Leszek Zugaj

HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE FABIANKI

LUBLIN 2013

WSTĘP

Współczesna gmina Fabianki funkcjonuje ju ż 40 lat. Jednak pocz ątki samorz ądu gminnego si ęgaj ą połowy XIX wieku i reform z czasów zaboru rosyjskiego. To wtedy powołano gmin ę Szpetal – odpowiednik współczesnej gminy Fabianki. Tamte gminy, formalnie samorz ądowe, podlegały kontroli ze strony urz ędników carskich. Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodległo ści, w 1918 roku, do ju ż ustanowionego systemu samorz ądu gminnego, dodano rady gminne. W 1933 roku weszła w życie reforma samorz ądu gminnego jednolitego dla całej II Rzeczpospolitej (tak zwana ustawa scaleniowa). W czasie I i II wojny światowej gminy wykonywały ści śle polecenia władz okupacyjnych. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorz ąd, a ż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudan ą reform ę podziału kraju na gromady (1954–1972). Od 1973 roku zacz ęto naprawia ć bł ędy i ustanowiono wi ększe gminy. Ówcze śnie ustanowiony podział gminny w wi ększo ści funkcjonuje do dzi ś, co stanowi dowód, że si ę sprawdził. Od 1990 roku gminy funkcjonuj ą według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku „o samorz ądzie gminnym”. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorz ądu obszaru gminy Fabianki na przestrzeni ostatnich 150 lat.

2

GMINY WOKÓŁ FABIANEK W LATACH 1809-1864

Samorz ąd gminny został zapocz ątkowany w 1809 roku w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Utworzono gminy miejskie i wiejskie, maj ące pewne formy samorz ądu, ale pod ścisł ą kontrol ą wła ścicieli ziemskich, którzy sprawowali równie ż, obligatoryjnie urz ąd wójta. Ka żda wie ś stanowiła oddzieln ą gmin ę wiejsk ą. Organizacja gmin wiejskiej w Królestwie Polskim (po 1815 roku) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Dopiero w 1859 roku władze przeprowadziły wa żną reform ę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać si ę z przynajmniej 50 dymów 1 pod zarz ądem jednego wójta. Powołano zatem wi ększe jednostki terytorialne. Je żeli jeden wła ściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze maj ątki ziemskie mogły by ć poł ączone w jedn ą gmin ę. Wła ściciele ziemscy sami wybierali spo śród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisj ę Rz ądow ą do Spraw Wewn ętrznych. Je żeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji, wła ściciele musieli przedstawi ć inn ą osob ę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rz ądowa na koszt wła ścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszka ńców zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społeczno ść wiejsk ą. W ten sposób ka żda wie ś w okolicy Fabianek funkcjonowała jako osobna gmina. Te obszary nale żały do guberni płockiej (do 1836 roku województwo płockie) i powiatu lipnowskiego.

1 Inaczej domów. 3

Fabianki na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku.

4

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku ( Topograficzna Karta Królestwa Polskiego , Warszawa 1839, kolumna 2, sekcja 2 – fragment).

5

GMINA SZPETAL 1864-1918

W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przyst ąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odci ągn ąć chłopów od walki. Ziemia dworska u żytkowana przez chłopów stała si ę ich własno ści ą. W ka żdej wsi przyst ąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne dla poszczególnych miejscowo ści, w których dokładnie okre ślono ilo ść gruntów nale żą cych do ka żdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłaci ć otrzyman ą ziemi ę, ale otrzymywali j ą na własno ść . Zmieniło to zupełnie stosunki własno ściowe na polskiej wsi.

6

Fragment dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podziału gmin wiejskich ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1859, s. 5).

7

Drug ą reform ą władz carskich było powołanie samorz ądowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorz ądowy i została oddzielona od władzy wła ścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urz ędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gmin ę tworzyły zarówno grunty wło ścia ńskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Ukaz carski wprowadzaj ący ustrój samorz ądu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku. 2 Od tej pory ka żda gmina składała si ę z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezale żnie od podziałów własno ści dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Jak wspomniano wy żej w 1864 roku nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym od 1859 roku. Ich granice pocz ątkowo pozostawały bez zmian. Najwa żniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wył ączone z pod władzy wła ścicieli ziemskich. W 1866 roku przyst ąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji pa ństwa. Miało to na celu unifikacj ę tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z pocz ątkiem 1867 roku zreorganizowano podział na gubernie. Gubernia płocka nadal funkcjonowała, podobnie jak rozległy powiat lipnowski. Wraz z reform ą „gubernialno-powiatow ą” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej wi ęcej z dwóch gmin, z czasów 1859 roku, powołano jedn ą now ą gmin ę. Zmiany zostały ogłoszone z ko ńcem 1866 roku (19/31 grudnia) i weszły w życie z pocz ątkiem 1867 roku. W ramach powiatu lipnowskiego powołano gminy wiejskie: Osówka, Bobrowniki, Kikół, Jastrz ębie, Kłokock, Szpetal, Ł ąke, Skempe, Czarne, Oleszno, Osiek, Tłuchowo, Brudze ń, Chalin, Dobrzejewice, Oborowo, Nowogród i Mazowsze .3 Obszar współczesnej gminy Fabianki wszedł w skład dawnej gminy Szpetal. Gmina Szpetal (alias Szpital) według opisu z około 1890 roku nale żała do s ądu II okr ęgu. Liczyła 22737 mórg obszaru oraz 594 domów i 5921 mieszka ńców (w tym 1301 protestantów- ewangelików i 130 żydów). Urz ąd gminy mie ścił si ę we wsi Fabianki. 4

2 Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1864, tom 62. 3 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 380-381. 4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom XII, s. 31.

8

Fragment opisu gminy Szpetal ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego 5

5 Tam że.

9

Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku

10

Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1866, s. 279)

11

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni płockiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 380- wersja rosyjska)- pozycja 2 – powiat lipnowski

12

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni warszawskiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 381- wersja polska)

13

Nale ży opisa ć ówczesny ustrój gminny, poniewa ż w wi ększo ści obowi ązywał a ż do 1933 roku. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. W zebraniu gminnym mogli bra ć udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez wzgl ędu na wyznanie. Nale żało mie ć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczy ć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: s ędziowie pokoju, duchowni, urz ędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostaj ące pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały si ę raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwoła ć te ż nadzwyczajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urz ąd lub te ż składał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnie ń zebrania gminnego nale żało: – wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urz ędników gminnych, – uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotycz ących całej gminy, – przeznaczenie środków opieku ńczych i na urz ądzenie szkół gminnych, – ustanowienie działa ń i rachunków osób z wyboru w gminie pracuj ących, – rozporz ądzanie nieruchomym maj ątkiem całej gminy, – wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy, – wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowie ń zajdzie potrzeba wyra żenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia si ę. Do wa żno ści uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecno ść przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomy ślnie lub wi ększo ści ą głosów, a w przypadku równo ści decydował głos wójta. Ka żdy uprawniony miał jeden głos. W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzeda ży czy regulacji gruntów gminnych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych gospodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej ksi ędze. Mogło si ę zdarzy ć, że zebranie gminne nie dokonało rozkładów podatków nało żonych na gmin ę. W tym przypadku wójt po porozumieniu z ławnikami i sołtysami sam nakładów podatki na poszczególne gromady. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelnika powiatu, je śli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik powiatu osobi ście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował cz ęsto obradami zebrania gminnego. W czasach carskich wybory wójtów przebiegały nie zawsze zgodnie z prawem. Podczas zebra ń gminnych cz ęstowano wódk ą, piwem pozyskuj ąc w ten sposób głosy. Według ukazu carskiego gmina dzieliła si ę na gromady. Gromada składała si ę z wło ścian jednej wsi lub kolonii posiadaj ących w niej prawo własno ści lub jak ąkolwiek nieruchomo ść . Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich. W zebraniach nie mogli uczestniczy ć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczy ć pełnoletni wła ściciele nieruchomo ści na terenie gromady. Do 1880 roku mogły w nich tak że uczestniczy ć kobiety – wła ścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporz ądzało mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało si ę w sprawach całej gromady. 14

Ukaz carski o urz ądzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, tom 62, rok 1864, s. 37)

15

Wójt gminy . Władza wójta rozci ągała si ę na wszystkich mieszka ńców gminy. Był on zobowi ązany: – donosi ć zwierzchno ści o samowolnie wydalaj ących si ę z gminy i o popełnionych w gminie nieporz ądkach, – donosi ć zwierzchno ści policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak po żary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp., – zabezpiecza ć ślady przest ępstw, dochodzi ć i zatrzymywa ć winowajców, – wykonywa ć wyroki s ądów, – zwoływa ć i zamyka ć zebranie gminne, – wnosi ć sprawy pod jego obrady, – mie ć nadzór nad urz ędnikami i sołtysami, – czuwa ć nad wypełnieniem rz ądowych i gminnych powinno ści oraz wojskowego zaci ągu, – mie ć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie, – przestrzega ć rzetelno ści miar i wag w publicznych miejscach sprzeda ży, – opiekowa ć si ę ubogimi, sierotami i dotkni ętymi kalectwem lub chorob ą. W ukazie carskim zapisano: wójt winien si ę naradza ć z ławnikami i sołtysami i wzywa ć ich do wspólnego z sob ą działania, a w szczególno ści w tych sprawach, które dotycz ą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy . Wójt miał prawo ukara ć ka żdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub kar ą pieni ęż ną do wysoko ści 1 rubla z zamian ą na dwudniow ą robot ę publiczn ą. Wójt miał prawo kontrolowa ć świadectwa osób przeje żdżaj ących przez gmin ę i czasowo na jej terenie przebywaj ących. Miał prawo przywoływa ć do urz ędu ka żdą osob ę oraz przeprowadza ć rewizj ę prywatnych domów w obecno ści dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na terenie gminy przedstawicielem i wykonawc ą władzy pa ństwowej oraz wykonawc ą uchwał zgromadzenia gminnego. Urz ędnicy gminni składali przysi ęgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadcze ń w naturze i słu żby wojskowej. Je żeli wójt przez dwie kadencje sprawował „nale życie” urz ąd, mógł zwolni ć od słu żby wojskowej syna lub krewnego. Była to powa żna zach ęta dla wójtów. Wójt posługiwał si ę piecz ęci ą i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł by ć ukarany. Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Ka żda wie ś lub kolonia stanowiła oddzieln ą gromad ę wiejsk ą z wybieranym spo śród mieszka ńców sołtysem. Sołtys miał nast ępuj ące uprawnienia: – zwoływa ć i zamyka ć zebranie gromadzkie oraz czuwa ć nad porz ądkiem na zebraniach, – wnosi ć pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotycz ące dobra gromady, – wykonywa ć uchwały zebrania gromady. W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem podatków zajmował si ę wła śnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w gromadzie mógł ukara ć winnych.

