Robert Klimek Województwa Warmińsko-Mazurskiego Grodziska W Baranówce, Gm

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 07 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS

Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego

Warszawa 2016 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet redakcyjny: redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek

Adres redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl

redakcja: Zbigniew Kobyliński Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguisic consultaion: Louis daniel Nebelsick

rycina na okładce: grodzisko w rygarbach, gm. Sępopol (fot. Jacek radkowski)

Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego

ISBN 978-83-946496-1-6 ISSN 2451-0521

Wydawnictwo: Fundacja res Publica Muliethnica ul. Cypryjska 44 02-761 Warszawa htp://res-publica-muliethnica.pl/ tom wydany z funduszy projektu badawczego Narodowego Programu rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia SPIS TREŚCI

5 Wprowadzenie 173 Joanna Kałużna-Czaplińska, Paulina * Gątarek, Angelina rosiak, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński 7 Marcin Engel i Cezary Sobczak Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice Grodziska jaćwieskie w świetle najnowszych pochodzącej z pradziejowych i średniowiecz- badań interdyscyplinarnych nych grodzisk z zachodniej części ziem pruskich 27 Arkadiusz Koperkiewicz Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy 211 Maria Lityńska-Zając i Magdalena Olsztyn – Las Miejski Moskal-del Hoyo Wyniki badań archeobotanicznych grodzisk 49 Felix Biermann, Christofer Herrmann z zachodniej części województwa warmińsko- i Arkadiusz Koperkiewicz -mazurskiego Alt Wartenburg / Barczewko na Warmii. Początki miasta średniowiecznego 231 tomasz Stępnik i jego fortyikacje Analiza dendrologiczna prób drewna i węgli drzewnych z grodzisk zachodniej części 71 robert Klimek województwa warmińsko-mazurskiego Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych 247 Zbigniew Kobyliński, Jerzy i badań archiwalnych Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, 79 Andrzej Pydyn Fabian Welc, Jacek Wysocki, Wyniki archeologicznych prospekcji Katarzyna Zeman-Wiśniewska podwodnych w jeziorach Pojezierza Iławskiego i Magdalena Żurek w latach 2013-2014 Falsyikacja domniemanych grodzisk w powie- cie iławskim i ostródzkim * 295 Jacek radkowski i Jacek Wysocki 93 Zbigniew Kobyliński Wstęp do problematyki gródków stożkowa- Projekt Narodowego Programu Rozwoju tych z terenu średniowiecznego państwa za- Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. konu krzyżackiego, znajdujących się na obsza- Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia: rze województwa warmińsko-mazurskiego realizacja w latach 2012-2016 * 113 Maciej J. Bojanowski, Urszula Czarniecka, Arkadiusz Gąsiński, Petras 387 Noty o autorach Jokubauskas, Urszula Kobylińska, Zbigniew Kobyliński i Łukasz Kruszewski Petrograia ceramiki pradziejowej i średniowiecznej z grodzisk zachodniej części ziem pruskich

