НА ГЛОБАЛИЗАЦИЈАTA Мартин Неделковски [email protected] ФОН Универзитет, Скопје

Апстракт: Процесот на глобализација доби планетарни размери и како општа тенденција и како политичка стратегија. Процесот на ширење на глобалните вредности, се одвива на различен начин , во зависност од општествените услови на определено подрачје. Но она што е неспорно е дека електронската револуција и нејзините производи ги шират локалните хоризонти во насока на космополитска култура. Глобалната култура е повеќе структурен отколку квантитативен феномен. Иако таа често знае да биде инструмент за владеење на моќните, некои теоретичари сметаат дека го помага одржувањето на свеста за постоење на општествени разлики меѓу луѓето и има суштинско значење за општеството кое треба да биде продуктивно, а не статично. Модернизацијата влијае на традиционалниот начин на живот на луѓето, но во исто време отвора нови можности кои, како такви, го унапредуваат целото човеково општество. Клучни зборови: безбедност, глобализација, аспекти.

Abstract: The process of globalization has received planetary scale as a general tendency and political strategy. The process of spreading global values takes place in different ways, depending on the social conditions of a certain area. But what is undeniable is that the electronic revolution and its products spread local horizons in terms of cosmopolitan culture. Global culture is more structural than quantitative phenomenon. Although it is often known to be an instrument of the rule of the powerful, some theorists believe that help maintain awareness of the existence of social differences among people and is essential for society to be productive, and not static. Modernization affect the traditional way of life of people, but at the same time opens up new opportunities to improve the whole human society. Key words: security, globalization, aspects.

1. ВОВЕД Во историјата на човековато општествено живеење, во историјата на човековата мисла или во историјата на културата не се нови идеите за универзализација и унификација на односите во него и универзализација на културолошките процеси и вредности на сигнификација и интерпретација. Такви идеи носеле разните и религиски движења во минатото. Идеите за културната глобализација во историјата го спроведувале и моќните императори и војсководци кои често сакале своите вредности и начини на општествено функционирање да ги универзализираат на простори во кои имало различен начин на општествена и културна организација и сигнификација. Доволно е само да се потсетиме на Александар Велики и Наполеон, па да заклучиме дека елементите на културната глобализацијата отсекогаш егзистирале низ историските премрежја. Исчезнувањето на границите и сè поголемата меѓусебна зависност во светот се елементи кои ги поттикнуваат новите генерации да учат за другите култури и меѓусебно да се асимилираат со нив, не само од хоби, туку затоа што мораат, бидејќи денес способноста да се зборуваат неколку јазици и да се плови успешно низ разни култури стана клучна за професионалниот успех. Од друга страна пак , малите општества се физички, економски и социјално подредени бидејќи не се доволно моќни да се приклучат на приниципите и правилата на глобалниот свет, и притоа да ги задржат своите национални обележја. За да може да ја презентираат својата

култура надвор од своите граници, потребна им е развиена економија и општествен систем, кој е во можност истата да ја подржи. Сепак неспорно е дека светот со текот на времето станува помалку живописен и помалку натопен со општествено шаренило. Фестивалите, носиите, обичаите, церемониите, верувањата и ритуалите кои во минатото му даваа на човечкиот род фолклорна и етнолошка разновидност, постепено исчезнуваат или се ограничуваат на малцинствата, а поголемиот дел од општествата ги напушта и прифаќа други, посоодветни за реалноста на нашето време.

2. ПОЗИТИВНИ И НЕГАТИВНИ ЕФЕКТИ ОД ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА Ние не можеме да го одвоиме нашето локално делување од широкото општествено влијание кое се протега низ цела планета. Огромната разноликост на производи која ние сме научени да ја гледаме по супермаркетите е одраз на низа сложени економски и општествени врски, врски кои мора да признаеме, ги зближија луѓето одалечени со илјадници километри, многу повеќе отколку порано. На глобализацијата не треба да се гледа само како на развој на општествените и економските системи на светско ниво. Глобализацијата е и феномен со локален карактер - феномен кој влијае на секојдневениот живот. Така сосема е коректно да се разликуваат економска глобализација која представува слободна трговија и растечки односи помеѓу членовите на една индустрија во различни делови на светот со кореспондирачка ерозија на националниот суверенитет во економската сфера и претставува растечка економска меѓузависност на држави ширум светот преку зголемен број и начини на прекугранична транскација на стоки и служби, послободен интернационален економски проток и побрза и поширока дифузија на технологијата од политичката глобализација која се дефинира како процес на концентрирање на формите на управна и политичка доминација на одредени елити кои можат да стабилизираат и дестабилизираат региони и држави, кои можат да делуваат и организираат влади и држави и организации кои се носители на геополитичките и империјалните тенденции. А врз основа на нивното влијание и општествено значење за севкупното функционирање во сферите на културата ние можеме да говориме за културна глобализација во смисла на унификација на културните вредности и културни елементи на носителот на глобализациско-унификацискиот процес, најчесто низ унификација на медиумската информација и стандардизација во разни области на човековото функционирање. Но ако ги тргеме настрана позитивните придобивки на сите овие пропратни елементи на глобализацијата, ќе дојдеме до несомнен пораст на економскиот криминал, на едно повисоко меѓународно ниво, со исклучителна поврзаност на владеачките и организираните криминални групи, при што соодветната реакција ќе подразбира организирана и координирана борба со овој криминал кој има несогледливи последици за националната, но и светската економија Глобализацијата од материјално-техничка природа е резултат на сите технолошки новитети во сферата на комуникациите, медиумите и информатиката, во сферата на електониката, автоматиката и роботиката и во сферата на компјутеризацијата и развојот на индустријата на вмрежување итн. Развојот во оваа сфера донесе нови облици на криминал , кои немтнуваат и голем број прашања со неразјаснети одговори во поглед на карактеристиките кои ги има класичниот криминал, а кои е потешко да се дефинираат и определат кај овој тип неконвенционален криминал. Без сомнение, технолошките новитети, особено во областа на информациите и комуникацијата, играат главна улога. Интернетот претставува симбол за глобализација во различна смисла. Глобализацијата на финансиските пазари, поместувањето огромни суми околу глобусот за време од неколку секунди не би било можно без оваа технологија, а истото важи и за организацијата на транснационално-интегрираното производство и многу други нешта. Енормното зголемување на трговијата како друг централен елемент на економската глобализација резултира од тоа што трошоците за транспорт рапидно се намалени, а стоките можат да се транспортираат побрзо. Ова особено важи за секторот на услужни дејности: производи како софтвер или бази на податоци можат за неколку секунди да се испратат од едниот на другиот крај на светот, низ канали за испраќање податоци. Интернетот како една од најголемите иновации , ја донесе интернет - продажбата како тренд кој во Република Македонија е во самите зачетоци, за разлика од високо – развиените земји. Така законската регулатива во оваа област мора што е можно повеќе да се развива, како современите трендови во криминалот, не би зеле замав и на овие простори. Навистина, глобализацијата на материјално-техничките елементи на културата овозможи поголема можност за едукација, поголема можност и пристап до информациите, поголема можност за ползување на придобивките на популарните производи и сл.,

глобализацијата овозможи енормно големи капацитети за комуникација, создаде други видови на општествени заедници на кои социологијата доправа ќе треба да се фокусира. Културната глобализација овозможи нови форми на литература, нови форми на уметност (сајберуметноста), нови форми на размена на добра, едноставно создаде еден нов информатичко-информациски свет и култура на комуникација која продуцира разни нови поделементи, но од друга страна пак секојдневниот контакт со производи кои ги повредуваат правата од интелектуална сопственост, укажува на фактот дека денес е многу потешко да се заштитат правата во било кој облик, кој не би можел повторно да биде надминат од криминалците. Културната глобализација овозможи електронски сублимирање на сите културни придобивки во минатото, потично електронски издавање на сите книги и уметнички дела од богатата ризница на историјата на науката, филозофијата и уметноста, а научно истражувачката работа во целост се олесно со можноста преку новите технологии да се дојде до било која книга или студија. Дали денес може да се зборува за било каква рамноправност во размената на културни и духовни вредности помеѓу светските велесили и малите држави? Вистина е дека денес објективно постојат многу подобри услови за развивање на таа слободна размена на идеи, но за жал тоа е повеќе идеал, отколку реалност. Наместо слободна размена на вистински вредности, ние денес имаме размена на негативен екстремизам во речиси сите области на човековото делување, појава која најмогу се шири преку МАС-медиумите. Огромните разлики кои произлегуваат од економската развиеност, концентрираната политичка моќ, наспроти сиромаштијата , политичката инфериорност и економската зависност на дугите држави се доволен показател за доминацијата над националниот идентитет на малите земји. Централно место и улога во меѓукултурната комуникација имаат транснационалните корпорации преку кои се врши најмасовна размена на информации. Тие постојано плетат заедничка мрежа, благодарение пред се на заедничките интереси на елитата. Токму таа економска способност и моќ која ја поседуваат доведува до еднонасочен проток на информациите. Од една страна има сили, финансиски моќни да овозможат ширење на “својата култура и стил на живот“, а од друга страна мали држави кои се јавуваат како културно изолирани бидејќи не се во можност да ја прикажат и пласираат својата култура. Но она што можеби најмногу загрижува е развивањето на глобалниот карактер на криминалот. Ако ве минатото беа исклучок, денес станаа секојдневие организираните кримнални групи кои функционираат на ниво на неколку држави. Современиот тероризам се развива во повеќе правци. Иако сеуште има индивидуалци, фанатици, кои преземаат самоиницијативни терористички активности, денес битни се некои негови други карактеристики.60 Но, она што се јавува како најбитна карактеристика е неговата интернационализација. Како резултат на нивната мобилност, исклучителната организација и одличната материјална и финансиска потпора, тие делуваат многу подалеку од земјата од каде што потекнуваат. Современата технологија, мас – медиумите и социјалните мрежи го “помагаат“ остварувањето на нивната цел - да привлечат внимание, прикажувајќи се како “жртви на режими и политики“. Со привлекувањето на внимание, тие сеат страв и на тој начин ја глобализираат заканата, заканата која секој човек го плаши дека можеби токму тој ќе биде следната жртва. Втората битна карактеристика на тероризмот му дава облик на „невидливо зло“ кое како тивок убиец секој ден зема нови жртви. Она што во иднина се очекува е употреба на средства за масовно уништување, вклучуваќи ги пред се малите нуклеарни бомби , кои нанесуваат огромни, долготрајни и непоправливи штети, кои човештвото го ставаат во ситуација да се бори за својот опстанок. Тероризмот е мошне сложен феномен. За тоа говорат бројните потешкотии за идентификување на причините за негова појава. И додека едни тврдат дека е метод на политичка борба за остварување човекови права, други нагласуваат дека е кршење на човековите права на слобода, со страв и насилство. Но сепак сметам дека најбитно да се напомене е дека појавата на тероризмот е поврзана со одредени околности , кои во зависност од подрачјето во помала или поголема мера придонесуваат за негова појава. Кога станува збор за причините од политички карактер , во денешниот современ начин на живеење , тоа најчесто се појавите на корумпираниот владеачки елемент во сиромашните и недоволно развиени земји, каде степенот на социјална сигурност е на многу ниско ниво. Иако теоретски постојат, општествените и економските причини, реално не претставуваат толку голема опаснот колку што е опасен тероризмот поттикнат од разни религиозни побуди. Имајќи го во предвид фактот што религијата е еден од најлесните начини за добивање подршка, а искористувајќи ги

60 Micovic V., Globalizacija I novi svetski poredak, Cigoja stampa, Beograd, 2001г., стр.160 87

историските настани, кои останале наразрешени , одредени групи се здобиваат со голема подршка и финанскиски средства, за реализација на нивната т.н. „света должност“. За опасноста од овој тип тероризам , говорат и извештаите од ЦИА која уште во 1986 година предвидела експанзија на религиозниот фундаментализам до ниво на масовно дејствување на одредени терористички групи , како и лесна трансформација на одредени групи во религиозни радикални секции , кои ќе ја користат религијата како основа и причина за натамошно дејствување. Но променливата светска политика влијаеше на формирањето на нови трендови. Еден од нив е оружјето за масовно уништување. Средство, кое е едно од најидеалните за остварување на целите на терористите бидејќи предизвикува масовни жртви , паника и збунетост, го нарушува нормалниот живот , а притоа може мошне лесно да се добие од материјали и хемикалии кои се лесно достапни за легитимни комерцијални цели. Категориите оружје за масовно уништување (ОМУ) вклучуваат: хемиски агенси, биолошки агенси, радиолошки – распрскувачки средства, атомски средства, кои како такви предизвикувааат тешки последици по човековото здравје. Криминалитетот е појава способна да се приспособува на условите за живот , да ги користи и во нив да наоѓа елементи за свое одржување. Тероризмот како специфичен вид криминалитет бил присутен во повеќе етапи од човековото егзистирање, прилагодувајќи се на условите кои владееле во општеството. Но сегашниот техничко- технолошки развој и современиот начин на живот овозможија тој да добие застрашувачки форми, димензии и појавни облици доведувајќи ја во прашање егзистенцијата на оваа планета.

3. ЗАКЛУЧОК Процесот на глобализација доби планетарни размери и како општа тенденција и како политичка стратегија. Но како и секоја друга појава, така и глобализацијата има позитивни и негативни страни. Од една страна демократијата и човековите права заживуваат и онаму каде што во минатото не постоеле. Електронската револуција и нејзините производи ги шират локалните хоризонти во насока на космополитска култура, но од друга страна она што исто така се глобализира е и сиромаштијата и експлоатацијата на земјините ресурси. Човештвото доаѓа до фази на демографска експлозија во одредени региони, а демографска имплозија во други со што се јавуваат големи нерамномерности во развитокот на светот. Вистина е дека поради модернизацијата исчезнуваат многу традиционални начини на живот. Но, во исто време таа отвора нови можности: таа е важен чекор напред за целото човечко општество. Поради таа причина народите, кога им се остава можност за слободен избор, се определуваат, понекогаш и наспроти она што би им се допаднало на нивните лидери или интелектуални традиционалисти. Можеби сите овие претходно наведени негативни аспекти на несомнено најголемите техничко – технолошки пронајдоци досега, се еден тип „нужно зло“, од аспект на тоа дека општеството треба да биде продуктивно и динамично, а не статично.

4. ЛИТЕРАТУРА

[1] Gidens E. (2007), Sociologija, Centar za izdavacku delatnost, Beograd.

[2] Micovic V. (2001), Globalizacija I novi svetski poredak, Cigoja stampa, Beograd.

[3] Димовски З. Илијевски И. (2011), Меѓународен тероризам, Факултет за безбедност, Скопје.

SELF-DETERMINATION AND CHANGE OF GOVERNMENT AS GENERATORS OF GLOBAL SECURITY THREATS

Milena Dimitrioska [email protected] Vlatko Dimitrioski [email protected] FON Univerisity – Skopje, Republic of Macedonia

САМООПРЕДЕЛУВАЊЕТО И ПРОМЕНАТА НА ВЛАСТА КАКО ГЕНЕРАТОРИ НА ГЛОБАЛНИ БЕЗБЕДНОСНИ ЗАКАНИ

Милена Димитриоска [email protected] Влатко Димитриоски [email protected] ФОН Универзитет – Скопје, Република Македонија

Abstract: In modern society expands the spectrum of challenges to the security environment, which directly or indirectly affect the population in any part of the world. Besides the destructive power of terrorism, organized crime and corruption, in the role of generators of security threats appear terrorist sects and other unstructured groups that deal with terrorism, economic lows, threats of nuclear war and total disaster, cyber crime and environmental threats, but and the demolition of political systems in some countries and the requirement of independence some areas. Democratic processes and forms of governance recent years are rapturous from a wave on self-determination and secession of people and requiring independence and change of power bring the protests and demonstration in a pinch civil war. Typical for them is that bring a global dimension, which means that the consequences and the fear of them feel all and now has the possibility of rapid spillover from one country to another. The authors of the paper first determine dimension of global security threats and the factors that caused their appearance, then address the importance of the right to self-determination and the change of power and their influence on system security, and finally attempt to locate and display countries and areas that bring the potential for security threats. Knowledge of generators of security threats is half a victory in the fight for suppression and establishment of security stability. Key words: security threats, globalization, democracy, self-determination, independence

Резиме: Модерното општество го проширува спектарот на предизвици по безбедносното опкружување, кои директно или индиректно го засегаат населението на било кој дел од светот. Покрај деструктивната моќ на тероризмот, организираниот криминал и корупцијата, во улога на генератори на безбедносни закани се јавуваат терористичките секти и други неструктурирани групи кои се бават со тероризам, економските падови, заканите за нуклеарна катастрофа и тотални војни, компјутерскиот криминал и еколошките закани, но и уривањето на политичките системи во некои земји и барањето независност на некои области. Демократските процеси и форми на владеење последниве неколку години се разбранувани од бранот на самоопределување и отцепување на народите кои својата независност и промена на власта ја бара по пат на протести и демонстарции или во краен случај граѓанска војна. Карактеристично за нив е што во себе носат глобална димензија, што значи дека последиците и стравот од нив ги чувствуваат сите, а присутна е и можноста од брзо прелевање од една во друга земја. Авторите на трудот најпрво ги димензионираат глобалните безбедносни закани и ги определуваат факторите кои условуваат нивна појава, потоа се осврнуваат на значењето на правото на самоопределување и промената на власта и нивното влијание врз сиситемот за безбедност, а воедно се прави обид да се прикажат и лоцираат земјите и областите кои носат потенцијал за безбедносни закани.

Знаењата за генераторите на безбедносни закани е половина победа во борбата за нивно сузбивање и воспоставување на безбедносната стабилност. Клучни зборови: безбедносни закани, глобализација, демократија, самоопределување, независност

1. ГЛОБАЛНИ БЕЗБЕДНОСНИ ЗАКАНИ Студената војна го остави зад себе конвенционалното војување. Но, нетрпеливостите меѓу државите и деструктивните појави не запреа, туку добија нова форма изразена преку нови видови на војување предводени од класичниот и сајбер тероризмот. Оружјето за масовно уништување, организираниот криминал, нестабилните држави, климатските промени се потенцијал за почеток на нереди од пошироки размери и сериозна закана за меѓународната безбедност. Ваквите структурни предизвици создадоа една нова безбедносна средина која треба да се справи со нови, значително изменети закани. Таквата состојба го засега целиот меѓународен поредок и бара вклученост од актери на едно пошироко, глобално рамниште. Глобалните безбедносни закани ги лоцираме во безбедносните феномени и појави. Тоа се прашања кои не се ниту временски, ниту просторно, ниту пак проблемски ограничени. Кога зборуваме за глобалните безбедносни закани мислиме на сите настани, намерно или ненамерно предизвикани, кои го свртуваат вниманието на светската јавност и кои иако се случуваат на еден дел од земјината топка, во една држава или на еден регион имаат потенцијал брзо да се преселат на друг крај или пак нивните последици да не може да се лоцираат само во физичките граници на земјата, туку тие да ги засегаат и сите кои се надвор од тие граници. Еден случај кој навидум изгледа како локален проблем за кратко време може да стане глобална закана. Кон нив се пристапува мултидисциплинарно, бидејќи составени се од повеќе фактори кои бараат различен аспект на гледање. Последните години како резултат на глобализацијата која го зафати светот се случија промени во секоја сфера на општественото живеење, нагло се зголеми и размерот на глобалните закани и предизвици на кои што не може успешно да се одговори без учество во колективните системи на одбрана. Субјекти кои се обидуваат да ги идентификуваат ризиците, кои ги нагласуваат анализите, проценките за опасностите и матриците, сценаријата за предвидување и развивање на опасностите се ЕУ, НАТО, СоЕ, ООН. Глобалните закани го носат предизвикот на почитувањето на историјата, бидејќи ако не се почитуваат историските конфронтации, тогаш постои опасност историјата да се повтори. Оттука произлегува неопходноста од градење на механизми за потиснување на случувањата од минатото. За справување со заканите практиката повикува на правно релевантни факти, модели кои претходно се покажале како успешни. Стратешката матрица не смее да се изостави, затоа што штом ќе помислиме дека нема повеќе последици, таму ќе се појави нова криза со уште поголемо деструктивно жариште. Глобалните безбедносни закани имаат и економска димензија, од причини што нивните последици се мерлива категорија, што значи дека можеме да ја пресметаме кризата. Скриените закани содржат политички и меѓународно-правен феномен, што е причина за деструктивни последици. На средината на втората декада од новиот милениум европскиот континент и понатаму тоне во кризи, предводени пред се од економските падови, идеолошката како и идентитетската криза. Многу кризни жаришта се оддамна познати, но некои сега се наѕираат. Расте бројот на екстремистите, штрајковите и протестите се се почести, Шкотска не се сака со Англија, истото важи и за Каталонија, односите меѓу Украина и Русија се интензивираат, надвор од европско тло вниманието го привлекуваат Египет, Либија, Јужен Судан и Сирија, Северна Кореја и натаму ствара тензии со ракетите и заканите за тотални војни и нуклеарна катастрофа, Кина прогласува безбедносни зони. Кризите кои се појавија во многу земји низ светот, а кои беа поттикнати од желбата за самостојност и независност или пак заради ослободување од долгогодишните диктаторски режими навестија нови безбедносни деструкции, но во исто време тие го разнишаа и меѓународноправниот поредок. Во таква една ситуација се покажа дека светската заедница не може да се потпре на правилата за заемни односи меѓу државите.

2. САМООПРЕДЕЛУВАЊЕТО НА НАРОДИТЕ КАКО ГЕНЕРАТОР НА ГЛОБАЛНИ БЕЗБЕДНОСНИ ЗАКАНИ Правото на самоопределување значи дека секој народ има право сам да управува со себе, односно слободно да одлучува за преземање активности на политички, економски, културен и социјален план. Ова право опфаќа и можност за отцепување или пак сооединување

со друга национална држава или други народи, но и воопшто право на самоуредување на својот политички и општествен статус. Ова право не може да се стретне како уставно право во сите земји, но затоа го има во Повелбата на ОН, а и во Меѓународниот пакт за граѓански и политички права на човекот и граѓанинот, изразен преку член 1. Правото на самоопределување на народите за првпат почнува да се заговара на европско тло, а посебно актуелно е по првата светска војна. Повелбата на ОН го спомнува самоопределувањето како начело, врз основа на кое што треба да се развиваат пријателски односи помеѓу државите. Ова начело се актуелизира за време на антиколонијализмот, како еден вид поддршка за ослободување на колонијалните поседи на еврпските сили на други континенти и нивно претворање во независни држави. Сите народи имаат право на самоопределување и врз основа на тоа право, тие слободно одлучуваат за својот политички статус и во полна мерка се развиваат економски, општествено и културно.[1] Успехот за територијалното одделување/самоопределувањето е многу повеќе резултат на политичко сојузништво и интереси, заради што, одредени сепаратистички движења успеваат во своите барања за самоопределување, како на пример, Еритреја која се стекна со независност во 1993 со остварување на самопределувањето на дел од поранешната заедничка држава Етиопија, Косово кое прогласи самостојност од Србија на 17 февруари 2008 година, Јужен Судан кој формално се отцепи од Судан на 9 јули 2011, и најновиот случај со Крим, додека некои ќе почекаат некоја подобра прилика во иднина, како на пример, Курдите во Ирак и Иран, Каталонците и Баските во Шпанија, Корзиканците во Франција, Шкотланѓаните и Ирците во Велика Британија.[2] Барањето на независност и отцепувањето односно самоопределувањето на некои области освен што со себе носи нереди, протести и конфликти кои ја нишаат националната безбедност и стабилност, го носи и ризикот од пренесување на случувањата од една во друга земја и носи закана по меѓународната безбедност. Па тргнувајќи од тој факт јасно е зошто меѓународната заедница врши притисок за поскоро затворање на кризните жаришта кои се јавуваат насекаде. По 30 годишна граѓанска војна во Судан меѓу муслиманскиот север и христијанскиот и анимистичкиот југ во 2011 година се спроведе седумдневен референдум за отцепување на Јужен Судан за независен. Новата нација во Африка сеуште е една од најсиромашните нации во светот, иако богата со нафтени полиња, меѓутоа сите пари се насочувале кон арапскиот север. За одделувањето на Судан посебно се заинтересирани и САД и Кина, и тоа САД заради можноста Судан да се следи како пример за други референдуми во Африка, а Кина заради опасноста од битки за најголемите нафтените полиња кои се наоѓаат токму на границата меѓу северен и јужен Судан, а кои би ги загрозиле капацитетите во кои таа многу инвестирала. Но, и покрај спорведениот референдум крајот на 2013 година повторно донесе немири во Јужен Судан, интензивни судири се водат меѓу војниците лојални на претседателот и трупите на опозицицкиот водач. По долгогодишните конфликти меѓу племињата Неур и Мурли во врска со крадењето добиток, денес конфликтите се прераснати во етничко насилство. Едно од племињата е жртва на систематска кампања за етничко чистење. Се убиваат жени и постари лица, се грабнуваат или убиваат деца. Во случајот со Крим се започна кога легитимниот претседател и власта на Украина одбија да потпишат договор за стапување во преговори за членство на ЕУ. Актуелната власт стоеше на ставот за присоединување кон Русија, додека опозицијата сакаше да се спротивстави на власта, бараше предвремени избори за да го тргнат од власт претседателот како би можеле да станат дел од ЕУ. Претседателот Јанукович е симнат од власт од страна на проевропски ориентираната опозиција на незаконит начин, со протести, демонстрации и терористички активности. По соборувањето на претседателот и формирањето на привремена влада една од првите одлуки директно го погоди Крим. Всушност привремената влада го повлече законот од 2012 година што дозволуваше рускиот и другите малцински јазици да бидат признаени како официјални во мултикултурните предели, односно регионите на Украина во кои претежно се зборува руски да го користат рускиот во официјалната бизнис-комуникација, образованието и некои други области, со што почнаа превирањата во автономниот регион Крим. Руското мнозинство во Крим кое опфаќа околу 58% од населението, почна да протестира пред регионалниот парламент барајќи од локалните пратеници да не ја подржат. Останатиот дел од наслението се Украинци (24%), а 12% се Кримски Татари. Татарската заедница изрази поддршка на новите централни власти, што предизвика судири меѓу двата табора, во кои учествуваат неколку илјади демонстарнти.[3] Крајната цел на етничкото руско население што протестираше во Крим е да се одржи референдум за тоа дали регионот треба да го задржи својот статус како автономен регион на Украина, да стане независен или повторно да стане дел од Русија. Тоа и се случи. На 16 март 2014 година се одржа референдум, на кој 96,77% од граѓаните на Крим се изјасниле за

вклучување на Кримскиот полуостров кон Руската Федерација. Што значи дека граѓаните на Крим речиси едногласно го изразија својот стремеж за присоединување кон Русија, со што кримскиот народ го реализира своето суверено право на самоопределување, загарантирано со Повелбата на ООН, но кое претставува универзална општопризнаена норма на меѓународното право. Случајот со Крим како и секое спорно прашање за кое интерс имаа водечките светски фактори не беше имун на еднострани интерпретации на меѓународното право. За САД референдумот беше не легитимен и во спротивност со меѓународното право, додека за Русија е во согласност со меѓународното право и Повелбата на ОН за самоопределување на народите. Баскија веќе со години бара независност од Шпанија, но шпанскиот парламмент во 2005 година го отфрли барањето на Баскија за референдум за отцепување. Шпанија се соочува со слично такво барање за референдум за назависност на автономната задница Каталонија, на кое исто така негативно се изјасни, со образложение дека се бара суверенитет кој не постои. Таквата ситуација немаше да привлече светско внимание да не беа стотиците илјади демонстарнти за независност, за основање сопствена држава во економски најсилниот дел на Шпанија, па дури и формирајќи синџир од луѓе долг 400 км. Во однос на другите земји каде е актуелно прашањето на независноста, најверојатно Шкотска можеше да стекне независност со најмалку отпор и со најмалку тензии. Но, по спроведениот референдум се покажа дека мнозинството од шкотланѓаните сепак ја сакаа Шкотска како дел од Обединетото кралство. По погласувањето на независност на Косово, би се очекувало Република Српска и Војводина да браат да се осамостојат како посебни ентитети. На другиот дел од Европа по случувањата со Баскија, Каталонија и Шкотска, тоа би го сториле и Фламанците, Корзиканците, Сардинија и Пандинија.

2. ПРОМЕНАТА НА ВЛАСТА ВО НЕКОИ ДРЖАВИ КАКО ГЕНЕРАТОР НА ГЛОБАЛНИ БЕЗБЕДНОСНИ ЗАКАНИ

Заканата, стравот и последиците кои ги носат глобалните безбедносни закани се рефлектираат врз целиот свет, стравот и несигурноста во безбедносниот систем го чувствуваат сите, а во краен случај тие се пример, поттик за идни такви исти или слични настани. Ова особено важи за актуелните случувања во државите низ светот кои низ кризи се изборија за својата независнот. Таквите кризи во некои земји дојдоа до работ или пак прераснаа во граѓански војни. Многу земји понесени од актуелните случувања увидеа начин за промена на режимот, политиката, угнетувањата од агресорот, едноставно беа охрабрени од она што се случува во другите земји, па тоа брзо се прелеа и на нивната територија. Токму и затоа ако се погледнат хронолошки случувањата на Блискиот Исток и Северна Африка ќе се забележи дека настаните што ескалираат временски се разликуваат за неколку дена, што значи од ден за ден се менуваат состојбите во регионот. Блискиот Исток или Среден Исток и Северна Африка е регион со изразена доминација на автократски режими создадени со сплет на повеќе фактори, а подржани од светските сили во периодот на Студената војна, со економска стагнација, невработеност и корупција. Последните дестетина години во регионот и во САД се води дебата за развој на регионот. Се поставува прашањето дали во името на стабилноста и понатаму да се поддржуват автократските режими кои произведувааат се повеќе незадоволство и нестабилност или пак да се започне решавање на натрупаните проблеми со демократизација, дури и по цена на изборите да победат организации како Муслиманското братство.[4] Муслинското братство е највлијателно арапско движење и една од најголемите исламски организации. Основаат партии кои најчесто се главни опозициски сили во повеќе арапски земји. Според ова братство исламот е решение за се. Забранувано е и често прогонувано. Процесот наречен Арапска пролет започна во декември 2010 година, со самозапалувањето на мал трговец во Тунис. Помали или поглеми протести се проширија низ регионот и тоа од Мароко и Мавританија на запад до Оман на исток. Протестите се со заеднички именител, а тоа е граѓански отпор со штрајкови и протести, како и употреба на социјалните медиуми за нивна организација. Многу од протестите наидоа и на силен отпор од властите. Некои од нив се развија во востанија, како на пример протестите во Јемен и Бахреин, во граѓански војни прераснаа протестите во Либија и Сирија. Во Египет работите се одвиваа малку покрваво. „Арапската пролет е создадена како одговор на Западот на новите растечки економии, кои се заканија на монополот што Западот го имаше во односите со арапските земји“ констатирал еден професор по современи исламски студии на универзитетот Оксфорд.[5] Според него луѓето кои излегоа на улиците и плоштадите сакаа да се ослободат од диктаторите и режимите, сакаа

гордост, правда и помалку корупција. Случувањата според овој професор немаа врска со идеологијата, туку во Арапскиот свет се случи интелектулна револуција со самиот факт што луѓето сфатија дека е можно да се симне диктаторот од власт. Самозапалувањето на мал трговец во Тунис во декември 2010 година заради конфискација на неговата стока и главно заради големата корупција во неговата земја доведе до повлекување на претседателот Зин ал Абидин бен Али од власта и негово пребегнување во Саудиска Арабија. После тоа се формира привремена Влада. Барањата на демонстрантите се да се намали невработеноста, да се зголеми минималната плата, суспензија на полициското насилство, да се намалат цените на храната, да се подобрат условите за живот. Иако протестите започнаа се со социјален предзнак, тие прераснаа во политички протести. По Тунис, протести по најголемите улици низ целата земја се случија во Алжир, Либија, Јордан, Мавританија, Судан, Оман, Јемен, Саудиска Арабија. Масовни протести започнаа и во Египет на 25 јануари 2011. Барањата на демонстрантите беа за лична оставка на претседателот Хосни Мубарак, кој по четири дена понуди реформи, но не и оставка. По осум дена од протестите во поголемите градови, Мубарак најави дека ќе се повлече од претседателската функција која ја обавува 30 години и дека нема да бара уште еден мандат. На власт доаѓа исламистичкиот претседател Мухамед Морси, но за кратко време и тој е симнат од власт (3 јули 2013 година). Неговите приврзаници припадниците на Муслиманското братство демонстрираа во градовите ширум Египет, барајќи да биде вратен на функција. Власта на Египет покрена силна кампања за целосна елиминација на Муслиманското братство од египетскиот јавен живот објаснувајќи ги своите операции против екстремизмот како борба против тероризмот. На околу 500 членови на исламистичкото братство им се одредени смртни казни, на што следувааат протести во Турција, како поддршка на Муслиманското братсво во Египет, а против египетската Влада. На 26 јануари 2011 година ескалираа тензиите меѓу власта и опозицијата во Сирија. Башар ал Асад ја загуби позицијата претседател под притисок на демонстарнтите, а со тоа се стави крај на 40-годишното владеење на неговата фамилија. Протести и судири се јавија и во Либија почнувајќи од 15 февруари 2011 година, како резултат на противењето на 42-годишното владеење на Гадафи. Вооружениот судир меѓу бунтовниците и подржувачите на Гадафи прерасна во граѓанска војна. Подржувачите на Гадафи беа осудени поради употребата на прекумерна сила против цивилното население.

4. ЗАКЛУЧОК Од се погоре изнесено може да се заклучи дека модерното општество носи широк спектар на предизвици по безбедносното опкружување, кои директно или индиректно го засегаат населението ширум светот. Историските процеси на создавање на модерни држави и преминување кон демократски политички системи со себе носат глобални безбедносни закани. Навидум може тие не се лесно воочливи, но тие се тука, постојат, скриени се. Токму скриените закани имаат правно-политичка димензија, па со самиот факт што со себе носат политички и меѓународно-правен феномен предизвикуваат деструктивни последици. Историјата бележи многу спорови, конфронтации и судири кои се паралелен процес на осамостојувањето, самоопределувањето, создавањето независнот на земјите или пак ослободување од диктаорот, режимот, агресорот. Заедничко за сите нив е последицата, изразена во материјална штета, човечки жртви, разрушени идеали и почнување се од почеток. Ваквата состојба речиси и да не одминала никого во меѓународната практика на формирање на државите. Она што загрижува е тоа што и денес сме сведоци на трауматични процеси и борби за територии. А тоа пак, укажува на една од димензиите на глобалните закани според која доколку не се почитува историјата и историските збиднувања, постои опасност од нејзино повторување. Случувањата на Блискиот Исток и Северна Африка, на некои од европските земји и области со потенцијал да станат независни држави со себе го носат предизвикот на повторување, на лесно и брзо прелевање од една во друга земја. На успешноста на случувањата на еден народ се гледа како начин и можност и другите на таков начин да ја постигнат саканата цел. Но, она што загрижува е нестабилноста и несигурноста која го потресува целиот меѓународен поредок, затоа што ова се закани по целата меѓународна безбедност. Преку глобализацијата луѓето од еден крај на светот ја чувствуваат несигурноста и нестабилноста на другите делови од светот, се создава слика за неможноста другите народи да ја постигнат својата цел освен преку демонстрации, протести, крвопролевања. Заради поголема ефикасност и ефективност во справувањето со глобалните закани, безбедносните служби имаат потреба од брз и богат проток на информации, како навремено би ги спречиле последиците. Знаењата сообрани на едно место и во вистински момент се

неизоставен дел при формирањето проценки на ризиците и заканите и соодветно на нив креирање модел за дејствување.

5. ЛИТЕРАТУРА

[1] http://marjan.mk/2014/kniga-za-odbrana-na-makedonija-12/. [2] Бачев Ј., Околу дилемата за концептот на самоопределување како право или принцип – Случајот Крим 2014, петта меѓународна научна конференција „Меѓународен дијалог: Исток-Запад“, Меѓународен Славјански институт, Св. Николе, 2014. [3] http://www.mkd.mk/svet/analizi/fakti-shto-treba-da-gi-znaete-za-krim-i-zoshto-toj-e-vo-kriza- fotovideo. [4] http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDetal.asp?vest=8912943324&id=13&setIzdanie=2265 1. [5] http://www.mkd.mk/37819/svet/arapskata-prolet-e-proces-sto-go-pocna-zapadot.

CUSTOMS CRIMES - SOME CRIMINALISTIC AND CRIMINAL LAW ASPECTS

Martina Nedelkovska [email protected] Faculty of detectives and security, FON University, Skopje, Republic of Macedonia

ЦАРИНСКИ КРИВИЧНИ ДЕЛА – НЕКОИ КРИМИНАЛИСТИЧКИ И КРИВИЧНО ПРАВНИ АСПЕКТИ

Мартина Неделковска [email protected] Факултет за детективи и безбедност, ФОН Универзитет, Скопје, Република Македонија

Abstract: In the period of transition, filled with destructive tendencies, enormous growth of all forms of crime, especially organized, Republic of Macedonia became a true polygon of organized groups using for them the "favorable" conditions (embargo against FR Yugoslavia, the closed border with Greece, the shortages of certain goods in the domestic market) with almost no serious resistance of the police and others institutions responsible for the detection and prosecution of crime, developed a wide range of smuggling of various commodities: petroleum, tobacco and other excise goods to weapons and narcotics. Customs crime in the past has turned into an important form of organized criminal activity and an important source of corruption of political parties, government, customs administration, police, prosecutors and courts. The crime in customs is of great importance for both functioning of the customs system and the general condition of the crime. Keywords: customs offenses. criminalistic aspects, criminal law aspects.

Апстракт: Во периодот на транзиција, исполнет со деструктивни тенденции со енормен раст на сите облици на криминал, а особено на организираниот, Република Македонија стана вистински полигон на организирани групи кои користејќи ги за нив “поволните“ услови (ембаргото кон СР Југославија, затворањето на границата со Грција, недостиг на определени стоки на домашниот пазар) речиси без никаков сериозен отпор на полицијата и на другите инстистуции одговорни за откривање и гонење на криминалитетот, развија широк спектар на криумчарење на различни стоки: од нафта, цигари и други акцизни стоки, до оружје, наркотични дроги и мигранти. Царинскиот криминал во изминатиот период се претвори во битен облик на организирана криминална активност и битен извор на корупција на политичките партии, владата, царинската управа, полицијата, обвинителството и судовите. Криминалот во царинското работење има огромно значење како за функционирањето на царинскиот систем така и за општата состојба на криминалот. Клучни зборови: царински кривични дела. криминалистички аспекти, кривично правни аспекти.

1. ВОВЕД

Криминалитетот како историска, општествена и лична манифестација во општеството се изразува низ разни појавни облици. Што претставува криминалитет во даден момент определува законодавецот во зависност од општествените околности, определувајќи определени поведенија како противправни и определувајќи за нив соодветни санкции. Криминалот во царинското работење има огромно значење како за функционирањето на царинскиот систем така и за општата состојба на криминалот. Така криумчарењето стоки преку граничната линија претставува основен облик на загрозување на одделни функции на Царината: оштетување на буџетот, слабеење на заштитата на домашното производство со појава на прокриумчарена стока на пазарот и особено попречувањето на безбедносната функција со појава на домашниот пазар на стоки кои не ги задоволуваат основните прехрамбени и други стандарди или имаат штетно влијание за здравјето на луѓето. Безбедносната функција е особено загрозена кога се работи за криумчарење стоки кои се појавуваат како предмети на казнени дела (оружје, наркотични дроги, нуклеарни материјали и сл.)