16

Prowadzeniem ksi ąg gminnych zajmował si ę pisarz gminny. Sprawował swoje obowi ązki pod nadzorem wójta. Pisarz poci ągany był do odpowiedzialno ści za brak dokładno ści w tre ści podj ętych uchwał. Zdarzało si ę czasem, że gmina nie miała do ść środków na utrzymanie pisarza, wtedy obowi ązki prowadzenia ksi ąg spadały na wójta. Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu za zgod ą wójta, ławników i sołtysów lub te ż na zasadzie uchwały zebrania gminnego. Osoba piastuj ąca stanowisko pisarza musiała by ć wykształcona. Władze powiatowe, według ukazu, miały czuwa ć nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej władzy. W praktyce pisarze cz ęsto stawali si ę faktycznymi kierownikami pracy w gminie. Urz ędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawowa ć osoby poni żej 25 roku życia, niechrze ścijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przest ępstwa oraz osoby pozostaj ące pod dozorem policji lub s ądu. Umiej ętno ść czytania i pisania nie była konieczna, aby zosta ć urz ędnikiem gminnym, z wyj ątkiem pisarza. Kadencja urz ędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Na wójtów i sołtysów zebranie gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał naczelnik powiatu, drugi zostawał zast ępc ą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powiatu mógł nie dopu ści ć do urz ędowania niewygodnych dla siebie osób i zarz ądzał ponowne wybory. Wójt i sołtysi obejmowali urz ędy po zaprzysi ęż eniu przez naczelnika powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolni ć gubernator, natomiast sołtysa – naczelnik powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 roku ławnicy byli tylko urz ędnikami s ądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie. Władze carskie generalnie chciały na urz ędach wójtów widzie ć chłopów, odsuwano szlacht ę i ziemian. Wójt i sołtysi ł ączyli władz ę samorz ądow ą oraz pa ństwow ą. Wypełniali ró żne czynno ści zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porz ądkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów. Praktyka stale wskazywała, że rz ąd nad gmin ą sprawował naczelnik powiatu i starszy stra żnik ziemski za po średnictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi, jak i pozaprawnymi mo żliwo ściami, aby nieposłusznego wójta podporz ądkowa ć bądź usun ąć z urz ędu 6. Gminy wiejskie pocz ątkowo były te ż po cz ęś ci organem s ądowniczym dla miejscowej ludno ści, powstały s ądy gminne na czele z wójtem i ławnikami. Od wyroków takiego s ądu nie było odwołania 7. W 1876 roku zreformowano system s ądownictwa podstawowego. S ądy oddzielono od gmin. Powstały okr ęgi s ądowe zło żone z dwóch lub wi ęcej gmin na czele z s ędziami pokoju oraz ławnikami. S ędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. S ądy te zajmowały si ę cywilnymi sprawami mieszka ńców 8.

6 Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , „Studia Łom żyńskie ”, tom IV, s. 40. 7 Tam że, s. 41. 8 Tam że. 17

Powiat lipnowski w 1907 roku (fragment mapy, J.K. Bazewicz, Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego , Warszawa 1907).

Ówczesne gminy były narz ędziem rusyfikacji. W urz ędach gmin prowadzono korespondencj ę po rosyjsku. Pisarze gminni musieli zna ć ten j ęzyk i cz ęsto byli to Rosjanie. Szkolnictwo tak że prowadzono po rosyjsku. Dodatkowo ka żdy mieszkaniec gminy musiał płaci ć do ść du że podatki na utrzymanie szkół. Powodowało to opór ludno ści wiejskiej. Gmina Szpetal funkcjonowała w guberni płockiej i w powiecie lipnowskim do 1915 roku.

18

I WOJNA ŚWIATOWA

Latem 1914 roku rozpocz ęła si ę I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego. Ju ż w ko ńcu 1914 roku cały region został zaj ęty przez wojska niemieckie i austriackie. Niemcy zaj ęli północn ą cz ęść Królestwa Polskiego, natomiast Austriacy południow ą. Rosjanie ust ąpili na wschód likwiduj ąc urz ędy i zabieraj ąc ze sob ą wszelkie akta. 9 W 1915 roku po zaj ęciu całego Królestwa Polskiego Niemcy i Austriacy podzielili ten kraj mi ędzy dwie strefy okupacyjne. Dla ziemi okupowanych przez Niemców utworzono Generał Gubernatorstwo Warszawskie wraz z powiatem lipnowskim.

Fragment mapy Królestwa Polskiego (pod okupacj ą) z 1917 roku

Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpocz ęli pobór kontyngentów. Spowodowało to szybkie ubo żenie ludno ści. Niemcy i Austriacy pozwalali na działalno ść organizacji o charakterze charytatywnym. W gminach powołano komitety obywatelskie w

9 Bandurka M, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku , Łód ź 1995 , s. 67. 19

celu niesienia pomocy i zaspokajania potrzeb mieszka ńców oraz współdziałania z władzami. Nadal działały urz ędy gminne z wójtem na czele, podległe całkowicie władzy okupacyjnej. Nowo ści ą było to, że akta spisywano w j ęzyku polskim. Zadaniem gmin było głównie zbieranie kontyngentów dla wojsk okupacyjnych. Władze niemieckie zezwoliły na działalno ść polskiego szkolnictwa. Lata I wojny światowej to czas żywiołowego powstawania polskich małych szkół wiejskich opłacanych przez rodziców.

GMINA SZPETAL W II RZECZPOSPOLITEJ

Jesieni ą 1918 roku wojskowa władza austro- węgierska i niemiecka załamała si ę. Ju ż 7 listopada 1918 roku w Lublinie ogłoszono powstanie Rz ądu Ludowego Republiki Polskiej. Gdy w kilka dni pó źniej Józef Piłsudski wyruszał z Magdeburga (z obozu dla internowanych) zamierzał przyjecha ć wła śnie do Lublina, ale Rada Regencyjna w Warszawie 10 przekazała mu swoje uprawnienia i wkrótce tak że rz ąd lubelski podporz ądkował si ę Piłsudskiemu. 11 Władze lokalne tworzono w oparciu o dawne powiaty. Pocz ątkowo rz ądzili nimi komisarze wyznaczeni przez rz ąd w Warszawie, nast ępnie starostowie. W sierpniu 1919 roku powołano województwo warszawskie wraz z powiatem lipnowskim i gmin ą Szpetal.12 Odrodzone pa ństwo tworzono z czterech ró żnych jednostek pa ństwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o ró żnych tradycjach, j ęzykach urz ędowych i ró żnych ustrojach samorz ądu. Zewsz ąd zagra żali wrogowie. Pocz ątkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odr ębne dla dawnych zaborów ustroje samorz ądu lokalnego. Na obszarze byłego Królestwa Polskiego utrzymano w mocy ustaw ę o samorz ądzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano j ą jednak dekretem Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku. Według dekretu Naczelnika Pa ństwa gmina, tak jak poprzednio, pozostała form ą samorz ądu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – sołectwa. Nadal główn ą instytucj ą gminy pozostało zgromadzenie gminne, jednak odt ąd mogli w nim uczestniczy ć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym tak że kobiety) bez wzgl ędu na stan majątkowy. Zebrania winny si ę odbywa ć si ę raz na kwartał, w praktyce działo si ę to w miar ę potrzeby, najcz ęś ciej raz w roku dla uchwalenia bud żetu. Zgromadzenie zajmowało si ę sprawami maj ątku gminy, zatwierdzało bud żet, zajmowało si ę sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochron ą zdrowia, opiek ą nad ubogimi. Co roku zebranie gminne uchwalało bud żet. Koszty działalno ści gminy pokrywano we własnym zakresie. Dochody pochodziły z maj ątku gminy, ze świadcze ń od mieszka ńców i dodatków do pa ństwowego podatku gruntowego (gmina pobierała podatki pa ństwowe) liczonego od 1 ha. Czasem ustalano dodatkowe podatki, na przykład od zbytku mieszkaniowego. Płaciły go osoby posiadaj ące wolne, niezamieszkałe pomieszczenia. Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała si ę z 12 członków oraz 6 zast ępców (w razie śmierci lub wyga śni ęcia

10 Powstała z inicjatywy Niemców w czasie I wojny światowej. 11 Ćwik W., Reder J. , Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz , Lublin 1977, s. 124. 12 Dziennik Praw Pa ństwa Polskiego, nr 65, poz. 395. 20

mandatu do rady wchodził automatycznie zast ępca z najwi ększ ą liczb ą głosów). Rada przygotowywała wnioski i bud żet, zarz ądzała maj ątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urz ędników gminnych i wójta. Rada zbierała si ę przynajmniej raz w miesi ącu lub cz ęś ciej na żą danie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano wi ększo ści ą głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalno ści na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarz ądzał starosta. W razie słabej działalno ści rad gminnych wojewoda miał prawo j ą rozwi ąza ć i zarz ądzi ć nowe wybory. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zgromadzenie gminne. Wójtowie i sołtysi byli jednocze śnie funkcjonariuszami pa ństwowymi i przedstawicielami władzy samorz ądowej. Zarz ądzenia dotycz ące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (b ądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysi ęgę słu żbow ą. Zebranie gminne wybierało dwóch kandydatów na wójta. Pierwszego na li ście zazwyczaj starosta mianował wójtem, drugiego podwójcim. Kandydaci musieli mie ć dobre opinie z posterunku policji. W przypadku odrzucenia przez starost ę jednego z kandydatów na wójtów przeprowadzano ponowne wybory. Wójt reprezentował gmin ę na zewn ątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mie ć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie. Wójtowie nie pracowali codziennie. Bywali w urz ędzie gminy w miar ę potrzeby. Z kasy gminnej otrzymywali wynagrodzenie, lecz było ono bardzo niskie – na poziomie najni ższych wynagrodze ń pracowników gminnych. Wójtowie posiadali najcz ęś ciej gospodarstwa rolne i to one były podstaw ą dochodów. Cz ęsto w aktach mo żna znale źć za żalenia wójtów na niskie wynagrodzenie za prac ę na rzecz gminy. Była to zatem praca społeczna. Wójt miał do pomocy aparat urz ędniczy – urz ąd gminy, który składał si ę z kilku urz ędników: sekretarza (zwanego te ż pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz wo źnego. Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To wła śnie on ponosił prawie cały ci ęż ar pracy biurowej w gminie. Przez jego r ęce przechodził praktycznie ka żdy dokument. Sekretarz musiał mie ć odpowiednie wykształcenie – najcz ęś ciej średnie. Wysyłano ich na rozmaite kursy doszkalaj ące. Za swoj ą prac ę otrzymywał najwi ększe uposa żenie. Najcz ęś ciej było ono trzykrotnie wi ększe od zarobków wójta. Sekretarz gminy najcz ęś ciej mieszkał w urz ędzie gminy na jej koszt. Miał czasem kawałek gruntu gminnego na swoje potrzeby. W czasach II RP cz ęsto przenoszono pisarzy z jednego urz ędu do drugiego. Preferowano osoby z zewn ątrz nieposiadaj ące rodziny na terenie gminy. Wójtowie i pisarze gminni stanowili elit ę gminn ą. To najcz ęś ciej oni zakładali ochotnicze stra że po żarne, spółdzielnie mleczarskie. Urz ąd gminy był czynny od poniedziałku do soboty. Tylko wójt i sekretarz posiadali klucze do kasy gminnej. Pomocnicy sekretarza to najcz ęś ciej miejscowi młodzi m ęż czy źni po uko ńczeniu gimnazjum. Czasem mieszkali w urz ędzie gminy. Wyró żniaj ący si ę pomocnicy zostawali pisarzami gminnymi.

