,· ,. . • • """'!(",,_; : ··.... ·:~-;.~ : .·,~N .. , ,,. . - .. ..~ .. ~:~:·, AKDENİZ ÜNİVERSITEsİ, AKDENİZ DİL VE KÜLTÜRLERİNİ ARIŞTIRMA MERlCF.Zİ ...... >:~ - ·~ ARKEOWJİ VE SANAT YAYINLARI t...!. . ...:;
• LIKYA • • iNCELEMELER! 1
Yayıml.ayanl.ar :
Sencer Şahin - Mustafa Adak
Ebru N. Akdoğu Arca, N. Eda Akyürek Şahin , Murat Arslan, Nuray Gökalp, Fatih Onur, Burak Takmer ve Nihal Tüner' in katkılariyla
T ARKEOLOJİ VE SANAT YAYINLARI .. . . ' ? . . .. ·.. . ,....
ARKEOLOJİ VE SANAT YAYINLARI ~. Epigrafi ve Tarihsel Coğrafya Dizisi: 1
LİKYA İNCELEMELERİ I
Yayımlayan ve Yaneten Nezih Başgelen
Kapak Tasanmı Lalehan Uysal
Basla Kanaat Basıınevi 2002 İstanbul
ISBN: 975-6561-10-6
FA11HONUR Yüksek sıra dağlara sahip olması ve çok yağış almasından dolayı nehir; göl ve kaynaklar, Lykia'nın coğrafyasında önemli bir yer nıtm.akwhr . Bu su çokluğu Lykia için önemli bir~ reket kaynağı oluşturmuştur. Temel olarak Oç ana nehre sahiptir: Doğu Lykia'da. Alakrr Çayı, kuzeyde Termessos'un güneyinden kıyıda Gagcti ve Finike arasına kadar uzanan geniş Alili! Vadisi'ni; Orta Lykia'da. erken dönemin tüın önemli lc.entlerinin filizlendiği. kuzeydeki Seki Ovası'ndan kaynaklarını alan Eşen Çayı (Ksanthos), oradan Patara'ya kadar açılan büyük Eşen Vadisi'ni; Bab Lykia'da ise, Dalaman Çayı ·(Indos). Lykia ve Karla arasında Stnlr olmuş ve uzun, derin bir vadiyi oluşturmuşn:ır. Kuzeyde, Milyas'ta Akçay (Aedesa). Elmalı Ovası'nm besleyicisidir. Çoğu, Antik Dönem'de hem ticaret. hem balıkçılık. hem de taşıma işlemlerini yüriJtülcbilecck. le.adar çok. su potansiyeline sahip olmuştur. Oldukça fazla olan nehir, göl ve kaynaklardan Antik Dönem'deki isimleri günümüze ulaşabilenlerin toplam sayıs ı 30'u geç• memektedir. 1. Antik Kaynaklana göre Lokali:ıasyonlar Antalya'dan başlayarak ba.tıya doğru antik verilerle belirlenebilen nehir, göl ve kaynaklar şöyledir: 1lk olarak. Stephanos Byzantios'un Hekataios'tan alıntı yaparak bildirdiği bir nehir olan Idyrosl, yani bugünkil Ağva ya da Kesme Çayı gelir. Bu nehir Tahtalı (Olympos) Dağı'ndan doğarak. Gedelma (Güneşli) yanından geçip Kesme Boğazı'ndan iner ve Çamyuva'da denize dök.üfür. Nehir, aynı z.amanda. Antik Dönem'de yörede çok ünJil olan bir Bora Rilzgan'na da ismini vermiştir. Aristoteles'in2, daha sonra da öğrencisi Theopbrastos'on3 söz ettiği bu rüz. gann ismi ldyreus'tur. Rüzgar Idyros Va.disi'nden esmiş, Olbia'da hissedilmiştir. • Daha aşağı· da Phasclis'e gelindiğinde, Strabon'un "Daha sonra... Pbasclis Kenti ve Göl'üne gelinir"5 ifa~ dcsini doğmlayan Phasclis Kcnti'nin sınırlan dahilindeki gölcük göı.e çarpar. Olympos'ta ise biraz soıunJo olmalc. üzere, Phoinikous6 diyebileceğimiz, Kavşılc Boğazı'nı geçip Olympos Kenti'nin içinden ak.an çayın ağzına varılır . Pboinikous ismi, Stadiasmus Maris Magni'de "Korylcos'tan Phoinilwu.s'a kadar 30 sıadiadır. Onun üzerinde Olympos olarak söylenen bü- 1 Stcphanog Byzantios, ı. v. vl~poc; s. 327; kr1· Hild - Hclleııkempcr, TIB 8, ı. v. ldyros Pocamos; Ruge, RE 911 (1914), 919 vd., s. v. ldyros; Tischlcr, Hydrooymle, s. 67. 2 Rose, Ariıtoıclca 247. 3 Thcıophrutoa, Prg. 5, 53, 4-13. 4 Konuyla ilgili olarak bu kitapta S. Şahin' in incelemesine batın.ız.. s s~ 14. 3. 9 (eiıa ~cUnıA.ı.ç 'tpeiç lxauoa A.q.ıhıo.ç. .hA.ı.ç &çu>~ ıcal l.ttlVT\.). 6 Hild - HcUcnkcmper, 11B 8, s. v. Phoinirus (2); E. Obcrtıummcı, RE 18/1(1939),320, s. v. Olympos 21. 