2. ПОИМ ЗА ЦАРИНСКИ КРИВИЧНИ ДЕЛА

Покрај повеќето типови на криминалитет, во македонското деликтно право е инкриминиран и т.н. царински криминалитет, нормативно изразен низ пропишаните кривични дела и прекршоци познати под името царински казниви дела или како што се предвидени во Царинскиот закон “повреди на царинските прописи“ Царинските кривични дела се дел од инкриминациите во нашето позитивно казнено законодавство, пропишани во главата XXV насловена како Кривични дела против јавните финансии, платниот промет и стопанството. Овој тип на кривични дела е инкриминиран се со цел да се заштити воспоставениот царински систем на Република Македонија, односно реализацијата на неговите основни задачи – заштита на македонското стопанство и остварување на фискалните потреби на буџетот. Исто така карактеристично е тоа што тој е секогаш комплементарен со други противправни поведенија како што се даночното затајување, фалсификувањето исправи и сл. Царинскиот криминалитет се остварува со пренесување на стоки преку царинската линија со избегнување на царинскиот надзор или со пренесување стоки од поголема или од значителна вредност со избегнување на царинската контрола, односно организирање банда, група, или друго здружение за пренесување стоки преку царинската линија, растурање на нецаринети стоки и сл. Криминалот во царинското работење е тесно поврзан и со сивата економија која претставува најслаба точка на економскиот систем и во која цути организираниот криминал. Најопшта дефиниција на поимот царински криминалитет е дека царинскиот криминалитет е сложена безбедносна појава која опфаќа криминални поведенија извршени од страна на физички и правни лица корисници на царински услуги или лица кои вешто ги одпегнуваат царинските премини, или услуги и криминални поведенија со елементи на злоупотреба на службената должност на царинските службеници.61

3. НЕКОИ КРИМИНАЛИСТИЧКИ И КРИВИЧНО ПРАВНИ АСПЕКТИ НА ЦАРИНСКИТЕ КРИВИЧНИ ДЕЛА

Според природата на кривичните дела кои влегуваат во т.н. царински криминалитет, Камбовски62 ги дели на две групи:  Криминал во царинското работење: криумчарење, царинска измама и прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама и  Транснационален (прекуграничен) криминал во допир со царинското работење: дела на недозволена трговија што се однесуваат на увоз на штетни продукти или на забранети стоки за увоз; трговија со наркотични дроги, психотропни супстанции и прекурсори, внесување опасни материи во земјата, изнесување и извезување во странство на добра под привремена заштита на културно наследство, односно увоз на украдено културно наследство, фалсификување пари, перење пари и други приноси од казниво дело, трговија со оружје и распрскувачки материјали, недозволено преминување преку државна граница , трговија со луѓе, криумчарење мигранти и сл.

Според субјектот на извршување , тоа е криминал на клиентите (физички и правни лица) корисници на царинските услуги или на лица кои ја избегнуваат царинската контрола и криминал на царинските службеници: злоупотреба на службената положба и овластување , несовесно работење во службата, фалсификување на службена исправа и дурги кривични дела против службената должност. Една од основните карактеристики на овој вид криминалитет се големите штети што ги предизвикува врз економско - трговските друштва и врз стопанството и економијата на нашата земја во целина. Друга карактеристика е тоа што овој вид на криминалитет значително се разликува од класичниот криминалитет. Овој вид криминалитет е прикриен, таен, без видливи последици во моментот на извршување, а кои се јавуваат по подолг временски период. Темната бројка е поголема од темната бројка на класичниот криминалитет.

61Николоска С., Царинскиот криминалитет во Република Македонија, Годишник на факултетот за безбедност, Факултет за безбедност, Скопје, 2011г., стр.160. 62 Камбовски В. Спречување на криминалот во царинското работење, МРКПК, бр.1, Скопје, 2006г., стр.21. 96

Сторителите на овој тип на криминалитет не се ацосијални типови во класична смисла и припадници на криминалното подземје, во својата криминална дејност не употребуваат сила – тоа се угледни припадници на повисоките слоеви на општеството, а на тоа прв укажува Sutherland зборувајќи за “криминалитет на бели јаки“ кој го вршат лица - припадници на врвот на политичката и државна елита.

 ПОЈАВНИ ОБЛИЦИ НА ЦАРИНСКИ КРИМИНАЛИТЕТ

Царински кривични дела кои може да бидат извршени од физички и од правни лица (домашни и странски) се:  Царинска измама;  Криумчарење;  Прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама.

Царинска измама (чл.278-а)

(1)Тој што со намера самиот или некој друг да избегне целосно или делумно плаќање на давачки и даноци кои се плаќаат при увоз или извоз на кој е обврзан со закон, на царинскиот орган му даде лажни податоци за стоки и други факти од влијание за пресметката за наплата или враќање на давачките и даноците, или не исполни обврска според закон што е од влијание на пресметката на давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извоз или на друг начин го доведе во заблуда царинскиот орган, а износот на давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извоз е од поголема вредност, ќе се казни со затвор од шест месеци до три години и со парична казна. (2)Ако износот на давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извоз е од поголеми размери, ќе се казни со затвор од една до пет години и со парична казна. (3)Ако износот на давачките и даноците е од поголеми размери, сторителот ќе се казни со затвор најмалку четири години и со парична казна. (4)Обидот за делото од став 1 е казнив. (5)Ако делото од став 1 го стори правно лице, ќе се казни со парична казна.

Со кривичното дело царинска измама се санкционираат специфични дејствија на измама во царинското работење кои и без внесување на оваа одредба во Кривичниот законик може да се подведат под „општото“ кривично дело измама, но законодавецот сакајќи овој вид измама посебно да го потенцира и да му даде посебна тежина, го издвоил како посебен вид измама. Царинската измама е специфичен вид на измама во случаи кога, со намера самиот или некој друг да избегне целосно или делумно плаќање на со закон определни давачки и даноци кои се плаќаат при увоз или извоз, сторителот му даде на царинскиот орган лажни податоци за стоки и други факти од влијание за пресметката за наплата или враќање на давачките и даноците, или неисполни обврска според закон што е од влијание на пресметката на двачките и даноците кои се уплаќаат при увоз или извоз, или на друг начин го доведе во заблуда царнскиот орган, а износот на давачките и даноците кои се уплаќаат при увоз и извоз е од поголема вредност (над пет плати). Како потешки облици на ова дело законодавецот ги предвидува истите криминални дејствија, но според вредноста на затаените давачки и даноци, и тоа од значителни (над 50 плати) и големи размери (над 250 просечни месечни плати), а како сторител на ова дело е предвидено и правното лице, односно негова казнена одговорност , доколку давачките и даноците не се пресметани и уплатени во негово име и за негова сметка.63 Царинскиот криминалитет изразен низ кривичното дело царинска измама ги содржи следните дејствија:  Давање на царинскиот орган лажни податоци за стоки и за други факти од влијание за пресметката за наплата или враќање на давачките и на даноците.  Неисполнување обврска според закон што е од влијание на пресметката на давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или при извоз.

63 Чл.278-а од КЗ на РМ, Сл. Весник на РМ бр. 19/04 и 114/09. 97

 На кој било друг начин ќе го доведе во заблуда царинскиот орган, за износ на давачките и на даноците кои се плаќаат при увоз или при извоз, износ кој е од поголема вредност.64

Криумчарење (чл.278)

(1)Тој што се занимава со пренесување стоки преку царинската линија, избегнувајќи ја царинската контрола, или тој што избегнувајќи ја царинската контрола ќе пренесе стоки од поголема вредност, ќе се казни со парична казна или со казна затвор до четири години. (2)Ако стоката е од значителна вредност, сторителот ќе се казни со парична казна или со затвор од шест месеци до пет години. (3) Тој што организира банда, група, или друго здружение заради вршење на делото од став 1 или за растурање на нецаринети стоки или делото го изврши вооружен со огнено оружје или со употреба на сила или закана, ќе се казни со затвор од една до пет години. (4)Службено лице кое го помага, овозможува или прикрива или не ќе го спречи вршењет на делата од ставовите 1 и 2 , ќе се казни со затвор од една до десет години. (5)Обидот на делото од став 1 е казнив. (6)Ако делото од став 1 го стори правно лице, ќе се казни со парична казна. (7)Стоките што се предмет на делото од ставовите 1 до 3 и средствата за нивно пренесување и растурање ќе се одземат, а ако нивното одземање не е можно од сторителот ќе се одземе друг имот што одговара на нивната вредност во времето на извршување на делото. (8)Средтсвата за пренесување и растурање на стоката се одземаат и кога се во сопственост на трето лице кое знаело или било должно и можело да знае дека ќе бидат употребени за пренесување или растурање. Средствата ќе се одземат секогаш ако се специјално конструирани, адаптирани, изменети или прилагодени на било кој начин, со цел криење на стоки.

Објект на заштита на ова кривично дело е царинскиот систем, зад кој од една страна стои државниот интерес со наплата на царини за да се алиментираат буџетските потреби, а од друга страна интересите на пазарот и економскиот систем, кои може да бидат “нападнати“ од неконтролирано увезување на стоки преку државната граница. Криумчарењето има за цел одбегнување на плаќањето на задолжителните царински и даночни обврски спрема државата за да се постигне финансиска и трговска корист преку избегнување на полициската или друг вид контрола, заобиколувајќи ги и ограничувањата поврзани со внесување и изнесување стоки.65 Сторител на делото е оној кој се занимава со пренесување стоки преку царинската линија избегнувајќи ја царинската контрола, или тој што избегнувајќи ја царинската контрола ќе пренесе стока од поголема вредност. Предвидена е и одговорност за правни лица. Дејствие на извршување на првиот облик е занимавањето со криумчарење. Се работи за повеќепати повторувани дејствија на пренесување стоки со избегнување на царинската контрола. Еднократно пренесување на стоки не претставува занимавање освен ако не ја манифестира подготвеноста на сторителот за повеќекратно повторување на истото дејствие (пример: подготовка на автомобилот со вградување на специјален бункер и сл.) Вториот облик се состои во еднокртано дејствие на криумчарење на стока од поголема вредност. Квалификаторни облици на делото има во ситуација на организирање банда, група или друго здружение заради вршење на делото или за растурање на нецаринети стоки или кога делото е извршено со употреба на огнено оружје или сила или закана, или надвор од легален премин или со користење на посебни методи за пренос и криење на стоките. Во став 3 покрај потешките облици на основното дело е инкриминирано и организираното растурање на нецаринети стоки. Извршител на делото од овој став е лице кое организира трговија со такви стоки, иако самото не ги криумчари.Потешко исто така се казнува и криумчарењето на стоки надвор од легалните гранични премини (со отворање “диви“ премини) или со користење на специјални начини (скриени “бункери“ во возилата) или средства (префрлање на стоката преку граница со помош на дресирано куче, воздушен балон и сл.)

64 Крстаноски М., Карактеристики на царинскиот криминалитет, МРКПК; бр.1, Скопје, 2006 г., стр.102. 65 Џуклески Г., Најчести форми на криумчарење стоки во балканските земји, Годишник на Факултетот за безбедност, Скопје, 2002 г., стр.162. 98

За делото е пропишана парична казна или казна затвор до пет години, а предвидено е и задолжително одземање на стоките и средствата за нивно пренесување и растурање.

Прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама(чл.278-б)

(1)Тој што купува, продава растура, прима подарок, крие, прима на чување, користи или прифаќа на чување стоки со поголема вредност по било која основа и за кои знае или бил должен да знае дека се предмет на делото од член 278 и 278-а, ќе се казни со парична казна или со затвор до три години. (2)Обидот за делото од став 1 е казнив. (3)Ако делото од став 1 го стори правно лице, ќе се казни со парична казна.

Прикривањето на стоки кои се предмет на криучарење и царинска измама е специфичен облик на класичното дело прикривање, односно како предмет на кривичното дело се само предмети и стоки кои потекнуваат од овие дела. Дејствијата на извршување се купување, продавање, растурање, примање подарок, криење, примање на чување, користење или прифаќање на чување стоки со поголема вредност по било која основа и за кои се знае или е должно знаење дека се предмет на криумчарење и царинска измама. Предвидена е и казнена одговорност за правните лица. Основно, за да постои кривично - правна одговорност на сторителот, е постоење на умисла за извршување на делото, односно сторителот да знаел или бил должен да знае дека стоките се „производ“ на криумчарење или царинска измама.

4. ЗАКЛУЧОК

Спречувањето на криминалот во царинското работење има посебно значење за конституирањето на демократската правна држава и за владеењето на правото и во тие рамки се појавува како претпоставка за други облици на криминал (организиран криминал, економски криминал, корупција и сл.) Царинските кривични дела се извор на корупција. Нивните сторители преку корупција сакаат да се заштитат од откривање, а честопати се во договор со царинските службеници и дејствуваат заеднички.На ваков начин се создаваат организирани криминални групи од сторители на царински кривични дела и службени лица (најчесто полицајци и цариници), со што овој криминалитет добива карактер на организиран, а со самото тоа потребен е многу покомплексен пристап за негово сузбивање.Проблемот е македонски, балкански, европски. А општетствената опасност од царинските кривични дела е повеќестрана: од губење приходи за државата која преку тоа не може нормално да ги извршува основните буџетски функции, преку создавање нелојална конкуренција на пазарот ,потикнување „сива економија“, до внесување на стоки без проверен квалитет, што е потенцијална опасност по здравјето и безбедноста на граѓаните. А можеби најбитно од се е што граѓаните се наоѓаат во состојба на немање вистински репер според кој би се раководеле, бидејќи доаѓаме до ситуација во која оној кој ќе украде паричка оди на бесилка, додека оној кој со измами и со илјада други махинации ќе присвои огромна сума пари, се вбројува меѓу угледните луѓе. 66

5. ЛИТЕРАТУРА

[1] Николоска С.,Царинскиот криминалитет во Република Македонија, Годишник на факултетот за безбедност, Факултет за безбедност, Скопје, 2011г.; [2] Витларов Т., Царински кривични дела, МРКПК бр.1, Скопје, 2006 г.; [3] Службен весник на РМ бр. 19/04 и 114/09 [4] Крстаноски М., Карактеристики на царинскиот криминалитет, МРКПК; бр.1, Скопје, 2006 г.; [5] Камбовски, В., “Казнено право” посебен дел, - четврто дополнето издание , Просветно дело АД, Скопје, 2003г.; [6] Лабовиќ М. Николовски М.,„Организиран криминал и корупција“, Факултет за безбедност, Скопје, 2010г. [7] Кривичен законик на Република Македонија, Скопје, 2008г.;

66 Еразмо Ротердамски 99

KNOWLEDGE AS AN IMPERATIVE FOR THE STRUGGLE AGAINST ECONOMIC CRIME Nikolina Gaberova FON University – Strumica, Republic of Macedonia [email protected]

ЗНАЕЊЕТО КАКО ИМПЕРАТИВ ЗА БОРБА ПРОТИВ ЕКОНОМСКИОТ КРИМИНАЛ Николина Габерова ФОН Универзитет – Струмица, Република Македонија [email protected]

Abstract: The economic connectivity accelerates growth and strengthens the capacity of national economies. However, the creators and instigators of these processes, still don’t have a clear answer to the question: how to deal with economic crime that unfortunately is the biggest obstacle to economic growth and development of any national economy? Appropriate response to the question should be sought in the scientific process's issues. Knowledge is the key imperative which contains the right tools for a successful fight against economic crime. Key words: knowledge, economic crime, linking economic, scientific and educational process.

Резиме: Eкономскoто поврзување го забрзува растежот и го зајакнува капацитетот на националните економии, меѓутоа, творците и поттикнувачите на ваквите процеси сеуште немаат јасен одговор на прашањето: како би се справиле со економскиот криминал кој за жал е најголемата пречка во економскиот раст и развој на било која национална економија? Соодветен одговор на поставеното прашање треба да се бара во научно –образовниот процес. Знаењето е оној клучен императив кој во себе ги содржи вистинските алатки за успешна борба против економскиот криминал. Клучни зборови: знаење, економски криминал, економско поврзување, научно- образовен процес.

1. ВОВЕД Eкономското поврзување го забрзува растежот и го зајакнува капацитетот на националните економии, меѓутоа, творците и поттикнувачите на ваквите процеси се уште немаат јасен одговор на прашањето: како би се справиле со економскиот криминал кој за жал е најголемата пречка во економскиот раст и развој на било која национална економија? Сивата економија, даночното затајување и перењето пари како сегменти на финаскиот криминал кој пак е дел од економскиот криминал и понатаму претставуваат најгласни закани кој го разорувааат општеството не само од економски, ами и од безбедносен аспект. Во контекст на сево ова, понатаму се поставува прашањето: како креаторите на економската и безбедносната политика би имплементирале систем кој во себе вклучува сиасет од мерки, активности и методи со кој би се справиле со ваквиот вид на општествено зло, односно на кој начин би успеале да созададат систем кој претендира да воспостави континуиран економски раст и развој, а со тоа и интеграција во големото економско и безбедносно семејство, што би се остварило преку прогресот на трговската размена на Македонија, понатаму преку соодветната диверзификација на расположливите ресурси, наоптималната реалокација и искористување на капацитетите со кои располага земјата, што пак од друга страна води кон една благосостојба на населението, а со тоа и кон зголемување на безбедноста и сигурноста на една земја. Дали денес може да се зборува за било каква рамноправност во размената на економски,културни и безбедносни вредности помеѓу светските велесили и малите држави? Вистина е дека денес објективно постојат многу подобри услови за развивање на таа слободна размена на идеи, но за жал тоа е повеќе идеал, отколку реалност. Наместо слободна размена на вистински вредности и знања, ние денес имаме размена на негативен екстремизам и незнаење во речиси сите области на човековото делување, појава која најмногу се шири преку средствата за масовна комуникација. Огромните разлики кои произлегуваат од економската развиеност и богатство, концентрираната политичка моќ, наспроти сиромаштвото, политичката инфериорност и економската зависност на другите држави, се доволен показател за „плодната почва“ која што е создадена и на која опстојува и се развива даночното затајување, преку него

100

перењето пари и сивата економија кои придонесуваат за вистинска дисторзија на сите вредности кон кои се стреми едно општество, а посебно една посттранзициска земја како што е Р Македонија.

2. ЕКОНОМСКИОТ КРИМИНАЛ ВО ПОСТ-ТРАНЗИЦИОНИТЕ ЗЕМЈИ

Балканот за време на постсоцијалистичката трансформација се најде растргнат меѓу минатото, сегашноста и иднината, меѓу модернизацијата и повторното оживување на економијата, трговската размена и сигурноста на економските текови, а со тоа и безбедност на капиталот и ресурсите со кои располага земјата. Единствен начин што води кон сигурна трансформација на посткомунистичка Македонија и на другите држави на Балканот е создавањето и негувањето економски и безбедносен концепт на држава и општество по примерот на развиените демократии. Типичен пример за земји во кои економскиот криминал е навлезен во сите сегменти на општественото уредување и делување се пост-транзиционите земји, како и земји без јасно дефиниран систем на општествено уредување во кои овде ја сместуваме и Р Македонија, од причина што во неа и ден, денес сеуште нема јасно дефиниран систем на општествено уредување во кое како сегмент каде што се детектирани најголем број на недоследности се токму економијата и безбедноста. Парадоксално во случајов е тоа што токму тие се едни од најкруцијалните двигатели на процесите на раст, развој и прогрес на едно општество. Општество склоно кон даночно затајување, сива економија и перење пари е општество во кое постои разорен систем на морални, културни и идеолошки вредности и сосема ниско ниво на перцепција за тоа што всушност значи економска благосостојба и безбедна средина за живеење. Ова се едни од ретките примери каде што организираниот криминал (камуфлиран под капата на заштита на националните интереси, владеењето на правото и демократските принципи) го држи во „заложништво“ системот кој треба да се бори против него. Круцијален сегмент на кој треба да се обрати внимание се противречностите кои што се јавуваат во законските регулативи кои правно ја регулираат областа за борба против економскиот криминал во ниско посттранзиционите земји, со оглед дека нивната кревка демократија и нестабилност негативно се одразуваат врз регионалната и национална безбедност, а во склоп на тоа и на нивниот економски прогрес. Глобализацијата го „растресе” воспоставениот начин на живот особено во оние општества (тука спаѓа и македонското) чии што институции не се прилагодени или тешко се прилагодуваат на потребите за рационализација и модернизација. Од друга страна пак, таа ги затекна институциите неспремни и неподготвени со потребното знаење да одговорат на новите начини на водење на економските процеси, и справување со безбедносните закани и ризици, и целокупниот кризен менаџмент, што само по себе отвори голем број на можности и нови патишта преку кои сивата економија и перењето пари успеваат да продрат во „крвотокот“ на економијата и нелегално стекнатите вредности (пари и имот) да ги вметнат во легалните економски текови.

3. НЕПРОФЕСИОНАЛНИОТ И НЕСТРУЧЕН ОДНОС КОН ПРАВНИТЕ ПРОПИСИ КАКО ПРИЧИНА ЗА ПРОГРЕС НА ДАНОЧНАТА ЕВАЗИЈА

Данокот, како категорија, го следи човекот низ целиот негов живот. Имајќи го во предвид фактот, дека се работи за принудна давачка, одбегнувањето на плаќање данок или како што уште се нарекува даночна евазија е појава која е присутна паралелно со самото оданочување. Во оваа насока, се чини, оправдана е максимата која се врзува со американскиот државник и научник Бенџамин Френклин кој вели: „...`се се менува, освен смртта и затајувањето данок“ Во истиот контекст Едмонд Бурке ќе каже “како што не е можно да се сака и да се биде мудар, исто така не е можно некого да оданочуваш, а тој да биде задоволен”. Одбегнувањето (евазијата) на плаќањето данок и на сите други давачки кон државата, се појави коишто повеќе или помалку се присутни во сите фискални системи. Во Република Македонија постои реална основа за тврдењето дека сеуште не е изградена една правна свест кај даночните обврзници за плаќање на обврските спрема државата. Секојдневно сме сведоци на различни појави на пријавени случаи на даночни затајувања, но и покрај тоа, темната бројка на даночни затајувања и перење пари е сеуште голема. За жал, во јавноста често пати, преовладува мислењето дека лицата што успеваат да го одбегнат плаќањето на обврските спрема државата, а притоа да останат неоткриени, неправилно го добиваат атрибутот на “способни бизнисмени” иако во суштина фактички се работи за криминалци. Професионалниот сторител на финансискиот криминалитет (во кој спаѓаат

101

сторителите на даночно затајување и перење пари), речиси редовно се наоѓа во постојан работен однос. Неговото место во деловното работење му овозможува широк маневарски простор за интензивно криминално однесување, исклучиво ориентирајќи се кон профит. Големо влијание врз изградбата на даночната свест кај граѓаните има и начинот на трошењето на државните пари. Разните злоупотреби и откриени афери во трошењето на овие средства, кои главно се добиваат од даноци и други давачки спрема државата, има негативно влијание во насока на даночната дисциплина, односно на навременото и уредното плаќање на даноците и сите давачки од страна на даночните обврзници. Токму затоа, ова е уште еден од сегментите во кои треба темелно и детално да се интервенира како би се отстраниле сите оние недоследности кои се реузлтат на незнаењето и непознавањето на вистинските начини за борба против даночната евазија како облик на економски криминал, кои недоследности понатаму го попречуваат правилното функционирање на законските регулативи кои ја уредуваат конкретната област. За кривичното право и криминалната политика, но и за финансиската наука од особено значење е утврдувањето на причините за одбегнување на плаќање данок и други обврски спрема државата. Противправните однесувања на даночните обврзници во правниот систем на Република Македонија се квалификуваат како прекршоци и казниви дела. Од аспект на докажување на овие кривични дела, посебно внимание заслужува прашањето за стручноста на лицата кои што се занимаваат со откривање, разјаснување и докажување на ваквиот вид на кривични дела и прекршоци, при водењето на финансиските истраги, затоа што кај овие кривични дела е потребно оној којшто ја води постапката да има определени познавања надвор од правните науки, во овој случај од областа на даночниот систем и финансиите. Согласно законските индиректни методи за докажување финансиски криминал предвидени со Законот за финансиска полиција специјализираните криминалисти најчесто ги користат: методот на докажување на имот, метод на докажување на нето вредност и методот на банкарски депозити, додека пак методите на процентуална маржа и посебни ставки, се најмалку користени. Ефектите доаѓаат до особен израз доколку во практиката функционира модел на тимско работење што подразбира постапување на повеќемина специјализирани криминалисти од повеќе држави органи што се надлежни за спроведување на финансиските истраги и водењето на оперативните кривични предмети.

4. ЗНАЕЊЕТО И ПРАГМАТИЧНОСТА КАКО ИМПЕРАТИВИ ЗА УСПЕШНОСТА НА ЕДНО ОПШТЕСТВО ВО БОРБАТА ПРОТИВ ЕКОНОМСКИОТ КРИМИНАЛ

Горенаведените проблеми и феномени кои се споменуваат, а кои опстојуваат во потранзиционите системи се резултат на слабо поставените образовни системи и неквалитетно едуцираното население. Изгубените вредности, норми и етички кодекси на однесување се уште еден релевантен причинител кој доведе до состојба каде владеењето на незнаењето придонесе темната (неоткриена и недетектирана) бројка на економскиот криминал да бележи свој прогрес.

Неукоста и незнаењето на населението денес е до толку голема што доведува до една парадоксална ситуација каде во време во кое достапноста до информации е значително поголема во компарација со годините наназад, дешифрирањето на податоците и информации (кои се лесно достапни) денес да бие значително отежнато. Ова е од причина што начинот на кој информациите се пласираат во јавноста се пласирани од лица кои се недоволно професионални и стручни во својата област и пласираат полувистини кои на јавноста и даваат перцепција за една сосема поинаква ситуација од реалната. Проблемот понатаму се согледува и во неукоста на населението кое неможе да направи дистикција на она кое што всушност е реалност, со она кое што го добива како информација. Ваквата ситуација е резултат на обратно пропорционално поставениот образовен систем кој продуцира единствено дипломиран кадар, а не квалитет и професионалност. Или со други зборови кажано продуцира квантитет, а не квалитет, а би требало да биде обратно. Гледано долгорочно, вака лошо конципираниот систем на образовен процес создава нерешливи и горки проблеми, од причина што создава генерации на луѓе кои имаат сосема погрешна и искрвена перцепција за вредностите и етичките норми кои треба да ги поседуваат, а можеби уште полошо е што создава лаички и неуки генерации кои не го поседуваат потребното знаење, кои генерации пак понатаму не се во состојба да придонесат за напредок и развивање на општествата во кои живеат и делуваат.

102

Перспективно гледано, овие генерации од причина што не го поседуваат елементарното знаење кое го бара денешново модерно живеење, не се во состојба да размислуваат и делуваат иновативно преку свои сопствени идеи за развој и успешност на она кое децении наназад е веќе поставено, а би требало да биде усовршувано и развивано. Ваквиот погрешен еволутивен развиток на овие општества е „плодна почва“ најпрвин за лесна манипулација со тоа население, а последователно и за развој и прогрес на економскиот и било кој друг облик на криминал. Добро поставениот образовен процес кој продуцира квалитетно и професионално образовано население кое може да се справи со предизвиците на модерното живеење неминовно ќе придонесе за раст и развој на економијата и благосостојбата на тоа општество, а тоа пак ќе придонесе за поголема мотивираност кај населението за искористување на својот интелектуален капацитет. Значајно во овој контекст е да се спомене и фактот дека во најголем број на случаеви, проблемот не лежи само во неукоста и незнаењето. Многу често простото кумулирано знаење, без притоа да се има начин и идеа како истото да се имплементира прагматично, а со тоа да вроди “плод“ и да резултира со успех, е далеку поголем проблем со кој се соочуваат не само неразвиените, пост-транзиционите и средно развиените земији, ами и високо развиените земји во светот. Овде се наметнува потребата за изнаоѓање на начини на кои акумулираното знаење физички би се материјализирало, а резултат на таа материјализација би биле новите технолошки достигнувања кои ќе придонесат за поедноставување, унапредување и збогатување на секојдневното живеење и опстојување на човекот. Ова е така бидејќи знаењето како знаење само по себе не е продуктивно и корисно доколку не се поседуваат вистинските начини како истото најрационално да биде искористено и имплементирано. Правилното искористување на едукацијата и креативноста е исто толку важно кoлку и стекнувањето на знаењето и писменоста. Можеби најголемата ироничност е тоа што лошо поставениот систем на функционирање на едно општество придонесува лошо да се преформулира и самиот образовен систем, а со тоа и на погрешен начин да го едуцира населението надвор од нивниот интелектуален капацитет и она кое е нивни предмет на интерес, занемарувајќи ги способностите кои ги поседуваат, кои подоцна остануваат неискористени, односно стекнатото знаење кое не кореспондира со способностите кои личноста ги поседува, неможе да продуцира успех. Кога една личност е приморана да го изучува и работи она кое навидум е најпотребно за општеството (од причина што тоа и е единствениот начин на кој ќе дојде до средства за егзистенција) тогаш се случува најлошото. Се потиснува и убива сета креативност, и иновативност во таа личност, и се губи една драгоцена можност за личноста да придонесе кон општеството на начин и во област во која е најкреативна и најпродуктивна. Дури и да го поседува сето знаење на светот, доколку не ги осознае начините на кои своето знаење ќе може да го имплементира прагматично, при што истото ќе вроди плод, тогаш се што е стекнато е залудно. Кен Робинсон во еден свој говор кој го одржа за време на светската серија конференции TED (Technology, Entertainment and Design), спроведена во САД рече: „Верувам дека не растеме кон креативниот талент, туку надвор од него, поради системот во кој се наоѓаме и социјализираме. Се образуваме надвор од него.“ Несомнено е во право.

5. ЗАКЛУЧОК

Добро поставениот образовен систем продуцира квалитетно и образовано население, квалитетно образованото население е императив за здраво општество, здравото општество продуцира систем на вредности и норми, системот на вредности и норми го редуцира обемот на појава на економски криминал. Човештвото во моментот е стигнато до фазата во која техничко – технолошкиот развој може слободно да продолжи да се развива со континуирано и стабилно темпо, кое темпо ќе му овозможи еден значително постабилен и полагоден начин на опстојување и делување, што пак понатаму отвора простор за поставување на едно доста значајно прашање: Што со развивањето и унапредувањето на можеби најважниот сегмент од човековото постоење -човековиот емоционален капацитет, односно човековиот духовен капацитет кој е сублимат на човечност, хуманост, добрина, разбирање и издигнување на интерперсоналните односи на еден повисок пиадестал, кој ќе подразбира помош на беспомошните, да се нахранат гладните, да се излекуваат болните. Кога духовната и емоционалната интелигенција кај луѓето би се развивала паралелно со техничко- технолошките достигнувања, а притоа би се применила сета таа добрина,

103

елиминирајќи ја сета таа анксиозност, егоцентричност и желба за себевоздигнување, тогаш би имале една идеална ситуација каде ресусите на земјината топка би биле правилно алоцирани и прераспределени. Кога духовното и емоционалното, а со нив и интелектуалното ќе ја надвладее денешната ера на материјализам, тогаш може да речеме дека човештвото е отидено чекор понапред од своите предци. Тогаш може да се рече дека на најправилен начин ја користиме предноста која ја поседуваме, а која не разликува од останатите живи суштества на земјината топка- разумот. Неможноста да се предвиде иднината и староста на идните генерации се факти кои треба да бидат земени во предвид кога се зборува за ваквите тематики. Ова од причина што можностите кои денешните и идни генерации ги имаат благодарение на техничко – технолошкиот развој не смеат да бидат запоставени и неискористени. Можноста за иновација и развој, искористувањето на интелектуалниот капацитет во правец на подобрување на начинот на живот и начинот на делување во едно општество е должност на секоја генерација, која треба да остави аманет за генерациите кои доаѓаат по неа.

6. ЛИТЕРАТУРА

[1] Анѓелески М. Основи на економската криминалистика, Скопје, 1999 [2] Анѓелески М. Економска криминалистика, Скопје, 2013 st [3] Financial Crime in the 21 Century, law and policy, by Nicholas Ryder, 2011 [4] Financial investigations: a financial approach to detecting and resolving crimes, United States of America, Internal Revenue Service. [5] Конвенција за перење, истрага, запленување и конфискација на приходите стекнати од криминал, Стразбур, ETS 141, 8.11.1990 [6] http://sirkenrobinson.com/

104

MARKETING/ МАРКЕТИНГ

PROMOTION IN CONTEMPORARY BUSINESS

Aleksandra B. Djuric Faculty of Economics, University of Kragujevac, Serbia Sladjana Djuric Faculty of Law, University of Kragujevac, Serbia

PROMOCIJA U SAVREMENIM USLOVIMA POSLOVANJA

Aleksandra B. Djuric, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Kragujevac, Srbija Sladjana Djuric, Pravni fakultet, Univerzitet u Kragujevac, Srbija

Abstract: Characteristics of today's marketing communications are changing. In modern conditions of globalization, the mass market is more fragmented, so that the sellers are increasingly moving away from mass marketing. Develop a focused marketing programs that serve to establish close relationships with customers in more narrowly defined micro - markets. Great improvements in communication and information technology have accelerated the movement toward segmented marketing. New information technology to effectively introduce companies to the needs of customers, thanks to more and more reliable information to consumers at the level of individuals and households, organizations and institutions. The rapid development of Technology is driving distribution last year, broke the mass market and has rendered obsolete many traditional techniques of mass marketing. In this regard, the possibility of interactive communication via new media allows the seller to clearly formulate and promote that information forward in the right place at the right time, regardless of geographical location. The advent of new electronic media has changed the role of buyers in today's market economy, providing him direct communication with other participants who directly or indirectly influence the satisfaction of needs. Keywords: promotion, marketing communications, interactive communications, management, marketing

Sažetak: Karakteristike današnjeg marketing komuniciranja se menjaju. U savremenim uslovima globalizacije, masovna tržišta se sve više fragmentiraju, tako da se i prodavci sve više udaljavaju od masovnog marketinga. Razvijaju se fokusirani marketing programi koji služe da se uspostave bliski odnosi sa kupcima na mnogo uže definisanim mikro-tržištima. Velika poboljšanja u komunikacionoj i informacionoj tehnologiji su ubrzala kretanje ka segmentiranom marketingu. Nova informaciona tehnologija omogućava efikasnije upoznavanje preduzeća sa potrebama kupaca, zahvaljujući brojnijim i pouzdanijim informacijama o potrošačima na nivou pojedinca i domaćinstva, organizacija i institucija. Brzi razvoj tahnologije poslednjih godina, razbio je masovno tržište i učinio zastarelim mnoge tradicionalne tehnike masovnog marketinga. S tim u vezi, mogućnost interaktivnog komuniciranja putem novih medija, dozvoljava prodavcu da jasno formuliše promociju i da informaciju prosledi na pravo mesto i u pravo vreme, bez obzira na geografsku lociranost. Pojava novih elektronskih medija promenila je i ulogu kupaca u savremenoj tržišnoj privredi, obezbedivši mu neposrednu komunikaciju sa ostalim učesnicima koji direkno, ili indirekno, utiču na zadovoljavanje potreba. Ključne reči:promocija, marketing komuniciranje, interaktivno komuniciranje, menadžment marketing

1. UVOD

Pod promocijomse naziva proces komuniciranja kompanije sa akterima njenog internog i ekonomskog okruženja. Prema tome, komuniciranje može biti interno i eksterno, odnosno lično i masovno.

105

Interno komuniciranjepodrazumeva komuniciranje sa zaposlenima, odnosno medju zaposlenima u kompaniji na istim i/ ili različitim hijerarhijskim nivoima. Interno komuniciranje je uspešno samo ako je dvosmerno i otvorenog karaktera. Otvoren i dvosmeren odnos komunikacije naročito je poželjan u komuniciranju menadzera sa zaposlenima na niži hijerahijski nivoima od sopstvenih. Eksterno komuniciranjepodrazumeva komuniciranje kompanije sa akterima eksternog okruženja – pojedincima, grupama, organizacijama i institucijama u okolini. U eksternoj komunikaciji, kompanija prvenstveno teži dvosmernoj komunikaciji sa svojim potrošačima. Potrošači ne čine jedinu ciljnu grupu eksternog komuniciranja, i ako su najvažnija grupa javnosti za koje kompanija zainteresovana. Kompanioja teži dvosmernoj komunikaciji sa dobavljačima, posrednicima, konkurencijom i drugim organizacijama i institucijama uslužnog, neprofitnog i državnog sektora, kao i društvom u celini. Lično komuniciranje se ostvaruje ličnim kontaktom pojedinica ili grupe sa ciljnim auditorijumom, pojedincem ili grupom, bez posrednika – medijima. Masovno komuniciranjepodrazumeva komuniciranje kompaniaj preko posrednika, što znači da izmedju pošiljaoca poruke- kompanije, i primaoca poruke- pojedinca ili grupe, postoji posrednik, tj. medij koji prenose poruke u ime pošiljaoca.

2. CILJEVI, HIPOTEZE I METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Cilj istraživanja je deskripcija izvora prednosti interaktivnog oglašavanja i komuniciranja sa ciljnom javnošću, putem novih medija. Pored tog, važna je i deskripcija odluka koje treba doneti u procesu sprovođenja promocije kao ključnog segmenta u odnosima sa tržištem, u cilju stvaranja i održavanja konkurentske prednosti. Naučni cilj ovog rada je naučni opis pretpostavki marketinga i instrumenata na kojima počiva sa konkretnim osloncem na promociju, u savremenom, visoko tehnički i tehnološki razvijenom okruženju. Oni koji uspeju da prepoznaju prednosti koje savremni pristup u promocij sa ciljnim okruženjem pruža u poslovanju, imaju šanse da opstanu u veoma složenim uslovima za koje su karakteristični suprotstavljeni odnosi globalizacije na jednoj strani i vrlo usitnjena, fragmentirana tržišta na drugoj strani. U ovom istraživanju polazi se od hipoteze da je u uslovima izuzetnog rasta i razvoja proizvodne i uslužne delatnosti, marketing sistemi i instrumetni postaju nezamenljivi deo poslovanja svakog preduzeća, naročito onih koji nameravaju da se „sukobe“ na tržištu zemalja EU. Jer, na taj način, najbolje se identifikuju potrebe potrošača, potrošači dobijaju bolju i sveobuhvatniju promociju i raznovrsniji i olakšan način kupovine, što opet posledično vodi ka ostvarenju boljih poslovnih performansi preduzeća. Jedan od osnovnih i neophodnih uslova za ostvarenje i održanje konkurentske prednosti jeste donošenje niza važnih, pravovremenih, konkretnih i adekvatnih odluka u vezi sa promocijom. Generalnu hipotetičku tvrdnju operacionalizujemo kroz sledeće pojedinačne hipoteze: osnov svakog uspešnog preduzeća je shvatanje potreba potrošača i pravovremeno oglašavanje; dobar marketing počiva na dobro organizovanom marketing informacionom sistemu, što znači da je današnji marketing nezamisliv bez novih tehnologija, čija se upotreba sagledava i u savremenoj promociji; direktnim marketingom se smanjuju troškovi, a samim tim se uz efikasnost delovanja postiže i održava bolja konkrentska pozicija; bitno je na drugačiji način obaviti promociju, koja će obeznediti da se bude drugačiji, poseban i prepoznatljiv. U istraživanju su primenjene osnovne analitičke metode i to pre svega metod analize, zatim metod apstrakcije, specijalizacije i dedukcije i sintetičke metode i to metod sinteze, konkretizacije, generalizacije i indukcije. Od opšte naučnih metoda primenjen je hipotetičko-deduktivni metod, jer se celom istraživanju pristupilo uz prethodna naučna i stručna znanja iz oblasti marketinga kao poslovne funkcije, filozofije i naučne discipline, kao i komparativna (uporedna) metoda. Prilikom kreiranja i razrade teme korišćena je već pisana literatura iz ove oblasti, i prethodna stečena naučna, praktična i stručna znanja stečena čitanjem literature, prethodnim radom na marketing poslovima, pripremom i publikovanjem naučnih i stručnih radova i udžbenika iz oblasti marketinga.

3. DISKUSIJA I REZULTATI Promocija je sredstvo za:  Kreiranje globalnog imidža kompanije,  Tržišno komuniciranje,  Tržišno pozicioniranje i  Konkurentsko diferenciranje. Odluka o promociji se donosi u optimalnoj kombinaciji sa drugim instrumentima marketinga. Uvodjenje novog proizvoda zahteva intenziviranje ulaganja u propagandu, askspektuje značaj lične prodaje, izaziva publicitet; u fazi opadanja životnog ciklusa proizvoda, pomaže produženju njegovog

106

životnog veka. Sniženje cena takodje zahteva podršku u propagandi. Promocija je izvanredna podrška kanalima prodaje i sredstvo stimulisanja kanala prodaje na saradju sa kompanijom. Promocija je najelastičnija instrumet marketinga, što je posledica kreativnog marketinga stručnjaka kompanije i shvatanje značaja promocije za njen uspeh. Promocija je jedini instument mankertinga ciji se efekti multipliciraju i prenose sa tržište na tržište, odnos kumuliraju i transferišu iz trenutnog vremenskog perioda u naredni. Odluka o promociji je deo optimalne marketing instrumentarije. Ciljevi promocije su u skladu sa ciljevima marketinga, a ciljevi marketinga su u skladu sa ciljevima poslovanja kompanije.