21

Funkcje pomocnicze i porz ądkowe spełniał wo źny gminny. To on pilnował wi ęź niów w areszcie gminnym, rozpalał w piecach, roznosił dokumenty i chodził do siedziby starostwa z korespondencj ą. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorz ądowe mieszka ńców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały si ę działalno ści ą opieku ńcz ą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letni ą kadencj ę. Równocze śnie wybierano podsołtysa – zast ępc ę sołtysa. Wybory sołtysa zarz ądzał starosta powiatowy i to starosta odbierał przysi ęgę od nowo powołanego sołtysa. Przed zatwierdzeniem wójta czy sołtysa starosta zawsze wysyłał pismo do Policji Pa ństwowej, by sprawdzi ć czy „prowadzi się on moralnie” i czy nie ma żadnych zastrze żeń wobec kandydata. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosy ć restrykcyjne. Gdy na przykład sołtys chciał zrezygnowa ć z funkcji (a zdarzało si ę to cz ęsto), władze powiatowe mogły nie wyrazi ć na to zgody i za uchylanie si ę od obowi ązków oporny sołtys trafiał do wi ęzienia. Sołtys reprezentował wie ś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu w urz ędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano wa żne sprawy gminy, przekazywano zarz ądzenia władz zwierzchnich. Sołtys posiadał specjalną odznak ę. Podobn ą odznak ę miał te ż wójt. Sołtys organizował warty nocne. Ka żdy gospodarz, co pewien czas miał obowi ązek pełni ć nocne warty w celu ochrony przed złodziejami i po żarami. Sołtys kontrolował wykonanie szarwarków, czyli nieodpłatnych prac na rzecz gminy, które świadczyli wszyscy gospodarze w zale żno ści od areału gruntów. Przeliczano je na dniówki piesze i konne. Z pomoc ą szarwarków remontowano i budowano drogi. Sołtys wyznaczał kolejno ść stójki konnej – obowi ązek ka żdego gospodarza do przewo żenia furmank ą urz ędników gminnych, policjantów i nauczycieli podczas pełnienia obowi ązków słu żbowych. Wiązało si ę to z brakiem innych środków lokomocji (rower był rzadko ści ą). .

22

Dekret Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku

23

Dekret Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku

24

W okresie mi ędzywojennym gmina Szpetal składała si ę z 80 miejscowo ści. Były to: Bednarka kolonia, Błotkowo osada, Bogucin folwark, Bogucin wie ś, Brzostowo kolonia, Chełmica Mała folwark, Chełmica Wielka folwark, Chełmica Cukrownia osada fabryczna, Działy kolonia, Fabjanki folwark, Fabjanki wie ś, Fabjanki (Górzewo) folwark, Grodzkie kolonia, Ignackowo osada, Karasiewo wie ś, Krzy żówki Boguckie kolonia, Kulin folwark, Kulin wie ś, Lisek wie ś, Łochocin folwark, Łochocin wie ś, Łochocin-Parcele kolonia, Marjanka osada, Mo ściska kolonia, Nowe Rumunki kolonia, Okr ągła folwark, Olszyny kolonia, Osiek Bogucki kolonia, Popiołkowo kolonia, Popowo wie ś, Pustki Boguckie kolonia, Rachacin wie ś, Romanowo osada, Rutkowice le śniczówka, Rzeczna Nowa kolonia, Rzeczna Stara kolonia, S ępliny kolonia, Skórzno folwark, Skórzno wie ś, Stanisławowo kolonia, Suszyce kolonia, Szpetal Dolny wie ś, Szpetal Górny folwark, Szpetal Górny wie ś, Świ ątkowizna kolonia, Uklejowiec wie ś, Upust kolonia, Walewskie wie ś, Wichowo folwark, Wichowo wie ś, Wilczaniec Bogucki kolonia, Wilczaniec Fabja ński kolonia, Winduga Rachci ńska kolonia, Witoszyn-Kotowskie wie ś, Witoszyn Nowy folwark, Witoszyn Nowy kolonia, Witoszyn Stary wie ś, Witoszy ński Ł ęg kolonia, Zapusta kolonia, Zarzyczewo osada mły ńska, Zarzyczewo-Kr ępiny folwark, Zarzyczewo Nowe folwark, Zarzyczewo Stare folwark, Zarzyczewo Stare wie ś, Zabytkowo kolonia, Zdroje Łochoci ńskie kolonia, Zofijk a osada. 13 Podczas spisu powszechnego z 1921 roku naliczono w tej gminie 960 domów i 8243 mieszka ńców. W śród mieszka ńców wyró żniano 6669 katolików, 1275 ewangelików, 285 żydów i 14 prawosławnych. Pod wzgl ędem narodowo ści było 7094 Polaków, 1020 Niemców, 125 Żydów, 3 Rosjan i 1 Francuz. 14

13 Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej , nakładem GUS, Warszawa 1925, woj. warszawskie, powiat lipnowski.

14 Tam że. 25

Spis powszechny dla gminy Szpetal

26

Spis powszechny dla gminy Szpetal – c.d.

Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku. Siedzib ą Gminy była miejscowo ść Fabianki.

27

Lata dwudzieste były do ść ci ęż kie dla samorz ądów gminnych. Wszyscy dopiero uczyli si ę demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo du żym problemem w pocz ątku lat dwudziestych była szalej ąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na pocz ątku 1923 roku bud żet nale żało co miesi ąc nowelizowa ć. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom w budow ę dróg i szkół. Zdarzało si ę, że propozycj ę rz ądowe dofinansowania inwestycji były odrzucane przez gminy, gdy ż kwoty te w ci ągu kilku miesi ęcy stawały si ę śmiesznie niskie i gmina musiała sama doko ńczy ć zacz ętą budow ę. W latach dwudziestych XX wieku miała miejsce do ść istotna zmiana granic gminy. Wył ączono z niej miejscowo ści: Grodzkie, Zofijka, Walewskie, Szpetal Dolny, Psia Górka, Ignackowo, Suszyce, „grunty Prywatne Walewskie” oraz cz ęś ci folwarków: Kulin, Suszyce i Szpetal Górny z dóbr ziemskich Szpetal Górny o obszarze 506 ha i wł ączono do miasta Włocławka. Rozporz ądzenie szczegółowo okre ślało granice miasta i gminy Szpetal. Weszło w życie 15 lutego 1927 roku. 15

15 Dz.U. 1927 nr 11 poz. 85 28

Fragment rozporz ądzenia o zmianie granic gminy Szpetal i miasta Włocławek

29

Fragmenty Ksi ęgi Adresowej Polski z 1929 roku – wykaz osób prowadz ących działalno ść gospodarcz ą w latach dwudziestych XX wieku (s. 1970-1971)

30

W 1931 roku przeprowadzono kolejny spis powszechny. Według niego gmina Szpetal liczyła 122,4 km 2. Liczyła 987 budynków mieszkalnych i 7803 mieszka ńców.16

16 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej , Warszawa 1933, s.17. 31

Fragment czasopisma Przebój z 1930 roku (nr 8)

32

W 1933 roku dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce. Według nowej ustawy gminnej 17 z 23 marca 1933 roku zniesiono Zebranie Gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu przekazano cz ęś ciowo Radzie Gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy miała mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium zło żone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcze śniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynosz ący 30 lat (wcze śniej 25). W gminach do 5000 mieszka ńców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnie ć, że w czasach II RP mandat radnego nie wi ązał si ę z żadnym wynagrodzeniem. Namiastk ą zniesionego zebrania gminnego było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin na gromady wiejskie, które obejmowały jedn ą lub kilka wsi. Podział na gromady był ogłaszany w Dzienniku Urz ędowym Województwa. Zebranie gromadzkie zbierało si ę pod przewodnictwem sołtysa lub jego zast ępcy (podsołtysa). Zebranie gromadzkie podejmowało uchwały dotycz ące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zast ępc ę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mie ć uko ńczone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zast ępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny bud żet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Ka żdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowi ązek sprawowania obowi ązków do ko ńca kadencji. Składali oni przysi ęgę słu żbow ą na r ęce starosty. Do sołtysa nale żało kierowanie sprawami gromady, zarz ądzanie maj ątkiem, reprezentowanie gromady na zewn ątrz. Przewodniczył zebraniom. Do sołtysa nale żały te ż sprawy bezpiecze ństwa, porz ądku publicznego, przestrzegania przepisów, dor ęczania pism s ądowych, wykonywania obowi ązków zwi ązanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcze śniej organ – zarz ąd gminy. Przej ął on cz ęść uprawie ń dawnej rady gminy. Zarz ąd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarz ądu wchodziło te ż dwóch lub trzech ławników. To wła śnie zarz ąd gminy, na co dzień sprawował władz ę w gminie. Zarz ąd gminy przygotowywał projekt bud żetu, regulaminy, instrukcje urz ędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarz ądu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarz ądu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Na czele urz ędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mie ć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urz ędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urz ędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowi ązania finansowe gminy, nale żało opatrzy ć podpisem jeszcze jednego członka zarz ądu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rz ądowej w terenie, wykonywał tak że zadania zlecone przez rz ąd.

17 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294. 33

Wójt, jako organ rz ądowy, działał jednoosobowo i pod osobist ą odpowiedzialno ści ą. Nadzór nad jego działalno ści ą sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolni ć wójta lub rozwi ąza ć rad ę gminy w przypadkach łamania prawa. Zgodnie z powy ższymi nowymi rozwi ązaniami prawnymi nale żało podzieli ć gmin ę na gromady wiejskie (odpowiednik sołectw).

