Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 07 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego Warszawa 2016 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Komitet redakcyjny: redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek Adres redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl www.archeologia.uksw.edu.pl redakcja: Zbigniew Kobyliński Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguisic consultaion: Louis daniel Nebelsick rycina na okładce: grodzisko w rygarbach, gm. Sępopol (fot. Jacek radkowski) Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego © Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-946496-1-6 ISSN 2451-0521 Wydawnictwo: Fundacja res Publica Muliethnica ul. Cypryjska 44 02-761 Warszawa htp://res-publica-muliethnica.pl/ tom wydany z funduszy projektu badawczego Narodowego Programu rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia SPIS TREŚCI 5 Wprowadzenie 173 Joanna Kałużna-Czaplińska, Paulina * Gątarek, Angelina rosiak, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński 7 Marcin Engel i Cezary Sobczak Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice Grodziska jaćwieskie w świetle najnowszych pochodzącej z pradziejowych i średniowiecz- badań interdyscyplinarnych nych grodzisk z zachodniej części ziem pru- skich 27 Arkadiusz Koperkiewicz Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy 211 Maria Lityńska-Zając i Magdalena Olsztyn – Las Miejski Moskal-del Hoyo Wyniki badań archeobotanicznych grodzisk 49 Felix Biermann, Christofer Herrmann z zachodniej części województwa warmińsko- i Arkadiusz Koperkiewicz -mazurskiego Alt Wartenburg / Barczewko na Warmii. Początki miasta średniowiecznego 231 tomasz Stępnik i jego fortyikacje Analiza dendrologiczna prób drewna i węgli drzewnych z grodzisk zachodniej części 71 robert Klimek województwa warmińsko-mazurskiego Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych 247 Zbigniew Kobyliński, Jerzy i badań archiwalnych Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, 79 Andrzej Pydyn Fabian Welc, Jacek Wysocki, Wyniki archeologicznych prospekcji Katarzyna Zeman-Wiśniewska podwodnych w jeziorach Pojezierza Iławskiego i Magdalena Żurek w latach 2013-2014 Falsyikacja domniemanych grodzisk w powie- cie iławskim i ostródzkim * 295 Jacek radkowski i Jacek Wysocki 93 Zbigniew Kobyliński Wstęp do problematyki gródków stożkowa- Projekt Narodowego Programu Rozwoju tych z terenu średniowiecznego państwa za- Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. konu krzyżackiego, znajdujących się na obsza- Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia: rze województwa warmińsko-mazurskiego realizacja w latach 2012-2016 * 113 Maciej J. Bojanowski, Urszula Czarniecka, Arkadiusz Gąsiński, Petras 387 Noty o autorach Jokubauskas, Urszula Kobylińska, Zbigniew Kobyliński i Łukasz Kruszewski Petrograia ceramiki pradziejowej i średniowiecznej z grodzisk zachodniej części ziem pruskich ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 7 Robert Klimek Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych i badań archiwalnych Na wschód od Fromborka płynie rzeka Bauda, o długo- miary 70 x 150 m. W jego południowej części, w pobliżu ści 54 km, której wody wpadają do Zalewu Wiślanego. wału, obecnie znajduje się studnia. Północna część maj- Jej źródła znajdują się koło wsi Milejewo, we wschodniej danu została współcześnie rozplantowana. części Wzniesienia Elbląskiego. Na obszarze historycznej drugie założenie obronne zwane jest Schloßberg Warmii Bauda płynie w głębokich jarach, powstałych (Zamkowa Góra) lub Heidenschanze (Pogański Szaniec)4. wskutek postępującej erozji. Charakteryzuje się dużymi Według Hansa Cromego jest to grodzisko staropruskie spadkami; jedynie od wsi Sędkowo, leżącej blisko Zalewu typu cyplowego5. Położone jest ono na północny zachód Wiślanego rzeka ma charakter typowo nizinny, tworząc od wsi, na cyplu, który u nasady odcięty jest fosą. Wy- szerokie rozlewiska porośnięte trzciną. Nazwa Bauda miary grodziska wynoszą ok. 45 x 100 m. po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1251 r.1 Podczas badań poszukiwawczych przeprowadzonych Jest ona pochodzenia pruskiego i oznacza „pobudzenie” w 1996 r. na terenie tych grodzisk nie znaleziono żadnych (prus. et-baudinnons)2. Zapewne wartki, żywy strumień śladów kultury materialnej. Stwierdzono jedynie istnienie wody, drążącej głębokie wąwozy, był głównym czynni- w ich pobliżu na powierzchni liczącej około 0,5 ha, osady, kiem, który miał wpływ na powstanie tej nazwy. Wśród której chronologię Łucja Okulicz-Kozaryn wstępnie usta- głębokich jarów, w zakolach Baudy, znajdują się ślady kil- liła na