ArchAeologicA HEREDITAS 7

Robert Klimek

Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych i badań archiwalnych

Na wschód od Fromborka płynie rzeka Bauda, o długo- miary 70 x 150 m. W jego południowej części, w pobliżu ści 54 km, której wody wpadają do Zalewu Wiślanego. wału, obecnie znajduje się studnia. Północna część maj- Jej źródła znajdują się koło wsi Milejewo, we wschodniej danu została współcześnie rozplantowana. części Wzniesienia Elbląskiego. Na obszarze historycznej drugie założenie obronne zwane jest Schloßberg Warmii Bauda płynie w głębokich jarach, powstałych (Zamkowa Góra) lub Heidenschanze (Pogański Szaniec)4. wskutek postępującej erozji. Charakteryzuje się dużymi Według Hansa Cromego jest to grodzisko staropruskie spadkami; jedynie od wsi Sędkowo, leżącej blisko Zalewu typu cyplowego5. Położone jest ono na północny zachód Wiślanego rzeka ma charakter typowo nizinny, tworząc od wsi, na cyplu, który u nasady odcięty jest fosą. Wy- szerokie rozlewiska porośnięte trzciną. Nazwa Bauda miary grodziska wynoszą ok. 45 x 100 m. po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1251 r.1 Podczas badań poszukiwawczych przeprowadzonych Jest ona pochodzenia pruskiego i oznacza „pobudzenie” w 1996 r. na terenie tych grodzisk nie znaleziono żadnych (prus. et-baudinnons)2. Zapewne wartki, żywy strumień śladów kultury materialnej. Stwierdzono jedynie istnienie wody, drążącej głębokie wąwozy, był głównym czynni- w ich pobliżu na powierzchni liczącej około 0,5 ha, osady, kiem, który miał wpływ na powstanie tej nazwy. Wśród której chronologię Łucja Okulicz-Kozaryn wstępnie usta- głębokich jarów, w zakolach Baudy, znajdują się ślady kil- liła na XI-XIII w.6 ku okazałych grodzisk, których chronologia sięga czasów Inspiracją do badań podjętych w niniejszym artyku- średniowiecza. Podróżując w dół rzeki natkniemy się na le była zawarta w opublikowanej w 1521 r. Preußische założenia obronne w następujących miejscowościach: Chronik dominikanina Szymona Grunaua informacja, Wierzno Wielkie, Baranówka, Bogdany i Sędkowo. Wy- że w Baranówce znajdowała się siedziba Hoggo, jedne- żej wymienione obiekty rozlokowane są nad brzegami go z synów Widewuta. Według relacji Grunaua w 521 r. Baudy na przestrzeni 8 km. Jak widać, tworzyły one linię bracia Bruten i Widewut – legendarni protoplaści Prus – strategicznych umocnień. Wspomniane grodziska znajdu- wraz ze swoimi ludźmi, w liczbie 46 tysięcy, przepłynęli ją się na wysokich wzniesieniach górujących nad doliną łodziami z Cymbrii przez wody zwane Crono i Hailibo. Baudy i w miejscach, gdzie w przeszłości przeprawiano Następnie dotarli do ziemi zwanej Ulmiganea, którą za- się przez rzekę. jęli. Bruten i jego brat Widewut zbudowali tam nastę- W niniejszym artykule zajmę się problematyką dwóch pujące grody: Honeda, Peilpeillo, Nangast, Wustoppos, interesujących założeń obronnych w Baranówce (niem. Gallons oraz Noito. Widewut dobrze sprawował rządzy Schafsberg – Owcza Góra), miejscowości położonej 5 km i był lubiany przez swój lud. doczekał się 12 synów: Lit- na południe od Fromborka (ryc. 1). Znajdujące się tam tpho, Zamo, Sudo, Nadro, Scalwo, Natango, Barto, Ga- grodziska dotąd nie doczekały się kompleksowych badań lyndo, Warmo, Hoggo, Pomeso, Chelmo. Każdemu z nich archeologicznych. Pierwsze z nich w przeszłości zwane przydzielił ziemię7. Zgodnie z legendą w ten oto sposób było Schloßberg (Zamkowa Góra), a także Hünenberg powstały plemiona Prusów. Hoggo, który był dziesiątym (Góra Olbrzymów), czy Haberg3. Zostało ono zbudowane synem Widewuta, otrzymał obszar położony między rze- na naturalnym wzniesieniu o kształcie nieregularnego ką Wąską, Pasłęką i jeziorem drużno. Kiedy Hoggo za- prostokąta, rozciągającego się wzdłuż lewego brzegu do- czął sprawować rządy nad swoją ziemią, zbudował tam liny Baudy. Wzniesienie to ma strome zbocza. Od połu- na pewnej górze twierdzę, którą nazwał tolko. Grunau dniowej strony zachował się wał obronny o wysokości ok. wspomniał, że miejsce to jest położone w miejscowości 1,5 m oraz fosa o głębokości ok. 9 m, która odcina teren Schafsberg, zaś ziemia na której znajdowała się warownia grodu od reszty płaskowyżu. Majdan jest płaski i ma wy-

4 AZP 12-54, st. 3 (30). 1 CdW 1: nr 26. 5 Crome 1940: 116. 2 Gerullis 1922: 17. 6 Jagodziński 1997: 27. 3 AZP 12-54, st. 1 (17); Jagodziński 1997: 26-27. 7 Grunau 1875: 61-63.

