R E C E N Z J E ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIX, numer 1 – 2011 Anita Burdman-Feferman, Solomon Feferman, Alfred Tarski. aycie i logika , przeł. Joanna Goli Lska-Pilarek, Marian Srebrny, Warszawa: Wydaw- nictwa Akademickie i Profesjonalne 2009, ss. 475. ISBN 978-83-60501-94-8. Nie trzeba by 4 „rasowym” logikiem lub filozofem, by wiedzie 4, kim był Alfred Tarski (1901-1983). Powszechnie znany jest jako „człowiek, który zdefiniował praw- dB” lub – w Bb szemu gronu – jako współautor twierdzenia o paradoksalnym rozkładzie kuli. Wywarł znacz =cy wpływ na rozwój całej XX-wiecznej logiki i podstaw mate- matyki, a tak be – poprzez badania z zakresu semantyki formalnej i podstaw logiki – na epistemologi B, metodologi B nauk i filozofi B j Bzyka. Stworzył semantyk B logiczn =, przyczynił si B do rozwoju metamatematyki oraz teorii modeli, osi =gn =ł znacz =ce rezultaty w teorii mnogo Vci, topologii, geometrii i arytmetyce. Ksi =b ka Alfred Tarski. aycie i logika autorstwa Anity i Solomona Fefermanów została wydana przez Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, w profesjonalnym przekładzie Joanny Goli Lskiej-Pilarek i Mariana Srebrnego. Szkoda jedynie, be polski przekład pojawił si B dopiero pi B4 lat po opublikowaniu oryginału ameryka Lskiego Alfred Tarski. Life and Logic przez University of Cambridge. Nie jest chyba przypadkiem, be identyczny podtytuł nosi biografia innego wiel- kiego uczonego, który wraz z Tarskim, lecz niezale bnie od niego, zmienił oblicze logiki XX wieku – Kurta Gödla (John Casti, Werner DePauli, Gödel. aycie i logika , tłum. P. Amsterdamski, Warszawa: Wyd. CiS 2003). Z jednej strony samo bycie, jak be ró bne w obu przypadkach: pełne pasji i nami Btno Vci pierwszego, wyobcowane i egocentryczne drugiego; z drugiej – logika, wielka miło V4 ich obu. Fefermanowie byli nadzwyczaj dobrze przygotowani, aby napisa 4 o tych dwóch „wymiarach”. Znali Tarskiego osobi Vcie przez ok. 30 lat – byli go V4 mi spotka L towarzyskich w jego domu oraz uczestnikami weekendowych wycieczek, które organizował. Solomon Feferman doktoryzował si B u Tarskiego w 1957 r., nast Bpnie został profesorem matematyki i filozofii na Uniwersytecie Stanforda; w 2004 r. przeszedł na emerytur B. Był redak- torem naczelnym dzieł Kurta Gödla (5 tomów opublikowanych w latach 1986-2006). Anita Burdman-Feferman znana jest przede wszystkim jako autorka biografii Jeana van Heijenoorta. 80 RECENZJE Ksi =b ka składa si B z Przedmowy do wydania polskiego , pi Btnastu rozdziałów (punktów) poprzedzielanych sze Vcioma interludiami, Słowa od autorów , Podzi Bkowa L od tłumaczy oraz listy (w porz =dku chronologicznym) 24 doktorów wypromowanych przez Tarskiego i 4, na których prace wywarł znacz =cy wpływ, obszernej bibliografii i indeksu osobowego. Przy ko Lcu ksi =b ki znajduj = si B tak be przypisy i `ródła zdj B4 . Przedmow B napisał prof. Jan Wole Lski, najlepszy polski znawca prac Tarskiego i szkoły lwowsko-warszawskiej, uwa bany za duchowego spadkobierc B logików i filo- zofów z tej be szkoły. Dowiadujemy si B z niej nie tylko o kontek Vcie powstania ksi =b ki i zasłudze w tym wzgl Bdzie (wcale niemałej) samego Wole Lskiego, ale przede wszystkim o bohaterze ksi =b