54 Faıilı Otwr yUlc, yUa dal durur. PhoiniJwus'tan Krambousa'ya 50 stadiadır. ~ kısımlannda görlUür. Burada Phoinilcous bir istasyon olarak verilmiştir . Kıyıda bir istasyon için en uygun yer bir liman kenti ya da nehir ağzı olmalıdır. Bunun için önemli bir etken de ismin eril olmasıdır . Çünkü, akarsu isimleri eril yapıdadır - b cJ>olvucoüç (xo'taµ6ç) gibi. Strabon ise, Ptıo i nikous'un Olympos Dağı 'run ikinci ismi olduğunu belirtmiş ve bu akarsuya delinmemiş tir. Strabon bu teşhisi hatalı yapıp nehir ve dağ isimlerini birbirine kanştum.ı~ olabilir.B Yine, kıyı boyunca devam edilerek Gelidonya Bumu'na gelindiğinde, Stadiasmos Maris Magni'de ismi geçen. bir kuyu ya da çok küçttk bir çay olabilecek, Adrasan ve Gelidooya Bumu arasında, belki de Klados Dalı eteklerindeki Fircnkiçi Koyu'nda olması muhtemel. bir Môron Hydor9 vardır. Bo su Solinus tarafından Olympos civannda olduğu söylenen "aquae Rcgiac" ile bağlanbb olarak gösterilir. •O Gagai yakınlarında, bazı antik anlatımlarda ismi söylenmeden geçen. günümüzde tam lokalize edilemeyen Gages• 1 isminde bir nehir bulunmaktadır . Dioskoridcs, Gagai yakınlannda ismini söylemediği bir nehrin denize uJaşbğı yerde Gagatcs denilen bir Cinyit maden ocağı bulunduğunu bildirir.12 Plinius ise, Gagates'in özelliklerini anlatırken hem nehrin hem de maden ocapnın ismini Gagai'dan aldıA:ıru bildirmektedir. 13 OnlO Bergamalı Hekim Galenos burayı şifa amacıyla aramış fakat bu nehri bulamamıştır. 14 Çevredeki küçük akarsulann hemen hepsi Alakır' ın kollandır ve Alakır'dan başka Gagai'a yakın büyük bir nehir bulunmamaktadır. Dolayı s ıy~alar Çayı'nın Antik Döncm'de Gages veya Gagas olarak anılmış olması olasıdır. Aynca, linyit ocağına ilişkin bir veri bulunmadığı ve yöre yapısının bu taşa ilişkin bir iz vermediği söylenmcktcdir.15 Kumluca Ovas ı'ru geçtik• ten sonra, Finike yakınında denize dökülen bir çaya gelinir. Bu ağızdan, Başgöz (Arykandos) Çayı ile Gökstı'nun (Limyros) birleştiği noktaya kadar olan kısuun ismi Orta Çağ'da Ptıoiniks olarak adlandınlnuştı.16 12. yy. Arap coğrafyacısı ldri.si, Sateliya (Attaleia) ve Batara (Pataca) arasında Fincqa Nehri olarak bu kısımdan bahsetmektedi.r.17 Phoiniks isminden önce ise. bu kısım Limyra Kenti'nin içinden geçen Göksu ile beraber Limyros Nehri'ni otuşmrm.a.ktaydı. 7 Stadiumua Mariı Magni. 490 (228- 'A.0 Kmp{>ırou bt 'lOv htvı~ c:rıOSwı ~.' . UU9 [~) µtya öpoc; 'b.nA.Ov ahaı ·co..u~ ıcal.o\ıµ2Vov . 22~ [ 'A.0 ltoıvım&noç ~ K~ aui&oı v' ·) tıc gı ~mlAı&ç bt' cladwo ~ Kpcl.µPowav ~ ıot p' .). 8 Straboıı , 14. 3. 8 ( .. J:v tOOtoıı;S' ecmv f\ u: ~~ ıaıl ·co..uµJıOCO KÔAıç~ ıcal öpoc;o~JLOV . o ıcal hvı~ ıaxMt~at · elm K Li.myros Nehri de oldukça meşhur olup pek çok antik kaynakta anılmışbr.18 Borchhardt'a göre, Li.rnyros Al.alcır olmalıdır.19 Aıyk.andos20 (Başgöz), Aedesa (Akçay) Nehri'ylc beslenen Avlan Gölü'nden çıkıp, yer altından ilerleyerek Myra'run 30 lan kuzeyindeki Alaca Dağ ile Bey Dağlan arasındaki vadide yeryüzüne çıkmaktadır. Vadiyi Arykanda'nın babsından, Limyra'nın güneybatısına kat ederek Limyros'la birleşir. Pek çok nehirde olduğu gibi, bu nehirde de kereste taşunacılığl nıeşhurdu.21 Arykanda ÇCVTesindeki sedir ağaçlan kesilip nehir aracılığı ile Limyra'nın limanı Finike'ye kadar indirilirdi. Finike'den sonra önemli bir nehir olan Myros'un22 ağzı gelmektedir. Şimdiki adı Dcmre Çayı olan bu akarsu~ Kasaba DüzlüjO'nden iki kol olarak gelen Kıbns ve Karadağ Çaylan'run, Dcreaızı K.alesi'nin aşağısında birleşmesiyle Myros olarak 20 km uzunluğunda dar bir vadiyi geçip Myra'nın gUneydoğusunda denize ulaşır. Myra Kenti'nin limanı olan Aodriake önündeki bataklığı sulayan, tuzlu ve kükürtlü bir yapıya sahip olduğu için hallon şifa aradığı Kolwçay ise, Antik Dönem'dc Andri.akos23 olarak söylenirdi. Aynı özelliklere sahip bir başka su, Andriake'nin çok yakınında, Myra'nın 4 kın batı gilneybatısında yer alan Sura'da çıkmaktadır. Bu