ArchAeologicA HEREDITAS 7 71-77 Robert Klimek

Ryc. 1. Grodziska w Bara- nówce na mapie sztabowej Meßtischblatt, Nr 1684 z 1937 Fig. 1. The strongholds at Baranówka on an ordnance survey map Meßtischblatt, No. 184, 1:25 000, 1937

to Hockerland. Nazwa tej ziemi pojawia się na pierwszej W średniowiecznych dokumentach źródłowych pierw- mapie ziem pruskich opracowanej w 1542 r. przez Hen- sza informacja na temat Baranówki pojawia się w 1298 r. ryka Zella8. Na kolejnej mapie Prus z 1576 r., autorstwa Wówczas pewien Jordan i Mikołaj otrzymali od kapituły Kaspra Hennenbergera, między Elblągiem i Pasłęką, obok 20 łanów między rzekami Narusa i Bauda13. W 1320 r. nazwy Hockerland pojawia się także Pogesania9. Zasta- Jordan z Schafsbergu został świadkiem podczas nada- nawiający jest także fakt, że na obszarze Baranówki le- nia Janowi Potelkau przez kapitułę we Fromborku ziemi żało wzgórze zwane Höker Berg10. Hoggo nie miał syna, nad rzeką Baudą14. Kolejna informacja pochodzi z 1358 który odziedziczyłby po nim ziemię. Pozostawił jednakże r. W tymże roku sporządzony został przez biskupa War- trzy córki o imionach Mita, Kadyna i Pogezana. Pierwsza mii akt nadania wsi Frączki dla Henryka Fleminga z Wu- z wymienionych córek wyszła za mąż i zamieszkała w gro- sen. dokument został sporządzony w Baranówce – acta dzie swego ojca. Kadyna także była mężatką. Według sunt hec in Schoisberg15. Zazwyczaj akty lokacyjne na legendy zbudowała ona na pewnej wysokiej górze wa- Warmii były spisywane na zamkach biskupich lub kapi- rownię. Gród ten od jej imienia z czasem został nazwany tulnych. Sporadycznie powstawały w umocnionych wa- Kadyny11. Pogezana – trzecia córka Hoggo – zamieszkała rowniach, takich jak Bogdany czy Bartąg16. Sporządzenie w dębowym lesie i została wieszczką. to właśnie od jej dokumentu lokacyjnego w Baranówce poświadcza, że już imienia ziemia Hockerland zmieniła nazwę na Pogezanię. w połowie XIV w. musiał tam już istnieć jakiś zameczek Była ona osobą pełną dobroci, spełniała prośby Prusów lub umocniony dwór. Najwyraźniej były tam warunki do i kontaktowała się z bóstwami. Podobno do końca swo- tego, aby gościć biskupa i świadków, a także zadbać o ich ich dni pozostała dziewicą. Grunau wspominał także, że bezpieczeństwo. Kolejna wzmianka o wsi pochodzi z 3 Pogezana była olbrzymką. Kronikarz napisał, że w 1499 r., listopada 1366 r. Wówczas kapituła zapisała dla reine- w klasztorze w Elblągu, miał sposobność widzieć jej czap- ra Strypteroca 20 łanów, młyn i łąkę zwaną Oue17. do- kę. Jak zaznaczył, była ona dużego rozmiaru, o szerokości syć istotna dla badań wydaje się być kolejna informacja pół łokcia (jeden łokieć chełmiński – 57,62 cm)12. źródłowa, pochodząca z 1419 r. Wówczas Andreas Scho- lim, rycerz z Baranówki – Schofsberge, koło Fromborka, sprzedał Niklosowi Molnerowi karczmę razem z należą- 8 Ortelius 1574; Szeliga 1982: 40-41. Oryginał mapy Prus Henryka cym gruntem na prawie chełmińskim i użytkowaniem Zella znajduje się w bibliotece Św. Marka w Wenecji. Pomniejszoną dąbrowy oraz stawu. Same dęby zostały zastrzeżone do kopię tej mapy Abraham Ortelius umieścił w swoim atlasie Theatrum Orbis Terrarum. użytku młyna. Czynsz wynosił 4 marki, które należało 18 9 Hennenberger 1576. opłacić do dnia św. Marcina (tj. do 11 listopada) . Najwy- 10 Meßischblat, Nr 1684. W języku niemieckim wyrażenie hocker oznacza „stołek”, dawniej także „handlarza”. 13 CdW 1: nr 105. 11 Jagodziński 1997: 33; grodzisko położone jest ma wysokim wznie- 14 CdW 1: nr 205. sieniu, górującym nad okolicą. Obiekt jest bardzo zniszczony przez bu- 15 CdW 2: nr 267. downictwo nowożytne i współczesne. Na obszarze grodziska znajdują 16 CdW 1: nr 54; CdW 1: nr 126; CdW 1: nr 130; CdW 2: nr 108-113. się zabudowania klasztorne Franciszkanów. 17 CdW 2: nr 405. 12 Grunau 1875: 74-75. 18 CdW 3: nr 538.