ki – Alfredzie Tarskim, którego Autor uwa ba za jednego z najwi Bkszych logików wszechczasów oraz jednego z najwybitniejszych polskich uczonych. Przedmowa zwraca uwag B na najwa bniejsze elementy „historii bycia” Tarskiego, podkre Vlaj =c szczegółowo V4 faktograficzn = oraz wysoki poziom empatii spraw polskich. Stanowi ona znakomite wprowadzenie do lektury dzieła Fefermanów. Trzon ksi =b ki stanowi = rozdziały, które omawiaj = wybrane aspekty bycia za- wodowego i osobistego Uczonego, oraz interludia, dotycz =ce jego osi =gni B4 nauko- wych. Poszczególne interludia po Vwi Bcone s = nast Bpuj =cym dziedzinom: teorii mno- go Vci (interludium I), metamatematyce (II), teorii prawdy (III), teorii modeli (V), algebrze logiki (VI). Interludium IV zatytułowane Kampania publikacyjna opisuje kontekst powstania najwa bniejszych prac Tarskiego (m.in. Introduction to Logic , A Decision Method for Elementary Algebra and Geometry , Cardinal Algebras , Ordinal Algebras , Undecidable Theories , Logic, Semantics, Methamathematics , Cylindric Algebras ). W pierwszym interludium Autorzy pisz =, be Tarski interesował si B teori = mnogo Vci przez całe bycie. Była ona jednym z głównych przedmiotów jego bada L, a zarazem ogólnym narz Bdziem stosowanym w metamatematyce, algebrze uniwer- salnej i logice infinitarnej. Fefermanowie przywołuj = wypowied ` Azriela Levy’ego, porównuj =cego rol B Tarskiego w badaniach teoriomnogo Vciowych „do roli Moj besza, który swemu ludowi wskazał drog B do Ziemi Obiecanej i drog = t = ich poprowadził, chocia b rzeczywistego wej Vcia do Ziemi Obiecanej dokonało nast Bpne pokolenie”. Tarski „był `ródłem energii i inspiracji dla swych uczniów i współpracowników […] nieustannie stawiał przed nimi nowe problemy i skłaniał do zdobywania nowych obszarów” (s. 74). Z drugiego interludium dowiadujemy si B, be jednym z centralnych zagadnie L metamatematyki był dla Tarskiego problem rozstrzygalno Vci. Znane s = jego dokona- nia w tym zakresie, mianowicie dowód (metod = eliminacji kwantyfikatorów) roz- strzygalno Vci elementarnych (tj. sformalizowanych w logice predykatów I rz Bdu) teorii matematycznych (np. teorii liczb rzeczywistych), opracowanie ogólnej metody dowodzenia nierozstrzygalno Vci teorii elementarnych za pomoc = interpretacji jednej teorii w drugiej oraz ustalenie nierozstrzygalno Vci pewnych teorii algebraicznych innych ni b elementarne. RECENZJE 81 Trzecie interludium zawiera opis wyników Tarskiego dotycz =cych prawdy i de- finiowalno Vci. Niew =tpliwie w tej dziedzinie nazwisko Uczonego rozsławiła mono- grafia Poj Bcie prawdy w j Bzykach nauk dedukcyjnych . Wzbudziła ona du be zainte- resowanie, zwłaszcza po przetłumaczeniu w 1935 r. na j Bzyk niemiecki: Der Wahr- heitsbegriff in den formalisierten Sprachen (odt =d była cytowana jako Wahrheits- begriff ), a jej wpływ wykraczał znacznie poza sfer B specjalistów z dziedziny logiki. Zdaniem Fefermanów kontrowersje dotycz =ce doniosło Vci teorii prawdy Tarskiego wynikaj = st =d, be Tarski sformułował dwie jej wersje: a) filozoficzn = – dotyczy prawdy w pewnym absolutnym sensie, b) logiczn = – dotyczy prawdy w sensie wzgl Bdnym, tj. prawdziwo Vci w strukturach matematycznych, takich jak modele geometrii