3.1. FAKTORI KOJI OPREDELJUJU ODLUKE O PROMOCIJI

Faktori koji determinišu odluke o promocijisu pod uticajem (Milanović, 2003):  Državne regulative,  Stepena razvijenosti tržista,  Raspoloživih advertajzing agencija,  Stepen razvijenosti medijske infrastrukture,  Konkurentske promocije,  Tržišne i finasijske snage kompanije,  Karaktera delatnosti i proizvoda i cilja promocije. Državna regulativa tržišta, kao i stepen raspoloživosti medijskih i advertajizing agencija, utiče na potencijale svih kompanija u pogledu kvantiteta i kvaliteta komuniciranja sa akterima eksternog okruženja. Konkurentske kompanije mogu smanjiti promocijske potencijale kompanije ukoliko ovladaju medisjkom mrežom i medijskim institucijama. Stoga se pri donošenju odluke o promociji sagledava promocijska aktivnost konkurenata na tržištu. Snažnije kompanijesu sposobnije da formiraju veći promocijski budzet i time pozicioniraju promociju u marketing miksu. Karakter delatnosti i vrsta proizvodadeterminišu promicijski miks. Kod robe široke potrošnje veliki uticajima propaganda, a akod trajnih i potrošnih dobara lična prodaja i sl. Kompanije robe široke potošnje ulažu i do 15 % obima prodaje u promociji.

3.2. PROCES UPRAVLJANJA PROMOCIJOM

Upravljanje promocijom je sastavni deo upravljanja marketinf miksom. Odluke o promociji se donose na odluke o:  Ciljnom auditorijumu komuniciranja,  Cilju komuniciranja,  Sadržaju poruke,  Kanalu komuniciranja,  Budzetu promocije,  Promocijskom miksu,  Merenju rezultata promociej i  Upravljanju i koordinaciji procesom komuniciranja.

3.2.1. Odluke o ciljnom auditorijumu

Odluke o ciljnom auditorijumukompanija dobija smernice za donošenje narednih odluka o promociji. Auditorijum se može izjasniti (Stošić-Mihajlović, 2013): - Nije nikad čuo za kompaniju, tj. nepoznato mu je ime kompanije, vrste delatnosti, proizvod i ponuda kompanije i ciljna grupa potrošača; - Prepoznaje kompaniju po imenu, ali ne poznaje vrstu delatnosti, proizvode i ponudu i ciljnu grupu potrišača; - Prepoznaje kompaniju po imenu i vrsti delatnosti, ali ne poznaje proizvode i ponudu kompanije i ciljnu grupu potrošača; - Prepoznaje kompaniju po svim navedenim obeležjima, - Ne samo da prepoznaje, već zna mnogo o kompaniji i njenoj ponudi. Ukoliko auditorijum nikad niej čuo ili je samo čuo za ime kompanije, cilj komuniciranja će biti upoznavanje auditorijuma sa imenom – postojanjem kompanije, i vezom izmedju imena i vrste delatnosti kompanije. Ako auditorijum zna za kompaniju i poznata mu je vrsta delatnosti kojom se

107 bavi, ali zna o kakvim proizvodima i uslugama je reč, cilj komuniciranja je poznati ciljani aufitorijum sa ponudom kompanije. Ukoliko auditorijum ima lošu sliku o kompaniji, mora se vršiti repozicionioranje strategije komuniciranja, uz definisanje razloga za takav stav. Održavanje strategije komuniciranja je cilj komuniciranja u slučaju pozitivne reakcije auditorijuma na imidz kompanije. Najteža kategorija je auditorijum koji je indiferentan prema kompaniji, pa je zadatak komuniciranja – aktiviranje mišljenja internog auditorijuma čak i na negativan stav.

3.2.2. Odluka o cilju promocije

Ciljevi promocijemogu biti: - Jačanje institucionog imidža i imidža proizvoda marke, - Održavanje dostignutog imidža i - Repozicioniranje imidža. Cilj komuniciranja determiniše izbor medija i sredstva. Postizanje koorporativnog imidža kompanije se ne mora ostvariti institucionalnom propagandnom, kako se očekuje. Internacionalna sponzorstva su brz način da se skrene ugled javnosti i potrošača ( iskustvo kompanija Benetton, Sinalka).

3.2. 3. Odluka o sadržaju poruke

Odlukom o poruci se definiše sadržaj, struktura, oblik i izlet, izvor poruke i način njene prezentacije. Poruka procesa komuniciranja treba da je razumljiva, jasna i pamtljiva. Propaganda poruka poruka treba biti još i kratka i precizna. Poruka procesa komuniciranja uvek nosi apel – racionalni, emocionalni ili moralni. Isticanje najvažnije karakteristike i argumenata u prvim sekundamaporuke delujeagresivno ali je veoma poželjno kod medija kao što su novine, časopisi i sl. Oblik poruke zavisi od poruka oblika promocije i sredstva komuniciranja ( oglas za novine, radio,televiziju i sl.). Izvor poruke pojačava poverenje u poruku. Lica – prometeri treba da poseduju najveće ljudske i moralne,a potom i profeionalne kvalitete. Potrebno je da su poznati,slavni, ali i poštovani i omiljeni; obično su iz oblasti sporta, filma i muzike. Veoma uspešna poruka može biti veoma neuspešno realizovana. Troškovi se tada dupliraju, jer su uložena sredstva u njeno kreiranje multiplikovala troškove lošim medija planom.

3.2. 4.Odluka o kanalu komuniciranja

Odluka kanalu komuniciranaj donosi se na odluka o ličnom ili masovnom komuniciranju. Kanali komuniciranja su predodredjeni izborom sredstava i medija komuniciranja (npr. Ako smo izabrali oglas biraćemo TV, radio ili novine). Faktori koji utiču na izbor medija su: - Raspoloživost medija, - Troškovi angažovanja, - Stepen pokrića tržišta, - Nivo poverenja koje uživaju, - Propisi države u oblasti medija, - Karakter delatnosti i proizvoda i - Finasijska sposobnost kompanije. Odlukom o mediju komuniciranja vrši se izbor izmedju štampanih, elektronskih medija i displea. Izbor medija se može obaviti izmedju lokalnih ili nacionalnih medija, pa i internacionalnih medija ( satelitska, kablovska TV).

3.2. 5. Odluka o budžetu promocije

Nivo promocijskog budzeta je pod uticajem sledećih faktora (Stošić Mihajlović, 2010): - Marketing strategije kompaniej i mesta promocijskog miksa u marketing miksu, - Marketing i promocijskog cilja kompanije, - Strukture promocijskog miksa, - Finansijsko stanja kompanije, - Državne regulative, - Konkurentske strategije komuniciranja, - Raspoloživost medija i sl. ( misli o tome o kom pravcu svaki faktor utiče na budžet). - Metode za formiranje budžeta promocije mogu biti: - Arbirarna metoda (formirati budjet u onolikom iznosu koliko kompanija može sebi dozvoliti).

108

- Metoda procenta od prodaje (formirati budzet u iznosi koji je procenat od planirane ili ostvarene prodaje), - Metoda pariteta komuniciranje ( izdvojiti onoliko koliko troši komuniciranje), - Metoda cilja i zadatka (odrediti budzet na osnovu defenisanih ciljeva za budući period). - Kompanije pribegavaju izdvajanju odgovarajućeg procenta od planiranog ili ostvrenog obima prodaje za promocijski budzet.

3.2.6. Odluka o promocijskom miksu

Odluaka o promocijskom miksu se odnosi na ulogu pojedinih oblika, kao što su: Propaganda, Lična prodaja, Unapredjenje prodaje, Publicitet, Odnos s javnošću i Direktni marketing. Promocijski miks zavisi od karaktera delatnosti i proizvoda, ciljnog auditorijuma, definisanog cilja komuniciranja i svih drugih faktora koji opredeljuju odluku o promociji. Medjutim, dešava se da dve kompanije iste vrste delatnosti različito rasporedjuju budzet i time daju različitu ulogu istim oblicima promocije ( primer). Primer: Kompanija „Avon“ koncetriše skoro sav budzet na ličnu prodaju, a samo oko 1% na propagandu, a kompanija „Revlon“ troši 7% obima prodaje upravo na propagandu. Komapanija Marks&Spencer ne ulaže baš mnogo u promociju, jer smatra da je 15 miliona potrošača koji se sedmično prodju kroz njene objekte njen najbolji promoter. (Đukić, Stanković, 2008)

3.2.7. Merenje rezultata i koordinacija promocijom

Merenje rezultata promocije je otežano ali, efekti ne izostaju. Efekti se mogu meriti: Ispitivanjem auditorijuma o protekloj promociji, Merenjem obima prodaje pre i posle kompanije, pod uslovom da su svi drugi faktori bili nepromenjeni. Da bi se efektivno upravljalo promocijom neophodno je promeniti koncepciju koordiniranog marketing komuniciranja, odnosno integrisanih marketin komuniciranja. Koncept integrisanih marketing aktivnosti je koncept planiranja marketing kumuniciranje kompanije sa ciljem ostarivanja dodajne vrednosti putem integrisanja različitih oblika promocije i podizanja njihove konzisternosti i sposobnosti korišćenja njihove medjusobne prednosti. Koncepcija koordiniranog marketing komuniciranja zasniva se na postavljanju menadjera ta koordiniranje marketing komunikacijama. Cilj integrisanih marketing komunikacijajeste da se posle svakog komunikacionog ciklusa tok informacija intenzivira od potrošača ka kompaniji, kako bi rezultati predhodnog ciklusa komunikacije bili merljiviji i bila jasnija predstava o pozicioniranju kompanije u okruženju.

3.2.8. Odluke o propagandi

Propagande je oblik plaćenog i masovnog komuniciranja kompanije sa okolinom. Propaganda podstiče prodaju, kreira buduću tražnju i sredstvo je konkurentskog diferenciranja. Ciljevi propagandesu kompatibilni sa cilejm promocije. Definisanje ciljeva propagande se obavlja na osnovu definisane svrhe propagande. Svrha propagande može biti informisanje, ubedjivanje i podsećanje. Odlukom o mediju propagande vrši se izbor izmedju : - Dnevnih medija (novine-oglasi), - Periodičnih medija (listovi, časopisi), - Audio-vizuelnih sredstva (radio, telvizija, film), - Računarsko-informatičkih sredstva (Internet), - Klasične propagande (katalozi, prospekti), - Prezent sredstava (reklamne kese, upaljači, olovke, imenici, rokovnici, planeri), - Spoljin propagandnih sredstv ( svetleće reklama, natpisi na prevoznim sredstvima i zgradama, panoji) i - Poslovno propagandnih sredstava (memorandumi, kovere ).

Odluke o ličnoj prodaji i unapredjenju prodaje

Lična prodaja je oblik promocije kojim kompanija direkno dolazi u kontakt sa svojim potrošačima. Taj kontakt se ostavruje lično, i to je glavna karakteristika lične prodaje, pa otuda injen naziv. Lična prodaja predstavlja lično komuniciranje izmedju proizvodjača, odnosno prodavca, i potrošača. Prednost ličnog kontakta potrošača i prodavca je upravo u:

109

Dvosmernom načinu komuniciranja i mogućnosti dobijanja informacija o reakcijama potrošača na ponudjeni proizvod, Mogućnost prodavca da svoju prezentaciju prilagodi svakoj individui te izbegavanju rasipanaj napora i Velikim šansama da se na licu mesta sklopi kupoprodajni ugovor. Nedostatak lične prodaje čine : visoki troškovi organizovanja i primene lične prodaje i rizik pravog izbora (pravog) prodavca. Unapredjenje prodaje predstavlja oblik promocije čijim merama kompanija direktno, ali kratkoročno stimuliše prodaju. Unapredjenje prodaje ima izvesne prednosti u odnosu na druge oblike promocije. To su : Dominantna kontrola od strane kompanije, Nije potrebno angažvati posrednike koliko za druge oblike promocije, Ima veliku ulogu u pojedinim fazama životnog ciklusa proizvoda, Efekti su mnogo više vidljivi i merljivi, Značajan je generator sticanja gotovine. Unapredjenje prodaje igra veoma važnu ulogu u fazi uvodjenja proizvoda na tržištu, fazi opadanja životnog ciklusa proizvoda, kod proizvoda koji se kupuju sa stanovišta cena, kod proizvoda kod kojih marka nema značaja i kod proizvoda za čiju kupovinu se potošači odlučuju tek nakon odlaska u prodajni objekt. Mere unapredjenja prodaje se usmeravaju prema: Potrošačima, Posrednicima i Sopstvenoj prodajnoj sili. Cilj mera unapredjenja prodaje umerenih na potrošače je: stimulisanje kupovine veće količine proizvoda, stimulisanje češće upotreba proizvoda, privlačenje konkurentnih kupaca i privlačenje na probu onih koji nisu potrošači proizvoda kompanije. Mere unapredjenja prodaje usmerene na stimulisanje posrednika su popusti, besplatni primerci, zajednička propaganda, izlaganje na mestu prodaje, nagradni konkurs za trgovinu, sajmovi i izložbe, obuke osoblja. Cilj mera unapredjenja prodaje usmerenih na prodavce je : stimulisanje prodavaca na prodaju novih proizvoda i stimulisanje prodavaca kroz premije na borbu za što veći sopstveni doprinos obimu prodaje.

3.2.10. Odluke o publicitetu i odnosima sa javnošću

Publicitet služi za provisanje marki, proizvoda, usluga,ideja, linija proizvoda / usluga, proizvodnog/uslužnog programa, organizacija, država, osoba-ličnosti i aktivnosti. Svrha publiciteta nije ubedjivanje i podsticanje na kupovinu, već pozitivno informisanje javnosti o kompaniju. Publicitet predstavlja oblik promocije kojim kompanija komunicira sa javnošću putem objavljhenih informacija o njenom poslovanju, proizvodima/ uslugama ili markama od strane sredstava javnog informisanja, a koje nisu naložene, niti plaćene od strane kompanije. Nosioci aktivnosti publiciteta u kompanijama su publicisti. Aktivnostima odnosa sa javnošću kompanija utiče na javno mnjenje, radi sticanja pozitivnog imidja kompaniej u javnosti. Cilj odnosa sa javnošću je stvaranje atmosfere poverenja prema kompaniji. Cilj odnosa sa javnošću je : podnosa lansiranju novih proizvoda, pomoć repozicioniranju proizvoda, stimulisanje popularnosti proizvoda i odbrana proizvoda koji je ostvario uspeh u javnosti. Instrument odnosa sa javnošću su (Stošić Mihajlović, 2003): Novinarsku medij (intervjui, konferencije za štampu); Periodični izveštaji ( stručne publikacije, interne novine, finasijski izveštaji); Posebna štampana sredstva (saopštavanje, prospekti, katalozi); Govorni mediji (diskusije, komentari ); Posebne aktivnosti (dobrotvorne akcije, takmičenja, sponzorstva, donacije); Specijalni dogadjaji (simpozijumi, seminari, sajmovi, izložbe,dodele nagrada); Akcije ( akcije, informativne turneje); Audivizuelni mediji (radio spot,TV spot, video, institucionalni film); Izložbeni mediji ( panoji, probni uzorci, leci); Oglašavanje (institucionalno, proizvoda, marke); Unapredjenej prodaje i poznavanje robe i tehnika prodaje. 3.2.11. Odluka o direktnom marketingu

U savremenim uslovima, direktni marketing preuzima vodjstvo nad klasičnim oblicima komuniciranja kompanije sa potrošačima, posebno u integrisanom konceptu medjunarodnih marketing aktivnosti. Rastu značaja direktnog marketinga u promocijskom miksu doprinose: - Egzatnost u proceni i „pogadjanju“ ciljne grupe, - Veća merljivost efekta, - Manji troškovi usled ubrzanog razvoja telekomunikacione i računske tehnologije, - Brzina reagovanja i

110

- Kraći „ time lage“ izmedju akcije kompanije i reakcije ciljne grupe. - Direktni marketing je interaktivni sistem marketinga koji koristi jedan ili kombinaciju više medija propagande kako bi se uticalo na stavove potrošače, direktno merljive. - Oblici direktnog marketinga su: - Komuniciranje poštom, - Direktna prezentacija, - Telemarketing, - Tv marketing i - On-line marketing. - Direktni marketing svojim sredstvima identifikuje potrošača po imenu, adresi, mestu stanovanja i ponašanja u kupovini.

Z A K LJ U Č A K

U procesu isporuke usluga, komuniciranje, odnosno promocija, je veoma značajan instrument marketing miksa. Sve više se koriste oblici direktnog, interaktivnog komuniciranja, pre svega na relaciji zapolenih na prvoj liniji usluživanja i klijenata. Osobenosti promocije usluga proizilaze iz njihovih specifočnosti u odnosu na fizička dobra. Sa razvojom ciljnog marketinga i oblika direktnog komuniciranja razlike se smanjuju. Osnova uloga promocije, odnosno marketing komuniciranja, u uslužnim organizacijama je kreiranje dugorčnih odnosa sa potrošačima. Integrisane marketing komunikacije su način i sredstvo da se taj cilj realizuje. Integrisane marketing komunikacije u svim fazama procesa komuniciranja ( reći – učiniti- potvrditi ) doprinose efikasnijoj promociji i usluga. Ovim se završava jedan ciklus procesa planiranja marketing aktivnosti u kompaniji. Odluke procesa planiranja treba primeniti u poslovanju kompanije, a da bi se to učinilo, potrebno je imati adekvantnu marketing organizaciju za njihovu primenu.

L I T E R A T U R A

[1] Djukić, S., Stanković, Lj., (2008). Marketing, Ekonomski fakultet, Niš. [2] Milanović V., (2003). Marketing menadzment, Beograd. [3] Mihajlović-Stošić, Lj. (2013). Marketing, VŠPSS, Vranje. [4] Mihajlović-Stošić, LJ. (2010). Istraživanje marketinga, VŠPSS, Vranje. [5] Mihajlović-Stošić, LJ. (2007). Marketing komuniciranje i poslovno oglašavanje, VŠPSS, Vranje

111

PERSONAL SELLING AS A FORM OF PROMOTIONS Biljana Tomoć Darko Đurić Maja Stojanovic Jovana Aleksov

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

LIČNA PRODAJA KAO OBLIK PROMOCIJE

Biljana Tomoć Darko Đurić Maja Stojanovic Jovana Aleksov

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: Personal selling is a form of sales promotional activities in which there is a direct seller komunicaranja ie. Companies and buyers and consumers - face to face. Personal selling should allow that it'll be a act of buying and selling and the products and services of the company'll come into the hands of customers and consumers. Like other forms of promotion and personal selling seeks to inform and motivate the customer to have a bias toward products and services companies, which will lead to the act of buying and selling. The role of personal selling in the promotion is largely conditioned by the nature of products and services. In the consumer goods of daily use it is relatively modest in comparison to other forms of promotion. In order to achieve efficient performance personal selling is necessary to specify the sales territory, sales quotas and the number of vendors required. Promotion is the process komunicirinja between companies and potrošačasa with the aim to create a positive attitude about goods and services who is leading toward their favoritism in the process of buying in the market. Promotion is an effective impact on the operating results of commercial business organization into plansko- market economy. The main purpose is to stimulate the sales of products and services business organizations.

Apstrakt: Lična prodaja predstavlja oblik promocione prodaje aktivnosti kod koje dolazi do direktnog komunicaranja prodavca tj. Preduzeća i kupca odnosno potrošača – licem u lice 67. Lična prodaja treba da omogućava da doće do akta kupoprodaje i da proizvodi i usluge preduzeća doću u ruke kupaca odnosno potrošača. Kao i ostali oblici promocije i lična prodaja nastoji da informiše i motiviše kupca da ima sklonosti prema proizvodima i uslugama preduzeća, što će dovesti do čina kupoprodaje. Uloga lične prodaje u promociji je dobrim delom uslovljen karakterom proizvoda i usluga. Kod potrošnih dobara svakodnevne upotrebe ona je relativno skromna u odnosu na druge oblike promocije. U cilju efikasnog obavljanja lične prodaje neophodno je precizirati prodajne teritorije, kvote prodaje i broj prodavaca koji je potreban. Promocija je proces komunicirinja izmedju preduzeća i potrošačasa sa cijem da se stvori pozitivan stav o proizvodima i uslugama ko ja vodi ka njihovom favorizovanju u procesu kupovine na tržištu. Promocija je efikasan nacin uticaja na rezultate poslovanja privrednih privrednih organizacuja u plansko- tržišnoj privredi. Osnovna svrha je stimulisanje plasmana proizvoda i usluga privredne organizacije.

67 Vasiljev Stevan: „Marketing“, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2007

112

1. UVOD Promocija je proces komunicirinja izmedju preduzeća i potrošača sa cijem da se stvori pozitivan stav o proizvodima i uslugama koja vodi ka njihovom favorizovanju u procesu kupovine na tržištu. Promocija je efikasan nacin uticaja na rezultate poslovanja privrednih organizacuja u plansko- tržišnoj privredi. Osnovna svrha je stimulisanje plasmana proizvoda i usluga privredne organizacije. Jedan od oblika promocije jeste lična prodaja koja obuhvata usmenu komunikaciju sa jednim ili više potencijalnih kupaca od strane plaćenih predstavnika, u cilju ostvarivanja prodaje. Zasniva se na ličnom kontaktu prodavca i kupca tj. potrošača. Ciljevi lične prodaje su slični drugih oblika promocije i to su: informisanje, ubeđivanje i/ili obnavljanje sećanja. Predstavnici prodaje predstavljaju direktnu vezu organizacije sa potrošačima. Oni predstavljaju proizvode organizacije potrošačima i istovremeno prikupljaju potrebne informacije o njima.

2. ZNAČAJ I KARAKTERISTIKE LIČNE PRODAJE Lična prodaja je važan element komunikacijskog marketing miksa. Međutim, organizacije su veoma osetljive na visoke i rastuće troškove (plate, provizije, premije –posebne nagrade, putne troškove, beneficije) održavanja prodajne snage. Zbog toga organizacije traže supstitucione načine prodaje putem pošte i telefona (da bi smanjile troškove prodaje). Troškovi lične prodaje su često veći od troškova oglašavanja. Postoje brojne strategije za snižavanje troškova prodaje i poboljšanje efikasnosti prodajne snage, kao što su: Minimizacija vremena i troškova putovanja, Telemarketing, Kompjuterizacija, Kompjuterizovanje baze podataka o potrošačima. Takođe, organizacije nastoje da povećaju produktivnost prodajne snage kroz bolji izbor, obuku, usmeravanje, motivisanje i nagrađivanje prodavaca. Pozitivne strane lične prodaje su: dinamička interakcija između kupca i prodavca, fleksibilnost, efikasnost, zaključuje prodaju i obezbeđuje fidbek – povratnu vezu ili spregu između dve strane. Slika 1.

www.motivacija.weebly.com68

3. CILJEVI I STRATEGIJE LIČNE PRODAJE Lična prodaja predstavlja oblik promocione prodajne aktivnosti kod koje dolazi do direktnog komunicaranja prodavca tj. Preduzeća i kupca odnosno potrošača – licem u lice 69. Lična prodaja treba da omogućava da doće do akta kupoprodaje i da proizvodi i usluge preduzeća doću u ruke kupaca odnosno potrošača. Kao i ostali oblici promocije i lična prodaja nastoji da informiše i motiviše kupca da ima sklonosti prema proizvodima i uslugama preduzeća, što će dovesti do čina kupoprodaje. Za razliku od ostalih ostalih oblika promocije koji su bezlični, lična prodaja predstavlja oblik promocione aktivnosti koje najneposrednije utiče na plasman proizvoda i usluga. Prednost lične prodaje kao oblika promocione aktivnosti što omogućava elastičnost jer je proces komuniciranja dvostran. Prodavac može da prilagodi svoju prezentaciju proizvoda i usluga prema mogućnostima kupaca da ga razume. Istovremeno lična prodaja minimizira mogućnost izgubljenog napora što nije često moguće kod drugih oblika promocije koji se odvijaju putem masovnog komuniciranja. Svakako je najveća prednost što može na licu mesta da dodje do zaključivanja kupoprodajnog ugovora, odnosno obavljanje kupovine od strane kupca. Osnovni nedostatak su visoki troškovi korišćenja ovog oblika promocije. Sledeća prednost ovog oblika komuniciranja nalazi se u tome da se promotivna akcija putem lične prodaje može direktno usmeriti na tzv. ciljnu tržišnu grupu a da se ne gubi ni vreme ni novac na ona

68 http://www.motivacija.weebly.com 69 Vasiljev Stevan: „Marketing“, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2007

113 područja koja su izvan interesas preduzeća. Potom iz aktivnosti prodajnog osoblja često rezultira prodaja, što znači da ostvaruje najvažniji cilj promotivne akcije. Konačno lični kontakt omogućava da prodavac učini i obavi neke druge zadatke, pa čak i odredjeni servis na proizvodu koji je prodao. Uočavaju se odredjene faze kroz evoluciju ovg obloika komuniciranja. U prvoj fazi bili su bitni šarm i prodornost prodavca, što znači da je uspeh komuniciranja zavisio isključivo od njegovih sposobnosti. Druga faza u kojoj je potošač bio bitno zainteresovan (usled povećanja kupovne moći) za osobine proizvoda, nametala je potrebu da prodavac bude izuzetan poznavalac proizvoda. U trećoj fazi zbog povećane konkurencije nametala se potreba da se vodi više brige o specifičnim zahtevima potroišača, pa i da onos prodajnog osoblja bude u skladu sa tim. Prodajno osoblje mora prvo ostvariti komunikaciju da bi pobudilo pažnju a zatim i interes, da bi nakon toga delovalo u pravcu stvaranja želje a zatim i akcije za kupovinom. Četvrta faza sastoji se u definisanju vrlo specifične uloge prodajnog osoblja. Pred njima se pojavljuje potreba da odrede i identifikuju problem sa kojim je potrošač suočen a kojeg često nije ni svestan, i da mu nakon toga ukažu na korist koje u rešavanju tog problema pruža proizvod koji prodaju. U ovoj fazi prodavac se pojavljuje u liku osobe koja rešava problem potrošača. I najzad petu fazu bismo mogli nazvati preventivno –kreativnom, to je situacija u kojoj se problem potrošača rešava neposrednom saradnjom kupca i proizvodjača i kada proizvodjač svoju ponudu prilagodjava odredjenim kupcima. Poslednja faza je karakteristična za period u razvoju marketinga kada se sa klasičnog tzv. transakcionog marketinga prelazi na marketing odnosa. (relationship marketing). Sve faze možemo prikazati i na sledeći način: Slika 2.

Proces lične prodaje

Uloga lične prodaje u promociji je dobrim delom uslovljen karakterom proizvoda i usluga. Kod potrošnih dobara svakodnevne upotrebe ona je relativno skromna u odnosu na druge oblike promocije. Već kod trajnih potršnih dobara ona postaje značajna. Kod zgrada, opreme i uredjaja, lična prodaja igra značajnu ulogu. U cilju efikasnog obavljanja lične prodaje neophodno je precizirati prodajne teritorije, kvote prodaje i broj prodavaca koji je potreban. Prodajne kriterijume predstavljaju geografska područja, koji se daju u odgovornost pojedinim prodavcima. Veliki broj kvantativnih i kvalitativnih faktora koja treba analizrati pri odredjivanju prodajne teritorije, odnosno podele tržišta na prodajne teritorije. Kanal prodaje, tip proizvoda, faza u razvoju tržišta i navike kupaca u kupovini su najvažniji kvalitativni faktori koji se ne mogu predvideti. Prodajna teritorija mora biti homogena u pogledu društvenih i ekonomskih karakteristika. Zadatak prodavaca je da pokriju i uspostave kontakte sa potencijalnim kupcima sa prodajne teritorije za koju su zaduženi od strane prodajne operative. Kvote prodaje su standard koji se koristi u planiranju koji se koristi u planiranju i kontroli marketing aktivnosti prodavca. One se izražavaju u obliku prodaje, dohotku, dozvoljenim troškovima i slično. One su kako planski tako i kontrolni instrument. Ustanovljavaju se za pojedine prodavce, ali ne isključivo za nih već i za pojedine proizvode, kupce, posrednike itd. Kvantativni faktori u odredjivanju kvota su: - broj i lokacija kupaca; - kada se znaju potencijalni kupci treba oceniti potencijal posla; - broj i frenkvencija kupaca; - prosečna dužina po pozivu; - frenkvecija poziva.

114

Prodavci treba da poznaju proizvode, kupce, preduzeće i njegovo mesto na tržištu.70 Zato je često neophodno organizovati poseban program za prodavce. Prodavci moraju biti motivisani da efikasno obavljaju svoju funkciju. Sistem raspodele dohotka u prodajnoj operativi treba da bude jednostavan i pravičan. Bitno je da bude baziran na prodajnoj teritoriji i kvoti prodaje koja je objektivno utvrdjena. Princip raspodele prema radu stimulativno deluje da se ostvari povoljniji obim prodaje nego što je to dato u kvoti prodaje. Ciljevi lične prodaje su izvedeni iz strateških odluka marketinga. Marketinški ciljevi definišu šat bi prodajna funkcija trebalo da ostvari. Oni mogu biti definisani na različite načine, kao što su: obim prodaje, tržišno učešće, profitabilnost, nivo usluživanja i smanjenje troškova prodaje.71 Strategija lične prodaje definiše kako bi navedene strateške ciljeve trebalo ostvariti. Kao alternativne ciljeve lične prodaje menadžeri bi trebalo da razmotre:

- Stope posete kupaca - Procenat postojećih nasuprot potencijalnih kupaca - Politiku popusta (opseg dozvoljenog smanjenja cena iz cenovnika) - Procenat resursa - Sistem prikupljanja povratnih informacija - Unapredjenje odnosa sa mušterijama.

3.1. PROCES UPRAVLJANJA LIČNOM PRODAJOM

Nakon utvrdjivanja strategije i ciljeva lične prodaje menadžeri prodaje moraju razmotriti proces sa kojim će upravljati ličnom prodajom. Oni moraju razmatrati postavljanje posebnih ciljeva prodavca, regrutovanje i selekciju kadrova, obuku, motivaciju i kompenzaciju i ocenjivanje prodavca. Slika 3

Postavljanje ciljeva

Regrutovanje i selekcija

Obučavanje

Motivacija i kompenzacija

Ocenjivanje prodavaca

Pojednostavljen model procesa upravljanja ličnom prodajom.

Postavljanje ciljeva uključuje definisanje pojedinačnih ciljeva prodavcima kojima se najefikasnije doprinosi ostvarenju agregatnih ciljeva prodaje. Regrutovanje prodavaca „visokog kalibra“ je jedan od osnovnih zadataka menadžera prodaje. Oni moraju razmišljati kako će posao lične prodaje učiniti atraktivnim. Obuka prodavaca mora biti shvaćena kao kontinuirani i sistematski zadatak. Usavršavanje ne bi trebalo da uključuje samo poznavanje zadatka, već i razvoj kadrova. Programi usvršavanja trebalo bio da ukljiučuju sticanje znanja o firmi, konkurenciji i njihovim proizvodima, prodajnim procedurama i tehnikama, organizaciji rada i o upravljanju odnosima.

70 Prof.dr Rajko Unčanin,Prof.dr Predrag Damnjanović: „Marketing i odnosi sa javnošću’’, Čačak 2006. 71 Božidar S. Milenović: ’’Principi marketinga’’ , Fakultet za trgovinu i bankarstvo Beograd, 2003. 115

Slika 4

Ciklus motivacije prodavaca.

Motivacija i kompenzacija prodavca može biti efektivna samo kada se poznaje ličnost prodavca. U pravom smislu menadžeri prodaje ne motivišu prodavce direktno, već stvaraju uslove u kojima prodavci motivišu sami sebe. Osenjivanje prodavaca obezbedjuje informacije da li su pojedinačni ciljevi ostvareni i za upravljanje motivacijom i usavršavanjem. Za ocenjivanje prodavace često se koristi uporedjivanje ostvarenih učinaka sa standardima kao što su normirane profitne ili prodajne kvote, ili druga uporedjivanje prodavaca medjusobno…

4. PROBLEMI UPRAVLJANJA LIČNOM PRODAJOM

Kao i ostali menadžeri lične prodaje moraju regrutovati, usavršavati, ocenjivati i motivisati svoje kadrove. Medjutim postoje i odrećene osobenosti posla menadžera prodaje koje otežavaju ostvarivanje efektivnog upravljanja prodajom i koje istovremeno čine ovaj posao privlačnim. Glavni problemi upravljanja ličnom prodajom proističu iz : - Geografske odvojenosti, - Ponovljenih odbijanja zaključenja prodaje, - Prodavčeve karakteristike ličnosti nasuprot posla, - Preveliko pojednostavljenje zadatka prodaje.

Geografska odvojenost izmedju menadžera prodaje i njegovih terenskih prodavaca stvara problem motivacije, koordinacije i kontrole. Zbog ponovnog odbijanja zaključenja prodaje prodavci mogu biti zabrinuti, to može dovesti do pada entuzijazma. Glavna funkcija menadžera prodaje je da obezbedi podršku i obnavljanje motivacije u takvim nepovoljnim situacijama. Poželjne karakteristike prodavca koji prodaju proizvode i usluge individualnim potrošačima su pored ostalih otvorenost i društvenost72. Neki menadžeri žele savladati teškoće upravljanja prevelikim pojednostavljivanjem zadataka. Oni najčešće ističu stav da ih najviše zanima rezultat. To znači da je njihov posao da nagradjuju one koji ostvaruju prodajne ciljeve i da kažnjavaju neuspešne. Takav stav ignoriše činjenicu da menadžment prodaje može značajno doprinositi uspešnom ostvarivanju prodajnih ciljeva.

5. UNAPREDJENJE PRODAJE U literaturi posoji više definicija unapredjenja prodaje. Teško da se ovaj oblik promocije može precizno razgrničiti od drugih. Zbog neke definicije u negativnom smislu definišu unapredjenje prodaje, kao aktivnosti koje spadaju u ličnu prodaju i privrednu propagandu. Takva je dobrim delom definicija američkog udruženja za marketing: „Unapredjenje prodaje obuhvata one marketing akrtivnosti, sem lične prodaje, privredne propagande i publicitete, koje stimulišu kupovinu potršača i efektivnost posrednika, kao izlaganja, prikazivanja I izložbe i demontracuje i druge pojedinačne mere unapredjenja prodaje koje se ne koriste regularno”. U maloprodaji unapredjenje prodaje obuhvata sve aktivnosti koje podstiču ljude da kupuju uključujući ličnu prodaju, privrednu propagandu i publicitet. Verovatno je preciznija sledeća defunicija unapredjenja prodaje: „ Direktan podsticaj kojim se dodatna vrednost ili neka druga pogodnost u vezi sa drugim proizvodom nudi prodajnoj operativi, posrednicima

72 Medjutim u realnom poslu samo 30% svog vremena prodavci troše na kontakte licem u lice sa mušterijama, na putovanja 50% i na obavljanje administrativnih poslova 20%. Božidar S. Milenović: „PRINCIPI MARKETINGA“ ,Fakultet za trgovinu i bankarstvo Beograd, 2003. Str.249. 116 ili krajnjem potrošaču“. Unapredjenje prodaje ima za cilj da prodajnoj operativi da stimulans za plasman proizvoda, trgovini dopunski motiv da prihvati proizvod i angažuje se u njegovoj realizaciji, a potrošačima podsticaj da prihvate proizvod i kasnije ga stalno kupuju. Sledi da su tri područaja aktivnosti unapredjenja prodaje: - podsticanje prodavca, zakupnika i demonstratora proizvoda preduzeća; - razvijanje interesa i stimulisanje trgovine na aktivnu saradnju na realizaciji proizvoda; - stimulisanje potrošača argumetima koji ne čine normalna svojstva proizvoda.

Svakako da kupac prevashodno treba da kupuje proizvod zbog njegovih svojstava. Aktivnosti unapredjenja prodaje stimuliraju potročača da što pre obavi kupovinu proizvoda sa kojim je upoznat preko drugih oblika promocione aktivnosti.

5.1. METODI UNAPREĐENJA PRODAJE

Veliki broj metoda se koristi za stimulisanje prodavca, trgovine i potrošača. Neki od njih nisu prihvatljivi u samoupravnij plansko- tržišnoj privredi, dok dobar broj jeste i praktikuje se u našoj privredi. U saradnji sa trgovinom organizuju se sledeće aktivnosti unapredjenja prodaje, kao propagirane robe na mestu prodaje, izložbe, demonstracije, davanje štampanih materijala, filmovi i dijapozitivi. Propaganda na mestu prodaje omogućava da se roba aktivno izloži što stimuliše impulsivne kupovine. Stimulisanje potrošača odvija se putem besolatnih uzoraka, nagradnih igara i premija. Davanje potencijalnih potošačima besplatnog uzorka na probu je efikasan metod unapredjenja prodaje, što su potvrdile i empirijske studije. Namena besplatnog uzorka da navede potrošača da isproba proizvod. Primenjuje se kod proizvoda male vrednosti koje se troše u većim količinama tokom godine od potrošača. Uzorak treba da bude veliki da potrošač bude u mogućnosti da oceni kvalitet proizvoda. Nagradne igre je metod unapredjena prodaje koji treba da omogući bržu ekspanziju proizvoda na tržištu. U praksi se koristi više formi nagradnih igara pa je potrebno imati dobar program i da obezbedi saradnju sa odgovaraljućim medijima informisanja potrošača. Smatra se da je bolje odrediti manji broj nagrada manje vrednosti. Pretpostavka učešća ptrošača u nagradnoj igri je kupovina proizvoda i slanje dokaza o tome ( kupon, isečak i slično). Nagradne igre služe da omoguće veliki stepen zainteresovanosti potrošača za proizvod i da stimuliču akciju u maloprodaji. Izložbe služe upoznavanju i informisanju potencijalnih kupaca i publike uopšte sa proizvodima i uslugama preduzeća. Na njima se sklapaju kupoprodajni ugovori. Sajmovi su posebne marketing institucije koje omogućavaju susrete kupaca i prodavaca na odredjenom mestu i u odredjeno vreme radi upoznavanja sa izloženom robom i eventualmog sklapanja kupoprodajnog ugovora. Sajmovi se održavaju u jednom odredjenom mestu u fiksiranom intervalu vremena. Sajmovi mogu biti lokalnog, regionalnog, nacionalnog i medjunarodnog karaktera. Prema proizvodima koje se izlažu mogu biti opšti ( velesajmovi) i specijalizovani ( saloni ). Sajmovi su jedan od najstarih oblika unapredjenja prodaje. Teško je osporiti značaj opštih sajmova uzoraka ali činjenice govore danas više u prilog specijalizovanihsajmova. Za vreme trajanja sajma sklapaju se značajni kupoprodajni ugovori. Aranžiranje je nezaobilazan metod unapredjenja prodaje. Unutrašnje i spoljno uredjenje prodajnih objekata je značajno sredstvo promocije i unapredjenja prodaje. Sajmovi su pogodna prilika da se sagledaju potrebe i zahtevi kupaca. Slika 5

www.infoverzum.blogspot.com73

73 http:// www.infoverzum.blogspot.com 117

6. ZAKLJUČAK Lična prodaja omogućava zaključivanje prodaje i direktnu i jasnu povratnu spregu od strane potrošača. Potrošači mogu pitati za cene proizvoda ili se mogu žaliti i tako prodavcu otkriti snage i slabosti marketing programa. Lična prodaja ima za cilj više definisan i koncentrisan auditorijum, što znači manje gubitke u odnosu na oglašavanje. Osim toga, ljudi koji su kontaktirani od strane prodavaca, spremniji su da kupe proizvod nego ako posmatraju proizvod na televiziji. Za održavanje tržišnog fokusa prodavci treba da znaju kako da analiziraju podatke o prodaji, mere tržišni potencijal, prikupljaju marketing obaveštenja i razvijaju marketing strategije i planove. Predstavnicima prodaje su potrebne analitičke marketing sposobnosti i ove sposobnosti postaju posebno važne na višim nivoima upravljanja prodajom. Marketing stručnjaci smatraju da bi prodajna snaga bila dugoročno efektivnija ako bi shvatala marketing podjednako dobro kao prodaju.

7. LITERATURA:

[1] Vasiljev Stevan: „Marketing“, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2007 [2] Prof.dr Rajko Unčanin, Prof.dr Predrag Damnjanović: „Marketing i odnosi sa javnošću’’, Čačak 2006. [3] Božidar S. Milenović: ’’Principi marketinga’’ , Fakultet za trgovinu i bankarstvo Beograd, 2003. [4] http://www.motivacija.weebly.com [5] http:// www.infoverzum.blogspot.com

118

STRATEGIC PLANNING AND MARKETING PLAN FOR SMALL ENTERPRISES Biljana Tomoć Miloš Nikolić Jovana Aleksov Nemanja Aleksic

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

STRATEGIJSKO PLANIRANJE I MARKETING PLAN MALIH PREDUZECA

Biljana Tomoć Miloš Nikolić Jovana Aleksov Nemanja Aleksic

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: At the beginning of the new millennium, our country in terms of economic development determines exactly a small company, that its significance directly influence the processes of transition and restuktuiranja inherited economic structure to a modern market economy. Small businesses are the systems that are inherently flexible, and therefore more effective in market performance. Strategic planning is a management process of developing and maintaining the viability of objectives and resources of the organization in relation to the possibility of its environment. Marketing plan is essential for any business and for efficient and effective marketing of any product or usluge.On elaborates the basic steps you need to take to make the organization moved from their positions in the desired position. Strategic planning sets the foundation for the development of a marketing plan. It starts with the general purpose and mission, which later lead to the definition of measurable corporate goals. Keywords: small business, strategic planning, marketing plan, marketing strategy and marketing missions.

