R E C E N Z J E

ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIX, numer 1 – 2011

Anita Burdman-Feferman, , . aycie i logika , przeł. Joanna Goli Lska-Pilarek, Marian Srebrny, Warszawa: Wydaw- nictwa Akademickie i Profesjonalne 2009, ss. 475. ISBN 978-83-60501-94-8.

Nie trzeba by 4 „rasowym” logikiem lub filozofem, by wiedzie 4, kim był Alfred Tarski (1901-1983). Powszechnie znany jest jako „człowiek, który zdefiniował praw- dB” lub – w Bb szemu gronu – jako współautor twierdzenia o paradoksalnym rozkładzie kuli. Wywarł znacz =cy wpływ na rozwój całej XX-wiecznej logiki i podstaw mate- matyki, a tak be – poprzez badania z zakresu semantyki formalnej i podstaw logiki – na epistemologi B, metodologi B nauk i filozofi B j Bzyka. Stworzył semantyk B logiczn =, przyczynił si B do rozwoju metamatematyki oraz teorii modeli, osi =gn =ł znacz =ce rezultaty w teorii mnogo Vci, topologii, geometrii i arytmetyce. Ksi =b ka Alfred Tarski. aycie i logika autorstwa Anity i Solomona Fefermanów została wydana przez Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, w profesjonalnym przekładzie Joanny Goli Lskiej-Pilarek i Mariana Srebrnego. Szkoda jedynie, be polski przekład pojawił si B dopiero pi B4 lat po opublikowaniu oryginału ameryka Lskiego Alfred Tarski. Life and Logic przez University of Cambridge. Nie jest chyba przypadkiem, be identyczny podtytuł nosi biografia innego wiel- kiego uczonego, który wraz z Tarskim, lecz niezale bnie od niego, zmienił oblicze logiki XX wieku – Kurta Gödla (John Casti, Werner DePauli, Gödel. aycie i logika , tłum. P. Amsterdamski, Warszawa: Wyd. CiS 2003). Z jednej strony samo bycie, jak be ró bne w obu przypadkach: pełne pasji i nami Btno Vci pierwszego, wyobcowane i egocentryczne drugiego; z drugiej – logika, wielka miło V4 ich obu. Fefermanowie byli nadzwyczaj dobrze przygotowani, aby napisa 4 o tych dwóch „wymiarach”. Znali Tarskiego osobi Vcie przez ok. 30 lat – byli go V4 mi spotka L towarzyskich w jego domu oraz uczestnikami weekendowych wycieczek, które organizował. Solomon Feferman doktoryzował si B u Tarskiego w 1957 r., nast Bpnie został profesorem matematyki i filozofii na Uniwersytecie Stanforda; w 2004 r. przeszedł na emerytur B. Był redak- torem naczelnym dzieł Kurta Gödla (5 tomów opublikowanych w latach 1986-2006). Anita Burdman-Feferman znana jest przede wszystkim jako autorka biografii Jeana van Heijenoorta. 80 RECENZJE