Fragment ustawy o cz ęś ciowej zmianie ustroju gminnego (Dz. U. rok 1933, nr 35, poz. 294)

34

W 1933 roku gminy wiejskie zostały podzielone na gromady w skład, których wchodziła jedna, dwie lub kilka miejscowo ści. Obszar gminy Szpetal został podzielony na gromady: Bogucin, Cyprjanówka , Chełmica Wielka, Chełmica Mała, Fabjanki , Lisek, Ł ęg, Łochocin, Osiek, Popowo, Rachcin, Szpetal Górny, Świ ątkowizna, Wichowo, Wilczeniec Bogucki. 18

18 Warszawski Dziennik Wojewódzki 1933 nr 14, poz. 136.

35

(Warszawski Dziennik Wojewódzki 1933 nr 14, poz. 136)

36

Okolice Fabianek na przedwojennej mapie sztabowej

Lata trzydzieste były du żo lepszym okresem rozwoju samorz ądu gminnego, mimo że w wielu gminach władze pa ństwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokracj ę. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłyn ął na mo żliwo ść wi ększych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to tak że czas zorganizowania si ę licznych ochotniczych stra ży po żarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno- politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych. W ka żdej gminie świ ętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialno ści, który tak bardzo przydał si ę w czasie nadchodz ącej wojny. Z dniem 1 kwietnia 1938 roku dokonano zmian w granicach województw warszawskiego i pomorskiego. Powiat lipnowski, wraz z gmin ą Szpetal przeszedł w skład województwa pomorskiego. 19

19 Dz. U. 1937 nr 46 poz. 350.

37

II WOJNA ŚWIATOWA

1 wrze śnia 1939 roku wybuchła II wojna światowa. W pocz ątku wrze śnia okolice Włocławka znalazły si ę pod okupacj ą niemieck ą. W pocz ątku pa ździernika, na mocy dekretu A. Hitlera całe województwo pomorskie wcielono do III Rzeszy, wraz z niedawno wł ączonym powiatem lipnowskim. Utworzono Okr ęg Rzeszy Gda ńsk-Prusy Zachodnie. Był to czas ograniczenia praw ludno ści polskie, germanizacji, rozwi ązano wszelkie polskie urz ędy i instytucje.

GMINNA RADA NARODOWA SZPETAL 1945-1954

W styczniu 1945 roku obszar Kujaw został zaj ęty przez Armi ę Czerwon ą. Niemiecka administracja szybko opu ściła te teren. Pocz ątkowo władz ę przejmowali przedstawiciele delegatury Rz ądu na Kraj, bowiem legalnym rz ądem był Rz ąd Londy ński, który w ka żdej gminie miał swojego przedstawiciela. Tymczasem w Lublinie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działaj ący pod osłon ą ZSRR. To wła śnie przedstawiciele tego komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczn ą władz ę w terenie. W ka żdej gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bardzo szybko odsun ął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncentrowanie du żych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wej ścia Rosjan tworzono na nowo urz ąd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wej ściem Sowietów ustalono obowi ązkowe kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar jak te z czasów wojny, zwano je „ świadczeniami rzeczowymi”. Z czasem je obni żano a ż do zniesienia w 1947 roku. W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano si ę na przedwojennych rozwi ązaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacja obszaru kraju wyzwolonego z pod okupacji niemieckiej. Dnia 21 sierpnia 1944 roku dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa, gminy i gromady. 20 Gmina Szpetal powróciła do powiatu lipnowskiego w województwie pomorskim.

20 Tam że, s. 159. 38

Fragment dekretu o radach narodowych z 11 wrze śnia 1944 roku (Dz. U. 1944, nr 5, poz. 22)

Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwi ązania ustrojowe. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 wrze śnia 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działa ń Rad Narodowych. 21 Miały działa ć tymczasowo, ale pozostały a ż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły „uspołecznion ą form ę sprawowania administracji”. Była to instytucja nieznana w społecze ństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufno ści ą. Rady narodowe zostały wł ączone w skład systemu samorz ądowego. Ostateczny kształt organizacji samorz ądu lokalnego został okre ślony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku. Zagwarantowano istnienie wspólnot samorz ądowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym maj ątkiem i osobowo ści ą prawn ą. Wspólnota samorz ądowa posiadała swoje organy wykonawcze – zarz ądy oraz uchwałodawcze – rady narodowe (zamiast poprzednio rad gminnych). Zakres działa ń organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 roku). Jednocze śnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy pa ństwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych zło żone z przewodnicz ącego, zast ępcy i kilku członków. To wła śnie

21 Dz.U. 1944 nr 5 poz. 22 39

prezydia rad narodowych z czasem zacz ęły przejmowa ć funkcje zarz ądów gmin. Organ ten działał kolegialnie zbieraj ąc si ę na sesjach. Gminne rady narodowe składały si ę z nie mniej ni ż 16 i nie wi ęcej ni ż 36 radnych, „reprezentuj ących w miar ę mo żliwo ści ludno ść poszczególnych wsi”. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odt ąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzesze ń społecznych, organizacji młodzie żowych, przedstawiciele wojskowo ści, nauki i pracy społecznej. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Pocz ątkowo zasiadały w nich tak że osoby z przedwojennego samorz ądu, autorytety miejscowe, nawet ksi ęż a. Te osoby wyrzucano przy cz ęstych „reorganizacjach” rad zarz ądzanych przez rady wy ższego szczebla. Wola ludno ści poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. Preferowano ludzi zwi ązanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie maj ątkowym. Najwi ększa „akcja wymiany” radnych miała miejsce w 1948 roku. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym wi ększo ści ą głosów wybierał zarz ąd gminny, jako organ wykonawczy. Zarz ąd składał si ę z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starost ę. Kompetencje zarz ądu były takie same jak przed wojn ą, jednak z czasem zacz ęto pomniejsza ć ich rol ę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych spychaj ąc wójta do mało znacz ącej w gminie roli wykonawcy polece ń prezydium GRN. Zarz ąd gminy miał do pomocy urz ąd gminy z sekretarzem na czele. W urz ędach zatrudniono wi ęcej urz ędników – referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano tak że wo źnego. Wi ązało si ę to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo małe i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urz ędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zast ąpili ich nowi – ukształtowani według zupełnie nowych wzorców.

40

Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku – gmina Szpetal liczyła ówcze śnie 7222mieszka ńców ( Powszechny sumaryczny spis ludno ści z dnia 14 lutego 1946 roku , Warszawa 1947, s. 41) 41

Tu ż po wojnie praca urz ędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko za spraw ą podziemia niepodległo ściowego, które walczyło z władz ą komunistyczn ą. Nowa władza nie cieszyła się poparciem ogółu ludno ści. Powszechnie odbierano j ą jako narzucon ą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki referendum z 1946 roku (słynne hasło 3 razy „tak”) oraz wyborów ze stycznia 1947 roku. Masowe fałszerstwa spowodowały przej ęcie pełni władzy przez komunistów. Typowe dla tego pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczy ć we władzach ustanowionych przez komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło spowodowa ć pobicie przez siły niepodległo ściowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych, było standardow ą kar ą dla zwolenników nowej władzy. Często zdarzało si ę, że niektórzy członkowie władz gminnych wyje żdżali na Ziemie Zachodnie porzucaj ąc cz ęsto wa żne funkcje we władzach lokalnych. Ówczesny samorz ąd gminny zajmował si ę instytucjami o światowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody samorz ądu pochodziły z ró żnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urz ądze ń komunalnych, po życzek, dotacji Skarbu Pa ństwa oraz dodatków do podatków pa ństwowych (głównie podatek gruntowy). Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwi ązania prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i rad ą gromadzk ą. Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zacz ęła by ć ograniczana. Formalnie rozporz ądzały maj ątkiem gromadzkim, jednak niewiele go pozostało, poniewa ż został upa ństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły, bowiem podział maj ątku na pa ństwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i maj ątek gromadzki w tym podziale przeszły na własno ść pa ństwa. Do 1950 roku formalnie nadal działał samorz ąd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnie ń do samodzielnego działania. (...) W systemie rad narodowych dominuj ąca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urz ędniczemu. Nast ępowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny maj ątek samorz ądowy, bo jego nowy wła ściciel – Skarb Pa ństwa – nie potrafił temu skutecznie przeciwdziała ć.22 Samorz ąd gminny nie miał prawa istnie ć w socjalistycznym pa ństwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy pa ństwowej 23 zniesiono samorz ąd terytorialny (pozostał nadal okr ęg zwany gmin ą). Jego cały maj ątek przej ęło pa ństwo. Rozwi ązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarz ąd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przej ęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy pa ństwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalno ści ą gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą. Na czele rad stały prezydia,

22 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 36. 23 Dziennik Ustaw, 1950, nr 14, poz. 130. 42

które w praktyce przej ęły funkcj ę rad narodowych 24 . Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscow ą ludno ść 25 . Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 roku. W ten sposób pełni ę władzy w gminie przej ęły rady narodowe oraz prezydia – organ kolegialny. Ju ż wcze śniej obni żano rol ę wójta i zarz ądu, teraz zlikwidowano te pozostało ści sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały si ę na sesjach podobnie jak wcze śniej zarz ądy gminy. Pozostały nadal urz ędy gminy pracuj ące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odt ąd w skład prezydium. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom, od czasu wej ścia przepisów z 1950 roku podlegali przewodnicz ącym gminnych rad narodowych.

Fragment powojennej mapy administracyjnej województwa pomorskiego

24 Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396. 25 Tam że. 43

Gmina Szpetal w 1952 roku

44

Wa żną zmian ą w historii regionu był fakt, że z dniem 6 lipca 1950 roku województwo pomorskie zostało przemianowane na województwo bydgoskie. 26 Po wojnie utrzymywał si ę podział na gromady wiejskie z sołtysami na czele. Nie miały one jednak żadnych uprawnie ń samorz ądowych. Gmina Szpetal składała si ę z gromad: Bogucin, Chełmica Du ża, Chełmica Mała, Cyprianka, Fabianki, Lisek, Ł ęg Witoszyn, Łochocin, Osiek, Popowo, Rachcin, Szpetal Górny, Świ ątkowizna, Wichowo, Wilczaniec Bogucki, Wilczaniec Fabianki, Winduga, Witoszyn Nowy, Witoszyn Stary, Zarzeczewo i Zbytkowo. 27 W latach 1953-1954 roku rozpocz ęto kampani ę propagandow ą informuj ącą o potrzebie zmian w administracji. Władza ludowa miała znale źć si ę bli żej ludu, a nie tylko w cz ęsto odległej siedzibie gminy. „Sanacyjny” prze żytek w postaci gmin miał zosta ć zlikwidowany. Z ko ńcem 1954 roku gminy (w tym Szpetal) zako ńczyły działalno ść .