Apstrakt: Na pocetku novog milenijuma, našu zemlju u privrednom smislu determiniše razvoj upravo mala preduzeca, koja svojim značajem direktno utiču na procese restuktuiranja i tranzicije nasleđene privredne strukture u savremenu tržišnu ekonomiju. Mala preduzeca predstavljaju sisteme koji su sami po sebi fleksibilniji, a samim tim i efikasniji u trzišnom nastupu. Strategijsko planiranje je upravljački proces razvijanja i održavanja životne sposobnosti ciljeva i sredstava organizacije u odnosu prema mogucnosti njene okoline. Marketing plan je osnova za svako poslovanje i za efikasan i efektivan marketing bilo kog proizvoda ili usluge.On razradjuje osnovne korake koje je potrebno preduzeti da bi organizacija prešla iz postojece pozicije u željenu poziciju. Strateško planiranje postavlja temelje za razvoj marketing plana . Ono zapocinje sa opštom svrhom i misijom,koji kasnije vode do definisanja merljivih korporativnih ciljeva. Ključne reči: mala preduzeća, strategijsko planiranje, marketing plan, marketing strategija i marketing misija.

1.UVOD

Mala preduzeća se pojavljuju kao nosioci glavnih razvojnih pravaca svake zemlje. Tokom poslednjih decenija mala preduzeća su u ekspanziji i postaju sve vise konkurentnija. Male poslovne organizacije

119 dugo su vec prisutne u razvijenim privredama. Ona su vazna za procese privatizacije i liberalizacije, pa svojim razvojem i zapošljavanjem svakako su i faktor stabilizacije. Jako bitna stavka svakog preduzeca je i strategijsko planiranje. Zadatak strategijskog planiranja je da obuhvati dovoljan broj poslova kako bi se preduzeće prilagodilo i održalo čak i u uslovima kada bi neki od tih poslova bili štetni.Takođe bitna,ali ne i presudna stvar svakog preduzeća jeste izrada marketing plana. Mala preduzeća smatraju da samo velika preduzeća treba da imaju marketing plan,dok velika su velika preduzeća i do sada radila bez njega,tako da je to argument da plan i nije tako bitan. Bez obzira na to,treba imati na umu da dobro planiranje pomaže preduzeću da predvidi i odgovori na promene u okruženju i da se bolje pripremi za iznenadne događaje. Marketing plan obično navodi marketing aktivnosti koje se sprovode tokom određenog vremenskog perioda (obično šest meseci, godinu dana ili 5 godina). Takođe, u njemu treba dokumetnovati troškove planiranih marketing aktivnosti, očekivane rezultate, kao i mere koje se koriste da bi se postigao uspeh.

2. STRATEGIJSKO PLANIRANJE

Strategijsko planiranje je upravljački proces razvijanja i održavanja životne sposobnosti ciljeva i sredstava organizacije u odnosu prema mogućnosti njene okoline. Zadatak strategijskog planiranja je da tako prilagodi preduzeće da obuhvati dovoljno poslova kako bi se odrzalo cak i ako bi neki od njenih poslova bili štetni74. Proces strategijskog planiranja sastoji se iz sledecih faza: - definisanje misije; - analiza unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja; - definisanje ciljeva i zadataka marketinga; - formulisanje marketing strategije; - utvrđivanje marketing programa; - primena i - kontrola strategijskog planiranja. Misija pokazuje zajednički pravac delovanja svih zaposlenih i to kroz određivanje posla kojim zele da se bave i onoga sto ce ih razlikovati od drugih firmi,odnosno konkurenata. Faktori koji utiču na misiju su sledeći: veličina preuzeća i lokacija,ciljna tržišta,složenost i dinamičnost okruženja, poslovna,organizaciona struktura,karakteristike strukture i procesa upravljanja, primena savremenih koncepcija u razvoju organizacione strukture,specifične jake I slabe strane,šanse i pretnje iz okruženja i raspoloživost resursima organizacije. Pet ključnih elemenata koji čine misiju su: razvoj organizacije,tekuće preferencije vlasnika, praćenje i proučavanje okoline,sredstva organizacije i profesionalna osposobljenost. U definisanju misije učestvuju: marketnig menadžeri, rukovodioci pojedinih službi i ostali zaposleni u marketingu. Pomoću sadržaja misije određuje se poslovno područje preduzeća, koje se definiše na osnovu tri dimenzije75: grupa kupaca koje ce preduzeće opsluživati; potrebe kupaca koje će se zadovoljavati i alternativni postupci za zadovoljenje tih potreba. Analiza unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja je najbitniji korak u procesu strategijskog planiranja. Metodi koji se najcesce koriste za ovu svrhu su: matrica pretnji,matrica povoljnih prilika,matrica izvršenja i SWOT analiza. Ciljevi i zadaci marketinga utvrđuju se u odnosu na formulisanu misiju marketinga i utvrđenih internih i eksternih mogućnosti. Pri utvrđivanju marketing ciljeva treba imati u vidu: položaj preduzeća na tržištu,pozicioniranost proizvoda u odnosu na konkurentske, učešće na trižtu,sistem distribucije,formiranje cena,sistem komunikacije i mogucnost plasmana na inostranom trzistu. Dobro formulisana marketing koncepcija, strategijski je orijentisana na tri cilja: dostizanje maksimalne koristi za kupca (zadovoljenje potreba); ostvarivanje ''optimalne'' dobiti za preduzece i zadovoljenje drustvenih potreba. Marketing ciljevi se mogu odrediti kao čisto marketinški i ciljevi sa naglašenom finansijskom komponentom. Čisto marketinški ciljevi na početku njihovog ostvarivanja ne treba očekivati veliku zaradu. Kod definisanja ovih ciljeva uzimaju se: tržišni položaj preduzeća, mogućnosti i šanse preduzeća i pozicioniranost proizvoda u odnosu na konkurenciju. U odnosu na položaj, moguće je definisati sledece ciljeve76: proširenja tržišta za postojeće proizvode ( novi kupci za postojeće proizvode); razvoj novih proizvoda (novi proizvodi za postojeće kupce, novi proizvodi za nova

74 Dr Vinka Filipovic, Dr Milica Kostic-Stankovic “Marketing menadzent” FON,Beograd,2009. 75 Dr Vinka Filipovic, Dr Milica Kostic-Stankovic “Marketing menadzent” FON,Beograd,2009 76 Dr Vinka Filipovic “Strategijski marketing” FON,Beograd,2008. 120 područja pasmana u zemlji inostranstvu) i napuštanje delova asortimana nekih proizvoda ili proizvodnog programa koji ne donosi dobit. Marketinški ciljevi sa naglašenom finansijskom komponentom su: rast prodaje, povećanje učešća na tržištu, povećanje obima prodaje, povećanje ukupnog prihoda ili uvođenje nove koncepcije u sistem praćenja prodaje. Marketing strategija ukazuje na osnovni pravac aktivnosti i resursa potrebnih za realizaciju postavljenih marketing ciljeva. Pri izboru marketing strategije treba analizirati dva parametra: tržište i proizvod. Formulisanje marketing strategije se bazira na karakteristikama ciljnog tržišta i konkurencije i pod uticajem administrativnih mera. U osnovi marketing strategija je način usmeravanja i prilagođavanja aktivnosti preduzeća ciljnim tržištima. Ona treba da se stvara ''odozdo navise'' da se formuliše na osnovu rezultata istraživanja tržišta i okruženja. Pristup ''odozdo navise'' znači da treba detaljno proučiti i analizirati elemente koji obezbeđuju konkurentsku prednost ili na osnovu kojih se stiče prednost na tržištu. Ovaj pristup podrazumeva najpre formulisanje strategije, a potom njeno raščlanjivanje na pojedinačne programe. Poslovni uspeh zavisi od preciznosti definisanja strategije i njene efektivne primene. Marketing program predstavlja neophodno sredstvo za sprovodjenje definisanih strategija. Od smernica šta bi se trebalo uraditi, prelazi se na precizno i detaljno utvrdjivanje konkretnih akcija. Programom se definise: - šta će se učiniti; - ko će to učiniti; - kada će se to učiniti i - koliko će to koštati. Primena strateškog plana je neizostavna karika u lancu strategijskog planiranja jer utvrđivanjem kako nešto treba uraditi nije obezbeđeno i da se to uradi bez greške. Kontrola strategijskog planiranja podrazumeva praćenje uspešnosti sprovođenja konkretnih strategija i uspostavljanje povratne veze sa sledećom interakcijom marketing planiranja u cilju tzv.strategijskog prilagođavanja.

Slika 1.

www.businessgross.com 77

3.MARKETING PLAN

Marketing plan je osnova za svako poslovanje i za efikasan i efektivan marketing bilo kog proizvoda ili usluge. On razrađuje osnovne korake koje je potrebno preduzeti da bi organizacija prešla iz postojeće pozicije u željenu. Veliki broj preduzeća posluje bez formalnih planova. Kod novoosnovanih preduzeća su menadžeri često i prezauzeti da planiraju. Mala preduzeća smatraju da samo velika preduzeća trebaju imati marketing plan,a starija preduzeća su i do sada radili bez njega, tako da im je to argument da plan i nije tako bitan. Treba imati na umu da dobro planiranje pomaže preduzeću da predvidi i odgovori na promene u okruženju i da se bolje pripremi za iznenadne događaje. Planovi koje preduzeća prave su: -Godišnji je kratkoročni plan koji opisuje sadašnju situaciju, ciljeve i strategiju za godinu dana,kao i program i budžet. -Dugoročni opisuje primarne faktore i snage koje utiču na poslovanje preduzeća nekoliko godina,uključujuci i dugoročne ciljeve,kao i marketinške strategije i resurse potrebne za njihovo dostizanje.

77 http:// www.businessgross.com 121

-Strateški uključuje prilagođavanje preduzeća kako bi iskoristilo prilike u stalno promenljivom okruženju. To je proces razvijanja i održavanja strateške usklađenosti između ciljeva preduzeća i mogućnosti u dinamičnom okruženju. Strateško planiranje postavlja temelje za razvoj marketing plana . Ono započinje sa opštom svrhom i misijom, koji kasnije vode do definisanja merljivih korporativnih ciljeva. Kasniji pregled i istraživanje sakuplja informacije o preduzeću, konkurentima, trzistu i okruženju u kojem preduzeće posluje. Korektno urađen matketing plan obezbeđuje:78 usmeravanje marketing aktivnosti; pomoć u marketing kontroli i primeni strategije; informisanje novih učesnika o njihovim ulogama u primeni plana i dostizanju postavljenih ciljeva; pomoć u obezbeđivanju resursa za primenu plana; stimulaciju razmišljanja i racionalniju upotrebu ograničenih sredstava; pomoć u organizovanju i dodeli odgovornosti, zadataka i vremena; pomoć ljudima u boljem shvatanju problema, mogućnosti i pretnji u budućnosti.

4.STRUKTURA MARKETING PLANA ( KRATAK PRIKAZ PLANA )

I UVOD II SITUACIONA ANALIZA A.SITUACIONO OKRUZENJE 1.Tražnja i trendovi u tražnji 2.Socijalni i kulturološki faktori 3.Demografske karakteristike 4.Ekonomski i poslovni uslovi 5.Politički uslovi 6.Zakoni i pravna regulative B.NEUTRALNO OKRUŽENJE 1.Finansijsko okruženje 2.Vlada 3.Mediji 4.Posebne grupe iz okruženja zainteresovane za konkretno poslovanje C.KONKURENCIJA D.UNUTRAŠNJE OKRUŽENJE III CILJNA TRŽIŠTA IV PROBLEMI I ŠANSE V MARKETING CILJEVI VI MARKETING STRATEGIJA VII MARKETING TAKTIKE VIII PRIMENA I KONTROLA IX ZAKLJUČAK X PRILOZI

U prvom delu marketing plana daje se njegov kratak pregled, koji uključuje opis proizvoda ili usluge, diferentne prednosti proizvoda ili usluge u odnosu na konkurentske, potrebne investicije i rezultate predviđanja, koji se odnose na povraćaj investicija, prodaju, profit, tržišni udeo itd. U uvodu se daje objašnjenje bitnih detalja konkretnog projekta. Za razliku od kratkog pregleda plana, u uvodu se ne daje prikaz projekta, već samo njegova osnova, gde se opisuje proizvod ili usluga,kako bi se tačno videla svrha konkretnog projekta. Situaciona analiza obuhvata veliki broj infomacija o okruženju u kome treba konkretni proizvod ili usluga da se plasira. Vrlo je važno dobro snimiti i proceniti situaciju u okruzenju. Radi preciznije analize predlaže se podela okruženja u nekoliko kategorija: situaciono okruženje, neutralno okruženje, konkurencija i unutrađnje okruženje. SITUACIONO OKRUŽENJE uključuje tražnju i trendove tražnje za konkretnim proizvodom ili uslugom. NEUTRALNO OKRUŽENJE se odnosi na grupe i organizacije koje nisu konkurenti konkretne organizacije. KONKURENCIJA obuhvata sve one koji se takmiče sa konkretnom organizacijom i vrlo su važna grupa za razmatranje, jer su njihovi interesi direktno suprostavljeni interesima konkretne organizacije.

78 Dr Vinka Filipovic, Dr Milica Kostic-Stankovic “Marketing menadzent” FON,Beograd,2009 122

UNUTRAŠNJE OKRUŽENJE opisuje stanje u okviru konkretne organizacije i raspoložive resurse. Ciljno tržište je jedna od glavnih stavki u marketing planu. Potrebno je tačno opisati: ko su kupci konkretnog proizvoda/usluge i sta,gde, kada, zasto, koliko i sa kojom učestalošću oni kupuju? Problemi i šanse - U ovom delu marketing plana uglavnom se sumiraju rezultati prethodnih. Potrebno je prvo grupisati šanse,a onda probleme, zatim objasniti zašto su pojedine stavke šanse, a zašto problemi. Potrebno je naglasiti kako će se postupati sa svakim problemom i kako će se iskoristiti svaka šansa. Predviđanje budućih šansi i problema se ne radi u ovom delu, već se samo vrši snimanje postojećih. Marketing ciljevi obuhvataju sve ono što konkretna organizacija namerava da postigne proizvodom ili uslugom. Podrazumevaju se i kvalitativni i kvantitativni ciljevi. Ukoliko se mogu kvantifikovati, ciljevi se odnose na: prodaju, profit, tržišni udeo, povraćaj investicija itd. Vrlo je važno da postavljeni ciljevi ne budu konfliktni i da jedan drugi ne isključuju. Marketing strategija- Ovde se opisuje način na koji ce se dostici postavljeni ciljevi. Marketing strategija se odnosi na diferencijacije konkretnog proizvoda/usluge od konkurentskih, na segmentaciju tržišta, na pozicioniranje konkretnog proizvoda/usluge. Marketing taktike određuju način sprovođenja konkretne strategije. Taktikom se određuju sve aktivnosti potrebne za sprovođenje izabrane strategije. Ove aktivnosti se odnose na instrumente marketing miksa: proizvod, cenu, promociju i distribuciju, pa se ovi elementi jos i nazivaju strateške varijable. Primena i kontrola - U ovom delu daje se proračun finansijskih i nefinansijskih pokazatelja, koji će služiti za kontrolu ostvarenja plana kada počne njegova primena. To se odnosi na: prelomnu tačku rentabilnosti, procene obima prodaje, tokove gotovine, troškove itd. U zaključku se jos jednom sumiraju diferentne prednosti, troškovi, očekivani profit proizvoda ili usluge na koji se plan odnosi. Prezentacija marketing plana je proizvod koji reprezentuje konkretan koncept poslovanja. Najčešći cilj marketing plana je ubeđivanje menadžmenta ili investitora da obezbede sredstva za primenu projekta. U tom slučaju, neophodno je i formalno prezentovati plan.

Slika 2.

www.instantshift.com79

Izrada marketing plana treba između ostaog dati odgovore na sledeća pitanja: ko je naša glavna konkurencija i klijenti? njihovo pozicioniranje? na koji način određuju cene? koji su standardni uslovi u određenoj oblasti poslovanja? koko ste pozicionirani u odnosu na konkurenciju? Odgovori na ova pitanja zahtevaju poznavanje našeg poslovnog okruženja, naših klijenata i konkurencije, kao i poznavanje jakih i slabih strana našeg poslovanja. Prilikom same izrade marketing plana treba gledati da bude što kraći, jednostavniji, razumljiviji, a da ciljevi koje definišemo u okviru njegove izrade budu: precizno definisani, merljivi, ostavrivi, realni i vremenski određeni.

5. MALO PREDUZEĆE KAO FENOMEN

U savremenoj privredi, posebno u razvijenim zemljama, definisanje pojma malog preduzeća nije ni malo jednostavno. Ovo naročito zbog toga, što utvrđivanje da li je jedno preduzeće malo, srednje ili veliko zavisi od niza faktora koji se uz to razlikuju po zemljama i sektorima. Zbog toga, ni u zapadnoevropskim, a ni u svetskim razmerama, ne postoji jedinstven pristup definisanju tog pojma. U

79 http:// www.instantshift.com 123 najvećem broju zemalja koriste se dva osnovna kriterijuma za kategorizaciju preduzeća po veličini, a to su: - broj zaposlenih i - investirani kapital ili bruto prihod. Na osnovu ovih kriterijuma svaka zemlja može da definiše sta je to malo, srednje ili veliko preduzeće u određenim privrednim delatnostima. Po našim zakonskim propisima preduzeća se razvrstavaju u mala, srednja i velika u zavisnosti od: - prosecnog broja zaposlenih - ukupnog prihoda vrednosti imovine na dan sastavljanja finansijskih izveštaja u poslednjoj poslovnoj godini. Na osnovu postavljenih kriterijuma, mala preduzeća su ona koja u poslednjoj poslovnoj godini ispunjavaju najmanje dva od sledećih kriterijuma:80 - da je prosečan broj zaposlenih do 50; - da je godišnji prihod manji od 2.500.000 EUR u dinarskoj protivvrednosti; - da je prosečna vrednost imovine manja od 1.000.000 EUR u dinarskoj protivvrednosti; - ukoliko je broj zaposlenih u malom preduzeću ispod 10, ovakvo preduzeće naziva se mikro preduzeće.

6.SPECIFICNOST MALOG PREDUZECA

Mala preduzeća mogu brzo da reaguju na promene, prihvataju ideje o novom proizvodu i dovode ga do tržišta. Mala preduzeća kod nas karakterišu sledeći elementi: snažna želja da se bude samom sebi šef– da ljudi koji formiraju mala preduzeca budu nezavisni, da se krecu u sopstvenom pravcu oslanjanjem na lični talenat, veštinu i težak rad, okolnost da nešto radite sa radošću– umesto da uništavate neki deo u velikom preduzeću, postizanje cilja u finansijskom smislu – odnosno očekivani budući profit i bogatstvo, snažna motivacija za prepoznavanjem i prestižom – utiče na vlasnike malih preduzeća da osete moć u društvu i mogućnost za politički i ekonomski uticaj, želja za ostvarenjem, postignućem – je jedna od karakteristika vlasnika malih preduzeća. Na primer, Nemačka ima 1500 malih preduzeća, kao ni jedna druga zemlja na svetu. Spisak njihovih proizvoda je dugačak, a ovo su samo neki od proizvoda u koji su nemačka mala kao i srednja preduzeća razvila brend: plastične kante za đubre, specijalne vitrije za muzeje, vijak za pričvršćivanje, lanci za pse ili metalna kolica za kupovinu u supermarketima. ’’Već dugo godina imamo veoma efikasna mala i srednja preduzeća. Uvek su se prilagođavala novim vremenima’’, kaže poslovni savetnik, profesor Bernd Fenor. Kada su se menjale potrebe tržišta i tehnologija, oni su išli u korak sa vremenom, razvijali su nove proizvode. To je ta tajna uspeha, to je ono što je presudno. 81

7. ZAKLJUČAK Baviti se marketingom znači voditi posao u skladu sa potrebama i željama klijenata, a ne isključivo prema vlastitom mišljenju ljudi koji nas okružuju. Bitno je napraviti dobru strategiju koja dalje postavlja temelje za razvoj marketing plana. Započinje svrhom i misijom, koji kasnije vode do definisanja merljivih korporativnih ciljeva. Zadatak menadžera je da izradi planove koji su specificni takodje i fleksibilni. Dakle, moraju biti svesni da je planiranje proces koji traje. Moraju znati da promena u okruženju može da utiče na efektivnu promenu planova i da ako bude potrebno izvrse promenu. Proces strategijskog planiranja sastoji se iz sledećih faza: definisanje misije, analiza unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja, definisanje ciljeva i zadataka marketinga, formulisanje marketing strategije, utvrđivanje marketing programa, primena i kontrola strategijskog planiranja. Marketing plan je osnova za svako poslovanje i za efikasan i efektivan marketing bilo kog proizvoda ili usluge. On razrađuje osnovne korake koje je potrebno preduzeti da bi organizacija prešla iz postojeće pozicije u željenu. Treba imati na umu da dobro planiranje pomaže preduzeću da predvidi i odgovori na promene u okruženju i da se bolje pripremi za iznenadne događaje. Specifičnost malih preduzeća jeste da mogu brzo da reaguju na promene, prihvataju ideje o novom proizvodu i dovode ga do tržišta. Planovi koje preduzeća prave su: godišnji, dugoročni i srateški. Odgovori za izradu marketing plana zahtevaju poznavanje našeg poslovnog okruženja, naših klijenata i konkurencije, kao i poznavanje jakih i slabih strana našeg poslovanja. Prilikom same izrade marketing plana treba gledati da bude što kraći, jednostavniji, razumljiviji, a da ciljevi koje definišemo u okviru njegove izrade budu: precizno definisani, merljivi, ostavarivi, realni i vremenski određeni.

80 Dr D.Tomic “Mala preduzeca,velika sansa” Beograd,1995. 81 http://www.dw.de. 124

Razmišljajte o marketing planu kao o putnoj mapi koja vam pomaže da postavite i realizujete ciljeve i da ostanete na pravom kursu.

8.LITERATURA

[1] Dr Nenad D. Penezic '' Preduzetnistvo'' Novi Sad,2010. [2] Dragan Tomic ''Mala preduzeca,velika sansa'' Beograd,1995. [3] Dr Vinka Filipovic, Dr Milica Kostic-Stankovic '' Marketingmenadzment''FON,Beograd,2009. [4] Dr Vinka Filipovic ''Strategijski marketing'' FON,Beograd,2007. [5] Dr Milorad M. Drobac ''Strategijski menadzment''USEE,Novi Sad,2009. [6] www.businessgross.com [7] www.instantshift.com [8] www.dw.de.

125

ANALYSIS OF COMPETITION AND DETERMINATION OF STRATEGIC FRAMEWORK OF COMPETITIVE ADVANTAGE IN MARKETING Milos Nikolić Darko Đurić Sanja Pešić Nemanja Aleksic

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

ANALIZA KONKURENCIJE I UTVRĐIVANJE STRATEŠKIH OKVIRA KONKURENTSKE PREDNOSTI U MARKETINGU

Milos Nikolić Darko Đurić Sanja Pešić Nemanja Aleksic

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: Competitive analysis involves testing the competitors to marketing planner could plan and develop superior and Differential performance of products and organizations. To planning performed on a predefined manner it is necessary to determine where it comes from and where competition could occur. You need to have information about the current and future marketing strategies of competitors, in order to analyze the competition and establishing strategic frameworks competitive advantage in marketing to be as successful. Competitive advantage is the way the company wants to compete in chosen target markets in order to achieve the set goals. In the analysis of the objectives and strategies will competitors must first consider how competing organizations that compete for the company and for what purpose do it. Competitive analysis is an organized and efficient system of information gathering. Maintaining a competitive advantage in the modern economy requires a global approach to strategy. Keywords: competitive analysis, competitive advantage, strategy, competition.

Apstrakt: Analiza konkurencije podrazumeva ispitivanje konkurentskih kompanija da bi planer marketinga mogao da planira i razvija superiorne i diferentne performanse proizvoda i organizacije. Da bi se planiranje obavilo na prethodno definisani način potrebno je da se utvrdi odakle dolazi konkurencija i odakle bi mogla doći. Takođe moramo imati informacije o sadašnjim, odnosno budućim marketing strategijama konkurenata, kako bi analiza konkurencije i utvrđivanje strateških okvira konkurentske prednosti u marketingu bila što uspešnija. Konkurentska prednost predstavlja način na koji firma želi da se nadmeće na izabranom ciljnom tržištu kako bi ostvarila postavljene ciljeve. Pri analizi ciljeva i srategije konkurenata potrebno je najpre sagledati kako se nadmeću organizacije koje predstavljaju konkurenciju za kompaniju i sa kojom svrhom to rade. Analiza konkurencije podrazumeva organizovan i efikasan sistem prikupljanja informacija. Održavanje konkurentske prednosti u savremenim uslovima zahteva globalni pristup strategiji. Ključne reči: analiza konkurencije, konkurentska prednost, strategija, konkurencija.

1. UVOD Promene i trendovi koji se dešavaju u okruženju predstavljaju glavni izvor mogućnosti i opasnosti na polju marketinga. Zbog toga je za marketing menadžera od suštinske važnosti da prati, analizira i

126 reaguje na promene i trendove. Analiza konkurencije i utvrđivanje strateških okvira konkurentske prednosti u marketingu je bitan organizacioni faktor svake kompanije. Konkurentska prednost obuhvata ukupan sistem vrednosti. Sistem vrednosti predstavlja čitav niz aktivnosti uključenih u stvaranje i korišćenje proizvoda. U proces stvaranja sistema vrednosti mogu biti uključeni dobavljači, kanli distribucije, kupci i poslovni partneri. Konkurentska prednost se može ostvariti promenom prisupa tržištu i procesu stvaranja sistema vrednosti.

2. ANALIZA OKRUŽENJA U MARKETINGU

Reč okruženje obuhvata mnoštvo faktora, često u konfliktnoj međusobnoj vezi, koji ponekad utiču na sam opstanak kompanije. Zato je prvi korak u analizi okruženja identifikacija i grupisanje uticaja na makrookruženje i mikrookruženje. Faktori okruženja koje treba analizirati su: politički, pravno- zakonodavni, ekonomski, socio-kulturološki i tehnološki. Analiza makro okruženja obuhvata trendove koji su van uticaja organizacionih aktivnosti kompanije. Među značajnim faktorima čije kretanje treba pratiti i analizirati su: Političkozakonodavna sredina. Manfestuje se preko raznih političkih odluka vlade i politike države. Polazne pretpostavke kod ovih analiza uključuju poznavanje uticaja zakonodavstva i relevantnih grupa, naročito ako se radi o drugim zemljama82. Uticaj zakondavstva ispoljava se na neki od sledećih načina:

Zaštita domaćih kompanija od uticaja inostrane konkurencije, preko mera kao što su: ograničavanje trgovinskih aktivnosti na polju uvoza ili izvoza, visoke carinske takse itd. Zaštita potrošača od nelojalnog ponašanja trgovaca i proizvođača, sa namerom da se oezbedi određena sigurnost pri kupovini i upotrebi proizvoda. Zaštita društva u celini od neodgovornog poslovnog ponašanja organizacija ili pojedinaca. Potreba za pažljivim i kontinuiranim praćenjem političke i zakonodavne sredine svodi se na prosto prepoznavnje ideja političkog, odnosno poslovnog rizika. Ekonomska sredina. Manifestuje se preko: veličine nacionalnog dohotka po glavi stanovnika, uticaja stope inflacije, kamatnih stopa, obima proizvodnje i nivoa raspoložive zarade. Većina ovih faktora direktno utiče na: cenu proizvoda, troškove i veličnu tražnje za proizvodima.83 Iz ovog razloga većina kompanija sagledava i analizira ekonomsko okruženje na različite načine.

Kontinuirani inflacioni, odnosno deflacioni pritisak; Promene u štednji/srazmera duga; Porast brige za veličinu duga zemalja Trećeg sveta; Različito potrošačko ponašanje - uglavnom ekspanzionističko; Veće mogućnosti za rast realnog dohotka. Navedene promene ne mogu se posmatrati odvojeno i pojedinačno, već ih treba posmatrati u odnosu na promene u politički i ekonomski izbalansiranim snagama: razvoj i uspon zemalja dalekog istoka (Japan, Južna Koreja, Tajvan, Malezija) u poslednjih dvadeset godina); današnje mogućnosti zemalja u Centralnoj i Istočnoj Evropi i veliki ekonomski razvoj Kine. Ekonomsko okruženje mora biti sagledano u najširem smislu reči. Ovo iz razloga što ekspanzionistički ekonomski rast izaziva zabrinutost brojnih uticajnih grupa poznatih kao ''prijatelji zemlje''. Uticajne grupe su izrazile zabrinutost u okviru četiri oblasti: ubrzanu eksploataciju sirovina i pojave moguće oskudice, porast troškova energije, rast nivoa zagađenja i dramatične posledice koje ostavljaju i jačanje potreba za uključivanje vlada u eksploataciju prirodnih bogatstava. c) Tehnološka sredina ima snažan uticaj na strategiju marketinga. Ovaj uticaj se manifestuje na razne načine. Mnogi ga vide kao silu za ''kreativnu destrukciju'' u kojoj razvoj novih proizvoda ili koncepata

82 Skandinavske zemlje su razvile oštrije zakonodavne okvire radi zaštite potrošača, nego što je to slučaj u drugim evropskim zemljama. Norveška je, na primer, stavila zabranu na mnoge forme agresivne promotivne prodaje, kao što su: trgovinske marke, sadržaji i premije koji su neprikladni i nefer. Prehrambene kompanije u Indiji moraju da pribave odobrenje Vlade pri lansiranju nove marke prizvoda. Iako zemlje preko svojih zakonodavstva često nastoje da budu specifične, tj. prepoznatljive, primeri kao ovi su korisni, stoga što naglašavaju specifičnosti na koje marketing menadžeri treba da obrate pažnju, ne samo zbog konkretnih poslova, već da shvate kako se zakonodavstvo može razvijati u cilju da ograniči tržišno delovanje konkurencije. Marketinški strateg treba da obrati pažnju i kako se potencijalne ciljne grupe formiraju i razvijaju kupovne navike pod uticajem raznih propisa i zakona. 83 U nerazvijenim sredinama i zemljama u razvoju, većina firmi na ekonomsko okruženje obično gleda kao na prinudu, jer je mogućnost ovih firmi da izvrši bilo kakav uticaj na delovanje ekonomskog faktora neznatan. Kao posledica toga, firme se stavljaju u poziciju da prihvate državnu ekonomiju i da je poštuju.

127

često ima fatalan efekat na postojeće proizvode i iskorišćavanje resursa.84 Razvoj i osvajanje novih tehnologija predstavlja osnovu za razvoj i osvajanje novih proizvoda i usluga. Razvoj tehnologije utiče i na funkcionisanje marekting aktivnosti. Razvoj multimedijalne komunikacije direktno utiče na način komunikacije marketinga sa okruženjem. Značaj tehnoloških promena mora biti sagledan, ne samo na nivou kompanija i korporacija, već na nacionalnom nivou, jer se stopa ekonomskog rasta direktno odražava na nivo tehnološkog razvoja. Marketinški planeri mora da obrate pažnju na sledeće indikatore:85

Brzinu, tj. akceleraciju tehnoloških promena, u oblasti telekomunikacije i elektronike sa direktnim uticajem na način komunikacije, porodičnih odnosa, kvaliteta življenja itd. Neograničene inovacijske mogućnosti, naglašene u oblastima: elektronike, telekomunikacija, robotike, bioinženjeringa. Povećana izdvajanja za istraživanja u zemljama kao što su: Japan, SAD, Zemlje Zapadne Evrope. Veće naglašavanje regulacije tehnoloških promena u farmaceutskoj, prehrambenoj i automobilskoj industriji. Sa marketinškog aspekta, uticaj svake od ovih oblasti je od potencijalnog značaja za preduzeće i traži pažljivu tehnološku kontrolu, da bi se osiguralo da mogućnosti i šanse koje se pojave ne budu ignorisane i propuštene. d) Sociokulturološka sredina manifestuje se preko: demografskih promena sredine (veličina, struktura i trend populacije), osnovnih ubeđenja ljudi i njihovih shvatanja, stila ponašanja, sistema vrednosti, stečenih navika i njihove promene, socijalizacije sa okolinom, ponašanja pri kupovini itd. Ovo iz razloga što postoji jaka veza između populacije i ekonomskog rasta i kao drugo, većina populacija se ponaša tako da ograničava potencijalne i primarne zahteve. Za marketinško planiranje važno je razumevanje: veličine, strukture, kompozicije i trendova populacije. Za potrebe strateškog planiranja marketinga, od marketing menadžera očekuje se sledeće:

Sposobnost da identifikuje faktore i proceni inenzitet uticaja na kompaniju u određenom trenutku, odnosno proceni koji će od uticaja okruženja verovatno dovesti do određenih promena značajnih za kompaniju; Sposobnost da na bazi prethodne analize vrši prognozu budućih trendova i promena; Sposobnost izvlačenja zaključka na bazi izvršene analize i procena njihovog uticaja na buduće marketinške strategije i Sposobnost razvijanja i primene konkretnih marketinških strategija koje na pravi način reaguju na trendove i promene u okruženju. Jedan od scenarija za procenu okruženja pema Jain (3, 277) odvija se u nekoliko koraka:

Kod svakog ključnog faktora iz okruženja treba identifikovati pojavu trendova u širem smislu. Definisati relevantne trendove, odnosno one koji su najznačajniji za kompaniju. Izvršiti detaljnu analizu uticaja izabranih faktora na sadašnje poslovanje i proizvode kompanije, i tržišta na kojima je prisutna. Svrha ove analize je da se njome definiše intenzitet dejstva i proceni da li predstavlja mogućnost/šansu ili opasnost/ograničenje. Napraviti prognozu budućih trendova i izolovano simulirati njihovo ponašanje. Analizirati moguće efekte prognoziranih trendova na buduća kretanja vezana za proizvod i tržište: a) pod pretpostavkom da organizacija ništa ne preduzima, (b) pod pretpostavkom da organizacija reaguje na trendove. Proceniti implikacije prethodne analize u odnosu na donošenje strateških odluka.

3. ANALIZA KONKURENCIJE I UTVRĐIVANJE STRATEŠKIH OKVIRA KONKURENTSKE PREDNOSTI U MARKETINGU

Analiza konkurencije podrazumeva ispitivanje konkurentskih kompanija da bi planer marketinga mogao da planira i razvija superiorne i diferentne performanse proizvoda i organizacije. Da bi se planiranje obavilo na prethodno definisani način potrebno je da se utvrdi odakle dolazi konkurencija i odakle bi mogla doći. Takođe moramo imati informacije o sadašnjim, odnosno budućim marketing strategijama konkurenata.

84 Pronalazak kserografskog procesa fotokopiranja, na primer, uništio je tržište za karbonski papir, dok je razvoj brzih automobila naneo štete zahtevima za železničkim saobraćajem. Uticaj na ovakve industrije često je poznat pod sintagmom “promeni ili umri”. 85 F. Kotler: “Upravljanje marketingom”, Informator, Zagreb, 1996. 128

Pored toga, planer marketinga mora da analizira strukturu konkurenata u delatnosti kojom se kompanija bavi i stepen diferencijacije proizvoda, potencijalne konkurente pridošlice« proizvođače supstituta, pregovaračku moć dobavljača, pregovaračku moć kupaca, finansijsku snagu konkurenata, proces umrežavanja kompanija na globalnom tržištu. Prema M. Porteru86''stanje konkurencije zavisi od pet osnovnih konkurentskih sila, kao što je prikazano na slici 1. Slika 1. Porterov model strukture konkurencije u određenoj delatnosti

Barijere pri ulasku na trì{te Determinante rivalstva Ekonomija obima Razvoj odre|ene delatnosti Ekskluzivne razlike u proizvodu Fiksirani (skladi{ni) tro{kovi / Identitet proizvo|a~a dodatna vrednost Preraspodela tro{kova Povremeno neiskori{}eni kapaciteti Zahtevi u odnosu na kapital Razlike u proizvodu Pristup distribuciji Identitet proizvo|a~a Apsolutne prednosti u odnosu na tro{kove Preraspodela tro{kova Savladavanje materije u okviru kompanije Koncentracija i ravnoteà Pristup neophodnim podacima Informativna sloènost Ekonomi~no stvaranje novog proizvoda Raznolikost konkurencije Dràvne mere Poslovni rizici O~ekivani kontraudarci Barijere pri izlasku sa trì{ta Prido{lice na trì{tu

Opasnost od prido{lica

Konkurenti u odre|enoj delatnosti Pregovara~ka Pregovara~ka snaga dobavlja~a snaga kupaca Dobavlja~i Kupci

Intenzitet rivalstva

Opasnost od zamene

Proizvodi Determinante snage kupca Determinante snage dobavlja~a supstituti Diferencijacija podr{ke Pregovara~ki Osetljivost Preraspodela tro{kova kompromis cene dobavlja~a i firmi u odre|enoj Koncentracija Cena/ukupna Determinante delatnosti kupaca protiv nabavka opasnosti kod Postojanje zamene za podr{ku koncentracije firmi Razlika u zamene Koncentrisanost na dobavlja~a Veli~ina kupca proizvodu Relativan rezultat Zna~aj koli`ine za dobavlja~a Preraspodela Ime cene zamene Tro{ak u odnosu na ukupnu tro{kova po proizvo|a~a Preraspodela nabavku u odre|enoj delatnosti kupcima u odnosu Uticaj na tro{kova Uticaj podr{ke na tro{kove ili na preraspodelu po kvalitet/ Sklonost kupca diferencijaciju firmama rezultate ka zameni Opasnost od aktivne integracije u Informacije o kupcu Profit kupca odnosu na retroaktivnu Sposobnost za Ideje onih koji integraciju firmi u okviru retroaktivnu donose odluke odre|ene delatnosti integraciju Zamenski proizvodi Uspeh

Izvor: G. Lancaster., L. Massingham, Menadžment u marketingu (52. str.)

Posmatrano zajedno, ovi faktori određuju profitni potencijal u delatnosti u kojoj se profitni potencijal meri dugoročnih prihodom od uloženog kapitala. Sve industrijske grane nemaju isti potencijal. Sile koje na to utiču kreću se od intenzivnih - kod autoguma, papira, čelika do umerenih kod kozmetike, sredstava za higijenu, bezalkoholnih pića. Svrha analize konkurencije je da ustanovi sa kojih pozicija u okviru određene delatnosti kompanija može najbolje da se odbrani od delovanja konkuretnskih sila, ili na koji način može da na njih deluje u svoju korist. Analiza konkurencije pretpostavlja da je izvršena analiza kvaliteta i slabosti kompanije, sagledan njen položaj na tržištu u određenoj delatnosti i tržišna svežina proizvodnog programa. M. Porter ''analizira pet konkurentnih sila koje zajednički posmatrane određuju intenzitet konkurencije u određenoj delatnosti, a time i profitabilnost: To su: pridošlice na tržištu, dobavljači, kupci, proizvodjači supstituta i konkurenti u određenoj oblasti. U odnosu na pridošlice, analizom treba obuhvatiti barijere pri ulasku na tržište kao što su: ekonomija obima, diferentne razlike u proizvodu,

86 Porter. M. e.: Competitive advantage: creating and sustaining superior performance (Konkurentska prednos: stvaranje o održavanje superiornih performansi), Free Press, New York, 1985. 129 pristup distribuciji, finafsijska snaga pridošlice, zahtevi za kapitalom itd. U odnosu na dobavljače treba analizirati: pregovaračku moć dobavljača ako ponudom dominira nekoliko dobavljača ili su njihovi proizvodi jedinstveni to jest diferentni (visoki kvalitet, pouzdana isporuka) te nemoraju da se nadmeću sa drugim proizvodima koji se nude u istoj delatnosti. I odnosu na kupce treba analizirati ''pregovaračku moć'' ako kupuju u velikim količinama, ako su proizvodi standardni ili nisu diferencirani, proizvode koje kupuju čine jednu komponentu proizvoda i predstavljaju značajan segment troškova, imaju mogućnosti da se snabdevaju iz drugih izvora. U odnosu na proizvođače supstituta treba analizirati kvalitet i upotrebnu vrednost proizvoda suspstituta, cenu, usluge koje ga prate, uslove pod kojima se prodaje, platežnu sposobnost potencijalnih korisnika, marketinške kampanje koje ga podržavaju itd. Analizom Konkurenata u određenoj delatnosti treba obuhvatiti intenzitet rivalstva između konkurenaa u okviru iste delatnosti. Intenzitet rivalstva zavisi od: broja konkurenata iste veličine, približno iste proizvodne i finansijske sposobnosti, visine fiksnih troškova, sličnosti u strategijama konkurenata, odluka koje konkurent donosti i rizika koji je prati, stručnih institucija sa kojima sarađuje, strukturu i stručnost zaposlenih. Prkasa je potvrdila da se kompnija sa sličnim strateškim karakterristikama (čine jednu stratešku grupu) u okviru jedne grane nalaze u direktnoj međusobnoj konkurenciji. Stratešku grupu čine kompanije koje opslužuju tržište na istom geografskom prostoru, koriste iste kanale distribucije, približno su iste veličine, politika formiranja cena se mnogo ne razlikuje, položaj u odnosu na troškove je sličan i iskorišćenost kapacitta ista.