Ksi =b ka składa si B z Przedmowy do wydania polskiego , pi Btnastu rozdziałów (punktów) poprzedzielanych sze Vcioma interludiami, Słowa od autorów , Podzi Bkowa L od tłumaczy oraz listy (w porz =dku chronologicznym) 24 doktorów wypromowanych przez Tarskiego i 4, na których prace wywarł znacz =cy wpływ, obszernej bibliografii i indeksu osobowego. Przy ko Lcu ksi =b ki znajduj = si B tak be przypisy i `ródła zdj B4 . Przedmow B napisał prof. Jan Wole Lski, najlepszy polski znawca prac Tarskiego i szkoły lwowsko-warszawskiej, uwa bany za duchowego spadkobierc B logików i filo- zofów z tej be szkoły. Dowiadujemy si B z niej nie tylko o kontek Vcie powstania ksi =b ki i zasłudze w tym wzgl Bdzie (wcale niemałej) samego Wole Lskiego, ale przede wszystkim o bohaterze ksi =b ki – Alfredzie Tarskim, którego Autor uwa ba za jednego z najwi Bkszych logików wszechczasów oraz jednego z najwybitniejszych polskich uczonych. Przedmowa zwraca uwag B na najwa bniejsze elementy „historii bycia” Tarskiego, podkre Vlaj =c szczegółowo V4 faktograficzn = oraz wysoki poziom empatii spraw polskich. Stanowi ona znakomite wprowadzenie do lektury dzieła Fefermanów. Trzon ksi =b ki stanowi = rozdziały, które omawiaj = wybrane aspekty bycia za- wodowego i osobistego Uczonego, oraz interludia, dotycz =ce jego osi =gni B4 nauko- wych. Poszczególne interludia po Vwi Bcone s = nast Bpuj =cym dziedzinom: teorii mno- go Vci (interludium I), metamatematyce (II), teorii prawdy (III), teorii modeli (V), algebrze logiki (VI). Interludium IV zatytułowane Kampania publikacyjna opisuje kontekst powstania najwa bniejszych prac Tarskiego (m.in. Introduction to Logic , A Decision Method for Elementary Algebra and Geometry , Cardinal Algebras , Ordinal Algebras , Undecidable Theories , Logic, Semantics, Methamathematics , Cylindric Algebras ). W pierwszym interludium Autorzy pisz =, be Tarski interesował si B teori = mnogo Vci przez całe bycie. Była ona jednym z głównych przedmiotów jego bada L, a zarazem ogólnym narz Bdziem stosowanym w metamatematyce, algebrze uniwer- salnej i logice infinitarnej. Fefermanowie przywołuj = wypowied ` Azriela Levy’ego, porównuj =cego rol B Tarskiego w badaniach teoriomnogo Vciowych „do roli Moj besza, który swemu ludowi wskazał drog B do Ziemi Obiecanej i drog = t = ich poprowadził, chocia b rzeczywistego wej Vcia do Ziemi Obiecanej dokonało nast Bpne pokolenie”. Tarski „był `ródłem energii i inspiracji dla swych uczniów i współpracowników […] nieustannie stawiał przed nimi nowe problemy i skłaniał do zdobywania nowych obszarów” (s. 74). Z drugiego interludium dowiadujemy si B, be jednym z centralnych zagadnie L metamatematyki był dla Tarskiego problem rozstrzygalno Vci. Znane s = jego dokona- nia w tym zakresie, mianowicie dowód (metod = eliminacji kwantyfikatorów) roz- strzygalno Vci elementarnych (tj. sformalizowanych w logice predykatów I rz Bdu) teorii matematycznych (np. teorii liczb rzeczywistych), opracowanie ogólnej metody dowodzenia nierozstrzygalno Vci teorii elementarnych za pomoc = interpretacji jednej teorii w drugiej oraz ustalenie nierozstrzygalno Vci pewnych teorii algebraicznych innych ni b elementarne. RECENZJE 81