XI-XIII w.6 ku okazałych grodzisk, których chronologia sięga czasów Inspiracją do badań podjętych w niniejszym artyku- średniowiecza. Podróżując w dół rzeki natkniemy się na le była zawarta w opublikowanej w 1521 r. Preußische założenia obronne w następujących miejscowościach: Chronik dominikanina Szymona Grunaua informacja, Wierzno Wielkie, Baranówka, Bogdany i Sędkowo. Wy- że w Baranówce znajdowała się siedziba Hoggo, jedne- żej wymienione obiekty rozlokowane są nad brzegami go z synów Widewuta. Według relacji Grunaua w 521 r. Baudy na przestrzeni 8 km. Jak widać, tworzyły one linię bracia Bruten i Widewut – legendarni protoplaści Prus – strategicznych umocnień. Wspomniane grodziska znajdu- wraz ze swoimi ludźmi, w liczbie 46 tysięcy, przepłynęli ją się na wysokich wzniesieniach górujących nad doliną łodziami z Cymbrii przez wody zwane Crono i Hailibo. Baudy i w miejscach, gdzie w przeszłości przeprawiano Następnie dotarli do ziemi zwanej Ulmiganea, którą za- się przez rzekę. jęli. Bruten i jego brat Widewut zbudowali tam nastę- W niniejszym artykule zajmę się problematyką dwóch pujące grody: Honeda, Peilpeillo, Nangast, Wustoppos, interesujących założeń obronnych w Baranówce (niem. Gallons oraz Noito. Widewut dobrze sprawował rządzy Schafsberg – Owcza Góra), miejscowości położonej 5 km i był lubiany przez swój lud. doczekał się 12 synów: Lit- na południe od Fromborka (ryc. 1). Znajdujące się tam tpho, Zamo, Sudo, Nadro, Scalwo, Natango, Barto, Ga- grodziska dotąd nie doczekały się kompleksowych badań lyndo, Warmo, Hoggo, Pomeso, Chelmo. Każdemu z nich archeologicznych. Pierwsze z nich w przeszłości zwane przydzielił ziemię7. Zgodnie z legendą w ten oto sposób było Schloßberg (Zamkowa Góra), a także Hünenberg powstały plemiona Prusów. Hoggo, który był dziesiątym (Góra Olbrzymów), czy Haberg3. Zostało ono zbudowane synem Widewuta, otrzymał obszar położony między rze- na naturalnym wzniesieniu o kształcie nieregularnego ką Wąską, Pasłęką i jeziorem drużno. Kiedy Hoggo za- prostokąta, rozciągającego się wzdłuż lewego brzegu do- czął sprawować rządy nad swoją ziemią, zbudował tam liny Baudy. Wzniesienie to ma strome zbocza. Od połu- na pewnej górze twierdzę, którą nazwał tolko. Grunau dniowej strony zachował się wał obronny o wysokości ok. wspomniał, że miejsce to jest położone w miejscowości 1,5 m oraz fosa o głębokości ok. 9 m, która odcina teren Schafsberg, zaś ziemia na której znajdowała się warownia grodu od reszty płaskowyżu. Majdan jest płaski i ma wy- 4 AZP 12-54, st. 3 (30). 1 CdW 1: nr 26. 5 Crome 1940: 116. 2 Gerullis 1922: 17. 6 Jagodziński 1997: 27. 3 AZP 12-54, st. 1 (17); Jagodziński 1997: 26-27. 7 Grunau 1875: 61-63. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 7 71-77 Robert Klimek Ryc. 1. Grodziska w Bara- nówce na mapie sztabowej Meßtischblatt, Nr 1684 z 1937 Fig. 1. The strongholds at Baranówka on an ordnance survey map Meßtischblatt, No. 184, 1:25 000, 1937 to Hockerland. Nazwa tej ziemi pojawia się na pierwszej W średniowiecznych dokumentach źródłowych pierw- mapie ziem pruskich opracowanej w 1542 r. przez Hen- sza informacja na temat Baranówki pojawia się w 1298 r. ryka Zella8. Na kolejnej mapie Prus z 1576 r., autorstwa Wówczas pewien Jordan i Mikołaj otrzymali od kapituły Kaspra Hennenbergera, między Elblągiem i Pasłęką, obok 20 łanów między rzekami Narusa i Bauda13. W 1320 r. nazwy Hockerland pojawia się także Pogesania9. Zasta- Jordan z Schafsbergu został świadkiem podczas nada- nawiający jest także fakt, że na obszarze Baranówki le- nia Janowi Potelkau przez kapitułę we Fromborku ziemi żało wzgórze zwane Höker Berg10. Hoggo nie miał syna, nad rzeką Baudą14. Kolejna informacja pochodzi z 1358 który odziedziczyłby po nim ziemię. Pozostawił jednakże r. W tymże roku sporządzony został przez biskupa War- trzy córki o imionach Mita, Kadyna i Pogezana. Pierwsza mii akt nadania wsi Frączki dla Henryka Fleminga z Wu- z wymienionych córek wyszła za mąż i zamieszkała w gro- sen. dokument został sporządzony w Baranówce – acta dzie swego ojca. Kadyna także była mężatką. Według sunt hec in Schoisberg15. Zazwyczaj akty lokacyjne na legendy zbudowała ona na pewnej wysokiej górze wa- Warmii były spisywane na zamkach biskupich lub kapi- rownię. Gród ten od jej imienia z czasem został nazwany tulnych. Sporadycznie powstawały w umocnionych wa- Kadyny11. Pogezana – trzecia córka Hoggo – zamieszkała rowniach, takich jak Bogdany czy Bartąg16. Sporządzenie w dębowym lesie i została wieszczką. to właśnie od jej dokumentu lokacyjnego w Baranówce poświadcza, że już imienia ziemia Hockerland zmieniła nazwę na Pogezanię. w połowie XIV w. musiał tam już istnieć jakiś zameczek Była ona osobą