4. UTVRĐIVANJE KONKURENTSKE PREDNOSTI

Konkurentska prednost predstavlja način na koji firma želi da se nadmeće na izabranom ciljnom tržištu kako bi ostvarila postavljene ciljeve. Prema W. Keegan ''konkurentska prednost je relativno veća moć odnosno snaga jedna kompanije ili jednog proizvoda u odnosu na drugu kompaniju ili proizvod koji je prisutan na svetskom tržištu''. Određena konkurentska prednost na svetskom tržištu može se ostvariti na dva načina: razvijanjem strategija usmerenim na konkretnu državu ili segmene potrošnje na nacionalnoj osnovi (vertikalni pristup) razvijanjem globalne strategije usmerena na proizvod ili uslugu na globalno segmentiranim tržištima (horizontalni pristup). Prvi pristup usmerava se na razvijanje odgovarajućih marketing napora radi zadovoljavanja potreba lokalnih potrošača koje mogu biti različite u jednoj ili više država. Drugi pristup oslanja se na razvoj i primenu globalnih strategija, tj. koncentraciju marketing i drugih napora na jedno tržište i njegovo opsluživanje uz snažnu koordinaciju svih poslovnih aktivnosti radi izgradnje komplementarne ponude proizvoda i usluga. Konkurentska prednost bi trebala da bude rezultat poboljšanja, inovacija ili koprorativnih promena. Pri tome poboljšanje i inovacija ne obuhvataju samo tehnologiju ili proizvod već nove metode ili načine na koje se radi i posluje u najširem smislu reči. Inovacia može biti rezultat novih potreba kupaca. Konkurentska prednost obuhvata ukupan sistem vrednosti. Sistem vrednosti predstavlja čitav niz aktivnosti uključenih u stvaranje i korišćenje proizvoda. U proces stvaranja sistema vrednosti mogu biti uključeni dobavljači, kanli distribucije, kupci i poslovni partneri. Konkurentska prednost se može ostvariti promenom prisupa tržištu i procesu stvaranja sistema vrednosti. Primer takvog pristupa je firma BENETON. U sistemu stvaranja ponude učestvuju svi koji se nalaze u lancu proizvodnje i isporuke. Da bi se odgovorilo zahtevima tržišta i modnim trendovima, a zalihe svele na minimum ova firma je izvršila preraspodelu aktivnosti. Odeća se, prvo izrađuje a boji tek onda kada se trendovi boja bolje poznaju. Da bi se kontrolisale zalihe i ubrzala isporuka, trgovci mogu da naručuju samo određene vrste robe. Distributeri dobijaju oblašćenja za prodaju na određenim teritorijama kako bi odovorile na zahtev određenih segmenata tržišta uključujući i dečje. Konkurentska prednost može se postići i putem kontinuiranog poboljšanja proizvoda ili organizacije. Preduslovi ostvarivanja stalnog poboljšanja je raspoloživa visokokvalifikovana radna snaga i dobra tehničko-tehnološka opremljenost. Ova strategija zahteva ulaganja u inoviranje znanja zaposlenih ili razvijanje specijalizovanih znanja i veština, kako bi se jednom stečena konkurentska prednost održala i dalje unapređivala. Održavanje konkurentske prednosti u savremenim uslovima zahteva globalni pristup strategiji. To znači da firma mora stalno da izgrađuje međunarodnu reputaciju i razvija marketing kanale u drugim zemljama. Svrha razvijanja marketing kanala u drugim zemljama je savladavanje lokalnih ograničenja kako bi se prevazišle određene smetnje i osvojile prednosti koje pruža lokalna sredina. Konkurentska prednost podrazumeva postojanje i ostvarivanje određenog stepena sposobnosti preduzeća koji se zahteva na tržištu i koji konkurencija ne može tako lako dostići zbog troškova ili iz

130 nekih drugih razloga. Konkurentska prednost firme je veća i stabilnija ukoliko nudi vrednosti bilo u proizvodu ili uslugama, a koje se ne mogu lako imitirati. Konkurentska prednost proizilazi iz: prirode proizvoda, profila tržišta, posedovanja proizvodnih i prodajnih lokacija, tehnološke oprmeljenosti, raspoloživih resursa, pristup retkim sirovinama ili energiji, posedovanjem specijalizovanih znanja i veština, posedovanje jake marke proizvoda, široke linije proizvoda, razvijenom sistemu komuniciranja itd.Da bi se utvrdile konkurentske prednosti firme potrebno je unakrsno kombinovanje internih i eksternih varjabli značajnih sa aspekta globalne marketing orijentacije i anagažovanja.Identifikovanjem konkurentske prednosti predstavlja polaznu osnovu ja razvijanje efektivnih marketing strategija. To je sagledavanje sopstvene firme iznutra kako ona izgleda i čime raspolaže i da li se i koliko može nadmetati sa konkurentskim firmama.

5. CILJEVI I STRATEGIJE KONKURENCIJE

Pri analizi ciljeva i srategije konkurenata potrebno je najpre sagledati kako se nadmeću organizacije koje predstavljaju konkurenciju za kompaniju (marketing strategije) i sa kojom svrhom to rade (ciljevi). Na primer, ako kompanija razmatra mogućnost ulaska na novo tržište, na kome je već prisutna konkurencija, ona treba da analizira način na koji se prisutni konkurenti nadmeću. Konkurencija najčešće može biti zasnovana na ceni ili alternativno isporuci i kvalitetu. Ovde je važno da marketing proceni u čemu se konkretna kompanija može nadmetati ili da li ona ima neke druge diferentne prednosti koje može iskoristiti za nadmetanje. Marekting bi trebalo da proučava i slabosti konkurenata kako bi definisale strategije za osvajanje neosvojenih pozicija. Treba imati u vidu da na tržištima na kojima se susreću konkurentni približno iste jačine i moći, konkurencija je okrutna. U ovom delu analize posebnu pažnju treba posvetiti analizi ciljeva konkurencije. Neki od ciljeva koji se najčešće susreću su: maksimizacija profita, povećanje učešća na tržište, povećanje prodaje, osvajanje novih segmenata kupaca, osvajanje novih tržišta, učvršćivanje dostignutih pozicija ili preuzimanje vodeće pozicije na tržištu. Na osnovu ovih informacija kompanija planira svoje ciljeve ili razvija posebne strategije o eventualnoj ofanzivnoj ili odbrambenoj poziciji.

6. ZAKLJUČAK

Analiza konkurencije podrazumeva organizovan i efikasan sistem prikupljanja informacija. Do informacija se dolazi na različite načine. Jedan od načina je prikupljanje informacija preko marketing obaveštajnog sistema. Pre prikupljanja informacija potrebno je definisati:prirodu i vrstu potrebnih informacija, frekvenciju prikupljanja informacija i način izveštavanja, odgovornost za prikupljanje informacija, metode prikupljanja podataka i izvori informacija, analizu informacija i način distribuiranja. Kriterijumi za procenu kvaliteta i slabosti konkurenata razlikuju se od delatnosti do delatnosti, te je na planeru marketinga da utvrdi kriterijume za procenu koji najbolje odgovaraju okolnostima. Jedna od bitnih faza analize konkurencije je procena načina reakcije i ponašanja konkurenata.Većina konkurenata reaguje različito.

7. LITERATURA:

[1] F. Kotler: “Upravljanje marketingom”, Informator, Zagreb, 1996. [2] Porter. M. e.: Competitive advantage: creating and sustaining superior performance (Konkurentska prednos: stvaranje o održavanje superiornih performansi), Free Press, New York, 1985.

131

“BEST OF SERBIA” - SERBIAN BRANDS WITH SPECIAL REFERENCE TO EXPORT OF DRINKS

Stefana Markovic [email protected] College of Applied Professional Studies, Vranje – Serbia

„NAJBOLJE IZ SRBIJE“ - BRENDOVI SRBIJE SA POSEBNIM OSVRTOM NA IZVOZ PIĆA

Stefana Marković, [email protected] Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje87 - Srbija

Abstract: Concept, importance and role of brands in Serbia has not been sufficiently investigated, nor is the application of branding at the desired level. In the period of globalization and the opening of Serbia towards neighboring countries, domestic producers were faced with the penetration strong, world-renowned brands that have taken part of their market share. However, the focus of domestic producers other than primary production and processing should be directed towards increasing the degree of product processing and value added by which the whole national economy has been recognized. The final products in the field of beverage, and water, soft drinks, beer, spirits and soft drinks, and wine meet all the above conditions. In accordance with the foregoing, the main focus in the future producers of area should focus on increasing the competitiveness of their products in order to create new brands and developing existing ones. Keywords: brand, branding, building brands, Serbia, exports of beverages

Apstrakt: Pojam, značaj i uloga brenda u Srbiji nije do sada dovoljno istražena niti se primena brendinga nalazi na željenom nivou. U periodu globalizacije i otvaranja Srbije prema zemljama u okruženju domaći proizvođači suočili su se sa prodorom jakih, svetski poznatih brendova koji su preuzeli deo njihovog tržišnog učešća. Međutim, težište domaćih proizvođača osim primarne proizvodnje i prerade treba usmeriti ka proizvodima većeg stepena obrade i dodate vrednosti po kojima bi cela nacionalna ekonomija bila prepoznatljiva. Finalni proizvodi iz domena proizvodnje pića, i to voda, sokova, piva, alkoholnih i bezalkoholnih pića, kao i vina ispunjavaju sve napred navedene preduslove. U skladu sa prethodnim, najveću pažnju u budućem periodu proizvođači iz pomeniutih oblasti treba da usmere na povećanje konkurentnosti njihovih proizvoda u cilju kreiranja novih brendova i unapređenja postojećih. Ključne reči: brend, brendiranje, građenje brendova, Srbija, izvoz pića

UVOD

„Tajna marketinga leži u sposobnosti razumevanja onoga što pokreće potrošače i prevođenja istog u konkurentski superiorne proizvode i usluge“.88 Proizvodi već odavno ne ispunjavaju samo svoju funkcionalnu svrhu i nemaju samo upotrebnu vrednost, oni mnogo govore o kompanijama koje ih stvaraju i ljudima koji ih koriste, o njihovom načinu života, kulturnim karakteristikama, verovanjima i vrednostima. Uspešni proizvodi i robne marke koji uspeju da ostvare emotivnu vezu sa potrošačima ispunjavaju jedan od uslova da postanu brend, moćno oružje u rukama stvaraoca i vlasnika, koje za razliku od oružane sile koja potčinjava narode iteritorije, osvaja srce i emocije ljudi. Pojam brenda u teoriji se često definiše kao jedinstven identifikujući simbol, ime ili trgovačka marka koji služi za diferenciranje

87Mentor dr Ljiljana Stošić Mihajlović, Visoka škola primenjenih strukovinh studija, Vranje; [email protected] 88Profesor Kamel jedidi 132 proizvoda ili usluge od konkurentskih. Istovremeno predstavlja fizički ili emotivni pokretač kojim se stvara odnos između potrošača i proizvoda i/ili usluge.89 Slična formulacija sa još više detalja definiše brend kao ime, pojam, znak, simbol, asocijaciju, trgovačku marku ili dizajn koji služi za identifikaciju i diferencijaciju proizvoda ili usluga proizvođača ili grupe proizvođača od konkurentskih. Brend poseduje funkcionalne i emocionalne elemente koji stvaraju odnos između potrošača i proizvoda ili usluge.90 Brend je ime, znak, simbol, značenje, asocijacija, robna marka ili dizajn koji služe za identifikaciju i diferencijaciju proizvoda i usluga jedne kompanije u odnosu na drugu. Kao takav brend ima funkcionalne i emocionalne elemente koji stvaraju relaciju između potrošača i proizvoda. S tim u vezi, proizvod ili usluga mogu biti brendjedino ukoliko ostvare emocionalnu konekciju sa potrošačima. Guru marketinga kao naučne i praktične discipline - Filip Kotler, navodi Akerovu definiciju ali i konstatuje da je brend izuzetno kompleksan simbol i da može imati i do šest različitih dimenzija značenja. Pored različitih aspekata značenja Kotler potencira i vezu izmeđupotrošača i brendova: 1. Svojstva – Brend stvara predrasude o određenim svojstvima. Podrazumeva skupoću, dobru izradu, kvalitet, trajnost, visok ugled, visoku prodajnu vrednost. 2. Koristi – Marka ne predstavlja samo kombinaciju svojstava a potrošači ne kupuju svojstva nego koristi. Svojstvo „kvalitetan“ može se prevesti u funkcionalnu korist „neću morati duže vreme da kupujem drugi proizvod“ ili „ovo je ono što želim“. Svojstvo „sup“ može se prevesti u emocionalnu korist „osećam se važan i vredan divljenja“. Svosjtvo „dobro izrađen“ može se prevesti u funkcionalnu i emotivnu korist „siguran sam njegovom upotrebom“. 3. Vrednost – Marka govori o vrednosti proizvođača. Marketing mora otkriti koja ciljna grupa kupaca traže ponuđene vrednosti. 4. Kultura – Brend može predstavljati i određenu kulturu. 5. Ličnost – Marka može potencirati određenu osobinu, pripadnost društvenoj klasi, stilu života, određenoj grupi kojoj kupac teži. 6. Korisnik – Brend na neki način određuje potrošača koji kupuje ili koristi proizvod

1. UTICAJ BRENDA NA TRŽIŠNU POZICIJU I KONKURENTNOST IZVOZA SRBIJE

Prema Indeksu konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma, Srbija je na 93. mestu liste od 133 države a jedina zemlja iz bivše SFRJ koja se nalazi iza je BiH. Nizak stepen konkurentnosti Srbiju onemogućava u dobijanju stranih investicija, povećavanju izvoza, a samim tim i razvijanju privrede. Rang lista konkurentnosti formira se na osnovu ankete koju popunjavaju privrednici, preduzetnici i advokatske kancelarije. Glavni krivci slabog napretka odnose se na raširenu korupciju, nerazvijenu infrastrukturu odlivu mozgova i u tome što u Srbiji još vladaju monopoli na tržištu. Skoro celokupni iznos od uspešne privatizacije 40 odsto kapitalaTelekoma Srbije će biti uložen u putnu infrastrukturu i to one pravce koji za sada nisu pokriveni od međunarodnih finansijskih institucija. Prethodno navedeno odnosi se pre svega na autoput od Beograda prema južnom Jadranu, ali isto tako o odblokiranju cele Šumadije, autoput od Pojata pa sve do Čačka. Sečom nepotrebnih propisa takođe bi se poboljšao položaj na listi konkurentnosti Srbije, ali bi se ostvarile i preko potrebne uštede. Do sada je ukinuto 212 propisa, čime jeušteđeno oko 64 miliona evra godišnje. Na listi konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma iza Srbije su iz regiona Albanija, koja je na 96. mestu, i Bosna i Hercegovina na 109. mestu, a među zemljama koje su ispred su Hrvatska -na 71. mestu, Bugarska na76. mestu i Ukrajina na 82. mestu. Za potrebe razumevanja funkcije brenda u ovoj oblasti, interesantno je poznavati neke od zakonitosti ponašanja brenda: 1. zakon širenja (snaga brenda je obrnuto srazmerna njegovom opsegu), 2. zakon kontrakcije (brend postaje jači sa sužavanjem fokusa), 3. zakon reči (brend mora asocirati na jednu reč u svesti kupca), 4. zakon verodostojnosti (uspeh brenda rezultat je njegove autentičnosti), 5. zakon imena (zapravo, brend je ime), 6. zakon oblika (logotip brenda dizajnira se da ga gledaju oba oka), 7. zakon boje (brend treba da koristi boju suprotnu boji konkurencije), 8. zakon granica (ne postoje granice globalnog brendinga), 9. zakon postojanosti (brend se ne izgrađuje preko noći, uspeh se meri decenijama), 10. zakon promene (brendove treba menjati retko i u izuzetnim situacijama), 11. zakon smrtnosti (ništa ne traje večito, pa ni brendovi),

89www.venturerepublic.com 90www.allaboutbranding.com 133

12. zakon jedinstvenosti (najvažniji aspekat brenda je njegova jedinstvenost).

2. BRENDOVI SRBIJE

Na kraju svake godine, Udruženje građana Moja Srbijaobavljuje istraživanje o popularnosti domaćih proizvoda. Predstavnici udruženja razgovaraju sa 30.000 građana Srbije. Građani su upitani da li imaju poverenje u domaće proizvode i dobijali su objašnjenja zašto je kvalitet domaće robe često bolji od kvaliteta uvoznih proizvoda. Najveći broj anketiranih potrošača ima završenu srednju školu, znatan procenat je visoko-obrazovanih, a najmanji broj kupaca sa osnovnim obrazovanjem se snabdeva u supermarketima. Najpopularniji domaći proizvod je Bambi-jev Plazma keks, dok je najpopularniji domaći proizvođač Imlek, pokazali su objavljeni rezultati ankete. Za Bambi-jev Plazma keks se opredelilo 39,70% ispitanika, na drugom mestu je Imlek-ovo mleko Moja kravica sa 34,73%, dok je na trećem mestu Jelen pivo sa 28,80% građana.U prvih deset proizvoda za koje su se opredelili građani Srbije su i Knjaz Miloš mineralna voda, čokolada Najlepše želje, Merix deterdženti,Vital ulje.

134

Slika 1. „Najbolje iz Srbije“: Najomiljeniji brendovi u Sbriji Srbija trenutno u svetu nema niti jedan poznati robni žig, marku ili brend od većeg internacionalnog značaja, ali smo na sasvim dobrom putu da bar desetak brendova sa naših područja, nastave li da se bore kao do sada, dosegnu potrebnu popularnost. Ni zlatiborski kajmak, užička pršuta, šljivovica, sjenički sir, jagnjetina sa Golije, pirotski sir i peglana kobasica, leskovački ajvar ne ispunjavaju potrebne uslove da bi se nazvali brendom, robnom markom ili žigom, jer ne postoji zaštita, žig, uniformno pakovanje, prepoznatljiva etiketa, marketinška kampanja, saglasnost sa normativima zaštite potrošača zamalja u okruženju i sl. Inertnost u zaštiti domaćih proizvoda dostigla je vrhunac i uzela svoj danak onog trenutka kada je nekolicina nemaca uspela u Nemačkoj da zaštiti reč „šljivovica“, da dobije pravo i na reč šljivovica i slivowica, i kada smo počeli da ispod svake cene izvozimo sjajna fruškogorska, kruševačka i aleksandrovačka vina. Poučeni iskustvom i uzimajući u obzir vrtoglavi porast bogatstva, moći i uticaja multinacionalnih kompanija koje su delom prisutne i na našem tržištu u poslednje vreme uspevamo kaozemlja da na nimalo prijateljskom ju-tržištu razvijemo našu domaću robnu marku.

Slika 2. Šljivovica – najstariji srpski brend

3. IZVOZ PIĆA IZ SRBIJE

Izvoz pića iz Srbije u zemlje sa kojima se primenjuju sporazumi o slobodnoj trgovini bio je samo u prvih osam meseci 2014. godine vredan preko 50 miliona dolara. Prema podacima Uprave carina, prezentovanim na sajtu Privredne komore Srbije, realizovan je uvoz pića u vrednosti od 12,8 miliona dolara i ostvaren pozitivan saldo od 36,9 miliona dolara. Najznačajnije tržište za izvoz pića iz Srbije je bilo tržište Bosne i Hercegovine na koje se plasira više od 80%o ukupno izvezenih pića. Sledeće po značaju je tržište Makedonije, zatim tržište Hrvatske, i naravno tržište Rusije, dok je izvoz u ostale zemlje sa kojima se primenjuju sporazumi o slobodnoj trogovini zanemarljiv.Ova struktura izvoznog tržišta je karakteristična pretežno za izvoz mineralnih voda, piva i vina. Kada je reč o izvozu voćnih sokova i žestokih alkoholnih pića situacija je nešto drugačija. U ukupnom izvozu voćnih sokova udeo BiH i Makedonije je oko 60%, dok se 40 % izvoza realizuje u druge zemlje - najviše u zemlje Evropske unije (11,2 miliona dolara).Izvoz žestokih alkoholnih pića realizuje se 50 % na tržištima zemalja sa kojima postoji ugovoren sporazum o slobodnoj trgovini, a druga polovina se izvozi na tržišta zemalja van zone slobodne trgovine, pojedinačno najviše u SAD (350.000 dolara) i

135 oko 430.000 dolara u zemlje EU. U Srbiju se godišnje uveze oko 40.000 tona pića u vrednosti od 40 do 45 miliona dolara. Posmatrano po vrstama pića, godišnje se najviše uveze voćnih sokova - oko 12 miliona dolara, s tim što treba imati u vidu da najmanje trećina ovog iznosa ide na uvoz koncentrisanih sokova od pomorandze i drugih agruma koji se uvoze kao repromaterijal za dalju proizvodnju. Dalje sledi uvoz vina sa prosećnom vrednosću uvoza preko 10 miliona dolara (za osam meseci 2006. godine - blizu 15 miliona dolra), žestokih alkoholnih pića (oko 10 miliona dolara), piva i osvežavajućih bezalkoholnih pića i na kraju mineralne vode sa vrednošću ukupnog uvoza do 400.000 dolara. Spoljnotrgovinska razmena pića uključujući i voćne sokovesa zemljama sa kojima se primenjuju sporazumi o slobodnoj trgovini poslednjih godina beleži stalni rast, tako da je 2005. godine, prema podacima Uprave carina, ostvarena ukupna razmena u količini od 152.000 tona u vrednosti od 77,2 miliona dolara. Od toga je iz Srbije izvezeno 135.000 tona pića u vrednosti od 65,8 miliona dolara, uvezeno je 17.000 tona u vrednosti od 11,3 miliona dolara.

3.1. BRENDOVI U INDUSTRIJI PIĆA U SRBIJI

Proizvodnja pića u Srbiji kao deo poljoprivredno -prehrambene industrije u odnosu na ostale oblasti proizvodnje prilično je dobro razvijena. Pored tradicionalne orjentacije ka poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj industriji možemo sa sigurnošću konstatovati da je proizvođačima pića, imajući u vidu prirode preduslove, na raspolaganju veoma dobra osnova i sirovinski potencijal. Veličina domicilnog tržišta i osnovni preduslovi industrijske proizvodnje koji se odnose na neophodnu ekonomiju obima i postizanje rentabiliteta po prethodno navedenom osnovu, te prisutan broj proizvođača iz pomenute branše, uslovljavaju izlazak na strana tržišta i to pre svega na tržišta u okruženju.

3.1.1. Prirodne i negazirane vode

Proizvodnja mineralnih voda u Srbiji beleži konstantan trend koji blago oscilira iz godine u godinu. Od ukupno proizvedene količine u posmatranom periodu oko 76% utroši se na domaćem tržištu dok se preostala količina izveze. Ukupna izvezena količina u prvih 9 meseci 2008. godine iznosila je 113.788.749 L pri čemu se vrednost izvoza kretala oko 53 mil. USD pri prosečnoj ceni od 0,47 USD/L. U poređenju sa uvozom vode, izvoz ima apsolutno dominantnu poziciju jer je i količinski i vrednosno izvoz vode 10 puta veći od uvoza u posmatranom periodu. Naime, za prvih 9 meseci 2008. godine, uvezeno je oko 11.000.000 L vode po prosečnoj ceni od oko 0,53 USD/L što daje vrednost uvezene robe u visini od 5,8 mil. Imajući u vidu da je 2003. godine ukupan ostvareni izvoz za 12 meseci iznosio oko 50.000.000 L odnosno oko 13,5 mil. USD vrednosno, te da proizvodnja kako smovideli iz prethodnog pregleda koji ilustruje proizvedene količine drži konstantni nivo nameće se zaključak da je za 5 godina (period od 2003. do 2008.) izvoz vode povećan oko 4 puta, odnosno pošto je količina proizvedene robe gotovo ista a izvezena količina se povećala 4 puta u periodu od 5 godina to usmerava na zaključak da se sve više proizvedene količine vode u Srbiji izvozi.

3.1.2. Piva i sokovi

U proizvodnji piva Srbija ima relativno dugu tradiciju. U poređenju sa ostalim proizvođačima pića u Srbiji pivarci su bili najatraktivniji za strane ulagače. Teško je ko mogao da zamisli da će Srbija postati značajan činilac ne samo u proizvodnji već i u potrošnji piva u evropskim razmerama. Tradicionalna rakija ili vino potisnuti su od strane proizvođača piva. Pivare danas mogu da se pohvale da su njihovi brendovi jedni od najuspešnijih na nacionalnom nivou. Njihov društveni uticaj se toliko proširio da je postalo sasvim uobičajeno što „najzanimljivija sporedna stvar na svetu“ –fudbalska nacionalna liga nosi naziv „Jelen super liga“. Uzevši segment proizvodnje i realizacije piva u razmatranje u celini primetan je blagi rast oba pokazatelja u posmatranom periodu. Apatinska pivara pokriva više od 50% domaće potražnje blago povećavajući svoje tržišno učešće iz godine u godinu. Calsberg Srbija je druga po značaju kompanija u proizvodnji piva koja svojom realizacijom ne doseže ni do 50% realizacije prvoplasirane Apatinske pivare. Pored prethodna dva pomenuta lidera na tržištu piva prisutan je veći broj proizvođača za koje generalno važi pravilo da iz godine u godinu smanjuju svoju realizaciju. Snaga brendova apatinske pivare i calsberg-a dovodi do preuzimanja tržišnih segmenata direktnih konkurenata. Kolika je snaga brendova piva na iniostranim tržištima i koliko su isti sposobni da brane pozicije na domaćem tržištu najbolje možemo utvrditi analizom uvoza i izvoza piva Slično ostalim vrstama pića i pivo se najviše izvozi u okolne zemlje koje su nekada sa Srbijom formirale jedinstveno jugoslovensko tržište. Najviš piva izvozi se u Bosnu i Crnu goru pri čemu drugopomenuta najviše participira u uvozu sa skoro 50%.

136

Druga po značaju u pogledu uvoza je Hrvatska koja participira sa nešto više od 17% u ukupnim uvezenim količinama u posmatranom periodu. Od ostalih po značaju se izdvajaju slovenački i makedonski proizvođači koji participiraju sa oko 6% u ukupnom uvozu piva u Srbiju. U skladu sa prethodnim možemo izneti trvrdnju da je tržište piva u Srbiji relativno dobro branjeno od strane domaćih proizvođača.

3.1.3. Vina

Srbija generalno ima dugu tradiciju u proizvodnji vina i alkoholnih pića. Ovu branšu odlikuju inicijalno profilisani veliki sistemi poput Vino Župa, Rubin, Prokupac, Navip i ostalih koji su svojim kapacitetima pojedinačno mogli da zadovolje potrebe bivšeg jedinstvenog jugoslovenskog tržišta. Danas, kada je specijalizacija osnova da se profilišu kapaciteti shodno zadovoljavanju ciljanog tržišta na najbolji mogući način, navedene kompanije imaju ultimativnu potrebu da profilišu svoje poslovanje i povećaju konkurentsku prednost u onim segmentima u kojima mogu ostvariti najbolje rezultate poslovanja.U pogledu odnosa izvoza i uvoza vina i komplementarnih proizvoda (šira, vermut itd.) primetna je zakonitost većeg uvoza od izvoza i u naturalnom i u vrednosnom smislu od oko 100% u korist uvoza. Najveći odnos uvoza u korist izvoza prisutan je kod kvalitetnih vina 149t u odnosu na izvezenih 12t, ostalih vina 4.182t u odnosu na izvezenih 14,5t, vina kvalitetnih belih 4.162t u odnosu na izvezenih 96t. Uvozom iz Italije i Francuske obezbeđuju se potrebne količine kvalitetnih i vrhunskih vina. Broj zemalja i mala učešća istih u ukupnoj realizaciji na domaćem tržištu ukazuju na široku ponudu i paletu izbora dok količine ukazuju na činjenicu da je malo onih potrošača koji koriste vina vrhunskog kvaliteta. Masovna potrošnja vina u Srbiji odnosi se najviše na stone i sorte nižeg kvaliteta, koja imajući u vidu izvezene količine nisu adekvatno prihvaćenana stranim tržištima.

3.1.4. Alkoholna pića . prirodna rakija i žestoka alkoholna pića Proizvodnja alkoholnih pića – prirodnih rakija i žestokih alkoholnih pića u Srbiji ima dugu tradiciju. Klimatski i kulturološki uslovi pogodni za razvoj ove delatnosti doprineli su da proizvodnja pomenute grupe proizvoda pored široke prisutnosti u industriji bude široko rasprostranjena i u privatnom, zadružnom i porodično-manufakturnom preduzetništvu. Sirovinska baza koja pogoduje razvoju branše proizvodnje alkoholnih pića pruža dobar potencijal. Raspoloživost potrebnih sirovina koja nadmašuje potrebe domaćih proizvođača ima značajno učešće u izvozu. Ipak, Srbija ima manjak određenih sirovina i poluproizvoda pre svega u pogledu obezbeđivanja vinskog destilata.u izvezenim količinama najviše participiraju rakije, dok su na drugom mestu likeri i proizvodi napravljeni na bazi vinskih destilata (konjak, vinjak i armanjak). Značajno učešće likera u uvezenim količinama pića ukazuje na nedovoljnu ekspertizu domaćih proizvošača i nespremnost da se nose sa stranim konkurentima koji imaju u svom proizvodnom portfoliju vodeće brendove. Viski i vinski destilat čine oko 50% uvezenih količina, dok tekila ima zadovoljavajuće učešće sa oko 5%.Džin, koji domaći proizvođači produkuju isključivo za domaće tržište svojim kvalitetom nije našao mesto u izvozu pri čemu se nedostajuće količine pribavljaju iz uvoza. Za razliku od džina u čijoj proizvodnji Srbija nema značajnu tradiciju čudi činjenica da je uvoz lozovače i komovice 100% od izvezenih količina.

ZAKLJUČAK

Najčešće citirana definicija brenda pripada Dejvidu A. Aakeru koju je prihvatila i američka marketing asocijacija, a koja brend definiše kao ime, pojam, dizajn, simbol ili neku drugu karakteristiku koja identifikuje dobro ili uslugu jednog prodavca i razlikuje ga od drugih prodavaca.91 Robna marka postaje brend onda kada je potrošači ocene kao bolju i superiorniju od ostalih prisutnih na tržištu. Superiornost tj. prednostostvaruje se uglavnom na četiri osnovna načina koji su u širokoj i intenzivnoj primeni pojedinačno ili u paketu: 1. Poklanjanjem pažnje i uspostavljanjem poverenja sa potrošačima, 2. Većim učešćem na tržištu, 3. Lojalnošću, i 4. Većom cenom.

91David Aaker, Building Strong Brands, htpp:www.haas.berkley.edu 137

LITERATURA

1. Kotler Filip:„B2B Brand menadžment“, ASEE BOOKS, 2007. 2. Kotler Filip:„Kako kreirati, ovladati I dominirati tržištem“, ASEE BOOKS, 2007. 3. Mihajlović Stošić Ljiljana“Markting“, Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje, 2013. 4. Uprava za carine R Srbije, Izveštaj, I-VI 2014. 5. www.singipedia.singidunum.ac.rs/content/1118-Brend-kao-faktor-konkurentnosti-na-primeru- izvoza-iz-Srbije 6. www.fortune.com

138

BRAND AS A FACTOR OF COMPETITIVENESS Stefana Markovic [email protected] College of Applied Professional Studies, Vranje – Serbia

BREND KAO FAKTOR KONKURENTNOSTI

Stefana Marković [email protected] Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje- Srbija

Abstract:Topic "Brand Competitiveness" was created as a result of the research field brand as one of the most important non-price competitiveness factors. Bearing in mind the necessity of achieving the necessary level of competitiveness in order to retain existing market share and the formation of an adequate supply manufacturers must implement appropriate marketing approach that focus must be brand as the primary means of competitive struggle and differentiation. Seen from the point of view of companies, producers in its product portfolio with products that meet the requirements to be called the brand, is the fact that their brands as the most important part of the intangible assets are not adequately covered by the financial statements and to perform identification with goodwill included. Such inaccuracy in reporting primarily lies in the fact that goodwill must be accompanied by a transaction is not a position that can adequately treat the value of intangible assets primarily due to the fact that intangible assets - brand, may or may not be separable from the company. Keywords: brand, branding, competition, sustainable competitive advantage

Apstrakt:Tema „Brend kao faktor konkurentnosti“ nastala je kao rezultat istraživanja oblasti brenda kao jednog od najvažnijih necenovnih faktora konkurentnosti. Imajući u vidu neophodnost postizanja potrebnog nivoa konkurentnosti u cilju zadržavanja postojećeg tržišnog učešća i formiranja adekvatne ponude proizvođači moraju primeniti adekvatan marketinški pristup koji u fokusu mora imati brend kao osnovno sredstvo konkurentske borbe i diferencijacije. Gledano sa aspekta preduzeća, proizvođači koji u svom proizvodnom portfoliju imaju proizvode koji ispunjavaju uslove da se nazovu brendom, stoji činjenica da njihovi brendovi kao najvažniji deo nematerijalne aktive nisu adekvatno obuhvaćeni finansijskim izveštajima te se vrši poistovećivanje sa goodwill-om. Ovakva nepreciznost u izveštavanju pre svega leži u činjenici da goodwill koji mora biti praćen transakcijom nije pozicija koja na adekvatan način može da tretira vrednost nematerijalne aktive pre svega usled činjenice da nematerijalna aktiva – brend, može a i ne mora da bude odvojiva od preduzeća. Ključne reči: brend, brendiranje, konkurencija, održiva konkurentska prednost

UVOD

U teoriji je prisutnan veliki broj stavova vezanih za nastanak brenda. Neki autori vezuju nastanak brendova za praistoriju i vreme u kome su se pojavili pećinski crteži, pravdajući svoje pretpostavke najranijom ljudskom potrebom da obeleže svoj životni prostor, svoje alatke i ostale potrebštine, dok drugi nastanak brendova vezuju za period Egipta i hijeroglifa usled pronađenih grafičkih prikaza žigosanja stoke. Izvorno, reč BREND – vuče korene od stare skandinavske reči „brandr“ u značenju „znak u vatri, žig“. U ranoj primeni, upravo je i korišćen u skladu sa prethodnim i to za žigosanje tj. obeležavanje životinja. Američka asocijacija za marketing – AMA definiše brend kao ime, znak, simbol ili dizajn, kao i kombinaciju ovih elemenata, u cilju identifikacije proizvoda ili usluga jedne kompanije u odnosu na drugu i ostvarivanja prednosti na tržištu. Prvi veći iskorak u pravcu brendiranja koji je zabeležen u literaturi odnosi se na slučaj Paula Revera koji je tokom 18.veka bio kujundžija u Americi. Rever je na svaki proizvod koji je napravio ugravirao svoje prezime. Prethodno navedeno dovelo jedo uspostavljanja poverenja od strane potrošačakoji su identifikovali robu potpisanu od strane Rever-a sa proizvodima koji su dobrog i konstantnog kvaliteta. Tokom 19. i 20. -tog veka reklamne kampanje koje

139 su vođene u cilju promocije brendova koristile su pseudonaučne izraze i šablonske forme. Prilikom reklamiranja konkurencija se nikada nije pominjala, kao informaciona osnova koristila se deklaracija proizvoda, dok je sam naziv brenda bio ispisivan velikim slovima sa mnogo belog prostora. Poslednjih 10-20 godina brend se koristi na samo u cilju pripisivanja osobina kvaliteta proizvoda već predstavlja oružje za buđenje emocija kupaca. Ovo predstavlja poslednju fazu istorijske tranzicije brenda i promenu percepcije kupca sa stanovišta „ovo je bolje“ na „ovo sam ja“. Značaj brenda kao jednog od najvažnijih necenovnih faktora postizanja kompetitivne prednosti i jednog od najvažnijih elemenata nematerijalne aktive, svoju važnost temelji na činjenici da on predstavlja specifičan kulturni fenomen današnjice. Bez obzira na efekat koji proizvode na percepciju šire javnosti brendovi nikoga ne ostavljaju ravnodušnim i uvek su izloženi kritičkoj debati koju karakterišu šablonski načini mišljenja, uvrežene predrasude i brzopleti zaključci. U eri globalizacije brending nacije prestaje da bude stvar nacionalnog ponosa i postaje osnovno sredstvo ekonomskog opstanka. Brending kao jedan od najznačajnijih društvenih i ekonomskih fenomena savremenog doba koji je prisutan u svim institucijama u našem životu svemu daje snagu, identitet, odlučujuću ulogu i zadovoljavajuću koheziju. Moć brendova i brendinga nastaviće da se uvećava vremenom i stoga je važno da razumemo kako možemo njima upravljati i kako ih možemo kontrolisati. Saznanje kako brendovi funkcionišu, kako se stvaraju i održavaju, zašto su neki uspešni a drugi nisu i kako oni utiču na kompanije, regione i nacije koje ih prave predstavlja izvor konkurentske prednosti i najvažniji know-how današnjice. Brend kao jedan od necenovnih faktora ostvarivanja konkurentske prednosti koji je u savremenim uslovima poslovanja izrazito dobio na značaju nedovoljno je prisutan u portfoliju palete proizvoda sa kojim nacionalna ekonomija izlazi u svet. Ovaj rad ima za cilj da detaljno obradi pojam brenda kao najperspektivnijeg faktora ostvarivanja konkurentske prednosti, detaljno analizira branšu proizvodnje pića u Srbiji i da oceni potencijal domaćih proizvoda iz pomenute branše konstituišući pritom na osnovu rezultata istraživanja smernice i planske aktivnosti u cilju bolje tržišne pozicioniranosti naših proizvoda i povećanja tržišnog učešća na stranim tržištima.

1. RAZVOJ STRATEGIJA BRENDA

Razvoj strategije brendiranja leži u: 1.Kulturi brenda (skupu vrednosti sadržanoj u brendu i organizaciji koja ga predstavlja), 2.Pozicioniranju, 3.Poslovnoj strategiji i 4.Misiji i viziji. Na osnovu uspešno realizovane strategije razvoja brendova kreira se identitet brenda za čiju uspešnu valorizaciju na tržištu kompanija mora adekvatno sprovesti PR aktivnosti, marketinšku kampanju, promociju proizvoda i usklađivanje i optimizaciju pratećih usluga. Ovakav „step by step“ pristup omogućava stvaranje vrednosti brendova kao merljive veličine uporedive sa lojalnošću kupaca. Brendovi se mogu kategorisati po vrstama, klasama i rodovima. Značaj kategorizacije leži u tome što ista može poslužiti za donošenje različitih strategijskih odluka u cilju ekspanzije (proširenja) brenda, za procenu potencijala uvođenja na novo tržište, za povlačenje brenda, za način komunikacije brenda sa potrošačima, za nove investicije u brend, za stvaranje različite poslovne saradnje. Postoje brojne kategorizacije brendova koje se razlikuju po fokusu (subjekt na koji se odnosi, geografska diverzifikovanost, mogućnost dugoročne egzistencije, uloga u advertajzingu, vrednost brenda, odnos sa ostalim brendovima i kategorija pripadnosti u odnosu na lojalnost potrošača i tržišnog udela):

2. KATEGORIZACIJA BRENDA

U teoriji se razlikuje više kategorija (vrsta) brenda, koje se međusobno razlikuju jer polaze od različitih kriterijuma za podelu. U nastavku će biti reči o nekim od najvažnijih kategorija brenda. 1. Kategorizacija brenda prema subjektu na koji se odnosi, ukazuje da se brend može odnositi na:  Organizaciju (Kompanija –Simpo; Neprofitna organizacija – Crveni Krst; Nevladina organizacija – Modus vivendi; Razne asocijacije – Udruženje zanatlija u Vranju; Manifestacije - Borini dani u Vranju, EXIT, BIR-FEST)  Proizvod (Čokolada –Simka; Automobil –Zastava 500L; Šampon – Kosili-Nevena)  Uslugu (Šišanje –Toni&Guy Hairdressing; Softwer –Windows; Uplata novca – AIK banka)  Osobu (Tenis - Novak Đoković; Glumac – Miloš Biković; Pisac –Ivo Andrić;Bora Stanković .)  Mesto (Ostrvo –Sveti Stefan; Planina – Besna Kobila; Grad – Vranje;...)