su, burada önemli bir işleve sahip olup yanı başındaki Apollon· Tapınağı ile bağlantı içinde kehanet merkezliğini üstlenmiştir. Buradaki kehanet antik anlatımlarla tespit edilmiş bir balık kehanetiydi. Buraya gelip kehanet talebinde bulunacak kişiler kurban ettikleri hayvanJann etini kızartarak, kaynak başında oluşturulmuş havuzun içindeki balıkJara atar ve yemelerini beklerlerdi. Et yenirse iyiye, yenmez veya balık tarafından havuz dışına atılırsa kötüye alametti.24 Bu tip bir kehaneti.o örneği Limyra'cf.a2.S ve Kyaneai'da26 da vardır. Buradan sonra Kaş-Fethiye yolu üzerindeki Yeşilköy çıkışına kadar.olan alanda antik bir kayıt yoktur. Y eşilköy'ü çıkıp Patara aynmına gelmeden yaklaşık 100-200 m önce, bugünkü karayolunun hemen altında, ÇCVTe halkının cilt hastalıklarına şifa aradığı bir başka lctlkOıtlü kaynak bulunmaktadır. Bu kaynak, Stepbanos Byzantios'un, Mena.ikhmos'tan aktardığı bir bilgi ile uyum içindedir. llgili kısmın çevirisi şöyledir. 18 Pseudo-Slcylax, Periplus. 74; Stadiasmus Maris Magni, 492 (Aaµupoc;); Strabon 14. 2. 7; Mela 1 82; Plinil.l.5, Naıunılis historia V 100. Ptolcma.ios V 3; Quinnı.s Smymaeu.s VlD 103 vd.: Stcphaıx» Byuuıllos, s. v. A{µupa, s. 417 ve s. v. Aaµupa. Sıephanos Byzantios, l..imyra ile Lamyra ve ayıu şekilde I..imyros ile Lamyros olmak üzere ilci ayn yer vermiştir. Halbuki bu lki yer bi.rt>irlnden farkb değildir . Stadlasmus Marls M.agnl'de kent ve nehir Lamyra/os ismiyle verilmiştir, bltı.. Hild - Hellcnkemper, 11B 8, s. v. Umyros; Ruge, RE 13/1 (1926), 712, s. v. Limyros; Tiscbler Hydronymic. s. 91. 19 Borchhardt. Llmyra, s. 23. 20 Pl.inius, Naturalis hist.oria V 100; Hild - Hellenkempec, 1lB 8, s. v. Bathys Potamos; Hınchfeld, RE 21'1. (1896) 1497, s. v. Aıykandos; Tischla, Hydronymie, s. 32 vd. ve 44 vd. 21 Hild- Hcllenkcmper, 11B 8, Hydrognıphie. 22 Stqıhanos Byzantioa, s. v. M.Upa.. s. 462; Tischla, Hydronymie, s. 103. 23 Anrich, Hagios Nilcolaos D. s.. 514 vd. ve 531 ; &rchhardt, Myra, s. 64; Hild - HeUenkemper, 118 8, s. v. Andıiakos; Hirschfeld. RE 112 (1894), 2141. s. v. Andriakos; Tischlcr, Hydronymie, s. 28. 2 " Plinias, Naturalis historia X:XXD 17; Athena.ios, Deipnosophistai V1IJ 334a; Stepbanos Byzantios 582; Acllanus, De natura anlmalium VrII 5; Plutarkbos, De sollertia an.imalium 23 (976C); Ruge, RE 4 Ali (1931) 960 vd., s. v. Sura 3; Ruge, RE 5/1 (1903) 655, s. v. Dinoa 1; Tıschlcr, Hydrorıymie, s. 49. 25 Plinlu&, Naturaliı; historia, XXXl 18, 22.; Borchhardt., Limyra, s. 24. 26 Pausanias, Gnııcciae descriptlo, 7, 21. .· \' 56 Fatilı Onur "Lykia'run Telephis HalJr.ı ve Telephos Kaynatı : Menaikhmos, Telephos Kaynatı 'nın, Patara'dan 7 stadia uyıkjıkta gösterildifini, Telephos'un orada yara.mu yıkayarak. temizkdilirıden doJaYı bulamlc olduAunu söyler ... "rl Bilindiği gibi, Telepbos Herakles'in Auge'den olan oğludur. Kral Priamos'un soyuyla ak raba bir soydandır. Daha annesinin karnındayken dayılarını öldüreceğinin bildirilmesi Auge'nin ve Telephos'un bir sandıkla denize a!Jl.malanna sebep olur. Daha sonra çocuk doğar ve Arkadia'da bir dağa bırakılır. Orada iki kişiyi öldUrtlr, fakat bu adamlar onun dayıJandır. Bunun üzerine Telephos Mysia'ya göç eder ve orada 1craJ olur. Bu arada Troia Savaşı başlar, Akhalar donanmalarını Mysia'ya yaklaştınrlar. Telephos, Troia Hanedanlığı ile olan yakınJ1- ğından dolayı buna karşı koyar. Sonuçta A.khilleus'un karşısına çıkar , ona yenik düşer ve kalçasından büyük bir yara alır. Aldığı bu yara bir tilrlil iyileşmcmektedir. Telephos pek çok yere danışmaya gider. Bu denemeler arasındaki önerilerden biri· de Pataca yak:ınlanndak:i bir kaynakta yarasını