GROMADZKIE RADY NARODOWE

Ju ż w 1953 roku rozpocz ęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najni ższego szczebla. Dawne granice gmin miały si ę zmieni ć. Gminy miały zast ąpi ć mniejsze jednostki – gromady. Celem reformy miało by ć wł ączenie coraz szerszych rzesz pracuj ących do udziału w rz ądzeniu pa ństwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywno ści dla pomna żania dobrobytu i kultury wsi . Zlikwidowano ju ż samorz ąd gminny, teraz likwidacji miały ulec tak że gminy. Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały sta ć si ę zal ąż kiem du żych, kolektywnych gospodarstw rolnych, co ś na kształt radzieckich kołchozów. 25 wrze śnia 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego. 28 W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady poło żone na terenie jednej lub s ąsiaduj ących ze sob ą dawnych gmin. Nowe gromady miały mie ć powi ązania komunikacyjne, wspólne urz ądzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne . Liczba mieszka ńców miała si ę waha ć od tysi ąca do trzech tysi ęcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele cało ści stała Gromadzka Rada Narodowa z Prezydium (przewodnicz ący, zast ępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). Pocz ątkowo Gromadzkie Rady Narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kieruj ą w swoim zakresie na terenie gromady działalno ści ą gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą (art. 10). W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarz ądze ń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółow ą kontrol ę nad działalno ści ą władz gromadzkich. Gromada uchwalała bud żet (z czego połowa szła na kilkuosobow ą administracj ę), zarz ądzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestracj ę rowerów. Bud żety gromadzkie powi ązane były z bud żetem powiatowym. Bez wsparcia władz

26 Dz.U. 1950 nr 28 poz. 255 27 Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952, s. 53. . 28 Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191. 45

powiatowych żadne inwestycje nie mogły by ć prowadzone, gdy ż przekraczało to mo żliwo ści niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało si ę organizowanie rolnictwa w celu powi ększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały kilka wsi, cz ęsto nie maj ąc na swoim terenie prawie żadnych instytucji u żyteczno ści publicznej z wyj ątkiem szkół. Cz ęsto Gminne Spółdzielnie, o środki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady skazuj ąc gromady na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowi ązki sołtysów przej ęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzk ą rad ę narodow ą. Pełnomocnik działał w oparciu o wytyczne GRN i był ł ącznikiem mi ędzy gromad ą a wsi ą. Do jego zada ń nale żało organizowanie czynów społecznych, zwoływał zebrania wiejskie, wpływał na polityczno-społeczne postawy wsi, informował GRN o skargach i postulatach ludno ści. Wystawiał świadectwa pochodzenia zwierz ąt. Co tydzie ń uczestniczył w odprawach w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła si ę i nigdy nie została przez wie ś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwuj ącym wykonywanie przez obywateli obowi ązków wobec pa ństwa. W latach 1954–1958 zebrania wiejskie nie mogły uchwala ć żadnych uchwał, mogły jedynie zgłasza ć postulaty 29 .

Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191)

Gromady miały si ę sta ć zal ąż kiem przyszłych du żych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przykład

29 Go ńczar M., Samorząd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 37. 46

w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczy ć i dodatkowo cała gromada współzawodniczyła z inn ą gromad ą. Formalnie ka żde gospodarstwo rolne było prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i ka żdy rolnik, który za wcze śnie lub za pó źno zasiał zbo że mógł mie ć kłopoty. Według planu akcja żniwna w 1955 roku miała si ę sko ńczy ć 15 sierpnia i do 1 wrze śnia ka żda wie ś miała odstawi ć 100% swoich zobowi ąza ń w zbo żu. Wi ększo ść plonów nale żało odda ć za symboliczne pieni ądze na rzecz pa ństwa, dopiero nadwy żki mo żna było sprzeda ć. Za niewykonanie planów groziły kary. Do najłagodniejszych nale żało wywieszenie nazwiska „opornego chłopa” na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim. W pa ździerniku 1956 roku dawny system stalinowski upadł. Władz ę przej ął Władysław Gomułka. Na razie wycofano si ę z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych daj ąca im wi ększe uprawnienia. 30 Rozpocz ęto tak że proces komasacji gromad w wi ększe jednostki, bowiem wi ększo ść z nich była kompletnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza b ędzie bli żej ludzi. Gdy rozpocz ęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej wi ęc ludzie odbierali to z nieufno ści ą. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak bud żet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zada ń gromadzkich rad nale żało w szczególno ści: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłow ą gospodark ę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarz ąd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszcze ń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek . Aparatem wykonawczym i zarz ądzaj ącym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarz ądzaj ący rady, reprezentowało rad ę na zewn ątrz i organizowało prac ę rady narodowej. Przewodnicz ący prezydium wybrany przez rad ę musiał by ć zatwierdzony przez Powiatow ą Rad ę Narodow ą. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy maj ące by ć przedmiotem sesji, kontrolowały działalno ść aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odt ąd w skład prezydium, stoj ąc na czele biura gromadzkiego zło żonego z kilku urz ędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował te ż przewodnicz ący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Tym wyborom towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory równie ż przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbli żała si ę do 100%, tyle samo głosowało na jedyn ą list ę wyborcz ą – Front Jedno ści Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane władze przywi ązywały, wzorem ZSRR, du żą wag ę do wyborów. Pierwsze dwie

30 Dz.U. z 1958 nr 5 poz. 16 (teks ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139 47

kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969. 31 Przed ka żdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampani ę wyborcz ą, co oznaczało zebranie na którym mieszka ńcy mieli wysuwa ć swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały si ę programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało ró żnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnienie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biurami gromadzkimi. W ka żdej z tych gromad nale żało zapewni ć lokal, sprz ęt biurowy i kadry. Cz ęsto był z tym du ży problem. Pensje były niskie i trudno było znale źć kompetentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku na wsiach na nowo powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie. Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotycz ących poszczególnych wsi, wchodz ących w skład gromady zwołuje si ę zebranie mieszka ńców tych wsi (zebranie wiejskie). Dla zapewnienia stałej łączno ści mi ędzy poszczególnymi wsiami a gromadzk ą rad ą narodow ą i jej prezydium mieszka ńcy wsi wybieraj ą sołtysa. Powrócono do zebra ń wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest cz ęsto nawet dobrze oceniany przez świadków. Po latach represji wiele si ę zmieniło. Władze przestały na sił ę tworzy ć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej. Zmniejszono wymiary obowi ązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło si ę zaopatrzenie sklepów, w tym tak że w materiały budowlane tak potrzebne na wsi. Władze pa ństwowe poło żyły du ży nacisk na spółdzielczo ść mleczarsk ą, ogrodnicz ą i kredytow ą (Spółdzielnie Oszcz ędno ściowo-Kredytowe). Utworzono Pa ństwowe O środki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wie ś „zasypano” nawozami sztucznymi, które nale żało obowi ązkowo wykupi ć32 . Propagowano upraw ę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpocz ęła działalno ść gromadzka słu żba rolna zło żona z agronoma i zootechnika gromadzkiego. Rozpocz ęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod wzgl ędem rentowno ści. Du ży nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mog ących po preferencyjnych cenach kupowa ć maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w ka żdej wsi. Z czasem tworzono Mi ędzykółkowe Bazy Maszynowe maj ące na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z zamierze ń kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które si ę nie rozwi ązały. W PGR-ach nadal panował bałagan i marnotrawstwo. Wiele jeszcze było marnotrawstwa w Gminnych Spółdzielniach maj ących monopol na handel, skup i usługi na wsiach. Du żo sił i środków po świ ęcono słusznej akcji podniesienia poziomu o światy, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Borykały si ę one cz ęsto z licznym problemami.

31 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. 32 Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II..., s. 270. 48

Jedynymi tolerowanymi partiami politycznymi na wsi było Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ciesz ące si ę do ść du żym poparciem oraz Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Ta druga cieszyła si ę mał ą popularno ści ą. Nowych członków trudno było pozyska ć. W ko ńcu 1954 roku w powiecie lipnowskim powołano nast ępuj ące gromady na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy: GROMADA BARANY 1954 - 1959

W skład gromady Barany z siedzib ą GRN w Baranach, weszły obszary gromad: Barany, Grabiny, Krzy żówki z gminy Kłokock oraz gromada Gnojno z gminy Bobrowniki i gromada Lisek z gminy Szpetal. 33 Gromada Barany przetrwała do ko ńca 1959 roku, uchwał ą ówczesnych władz wojewódzkich gromada została zniesiona. Wsie: Barany, Grabiny, Krzy żówki i miejscowo ść Rutki wł ączono do gromady Radomice. Wie ś Gnojno i miejscowo ści: Lisek, Stara Rzeczna, Sowia Góra i Rumunki Brzustowo wł ączono do gromady Bobrowniki. Miejscowo ści: Lisek Kolonia, Bednarka, Smólnik, Rumunki Mo ściska, Popiołkowo i Nowa Rzeczna do gromady Łachocin. 34

GROMADA FABIANKI 1954-1971 W skład gromady Fabianki wł ączono dotychczasowe gromady: Chełmica Mała, Chełmica Du ża, Cyprianka, Fabianki i Świ ątkowizna z gminy Szpetal. 35 Gromada Fabianki została wył ączona z powiatu lipnowskiego z dniem 31 grudnia 1955 roku i przył ączono do powiatu włocławskiego. 36 Z dniem 1 stycznia 1960 roku w skład gromady Fabianki wł ączono miejscowo ści: Witoszyn Stary, Wilczeniec- Fabianki, Winduga i Rachcin oraz miejscowo ści: Parcele Łachockie, Okr ągła, Działy Karowskie, Działy Rachci ńskie i Wilczeniec Bogucki ze zniesionej gromady Witoszyn Stary. 37 W 1967 roku z gromady Fabianki wył ączono obszar 35 ha lasów i przył ączono do gromady Bobrowniki w powiecie lipnowskim. 38 Gromada Fabianki została z ko ńcem 1971 roku poł ączona wraz z gromad ą Szpetal Górny w jedn ą gromad ę o nazwie Szpetal Górny z siedzib ą w Szpetalu Górnym. 39

33 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 34 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1959 nr 8 poz. 93. 35 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 12, poz. 63 36 Dz.U. 1955 nr 44 poz. 289 37 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1959, nr 8, poz. 93. 38 Dz.U. 1967 nr 16 poz. 73. 39 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1971, nr 19, poz. 188. 49