140

 Ideju (Zaštita životne sredine; Sigurnost u vožnji; Zdrava ishrana;...) 2. Kategorizacija prema geografskoj diverzifikovanosti, počiva na činjenici da brend može biti prisutan na različitim geografskim segmentima:  Lokalni, koji su prisutni na jednom tržišnom segmentu. Ukoliko se njima pravilno upravlja mogu se proširiti na druge geografske segmente (Simka, Leskovački ajvar, Heba, Rosa, Borini dani).  Nacionalni, brendovi zastuoljeni su na nivou jedne države. Poznavanje domaćeg tržišta i specifičnih uslova poslovanja na istom predstavlja ključ nacionalne diverzifikovanosti brenda. Posebu grupu nacionalnih brendova čine brendovi sa geografskim poreklom kao što su ruska vodka, indijski čaj, francusko vino, srpska šljivovica, itd.  Internacionalni, brendovi prisutni su u više država, vrlo često susednih, koje karakterišu slična kultura i navike potrošača (Konjak – Skenderbeg; Tvrdi sirevi – Bugarski kačkavalj; Prerađevine od povrća –Bugarska ljutenica;..  Globalni brendovi poznati su i prisutni svuda u svetu dok su brendovi „bez granica“ kao podgrupa globalnih brendova jako retki i teško ih je izgraditi. Oni podrazumevaju velika novčana ulaganja i sposobnost kompanija da na pojedinim tržišnim segmentima diferenciraju svoje strategije. Geografska diverzifikovanost ne podleže pravilu linearne progresije odnosno „step by step“ evolucije od lokalnih preko nacionalnih i internacionalnih do globalnih. Neki brendovi odmah po uvođenju postali su globalni. Najbolji primer za prethodno navedeno predstavlja „Yahoo.com“ ili „Amazon.com“. Primer brendova koji su odmah postali globalni je i brend „Ariel“ koga je lansirao P&G specijalno za Evropsko tržište. 3. Kategorizacija brenda prema životnom ciklusu uvedena je od strane autora Dana Hermana koji je podelio brendove u dve osnovne grupe, kratkoročne i dugoročne.  Kratkoročni brendovi planirani su da postoje jedan određeni period na tržištu prema projektovanom životnom ciklusu posle čega se povlače, dok  Dugoročni brendovi imaju dugoročnu projekciju postojanja. Empirijski je utvrđeno da proizvodi na tržištu imaju sve kraći životni ciklus. Po rezultatima istraživanja advertajzing agencije Leo Burnett koje je trajalo 2 godine na Američkom tržištu ispitano je 28.000 domaćinastava u vezi sa 1.251 brendom, došlo se do rezultata koji pokazuju da 60% brendova gubi svoj udeo na tržištu dok samo 15% uživa lojalnost svojih potrošača. Istraživanja koja je sam autor obavio u Izraelu ukazuju na to da potrošači vole da probaju nove proizvode kako ne bi imali osećaj da nešto propuštaju. Postoje brojni razlozi uvođenja kratkoročnih brendova, počevši od testiranja potencijala novog proizvoda ili novog koncepta usluge do mogu ćnosti tehnoloških promena i razvoja novih proizvoda. 4.Kategorizacija brenda prema ulozi u advertajzingu uvedena je od strane autora Langmaida i Gordona 1988. Godine koji su razvrstali brendove na 9 osnovnih kategorija u zavisnosti od njihove uloge u advertajzingu.  Jednostavna vrebalna asocijacija – Schweppes,  Jednostavna auralna asocijacija – Martini melodija  Jednostavna vizuelna asocijacija – Crno beli Guinness  Brending izumi (naprave) – Staklena boca Coca-cole; Nescafe šolja,  Brending simbol–Dulux dog  Brending analogija–Poznate ličnosti  Brending metafora– Amerikan, Australianess, Japan  Brend ton–Dunhill; Denim  Strukturalni brend–Silk Cut Brendovi su razvrstani od najjednostavnijeg do najkompleksnijeg. Brend manadžment bira na koji način brend komunicira sa ciljnom grupom i u zavisnosti od toga svrstava isti u neku od 9 osnovnih kategorija. 5. Kategorizacija brenda prema vrednosti, leži u činjenici da dugoročna ulaganja u brend rezultiraju povećanjem ukupne vrednosti preduzeća. Najočigledniji primer prethodno navedenom je kompanija Coca-Cola čija vrednost brenda iznosi 93% u odnosu na ostala ukupna obrtna sredstva:  Coca Cola, vrednost brenda u 2003. Godini 70,45 mlrd.$,  Microsoft, vrednost brenda u 2003. Godini 65,17 mlrd.$,  IBM, vrednost brenda u 2003. Godini 51,77 mlrd.$,  Nokia, vrednost brenda u 2003. Godini 29,44 mlrd.$  Disney, vrednost brenda u 2003. Godini 28,04 mlrd.$  McDonald’s, vrednost brenda u 2003. Godini 24,70 mlrd.$  Marlboro, vrednost brenda u 2003. Godini 22,18 mlrd.$  Mercedes, vrendost brenda u 2003. Godini 21,337 mlrd.$6. 141

6. Kategorizacija brenda prema sukobu interesa, tj. načinu na koji im se sukobljavaju interesi:  Konkurenti, mogu biti direktni (BMW i Mercedes) i indirektni (Evian i Heineken),  Saveznici, mogu biti prirodni (Yahoo shoping i Fedex) i strateški koji međusobnim povezivanjem smanjuju troškove istraživanja, razmenjuju tehnološki know-how npr. (Fujitsu-Siemens).  Nekonkurenti, namenjeni različitim ciljnim grupama i zadovoljavaju različite potrebe kao na primer gume Michelin i farmerke Levis. 7. Kategorizacija brenda prema lojalnosti (emocijama)potrošača u odnosu na tržišni udeo:92  Brend u niši (the bank of New York, KIA, Uline) – mali tržišni udeo i racionalne asocijacije,  Masovni brend (Wal-Mart, Toyota) – veliki tržišni udeo i racionalne asocijacije,  Kulturni brend (Krispy Kreme) –mali tržišni udeo i emocionalne asocijacije,  Brend ikona (Nike, Budweiser, Coca-Cola) –veliki tržišni udeo i emocionalne asocijacije. Krajnji cilj brenda je da postane „ikona“ tj. da umesto racionalnog postane emocionalan i da umesto asocijacije sa koristima nudi konzumentima asocijacije na iskustvo i osećanja.

3. PORUKA BRENDA KOJA ODRŽAVA KOKURENTSKU PREDNOST

Poruka brenda neraskidivo je povezana sa glasom brenda. Sa stvaranjem poruke počinje se nakon definisanja žaljene reakcije potrošača. Poruka treba da privuče pažnju, probudi interes potrošača, da stvori želju za kupovinom koja će rezultirati akcijom tj. kupovinom. U pitanju je svojevrsna potraga za apelom koji može da se bazira na racionalnim, emocionalnim i moralnim aspektima. Efektivnost same poruke zavisi direktno od njene strukture. Hovlandovo93 istraživanje na univerzitetu Jejl u mnogome je pomoglo u otklanjanju dilema u smislupovezanosti poruke sa donošenjem odluke, jednostranih nasuprot dvostranih argumenata i rasporeda prezentacije i istaklo značaj redosleda u prezentiranju argumenata. Važno je odlučiti da li najjači argument treba da bude na početku poruke i da na taj načinizazove pažnju ili da se isti koristi u sredini odnosno na kraju kako bi se urezao u pamćenje. Format poruke takođe mora biti prilagođen svrsi i konceptu. U štampanom oglasu mora se voditi računa o naslovu, tekstu i ilustraciji kao i boji, dok se u poruci koja se prenosi putem radija pažljivo moraju birati reči, kvalitet glasova i tip vokacije. Ukoliko se poruka prenosi putem televizije moraju se isplanirati svi prethodno navedeni elementi i uz njih prilagoditi govor tela, gestikulacija, izraz lica, od eća i stav. Ukoliko se poruka prenosi proizvodom odnosno njegovim pakovanjem mora se obratiti dužna pažnja boji, obliku, veličini i tekstu. Na kraju, ali ne i po značaju, u cilju adekvatnog plasiranja poruke mora se opredeliti izvor jer isti može bitno uticati na potrebnu pažnju i željeni odziv. Oglašivači često za prethodno navedeno koriste poznate osobe.

4. ZAKLJUČAK Stručna javnost procenjuje da prodaja brendiranih proizvoda danas čini 2/3 ukupne svetskeprodaje, čime postaje jasno je da je brendiranje veliki biznis. Ako govorimo iz ugla prosečnog potrošača, jedino merilo koje nas opredeljuje u kupovini je odnos kvalitet/cena, bilo da se radi o polovnom automobilu, novom mobilnom telefonu ili hamburgeru. Upravo taj segment koriste globalni brendovi kao komparativnu prednost jer iza većinenjih stoji više decenijska komunikacija sa potrošačima i iskustva sa različitih tržišta. Kada kupujemo proizvod znamo da iza tog proizvoda stoji jedan «Sony» – globalni brend. Nas ne zanima agencijskaprocena njegove vrednosti, ni činjenice da su mu akcije pale za 35%, a dugovi 3,7 puta veći od knjigovodstvene i 6,5 puta veći od tržišne vrednosti. Zanima nas isključivo kontinuelno isporučeni kvalitet i tome primerene cena.

5. LITERATURA

[1] Kotler P., i Valdemar F., B2B Brand menadžment, ASEE BOOKS, 2007. [2] Kotler P., Kako kreirati, ovladati i dominirati tržištem, ASEE BOOKS, 2007. [3] Mihajlović Stošić Ljiljana: „Marketing“, Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje [4] http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Hovland [5] www.capitallogodesign.com [6] www.ekonomija.org

92 Prethodno navedenu kategorizaciju stvorila je konsultantska firma Harvest Communications LLC iz Njujorka po čijem mišljenju brendovi predstavljaju instrumente kulture u savremenom svetu. 93 http://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Hovland 142

ECOLOGY / EКОЛОГИЈА

PHYSICO-CHEMICAL CHARACTERIZATION OF THE THERMOMINERAL WATERSPRING "IB WG-2" IN THE VRANJSKA BANJA

Gordana Antic [email protected] High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

FIZIČKO-HEMIJSKA KARAKTERIZACIJA TERMOMINERALNOG IZVORA “IB WG-2” U VRANJSKOJ BANJI

Gordana Antić, [email protected] Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje, Srbija

Abstract: On the territory of Serbia there are 159 thermal springs whose temperature exceeds 150 0C. The warmest springs are located in Vranjska Banja and their temperature ranges in the interval of 80 – 96 0C. Vranjska Banja is located 10 km northeast of Vranje and has more hypothermal watersprings. The springs are grouped in a zone of 60 m. The appearance of the thermal springs is in contact with volcanics and proterozoic crystalline schist. Schist are represented by gneisses, schists mikasist and liskunist. Physico-chemical analysis covered the source "IB WG-2". The water temperature is 96 0C, pH = 7.7, dry residue (at 180 0C) was 1.2185 and the specific gravity of water is 1.00195. Measurement of the water’s radioactivity showed that the total beta activity was 475.8 mBq/L while the total alpha activity was <37.0 mBq/L. The chemical composition of the water is characterized by sodium, carbonate and sulfate. Water is also characterized by the presence of fluorine and free H2S. If we were to categorize this water, it woulg belong to the category of sodium-hydrocarbonate-sulphate, fluoride and sulfur hipothermal waters. The results showed that the tested water sample does not correspond to the regulations of the Ordinance on the conditions that the drinking water must fulfill, because of the increased content of dry residue, sulfate, iron, manganese, sodium, potassium and fluoride. According to the measured values of total beta and alpha activity, this water may be used for drinking. However, due to the physico-chemical characteristics of water from the spring "IB WG-2", this water must not be used for drinking. Keywords: thermomineral water, thermal springs, physico-chemical characterization.

Rezime: Na teritoriji Srbije postoji 159 termalnih izvora čija temperatura iznosi preko 15 0C. Najtopliji izvori nalaze se u Vranjskoj Banji i njihova temperatura se kreće u intervalu od 80 – 96 0C. Vranjska Banja nalazi se 10 km severoistočno od Vranja i ima više izvora hipertermalne vode. Izvori su grupisani u zoni od 60 m. Pojavljivanje termalnih izvora je u kontaktu vulkanita i kristalastih proterozojskih škriljaca. Kristalasti škriljci su predstavljeni gnajsevima, mikašistima i liskunovitim škriljcima. Fizičko-hemijskom analizom bio je obuhvaćen izvor “IB WG-2”. Temperatura vode je 96 0C, pH=7.7, suvi ostatak (na 180 0C) je 1.2185 a specifična težina vode iznosi 1,00195. Merenje radioaktivnosti vode pokazalo je da ukupna beta aktivnost iznosi 475.8 mBq/L dok je ukupna alfa aktivnost < 37.0 mBq/L. Hemijski sastav vode karakteriše natrijum, hidrokarbonat i sulfat. Vodu takođe karakteriše i prisustvo fluora i slobodnog H2S. Po karakterizaciji voda pripada kategoriji natrijum-hidrokarbonatno-sulfatnih, fluoridnih i sulfidnih hipertermnih voda. Rezultati istraživanja pokazali su da ispitivani uzorak vode ne odgovara propisima Pravilnika o uslovima koje mora da ispunjava voda za piće zbog povećanog sadržaja suvog ostatka, sulfata, gvožđa, mangana, natrijuma, kalijuma i fluorida. Prema izmerenim vrednostima ukupne beta i alfa aktivnosti ova se voda može upotrebljavati za piće. Međutim, zbog fizičko-hemijskih osobina voda iz izvora “IB WG-2” ipak se ne sme upotrebljavati za piće. Ključne reči: termomineralna voda, termalni izvori, fizičko-hemijska karakterizacija.

143

1. UVOD Na teritoriji Srbije postoji 159 termalnih izvora čije temperature vode iznose preko 15 0C. Temperatura kod 60% izvora kreće se u intervalu od 20–40 0C. Najtopliji izvori nalaze se u Vranjskoj Banji i njihova temperatura se kreće do 96 0C, a zatim slede izvori u Jošaničkoj (78 0C), Sijarinskoj (72 0C) i Kuršumlijskoj Banji (88 0C) [1]. Hidrološki uslovi predstavljaju relevantan lokalni fizičko-geografski elemenat koji je u znatnoj meri utiče na prvobitnu lokaciju naselja. U savremenim uslovima razvoja njihov značaj je od ogromne važnosti, jer voda je ne samo uslov biološke egzistencije čoveka, nego istovremeno i materijalna osnova u drugim industrijama i drugim granama proizvodnje naselja. Hidrografiju topografske površine Vranjske Banje predstavljaju heterogeni objekti, pojave i procesi površinskih i podzemnih voda. Vranjska Banja nalazi se 12 km severoistočno od Vranja, u delu kotline koji ovde postepeno prelazi u pobrđe planina Besna kobila, nadmorske visine 1.922 m, Veliki pešter 1.946 m, Patarica 1.806 m i Srpska čuka 1.415 m. Na području banje preovladava umereno – kontinentalna klima, sa veoma prijatnim letima i hladnim zimama. Visoke temperature banjskih izvora ubrajaju se u najtoplije u Evropi, jer na površinu izbijaju iz velikih dubina (1600 m) [2]. Vulkanski centar bio je u reonu same Banje, a savremena depresija Banje je najverovatnije posledica kolapsa (potonuća) vulkanskog kratera sa delom vulkanske kupe. Obodni rased, duž kojeg je izvršeno tonjenje centralnog dela vulkanske kupe, markiran je danas pojavama termalnih izvora. Erozijom su uništeni ostaci vulkanske kupe istočno i severoistočno od banje. Formiranjem tektonskog rova Južne Morave deformisana je banjska depresija koja je prvobitno bila kružnog ili elipsastog oblika, a depresija je ispunjena neogenim i kvartarnim sedimentima. Iz navedenog proističe da je reč o šumadijskom tipu vulkanskih voda, koje se, sudeći po visokoj temperaturi, negde ne mešaju sa vodom padavina koja prodire do većih dubina. Temperature hiportermanlnih izvora od 92 ºC su svojevrstan prirodni fenomen i njihovo najvažnije svojstvo. Na topografskoj površini manifestuju se u vidu toplih izvora sa prosečnom temeperaturom od 88 ºC. Dubinskim hidrološkim istraživanjima utvrđeno je postojanje vodnih horizonata sa različitom temperaturom hipertermalne vode. Tako je u jednoj bušotini na dubini od 20 m temperatura vode iznosi 95 ºC, a na dubini od 2000 m nalazi se hidrološki horizont sa temperaturom od 120 ºC [3]. Vranjska Banja ima više izvora hipertermalne vode. Gotovo svi su grupisani u jednoj zoni koja se pruža pravcem jugozapad-severoistok na dužini od 60 m. Uslovljeni su rasedom i vulkanskim stenama koje se ovde javljaju. Pojavljivanje termalnih izvora je lokalizovano na obod proširene doline Banjske reke. Neosporno je da se radi o značajnom geopotencijalu koji se u sadašnjim uslovima iskorišćava u skoro zanemarljivom obimu. Mogućnosti eksploatacije su višestruke. U Vranjskoj Banji dugu tradiciju ima iskorišćavanje termalnih voda za potrebe zdravstvenog turizma. Vranjska Banja je lečilište sa najtoplijom vodom u Evropi [4]. U termomineralnim izvorima dokazano je prisustvo termofilne vrste bakterija Bacillus thermophilus vranjensis [5]. Da li se ovakva voda može i kako koristiti zavisi prvenstveno od dobijenih rezultata fizičko- hemijskih analiza. Cilj rada je bio da se utvrdi fizičko-hemijska analiza sastava vode sa izvora “IB WG-2”.

2. MATERIJAL I METODE RADA Fizičkom-hemijska analiza urađena je na osnovu standardnih metoda [6]. Predmet analize bila je voda izvora “IB WG-2” koji predstavlja geotermalnu bušotinu dubine 1063 m sa količinom vode od 26 L/s temperaturom od 96 0C.

144

Slika 1: Izvor “IB WG-2” (geotermalna bušotina 1063 m) Fizičko-hemijska analiza urađena je u Zavodu za zaštitu zdravlja Srbije “Dr MilanJovanović Batut”. Ispitivani su sledeći parametri: mutnoća, boja, pH, elektroprovodljivost, amonijak, nitriti, nitrati, hloridi, sulfati, utrošak KMnO4, ukupni alkalitet, tvrdoća, vode, kalcijum, magnezijum, gvožđe, mangan, natrijum, kalijum, aluminijum, arsen, bakar, cink, kadmijum, olovo, hrom,živa, fosfor i fluoridi. Analiza mineralne vode izvora IB WC-2 urađena je i u Institutu za rehabilitaciju u Beogradu. U ovoj laboratoriji od katjona su ispitani: natrijum, kalijum, litijum, amonijum, kalcijum, magnezijum, stroncijum, mangan, gvožđe i aluminijum a od anjona: hidrokarbonati, hloridi, bromidi, jodidi, fluoride, nitrati, fosfati i sulfati. Ispitani sui slabi elektroliti: metasilicijumova i i metaborna kiselina. Od fizičko-hemijskih parametara ispitana je specifična težina, pH, suvi ostatak na 1800C i temperature vode. Od teških metala ispitano je prisustvo arsena, kadmijuma, cinka, olova, bakra, nikla, žive, hroma, barijuma, berilijuma, selena i uranijuma. Merenje radioaktivnosti vode utvrđena je na osnovu merenja ukupne alfa i beta aktivnosti.

3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA Rezultati fizičko-hemijske analize vode izvora WG-2 prikazani su u tabeli 1:

parametar jedinica rezultat Mutnoća (0Si-skale) 5 Boja (jedinica Pt-Co skale) 5 pH vrednost 7,95 + Amonijak (NH4 kao N) mg/L Suvi ostatak mg/L 1.2185 ANJONI - Hidrokarbonati (HCO3 ) mg/L 610 - Nitriti (NO2 ) mg/L < 0.001 Nitrati (NO3’) mg/L Hloridi(Cl-) mg/L 78 Bromidi mg/L Ǿ Jodidi mg/L Ǿ Fluoridi mg/L 12 Fosfati mg/L 0.05 Sulfati(SO4) mg/L 370 Utrošak KMnO4 mg/L 5.02 Ukupni alkalitet mg/L 90.5 Ukupna tvrdoća (0dH) 2.45 KATJONI Kalcijum mg/L 23 Stroncijum mg/L 0.4 Magnezijum mg/L 19 Ukupno gvožđe mg/L 0.02 Mangan mg/L 0.02 Natrijum mg/L 392.2 Kalijum mg/L 18.5 Litijum mg/L 0.3 Aluminjium mg/L Ǿ Arsen mg/L 0.01 Bakar mg/L 0.001 Cink mg/L 0.005 Kadmijum mg/L 0.001 Olovo mg/L 0.02 Hrom mg/L 0.002 Živa mg/L 0.002 Ukupni fosfor mg/L 0 145

Rezultati fizičko-hemijske analize vode pokazali su da u ispitivanom uzorku vode su prisutni sledeći fizičko-hemijski parametri: pH (7.7), suvi ostatak na 1800 C (1.2185) , temperatura vode (94.20C).

Rezultati fizičko-hemijske analize vode pokazali su da u ispitivanom uzorku vode su prisutni sledeći katjoni: litijum (0,3 mg/L), natrijum (392.2 mg/L), kalijum (18.5 mg/L), magnezijum(19 mg/L), kalcijum (23 mg/L), stroncijum (0.04 mg/L), hrom (0.02 mg/L) mangan (0.02 mg/L), gvozđe (0.02 mg/L), bakar (0.038 mg/L), cink (0.066 mg/L), kadmijum (0.001 mg/L), živa (0.0002 mg/L), aluminijum (Ǿ mg/L), olovo (0.001 mg/L), arsen (0.00 mg/L), Rezultati fizičko-hemijske analize vode pokazali su da u ispitivanom uzorku vode su prisutni - - sledeći anjoni: nitriti (NO2 ) <0 mg/L , 001, hloridi (Cl ) 78 mg/L, bromidi Ǿ mg/L, fluoridi 12 mg/L, fosfati 0.05 mg/L, sulfati(SO4) 370 mg/L, utrošak KMnO4 5.02 mg/L, ukupni alkalitet 90.5 ml n/10. Rezultati fizičko-hemijske analize vode pokazali su da u ispitivanom uzorku vode su prisutni sledeći slabi elektroliti : metasilicijumove kiseline (0.1472 g), metaborna kiselina (0.0046 g).

Hemijski sastav vode karakteriše natrijum, hidrokarbonat i sulfat. Vodu takođe karakteriše i prisustvo fluora i slobodnog H2S. Ukupna konc

4. ZAKLJUČAK - Na teritoriji Srbije postoji 159 termalnih izvora o kojih je najtopliji upravo ispitivani izvor “WG2” koji se nalazi na dubini od 1063 m Ii sa izdašnošću od 26 L/s i temperaturom od 96 0C - Izvor je jedan od najtoplijih u Evropi a Vranjska Banja se nalazi na nekadašnjem centru vulkana i da je savremena depresija Vranjske Banje najverovatnije posledica kolapsa (potonuća) vulkanskog kratera sa delom vulkanske kupe - Hemijski sastav voda karakterišu natrijum, hidrokarbonat i sulfati. Ukupna koncentracija N/1000 40.83) i Na (17.05) i HCO3 (10.0) , i SO4 (7.70).Vodu takođe karakteriše i prisustvo fluora i slobodnog vodonik-sulfida (F = 0.0120 gr/L, H2S(0.0021 gr/L). - Voda pripada kategoriji natrijum-hidrokarbonatno-sulfatnih, fluoridnih i sulfidnih hipertermi. - Prema izmerenim vrednostima ukupne beta i alfa aktivnosti ova se voda može upotrebljavati za piće - Rezultati istraživanja pokazali su da ispitivani uzorak vode ne odgovara propisima Pravilnika o uslovima koje mora da ispunjava voda za piće zbog povećanog sadržaja suvog ostatka, sulfata, gvožđa, mangana, natrijuma, kalijuma i fluorida - Zbog fizičko-hemijskih osobina voda iz izvora “IB WG-2” ne sme se upotrebljavati za piće. 5. LITERATURA

[1] http://www.planeta.rs/20/11hidrogeologija.htm [2] Zavod za urbanizam, Vranje, 74 [3] Stamenković, S. (1995). Vranje – geneza i naseobinska evolucija, Geografski fakultet, Beograd. 29- 34 [4] Đukanović M. (1996). Životna sredina i održivi razvoj, Beograd,69-77. [5] Tasić, S. (2010). Ecological biochemistry of the Bacillus thermophilus vranjensis in the warm water spings of Vranjska Banja spa, Apstract: Power of microbes in Industrial Environment, Malinska, Croatia. [6] Pravilnik o načinu uzimanja uzoraka i metodama za laboratorijsku analizu vode za piće, Sl. list SFRJ br. 33/87

146

NOISE MONITORING IN THE CITY OF VRANJE Gordana Antić Mary Anđelković Aleksandra Stojanović Dimitrije Petrović

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

MONITORING BUKE U GRADU VRANJU Gordana Antić Mary Anđelković Aleksandra Stojanović Dimitrije Petrović

High School of Applied Professional Studies, Vranje, Serbia

Abstract: Noise is any unwanted and unpleasant sound, or sound waves, whose amplitude aperiodic. Important sources of noise are transportation, manufacturing, construction, restaurants, street noise, noise at home, and others. Noise causes specific adverse effects on the sense of hearing and non- specific effects on other organs and organ systems (cardiovascular, nervous). Adverse biological effects of noise is proportional to the intensity of its activity. This paper presents the results of noise measurements at 53 designated sampling points in the town of Vranje, in 2013. Measurement intervals are chosen such that encompass the entire cycle of changes in noise levels observed during the day, evening and night-time measurements. 53 measuring points are higher noise at 51 measuring point and ranges from 2 to 12 dB. Estimates are that it will continue into the summer months in the evening and night time noise levels will be increased noise electro-acoustic devices in restaurants and murmur and noise of young people around the buildings in the central parts of the city, it is also evident by increased noise levels on major roads and major intersections . Key words: resources, noise, effects, monitoring.

Rezime: Buka je svaki nepoželjan i neprijatan zvuk, odnosno zvučni talasi čija je amplituda aperiodična. Važni izvori buke su: saobraćaj, industrija, građevinarstvo, ugostiteljski objekti, ulična buka, buka u domaćinstvima, i dr. Buka izaziva specifične štetne efekte na čulo sluha i nespecifične efekte na druge organe i organske sisteme (kardiovaskularni, nervni). Štetni biološki efekti buke srazmerni su intenzitetu njenog delovanja. U radu su prikazani rezultati merenja buke na 53 određena merna mesta u Gradu Vranju, u toku 2013. godine. Merni intervali su izabrani tako, da obuhvate ceo ciklus promena nivoa posmatrane buke u toku dnevnog, večernjeg i noćnog perioda merenja. Od 53 merna mesta evidentirano je povećanje buke na 51 mernoj tački i kreće se od 2 do 12 dB. Procene se da će i dalje u letnjim mesecima u večernjim i noćnim časovima nivo buke biti povećan od buke elektroakustičnih uređaja iz ugostiteljskih objekata i žagora i galame mladih oko tih objekata u centralnim delovima grada, takođe je evidentno povećanje nivoa buke na glavnim saobraćajnicama i većim raskrsnicama. Ključne reči: izvori, buka, efekti, monitoring.

1.UVOD Zvuk proizvode tela u elastičnoj sredini (vazduh, voda, čvrsta tela) i rezultat je longitudinalnih oscilacija odnosno sabijanja i razređivanja vazduha. Buka je svaki neželjeni zvuk. To znači da svaka zvučna pojava (zujanje, šum, galama, lupanje, govor i sl.) koja ometa rad ili odmor predstavlja buku¹. Buka je, naročito poslednjih decenija, jedan od osnovnih uzroka kompleksnog oštećenja zdravlja, naročito u velikim, gusto naseljenim gradovima. Nekada se smatralo da je dejstvo buke ograničeno na organ sluha, ali je danas na osnovu opsežnih i sistematskih ispitivanja ustanovljeno da je njeno dejstvo mnogo složenije. Buka se često definiše kao

147

čujna akustična energija koja negativno utiče ili može uticati na zdravlje ljudi i njihovo fizičko, mentalno i društveno dobro. Evropska unija označila je buku kao jedan od vodećih ekoloških problema današnjice. Prema podacima EU, oko 40% populacije je izloženo nivou buke većem od 55 dB, što je gornja granica za čisto stambena područja, preko 20 % stanovništva je izloženo nivou buke iznad 65 dB, što je gornja granica za gradski centar, trgovačku, administrativno-upravnu zonu sa stanovima, zonu duž autoputeva, magistralnih i gradskih saobraćajnica, dok je više od 30% evropske populacije izloženo nivou buke preko 55% noću, što izaziva ometanje sna. Intenzitet buke se izražava kao količina talasnog pritiska na m². Osnovna merna jedinica je bel (B), a u praktične svrhe se koristi deseti deo bela, decibel (dB). U opštem slučaju svako povećanje zvuka za 10dB iznad donjeg praga znači udvostručenje zvuka. Prosečan čovek može razlikovati oko 2.000 različitih visina zvukova, a muzičar znatno više. Najbolja akustična sredina za čoveka je normalan razgovor od 40 do 50 decibela (dB). Buka ispoljava štetne efekte na organizam u zavisnosti od frekvencije, intenziteta i vremena ekspozicije. Podnošljivost buke zavisi od intenziteta i vremena ekspozicije (ukoliko je vreme delovanja duže smanjuje se stepen podnošljivosti organizma). Podnošljivost buke zavisi od toga da li je u kontinuitetu ili je isprekidana, štetnija je isprekidana buka, naročito ona neočekivana. Buka jačine 40-50 dB izaziva psihičke rekacije, od 60-80 dB rastrojstvo nervnog sistema, od 90-110 dB umanjenje sluha, < 120 dB povrede slušnog aparata, 150 dB mehaničke povrede i 170 dB smrt. Buka izaziva specifične štetne biološke efekte na čulo sluha i nespecifične na druge organe i sisteme. Najčešće specifični efekti na uho slede nakon delovanja buke na nervni, kardiovaskularni i druge sisteme. Dugotrajna buka dovodi do profesionalne gluvoće usled degenerativnog oštećenja ćelija Kortijevog organa i slušnog živca. Nespecifično delovanje buke na čoveka može izazvati glavobolje, zamor, narušavanje sna, znojenje, smanjenu koncentraciju i pamćenje, a ove tegobe vode ka opštem povećanju krvnog pritiska, smanjenju lučenja sokova za varenje hrane, slabljenju apetita i otežanom iskorišćavanju hrane. Hronično dejstvo buke može da dovede do psihičkih poremećaja. Profesionalna gluvoća otežava komunikaciju i dovodi do učestalog povređivanja na radu⁵. Važni izvori buke su: saobraćaj, industrija, građevinarstvo, ugostiteljski objekti, ulična buka, buka u domaćinstvima, i dr. Monitoring sistem predstavlja sistem osmatranja i praćenja izvora, prirode, kvaliteta, kvantiteta i disperzije potencijalno opasnih i identifikovanih štetnih agenasa u životnoj sredini, između ostalog i buke.

2. MATERIJAL I METODE RADA

Merenje buke izvršeno je od strane predstavnika Zavoda za javno zdravlje Grada Vranja u skladu sa: Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini (Sl. Glasnik RS 36/09), Pravilnikom o metodama merenja buke, sadržini i obimu izveštaja o merenju buke (Sl. Glasnik RS 72/10), Uredbom o indikatorima buke, graničnim vrednostima, metodama za ocenjivanje indikatora buke, uznemiravanja i štetnih efekata buke u životnoj sredini (Sl. Glasnik RS 75/10), standardima SRPS ISO 1996-1 Opisivanje, merenje i ocenjivanje buke u životnoj sredini – Osnovne veličine i procedure ocenjivanja, i SRPS ISO 1996-2 Opisivanje, merenje i ocenjivanje buke u životnoj sredini. Pri merenju nivoa buke korišćena je oprema: Merilo nivoa zvuka Brüel&Kjaer-tip 2250L, Kondenzatorski mikrofon B&K-tip 4950, Kalibrator zvuka Brüel&Kjaer-Tip 4231 i Program B&K BZ5503-tip 5503. Rezultati merenja su prikazani u decibelima (dB), na osnovu merenja ekvivalentnog nivoa buke (LAeq) koji predstavlja konstantni nivo zvučnog pritiska u mernom intervalu i odgovara po štetnom dejstvu posmatranom, vremenski promenljivom nivou buke u istom intervalu. Ekvivalentni nivo buke najpribližnije opisuje subjektivnu reakciju čovekovog čula sluha na zvučni pritisak. Merenja buke obavljena su na 53 merne tačke u Gradu Vranju tokom 2013. godine. Merne tačke su izabrane prema nameni prostora u Skladu sa Pravilnikom o metodama merenja buke, sadržini i obimu izveštaja o merenju buke (,,Sl.Glasnik RS″, br.72/2010). Merni intervali su izabrani tako, da obuhvate ceo ciklus promena nivoa posmatrane buke u toku dnevnog, večernjeg i noćnog perioda merenja.

______¹G. Bogdanović-Dušanović, D. Nikolić, N. Manojlović, A. Milenković, Ekologija-uzroci i posledice zagađivanja sredine, VŠPSS, Vranje,138-149,2010. ⁵ S.Đorđević, M.Gec, R.Kocijančić, M.Milošević, V.Milošević, M.Nikolić, Lj.Petrović, M.Savićević, B.Simić, B.Vračarić, Higijena, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,131-140,1991.

148

3. REZULTATI I DISKUSIJA

Sistematskom merenju nivoa buke i definisanju njene vremenske zavisnosti, pristupilo se od 2010. godine, sa ciljem planiranja zvučne zaštite i mogućnosti ocene smetnji od buke u gradskoj sredini na teritoriji Grada Vranja. Izabrani merni lokaliteti po svojoj strukturi predstavljaju reprezentativne lokalitete u stambenoj zoni namene individualnog ili kolektivnog stanovanja, definisane Uredbom o indikatorima buke, graničnim vrednostima, metodama za ocenjivanje indikatora buke, uznemiravanja i štetnih efekata buke u životnoj sredini, (Sl. Glasnik RS, br. 75/2010.). Na svim mernim mestima procedura merenja nivoa buke ima za cilj određivanje ekvivalentnog nivoa buke za 15-minutni period merenja. Merenja buke na teritoriji grada Vranja rađena su 22.07.2013. godine. Urađena su dnevna, večernja i noćna merenja na 53 merna mesta (ukupno 159 merenja) u vremenskom intervalu od 15 minuta buke. Od 53 merna mesta evidentirano je povećanje nivoa buke na 51 mernoj tački (skoro na svim mernim mestima) i kreće se od 2 do 12 dB, (Tab. 1. – Merne tačke nivoa komunalne buke-Vranje 2013-dan/veče/noć). Na mernom mestu OŠ „Vuk Karadžić“ izmeren nivo buke noću je 70,3 dB (dozvoljen nivo buke je 45 dB), što nam ukazuje da je za 25,3 dB iznad dozvoljenog nivoa; na mernom mestu Zdravstveni centar izmeren nivo buke noću je 62,3 dB (dozvoljen nivo buke je 40 dB), što nam ukazuje da je za 22,3 dB iznad dozvoljenog nivoa; na mernom mestu Sportski centar izmeren nivo buke noću je 58,6 dB (dozvoljen nivo buke je 40 dB), što nam ukazuje da je za 18,6 dB iznad dozvoljenog nivoa; na mernim mestima Gradski park i Park kod Učiteljskog fakulteta izmeren nivo buke noću je oko 54 dB (dozvoljen nivo buke je 40 dB), što nam ukazuje da je za 14 dB iznad dozvoljenog nivoa. Na ostalim mernim mestima je zabeleženo neznatno povećanje nivoa buke. Procena je da će i dalje u letnjim mesecima u večernjim i noćnim časovima nivo buke biti povećan od buke elektorakustičnih uređaja iz ugostiteljskih objekata i žagora i galame mladih oko tih objekata u centralnim delovima grada, takođe je evidentirano povećanje nivoa buke na glavnim saobraćajnicama i većim raskrsnicama. Sistematskim praćenjem stanja nivoa buke utvrđuje se realno akustično opterećenje bukom u smislu stvaranja uslova da se: problem buke sagleda i ugradi u planove pri prostornom utvrđivanju novih i rekonstrukciji postojećih naselja i područja, pri izgradnji i tehničkom prijemu stambenih, investicionih i industrijskih objekata, objekata male privrede i gradske infrastrukture obezbede i ispoštuju utvrđeni tehnički propisi koji garantuju kvalitet zvučne zaštite i izvrši valorizacija prostora za stanovanje sa aspekta uticaja faktora rizika ekoindikatora na uslove stanovanja.

Tab.1. Merne tačke nivoa komunalne buke-Vranje - dan/veče/noć (22.07.2013.god.)