yık.amtitdır. Telephos Patara civanndaki bu kaynağa gelir ve yarasını te mizler. Patara'daki ApoUon Tapınağı'nda adaklarda bulunur28 ama bu da fayda etmeı.. Yarayı ancak yaralayan kişin.in i yileştirebileceği söylenir. Sonunda Akhilleus'u bulup dilenci kılığına girerek yarasını iyileştirir.29 7 stadia l, 3 km kadar bir uı..a.klıktır ve yukarıda bahsedilen kay nak Patara' nın başlangıcı sayılan Kı sık Boğazı 'ndan yaklaşık aynı uz.aklığı vermektedir. Bu civarda görilnilrdc başka kaynak yoktur. Aynca. suyun Telcphos'un yarasını temizlemesinden dolayı bulan.ık ol~u (ôıa 'tO Tfılıcpov a100viv~'i 'to 'tpauµn, 0oMpa;v ôe elvcıı), kü kürtlü ve tuı.lu olması ile, yani suyun an ol.maması ile açıklanabilir . Buradan yola devam edildiğinde Lykia'nın en önemli nehri olan Ksanthos30 (Eşen) gel mektedir. ~u nehir, Homeros'un anaforundan s ıkça bahsetmesi gibi, pek çok edebi eserde de ğişik ilişkilerde kaışırruza çıkmaktadır. Lykia'run deniı. ticareti için de oldukça önemli bir ko numda olan nehrin iki büyük kolu, Seki ve Alagöz Çaylarıdır. Uzun kotu. olan Seki Çayı, ya kınında nehrin kaynak l arının yeryüzüne çıktığı Araksa'nın güneybatısındaki Akçay ile birleşip , denize kadar 50 km uzunluğunda bir yol kateder. Bu nehrin oluşturduğu vadi güney uçtaki Patara'dan klİı.eydeki Kibyra'ya ve aradaki kentlere bağlanan anayol gü ı.ergahını belirlemektedir. Üzerinde Atlıderebin hemen yakınlarında. Kemer'in 4 km kuzeyinde çok kemerli bir köpril bulunmaktadır. Ka.unos'tan, K.adyanda üzerinden Tios ve Ksanthos'a ulaşan yol bu köprtıden geçmekteydi. GünUmUı.de 29 m'si kalnuş olan köprtı 4, 5 m genişliğindedir. Antik Dönem'de bu köprü 500 m'den daha uzun ve yüksekliği 8 m'yi geçiyor olmalıydı . 31 Nehir üzerinde bir başka köprü ise, modem Fethiye- Kaş yolunun nehri geçtiği köprünün hemen güneyindedir. Köprüde temel olarak ana kaya kullaruldığından çapraz durm.a.k:tadır . 1:1 Sıephano s Byzan ıi os , s. v. Tıı~ıoç m\ıux; r;aİ Tıı~ ıcpfıvıı A\lna.ç, s. 620 (MtvmXJ.LO<; yap ~cnv &n Wtö Ç' cnafümv fltmipcııv TııUıı>ou r;piıvıı &lıcvuıa ı., Sıa to T~v ci:ıtov (•ao6aı iıcei t0 ı:paüµa, 9ol.epcXv ~ rtv 30 'fucbler. Hydronymie, &. 13S ve s. lR 31 Hild - Hellenken:ıpet , TIB 8. s. v. Xaıııhos Potamos. " Antik Vuiier lftp.da Lykia'nlrı Hidrogrofyası S7 Nehir l:{p~~32, l:\~poc;33 veya .. Apa-ıoç34 isimleri ile de bilinmektedir. Nehrin Hititçe'deld ismi Maycr ve Garstang'a göre3S "Siyanti"dir. Bu nehirden gemiyle· Ksanthos'a kadar ulqıla bildiği bclirtilmelde36 beraber Ksanthos'tan bu nehir aracılığıyla Letoon'a da olaşılmaktaydJ.37 Tios'a çıkmadan. biraz daha giln.eydc kalan Saklıkent'e devam edildiğinde muhteşem bir manzara ile karşılaşılır . Burada.. muazzam bir kaya kütlesi ikiye aynlmıştır ve arasindan ol dukça gür bir şekilde sular kaynamaktadır . Böyle bir manzara hemen şu sözleri aJc1a gcti:nnek tedir: "Ve Kragos, Lykia'run ulu bir dalı. doruJclanrıdan ahtacak çalı/dayan suyıuw, yanlan bir lcaymun dipsiz derinligin,e, ta ki. Paıara'nın kehanet alametleri son bulana dek. "38 Bu sözler, l. S. 6. yy'da Sibylla Kehanetleri'ni yeniden yorumlayan bir Hristiyan yazara aittir. Dağlarla ilgili loka.lizasyoo sonmunu aydınlatam verilerdcn39 biri olan bu kehanete göre Kragos ' ını (Akdağ) eteğinde, Patara Kehanet Mcrkcz.i'ni yok edecek kadar güçlü bir kaynak bulunmaktadır . Kragos'tan kaynağını alan, kayanın yarılması ile fışkıran. bu gQçlil kaynak. en yalan olasılılda Sakl.