i algebry. Odpowiedni = wersj = teorii prawdy chciał zainteresowa 4 filo- zofów oraz logików i matematyków. Według Autorów najwi Bkszy wpływ miała ona jednak na formalny rozwój logiki i jej zastosowa L w teorii modeli. Dokonania Tarskiego w dziedzinie teorii modeli s = przedmiotem pi =tego inter- ludium. Tarski wprawdzie nie stworzył teorii modeli, ale jego wpływ na t B dziedzin B był decyduj =cy – to on wprowadził jej podstawow = aparatur B poj Bciow =. Jako od- dzielna gał =` matematyki teoria modeli pojawiła si B w 1945 r., a wi Bc wówczas kiedy Tarski zacz =ł budowa 4 swoj = szkoł B logiki w Berkeley. Tu wła Vnie w 1963 r. zorganizował konferencj B w cało Vci po Vwi Bcon = tej teorii. W ostatnim interludium Fefermanowie stwierdzaj =, be Tarski w trakcie całej swojej kariery badawczej odwoływał si B do algebraicznego podej Vcia do logiki i matematyki, którego zalety upatrywał w elegancji i szerokiej stosowalno Vci. Pro- wadził badania nad czyst = (tak zwan =) uniwersaln = algebr =, zajmuj =c si B zale b- no Vciami mi Bdzy systemami algebraicznymi. Do ko Lca bycia algebry relacyjne i bo- gatsze algebry logiki były jednym z głównych tematów jego bada L, a tak be bada L prowadzonych przez jego doktorantów i kolegów. Zdaniem Autorów pierwszym i najwa bniejszym celem Tarskiego jako logika „było wykorzystanie algebraicznego sposobu my Vlenia w całej jego rozci =gło Vci” (s. 369). Całe bycie Tarskiego mo bna podzieli 4 na dwa główne okresy: 1) warszawski (1901-1939), który Autorzy opisuj = w czterech pocz =tkowych punktach, oraz 2) ameryka Lski (1939-1983), przedstawiony w jedenastu pozostałych. Czytelnik znaj- dzie w ksi =b ce dokładny opis rodzinnych korzeni Tarskiego, jego dzieci Lstwa i młodo Vci, rozdwojonej mi Bdzy bydowskim pochodzeniem a silnym poczuciem pol- sko Vci. Z racji tej dwoisto Vci narodowej Tarski mógł pó `niej opowiada 4, be zapytany przez kogo V: „Panie profesorze, jak zosta 4 wielkim logikiem, takim jak pan?” odpowiedział: „To proste. Trzeba by 4 albo aydem, albo Polakiem, a najlepiej jednym i drugim”. W 1924 r. zmienił swoje rodowe nazwisko Tajtelbaum na Tarski. Autorzy bio- grafii sugeruj =, be kierował si B przy tym nie tyle polskim patriotyzmem, lecz prawdo- podobnie konformizmem, gdy b taka decyzja mogła mu ułatwi 4 karier B naukow = w Polsce, a tak be planami mał beLskimi (o benił si B z Mari = Witkowsk =). W tym 82 RECENZJE samym roku otrzymał stopie L doktora filozofii na podstawie pracy O wyrazie pier- wotnym logistyki , napisanej pod kierunkiem Stanisława Le Vniewskiego, i został powołany na stanowisko docenta w Uniwersytecie Warszawskim. Doł =czył do grona uczonych z warszawskiej szkoły logicznej, prowadził nadzwyczaj intensywne ró bno- tematyczne badania. Chocia b od 1930 r. uwa bany był za najwi Bksz = gwiazd B logiki matematycznej w Polsce, bezskutecznie starał si B o obj Bcie katedry na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1930) oraz na Uniwersytecie Pozna Lskim (1937). Punkt czwarty informuje o aktywnym uczestnictwie Tarskiego w rodzimym i mi Bdzynarodowym byciu naukowym. Tarski brał udział w Polskich Zjazdach Filo- zoficznych (1923, 1927, 1936) i Polskich Zjazdach Matematycznych (1927, 1937), w mi Bdzynarodowych