Granična vrednost LA (dB) Red.br. u dB Izmereni nivo eq Lokacija (merne tačke) Namena prostora

dan i noć dan veče noć veče Područja za odmor i rekreaciju, bolničke Gradski park 1. zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 53,7 55,5 54,0

lokaliteti, veliki parkovi Područja za odmor i rekreaciju, bolničke 2. Park kod Učiteljskog fakulteta zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 47,2 53,3 53,4 lokaliteti, veliki parkovi Područja za odmor i rekreaciju, bolničke

3. zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 52,6 52,7 44,8 Park MZ,,4 Juli“ lokaliteti, veliki parkovi Područja za odmor i rekreaciju, bolničke Sportski Centar 4. zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 54,0 62,3 58,6

lokaliteti, veliki parkovi Područja za odmor i rekreaciju, bolničke ZC Vranje 5. zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 53,2 62,3 62,3

lokaliteti, veliki parkovi ATD Područja za odmor i rekreaciju, bolničke 6. 50 40 47,2 59,7 49,2 zone i oporavišta, kulturno-istorijski

149

lokaliteti, veliki parkovi Područja za odmor i rekreaciju, bolničke 7. Spec. Bolnica Vranjska Banja zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 50,7 51,4 44,5 lokaliteti, veliki parkovi

Turistička područja, kampovi, školske Kružni tok Vranjska Banja 50 45 57,2 58,6 49,1 8. zone

9. ZU Apoteka Vranjska Banja Čisto stambena područja 50 45 60,1 52,7 49,4

10. Turistička područja, kampovi, školske OŠ.,, P. Devedžić“, Vranjska Banja 50 45 54,6 49,7 48,6 zone

11. Turistička područja, kampovi, školske OŠ.,, Branko Radićević“ 50 45 54,6 61,4 49,6 zone

12. Turistička područja, kampovi, školske OŠ „Radoje Domanović“ 50 45 73,4 62,3 51,8 zone

13. Turistička područja, kampovi, školske OŠ „Svetozar Marković“ 50 45 53,3 63,2 92,2 zone

14. Turistička područja, kampovi, školske OŠ „Vuk Karadžić“ 50 45 59,9 63,1 70,3 zone

Turistička područja, kampovi, školske 15. OŠ „D. Obradović“ 50 45 59,5 60,3 50,2 zone

16. Turistička područja, kampovi, školske OŠ „J.J. Zmaj“ 50 45 58,0 65,1 48,4 zone

Gimnazija Turistička područja, kampovi, školske 17. 50 45 56,4 53,3 51,4 „B. Stanković“ zone

Turistička područja, kampovi, školske 18. Ekonomska škola 50 45 53,7 58,6 53,1 zone

Turistička područja, kampovi, školske 19. Medicinska škola 50 45 54,3 52,3 59,0 zone

Turistička područja, kampovi, školske 20. Tehnička škola 50 45 58,8 55,5 66,5 zone

Turistička područja, kampovi, školske 21. Poljoprivredna škola 50 45 54,6 57,7 55,5 zone

Turistička područja, kampovi, školske 22. Specijalna škola 50 45 48,1 59,1 51,2 zone

Visoka škola primenjenih struk. Turistička područja, kampovi, školske 23. 50 45 51,7 62,8 51,8 Studija - Vranje zone

Turistička područja, kampovi, školske 24. PU „Neven“ 50 45 63,1 50,5 51,4 zone

Turistička područja, kampovi, školske 25. PU “Pčelica“ 50 45 44,6 60,2 52,4 zone

Turistička područja, kampovi, školske 26. PU „Boško Buha“ 50 45 50,7 54,3 52,4 zone

Turistička područja, kampovi, školske 27. PU „Naše dete“ 50 45 62,0 60,1 56,2 zone

Turistička područja, kampovi, školske 28. PU „Sunce“ 50 45 53,2 60,8 47,3 zone

Turistička područja, kampovi, školske 29. PU „Dečija radost“ 50 45 53,7 64,4 46,9 zone

150

Područja za odmor i rekreaciju, bolničke 30. Dom učenika-internat zone i oporavišta, kulturno-istorijski 50 40 55,9 54,4 49,9 lokaliteti, veliki parkovi

31. V.Banja levo niz reku, kod vrtića Čisto stambena područja 55 45 59,2 59,4 52,5

32. V.Banja desno niz reku, kod vrtića Čisto stambena područja 55 45 58,1 57,8 45,3

33. Raskrsnica Cetinjska i V. Smajevića Čisto stambena područja 55 45 67,2 66,4 54,2

34. III MZ-Penzionerske zgrade Čisto stambena područja 55 45 46,9 61,8 65,7

Raskrsnica B. Parovića i R. 35. Čisto stambena područja 55 45 52,2 59,8 47,7 Mladenovića

36. Naselje Viktora Bubnja Čisto stambena područja 55 45 51,6 59,8 52,8

37. Ive Andrića-Mostarska Čisto stambena područja 55 45 64,5 63,8 57,7

V.Banja-preko reke kod malog 38. Čisto stambena područja 55 45 63,1 62,9 55,4 mosta

Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 39. Trg bratstva i jedinstva sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 65,6 54,7 54,6 magistralnih i gradskih saobraćajnica Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 40. Ul. P.Brigade-vojna ambulanta sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 65,2 61,2 62,7 magistralnih i gradskih saobraćajnica Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona Raskrsnica 41. sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 65,2 55,2 62,7 Partizanski put-škola magistralnih i gradskih saobraćajnica

42. V.Masleše-Vojvođanska Čisto stambena područja 55 45 68,1 52,7 57,2

Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 43. Bledska-Europetrol sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 65,1 55,2 62,7 magistralnih i gradskih saobraćajnica

44. Pariske-M.Pijade-Idea Čisto stambena područja 55 45 60,5 53,9 56,7

Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 45. Dvorište crkve „Sv.Trojice“ sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 50,7 51,7 55,9 magistralnih i gradskih saobraćajnica

46. Vojvode Mišića-M.Kraljevića Čisto stambena područja 55 45 65,7 63,1 64,5

47. Kajmakčalanska-G.Čaršija Čisto stambena područja 55 45 55,2 65,3 65,6

Hadžiprodanova 48. Čisto stambena područja 55 45 65,4 60,2 65,6 (naselje Saraina)

Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 49. Zgrada Lepe Brene-AIK banka sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 60,5 61,3 54,2 magistralnih i gradskih saobraćajnica Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona

50. Beogradska-preko puta Leon sa stanovima, duž autoputeva, 55 72,5 64,2 67,1 65 magistralnih i gradskih saobraćajnica Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 51. Terasa iznad BID zone sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 59,4 62,3 53,9 magistralnih i gradskih saobraćajnica Gradski centar, zanatska, trgovačka, zona 52. Ul. Brankova-L.Ribara sa stanovima, duž autoputeva, 65 55 68,6 64,2 62,8 magistralnih i gradskih saobraćajnica

53. Naselje Palestina-Novogradnja Čisto stambena područja 55 45 44,6 62,3 62,4

151

4. ZAKLJUČAK

Prva merenja buke u Srbiji su bila pre više od 50 godina. Obavljali su ih, pre svega, fakulteti i naučni instituti, koji su i posedovali najstarije fonometre. To su bili tehnički fakulteti u Beogradu, Novom Sadu i Nišu. Rezultati višegodišnjih prospektivnih studija, koje je vršio Gradski zavod za zaštitu zdravlja u Vranju, pokazuju da je oko 10% stanovništva pojačano osetljivo na buku. Naročito su osetljiva deca od 6 godina i osobe starije od 65 godina. Analize rezultata Zavoda za javno zdravlje Grada Vranja ukazuju na to da Vranje spada u grupu gradova gde buka nije toliko izražena i nije toliko visoka. Procena je da će i dalje u letnjim mesecima u večernjim i noćnim časovima nivo buke biti povećan od buke elektorakustičnih uređaja iz ugostiteljskih objekata i žagora i galame mladih oko tih objekata u centralnim delovima grada, takođe je evidentirano povećanje nivoa buke na glavnim saobraćajnicama i većim raskrsnicama. Način borbe protiv buke u životnoj sredini u velikoj meri zavisi od stepena razvoja, ekonomije, kulture i politike. Ne postoji procena na svetskom nivou o uticaju buke na životnu sredinu i zdravlje ljudi kao ni procena o ceni tog uticaja. Postojanje savremenih, sa evropskim propisima usklađenih normativnih akata imaće za cilj da se maksimalno ograniči i kontroliše izlaganje populacije akustičkom zagađenju. Vidljivo je, dakle, koliko je problem buke složen, i koliko može prouzrokovati posledica na čoveka. Sa jedne stane, moramo biti svesni da društveni napredak zahteva uvođenje novih tehnologija i da je to nužnost vremena, ali ipak, potrebno je učiniti sve kako bismo bili informisani o potencijalnim rizicima koji su posledica tih novih tehnologija i upoznati mehanizme njihovog delovanja na čoveka kao i pronaći odgovarajuće mehanizme zaštite.

5. LITERATURA

[1] B.Anđelković, I.Krstić, Tehnološki procesi i životna sredina, Fakultet Zaštite na radu, Univerzitet u Nišu, 27-32,2002. [2] G. Bogdanović-Dušanović, D. Nikolić, N. Manojlović, A. Milenković, Ekologija-uzroci i posledice zagađivanja sredine, VŠPSS, Vranje,138-149,2010. [3] M. Jablanović, „Biljka u zagađenoj sredini“ Naučna knjiga, Univerzitet u Prištini, Priština,120- 129,1995. [4] M. Jablanović, D. Rožaja, „Zagađivanje i zaštita životne sredine“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva SAP Kosovo, Priština, 113-117,1980. [5] S.Đorđević, M.Gec, R.Kocijančić, M.Milošević, V.Milošević, M.Nikolić, Lj.Petrović, M.Savićević, [6] B.Simić, B.Vračarić, Higijena, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,131-140,1991.

152

AEROBIC AND ANAEROBIC TREATMENT OF WASTE WATER

Katarina Bogdanović Jelena Milosavljević Miloš Spasić High College of Proffesional Applied Studies – Vranje, Republic of Serbia

AEROBNO I ANAEROBNO PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA

Katarina Bogdanović Jelena Milosavljević Miloš Spasić Visoka škola primenjenih strukovnih studija – Vranje, Republika Srbija

Abstract: Waste water is water contaminated in any way. In general, the waste water is contaminated with dissolved and insoluble organic and inorganic substances and microorganisms. Regardless of the continuous improvement of chemical wastewater treatment, it is absolutely excluded discharges into watercourses utility, agricultural and industrial sewage, without their prior biological treatment. Methods such treatment is based on the application of specific biological communities that have a common activated sludge for complete utilization of both organic as well as inorganic pollution, lagging after the completion of all other possible variants of their treatment. The aim of this paper is to highlight the aerobic and anaerobic wastewater treatment processes, their advantages and disadvantages. Keywords: waste water, aerobic treatment, anaerobic treatment

Rezime: Otpadna voda predstavlja vodu onečišćenu na bilo koji način. Otpadna voda može biti onečišćena rastvorenim i nerastvorenim organskim i neorganskim materijama i mikrorganizmima. Bez obzira na stalno usavršavanje hemijskog prečišćavanja otpadnih voda, apsolutno je isključena mogućnost ispuštanja u vodotoke komunalnih, poljoprivrednih i industrijskih otpadnih voda, bez njihovog prethodnog biološkog prečišćavanja. Metode takvog prečišćavanja se zasnivaju na primeni specifičnih bioloških zajednica, koje imaju zajednički aktivni mulj za kompletnije iskorišćavanje kako organskih, tako i neorganskih zagađenja, koja zaostaju posle realizacije svih drugih mogućih varijanata njihovog prečišćavanja. Cilj rada je da ukaže na aerobne i anaerobne procese prečišćavanja otpadnih voda, njihove prednosti i nedostatke. Ključne reči: otpadna voda, aerobno prečišćavanje, anaerobno prečišćavanje

1.UVOD

Pri razmatranju ekoloških problema neophodno je imati u vidu da je važan sastavni deo savremene biotehnologije prečišćavanje vode od zagađenja i utilizacija svih mogućih otpada (Gajin i sar., 1998; Matavulj, 1983). Otpadne vode obično predstavljaju složenu mešavinu organskih i neorganskih komponenata. Koncentracija komponenata može biti merena jedinicama specifičnih jedinjenja, jedinicama klase jedinjenja ili jedinicama potencijala. Nema jedinstvenog sistema obrade otpadnih voda jer svaka otpadna voda ima posebne karakteristike, što se posebno odnosi na industrijske otpadne vode. Za prečišćavanje otpadnih voda se koriste sledeći osnovni postupci: - Mehanička prethodna obrada; - Fizičko-hemijska obrada; - Biološka obrada. Biološko precišćavanje otpadnih voda zasniva se na aktivnosti specifičnih biloških zajednica (Đukuć i sar., 2000), tj. kompleksne mikroflore, koja u toku svog životnog ciklusa usvaja organske i (mali) deo neorganskih materija koje čine zagađenje otpadne vode, koristeći ih za održavanje životnih aktivnosti i za stvaranje novih celija. 153

Biološkim precišćavanjem je moguće iz otpadne vode ukloniti najveći deo organskog zagađenja, ali je nije moguće u potpunosti prečistiti. U sistemu prečišćavanja otpadnih voda biološka obrada odvija se kao sekundarno prečišćavanje , a posle mehaničkog, odnosno primarnog prečišćavanja. Biološki procesi precišćavanja su u osnovi isti kao i procesi samoprečišcavanja u prirodnim vodama; razlika je u tome što se biološki postupci zasnivaju na većoj ili manjoj kontroli rasta i razvoja mikroflore i po tome su sličniji procesima industrijske mikrobiologije, od kojih se pak razlikuju u nekoliko bitnih elemenata: (1) Mikroflora potice iz prirodne sredine a njen rast i razvoj se ne odvijaju u optimalnim fiziološkim uslovima; (2) Koncentracija supstrata je obicno preniska (u nekim slučajevima i previsoka) za optimalan rast i razvoj mikroflore; (3) Proces se vodi u cilju razgradnje organskih materija a ne u cilju stvaranja biomase ili produkata metabolizma mikroflore. Razlikuju se aerobni i anaerobni biološki proces precišćavanja otpadnih voda. Ovi procesi su zasnovani na biološkoj aktivnosti aerobnih, odnosno anaerobnih mikroorganizama. Za efikasno biološko prečišćavanje otpadne vode potrebno je da se podese i održavaju povoljni uslovi u životnoj sredini (otpadnoj vodi). To su pH vrednost, temperature, sadržaj bitnih hranljivih elemenata i elemenata koji su potrebni u tragovima, podesna koncentracija kiseonika, ili njegovo odsustvo, odgovarajući hidrodinamicki uslovi (održavanja aktivnog mulja u suspenziji ili obraštaja pogodne debljine na ispuni biološkog filtra). Za rast mikroorganizama takoðe je potrebno da ostanu u sistemu dovoljno dugo vreme, radi razmnožavanja. Ovaj period zavisi od njihove brzine rasta, koja odgovara brzini kojom oni metabolizuju, odnosno koriste otpadne materije iz otpadne vode.

Slika 1. Relativni broj mikroorganizama prilikom prečišćavanja otpadnih voda

Najvažniji organizmi za proces ragradnje organske materije (Slika 1) su: bakterije(1), fitoflagelate (2), zooflagelate - hrane se hranljivim materijama i bakterijama (3), amebe (4), slobodne cilijate (5), vezane cilijate (6), suctoria (7). Dejstvo precišcavanja dopunjuju višecelijski organizmi, od kojih se u postrojenju narocito srecu rotifere (8).

2.AEROBNI PROCESI PREČIŠĆAVANJA OTPADNIH VODA

Sa aspekta ekološke biotehnologije, najvažniji su aerobni procesi, koji se koriste za stabilizaciju i prečišćavanje otpadnih voda. Razlikuje se: proces aerobnog prečišćavanja otpadnih voda aktivnim muljem, lagune, biofilter i biodisk.

2.1.AEROBNO PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA AKTIVNIM MULJEM

Aktivni mulj je naziv za biološki aktivnu biomasu aerobne mikroflore, suspendovane u otpadnoj vodi u obliku flokula, pri čemu se u flokulama sem živih, aktivnih, mikroorganizama nalaze i mrtve ćelije kao i organska (biorazgradljiva i bionerazgradljiva) i neorganska materija iz otpadne vode koja se prečišćava.

154

Otpadna voda se uvodi u reaktor u kome se aktivni mulj održava u suspenziji. Posredstvom aerobne mikroflore aktivnog mulja odigrava se biološka oksidacija organskog dela zagađenja otpadne vode, odnosno teku, praktično istovremeno, reakcije disimilacije, tj. oksidacije organske materije.

Slika 2. Šema prečišćavanja otpadnih voda sa aktivnim muljem

Proces prečišćavanja se sastoji iz dva stadijuma: uzajamnog dejstva otpada sa vazduhom i česticama otpadnog mulja u aerofermentoru (gde se odvija biodegradacija organskih materija) u toku određenog vremena, koje se može kretati od 4 do 24 časa i više, što zavisi od vrste otpadnih voda, potrebnog stepena prečišćavanja i tipa procesa, i izdvajanja prečišćene tečnosti od čestica aktivnog mulja u taložniku. Iz taložnika se uklanja veliki deo tečnosti iznad mulja, a aktivni mulj se vraća, jednim delom u aerofermentor. Dakle ceo proces može biti predstavljen kao kontinuirana fermentacija sa dopremanjem rastvorene sirovine. Čestice aktivnog mulja, često označene kao rastvorene (suspendovane) glinovite čestice, čine flokuliranu smesu bakterija i protozoa. U aktivnom mulju su identifikovane bakterije rodova Pseudomonas, Bacillus, Agrobacterium, Spirillum, Arthrobacter, Nitrosomonas, Nitrobacter, Sphaerotilus i mnogih drugih vrsta. Neophodno je izdvojiti samo tri osnovne grupe: bakterije sa flokulama, koje oksidišu ugljenik, nitaste bakterije koje oksidišu ugljenik i nitrifikacione bakterije. Flokulogene bakterije su neophodne ne samo za razgradnju organskih materija, već i za stvaranje stabilnih flokula, koje su sposobne da se brzo istalože stvarajući kompaktan mulj u taložniku. Nitrifikacione bakterije (Nitrosomonas i Nitrobacter) transformišu amonijačni azot u nitrite i nitrate. Ove bakterije su neophodne, ako je process usmeren na dobijanje izlaznog otpada sa niskom koncentracijom amonijačnog azota. Nitaste bakterije čine u određenoj meri anomaliju. S jedne strane, poznato je da one stvaraju skelet, oko koga se formiraju flokule, s druge strane, postaju izvor dva specifična problema: slabog taloženja i stvaranja stabilne pene. Protozoe se hrane bakterijama i osiguravaju nisku zamućenost izlaznog otpada. Ukupno je identifikovano oko 200 vrsta protozoa, ali upravo infuzorije, kao što su Vorticella i Opercularia, imaju najveći značaj. Termin aktivni, koji se odnosi na mulj znači da biomasa: a) Predstavlja mikroorganizme, koji sadrže sve enzimske sisteme, neophodne za degradaciju zagađenja, koja treba ukloniti; b) Ima površinu sa jakom adsorpcionom sposobnošću; c) Ima sposobnost da stvara stabilne flokule, koje se lako talože tokom odležavanja. Brzina procesa biodegradacije organskih materija u aerobnim fermentorima zavisi od količine aktivnog mulja u 1 dm3 zapremine (obično od 4 do 10 g/dm3), kao i od razmene mase i hidrodinamičkih karakteristika fermentora. Razmena mase u aerobnim fermentorima zavisi od sistema aeracije, a hidrodinamika – od strukture strujanja tečnosti u uslovima mikromešanja u različitim delovima (zonama) aerobnog fermentora. Aerobni fermentori, kao bilo koji hemijski i biotehnološki fermentori, mogu se uslovno podeliti na fermentore za potiskivanje i potpuno mešanje. Fermentorima za potiskivanje pripadaju aerobni fermentori protočnog tipa. U njima se odvija dosta složena razgradnja organskih materija. Proces se može regulisati putem usmeravanja podloga u različite tačke fermentora. Nedostatak aerobnih fermentora za potiskivanje je osetljivost sistema za promene opterećenja. Aerobni fermentori sa potpunim mešanjem se obično koriste za prečišćavanje otpada sa BPK do 300 mg/dm3 zapremine. Postoje aerobni fermentori sa različitim tipovima konstrukcije i oni se obično biraju na osnovu specifičnosti sastava otpada. Prečišćavanje otpadne vode je poželjno organizovati tako da bi se u proizvodnji mogla koristiti kao tehnička voda. Međutim, opisana šema ne može to da obezbedi, pa je potrebna dopunska izgradnja bioloških ribnjaka, odnosno jezera sa algama i faunom.

155

Prema tome, savremeni aerobni fermentori su različite snage i u njima se gaji aktivni mulj. Po pravilu, u aerobnim fermentorima se realizuje samo kontinuirani process, najčešće recirkulacijom aktivnog mulja.

2.2.LAGUNE

Postupci aerobnog biološkog prečišćavanja sa suspendovanom mikroflorom koji su bliski prirodnim aerobnim procesima samoprečišćavanja su aerobne aerisane lagune i (naročito) aerobna jezera. Radi se o velikim otvorenim zemljanim bazenima (prirodnim ili veštački kopanim) koji služe kao biološki reaktori u kojima se aerobnim putem prečišćava otpadna voda. Ovi se postupci koriste kada se ima na raspolaganju dovoljna površina zemljišta i kada se može tolerisati emisija intenzivnih mirisa nastala zbog aeracije i zbog velike površine vode (obično u slučaju dovoljne udaljenosti od stambenih četvrti). Veštačke, kopane, lagune ili jezera su obično pravougaonog ili kvadratnog oblika, dok su prirodne nepravilnog oblika, odnosno prate konfiguraciju terena.

2.3.BIOFILTRI

Aerobno prečišćavanje otpadne vode sa imobilisanim slojem (fiksiranim filmom) mikroorganizama na inertnom nosaču, tzv. aerobna biofiltracija, je postupak koji se uglavnom koristi za prečišćavanje komunalne otpadne vode manjih naselja i za prethodnu obradu pojedinih industrijskih otpadnih voda. Od postupaka aerobne biofiltracije danas se najviše koriste: kapajući filtar i tzv. biodisk, tj. biofiltar sa rotirajućim pločama (diskovima) kao nosačima imobilisanog sloja mikroorganizama.

Slika 3. Šematski prikaz biofilma u kapajućem filtru

2.4.BIODISK

„Biodisk" je aerobni biofiltar sa rotirajućim plastičnim perforiranim diskovima (koji služe kao nosači imobilisane mikroflore) postavljenim na malom rastojanju na horizontalnoj osovini i uronjenim skoro do polovine (obično oko 40%) u sud sa opadnom vodom.

Slika 4 . Šematski prikaz prečišćavanja otpadnih voda biodiskovima

156

3. ANAEROBNI PROCESI PREČIŠĆAVANJA OTPADNIH VODA

Anaerobni procesi prečišćavanja se koriste, po pravilu, za fermentaciju visokokoncentrovanih otpada i taloga (aktivni mulj, otpad iz životinjskih farmi) sa velikom količinom organskih materija. Procesi fermentacije se vrše u specijalnim uređajima – metanskim fermentorima. Procesi anaerobne fermentacije zagađenih otpadnih voda se odvijaju, uglavnom, u bakterijskoj masi i uključuju konverziju složenih organskih supstrata, kao što su polisaharidi, lipidi i belančevine u metan i ugljen- dioksid. Ta simbiozna zajednica, zahvaljujući tome što može da menja puteve fermentacija kojima se koristi, funkcioniše kao samoregulirajuća ravnotežu na nivou koji je optimalan za rast i to na način i u skladu sa principom da se obezbedi stabilnost fermentora. Prema svojim hranidbenim zahtevima, bakterije koje obavljaju proces anaerobne fermentacije otpadnih voda dele se na tri velike grupe. Prvoj grupi pripadaju hidrolizne bakterije (Clostridium, Acetobacterium, Bactgeroides, Bifidobacterium, Streptococcus i dr.), koje se obično nazivaju acidogene, jer omogućavaju početnu hidrolizu složenog supstrata do niskomolekularnih organskih kiselina i drugih malih molekula. Drugu grupu čine heteroacetogene bakterije (Synthrobacter wolinii i Synthrophomonas wolfii), koje produkuju sirćetnu kiselinu i vodonik, a treću – metanogene bakterije, koje produkuju metan. Ova poslednja grupa se deli na potrošače vodonika (litotrofi) – Methanobacterium, Methanospirillum, Methanococcus i sirćetne kiseline (acetotrofi) – Methanosarcina, Methanotrix. Rezultat životne aktivnosti biocenoze metanskog fermentora je sniženje koncentracije organskih zagađenja u otpadnim vodama, uz istovremeno stvaranje biogasa. U sastav biogasa ulaze CH4 i CO2; ukupna količina i procentualni odnos komponenata u mnogome su određeni početnim sastavom podloge koja se fermentira. Tako, pri razgradnji 1 g masnih materija u proseku može nastati 3 1200 cm biogasa, koga čine u %: CH4 (68); CO2 (32). Pri razgradnji ugljenohidratnih jedinjenja stvara 3 se oko 800 cm gasa iz 1 g, pri čemu je sastav biogasa sledeći: CH4 (50); CO2 (50). Različit je i proces fermentacije različitih organskih jedinjenja, npr. fermentira se 70% masnih materija, a 62,5% ugljenohidratnih. Kao i u toku procesu aerobnog prečišćavanja otpadnih voda, sadržaj mnogih komponenata u podlozi za metansku fermentaciju ne treba da prelazi određene koncentracije, iznad kojih dolazi do inhibicije procesa fermentacije. Maksimalno dozvoljene koncentracije toksičnih materija su sledeće: aceton – 800 mg/dm3; benzol – 200 mg/dm3; bakar – 25 mg/dm3; hrom III – 25 mg/dm3; hrom VI – 3 mg/dm3. Bitnu ulogu na intenzitet stvaranja gasa i povećanje brzine biodegradacije otpadnih voda ima mešanje. Pošto u većini slučajeva podloge za fermentaciju sadrže veliku količinu suspendovanih čestica, to je pri određenim režimima mešanja moguće njihovo delimično taloženje na dno fermentora. Pri povećanju mešanja od 3-5 ob./min., povećanje prinosa biogasa je neznatno, u proseku za 12 – 15%, pri potpuno isključenom mešanju prinos biogasa se dnevno snižava za skoro 3 puta). Značajnu ulogu u metanskoj fermentaciji ima temperaturni režim: razlikuju se mezofilni (30 – 35 °C) i termofilni (50 – 60 °C) režimi fermentacije. U poslednjem slučaju brzina razgradnje organskih jedinjenja se povećava, a kao posledica toga, raste doza dnevne opterećenosti u metanskom fermentoru. Kontruktivno rešenje za metanske fermentore je veoma raznoliko, to je uglavnom strogo hermetički zatvoren fermentor zapremine do nekoliko m3 sa mešanjem i plaštom za zagrevanje. Metanski fermentor obavezno mora biti opremljen uređajima za izdvajanje gasa i sa uređajima za zaštitu od plamena. Po pravilu, metanski fermentori rade u diskontinualnom režimu punjenja otpadnih voda sa stalnim pražnjenjem čvrstog taloga nakon završetka procesa fermentacije. Sa talogom se iz metanskog fermentora uklanja i deo mikroorganizama koji se u njemu nalaze. To vodi produženju vremena fermentacije sledeće šarže. Omogućavanje da se tokom pražnjenja u fermentoru zadrže ćelije osigurava značajno intenziviranje procesa i povećanje prinosa biogasa. Za to se koriste specijalno kontsruisani metanski fermentori za fermentaciju otpadnih voda i suvišnog aktivnog mulja. Intenziviranje i optimalno tehnološko oformljenje procesa metanogeneze je jedan od važnijih zadataka savremene ekološke biotehnologije.

4. UPOREDNI PREGLED KRAKTERISTIKA AEROBNOG I ANAEROBNOG PREČIŠĆAVANJA OTPADNIH VODA

Sličnosti i razlike između aerobnog i anaerobnog prečičćavanja otpadnih voda je dat u Tabeli 1. Od karakteristika su upoređivane reakcije, oslobađanje energije balans ugljenika, energetski balans, produkcija biomase i utrošak energije za araciju.

157

Tabela 1. Karakteristike aerobnog i anaerobnog prečičćavanja otpadnih voda

5. ZAKLJUČAK

Pri izboru između aerobnih i anaerobnih procesa za prečišćavanje otpadnih voda, obično izbor pada na ove prve, jer su pouzdaniji, stabilniji i bolje su proučeni. Ipak, anaerobni procesi imaju nekoliko nesumnjivih prednosti. Kao prvo, tokom anaerobnih procesa se stvara manje mulja nego u aerobnim. Cena prerade mulja može biti veoma velika zbog njegove visoke vlažnosti (90 – 97%). U aerobnim procesima se stvara 1 do 1,5 kg biomase (mulja), dok se u anaerobnim procesima stvara samo 0,1 – 0,2 kg. Kao drugo, u anaerobnim procesima se stvara metan (CH4), koji se može koristiti kao gorivo. I kao treće, čak i da se ne uzme primena metana kao izvora energije, potrebe u energiji za aeraciju u aerobnim procesima, prevazilaze potrebe u energiji za mešanje u anaerobnim uslovima. Glavni nedostatak anaerobnih sistema je manja brzina reakcije u poređenju sa aerobnim procesima, zbog čega su neophodna postrojenja velikih dimenzija.

6. LITERATURA

[1] S. Gajin, Z. Svirčev, M. Matavulj, Mikroalge kao izvor biološki aktivnih materija, Biološki aktivne materije viših biljaka, gljiva, algi i bakterija, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za biologiju, pp. 62-67, 1998. [2] M. Matavulj, D. Petrović, B. Dalmacija, S. Gajin, S. Stojiljković, Fosfatazna aktivnost kao pokazatelj procesa prečišćavanja otpadnih voda rafinerije nafte I u laboratorijskom uređaju, Vodoprivreda, 15, 82-83 (2-3), pp. 165-172, 1983. [3] D.A. Đukuć, S. Gajin, M. Matavulj, L. Mandić, Mikrobiologija voda, Prosveta, pp. 275, 2000. [4] P. Berthouex, D. Rudd, Strategy of Pollution Control, John Wiley and Sons, New York,1977. [5] G. Kiely, Environmental engineering, Chapter thirteen, Anaerobic digestion and sludge treatment, McGraw-Hill, 1998. [6] M. Kuburović, M. Stanojević, V. Knežević, Elementi projektovanja postrojenja za anaerobnu obradu otpadnog materijala, Procesna tehnika, Beograd, X, br. 3-4, pp. 101-105, 1994. [7] M. Kuburović, A. Petrov, Zaštita životne sredine, SMEITS i Mašinski fakultet, Beograd, 1994. [8] M. Kuburović, M. Stanojević, Biotehnologija: procesi i oprema, Smeits, Beograd, 1997. [9] D.A. Djukić, V.T. Jemcev, Mikrobiološka biotehnologija, Dereta, Beograd, 2003.

158

PHYSICO-CHEMICAL CHARACTERIZATION OF THE THERMOMINERAL SOURCES "FOUNTAIN" IN THE VRANJSKA BANJA

Marija Andjelkovic [email protected] High School of Applied Professional Studies,Vranje,Serbia

FIZIČKO-HEMIJSKA KARAKTERIZACIJA TERMOMINERALNOG IZVORA “ČESMA” U VRANJSKOJ BANJI

Marija Anđelković [email protected] Visoka škola primenjenih strukovnih studija, Vranje, Srbija

Abstract: The research topic was the thermal mineral resource "faucet" in Vranjska Banja which is located 10 km north-east of Vranje. The water temperature of this source is 81 0C, pH = 7.1, the dry residue (at 1800C) was 0.9895 and the specific gravity of water is 1.00150. Measuring the radioactivity of the water showed that the total amount of beta activity 321.5 MBq / L while the total alpha activity <44.1 MBq / L. The chemical composition of water is characterized by sodium, hydro carbonate and sulfate. Water is also characterized by the presence of fluorine (0.0115 g / L) and free H2S (0.0015 g / L). Following the categorization of waters belonging to the category of sodium-hydrocarbon-sulphate, fluoride and sulfur hipertermnih water. The amount of free carbon dioxide is 0.0150 g / L. The concentration of heavy metals is as follows: arsenic (As) 0.05 mg / l cadmium (Cd) 0.01 mg / L, zinc (Zn) 5 mg / L, of lead (Pb) 0.05 mg / L, copper (Cu) 1 mg / L, nickel (Ni) 0.01 mg / L, mercury (Hg) 0.01 mg / L, chromium (Cr) 0.05 mg / L, barium (Ba) 1 mg / L, beryllium (Be), 0.0002 mg / L, a selenium (Se) 0.01 mg / L and uranium (U) 0.05 mg / L. The concentration of heavy metals contained in the legally permitted limits. According to the values of both beta and alpha activity, this water can be used for drinking. However, the results of physico-chemical studies showed that the tested water sample does not correspond to the regulations of the Ordinance on the conditions that must be met by drinking water. Keywords: mineral water, thermal springs, physico-chemical characterization.

Rezime: Predmet istraživanja bio je termomineralni izvor “Česma” u Vranjskoj Banji koja se nalazi 10 km severoistočno od Vranja. Temperatura vode ovog izvora iznosi 81 0C, pH=7.1, suvi ostatak (na 1800C) je 0.9895 a specifična težina vode iznosi 1,00150. Merenje radioaktivnosti vode pokazalo je da ukupna beta aktivnost iznosi 321.5 mBq/L dok je ukupna alfa aktivnost < 44.1 mBq/L. Hemijski sastav vode karakteriše natrijum, hidrokarbonat i sulfat. Vodu takođe karakteriše i prisustvo fluora (0.0115 g/L) i slobodnog H2S (0.0015 g/L). Po kategorizaciji voda pripada kategoriji natrijum-hidrokarbonatno- sulfatnih, fluoridnih i sulfidnih hipertermnih voda. Količina slobodnog ugljen-dioksida iznosi 0.0150 g/L. Koncentracija teških metala iznosi: arsen (As) 0.05 mg/L, kadmijum (Cd) 0.01 mg/L, cink (Zn) 5 mg/L, olovo (Pb) 0.05 mg/L, bakar (Cu) 1 mg/L, nikal (Ni) 0.01 mg/L, živa (Hg) 0.01 mg/L, hrom (Cr) 0.05 mg/L, barijum (Ba) 1 mg/L, berilijum (Be) 0.0002 mg/L, selen (Se) 0.01 mg/L i uranijum (U) 0.05 µg/L. Koncentracija teških metala nalazila se u zakonski dozvoljenim granicama. Prema izmerenim vrednostima ukupne beta i alfa aktivnosti ova se voda može upotrebljavati za piće. Međutim, rezultati fizičko-hemijskih istraživanja pokazali su da ispitivani uzorak vode ne odgovara propisima Pravilnika o uslovima koje mora da ispunjava voda za piće. Ključne reči: termomineralna voda, termalni izvori, fizičko-hemijska karakterizacija.

159

Banji i njihova temperatura se kreće do 96 0C, a zatim slede izvori u Jošaničkoj (78 0C), Sijarinskoj (72 0C) i Kuršumlijskoj Banji (88 0C) [1]. Hidrološki uslovi predstavljaju relevantan lokalni fizičko-geografski elemenat koji je u znatnoj meri utiče na prvobitnu lokaciju naselja. U savremenim uslovima razvoja njihov značaj je od ogromne važnosti, jer voda je ne samo uslov biološke egzistencije čoveka, nego istovremeno i materijalna osnova u drugim industrijama i drugim granama proizvodnje naselja. Hidrografiju topografske površine Vranjske Banje predstavljaju heterogeni objekti, pojave i procesi površinskih i podzemnih voda. Vranjska Banja nalazi se 12 km severoistočno od Vranja, u delu kotline koji ovde postepeno prelazi u pobrđe planina Besna kobila, nadmorske visine 1.922 m, Veliki pešter 1.946 m, Patarica 1.806 m i Srpska čuka 1.415 m. Na području banje preovladava umereno – kontinentalna klima, sa veoma prijatnim letima i hladnim zimama. Visoke temperature banjskih izvora ubrajaju se u najtoplije u Evropi, jer na površinu izbijaju iz velikih dubina (1600 m) [2]. Vulkanski centar bio je u reonu same Banje, a savremena depresija Banje je najverovatnije posledica kolapsa (potonuća) vulkanskog kratera sa delom vulkanske kupe. Obodni rased, duž kojeg je izvršeno tonjenje centralnog dela vulkanske kupe, markiran je danas pojavama termalnih izvora. Erozijom su uništeni ostaci vulkanske kupe istočno i severoistočno od banje. Formiranjem tektonskog rova Južne Morave deformisana je banjska depresija koja je prvobitno bila kružnog ili elipsastog oblika, a depresija je ispunjena neogenim i kvartarnim sedimentima. Iz navedenog proističe da je reč o šumadijskom tipu vulkanskih voda, koje se, sudeći po visokoj temperaturi, negde ne mešaju sa vodom padavina koja prodire do većih dubina. Temperature hiportermanlnih izvora od 92 ºC su svojevrstan prirodni fenomen i njihovo najvažnije svojstvo. Na topografskoj površini manifestuju se u vidu toplih izvora sa prosečnom temeperaturom od 88 ºC. Dubinskim hidrološkim istraživanjima utvrđeno je postojanje vodnih horizonata sa različitom temperaturom hipertermalne vode. Tako je u jednoj bušotini na dubini od 20 m temperatura vode iznosi 95 ºC, a na dubini od 2000 m nalazi se hidrološki horizont sa temperaturom od 120 ºC [3]. Vranjska Banja ima više izvora hipertermalne vode. Gotovo svi su grupisani u jednoj zoni koja se pruža pravcem jugozapad-severoistok na dužini od 60 m. Uslovljeni su rasedom i vulkanskim stenama koje se ovde javljaju. Pojavljivanje termalnih izvora je lokalizovano na obod proširene doline Banjske reke. Neosporno je da se radi o značajnom geopotencijalu koji se u sadašnjim uslovima iskorišćava u skoro zanemarljivom obimu. Mogućnosti eksploatacije su višestruke. U Vranjskoj Banji dugu tradiciju ima iskorišćavanje termalnih voda za potrebe zdravstvenog turizma. Vranjska Banja je lečilište sa najtoplijom vodom u Evropi[4]. U termomineralnim izvorima dokazano je prisustvo termofilne vrste bakterije Bacillus thermophylus vranjensis [5]. Da li se ovakva voda može i kako koristiti zavisi prvenstveno od dobijenih rezultata fizičko- hemijskih analiza. Cilj rada je bio da se utvrdi fizičko-hemijska analiza sastava vode sa izvora “Česma”.

2. MATERIJAL I METODE RADA

Fizičkom-hemijska analiza urađena je na osnovu standardnih metoda [4]. Predmet analize bila je voda sa izvora “Česma” u Vranjskoj Banji.

160

Slika 1: Izvor “Česma“ u Vranjskoj Banji Fizičko-hemijska analiza urađena je u Zavodu za zaštitu zdravlja Srbije “Dr MilanJovanović Batut”. Ispitivani su sledeći parametri: mutnoća, boja, pH, elektroprovodljivost, amonijak, nitriti, nitrati, hloridi, sulfati, utrošak KMnO4, ukupni alkalitet, tvrdoća, vode, kalcijum, magnezijum, gvožđe, mangan, natrijum, kalijum, aluminijum, arsen, bakar, cink, kadmijum, olovo, hrom,živa, fosfor i fluoridi. Analiza mineralne vode izvora “česma” urađena je i u Institutu za rehabilitaciju u Beogradu. U ovoj laboratoriji od katjona su ispitani: natrijum, kalijum, litijum, amonijum, kalcijum, magnezijum, stroncijum, mangan, gvožđe i aluminijum a od anjona: hidrokarbonati, hloridi, bromidi, jodidi, fluoride, nitrati, fosfati i sulfati. Ispitani sui slabi elektroliti: metasilicijumova i i metaborna kiselina. Od fizičko-hemijskih parametara ispitana je specifična težina, pH, suvi ostatak na 1800C i temperature vode. Od teških metala ispitano je prisustvo arsena, kadmijuma, cinka, olova, bakra, nikla, žive, hroma, barijuma, berilijuma, selena i uranijuma. Merenje radioaktivnosti vode utvrđena je na osnovu merenja ukupne alfa i beta aktivnosti.

3. REZULTATI I DISKUSIJA RADA

Rezultati fizičko-hemijske analize vode izvora “Česma” prikazani su u tabeli 1:

parametar jedinica rezultat Mutnoća (0Si-skale) 5 Boja (jedinica Pt-Co skale) 5 pH vrednost 7.1 7,95 + Amonijak (NH4 kao N) mg/L Suvi ostatak mg/L 0.9895 ANJONI - Nitrati (NO3 ) mg/L Ø Hloridi (Cl-) mg/L 62 Bromidi (Br) mg/L Ø Jodidi (J-) mg/L Ø -2 Fosfati (HPO4 ) mg/L 0.05 -2 Sulfati (SO4 ) mg/L 368 Ukupna tvrdoća (0dH) - Hidrokarbonata (HCO3 ) mg/L 414 Fluoridi (F-) mg/L 11.5 KATJONI Kalcijum (Ca+) mg/L 20 Stroncijum (Sr+2) mg/L 0.7 Magnezijum (Mg+2) mg/L 17 Ukupno gvožđe (Fe+2) mg/L 0.04 Mangan (Mn+2) mg/L 0.1 Natrijum (Na+) mg/L 291.1 Kalijum (K+) mg/L 11.8 Litijum (Li+) mg/L 0.2 Aluminijum (Al+3) mg/L 0.05 Arsen (As) mg/L 0.01 Bakar (Cu) mg/L 0.01 Cink (Zn) mg/L 0.003 Kadmijum (Cd) mg/L 0.001 Olovo (Pb) mg/L 0.02 Hrom (Cr) mg/L 0.002 Živa (Hg) mg/L 0.001

Rezultati fizičko-hemijske analize pokayali su da u ispitivanpm uzorku vode su prisutni sledeći fizičko-hemijski parametri: specifična težina (1.00150), pH (7.1), suvi ostatak na 1800C (0.9895), temperature vode 810C i tempetarura vazduha 140C.

161

Rezultati fizičko-hemijske analize pokayali su da u ispitivanpm uzorku vode su prisutni - - - sledeći anjoni: Nitrati (NO3 )=Ø, hloridi (Cl )=62 ppm, bromidi (Br)=Øppm, jodidi (J )=Ø, fosfati -2 -2 - - (HPO4 )=0.05ppm, sulfati (SO4 )=368ppm, fluoridi (F )=11.5ppm, hidrokarbonata (HCO3 )=414ppm.

Rezultati fizičko-hemijske analize pokayali su da u ispitivanpm uzorku vode su prisutni sledeći katjoni: Litijum (0.2ppm), natrijum (291.1ppm), kalijum (11.8ppm), magnezijum (17ppm), kalcijum (20ppm), stroncijum (0.7ppm), hrom (0.05), mangan (0.1ppm), gvožđe (0.04ppm), bakar (1ppm), cink (5ppm), kadmijum (0.01), živa (0.001), aluminijum (0.05ppm), olovo (0.05), arsen (0.05ppm).

4. ZAKLJUČAK

- Na teritoriji Srbije postoji 159 termalnih izvora čije temperature vode iznose preko 15 0C. Temperatura kod 60% izvora kreće se u intervalu od 20–40 0C. - Izvor je jedan od najtoplijih u Evropi, a bušotina A-1 (Česma) je toplija od izvora u Jošaničkoj (78 0C), Sijarinskoj (72 0C) i Kuršumlijskoj Banji (88 0C). - Hemijski sastav vode karakteriše natrijum, hidrokarbonat i sulfat. Ukupna koncentracija N/1000 32, 21, i Na 12, 65, HCO3 6.78 i SO4 7.66. Vodu takođe karakteriše i prisustvo fluorida i slobodnog vodonik-sulfida (F 0.0115 gr/L; H2S 0.0015 gr/L).

- Voda pripada kategoriji natrijum-hidrokarbonatno-sulfatnih, fluoridnih i sulfidnih hiperterni.

- Prema izmerenim vrednostima ukupne beta i alfa aktivnosti ova se voda može upotrebljavati za piće. Međutim, rezultati fizičko-hemijskih istraživanja pokazali su da ispitivani uzorak vode ne odgovara propisima.