ıkcnt' ti.r. Bugün, turizm uğruna mahvedilen bu muhteşem kaynağın sulan, . Gökçe Su ismiyle Ksanthos Nehri'ne karışmaktadır. Plut.arkhos'un. Büyük lskender'in Lykia'da karŞııaştığı bir olay olarak "Lyk:ia'run Ksanthos Kenti civarında bir kaynak vardlr ki. kendiliJitukn girdaplanarak taşıp, dibinden, ii,zerinde Hellenkr tarafından yenilerek Pers yönetiminin son bulacalını belirten eski ya:r; lıarfkriyk yazılnu ş bronz bir tabletfi rlamlı söylenir. "40 şeklinde söz ettiği kaynak, Lctoon, Saklı.kent ya da yukarıda söz edilen Patara girişindeki kaynak olabilir. Bu olasılıklardan en yakını belki de Patara'dır. Çünkü diler iki yer herhangi bir şekilde kehanet yapılan yerler olarak bilinmemek tedir. Kragos 'wı (Ak.dağ) doğu yamaçlarından Aedesa41 (Akçay) Nehri doğmaktadı.r. Bu nehir, Komba ve K.homa yakınlarından geçip, Podalia yakınlarındaki Avlan Oölü'ne akmaktadır. Arykandos (Başgöz) Nehri'nin ise Avlan Gölü'nden çıktığı (bkz. yukarda) göz önOndc tutulursa. Aedesa ve Arykandos'un Avlan GölU aracılığıyla tek bir nehir oluşnırduklan 31 Straboo 14. 3. 6; TıschJer, Hydronymie, s. 151. 33 Stephanos Byzantios s. v. Tpıµ\lrı, 633; Panyassis, Hcraclca (18 ed. Kinkel). 34 Bilgi için bkz. Hild - HeUeokemper. 1lB 8, s. v. Xantbos Pommos. 3.S Maycr-Garswıg, HJtdı.e Names, s. 42. 36 P!aıdo-Slcylax, Peripllıs 74: .. :mi. ıwmµOc; E~ ôı' of> 6:v~ W; [:.&veov .Ol..ıv,] ...; Stadiamıua Maris Magnl 493 (247): 'Afr), n~ bt\ .oıaµOv -.Aan:Ov [s&veov] (UUplCt:nQl ~lÇ ~) ~lOl ~- . 37 Straboo 14. 3 6 : el0 ' b =:6.v&ç ıtota~ ... ~ı S' u~pf:tlıco°i.ç Sbctı cnaö{o\)(; -t0 AT1 · düşünülebilir. Orta ve Kuzey Lykia'yı birbirinden ayırır bir konuma sahip olan nehir için Plinius, Lykia kentlerini sayarken "hızlı akan Aedesa Nehri'yle Khoma" demektedir.42 Da.ha kuzeyde, BaJboura yakınlarında, ismi Tyriaion çevresinde bulunan bir yazıtıa43 belirlenmiş, ol~ılıkla Karaçulha Çayı olan Pyrhos Nehri bulunur. Bu çay Seki Çayı'na kanşmaktadır . IGbyra ya.kınlannda ise, antik ismi Kabal.itis44 olan Söğüt Gölü ile Indos (Dalaman) Nehri'rıin bir kolu olan Kaularis4S - şimdiki ismiyle" Çavdır/Bayır Çay - vardır . Livius bu göl ve akarsudan, Manljus'un seferini anlatırken bahseder. 46 Tekrar kıyıya inerek Ksanthos'un ağzından devam edilirse, ilk olarak. Glaukos Körfezi'ne akan, bugün Kızıl Dere (Kesreali Çayı eskiden Kargın ya da Nif Çayı) denilen Glaukos Nehri'ne47 rastlanır. Bu nehir Fcthiye'nin 10 km kuzey-kuzeybatısından körfeze dökülür. Nehir, Plinius tarafından Pedalion Bumu ve Daidala Kenti ar~ında verilir.48 Tabula Peu tingeriana'da potama(= potamos) olarak bclirtilmjştir. Nehir hak.ki.nda en iyi bilgileri QWntius Smymaeus vermiştir . Ona göre nehir, Telandros'un (Çal Dağı) eteklerinde doğmaktadır ve ismini Lykialı Kahraman Glaukos'tan almaktadır: "... Rüzgarlarsa süraıle uzaklara taşul.J./ar onu (Glaukos'u), yüksek Telandros'un eteklerinde hoş bir dü.ı.liıge. Ve sonra mezarının Uuri~t bir blok diktiler. Nymphe'lerse orad,a, kut sanmış bir kaynak yarattılar, son.suza kadar akan ve nesiller boyu "berrak alcan Glaukos" diye söylenecek olan. Tanrılar bwıu, Lykiall kratm şanına yapmış oldular. "49 Aristotcles bu mezann yazıtını "(Bu) taş yıJıru ve de hoş kokan selvisi burada tutuyor ölen Lykiab Glaukos'u. •-so olarak söylemektedir. Glaukos Nehri'nin doğduğu Çal Dağı (Teland.ros) eteklerinde eskiden Nif köyleri olarak söylenen şimdi Arpacık olan ve pek çok antik k.al.ıntırun olduğu yerdeki su kaynaklan, Antik Dönem'de o bölge için söylenen Nymphaion kelimesi ile uyum içindedir. Halk arasında bunların ismi niftir ve isimlerini 'nymphe' kökünden alarak bu güne kadar getirebilmişlerdir. Antik Dönem'de Telmedios" olarak adlandınlmış Ağır/Aygır Çayı'nı da, Plinius, Glaukos Nehri'ne kanşan bir akarsu olarak vermiştir.S2 Da.ha sonra. Stephanos Byzantios'un söz ettiği Daidala'da bir nehir olan Ninos, 42 Pllnius, Naturalis historia V 28: CJıoma praejluelUtı Ae4esa. 43 Heberdey-Kalinka, Bericht 1897, s. 1O Nr. 30; Be.an, Notes and Inscriptions, s. 156 Nr. 1: Bc:ıA.