Trzecie interludium zawiera opis wyników Tarskiego dotycz =cych prawdy i de- finiowalno Vci. Niew =tpliwie w tej dziedzinie nazwisko Uczonego rozsławiła mono- grafia Poj Bcie prawdy w j Bzykach nauk dedukcyjnych . Wzbudziła ona du be zainte- resowanie, zwłaszcza po przetłumaczeniu w 1935 r. na j Bzyk niemiecki: Der Wahr- heitsbegriff in den formalisierten Sprachen (odt =d była cytowana jako Wahrheits- begriff ), a jej wpływ wykraczał znacznie poza sfer B specjalistów z dziedziny logiki. Zdaniem Fefermanów kontrowersje dotycz =ce doniosło Vci teorii prawdy Tarskiego wynikaj = st =d, be Tarski sformułował dwie jej wersje: a) filozoficzn = – dotyczy prawdy w pewnym absolutnym sensie, b) logiczn = – dotyczy prawdy w sensie wzgl Bdnym, tj. prawdziwo Vci w strukturach matematycznych, takich jak modele geometrii i algebry. Odpowiedni = wersj = teorii prawdy chciał zainteresowa 4 filo- zofów oraz logików i matematyków. Według Autorów najwi Bkszy wpływ miała ona jednak na formalny rozwój logiki i jej zastosowa L w teorii modeli. Dokonania Tarskiego w dziedzinie teorii modeli s = przedmiotem pi =tego inter- ludium. Tarski wprawdzie nie stworzył teorii modeli, ale jego wpływ na t B dziedzin B był decyduj =cy – to on wprowadził jej podstawow = aparatur B poj Bciow =. Jako od- dzielna gał =` matematyki teoria modeli pojawiła si B w 1945 r., a wi Bc wówczas kiedy Tarski zacz =ł budowa 4 swoj = szkoł B logiki w Berkeley. Tu wła Vnie w 1963 r. zorganizował konferencj B w cało Vci po Vwi Bcon = tej teorii. W ostatnim interludium Fefermanowie stwierdzaj =, be Tarski w trakcie całej swojej kariery badawczej odwoływał si B do algebraicznego podej Vcia do logiki i matematyki, którego zalety upatrywał w elegancji i szerokiej stosowalno Vci. Pro- wadził badania nad czyst = (tak zwan =) uniwersaln = algebr =, zajmuj =c si B zale b- no Vciami mi Bdzy systemami algebraicznymi. Do ko Lca bycia algebry relacyjne i bo- gatsze algebry logiki były jednym z głównych tematów jego bada L, a tak be bada L prowadzonych przez jego doktorantów i kolegów. Zdaniem Autorów pierwszym i najwa bniejszym celem Tarskiego jako logika „było wykorzystanie algebraicznego sposobu my Vlenia w całej jego rozci =gło Vci” (s. 369). Całe bycie Tarskiego mo bna podzieli 4 na dwa główne okresy: 1) warszawski (1901-1939), który Autorzy opisuj = w czterech pocz =tkowych punktach, oraz 2) ameryka Lski (1939-1983), przedstawiony w jedenastu pozostałych. Czytelnik znaj- dzie w ksi =b ce dokładny opis rodzinnych korzeni Tarskiego, jego dzieci Lstwa i młodo Vci, rozdwojonej mi Bdzy bydowskim pochodzeniem a silnym poczuciem pol- sko Vci. Z racji tej dwoisto Vci narodowej Tarski mógł pó `niej opowiada 4, be zapytany przez kogo V: „Panie profesorze, jak zosta 4 wielkim logikiem, takim jak pan?” odpowiedział: „To proste. Trzeba by 4 albo aydem, albo Polakiem, a najlepiej jednym i drugim”. W 1924 r. zmienił swoje rodowe nazwisko Tajtelbaum na Tarski. Autorzy bio- grafii sugeruj =, be kierował si B przy tym nie tyle polskim patriotyzmem, lecz prawdo- podobnie konformizmem, gdy b taka decyzja mogła mu ułatwi 4 karier B naukow = w Polsce, a tak be planami mał beLskimi (o benił si B z Mari = Witkowsk =). W tym 82 RECENZJE samym roku otrzymał stopie L doktora filozofii na podstawie pracy O wyrazie pier- wotnym logistyki , napisanej pod kierunkiem Stanisława Le Vniewskiego, i został powołany na stanowisko docenta w Uniwersytecie Warszawskim. Doł =czył do grona uczonych z warszawskiej szkoły logicznej, prowadził nadzwyczaj intensywne ró bno- tematyczne badania. Chocia b od 1930 r. uwa bany był za najwi Bksz = gwiazd B logiki matematycznej w Polsce, bezskutecznie starał si B o obj Bcie katedry na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1930) oraz na Uniwersytecie Pozna Lskim (1937). Punkt czwarty informuje o aktywnym uczestnictwie Tarskiego w rodzimym i mi Bdzynarodowym byciu naukowym. Tarski brał udział w Polskich Zjazdach Filo- zoficznych (1923, 1927, 1936) i Polskich Zjazdach Matematycznych (1927, 1937), w mi Bdzynarodowych konferencjach matematycznych i filozoficznych: Bolonia (1928), Warszawa (1929), Praga (1934), Pary b (1935) i Amersfoort (1938). Dzi Bki wizytom w Wiedniu (1930, 1935) i odczytom na Kongresie Filozofii Naukowej w Pary bu (1935) przyczynił si B do ustalenia kontaktów mi Bdzy szkoł = warszawsk = i wiede Lsk =. Poznał osobi Vcie Kurta Gödla, Rudolfa Carnapa, Willarda V.O. Quine’a, którzy odegrali wa bn= rol B w pó `niejszym okresie jego bycia. Okres ameryka Lski rozpocz =ł si B 22 sierpnia 1939 r., kiedy to Tarski na pokładzie statku „Piłsudski” przybył do Nowego Jorku. Celem jego podró bny była konferencja Jedno Vci Nauki na Harvard University. By 4 mo be – pisz = Fefermanowie – wyprawa ta ocaliła mu bycie. Z powodu wybuchu wojny i dalszego jej przebiegu Tarski pozostał w Ameryce na zawsze, najpierw na Wschodnim Wybrze bu, a od wrze Vnia 1942 r. na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Z wielk = staranno Vci = (w punktach 7 i 8) Fefermanowie opisuj = proces budowania w Berkeley jednego z najwa bniejszych o Vrodków logiki i metodologii na Vwiecie, czego V w rodzaju „Mekki, do której pielgrzymowali logicy z całego Vwiata” (s. 27). Tarski ł =czył „nadzwyczajne matematyczne uzdolnienia z wybitnym talentem dydak- tyka, który swoimi pomysłami ch Btnie dzielił si B z innymi” (s. 25). We wprowadzeniu do drugiego wydania Logic, Semantics, Metamathematics napisał, be „Tarski jest badaczem, który inspiruje badaczy” (s. 405), posiadał „niezwykł = umie- jBtno V4 przedstawiania studentom, wła Vciwie ju b od pierwszego wykładu, problemów nierozwi =zanych, nad którymi mog = pracowa 4” (s. 346). Solomon Feferman w swoich wspomnieniach pisał: „obja Vniał wszystko z tak = niezwykł = pasj =, a jednocze Vnie z tak = zadziwiaj =c= dokładno Vci = i jasno Vci = wywodu. Ka bdy szczegół przedstawiał z widoczn = przyjemno Vci = i ekscytacj = […] Systematycznie, i troch B magicznie, wprowadzał atmosfer B napi Bcia, tworzył spektakl, który pod koniec wykładu pozosta- wiał nas w jaki V sposób z pytaniem-problemem zawieszonym w powietrzu” (s. 199). Swoj = dyscyplin B Tarski traktował jako co V wi Bcej ni b tylko ci =g twierdze L – jako „dzieło sztuki tworz =ce architektoniczn = cało V4 ” (s. 355). Zdaniem Fefermanów niezwykły sukces dydaktyczny odniósł by 4 mo be dlatego, be umiał ł =czy 4 w sobie cechy wymagaj =cego i surowego Profesora Tarskiego z jednej strony oraz ciepłego i serdecznego „Papy Tarskiego” z drugiej. Do uczniów RECENZJE 83