72 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Grodziska w Baranówce, gm. Frombork

Ryc. 2. Plan grodzisk w Baranówce według Johanna Guise, lata 1826-1828 Fig. 2. The plan of strongholds at Baranówka by Johann Guise, 1826-1828

raźniej wspomniany rycerz zamieszkiwał jeden z grodów rzeki. Pierścień wałów był dosyć wyraźny. Powierzchnia znajdujących się w Baranówce. Nie jest wykluczone, że ta majdanu była płaska i posiadała kształt nieregularnego siedziba rycerska została zniszczona w latach 1454-1466, owalu. długość majdanu na osi północ-południe wynosiła podczas wojny trzynastoletniej i później nie została już ok. 150 kroków, zaś na osi wschód-zachód 60-80 kroków. odbudowana. Na majdanie znajdowało się niewielkie podwórko, oto- Ożywione zainteresowanie założeniem obronnym czone sadem i ziemią uprawną. Głęboki rów z południo- w Baranówce można zaobserwować w czasach nowo- wej strony wskazywał zdaniem Wincklera na osunięcie żytnych, za sprawą przywołanego wcześniej Szymona się znacznej części plateau. Jak wspominał autor relacji, Grunaua. Informacja o mieszczącej się tam siedzibie wśród miejscowej ludności, umocnienie to nazywane legendarnego Hoggo, zwanej tolko, pojawiała się także było „Pogański Szaniec” – Heiden-Schanze21. Z kolei dru- u innych badaczy z XVI wieku, np. u Lukasa davida czy Ka- gie grodzisko w Baranówce, położone we wschodniej czę- spara Hennenbergera19. Szczególne zainteresowanie opi- ści wsi, opisał Adolf Boeicher. Jego zdaniem było ono sanymi grodziskami przyniósł XIX wiek. W latach 1826-28 umocnieniem zbudowanym na planie kwadratu. Zamie- inwentaryzował je Johann Guise, który naniósł na planie ścił on także plan założenia obronnego, który opracował Baranówki dwa umocnienia (ryc. 2). Jedno z nich, położo- w oparciu o rysunek Johanna Guise. Boeicher napisał, ne po wschodniej stronie wsi, nazwał tolko20. W drugiej że w dalekiej przeszłości grodzisko to podlegało pod gród połowie XIX wieku doczekaliśmy się w literaturze przed- w Bogdanach (ryc. 3), który z kolei należał do pruskiego miotu dwóch kolejnych wzmianek. dużo miejsca opiso- rodu Zopny22. O związkach Zopny z Bogdanami wspomina wi grodziska leżącego w zachodniej części wsi poświęcił między innymi spisana w XVI w. Kronika Lidzbarska oraz B. Winckler. Jego zdaniem Baranówka, zbudowana zo- Kaspar Hennenberger23. stała na terenie bardzo starej osady, gdzie można było Grodziska w Baranówce były także inwentaryzowane zauważyć ślady umocnień obronnych. Według jego ob- w okresie międzywojennym. Z tego okresu pozostała serwacji poprzedni, wyższy stan wody tej rzeki, utworzył dokumentacja archiwalna, która jeszcze dotąd nie była rozległą zieloną dolinę, rozpościerająca się w zachodnim publikowana. Cenna wydaje się być relacja Carla Engla kierunku od strony Bętkowa, w większości otoczoną stro- napisana 26 czerwca 1931 r. Składa się ona z dwóch no- mymi spadami. W ten sposób ściany wzgórza, na którym tatek ze szkicami grodzisk. Pierwsza z nich informuje, że znajdowało się grodzisko, opadały bardzo stromo do

21 Winckler 1863: 650-651. 19 Hennenberger 1595: 352; david 1812: 72-73. 22 Boeicher 1894: 76. 20 SMPK MVF: Guise Zetel, PM-IXh 00178b. 23 Hennenberger 1595: 436; Die Heilsberger Chronik 1889: 248.

GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 73 Robert Klimek

Ryc. 3. Widok grodziska w Bogdanach według Johanna Guise (fragment), lata 1826- 1828 Fig. 3. The view of stronghold in Bogdany by Johann Guise (a part), 1826-1828

Ryc. 4. Plan grodziska Schloßberg (Hünenberg), rysował Carl Engel, 1931 Fig. 4. The plan of Schloß- berg (Hünenberg) stronghold, drawn by Carl Engel, 1931

74 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Grodziska w Baranówce, gm. Frombork

Ryc. 5. Plan grodziska Schloßberg (Heidenschanze), rysował Carl Engel, 1931 Fig. 5. The plan of Schloß- berg (Heidenschanze) stronghold, drawn by Carl Engel, 1931

na umocnieniu położonym we wschodniej części wsi nie ści miał zapaść się młyn. dzięki temu możemy wstępnie pozostały już po wałach żadne ślady. Zbocza dookoła gro- ustalić, w którym miejscu znajdował się średniowieczny dziska posiadały bardzo duży spad, wahający się od 12 młyn z 1366 r. W innym sprawozdaniu z dnia 19 września do 20 m. dzięki temu panowały tutaj doskonałe warunki 1929 r., pochodzącym z dziennika podróży Hauptmanna obronne. Obiekt był całkowicie zalesiony. do tego opisu v. Bülow, znajduje się informacja, że grodzisko położo- został dołączony szkic umocnienia (ryc. 4). W drugiej no- ne w północno-zachodniej części Baranówki zwane jest tatce, pochodzącej z tego samego dnia, Engel napisał, że Schloßberg i jest własnością Hofmanna. Podobno miesz- drugie grodzisko było poszukiwane, lecz w innym miej- kańcy szukali tam złota. W materiałach archiwalnych są scu. Wał czołowy, oprócz miejsca gdzie jest przejazd, był także informacje z zaleceniami odnośnie zabezpieczenia ponoć jeszcze zachowany, ale wyraźny tylko od strony tego grodziska przed usuwaniem się wałów, a także zaka- zachodniej. Od wschodu został znacznie splantowany. zujące dalszej eksploatacji piasku24. Na środku majdanu znajdowała się zagroda, na wale zaś dokumenty źródłowe pochodzące ze średniowiecza ogród i świński wybieg. Zdaniem Engla już w czasach oraz informacje nowożytne nie przybliżają nas do wy- wojen szwedzkich okoliczna ludność szukała tutaj schro- jaśnienia sprawy, czy rzeczywiście założenia obronne nienia razem z dobytkiem. również do tej notatki został w Baranówce zostały wybudowane przez legendarnego załączony szkic planu założenia obronnego, z informacją, Hoggo. Gdyby przyjąć, że treść zawarta w Kronice Gru- że jest to własność Bernharda Ehlerta (ryc. 5). Zaznaczo- naua jest wiarygodna, to twierdza tolko miałaby zapew- no na nim po prawej stronie tzw. Młyński Kąt (Mühlen- winkel), gdzie według miejscowego podania w przeszło- 24 SMPK MVF: PM-A 897/1, Schafsberg (Kr. Braunsberg).

GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 75 Robert Klimek

ne powstać w drugiej połowie VI w. dokumenty średnio- pochodzenie nazwy warowni tolko. Niedaleko od Bara- wieczne wskazują, że okolice Baranówki na przełomie XIII nówki leży miasteczko tolkmicko, gdzie w odległości 2 km i XIV wieku należały do obszaru plemiennej Pogezanii25. na południe znajduje się duże wczesnośredniowieczne Potwierdzałoby to jedynie związek tej okolicy z Hocker- założenie obronne, zwane potocznie „Wałami tolkmita”. landią, później zwaną Pogezanią. Należy także zadać so- Jest to potężny system umocnień, czego dowodem jest bie pytanie, czy w VI w. to plemię już istniało. raczej nie grodzisko, które posiada aż cztery majdany. Występują potwierdzają tego żadne ze znanych nam źródeł. Ziemia tam również wały podłużne przecinające drogę – jako ta po raz pierwszy wymieniona została w połowie XIII dodatkowe zapory kontrolujące szlak30. Zapewne tam wieku26. Zastanawiające jest również to, skąd Grunau za- moglibyśmy upatrywać warowni o nazwie tolko, jednak czerpnął nazwę tolko. Według dosyć zgodnej opinii bada- Grunau pochodził z tolkmicka i nie odnotował takiej in- czy autor kroniki przekazywał w niej w większości infor- formacji. Nazwa tolk jest pochodzenia pruskiego i ozna- macje niewiarygodne27. Grunau informował na wstępie, cza człowieka, który jest tłumaczem (wyjaśniaczem), z ła- że opracowując Preußische Chronik, wykorzystał liczne cińskiego - interpretatorem31. Nie jest więc wykluczone, źródła kronikarskie dokumentowane w języku łacińskim że miejsce to w przeszłości było zamieszkałe przez jakie- i niemieckim, które dotyczyły historii Prus. Wymienił tak- goś wybitnego tłumacza. Mogą to być pewne przesłanki że niektóre zabytki piśmiennictwa. Oprócz dobrze zna- ku temu, że właśnie tam była siedziba dzisiaj bliżej nie nych źródeł kronikarskich Grunau wskazał także doku- znanego przywódcy, który musiał się wykazać niezwy- menty nieznane, uznane za zaginione lub nawet w ogóle kłymi zdolnościami, skoro skojarzono go z legendarnym nieistniejące. dotyczy to kroniki biskupa Prus Chrysia- protoplastą plemienia Pogezanów. Oczywiście, wszelkie na oraz Jarosława, proboszcza katedralnego z Płocka28. rozważania na ten temat, również kwesia autentyczności Z drugiej strony, trzeba zwrócić uwagę, że głównie wia- Brutena, Widewuta czy też Hoggo i jego córek są hipote- domości o znaczeniu lokalnym w kronice Grunaua mają tyczne, lecz mimo to nie należy lekceważyć mitów, gdyż dużą wartość. Należą do nich jego własne doświadczenia, często dotyczą one prawdziwych faktów. dziś istnienie relacje wydarzeń świadków i różnorodne notatki sporzą- legendarnych wodzów Prusów badacze odnoszą do sfery dzone w klasztorze dominikańskim29. trzeba zauważyć, że legend, w najlepszym przypadku nadając temu zjawisku kronikarz pochodził z pobliskiego tolkmicka, później żył cechy faktów symbolicznych, co z punktu widzenia antro- w Elblągu, dlatego też okolice Baranówki powinny mu być pologii kulturowej nie eliminuje ich z dyskursu naukowe- znane. Informacje na ten temat mógł zaczerpnąć z miej- go. Nie jest wykluczone, że kompleksowe badania arche- scowych podań, chociażby na temat legendarnej Poge- ologiczne grodzisk w Baranówce być może przyniosłyby zany, córki Hoggo. Z drugiej strony należałoby rozpatrzeć odpowiedź na nurtujące nas pytania.

25 CdW 1: nr 153, według dokumentu z 1310 r. pobliskie Błudowo leżało na obszarze Pogezanii. 30 Jagodziński 1997: 34-35. 26 CdW 1: 42; dusburg 2007: nr 142; pierwsza wzmianka źródłowa 31 W dokumentach średniowiecznych na Warmii często pojawia się o nadaniu ziemi na obszarze Pogezanii jest dosyć późna i pochodzi z 1261 r. w stosunku do tłumaczy pruskie określenie tolk, na przykład: Wencz- 27 Zonenberg 2009: 76-77. law tolk (CdW 2: 301); Tomas von Glawbnymen – vnsers tolke, CdW 28 Grunau 1875: 55. 3: nr 50 i nr 55 z 1378, CdW 3: nr 233 villa Kirstani Tolk (1388),CdW 3: 29 Zonnenberg 2009: 81. 400 Nitzkon Tolk (1404).