~upci>ç . ti\<; ıcoA.wv{ljl rımıoı'.ıvrıı.; nupou ~aµo\ı. 44 Ruge, RE 10/2 (1919), 1927, s. v. Karal(l)ls 2; Hild - Hcllenkemper, 11B 8, s. v. Kabalitis Limnc; Tisctıler, Hydtonyıuie, s. 74. 45 Ruge, RE Suppl. 1 ( 1903), '1:19, s. v. Caularis; Tischler, Hydronymie, 75. 46 Llvi~, Ab Urbe Condita, XXXVIll 15, 1. 47 Tisc~cr-. Hyclronymie, s. 58;-füld - HcJlenkemper, TIB 8, s. v. Glaukos Poıamos . 48 Pllnius, Naturalis historia V 103 ve 131. . 49 . Quintııs Smymaeus JV, 5-15. ~Ariatotdes: Fragmeııta varia, car. 8, tre.tit SO, frg. 641, 39-42; Topouzis, Yunan Urik.lcri 1, s. 58 Nr. 13: E~ Kvx6:pıocroç ôµoiı ıcal A.tliv<><; öı6oc; Môhı ıôv A<>ıcıov IA.a\)ıcov lxeı ~{µ.tvov . 51 Ruge, RE 5A/I (1934), 409, s. v. Telmcdius; 1ischlec, Hydronyıuie , s. 143. s2 Plinius, Natu.ral.is historia V 103. Antik Veriler lpJurda Lytia'nuı Hldrografyası 59 yani lnlice Çayı gelir.S3 Bu çay Fethiye'nln 17 lem kuzeybatısından Glaukos Körfezi'ne (Fethiye Körfezi) ab.r. Nehrin kıyıya yakın gOneybabsında ise, Plinius'un Krya ve Kalynda arasında verdiği, bugünkü adı Kirten Dere ya da Kargın Çayı olan AksonS4 Nehri bulunmaktadır. Arlcwright'a göre, bu nehir belki de bir Bizans kaynağında ismi geçen AzouSS Nehri ile aynıdır.56 Bu nehirden sonra Lykia'nın batı sınınnı oluşturan lndos57 (Dalaman) Nehri gelmektedir. Indos Lykia'nın en uzun nehri olup, Kabalitis (Söğüt) GölO'niln bab~irida bulunan ve pek çok su kaynağının bulunduğu Acıpayam Ovası'ndan dolmaktadır: Gölgeli Dağlan'run arasından ve Boncuk (Ant:ikragos) Dağlan'run güneyinden Kannos'mı 17 ~ güneydoğusundan deniı.e dMcülmektedir. Nehir, Selçuklular Dönemi'nde Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında doğal bir sınır olarak görülmüştf.lr . Nehir llzerinde iki eski köprü bulunmaktadır. Güneyde Ali Köprüsü ve; kuzeyde daha önemli olup nehrin geçilebilecek en güzel yerine yapılmış AJdcöprfi geçişi sağJ.amakıaydı . Lykia'nın, nehir, göl ve kaynaklan hakkında Antik Dönem'den günümüze ulaşan bilgiler genel olarak böyledir. 2. Jeolojik ve Coiraft Açıdan Lykia'nm Hid.rogıafyası58 Pamphylia'dan Doğu Lykia'ya ulaşım 1950'lerde yapılan sahil yolundan önce deniz yoluyla veya karadan Çandır Vadisi üz.erinden yapılıyordu. Çandır Çayı iki lc.aynak ağzıyla Saraycık'ın (Kitanaura) hemen kuı.eyind~ doğmaktadır. Antalya'dan Llmyra'ya gi4en Roma yolu Çandır Vadisi'nden geçmekteydi. Çandır Çayı Hurma yakınlarında denize dökülmeden önce Termessos yakınlarından gelen Karaman Çayı ile birleşmektedir. ldyros yalanlarında Tahtalı Dağı'ndan (Olympos?) doğan ldyros bulunur. Pbaselis Kenti'nin 3 km güneyinde Tahtalı · Dağı'ndan gelen Barsak Çayı denize akar. Bu çay da Olympos Kenti'ndeki Phoi.nikous gibi kereste ihracı için kullarulnuştır . Çayın kenarında bulunan bir taştaki yazıttan üzerinde eski bir geçit olduğu anlaşılmaktadır.59 Olympos'ta Phoinikous denize akmaktadır ve denize ulaştığ:ı noktanın hemen yakınında bir Roma köprüsü bulunmaktadır. Alakır Çayı'nın 5 km doğusunda Gavurçayı denize dökülür ve bu çay da Alakır Çayı gıöi Gages ile öı.deşlcştirilcbilir. Doğu Lykia'run en önemli nehri Atalar Çayı'dır . Çay Limyros Potamos ile öı.deşleştirilmiştir.60 Fak.at, büyilk olasılıkla., Gagcs olmalıdır. Lykia sahilinin 60 km kuzeyinde Beydağlan'ndan doğmaktadır . Nehrin vadisinde bir Roma yolu Phoiniks üzerinden Rhodiapolis'c, Madnausa'ya, Akalissos'a ve Korma'ya gitmektedir. Kitanaura ve Çandır'dan da Attalcia'ya ulaşmaktadır . Lykia sahil yolu, Limyra'nın 4 km doğusunda Alakır Çayı'nın üzerindeki 53 Stcpbanos Byzantios, s. v. öa(SaA.a, s. 216; Hild - Hcllenkemper, TIB 8, s. v. Ninos; Tiscbler, Hydronymie, s. 104; Rugc, RE 17/1 (1936), 634, s. v. Nioos l. 54 Arkwrigth; Prontiec, s. 93-95; Barclıner, RE 'U2 (1896), 2635, s. v. Axoo; lischlec, Hydrooymic, s. 39. 