GROMADA NASIEGNIEWO 1954-1959

W skład gromady Nasiegniewo weszły dotychczasowe gromady: Nasiegniewo z gminy Zaduszniki i gromada Zarzeczewo z gminy Szpetal. 40 Z pocz ątkiem 1958 roku gromady Nasiegniewo została wyłączona z powiatu lipnowskiego i przył ączono do powiatu włocławskiego. 41 Gromada Nasiegniewo została zniesiona z ko ńcem 1959 roku. Cały jej obszar wł ączono do gromady Szpetal Górny. 42 GROMADA SZPETAL GÓRNY 1954-1972

W skład gromady Szpetal Górny weszły dotychczasowe gromady: Bogucin, Szpetal Górny, Osiek z gminy Szpetal. 43 Gromada Szpetal Górny została wył ączona z powiatu lipnowskiego z dniem 31 grudnia 1955 roku i przył ączono do powiatu włocławskiego. 44 Gromada Szpetal Górny powi ększyła swój obszar z dniem 1 stycznia 1960 roku. Wł ączono w jej skład wsie: Witoszyn Nowy, Ł ęg Witoszyn i osad ę Nowe Rumunki ze zniesionej gromady Witoszyn Stary. 45 Gromada Szpetal Górny z pocz ątkiem 1972 roku została powi ększona o obszar gromady Fabianki i w jedn ą gromad ę o nazwie Szpetal Górny. 46 GROMADA WITOSZYN STARY 1954-1959

W skład gromady Witoszyn Stary weszły dotychczasowe gromady: Wilczeniec Fabia ński 47 , Winduga, Witoszyn Nowy, Witoszyn Stary, Rachacin i parcele Łochockie z gromady Łochocin wszystkie z gminy Szpetal.48 Gromada Witoszyn Stary została wył ączona z powiatu lipnowskiego z dniem 31 grudnia 1955 roku i przył ączono do powiatu włocławskiego. 49 Gromada Witoszyn Stary w powiecie włocławskim została zniesiona z ko ńcem 1959 roku. Wsie Witoszyn Stary, Wilczeniec- Fabianki, Winduga i Rachcin oraz miejscowo ści: Parcele Łachockie, Okr ągła, Działy Karowskie, Działy Rachci ńskie i Wilczeniec Bogucki

40 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 41 Dz.U. 1957 nr 59 poz. 308 42 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1959, nr 8, poz. 93. 43 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 44 Dz.U. 1955 nr 44 poz. 289 45 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1959, nr 8, poz. 93. 46 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1971, nr 19, poz. 188. 47 W tek ście zapisano oddzielnie; Wilaczaniec i Fabianki 48 Dz. U. WRN w Bydgoszczy 1954 nr 12 poz. 63. 49 Dz.U. 1955 nr 44 poz. 289 50

wł ączono do gromady Fabianki. 50 Natomiast wsie: Witoszyn Nowy, Ł ęg Witoszyn i osad ę Nowe Rumunki włączono do gromady Szpetal Górny. 51

Podział na gromady w 1955 roku – kolor zielony. W tle widoczne granice dawnych gmin.

50 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1959, nr 8, poz. 93. 51 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1959, nr 8, poz. 93. 51

Podział na gromady w 1961 roku

52

SPISY RADNYCH GROMADZKICH

GROMADA FABIANKI

Kadencja 1955-1957 52 Kadencja 1958-1961 53

52 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 14, poz. 152. 53 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1958, nr 3, poz. 13. 53

Kadencja 1961-1965 54

54 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1961, nr 4, poz. 51. 54

Kadencja 1965-1969 55 Kadencja 1969-1972 (1973) 56

55 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1965, nr 9, poz. 103. 56 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1969, nr 9, poz. 100. 55

GROMADA SZPETAL GÓRNY

Kadencja 1955-1957 57 Kadencja 1958-1961 58

57 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 14, poz. 152. 58 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1958, nr 3, poz. 13. 56

Kadencja 1961-1965 59

59 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1961, nr 4, poz. 51. 57

Kadencja 1965-1969 Kadencja 1969-1972 (1973) 60

GROMADA NASIEGNIEWO

Kadencja 1955-1958 61 Kadencja 1958-1961 62

60 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1969, nr 9, poz. 100. 61 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 14, poz. 152. 62 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1958, nr 3, poz. 13. 58

GROMADA WITOSZYN STARY

Kadencja 1955-1958 63 Kadencja 1958-1961 64

63 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 14, poz. 152. 64 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1958, nr 3, poz. 13. 59

Akt powołania gromadzkich rad narodowych w powiecie lipnowskim (Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 12, poz. 63) 60

Akt powołania gromadzkich rad narodowych w powiecie lipnowskim (Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 12, poz. 63) 61

Akt powołania gromadzkich rad narodowych w powiecie lipnowskim (Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1954, nr 12, poz. 63) 62

Okres gromadzkich rad narodowych trwał w latach 1954-1972. Cechował si ę cz ęstymi zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo w ąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to wi ększych gromad. Gromady zarz ądzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało wi ększe ni ż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywisto ści lat siedemdziesi ątych.

GMINNA RADA NARODOWA SZPETAL GÓRNY/FABIANKI 1973-1990

Od 1954 roku istniał podział kraju na miasta, osiedla i gromady. Podział takie nie sprawdził si ę. Podj ęto wi ęc zasadnicze środki zmierzaj ące do zmian. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 roku oraz VI Plenum PZPR w 1972 roku. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustaw ę utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. 65 Powrócono do idei gmin- wi ększych i samowystarczalnych jednostek. Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy powołano gmin ę Szpetal Górny z obszaru dawnej gromady Szpetal Górny. W skład gminy weszły sołectwa: Bogucin, Cyprianka, Chełmica Du ża, Chełmica Mała, Fabianki, Nasiegniewo, Nowy Witoszyn, Rachcin, Skórzno, Stary Witoszyn, Szpetal Górny, Świ ątkowizna, Wilczyniec Fabia ński i Zarzyczewo.66

65 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. 66 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1972, nr 17, poz. 200. 63

Akt powołania gminy Szpetal Górny (Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1972, nr 17, poz. 200)

64

W nowym ustroju gminnym oddzielono funkcje stanowi ące od wykonawczych. Organem uchwałodawczym była gminna rada narodowa. Rada spo śród swego grona wybierała prezydium i komisje. Przewodnicz ącym rady zostawał zwyczajowo pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Przewodnicz ący GRN, jego zast ępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej. Na sesjach prezydium omawiano kwestie organizacyjne GRN ale te ż podejmowano uchwały na przykład o zatwierdzeniu sołtysów. Obsług ą administracyjn ą i kancelaryjn ą gminnej rady narodowej i jej organów zajmował si ę inspektor d/s rady narodowej i biuro rady. Inspektor słu żbowo podlegał przewodnicz ącemu, a zatrudniony i finansowany był przez Naczelnika. Do zada ń rady narodowej gminy nale żało uchwalanie rocznych i wieloletnich planów społeczno-gospodarczych rozwoju gminy oraz koordynowanie i kontrolowanie ich wykonania, uchwalanie bud żetu na rok przyszły i kontrola jego wykonania, dysponowanie środkami funduszów celowych niezwi ązanych bezpo średnio z bud żetem, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego terenu gminy. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach, na których podejmowała uchwały, które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Organami rady były: prezydium, komisje, a tak że Gminny Komitet Kontroli Społecznej, powołany na mocy ustawy z dnia 26 maja 1978 roku o zmianie ustawy o radach narodowych. Na czele prezydium (w skład, którego wchodzili: przewodnicz ący, zast ępcy oraz szefowie komisji gminnych) stał przewodnicz ący. Od 1974 roku przewodnicz ący obligatoryjnie był I-szy sekretarz miejscowego komitetu PZPR. W niektórych gminach nawet nie przeprowadzano głosowania na forum rady tylko przez aklamacj ę zatwierdzano przewodnicz ącego po zmianach personalnych w miejscowym komitecie PZPR. Trzeba doda ć, że sekretarze partyjni cz ęsto byli przenoszeni z gminy do gminy, co wi ązało si ę ze zmianami w prezydium. Powołano urz ąd gminy, jako terenowy organ administracji pa ństwowej do wykonywania zada ń naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewod ę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyra żać niewi ążą cą opini ę o kandydaturze. Naczelnicy rzadko pochodzili z terenu gminy, chocia ż cz ęsto bywali zwi ązani z władzami powiatowymi. Byli to w wi ększo ści ludzie z wy ższym wykształceniem maj ący cz ęsto do świadczenie z administracj ą. W urz ędach gmin zatrudniano osoby maj ące przynajmniej średnie wykształcenie lub b ędące w trakcie uzupełniania wykształcenia. Była to zupełna nowo ść w administracji lokalnej, sprzyjaj ąca profesjonalizacji administracji. Ustanowienie gmin w 1973 roku było przyznaniem si ę do pora żki funkcjonowania gromadzkich rad narodowych Powstały gminy, cz ęsto prawie w dawnych granicach. Ustanowiono jednoosobowy organ wykonawczy przypominaj ący dawnego wójta. Urz ąd Gminy Szpetal Górny rozpocz ął prac ę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy z 29 listopada 1972 roku O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 67 . Urz ąd funkcjonował w oparciu o Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. „w sprawie zakresu działania naczelnika gminy, organizacji i zada ń urz ędu gminy oraz