Tarskiego nale beli m.in. Bjarni Jónsson, Frederick B. Thompson, Louise H. Chin Lim, Julia Robinson, , Robert Vaught, Anne C. Davis (Morel), Chen-Chung Chang, Solomon Feferman, , . Wszyscy oni uzyskali znacz =ce wyniki w logice. Z kart ksi =b ki wyłania si B obraz człowieka, który mimo nieporadno Vci w prak- tycznych sprawach codziennego bycia, był jednocze Vnie znakomitym organizatorem bycia naukowego. Dbał o to, by logika na Uniwersytecie w Berkeley miała insty- tucjonalne podstawy. Gromadził wybitnych logików na wydziałach matematyki i filo- zofii. D =b ył do tego, aby logicy stanowili dziesi B4 procent pracowników naukowych wydziału matematyki. W celu umocnienia i rozszerzenia współpracy mi Bdzynarodo- wej Tarski zorganizował w Berkeley dwa sympozja: jedno po Vwi Bcone metodzie aksjomatycznej, ze szczególnym podkre Vleniem jej zastosowa L w geometrii i fizyce (1957/58), drugie – na temat teorii modeli (1963). Czytaj =c biografi B Tarskiego odnosi si B wra benie, be jest zbyt bogata jak na jednego człowieka. Takie jednak było jego bycie. Pracował nadzwyczaj intensywnie, wspomagaj =c si B nieraz Vrodkami farmakologicznymi. Podró bował po całym Vwiecie w celach b =d` to naukowych, b =d` to turystycznych. Fefermanowie pisz =, be „jego byciorys z lat sze V4 dziesi =tych […] czyta si B jak dziennik z podró by, która wyczer- pałaby człowieka mniejszego formatu” (s. 288). Prowadził pełne nami Btno Vci oraz wewn Btrznych konfliktów i niepokojów bycie osobiste. Zawsze miał czas na rozmow B o swoich pomysłach i na wysłuchanie innych. O tym, jak towarzyskim człowiekiem był Tarski, Vwiadczy chocia bby długa lista osób, których wymieniaj = Autorzy ksi =b ki, dzi Bkuj =c im za współudział w jej powstawaniu. Ksi =b ka Anity i Solomona Fefermanów zajmuje pozycj B szczególn = nie tylko z tego wzgl Bdu, be jest pierwsz = pełn = biografi = Tarskiego. Nie ma ona stricte naukowego charakteru, jest raczej barwnie napisan = i fascynuj =c= opowie Vci = o byciu i dziele wielkiego Uczonego. Wyj =tkowo V4 tej pracy bierze si B st =d, be wypełniaj = j = Vwiadectwa jego bliskich, przyjaciół, uczniów i współpracowników. Posta 4 Uczonego usytuowana jest w kontek Vcie społecznym, historycznym i kulturalnym, przez co ksi =b ka staje si B atrakcyjna tak be dla tych, którzy interesuj = si B histori = logiki czy histori = nauki w ogóle. Autorzy, pod =b aj =c za kolej = losów Tarskiego, z du b= staranno Vci = i dbało Vci = o fakty opisuj = sytuacj B w Polsce przed II wojn = V wiatow = oraz odsłaniaj = kulisty bycia akademickiego w USA. Niektóre fakty s = udo- kumentowane obecnymi w ksi =b ce fotografiami. Niew =tpliwym atutem ksi =b ki jest fakt, be mo bna j = czyta 4 wybiórczo: tylko inter- ludia, je Vli jest si B zainteresowanym wył =cznie dorobkiem naukowym Tarskiego, b =d` tylko punkty, w przypadku gdy interesuje nas jego bycie osobiste. Poniewa b czasami nie da si B rozdzieli 4 tych dwóch rzeczy, czyli logiki i bycia, w ksi =b ce nieuniknione s= pewne powtórzenia tych samych zdarze L lub my Vli. Zalet = ksi =b ki jest te b z pewno Vci = zrozumiały, a jednocze Vnie precyzyjny i jednolity j Bzyk. Nale by tu jeszcze raz podkre Vli 4 rzeteln = prac B polskich tłumaczy. 84 RECENZJE