55 Chocroboscus, dicuı. in Thcodos ii . Caı:ıooes 63 8 (76, 24 Gaisford); Rugc. RE 212 (1896), 2644, s. v. Azoo; lischlcr, Hydronymie. s. 41 . S6 ~wright, Prondec, s. 93-95. 51 P\inius, Naturalis historia V 103: Quintu.s Smymaew, vın 82-84 (Alv&c; olarak ge.çmcktcdir); Ruge. RE 9!2 (1916), 1373, s. v. lndos 2; Barchncr, RE 1311 (1926). 713, s. v·. Aiv&x;: Tlschlcr, Hydronymie, s. öl, 76, 91. 58 Bu kısım için HJld - Hcllcnkcmpcr, 11B 8, Hydographie bOlilmUndcn yararlaıuJmıfbr. 59 TAM O 1221: nôp(o<;J 6at(6';}. 60 Borchhardt, Llmyra. s. 23. FariJı OlllU Kukgöz Kemeri Köprüsü'nttn üzerinden geçmektedir. Bu köprü Alakır Çayı'nın eski yatağı t1zcriııdcdi~'; şimdiki yatak doğudadır. Finike'nin doğusunda Arykandos (Başgöz/Akçay) deniz.e akmaktadır. Bu çay Aedesa'run yer altındaki devamı olarak Avlan Gölü'nden gelip Myra'run 30 km lruuyinde Alacadağ ile Beydağları arasında yeryüzüne çı.kmaktadu. Arykanda'nm batısından geçmekte ve Çatallar yakınında batıdan Alacadafdaı:ı gelen Yeşilköy (Kilepe) Ulobelen ile birleşmektedir. Sonra, Limyra'nın güneybatısında Limyros'u da kendine kalarak Phoiniks adı alboda Finike Körfezi'ne akar. Nehir, denize uJaşbğı noktada Tathsu adıyla bilinir ve bu nehrin antik adının da Phoiniks olma ihtimali vardır. Finike'nin içinde ise, Aryk.andos'un ağzından 700 m batıda Kara(su) Çayı denize ulaşmaktadır. Karasu 6 km uzun luğunda bir karst çayıdu ve akbğı noktada balıkçılara sığınak sallar. Akdağ'dan, Susuz Dağ'dao ve Brendağ'dan akan bir çok su, Kasaba Ovası'nda toplanarak Myros'un kaynak ne hirlerini oluşturmaktadır. Bunlar, önce verimli Kasaba Ovası ' nı sulayıp sonra 20 km uzunlu ğunda olan Dcmrc Boğazı'na akmaktadır . Akdağ ile Susuı.dağ anısında olan Sinekçibeli'oden Myros'un bab kaynak kolu olan Kibris Çayı doğup, Kibris Boğazı'ndan akarak Myros'un bab kaynağını oluşnınnaktadır. Buradan itibarc~ 80 km boyunca Patara'ya kadar hiçbir akarsu denize dökCllmemcktedir. Pata.ra'dan . hemcı}"sonra Ksanthos Potamos (Eşen/Kocaçay) gelir. Çay, Indos'la birlikte Batı Toroslar'ın batısını sular ve lndos'tan sonra 120 lan ile Lykia'nın ilcinci büyük nehridir. Geçtiği ovada Lykia'nın bir çok önemli kenti bulunmaktadır (Balbura., Oinoanda, Arak.sa. Tios, Pinara., Ksanthos, Lctoon ve Patara gibi). Kuzey Lykia'da doğan doğu kolu büyük Sckiçayı/Alagöz Çayı, Araksa 'nın hemen güneybabsında, Ksanthos'un diğer kısa batı kolu. olan Akçay ile birleşmektedir. Sekiçayı suyunu llcidere Kaynağı'ndan alır . Bunlann batısındaki Karaçulha (eskiden Katarasu) •. Balboura yakınlarında doğmaktadır ve doğudaki Küçüklü Çayı ise, Kayabaşı yakınlarında Söğüt Gölü'nCln (Kabalitis) güneyinde do ğar. Bu iki dere Eyilptaşı yakinlannda birleştikten sonra Sckiçayı ismi altında Seki'ye kadar güneye akmaktadır. Seki ya.kınlarında yönün.O batıya kaydırıp, Kemerarası'nda eski bir köprü albndan geçerek Oinoanda'oın kuzeyinden Ahatlı ' ya kadar gider ve orada 20 km uzunluğun daki müthiş Karanlık Boğazı ' nı geçer. Bu boğazda yönünü güneye çevirerek Araksa'ya ak.ar ve Aratsa'nın güneybatısında kuzeyden gelen ve Ksanthos'un ikinci kolu olan Akçay ile birleşir . Akçay'ın iki kaynak kolu ise, Söğütltıdere'nin güneyinde birleşip Akçay ' ı oluşturur. tki çay Seki ve Akçay'ın birleşmesinin ardından Ksanthos Potamos (Eşen/Koca Çayı) adı albnda 50 km boyunca, kuzey-güney yönünde geniş Ksandıos Vadisi'oden ak.maktadu. Vadi ayru za manda önemli bir ulaşım yolu olarak kullanılmıştır. &kiden Atlıdere'nin çok yakınlarında, bu nehrin üzerinde çok kemerli bir Roma köprüsü vardı . Fakat köprü, yerini 5 km güneyde Kemer'de 1790 yılı civannda yapılan yeni bir 5 kemerli köprüye bırakmıştır . Ksanthos Kcnti'nin 7 km kuzeyinde, Palamut'un güneyinde polygonal bloklardan oluş.an bir set, bir tepe ile nehir arasındaki lcısou k.apabyordu. Söz konusu tepe üzerinde bir kale vardır . 