67 Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 315. 65

niektórych spraw pracowniczych” 68 . Urz ąd gminy zasadniczo dzielił si ę na trzy cz ęś ci: Biuro Urz ędu, Gminn ą Słu żbę Roln ą i Urz ąd Stanu Cywilnego. Urz ąd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza Biura Urz ędu Gminy. Wa żną pozycj ę zajmował główny ksi ęgowy urz ędu gminy. Gminna Słu żba Rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół kilku ludzi sprawuj ący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizuj ący jego sprawy. W latach osiemdziesi ątych GSR zostały przekształcone w referaty rolnictwa. W ramach Urz ędu Gminy funkcjonował Urz ąd Stanu Cywilnego na czele z kierownikiem. Gminnej Radzie Narodowej podlegały wszelkie instytucje gospodarcze i pa ństwowe na terenie gminy (np. GS SCh i posterunki MO). Miały one obowi ązek składania sprawozda ń. Gminy stały si ę z zamierzenia okr ęgiem samowystarczalnym dla wsi. Na jego terenie działała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, zbiorcza szkoła gminna, biblioteka gminna, gminny o środek zdrowia, spółdzielnia kółek rolniczych itp. Wa żne funkcje w środowisku wiejskim pełniły gminne spółdzielnie. Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska s ą dominuj ącą form ą obrotu towarowego na wsi. Prowadz ą one skup wszelkich artykułów rolniczych i zaopatruj ą wie ś w artykuły potrzebne do produkcji rolnej oraz do konsumpcji. GS spełniaj ą w imieniu pa ństwa i zgodnie z ogólnospołecznym interesem funkcje organizatora rynku wiejskiego 69 . Gminne spółdzielnie spełniały zatem wiele funkcji. Zaopatrywały wie ś we wszelkie potrzebne towary (od żywno ści po w ęgiel i materiały budowlane) i skupowały płody rolne od rolników. GS-y świadczyły te ż usługi np. transportowe, prowadziły działalno ść wytwórcz ą (wytwórnie wód gazowych, masarnie, piekarnie). Zajmowały si ę tak że działalno ści ą kulturaln ą prowadz ąc Kluby Rolnika. Na czele GS-u stał prezes, zarz ąd oraz Walne Zgromadzenie członków spółdzielni. Nadal funkcjonowały kółka rolnicze. W połowie lat siedemdziesi ątych nast ąpiła komasacja kółek i tworzono Spółdzielnie Kółek Rolniczych – SKR-y. Według ówczesnej definicji: Celem działalno ści kółek rolniczych jest niesienie gospodarstwom chłopskim ró żnorakiej pomocy produkcyjnej, remontowanie maszyn, świadczenie usług budowlanych, rozwijanie wiedzy rolniczej, a tak że prowadzenie wielostronnej działalno ści społeczno- kulturalnej. Ponadto gminne SKR maj ą obowi ązek prowadzenia własnej produkcji rolnej na obszarach przejmowanych od chłopów, którzy przechodz ąc na rent ę lub emerytur ę nie maj ą w rodzinie nikogo, komu mogliby przekaza ć gospodarstwo 70 . Władze stawiały na rozwój kół gospody ń wiejskich. Działalno ść kół gospody ń wiejskich dotyczy przede wszystkim spraw zwi ązanych z racjonalnym prowadzeniem gospodarstwa domowego, żywieniem rodziny, zdrowia i higieny, urz ądzenia mieszka ń, wychowania dzieci i opieki nad nimi, uczestnictwa ludno ści wiejskiej w życiu kulturalnym itp 71 .

68 Dz.U. 1972 nr 49, poz.315. 69 Dyzma Gałaj, Samorz ąd wiejski w PRL , Warszawa 1978, s. 25. 70 Tam że, s. 24. 71 Tam że, s. 25. 66

Powołanie gmin w tamtym okresie było całkiem dobrym posuni ęciem na miar ę ustroju. Powstały wi ększe jednostki terytorialne, które w ramach swego okr ęgu spełniały wi ększo ść funkcji administracyjnych, gospodarczych i socjalnych ludno ści. Z pocz ątkiem czerwca 1975 roku weszła w życie reforma administracji ustanawiaj ąca dwustopniowy podział (zamiast trzystopniowego). Zlikwidowano powiaty, tworz ąc jednocze śnie nowe, mniejsze województwa (zamiast 17 województw – 49). Gmina Szpetal Górny weszła w skład województwa włocławskiego.72 Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia 1973 roku ( Przez kilka miesi ęcy, od stycznia do listopada 1973, w gminnych radach zasiadali radni wybrani jeszcze w 1969 roku.) Kolejne wybory organizowano w dniu 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 i 19 czerwca 1988 roku. Wybory tak że przeprowadzano w atmosferze powszechnej mobilizacji, a wyniki i frekwencja zawsze zbli żały si ę do 100%. (w wyj ątkiem ostatnich wyborów).

72 Dz. U. 1975 nr 17 poz. 92. 67

Niedługo po powołaniu gmin (1973) rozpocz ęła si ę weryfikacja ich stanu. Nie wszystkie, według władz, miały dobre warunki gospodarcze. Cz ęść z nich postanowiono zlikwidowa ć. Tak stało si ę na przykład z gmin ą Bobrowniki w s ąsiedztwie gminy Szpetal Górny. Sołectwa: Białe Błota, Bobrowniki Osada, Bobrowniki Pole, Bógpomórz, Brzostowa, Gnojno, Lisek, Polichnowo i Rybitwy wł ączono do gminy Szpetal Górny. Rozporz ądzenie weszło w życie 15 stycznia 1976 roku. 73 Lata siedemdziesi ąte był to okres entuzjazmu i zmian. Polska wie ś odczuła to poprzez zniesienie przez władze uci ąż liwych obowi ązkowych dostaw. Rolników obj ęto bezpłatnymi ubezpieczeniami społecznymi. Sklepy były nieco lepiej zaopatrzone (chocia ż jak w jednej z gmin w województwie kieleckim pisano „z zaopatrzeniem naszych sklepów nie jest źle ale nie jest te ż dobrze”). Władze sprzyjały młodym pr ęż nym rolnikom, którzy mogli nawet kupi ć maszyny rolnicze takie jak traktor. Powstało wiele nowych murowanych domów i budynków gospodarczych. Mimo to ju ż w połowie lat siedemdziesi ątych zacz ęły si ę pojawia ć symptomy kryzysu gospodarczego. Z dniem 1 wrze śnia 1979 roku przeniesiono siedzib ę władz gminy Szpetal Górny do Fabianek i zmieniono nazw ę gminy na Fabianki. 74 Dodatkowo z dniem 1 grudnia 1979 roku do miasta Włocławka wł ączono cz ęść wsi Zarzeczewo (225,64 ha). 75 W latach 1979-1980 kryzys pa ństwa pogł ębiał si ę. Do tego dochodziły kl ęski żywiołowe (ostra zima 1978/1979, mokre lato 1980). Sposobem na przezwyci ęż enie kryzysu było powołanie Komisji Kontroli Społecznych w ka żdej gminie w sierpniu 1978 roku. Tropiły one nieprawidłowo ści w dystrybucji dóbr. Latem 1980 roku wiele zakładów pracy rozpocz ęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizowania ruchu „Solidarno ści”. Był to ciekawy okres w dziejach polskiej wsi. W sklepach nie wiele mo żna było kupi ć ale wiele si ę zmieniało w kwestiach politycznych. Na przełomie 1980 i 1981 roku masowo podawali si ę do dymisji przewodnicz ący gminnych rad narodowych, którzy zajmowali te ż wysokie funkcje partyjne. Nowymi przewodnicz ącymi zostawali działacze społeczni ciesz ący si ę du ży zaufaniem społeczno ści wiejskiej. W dniu 19 marca 1981 roku Rada Pa ństwa podj ęła uchwał ę w sprawie umacniania roli samorz ądu mieszka ńców wsi w ramach istniej ących przepisów o radach narodowych. Zebrania wiejskie od tej pory mogły uchwala ć projekty uchwał, którymi musiała si ę zaj ąć gminna rada narodowa. Zebrania zyskały inicjatyw ę uchwałodawcz ą. Zebrania wiejskie mogły wybiera ć rady sołeckie. Funkcja sołtysa została wzmocniona poprzez prawo do uczestniczenia w sesjach GRN z głosem doradczym. Sołtys mógł zawiera ć umowy w imieniu zebrania wiejskiego, co do udost ępnienia obiektów sołectwa 76 . Jesieni ą 1981 roku w gminach pojawiło si ę wojsko – terenowe grupy operacyjne. Oficjalnie miały one „udziela ć pomocy terenowym organom administracji pa ństwowej w realizacji zada ń społecznych, gospodarczych i obronnych, a tak że współdziałanie z ró żnymi

73 Dz.U. 1976 nr 1 poz. 10 74 Dz.U. 1979 nr 20 poz. 119 75 Dz.U. 1979 nr 26 poz. 155 76 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 55. 68

rodzajami samorz ądów i organizacji społecznych działaj ących w środowisku wiejskim 77 . Przygotowywały grunt pod wprowadzenie stanu wojennego. Wojskowi tropili nieprawidłowo ści w gminach. Sporo ich wykryli ale najpierw nale żałoby zmieni ć cały ustrój, aby poprawi ć zaopatrzenie. 13 grudnia 1981 roku do urz ędów wkroczyło wojsko. Gminne rady narodowe i zebrania wiejskie miały zakaz zgromadze ń. W urz ędach gmin urz ędowanie rozpocz ęli komendanci terenowych grup operacyjnych. Naczelnicy musieli respektowa ć decyzje komendantów. Władz ę odzyskała partia. W ci ęż kiej sytuacji pozostawali przewodnicz ący gminnych rad narodowych wybrani na przełomie 1980 i 1981 roku. Cieszyli si ę oni pewnym autorytetem i nie zawsze chcieli si ę podporz ądkowa ć władzom wojskowym i partyjnym. Jesieni ą 1982 roku władze zainicjowały powstawanie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1982 roku powinny były si ę odby ć wybory do rad narodowych, lecz z uwagi na stan wojenny wybory przeło żono na rok 1984. Lata 1980-1981 i czas wzgl ędnej wolno ści wyra żania pogl ądów przyniósł w całym kraju fal ę żą da ń przywrócenia gmin, które likwidowano w 1976 roku. Mieszka ńcy Bobrownik i okolic równie ż domagali si ę przywrócenia gminy. Władze cz ęsto zgadzały si ę na te oddolne inicjatywy. Z dniem 1 pa ździernika 1982 roku formalnie przywrócono gmin ę Bobrowniki. W jej skład weszły obszary sołectw: Białe Błota, Bobrownickie Pole, Bobrowniki, Bógpomórz, Brzustowa, Gnojno, Polichnowo, Rachcin i Rybitwy oraz wie ś Winduga z sołectwa Stary Witoszyn. Wszystkie miejscowo ści nale żały poprzednio do gminy Fabianki. 78 Ciekawostk ą jest fakt, że miejscowo ść Lisek pozostała w gminie Fabianki przez jest otoczona przez sołectwa gminy Bobrowniki. W dawnym podziale administracyjnym, z przed 1954 roku, podobne przypadki zdarzały si ę cz ęsto. W nowych podziałach (po 1954 roku) podobnych rozwi ąza ń nie stosowano. W pocz ątkach lat osiemdziesi ątych władze postanowiły zreorganizowa ć administracj ę wiejsk ą. Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorz ądu terytorialnego na nowo powołała samorz ąd terytorialny. Nie był to samorz ąd w pełni tego słowa znaczeniu. Przepisy były do ść m ętne i ró żnie je interpretowano. Był to jednak pierwszy tak odwa żny krok władz pa ństwowych. Samorz ąd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami, ale nie uzyskał osobowo ści prawnej. Zebrania wiejskie mogły decydowa ć o sprawach lokalnych. Powoływały sołtysa i rad ę sołeck ą, jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł stan ąć przewodnicz ący rady sołeckiej. Mógł ni ą tak że kierowa ć sołtys. Główn ą osob ą reprezentuj ącą samorz ąd wiejski stawał si ę przewodnicz ący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebra ń wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszka ńców sołectwa. Sołectwo mogło uchwali ć swój statut i powoływa ć komisje. Nadzór na samorz ądem wiejskim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowe przepisy zobligowały naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebra ń wiejskich. Sprawy dotycz ące danej społeczno ści musiały by ć z ni ą uzgadniane. Wybory do rad sołeckich

77 Tam że, s. 48. 78 Dz.U. 1982 nr 23 poz. 166 69

przeprowadzono jesieni ą 1984 roku, kolejne w 1988 roku.