Ksi =b ka winna by 4 szczególnie atrakcyjna dla tych filozofów i logików, którzy uwa baj = si B za kontynuatorów Tarskiego w jego naukowym drzewie genealogicznym i spadkobierców jego pracy naukowej. Mo be stanowi 4 doskonałe przygotowanie do lektury dzieł samego Uczonego oraz prac jego uczniów i współpracowników, a to z tej racji, be ukazuje kontekst ich powstawania, w tym wpływy jednych my Vli na inne. Mo be by 4 inspiruj =ca tak be dla tych wszystkich, którzy jako cel swoich docie- ka L (bardziej lub mniej zaawansowanych naukowo) stawiaj = sobie poszukiwanie prawdy. Bez w =tpienia ksi =b ka Anity i Solomona Fefermanów jest godnym odnoto- wania faktem na polskim rynku wydawniczym.

Bo bena Czernecka-Rej Katedra Logiki KUL

Constance M. Bertka (ed.), Exploring the Origin, Extent, and Future of Life: Philosophical, Ethical, and Theological Perspectives , Cambridge: Cambridge University Press 2009, ss. xi + 324. Cambridge Astrobiology Series. ISBN 978-0-521-86363-6

Prezentowana ksi =b ka jest zbiorem artykułów naukowych opublikowanych w serii „Cambridge Astrobiology” pod redakcj = Constance M. Bertki, wykładowcy kontrakto- wego w Wesley Theological Seminary (Washington DC) oraz byłej dyrektor (w latach 2002-2008) programu Dialogue on Science, Ethics and Religion (Dialog mi Bdzy nauk =, etyk = i religi =) American Association for the Advancement of Science (AAAS). Artykuły zostały podzielony na trzy cz BV ci, dotycz =ce kolejno: – POWSTANIA aYCIA (R.M. Hazen, Emergence and the experimental pursuit of the origin of life ; J.E. Strick, From Aristotle to Darwin, to Freeman Dyson: chang- ing definitions of life viewed in historical context ; I. F r y, Philosophical aspects of the origin-of-life problem: the emergence of life and the nature of science ; E. McMul- l i n, The origin of terrestrial life: a Christian perspective ; C. Deane-Drummond, The alpha and the omega: reflections on the origin and future of life from the per- spective of Christian theology and ethics ); – ZAKRESU aYCIA (L.J. Rothschild, A biologist’s guide to the Solar System ; C.B. Pilcher, J.M. Lissauer, The quest for habitable worlds and life beyond the Solar System ; S.J. Dick, A historical perspective on the extent and search for life ; M. Lupisella, The search for extraterrestrial life: epistemology, ethics, and world- views ; M.S. Race, The implications of discovering extraterrestrial life: different searches, different issues ; C.S.W. Crysdale, God, evolution, and astrobiology ); – oraz PRZYSZŁO UCI aYCIA (Ch.P. McKay, Planetary ecosynthesis on Mars: restoration ecology and environmental ethics ; K.C. Smith, The trouble with intrin-