Wykaz cytowanej literatury:

Źródła archiwalne: CdW 2 1864. Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und SMPK MVF. Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kul- Urkunden zur Geschichte Ermlands, red. C.P. Woelky turbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte: PMA 897/1 i J.M. Saage, t. 2. Mainz: Franz Kirchheim. (Schafsberg, Kr. Braunsberg). CdW 3 SMPK MVF. Guise Zetel PM-IXh: 00178a i 00178b. 1874. Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und AZP. Archeologiczne Zdjęcie Polski, obszar: 12-54. Urkunden zur Geschichte Ermlands, red. C.P. Woelky, t. 3. Leipzig: Eduard Peter. Źródła pisane: david, L. CdW 1 1812. Preussische Chronik red. E. Hennig, t. 1. Königsberg: 1860. Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Georg Karl Haberland. Urkunden zur Geschichte Ermlands, red. C.P. Woelky i. dusburg J.M. Saage, t. 1. Mainz: Franz Kirchheim. 2007. Petrus de dusburgk, Chronica terre Prussiae. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

76 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Grodziska w Baranówce, gm. Frombork

Grunau, S. Literatura: 1876. Preussische Chronik, red. M. Perlbach, t. 1. Leipzig: Boeicher, A. Humbolt. 1894. Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen die Heilsberger Chronik IV. Das Ermland. Königsberg: Berhnard teichert. 1889. die Heilsberger Chronik, [w:] Scriptores rerum War- Crome, H. miensium, red. C.P. Woelky, t. 2, 220-468. Braunsberg: 1940. Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreußens. Prussia 34: Verl. von Huye’s Buchhandlung. 83-155. Hennenberger, C. Gerullis, G. 1595. Erclerung der preussischen grössern Landtafel oder 1922. Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin: Walter de Gruy- Mappen. Königsberg: Osterberger. ter. Jagodziński, M. Źródła kartograiczne: 1997. Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pa- Hennenberger, C. słęką we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk. 1576. Prussiae, das ist des Landes zu Preussen, welches das Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. herrichste Theil ist Sarmathiae Europae eigentliche Szeliga, J. und warhatige Beschreibung. Königsberg. 1982. Rozwój kartograii Wybrzeża Gdańskiego do roku 1772. Meßischblat Wrocław: Polska Akademia Nauk. 1937. Meßischblat 1:25 000 Nr 1684: Braunsberg (West.) Winckler, B. Ortelius, A. 1863. die Vesten der Vorzeit im Ermlande. Zeitschrit für die 1574. Prussiae descripion, [w:] Theatrum Orbis Terrarum. Geschichte und Altertumskunde Ermlands 2: 646-655. Antwerpia: Christophorum Planinum. Zonenberg, S. 2009. Kronika Szymona Grunaua. Bydgoszcz: Uniwersytet Kazimierza Wielkiego.

robert Klimek

The strongholds at Baranówka, Frombork Community, in the light of myths, writen sources and archival research Summary the village of Baranówka, previously known as Schafsberg, came by the Balic Sea from Cymbria to Prussia, where they which in the German language meant “Sheep Mountain”, is conquered the local people. Hoggo, Widewut’s tenth son, re- located 5 km south of Frombork. It is situated on the let bank ceived from his father the land situated between the waters of of the Bauda river, which debouches into the Vistula Lagoon. the Wąska river, Pasłęka river and drużno Lake. When Hoggo At Baranówka, in the deep valley of the Bauda river, there are took over the land he built a fortress there and named it tolko. remains of two strongholds which have never been subject of Grunau menioned that the place was called Schafsberg, and thorough archeological research. One of them was known as the land where it stood was known as Hockerland. Hoggo had Schloßberg, formerly Hünenberg or Haberg. It was built on three daughters: Mita, Cadina and Pogezana. the irst of them a natural elevaion in shape of an irregular rectangle stretching got married and went to live in the fortress of Schafsberg. Ca- along the left bank of the Bauda river. From the side of the dina, who was also married, went to live in some fortress situ- south valley a 1.5 m high defense wall remained together with ated on a high hill. the place where the fortress was situated a 9 m deep moat separaing the stronghold’s area from the rest was later named Kadyny. the third daughter, Pogezana, went of the plateau. the plateau is lat and measures 150 m x 70 m. to live in an oak forest and became a fortune-teller. It is ater the other stronghold is called Schlossberg or Heidenschanze. It her name that the Prussian land of Hockerland was named Po- is situated north-west of the village and measures 45 x 100 m. gezania. According to the preliminary indings quoted in archeological In the Medieval sources Baranówka appears for the first literature the sites were in use from 11th to 13th century. ime in 1298. However, a note of 1419 seems quite important, According to Simon Grunau, a chronicler, the Schafsberg which menions Andreas Scholim, a knight living in the castle was the residence of Hoggo, one of the sons of the legendary at Baranówka. Widewut, the progenitor of Prussians. According to Grunau’s account, in the year 521 the brothers: Bruten and Widewut translated by Natalia Klimek

GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 77

Noty o autorach

Felix Biermann – dr hab., archeolog, docent Instytutu Arkadiusz Koperkiewicz – dr, archeolog, adiunkt w In- Historii Uniwersytetu w Greifswaldzie stytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego

Maciej J. Bojanowski – dr hab., petrograf i geochemik, Łukasz Kruszewski – dr, mineralog, adiunkt w Instytucie profesor nadzwyczajny Instytutu Nauk Geologicznych Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk Polskiej Akademii Nauk Maria Lityńska-Zając – dr hab., archeobotanik, profesor Urszula Czarniecka - dr, petrograf, adiunkt w Instytucie Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Marcin Engel – dr, archeolog, kustosz w Państwowym Magdalena Moskal-del Hoyo – dr, archeolog, archeobo- Muzeum Archeologicznym w Warszawie tanik, adiunkt w Instytucie Botaniki im. W. Szafera Pol- skiej Akademii Nauk w Krakowie Arkadiusz Gąsiński – dr, mineralog, adiunkt na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Nitychoruk – prof. dr hab., geolog, profesor zw. Państwowej Szkoły Wyższej w Białej Podlaskiej, Wydział Paulina Gątarek - mgr inż. chemik, doktorantka w Insty- Nauk Ekonomicznych i technicznych, Zakład Budownic- tucie Chemii Ogólnej i Ekologicznej na Wydziale Chemicz- twa nym Politechniki Łódzkiej Andrzej Pydyn – dr hab., archeolog, adiunkt w Instytucie Christofer Herrmann - prof. dr hab., historyk sztuki, wy- Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w toruniu kładowca Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdań- skiego Kamil Rabiega – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskie- Petras Jokubauskas – mgr, petrograf i mineralog, asy- go w Warszawie stent na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskie- go Jacek Radkowski – mgr, archeolog, absolwent Uniwersy- tetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Joanna Kałużna-Czaplińska – dr hab. inż, chemik, profesor Instytutu Chemii Ogólnej i Ekologicznej na Wydziale Angelina Rosiak - mgr inż. chemik, doktorantka w Insty- Chemicznym Politechniki Łódzkiej tucie Chemii Ogólnej i Ekologicznej na Wydziale Chemicz- nym Politechniki Łódzkiej Robert Klimek - mgr, politolog, Ośrodek Badań Nauko- wych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In- stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- Urszula Kobylińska – mgr, archeolog, emerytowany pra- szyńskiego w Warszawie cownik Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie Cezary Sobczak - mgr, archeolog, adiunkt w Państwowym Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko- Muzeum Archeologicznym w Warszawie znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- Tomasz Stępnik – dr, archeolog, Pracownia Archeologicz- skiego w Warszawie, Instytut Archeologii na Uni-Art w Poznaniu

ArchAeologicA HEREDITAS 7 387-388 Noty o autorach

Dariusz Wach – dokumentalista w Instytucie Archeologii Katarzyna Zeman-Wiśniewska - dr, archeolog, adiunkt i Etnologii PAN w Warszawie w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Fabian Welc – dr, archeolog i geoarcheolog, adiunkt w In- stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- Magdalena Żurek - dr, archeolog i historyk sztuki, ad- szyńskiego w Warszawie iunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Jacek Wysocki – dr, archeolog, adiunkt w Instytucie Ar- cheologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

388 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7