62 Ksanthos Kenti'nin hemen gilneybansında 3 veya 4 kemerden oluşan bir Roma köprt.ısünilo temelleri mevcuttur. Nehir, Antik Çağ'dan beri yatağı doldunnuş olduğundan köprt.ı seviyesi çok aşağıda kalmışbr . Nehrin deltası tarihsel süreçte güneybatıya kaynuş, eski yatak bataklık ve kumluk hale dönüşmüştür . Eskiden Lctoon denizden sadece 1 O stadia uzaklıktaydı.63 61 Pdlows, Travels, s. 366 ve 373 vd.; FeUows, Au&flug, s. 279 ve 283: Wursıer- Bugünkü uzaklık 2 katından fazla hale gelmişti.r. 64 Glaukos Potamos'un (Kızılderc/Kesreali Çayı) kaynağı olan Nif Çayı, Nymphaion denen Arpacık yakınlannda Telandros'ta doğmaktadır ve bir yan sağ kolu olan Telmedius'u (Kızıldere) kendine katmaktadır : Babadağı'ndan ve onun hemen kuzeyinde bulunan Dulukızlan'dan gelen bir çok dere, Ma.kri'nin (Fethiye) doğusundaki verimli ovayı sulamaktadır. Bunlar bugün kanallandınlmıŞ ve bu sulama kanalı Fethiye'nin 2 km kuzeyinde Glaukos Kolpos'a (Fethiye Körfezi) aJablmıştır. Glaukos Kolpos'a Fethiye'nin l O km kuzeybab.sında Glaukos Potamos (Kızıldere/ Kesrcali Çayı) dök:ü.lilr. lndos'un aktığı noktadan 5 km doğuda.. Oktapolis'ten gelen Akson Nehri (bugünki.1 ismi Kirten veya Kargın) bulunur. Akson K.alynda'nın hemen güneyinde yönünü doğu-batıdan gilneye vermiştir. lndos, aşağı yuk.an 160 km uzunluğuyla Lykia'nın en uzun nehridir. Üç tane büyük kaynak kolu vardır. Kuzey kaynak kolu Them.isorıioil (Karahöyük) yakınlarında, Acıpayam Ovası'nda, Phyriga Pakatina Bölgesi'nde dopnalctadır ve Thernision sikkelerinde Kasanes (= Chaus/Casus, Chaos/Kasos?) olarak görünmektedir. lodos, Kibyra'nm 26 km kuzey-kuzeybatısında güney koluyla birleşip akmaktadır. Indos'un güneydoğu kolu Kaul.aris (Çavdır/Bayır Çayı) adını taşunakta ve K.abalitis Limne'nin (Söğüt Gölil) batlSlnda Kuı.ey Lykia'da doğmaktadır . Kaularis, Kibyra ' nın kuzeydoğusunda Boubon (İbecik) yakınlarından gelen ve bir batı yan kol olan Homım Çayı ile birleşmektedir. lndos orta kısmında - bugünkü adı (Kircniz/Kocaçayı) - Karla ile Lykia ' nın sınırını oluşturmaktadır. Indos, alt kısmının b~langıcıoda Akköprü tarafından geçilmektedir ve bu köp~den Kaunos'tan Kibyratis'e yol geçmektedir. lndos'un aktığı yatak Lylda'nın tanmsal açıdan en önemli bölgelerinden biridir. Indos'un ağzının 3 km batısında Antik Dönem'de önemli bir li man olan Panonnos bulunmaktadır. Kalbis, Lykia'nın batıdaki ilk nehridir ve Köyceğiz Gölil'nden kaynağını alarak Kaunos'un yakınlarında den.ize akmaktadır . Ancak, bugün alüvyal ovanın oluşumtmdan dolayı K.aunos'un 3 km güneybatısında denize ulaş maktadır. Köyceğiz. Gölü'oün kendisi ise, ağırlı.kh ol.arak iki nehirden beslenir. Bunlar Na.mnam Çayı ve Kargıcak Çayı'dır (Kargıncık dere). K.albis, Orta Çağ'da Mısır'a ihraç edilen ve Tarbelos'ta kesilen kerestelerin gönderimi için kullanılıyordu. lndos'ta kereste ihracı için kullarulmıştır.65 64 Benndorf--Nieınıınn , Reiseo, s. 118; TAM iıf2. s. 181 (Fig). 65 Mari.ııo Sanudo, şurada: K.rctschmer, Portolane 246: haber (sciL Kaunos) aeJtivo ıemport bolUUll porıum, dwn tx parte ~rrae stcurilas Jıabtatur. Dttnde intrat11r ft11mtrı; quod upıem pulum altirudinis /tahtı aqıuım. Hocque modo oneranıw n.avigia, quae deftnuıı ligrıamina in A.egyptum.