Augustowsko ‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe Rocznik Augustowsko ‑Suwalski TOMTOM XIVXV SuwałkiSuwałki 20152014 Redaktor naczelny mgr Andrzej Matusiewicz Recenzent tomu drRedaktor hab. Józef naczelnyMaroszek mgr Andrzej Matusiewicz Opracowanie redakcyjne DorotaRecenzent Skłodowska tomu Krzysztofdr hab. Adam Skłodowski Cz. Dobroński KorektaOpracowanie redakcyjne JolantaDorota KubrakSkłodowska Krzysztof Skłodowski Tłumaczenia streszczeniaKorekta angielskie: Elżbieta Rzemieniewska tekstyJolanta autorów Kubrak litewskich: Laima Starićenkaite teksty autorów rosyjskich: Danuta Usarek, Andrzej Nizowski, Krzysztof Skłodowski Tłumaczenia streszczeń angielskich Projekt okładki Elżbieta Rzemieniewska Studio OP ‑ART, Stanisław J. Woś Tłumaczenie z języka rosyjskiego tekstu Walentina Juszko WspółwydawcyKrzysztof Skłodowski Muzeum Okręgowe w Suwałkach Projekt okładki Archiwum Państwowe w Suwałkach Studio OP‑ART, Stanisław J. Woś © Copyright by Augustowsko -Suwalskie Towarzystwo Naukowe, 2014 Współwydawcy Muzeum Okręgowe w Suwałkach Zrealizowano przy wsparciu finansowym UrzęduArchiwum Marszałkowskiego Państwowe w Suwałkach Województwa Podlaskiego w Białymstoku © Copyright by Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe, 2014 Zrealizowano przy wsparciu finansowym Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku Publikacja ukazała się dzięki pomocy finansowej PublikacjaUrzędu Miejskiego ukazała sięw Suwałkachdzięki pomocy finansowej Urzędu Miejskiego w Suwałkach Nakład 500 egz. ISSN 1730 ‑9875 Nakład 500 egz. ISSN 1730‑9875 2 Spis treści MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ: „ZYGMUNT FILIPOWICZ (1931–2013): MUZEALNIK, HISTORYK, REGIONALISTA, SPOŁECZNIK” 7 Jerzy Brzozowski, Zygmunt Filipowicz – dyrektor suwalskiego muzeum (1962–1998) 9 Zbigniew Fałtynowicz, Zygmunt Filipowicz: śladami suwalskich lat Marii z Wasiłowskich Konopnickiej 15 Eliza Ptaszyńska, Zygmunt Filipowicz: twórca kolekcji malarstwa rodziny Wieruszów‑ Kowalskich 27 Krzysztof Skłodowski, Zygmunt Filipowicz jako prezes Stowarzyszenia Przyjaciół Suwalszczyzny 37 Andrzej Matusiewicz, Zygmunt Filipowicz: historyk i popularyzator Suwalszczyzny 47 STUDIA I ARTYKUŁY Melchior Jakubowski, Granice dóbr kamedułów wigierskich po 1726 roku 57 Andrzej Matusiewicz, Suwałki ‑ stolica guberni augustowskiej w okresie powstania styczniowego 77 Tadeusz Radziwonowicz, Sąd Powiatowy wzywa zaginionego. O ofiarach Obławy Augustowskiej w sądowych materiałach archiwalnych 95 KOMUNIKATY Wojciech Batura, Mało znana mapa obszaru Puszczy Augustowskiej z początku XIX wieku w zbiorach Muzeum Ziemi Augustowskiej 113 Łukasz Faszcza, Defraudanci i przepisy tyczące się kary więzienia wobec nich w Królestwie Polskim na przykładzie województwa augustowskiego 121 Walentin Juszko, Zachowane groby rosyjskich wojskowych na cmentarzu prawosławnym w Suwałkach 133 Tomasz Naruszewicz, Pacowski najazd na Suwałki w połowie XVIII wieku 151 SYLWETKI Witold Lewoc, Ppor. Edmund Krysiuk „Lot” (1920–2013) 155 3 DYSKUSJE I POLEMIKI Tadeusz Izbicki, Uwagi do opracowania 159 Tomasz Naruszewicz, Odpowiedź 167 RECENZJE Jarosław Wojciechowski, Formacje graniczne na Sejneńszczyźnie (Artur Ochał) 171 NOTY O AUTORACH 185 KRONIKA Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe 189 Muzeum Okręgowe w Suwałkach 191 Archiwum Państwowe w Suwałkach 201 Skorowidz nazw osobowych 207 Skorowidz nazw geograficznych 217 4 Norbert Hofmann-Delbor 20 I 1961 – 8 V 2015 przyjaciel i współtwórca „Rocznika Augustowsko‑Suwalskiego” ROCZNIK AUGUSTOWSKO-SUWALSKI 2015 TOM 15 6 MATERIAŁY z KONFERENCJI NAUKOWEJ: „ZYGMUNT FILIPOWICZ (1931–2013): MUZEALNIK, HISTORYK, REGIONALISTA, SPOŁECZNIK” * Zygmunt Filipowicz urodził się 13 marca 1931 roku w Raczkach, w rodzinie chłopskiej. Jego ojcem był Paweł Filipowicz, a matką Marianna z domu Jurewicz. Ukończył szkołę podstawową w Raczkach, a następnie w 1951 roku Szkołę Ogólnokształcącą stopnia Podsta‑ wowego i Liceum Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Suwałkach (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej), zdobywając kwalifikacje nauczycielskie. W latach 1951–1953 pracował jako nauczyciel w szkole w Krasnopolu, następnie jako jej kierownik. W 1953 roku zdał egzamin i rozpoczął studia dzienne na Wydziale Dziennikarstwa Uniwer‑ sytetu Warszawskiego. Podczas studiów, w 1954 roku wstąpił do PZPR. W czerwcu 1957 roku uzyskał tytuł magistra dziennikarstwa. Powrócił na Suwalszczyznę i podjął pracę w Komitecie Powiatowym PZPR jako kierownik Oddziałowej Organizacji Partyjnej, a od 1959 do sierpnia 1962 roku sekretarz propagandy. W 1960 roku poślubił Irenę Budnik, historyka‑archiwistę, z którą miał trzech synów (Sławomira, ur. 1963; Jarosława, ur. 1965 i Lesława, ur. 1969). 1 września 1962 roku objął funkcję kierownika Muzeum Regionalnego w Suwałkach (od 1965 roku Muzeum Ziemi Suwalskiej), a od lipca 1975 roku dyrektora Muzeum Okręgowego, którą pełnił przez blisko 36 lat, do przejścia na emeryturę w końcu maja 1998 roku. Był sekretarzem redakcji Studiów i materiałów do dziejów Suwalszczyzny, pierwszego nauko‑ wego opracowania o regionie, które wydało w 1965 roku Białostockie Towarzystwo Naukowe pod redakcją Jerzego Antoniewicza. Uczestniczył jako organizator prac badawczych i autor * Konferencja „Zygmunt Filipowicz (1931–2013) – muzealnik, historyk, regionalista, społecznik” została przygotowana przez Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe przy udziale Muzeum Okręgowego w Suwałkach 29 listopada 2014 roku w siedzibie muzeum. Jej organizacja została dofinansowana ze środków Urzędu Miejskiego w Suwałkach. Oprócz opublikowanych materiałów, referat Kontakty i współpraca Zygmunta Filipowicza z Muzeum w Białymstoku wygłosił Andrzej Lechowski. 7 ROCZNIK AUGUSTOWSKO-SUWALSKI 2015 TOM 15 studiów o dziejach oświaty w pracach Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej. Szkice i artykuły o Suwałkach i Suwalszczyźnie publikował m.in.: w „Gazecie Białostockiej”, „Kontrastach”, „Warmii i Mazurach”, „Z otchłani wieków” oraz „Roczniku Białostockim” i „Przeglądzie Historyczno‑Oświatowym”. W „Krajobrazach” zamieścił cykle artykułów o dziejach prasy, drukarstwa i muzealnictwa na Suwalszczyźnie. Jest autorem książek: Suwalskie lata Marii Konopnickiej (od 1976 roku sześć wydań), Suwalszczyzna – panorama turystyczna (1980) oraz Suwałki i okolice: przewodnik (1984). Był współzałożycielem powstałego w 1970 roku Stowarzyszenia Społeczno‑Kulturalnego „Suwalszczyzna” (obecnie Stowarzyszenie Przyja‑ ciół Suwalszczyzny), którego został prezesem (pełnił tę funkcję do końca 2013 roku). Był członkiem Zarządu Głównego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, a w latach 1984–1989 członkiem Narodowej Rady Kultury. Od 1986 roku posiadał uprawnienia przewodnika tury‑ stycznego na teren województwa suwalskiego. Ukończył dwuletnie Studium Podyplomowe Muzealnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Był radnym Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach i Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, w latach 1995–2000 radnym Rady Miejskiej w Suwałkach z listy Komitetu Wyborczego „Moje Miasto”. Za swoją pracę i osiągnięcia był wielokrotnie wyróżniany i nagradzany: w 1965 roku otrzymał nagrodę Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku „Za osiągnięcia w dziedzinie muzealnictwa i popularyzację postępowych tradycji Suwalszczyzny”, w 1973 – „Za zasługi w upowszechnianiu wiedzy o Suwalszczyźnie”, w 1975 otrzymał doroczną nagrodę „Trybuny Ludu” „Za osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania kultury, a zwłaszcza za inicjatywę rozbudowy i rozszerzenia działalności Muzeum Ziemi Suwalskiej”, w 1998 został wyróż‑ niony w Konkursie im. Zygmunta Glogera w Łomży „Za stworzenie i wieloletnie prowa‑ dzenie Muzeum [im.] Marii Konopnickiej w Suwałkach oraz książki o Suwalszczyźnie i Marii Konopnickiej”. W 2000 roku został laureatem plebiscytu na „Osoby zaangażowane na rzecz rozwoju i promocji Suwałk w latach 1990–1999” zorganizowanego przez „Tygodnik Suwalski”. Posiadał odznaczenia: Srebrny Krzyż Zasługi (1969), Złoty Krzyż Zasługi (1974), Medal 30‑lecia PRL (1974), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1984), Medal 40‑lecia PRL (1984). Całe dorosłe życie mieszkał w Suwałkach. Zmarł 4 września 2013 roku w szpitalu w Augustowie1. Opracowali: Jerzy Brzozowski, Zbigniew Fałtynowicz 1 Literatura: A jednak…, Z dyrektorem Muzeum Okręgowego w Suwałkach rozm. Janusz Kopciał, „Krajobrazy” 1994, dodatek „Krajobrazy – Kultura” 1994, nr 9; A. Beręsewicz, Dorobek Muzeum Ziemi Suwalskiej, „Gazeta Białostocka” 1975, nr 46; (d) [D. Skłodowska], Zygmunt Filipowicz, „Tygodnik Suwalski” 2000, nr 29; (N), Laureat, „Kontrasty” 1975, nr 11, s. 59; Muzealnictwo trzeba pokochać, Z kierownikiem Muzeum Ziemi Suwalskiej rozm. Andrzej Ga- węcki, „Gazeta Współczesna” 1975, nr 198; Zygmunta Filipowicza opowieść, oprac. Janusz Kopciał, „Jaćwież” 1999, nr 6; „Kroniki” (według Muzeum im. Marii Konopnickiej w Suwałkach) 2013, nr 3(16). 8 Jerzy Brzozowski Zygmunt Filipowicz – dyrektor suwalskiego muzeum (1962–1998) Zygmunt Filipowicz rozpoczął pracę w Muzeum w Suwałkach 1 września 1962 roku. Nazwę placówki oraz ramy organizacyjne i prawne określało Zarządzenie nr 20/60 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 5 maja 1960 roku, w którym w paragrafie 1 znalazł się zapis: „Tworzy się Muzeum regionalne pod nazwą »Muzeum w Suwałkach«”1. Placówka działała od 1956 roku. Została powołana 1 września podczas posiedzenia Komitetu Założycielskiego Muzeum Regionalnego w Suwałkach, a do połowy 1958 roku funkcjonowała jako społeczna, głównie dzięki zaangażowaniu Antoniego Patli, znanego regionalisty (którego zbiory geologiczne dały początek działalności wystawienniczej) oraz Jadwigi Towarnickiej, kierownik suwalskiej biblioteki