Fragment ustawy o radach narodowych i samorz ądzie terytorialnym z 20 lipca 1983 roku (Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185).

Nowa ustawa o radach narodowych i samorz ądzie wiejskim zwi ększyła uprawnienia rad narodowych wobec naczelników. Od tej pory to gminna rada narodowa w porozumieniu z wojewod ą wybierała swojego naczelnika. Mimo pozorowanych i prawdziwych prób naprawienia sytuacji gospodarczej kraju kryzys si ę pogł ębiał. Władza traciła autorytet. W dniu 19 czerwca 1988 roku przeprowadzono

70

ostatnie wybory do rad narodowych w Polsce. Ogłoszono po raz pierwszy prawdziwe wyniki o frekwencji, które były bardzo niskie. Zmiany zapocz ątkowane w 1989 roku doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy o samorz ądzie gminnym, który nadał samorz ądno ść dotychczas istniej ącym gminom. Z ko ńcem kwietnia 1990 roku zako ńczyła si ę, przed terminem, kadencja rad narodowych. Rozpocz ął si ę nowy etap w historii gminy Fabianki.

71

Spis radnych Gminy Szpetal Górny/Fabianki 1973-1990 Kadencja 1973-1977 79 Szczepkowska Zdzisława, Kielczewska Regina, Bra ński Stanisław, Wojciechowski Feliks, Reszczy ński Bogusław, Politowski Jan, Szychulska Regina, Kwiatkowski Stanisław, Łękawski Michał, Nowicki Henryk, Kudrycki Jerzy, Grzelakowska Hanna, Le śniewski Maksymilian, Paprocki Ryszard, Złowodzki Józef, Raszkiewicz Henryk, Stawisi ński Jan, Urbaczewski Stanisław, Wilma ński Wacław, Wasilewski Edmund, Jankowski Józef, Melon Wacław, Ośmiałowski Franciszek, Szczepa ński Stanisław, Och Dominik, Wasiak Włodzimierz, Komorowski Eugeniusz, Kami ński Jan, Turski Leon, Gł ąbicki Władysław, Borowiecki Adam, Krzy żanowski Roman, Słomczewski Edward, Urba ńska Zofia, Laskowski Eugeniusz, Jędrzejewski Mirosław, Trojanowska Aleksandra, Chyli ński Henryk, Lewandowski Leon,

79 Dz. Urz. WRN Bydgoszcz, 1973, nr 16, poz. 207. 72

Szczegolow Alojzy

Kadencja 1978-1984 80 Kadencja 1984-1988 81 Stru żyna Władysław, Gł ąbicki Władysław, Drzewiecka Maria, Czajkowski Jerzy, Złakowski Stanisław, Szychulska Leszek, Gitner Władysław, Tomczak El żbieta, Roman Wiesław, Drzewiecki Leszek, Gawro ńska Maria, Lewandowska Teresa, Milewska Anna, Terebi ński Jan, Kowalska Teresa, Politowska El żbieta, Parzniewski Bolesław, Nitkowska Sabina, Rutkowski Jan, Skowro ński Stanisław, Stojak El żbieta, Makowski Wojciech, Stefa ński Marek, Nowicki Henryk, Naro żna Maria, Ślendak Jadwiga, Źółtowski Józef, Kłódkowski Stanisław, Kęsicki Jerzy, Bątkowski Tadeusz, Nowak Franciszek, Raniszewska Stanisława, Szychulska Regina, Stroi ński Artur, Szczerbiak Stefan, Szczerbiak Stefan, Lelewska Krystyna, Wójcik Jadwiga, Nowicki Henryk, Dydecki Józef, Stankiewicz Wanda, Śmiałowicz Jan, Grzelakowska Hanna, Zbawicki Jerzy, Adamczak Tadeusz, Flory ńska Wiesława, Wójcik Jadwiga, Pawłowska Wiesława, Andrzejewski Ludwik, Raniszewska Anna, Zbawicki Jerzy, Kapu ści ńska Mirosława, Kwiatkowska Krystyna, Brzezi ński Józef, Laskowski Eugeniusz, Czerski Stefan, Słodowicz Wanda, Cackowski Adam, Krzy żanowski Roman, Słomczewski Krzysztof, Deskiewicz Józef, Wnukiewicz Hieronim, Chyli ński Henryk, Kopcewicz Romuald, Lisiecki Czesław, Roman Wiesław, Wasileski Edmund, Bana ś-Paprocka Wanda, Jankowski Józef, Bałuta Zygmunt, Słomska Danuta, Janowski Edward,

80 Dz. Urz. WRN Włocławek, 1978, nr 2, poz. 7. 81 Dz. Urz. Województwa Włocławskiego, 1984, nr 1, poz. 1. Wybory do rad narodowych z 1988 roku nie zostały ogłoszone w Dzienniku Urz ędowym Województwa Włocławskiego. 73

Skotnicki Stanisław, Żebrowski Grzegorz, Wilma ńska Helena, Melon Wacław, Melon Wacław, Szychulska Regina, Targa ński Władysław, Skierka Jadwiga. Kowalewski Gabriel, Turski Włodzimierz. Kami ński Jan, Szubski Andrzej, Fejdowska Stanisława

WSPÓŁCZESNA GMINA FABIANKI

W dniu 27 maja 1990 roku weszła w życie nowa ustawa o samorz ądzie gminnym z 8 marca 1990 roku. 82 Tego dnia przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych. Ustawa nadała samorz ąd i osobowo ść prawn ą gminom. Funkcj ę uchwałodawcze stanowi rada gminy wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym był pocz ątkowo zarz ąd gminy na czele z wójtem wybierany przez rad ę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jednoosobowo wójt wybierany przez mieszka ńców gminy w bezpo średnich wyborach. Pierwsza kadencja rad gminnych (1990-1994) była okresem wielu, niekiedy do ść burzliwych i zaskakuj ących zmian. Wszyscy uczyli si ę demokracji lokalnej. Kolejne kadencje bywały okresem stabilizacji i sukcesów gmin. Wybory do rad gminnych przeprowadzano 19 czerwca 1994 roku (kadencja 1994-1998), 11 pa ździernika 1998 (kadencja 1998-2002), 27 pa ździernika 2002 (kadencja 2002-2006, tego dnia po raz pierwszy wybierano bezpo średnio wójtów gmin), 12 listopada 2006 (kadencja 2006-2010) oraz 21 listopada 2010 roku (obecna kadencja 2010-2014). Do ko ńca 1998 gmina Fabianki wchodziła w skład województwa włocławskiego. Z dniem 1 stycznia 1999 roku została wł ączona w skład województwa kujawsko-pomorskiego i powiatu włocławskiego. W skład gminy wchodz ą sołectwa: Bogucin, Chełmica Du ża, Chełmica Mała, Chełmica-Cukrownia, Cyprianka, Fabianki, Kr ępiny, Kulin, Lisek, Nasiegniewo, Skórzno, Szpetal Górny, Świ ątkowizna, Wilczaniec Fabia ński, Witoszyn Nowy, Witoszyn Stary. Gmina liczy ponad 8 tysi ęcy mieszka ńców i ma 76,1 km 2 powierzchni. Wójtem Gminy jest Pan Jan Wiesław Krzy żanowski.

82 Dziennik Ustaw z 1990 roku, nr 16, poz. 95. 74

ANEKS

Miejscowo ść -sołectwo Przynale żno ść administracyjna

Bogucin W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Chełmica Du ża W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Chełmica Mała W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Chełmica Cukrownia W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Cyprianka W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Fabianki W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Kr ępiny W latach 1867-1954 do gminy Zaduszniki, w latach 1954- 1959 do gromady Nasiegniewo, w latach 1960-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Kulin W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Lisek W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1959 do gromady Barany, w latach 1960-1972 do gromady Bobrowniki, w latach 1973-1976 do gminy Bobrowniki, od 1976 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

75

Nasiegniewo W latach 1867-1954 do gminy Zaduszniki, w latach 1954- 1959 do gromady Nasiegniewo, w latach 1960-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Skórzno W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Szpetal Górny W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Świ ątkowizna W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1971 do gromady Fabianki, w 1972 roku do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Wilczaniec Fabia ński W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1959 do gromady Witoszyn Stary, w latach 1960-1972 do gromady Fabianki, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Witoszyn Nowy W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1959 do gromady Witoszyn Stary, w latach 1960-1972 do gromady Szpetal Górny, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

Witoszyn Stary W latach 1867-1954 do gminy Szpetal, w latach 1954-1959 do gromady Witoszyn Stary, w latach 1960-1972 do gromady Fabianki, od 1973 roku do gminy Szpetal Górny/Fabianki.

76

BIBLIOGRAFIA

Bandurka M, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku , Łód ź 1995.

Brodowska H, Ruch chłopski po uwłaszczeniu, Warszawa 1967.

Ćwik W. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1864 i 1866.

Dzienniku Urz ędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy, 1954-1972.

Dzienniki Ustaw, 1918-1983.

Gałaj Dyzma, Samorz ąd wiejski w PRL , Warszawa 1978

Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990.

Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.

Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.

Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem , [w:] Gmina wiejska i jej samorz ąd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.

Powszechny sumaryczny spis ludno ści z dnia 14 lutego 1946 roku , Warszawa 1947.

Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej , nakładem GUS, Warszawa 1925.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902.

Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , Studia Łom żyńskie , tom IV.

Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku , Warszawa 1952.

77

Spis treści WST ĘP ...... 2

GMINY WOKÓŁ FABIANEK W LATACH 1809-1864 ...... 3

GMINA SZPETAL 1864-1918 ...... 6

I WOJNA ŚWIATOWA ...... 19

GMINA SZPETAL W II RZECZPOSPOLITEJ ...... 20

II WOJNA ŚWIATOWA ...... 38

GMINNA RADA NARODOWA SZPETAL 1945-1954 ...... 38

GROMADZKIE RADY NARODOWE ...... 45

GROMADA BARANY 1954 - 1959 ...... 49

GROMADA FABIANKI 1954-1971 ...... 49

GROMADA NASIEGNIEWO 1954-1959 ...... 50

GROMADA SZPETAL GÓRNY 1954-1972 ...... 50

GROMADA WITOSZYN STARY 1954-1959 ...... 50

GMINNA RADA NARODOWA SZPETAL GÓRNY/FABIANKI 1973-1990 ...... 63

WSPÓŁCZESNA GMINA FABIANKI ...... 74

ANEKS ...... 75

BIBLIOGRAFIA ...... 77

78