- Pravilnika o uslovima koje mora da ispunjava voda za piće.

5. LITERATURA

[1] http://www.planeta.rs/20/11hidrogeologija.htm [2] Zavod za urbanizam, Vranje, 74 [3] Stamenković, S. (1995). Vranje – geneza i naseobinska evolucija, Geografski fakultet, Beograd. 29- 34 [4] Pravilnik o načinu uzimanja uzoraka i metodama za laboratorijsku analizu vode za piće, Sl. list SFRJ br. 33/87 [5] Tasić, S. (2010). Ecological biochemistry of the Bacillus thermophylus vranjensis in the warm wather spince of Vranjska Banja spa, Asptract: Power of microbes in Industrijal Enviroment, Malinska, Croatia

162

RECYCLING

Stefana Stefanovic Anica Krstić Nikola Popović High School of Applied Professional Studies,Vranje,Serbia

RECIKLAŽA

Stefana Stefanovic Anica Krstić Nikola Popović High School of Applied Professional Studies,Vranje,Serbia

Abstract: Recycling is rapidly gained popularity in the past decades since the debate on sustainable development caught the attention of the world public. The main problem associated with recycling is finding markets for recycled products. The quality of the recycled product is not always as high as in the original products, and some products more expensive to recycle than to produce them from new materials. An additional difficulty is the separation of different types of waste. In areas with good recycling markets, experts believe that up to 95 percent of the materials of a building scheduled for demolition can be recycled. Even in areas with underdeveloped markets, it is considered to be 50 percent recyclable through the waste management program. Such programs require diligence in the precise evaluation of all products in the building that are available for recycling, and hard work in finding a market for them. Manufacturers are increasingly using recycled post-consumer waste into new products. Economic and marketing benefits of using recycled content are the main drivers of these activities. Artists are the ones who can promote greater use of recycled content in building materials by themselves will buy such products. Key words: recycling, environment.

Abstract: Reciklaža je naglo stekla popularnost u proteklim decenijama od kako je debata o održivom razvoju zaokupila pažnju svetske javnosti. Osnovni problem povezan sa reciklažom je pronalaženje tržišta za reciklirane proizvode. Kvalitet recikliranih proizvoda nije uvek visok kao kod originalnih proizvoda, neke proizvode je skuplje reciklirati nego ih proizvesti od novih materijala. Dodatna teškoća predstavlja odvajanje različitih tipova otpada. U područijima sa dobrim reciklažnim tržištima, eksperti smatraju da se i do 95 % materijala neke građevine predviđene za rušenje može reciklirati. U oblastima sa nerazvijenim tržistem, smatra se da se 50 % otpada može reciklirati kroz programe upravljanja otpadom. Takvi programi zahtevaju marljivost u preciznom procenjivanju svih proizvoda koji su dostupni za reciklažu i naporan rad u pronalaženju tržišta za njih. Proizvođači sve više koriste reciklirani postpotrošački otpad u novim proizvodima. Ekonomske i marketinške prednosti korišćenja recikliranog sadržaja su glavni pokretači ovih aktivnosti. Izvođači su ti koji mogu promovisati veću upotrebu recikliranog sadržaja u građevinskim materijalima tako što će sami kupovati takve proizvode. Kljucne reci: reciklaza, zivotna sredina.

UVOD

Sagledavanje tehnološkog nivoa i napretka u preduzeću neophodno je i sa aspekta obezbeđivanja potpuno zdrave radne i životne sredine zaposlenih i stanovništa uopšte. Pojava seljenja tzv. prljavih tehnologija u manje razvijene zemlje i regione iziskuje da se visoki standardi zaštite uspostave i primenjuju i u tim sredinama. Stoga celovito sagledavanje tehnološkog napretka preduzeća podrazumeva i odgovarajuću analizu stepena zaštite, ali i nivoa zagađenja prouzrokovanih odgovarajućim tehnološkim razvojem. To podrazumeva neprekidno praćenje mera za potpuno otklanjanje negativnog delovanja novih tehnologija na okruženje. ( Marjanović, Z. 2006) Upravljanje otpadom obuhvata mere i posebna pravila ponašanja u skladu sa zakonskom regulativom i zahtevima

163 standarda ISO 14001. Mere se primenjuju od nastanka otpada do njegovog odlaganja (dislociranja). Pomenute mere zavise od toga da li je otpad opasan ili bezopasan. U tom smislu od posebnog značaja je: -prevencija nastanka otpada i smanjenje -količina na samom izvoru nastanka, - klasifikacija nastalog otpada, - njegov tretman po kategorijama i reciklaža. Pitanje zaštite životne sredine nije samo pravno, ekološko, sociološko ili etičko već, i to u značajnoj meri, i ekonomsko pitanje. Vrlo značajan ekonomski efekat može da ima upravljanje kvalitetom životne sredine kroz upravljanje kvalitetom industrijskih proizvoda,kvalitetom tehnologija proizvodnje i reciklažom, kao jednim od načina za upravljanje otpadom. (Brzaković, R. 2006).

O RECIKLAŽI

Ako redukcija na izvoru nije izvodljiva, sledeća strategija je ponovno korišćenje ili recikliranje opasnog otpada. Reckliranje, ako se izvodi na način kojim se ne nanosi šteta životnoj sredini, umnogome daje one koristi koje su karakteristične i za smanjenje količina otpada. Reckliranjem se smanjuje potreba za tretiranjem ili odlaganjem otpada i čuvaju energija i resursi. Industrijski opasni otpad moguće je korisno ponovo upotrebiti u vidu pogodnih zamena netaknutih sirovina ili nekih komercijalnih hemijskih proizvoda.

Slika 1. Logo reciklaže

Reciklaža je izdvajanje materijala iz otpada i njegova ponovna upotreba. Sakupljanje otpada, izdvajanje, prerada i izrada novog proizvoda su karike u lancu reciklaže. Otpad nije dovoljno samo smanjivati i izbegavati. Potrebno ga je razdvajati na mestu nastanka prema vrstama otpada jer samo odvojeno sakupljeni otpad može se iskoristiti. Reciklaža je skup aktivnosti kojima se obezbeđuje ponovno korišćenje otpadnih materijala. Reciklažom se postižu sledeći strateški ciljevi: - Štednja sirovinskih resursa (svi materijali potiču iz prirode i ima ih u ograničenim količinama), -Štednja energije (nema trošenja energije u primarnim procesima, kao ni u transportu koji te procese prati, a dobija se dodatna energija sagorevanjem materijala koji se ne recikliraju), - Zaštita životne sredine (otpadni materijali degradiraju životni ambijent, pa se reciklažom štiti čovekova okolina), -Otvaranje novih radnih mesta (procesi u reciklaži materijala podrazumevaju ulaganje znanja i rada, što stvara potrebu za radnim mestima).

Materijali za reciklažu : U pogledu mogućnosti ponovnog iskoršćenja, materijali mogu biti: - Reciklabilni (mogu se iskoristiti ponovnim vraćanjem u proces proizvodnje), - Nereciklabilni (ne mogu se vratiti u proces i koriste se za dobijanje energije- spaljivanjem ili se na ekološki bezbedan način skladište), - Opasni – hazardni (materijali koji su štetni za čoveka i njegovo okruženje), - Bezopasni (materijali koji nisu štetni za čoveka i njegovo okruženje). Vrste reciklaže: Po načinu vraćanja materijala u proces ponovnog korišćenja, reciklaža je: - Primarna (reciklaža kojom se posle odgovarajuće pripreme materijala isti koristi za dobijanje novih proizvoda ili se doradom korišćenih proizvoda omogućava njihova ponovna upotreba),

164

-Sekundarna (reciklaža u kojoj se konvencionalno nereciklabilni materijali prerađuju korišćenjem novih tehnologija do maksimalno mogućeg iskorišćenja).

VRSTE MATERIJALA KOJI SE RECIKLIRAJU U SRBIJI

Postojeće stanje u lokalnim samoupravama Republike Srbije karakterišu nepouzdani i nepotpuni podaci o količini generisanja komunalnog otpada. Količine komunalnog otpada na godišnjem nivou su proračuni uneti na osnovu merenja otpada u referentnim lokalnim samoupravama. Na osnovu rezultata tih merenja može se usvojiti da gradsko stanovništvo generiše prosečno 1 kg komunalnog otpada po stanovniku na dan, dok seosko stanovništvo prosečno generiše 0,7 kg otpada/stanovniku/dan.( Craig Hempfling,2009)

Slika 2. Vrste otpada za reciklažu

Na nivou Republike Srbije danas je organizovano sakupljanje i recikliranje sledećih sirovina: Plastika je materijal sa veoma složenom hemijskom strukturom, postoje vise vrsta koje se međsobno razlikuju.Svaka od tih plastika ima svoju oznaku za reciklažu, radi lakšeg razdvajanja. U Srbiji postoje tri generalna tipa sakupljača: individualni, organizovani i privatni. Sortiranje i skladištenje se vrši u firmama koje su specijalizovane za to, ali se smatra da ce najbolje rešenje biti izgradnja reciklažnih dvorišta na nivou Republike. U Srbiji se najviše prerađuje PET amalaža, velike firme na mesečnom nivou prerade od 50 do nekoliko stotina tona ove plastike. Na drugom mestu su prerađivači LDPE od koje se prave folije, creva za navodnjavanje i granulat. Papir se dans koristi u raynim oblicima i u različite svrhe. Dobija se preradom drveta u fabrikama uz pomoć različitih hemijskih sredstava. Da bi se smanjilo narušavanje životne sredine reciklaža papira dobija na svom značaju. Sakupljanje se vrši na tri načina i to su: induividualno, organizovano i iz komercijalnih i industrijskih izvora. U Srbije se najviše recikliraju papir i karton i to vrše velike komanije. Stako je idealan materijal za reciklazu, jer se moze skoro beskonacno puta reciklirati i iznova koristiti. Reciklaza stakla u Srbiji je prilično neuobičajena: potražnja i cena su niske, težina je velika i postoji mali broj sakuplača.U našoj zemlji se sakuplja ambalažno, razbijeno i nerazbijeno staklo. Godišnja potražnja uza staklom jrže 130-150 000 tona, od čega se proizvede oko 30%, a ostatak se uvozi. Metal se proizvodi od prirodnih sirovina, ruda, koje čine deo državnog bogatstva. Radi se o neobnovljivim izvorima energije, čije se zalihe nerazumnim trošenjem iscrpljuju. Osim kontrole trošenja, potrebno ga je reciklirati. Na taj način će se sačuvati resursi, smanjiti potrošnja struje, hemikalija i vode pri proizvodnji, smanjiti količine otpada i sačuvati okolinu. Metal se efikasno reciklira u Srbiji, kroz ogromnu mrežu sakupljaca i kupaca koja pokriva gotovo svaki veci ili manji grad i selo. Postoje individualni sakupljči I industrijski I komercijalni izvori metala. Elektronski i električni otpad spadaju u kategoriju opasnog otpada. Obuhvataju: kućne aparate, IT opremu, rasvetnu opremu, elektronske igračke, medicinske uređaje, fluorescentne cevi itd. Ovi

165 proizvodi sadrže živu, olovo, kadmijum, berilijum itd. Ukoliko se nepropisno bace ili odlože na komunalnu deponiju, zagađuju i uništavaju životnu sredinu i mogu dovesti do pojave oboljenja jetre, bubrega, mozga pa čak i kancera. Drvo je prirodna, obnovljiva sirovina, koji se upotrebljava u svim delovima sveta, na različite načine.U Srbiji postoje razliciti lanci snabdevanja za drvo i drveni otpad, u zavisnosti od porekla i vrste drveta, proizvoda i proizvedenih materijala, kao i forme drvenog otpada. U ovoj Proceni su intervjuisane tri firme zapreradu drveta, i jedan sakupljac drvenog otpada. Od ostalih materijala u Srbiji se recikliraju jos I: gradjevinski material, material iz industrije cementa, otpadno ulje I organski otpad. ( Craig Hempfling,2009)

FABRIKE ZA RECIKLIRANJE U SRBIJI

Reciklaža je najmlađa industrijska grana u Srbiji i jedina koja u vreme svetske ekonomske krize, prema zvaničnim podacima, beleži rast. O tome najbolje govori podatak da je u protekle tri godine u ovoj industriji zaposleno više od 10.000 ljudi. U Srbiji danas postoji 2.200 firmi koje se bave sakupljanjem i reciklažom otpada, što je u odnosu na 2009. kada ih je bilo 200, ogroman napredak. Pored stručnjaka, inženjera i ekologa, reciklažna industrija upošljava I sakupljače sekundarnih sirovina širom zemlje, koji često potiču iz marginalizovanih društvenih grupa, pruža im socijalnu zaštitu i uključuje ih u legalne tokove. Postoje firme koje se bave reciklažom različitih sirovina. Za reciklažu plastike neke od vodećih firmi su: Nives, Nikolo, Vlada-Pak…. Recklaža papira se vrši u kompaniji Kappa star grupe I postoje jos dve fabrike: Boža Tomić u Čačku I Fopa u Vladičinom Hanu. Srpska Fabrika Reciklaže (SFR) u blizini Aleksinca je trenutno jedini kupac u uza reciklažu stakla Srbiji mada bi uskoro partner sakupljac Glass Rec, trebalo da pocne sa radom u Beogradu. SFR je privatizovana i ima 13 zaposlenih radnikakoji rade na lomljenju stakla i sortiranju po velicini i ponekad po boji. SFR ima kapacitet od 30,000 ton/god i svo lomljeno staklo se izvozi.Vecina sakupljenog celika u Srbiji biva prodataUS Steel fabrici, ili izvežena zajedno sa drugimmetalima. Recan upravlja srpskim programom zasakupljanje aluminijumskih konzervi. Neki drugi metali setakode preraduju lokalno: olovo- Farma Kom fabrikabaterija iz Sombora, bakar- Jugo Impex iz Niša, i drugi. Postoje tri licencirana reciklera elektronike u Srbiji: Božic i sinovi u Pancevu, EkoMetal u Vrdniku i CE Trade u Beogradu. Postoji samo jedan licencirani recikler olovnih baterija u Srbiji: Farma Kom, proizvođač auto akomulatora u mestu Zajecar.

Slika 3. Proces reciklaže

ZAKLJUČAK

Na teritoriji Republike Srbiji se reciklaži ne poklanja dovoljna pažnja, o čemu govore I podaci. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u period od 2005-2009. godine učesce reciklaže u bruto domaćem proizvodu se kreće oko 0,3 % .Da je potencijal reciklažne industrije daleko veći od postojećeg, govori i podatak da se trenutno u Srbiji reciklira svega 15 odsto, dok se u Evropskoj uniji reciklira više od 50 odsto otpada.

166

Reciklaža je jedno od najvažnijih pitanja u procesu pristupanja EU i obaveza Srbije je da u potpunosti reši problem upravljanja otpadom, a time i reciklaže. Zaštita životne sredine je, pored poljoprivrede, jedna od najznačajnijih oblasti u zakonodavstvu EU i čak trećina propisa koje je trebalo uskladiti odnosili su se upravo na tu oblast. U izveštaju Evropske komisije za 2012. godinu navodi se da je Srbija postigla napredak u oblasti upravljanja otpadom. Ciljevi Srbije u toj oblasti određeni su njenim opredeljenjem za članstvo u EU i rokovi za njihovo ostvarenje definisani su Strategijom upravljanja otpadom. Grupa propisa EU kojima se reguliše oblast upravljanja otpadom jedna je od najrazvijenijih u okviru grupe propisa u oblasti životne sredine. A pored sprečavanja proizvodnje otpada, oni predviđaju da se otpadni materijali ponovo koriste, recikliraju ili koriste kao izvor energije.

LITERATURA

1. Radomir Brzaković, A.D., PJ Informacioni sistemi, email :[email protected]). 2006 2. Zoran Marjanović,) 2006 3. Craig Hempfling, Komercalizacija sekundarnih sirovina i reciklaže otpada u Srbiji, Februar 2010.

167

ENVIRONMENTAL MANAGEMENT АND GREEN ECONOMY WITH EMPHASIS ON PREVENTION AND RECYCLING OF WASTE IN EUROPEAN UNION

Sladjana Djuric Faculty of Law, University of Kragujevac, Serbia Aleksandra B. Djuric Faculty of Economics, University of Kragujevac, Serbia

МЕНАЏМЕНТ ЖИВОТНОМ СРЕДИНОМ И ЗЕЛЕНА ЕКОНОМИЈА СА ОСВРТОМ НА ПРЕВЕНЦИЈУ И РЕЦИКЛАЖУ ОТПАДА У ЕВРОПСКОЈ УНИЈИ

Слађана Ђурић Правни факултет, Универзитет у Крагујевцу, Србија Александра Б. Ђурић Економски факултет, Универзитет у Крагујевцу, Србија

Abstract: Environmental management in developed countries today is the main segment development. The waste is an important environmental issue and as such requires a modern environmental management by establishing national policy. National policy should identify legislative, organizational, administrative , economic and preventive measures for the improvement of waste management , which is considered one of the important factors of environmental pollution in the world and in our country . Waste management policy should be aimed at reducing the use of natural resources and recycling as a segment of Development Economics . The paper presents a new direction of EU policy in the treatment of waste through the adoption of the Thematic Strategy on waste prevention and recycling. This approach should be to use waste as a resource that allows the creation of " recycling " of society and the economy. Keywords: management of environment , Green economy, European Union, recycling, resource.

Резиме: Менаџмент животном средином у развијеним земљама, данас представља основни сегмент развоја. Отпад представља важан еколошки проблем и као такав захтева савремено управљање заштитом животне средине путем утврђивања Националне политике. Национална политика треба да определи законодавне, организационе, администаративне, економске и превентивне мере за унапређење менаџмента отпадом, који се сматра једним од битних фактора загађења животне средине у свету и код нас. Политика управљања отпадом мора имати за циљ редуковање коришћења природних ресурса и рециклажу као сегмент развојне економије. У раду је изложен нови правац Европске Уније у политици третмана отпада кроз усвајање Тематске стратегије превенције отпада и рециклаже. Овакав приступ треба да користи отпад као ресурс што омогућава стварање "рециклажног" друштва и економије. Кључне речи: менаџмент животне средине, зелена економија, Европска унија, рециклажа, ресурси.

УВОД

"Зелена" економија избила је на врх листе приоритета ЕУ последњих година а нови извештај Европске Агенције пружа свеобухватну основу за преиспитивање досадашњег напретка, као и за процену перспектива да се постављени еколошки циљеви остваре у будућности. Отпад је важан еколошки проблем који залази у све аспекте развојне економије. Настајање отпада врши посебан „pressing „ на животну средину загађењем земљишта, као и емисијом у ваздух и воду. Већина отпада се депонује, а веома мали део се рециклира. Отпад се ствара у свим гранама привреде, у смислу отпада услед неефикасне производње, као смањење трајности производа итд. Овакво стварање отпада је губитак у материјалу и енергији што представља трошак и наноси неконтролисану штету животној средини, што значи да отпад треба третирати

168

као ресурс. У оваквим околностима логична је тежња друштва да се отпадом као резидуалом радних и животних активности мора да управља и то у склопу менаџмента животне средине. У Европској Унији се продукује око 1,3 милијарди тона отпада годишње, што показује да је директно сразмеран привредном расту, умањујући привредни раст и стварајући проблеме у менаџменту отпадом. Посебно се овај проблем изражава у грађевинском сектору и сектору рудника и каменолома. Такође, дневним активностима у домаћинствима и привреди, у земљама Европске Уније продуковало се око 400кг отпада по становнику годишње. Циљ ЕУ је смањење отпада на 300 кг по становнику годишње. Да би се дошло до овог циља неопходно је смањити продукцију отпада значајно у области и комуналног и производног отпада. Директиве Европске Уније о отпаду постављају циљеве за 2006.г., 2009.г. и 2016.г. како би ови циљеви били остварени, неопходно је смањити удео отпада који се депонује и смањити укупну количину отпада који се продукује. Због ових захтева треба почети са прикупљањем и издвајањем већих количина отпада који треба одвојити, чиме ће се отворити могућност да се те материје искористе у друге сврхе а не депоновање.

Слика 1 – Укупна производња Ukupna produkcija otpada po sektorima (Izvor: отпада по привредним секторима EEA) Извор: ЕЕА 1. СТРАТЕГИЈА ЕВРОПСКЕ Građevina 5% УНИЈЕ У ПРЕВЕНЦИЈИ И Energetika РЕЦИКЛИРАЊУ ОТПАДА 22% 14% Proizvodnja Широм ЕУ 96% грађана сматра да 4% загађење ваздуха и воде Rudnici i 29% kamenolomi представља претњу 26% Komunalni биодиверзитету, барем у извесној otpad мери, као кривце за губитке у I drugo разноликости живог света исти проценат види и катастрофе које је проузроковао човек, 94% их види и у интензивној пољопривреди, крчењу шума и претераном риболову, 91% у климатским променама а исти проценат у претварању природних подручја у употребна. Истовремено 78% грађана ЕУ сматра да инвазивне врсте биљака и животиња представљају опасност за биодиверзитет, показало је најновије специјално истраживање Европске комисије Еуробарометар.[1]

Девет од десет Европљана свесно је да губици у биодиверзитету, односно смањење и потенцијално нестајање животињских и биљних врста, природних станишта и екосистема у Европи, представљају озбиљан проблем. Ново истраживање показало је да се 38% испитаника труди да заштити биодиверзитет, углавном тако што купују производе који мање загађују животну средину. Нешто више од половине грађана Европске уније сматра да нису довољно информисани о губицима у биодиверзитету а међу онима који су добро обавештени предњаче високообразовани. Животињама највеће опасности прете од губитка станишта, услед неконтролисаног стварања депонија, деградације станишта због интензивне пољопривреде и коришћења отрова. Најновије специјално истраживање Европске комисије Еуробарометар94 [1] показало је и да се 38% испитаника, труди да заштити биодиверзитет, што је за четити процентна поена више него 2007. године. Тако 78% анкетираних купује производе који су мање штетни по животну средину, попут органских или локалних производа, као и производа који

94Истраживањејавногмњењаобављенојеизмеђу 26. и 28. јунау 27 чланицаЕвропскеунијеиХрватској (којајеуУнијуушла 1. јула) аобухватилојевишеод 25.500 испитаника.

169

стварају биоразградиви отпад. Такозване еколошке производе највероватније ће купити грађани Аустрије (88%) и Луксембурга (86%) а најмање вероватно Шпаније (65%), Чешке (68%) и Мађарске (70%). Европљани штите биодиверзитет из више разлога али се 93% слаже да је важно да се зауставе губици у биодиверзитету јер су благостање и квалитет живота базирани на природи и биодиверзитету.

V Акциони план за заштиту животне средине је усвојен 2008. године, а Тематска Стратегија превенције и рециклаже отпада је једна од стратегија које су настале као обавеза Акционог плана заштите животне средине још из 2006. године. Нова Тематска Стратегија управљања отпадом повезује политику управљања отпадом и управљања ресурсима што доводи до одрживог економског раста.Циљ Стратегије о отпаду је ефикасно коришћење природних ресурса и смањење негативног утицаја на животну средину као и коришћење отпада као сировине и средства за добијање енергије. Остали циљеви Тематске Стратегије отпада су: - повезивање политике управљања отпадом са политиком управљања ресурсима; - појашњење и поједностављење легислативе: - јачање тржишта рециклаже отпада; - управљање отпадом тако што се уз превенцију предузимају кораци на конкретном решавању проблема. Повезивање политике управљања отпадом са политиком управљања ресурсима треба да обезбеди минималан негативни утицај на животну средину. Спајање Waste Framework Directive i Hazardous Waste Directive омогућава побољшање законске регулативе у смислу успостављања заштите животне средине. Увођење појма животног циклуса као и појашњење када отпадна материја постаје отпад, прецизно дефинисање појмова повраћај (рецоверy), одлагање (диспосал), и рециклажа даје могућност да се у систем животне средине споје све фазе циклуса. Сада се одвајају фазе као што су екстракција, процесирање, израда и политика управљања отпадом. Досадашња искуства су показала да постоји утицај на животну средину свих фаза као и међусобни утицај свих фаза у процесу. Значи, менаџмент отпадом треба интегрисати и градити на четири основна принципа: - избегавати – што је могуће дуже; - искористити – што је могуће више; - прерадити – колико год је могуће: - депоновати – што је могуће мање. Менаџмент чврстим отпадом се заснива на анализи, дефинисању метода и процедура за третман чврстог отпада. Почетак је разматрање могућности смањења количине отпада, избор оптималних метода за његов третман па све до проналаска коначног решења за депоновање отпада на начин који је безбедан за животну средину и људско здравље. Да би се постигао овај циљ неопходно је проширити базу података „ знања“, што је углавном описано у Тематској Стратегији о ресурсима. Такође, потребно је поставити минимум стандарда везано за рециклажу и рециклажне материјале, осигурање тржишта како би се обезбедило мање отпада на депонијама, више компостирања и повраћаја отпада, више и боље рециклирање. Усвајање Тематске Стратегије има за циљ да побољша економску исплативост ЕУ политике отпада а сновне користи и позитивни утицаји су: - политика отпада ће више обратити пажњу на утицај на животну средину и тако постати ефикасна и економски исплатива; - легислативно питање управљања отпадом које треба да омогући смањење цена и уклањање препрека за рециклирање отпада као и друге погодности за већи повраћај отпада; - политика управљања отпадом треба бити примењива на локалном нивоу како би се омогућио највећи утицај најближим тачкама где се отпад највише депонује; - повећање повраћаја отпада које треба да омогући смањење емисије из депонија отпада и треба да резултира смањењем ефекта стаклене баште; - издвајање комуналног отпада у циљу компостирања, рециклаже и повраћаја енергије треба створити додатна смањења емисије гасова стаклене баште; - дефинисање кад отпад престаје да буде отпад што би могло да смањи административне трошкове везане за легислативу отпада. На пример, сектор за рециклажу агрегата процењује ове трошкове грубо као 1% обрта; - повећано рециклирање ствара нова радна места: рерциклирање отпада захтева нова радна места.

170

Европа, како су показала најновија истраживања, рециклира више од 70% папира и картона па су то материјали који се највише рециклирају на континенту. Међутим, друге врсте отпада затрпавају депоније и постројења за спаљивање. Више од 70% папира рециклира 13 европских земаља а истовремено се смањује број оних које рециклирају мање од 60% старе хартије. У ЕУ 60% укупног отпада заврши на депонијама или се спаљује, што је изузетно лоше по човекову околину. У 2012. години је прерађено 71,7% старе хартије. Извештај Савета показао је и да су се у 2012. години папирна влакна у Европи у просеку поново користила три и по пута према 2,4 пута у осталом делу света. Потрошња папира у Европској унији смањена је за 13% у поређењу са нивоом из 1998. године док је количина рециклираног папира повећана један и по пут, што се у Савету оцењује као "значајно постигнуће". Наравно, годинама су улагани велики напори да се грађанима, канцеларијским радницима и породицама поједностави прикупљање папира за рециклажу. Подаци из извештаја доказују да је рециклажа папира једна права 'mаdе in Еurop' индустрија. И, у складу са политикама ЕУ, треба осигурати да то и остане. Међутим, док са папиром све иде како треба, европски потенцијали за рециклирање других врста отпада су далеко скромнији. Наиме, ЕУ је достигла високу стопу рециклаже папира последњих година, што доказује да је рециклирање савршено могуће. Али се други материјали високе вредности који могу да се рециклирају спаљују или шаљу на депоније. Истраживања показују да се у Европи 60% укупног отпада и даље спаљује или завршава на депонијама. У неким земљама, попут Бугарске и Румуније, на депонијама се одлаже или спаљује чак 99% укупног отпада. Одлагање отпада на депонијама или спаљивање је штетно по животну средину јер доприноси повећању емисије гасова који изазивају ефекте стаклне баште и загађује тло, упозоравају еколози. 13 земаља рециклира више од 70% папира али су разлике од чланице до чланице ЕУ велике. У земљама чланицама, спроводе се бројне иницијативе са циљем да се смањи количина отпада и повећа ефикасност коришћења ресурса у Европи, укључујући недавне јавне консултације о пластичном отпаду. Њихова намера је да у великој мери подигну циљеве за све земље како би се омогућило рециклирање 70% свих материјала, не само папира. Директивом ЕУ о отпаду из 2008. позива се на рециклажу најмање 50% комуналног отпада до 2020. године. Према подацима европске статистичке службе објављеним у првом кварталу 2013. године, просечно се у ЕУ прикупи 503 килограма отпада по становнику од чега 37% заврши на депонијама, 25% се рециклира, 23% спаљује а 15% компостира. [2]

2. ПАСОШИ ЗА ПРОИЗВОДЕ КАО ЕЛЕМЕНАТ ЗЕЛЕНЕ ЕКОНОМИЈЕ

Саветодавни панел Европске уније препоручио је да се производима који се праве и продају у Европи издају "пасоши", односно декларације са подацима од којих материјала су направљени и како би могли поново да се искористе када им истекне век трајања. Поновно коришћење стакла, метала, пластике и других материјала допринело би ефикаснијем трошењу ресурса, заштити природне средине, иновацијама и већем запошљавању. "Пасоши" за производе се у експертским круговима оцењују као средство за унапређење конкурентности компанија. Европска платформа о ефикасном коришћењу ресурса, група на високом нивоу састављена од представника бизниса, влада и еколошких организација, навела је у препорукама да би "пасоши" производа допринели унапређењу ефикасне употребе ресурса, охрабрењу иновација и отварању радних места широм Европе. Пасоши за производе ће бити кључни елемент институционалне инфраструктуре одрживог друштва и зелене економије. Сигурно је да ће сектор бизниса користити "пасоше" производа као средство за унапређење конкурентности додајући да би "пасош" могао да постане стандард у пословању.

2.1. Смањење потреба за сировинама је темељ зелене економије

У Европској унији су јуна 2013. године окупљени око платформе препоручили низ мера са циљем да се потребе за сировинама смање до 24%, отворе радна места и Европа почне да предводи са иновацијама на пољу ресурса. Наиме, Ефикасно трошење ресурса је једна од седам кључних иницијатива у стратегији за одржив раст и запошљавање "Европа 2020" коју су 2010. године донели лидери ЕУ. Концепт ефикасног коришћења ресурса подразумева раздвајање економског раста и трошења ресурса, укључујући сировине, воду, ваздух и екосистем. Пре две године дана, у јануару 2012. године усвојен је први политички документ којим су постављени принципи ефикасног коришћења ресурса на готово свим секторима - енергетици, транспорту, индустрији, пољопривреди, риболову, регионалном развоју. Поред "пасоша" за производе,

171

саветодавна група се залаже и за престанак субвенционисања фосилног горива и укидање нижих од тржишних цена коришћења воде у пољопривреди, енергетици и индустрији. Предлажу се и владине шеме за помоћ малим и средњим предузећима за финансирање одрживих материјала и тражи од компанија да усвоје стандарде одрживих ресурса. Плаформа о ефикасном коришћењу ресурса у склопу је мапе пута Европске комисије за ефикасно трошење ресурса. Неке друштвено одговорне компаније већ користе "пасоше" или еколошке декларације производа али на доборвољној бази. Те декларације садрже податке о материјалима који су коришћени у производњи производа, потенцијалу за рециклирање и токсичним материјалима које производ садржи а који морају да се одвајају и безбедно одлажу пре него што оду у рециклажу. Поборници не сматрају да би такве декларације биле лоше по конкурентност компанија јер би се наводили само материјали од којих је нешто направљено а не и пословне тајне. Они такође мисле да би "пасоши" унапредили потенцијале за радна места и пословање тако што би смањили европску зависност од увозних сировина. Те акције директно воде ка главном циљу у пословању: креирање, стврање и задржавање трајне Конкурентске предности на тржишту. У том погледу, "пасоши" ће европској индустрији обезбедили предност у односу на конкуренте. Европа уз јевтину радну снагу и јевтину енергију треба да тражи и друге "тачке ослонца" и да производи производе који ће потрошачима омогућити да их лакше рециклирају.

3. РЕЦИКЛАЖА ОТПАДА У ЕВРОПСКОЈ УНИЈИ И СТАЊЕ У СРБИЈИ

У Европској унији у 2011. години рециклирано је или компостирано 40% комуналног отпада према 27% у 2001, при чему се највише рециклирало у Немачкој а највише компостирало у Аустрији, највише отпада у Бугарској и Румунији завршило је на депонијама а Данска је предњачила са спаљивањем. У Србији, према подацима из новог извештаја Европске статистичке службе, 100% отпада иде на депоније, као и у Босни и Херцеговини (БиХ) и Македонији. Званичне европске статистике показују да је у 2011. години у 27 чланица ЕУ прикупљено 503 килограма комуналног отпада по становнику од чега је третирано 486 килограма. На нивоу ЕУ 37% отпада завршило је на депонијама, 23% у спалионицама, 25% је рециклирано а 15% компостирано. У 2001. години је 56% укупног отпада у ЕУ упућено на депоније, 17% је спаљено и исто толико рециклирано а 10% компостирано. Количина комуналног отпада, који у највећој мери чини отпад из домаћинстава али може да укључује и смеће које праве мали бизнис и институције, разликује се од земље до земље и креће се од мање од 400 до више од 700 килограма по становнику. Највише комуналног отпада по становнику прикупи се у Данској, 718 килограма, а следе Луксембург, Кипар и Ирска са по између 600 и 700 килограма и Немачка, Холандија, Малта, Аустрија, Италија, Шпанија, Француска, Велика Британија и Финска са између 500 и 600 килограма по становнику. Између 400 и 500 килограма отпада по становнику прикупљено је у Грчкој, Португалији, Белгији, Шведској, Литванији и Словенији а по мање од 400 килограма у Мађарској, Буграској, Румунији, Летонији, Словачкој, Чешкој, Пољској и Естонији.[2] Чланице ЕУ се разликују и по начину третирања и подаци показују да се у Немачкој рециклира 45% укупно третираног отпада, у Ирској 37%, Белгији 36%, Словенији 34%, Шведској 33%, Холандији 32%, Данској 31%. Најмање се у ЕУ рециклира, односно издваја из отпада, прерађује и поново користи, у Румунији - само проценат прикупљеног комуналног отпада. Једноцифрени проценат рециклаже у укупном третирању отпада бележи се и у Бугарској, Словачкој и на Малти. Истовремено се највише компостира у Аустрији - 34% укупно третираног отпада, а следе Холандија са 28%, Белгија и Луксембург са по 20% и Шпанија и Француска са по 18%. У Румунији и на Малти отпад се уопште не компостира. Компостирање је процес природног распадања органских материја у којем се микроорганизмима обезбеђују услови за разградњу са циљем добијања органског ђубрива односно компоста. Више од половине комуналног отпада третира се рециклирањем и компостирањем у Немачкој (63%), Аустрији (62%), Холандији (61%) и Белгији (57%). Данска је у 2011. години спаљивала 54% отпада, Шведска 51%, Белгија 42%, Луксембург и Холандија по 38% а Немачка 37% док је Румунија 99% комуналног отпада упућивала на депоније, Бугарска 94%, Малта 92% а Летонија и Литванија по 88%. Еуростатов извештај обухватио је и земље на путу ка ЕУ, као и три чланице Европског удружења за слободну трговину (ЕФТА). Подаци за Србију показују да је у 2011. години по становнику прикупљен 361 килограма комуналног отпада од чега је 281 килограм третиран тако што је све упућено на депоније. [3] Сав комунални отпад прикупљен 2011. године у

172

Македонији и БиХ завршио је на депонијама док је Турска 1% компостирала а све остало је такође отишло на депоније.

ЗАКЉУЧАК

Стратегија превенције и рециклаже отпада уводи нова размишљања у политици управљања отпадом које се заснива на заштити животне средине и анализи животног циклуса, првенцији настајања отпада, смањења отпада на депонијама, побољшава знања итд. Развој, интегрална контрола и менаџмент квалитетом животне средине представља известан напредак када је у питању наша земља, али до стварања "рециклажног" друштва неопходно је даље усвајање ЕУ директива као и њихова непосредна примена. Реализација одрживог развоја у многоме зависи од процене стања са становишта укупног квалитета животне средине. Досадашња пракса је показала да се не може фокусирати на санирање последица већ се може и мора што рационалније и ефикасније применити искуство развијених земаља. Дакле, потребно је скратити време реакције, у ходу решавати постојеће проблеме и на тај начин смањити трошкове заштите, повећати начине алтернативних мера за спречавање загађења животне средине. [4] Наредних пет година представљају кључни период за имплементацију Директива за рецилкажу. Треба поставити стандарде за постројења за рециклажу као и за рециклиране материјале што би повећало потражњу и прихватљивост рециклираних материјала. Овакав начин менаџмента отпадом смањиће количину отпада на депонијама и повећати енергетску ефикасност тамо где се енергија обнавља из отпада. Ради промоције политике за превенцију отпада ЕУ промовише обавезно ширење и размену искустава из праксе што треба да помогне земљама у развоју и транзиционим земљама да у што краћем року достигну стандарде земаља чланица ЕУ. Дакле, треба решити практичан проблем односно, уочити, прикупити одговарајуће податке и на крају квалитетно решити проблем уз примену већ постојећих сазнања. Европска унија усвојила је више од 130 еколошких циљева за период између 2010. и 2050. године који би требало да помогну на путу ка "зеленој" економији. Међутим, нови извештај Европске агенције за животну средину (ЕЕА) указује да су се чланице ЕУ лакше договориле о низу мера и политика за заштиту човекове околине него што их спроводе и да ће за бројне циљеве бити потребне додатне мере и вероватно више времена. Отежавајућа околност је што за готово све обавезујуће циљеве рок истиче 2020. године или раније. У извештају "Према зеленој економији у Европи" оцењује се да је остварен известан напредак ка циљевима који ће омогућити прелазак на "зелену" економију (која мање загађује животну средину и ефикасније троши ресурсе) али и истиче да до 2020. године и надаље треба одржати темпо. [5] "Зелена" економија избила је на врх листе приоритета ЕУ последњих година а нови извештај Агенције пружа свеобухватну основу за преиспитивање досадашњег напретка, као и за процену перспектива да се постављени еколошки циљеви остваре у будућности. Нови извештај показује да су европљани били успешни када су се договарали о политикама заштите човекове околине али да сповођење тих политика остаје изазов. У извештају се наводе 63 правно обавезујућа и 68 необавезујућих циљева које је ЕУ поставила за период од 2010. до средине века. За 62 од 63 обавезујућа циља рок истиче 2020. године или раније. Највећи број циљева се могу третирати као привремене мере у транзицији ка 'зеленој' економији јер у већини случајева искорењивање проблема захтева дуготрајне напоре који ће се наставити и после 2020. године, оцењују стручњаци Агенције. "Зелена" економија представља економски модел који за циљ има унапређење просперитета ефикасним коришћењем ресурса уз очување природе. ЕУ је као правно необавезујући циљ поставила смањење потрошње енергије за 20% до 2020. године. То практично значи да би на крају деценије потрошња морала да буде мало мања него што је била средином деведесетих година прошлог века, међутим тренд је од тада кренуо навише. Зато ће досезање тог циља вероватно захтевати доследнију примену утврђених мера, а можда и додатне подстицајне политике и мере. Уз политике које треба да ублаже климатске промене, ЕУ има и неколико политика за помоћ чланицама ЕУ да се на њих адаптирају. Европска комисија охрабрује чланице Уније да усвоје свеобухватне стратегије прилагођавања на климатске промене, што је до средине 2013. године учинило 16 земаља. На сектору отпада један од необавезујућих циљева је апсолутни пад прикупљеног отпада по становнику до 2020. године. Чланице ЕУ поставиле су још један циљ за сектор отпада - готово нулто одлагање отпада на депонијама до 2020. Достизање тог циља захтева радикалне промене у пракси управљања отпадом, оцењују у Агенцији наводећи да тренд указује на смањење отпада одложеног на депонијама са 179 килограма по становнику у 2011. години на 114 килограма у

173

2020. У ЕУ се рециклира трећина комуналног отпада али ће бројне чланице имати велике тешкоће да испуне циљ да до 2020. године рециклирају 50% комуналног и сличног отпада. Највише отпада у ЕУ рециклира се у Аустрији (63%), а следе Немачка (62%), Белгија (58%) и Холандија (51%). Рециклажа не само да доприноси смањењу емисије гасова који изазивају ефекте стаклене баште у атмосферу, већ и мањој потрошњи вредних ресурса.

ЛИТЕРАТУРА

[1] www. euroactiv/rs (датум приступа 29.11.2013.) [2] http://epp.Eurostat.ec.europa [3] Национална стратегија управљања отпадом са програмом приближавања ЕУ, Влада Републике Србије, закључак 05 бр. 353-4070/2003-001 [4] The Thematic Strategy on the Prevention and Recycling of Waste, EU 2006. [5] http://wwweuropa.eu.int./comm/environment/newprg/index.htm

174