P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2007

Autorzy: Marek Gałka*, Krystyna Wojciechowska**, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 3 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ...... 16 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 3. Wody lecznicze ...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 24 2. Pierwiastki promieniotwórcze – S. Wołkowicz ...... 26 3. Ryzyko radonowe – S. Wołkowicz ...... 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ...... 37 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 41 XIII. Podsumowanie – M. Gałka ...... 42 XIV. Literatura ...... 43

I. Wstęp

Arkusz Bobrowniki (402) Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 zo- stał wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (In- strukcja…, 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Map ę geologiczno-gospodarcz ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Bobrowniki (Król, 2002). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu oraz jego delegatury we Włocławku, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy i Włocławku oraz urz ędów administracji lokalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w maju 2007 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie terenu arkusza Bobrowniki wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne zawarte mi ędzy 18°45 ’ i 19°00 ’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°40 ’ i 52°50 ’ szeroko ści geograficznej północnej. W układzie administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w połu-

dniowej cz ęś ci województwa kujawsko-pomorskiego. Obejmuje on tereny powiatów: alek- sandrowskiego (gminy B ądkowo, Koneck i Waganiec), włocławskiego (gminy Lubanie i Brze ść Kujawski), lipnowskiego (gminy Bobrowniki i Lipno), radziejowskiego (gmina Osi ęciny) i toru ńskiego (gmina Czernikowo). Południowo-wschodnia cz ęść arkusza le Ŝy w granicach Włocławka – miasta na prawach powiatu, jego północna cz ęść si ęga granic miasta Nieszawa.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bobrowniki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja Ni Ŝ Środkowoeuropejski: Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie; Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska, 315.36 – Kotlina Płocka; Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.57 – Pojezierze Kujawskie.

Zgodnie z podziałem regionalnym Polski (Kondracki, 2001) teren arkusza poło Ŝony jest na styku dwóch makroregionów: Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej, obejmuj ącej kotliny: Toru ńsk ą i Płock ą oraz Pojezierza Wielkopolskiego z mezoregionem Równiny Inowrocław- skiej (fig. 1).

W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza przepływa rzeka Wisła, która oddziela poło Ŝon ą po jej wschodniej stronie kotlin ę Kotlin ę Toru ńsk ą od Kotliny Płockiej poło Ŝonej po jej stronie zachodniej. Najwcze śniej powstał ą jednostk ą geomorfologiczn ą, zajmuj ącą centraln ą i zachodni ą cz ęść arkusza jest Równina Inowrocławska. Stanowi ona płask ą wysoczyzn ę morenow ą, któ- rej trzon zbudowany jest z iłów trzeciorz ędowych oraz glin zwałowych i piasków lodowcowych fazy pozna ńskiej zlodowace ń północnopolskich. Lokalnie na jej powierzchni rozwin ęły si ę formy o charakterze akumulacyjnym – równiny wodnolodowcowe z licznymi zagł ębie- niami o ró Ŝnej genezie i niewielkimi osta ńcami kemowymi (rejon Krotoszyna) lub formami utworzonymi przez piaski eoliczne, osi ągaj ącymi wysoko ść 1–4 m. Ta cz ęść Równiny Ino- wrocławskiej poło Ŝona jest na wysoko ść od 80 do 100 m n.p.m. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza przecina j ą Kanał Bachorza. Kanał ten zajmuje dno rynny wytopiskowej po martwym lodzie o szeroko ści około 1 km i rz ędnej 81-82 m n.p.m., wypełnionej miejscami utworami akumulacji bagiennej Wyst ępuje tu taras zalewowy na wysoko ści 0,5–1,5 m powy- Ŝej zwierciadła wody. Stosunkowo gł ęboka dolina tego cieku ma charakter pradoliny, którą wody praWisły w młodszym plejstocenie odpływały ku zachodowi, w kierunku obecnej doliny Noteci. W strefach kraw ędzi i stoków wysoczyzny wyst ępuj ą erozyjne równiny wód roztopo- wych (rejon Lubani i Siutkówka) oraz rynny. Od rejonu Przywieczerzynka w kierunku południowo-wschodnim do okolic Rózinowa rozci ąga si ę stosunkowo w ąska rynna subglacjalna. Jest to forma o szeroko ści 300–600 m, długo ści około 5 km i gł ęboko ści dochodz ącej do 20 m, przy nachyleniu stoków 10–28°. Ryn- na była wypełniona bryłami martwego lodu, a w powstałych po ich wytopieniu obni Ŝeniach rozpocz ęła si ę akumulacja osadów organogenicznych. Podobna forma wyst ępuje w rejonie Bobrownik. W dolinie Wisły wyró Ŝniono 10 tarasów erozyjno-akumulacyjnych, których powstanie zwi ązane jest z faz ą pomorsk ą zlodowace ń północnopolskich. Zachowały si ę one fragmenta- rycznie na ró Ŝnych wysoko ściach, po obu stronach powierzchni stokowej doliny. Na ich powierzchni utworzyły si ę wydmy i torfowiska. Najstarszy z tarasów poło Ŝony jest na wysoko- ści 45–47 m w stosunku do poziomu wody w Wi śle. Kolejne dwa tarasy plejstoce ńskie (po obu stronach Wisły na północ od Bobrownik) oraz dwa holoce ńskie (zalewowe) zaliczono do form o genezie akumulacyjnej. Kraw ędzie tarasów plejstoce ńskich w dolinie Wisły rozcinaj ą gł ębokie (do 20–25 m) dolinki, parowy i młode rozci ęcia erozyjne, charakteryzuj ące si ę spadkiem dochodz ącym do 12°.

Omawiany obszar pod wzgl ędem klimatycznym znajduje si ę w regionie wielkopolsko- mazowieckim. Charakterystyczne cechy klimatu to: średnia temperatura stycznia -2°C, lipca +18°C, roczna +8°C, suma rocznych opadów – 450–550 mm, czas trwania zimy i lata wynosi około 80–90 dni. Okres wegetacyjny jest do ść długi i wynosi 220 dni. Dominuj ą wiatry za- chodnie o średniej pr ędko ści 2,5–2,7 m/s. Obszar wysoczyznowy Równiny Inowrocławskiej odznacza si ę bardzo mał ą lesistości ą. Małe nachylenie powierzchni terenu i słaby drena Ŝ naturalny był przyczyn ą nadmiernego na- wilgocenia gleby i powstania czarnych ziem bagiennych z poziomem próchniczym o wła ści- wo ściach podobnych do czarnoziemów stepowych. Z zabarwieniem gleb wi ąŜ e si ę nazwa tej krainy „Czarne Kujawy”. śyzno ść gleb sprawia, Ŝe jest to region wybitnie rolniczy. Najlepsze gleby nale Ŝą do gleb brunatnych i płowych, rzadziej wyst ępuj ą gleby bielicowe, bagienne i murszowe. W dolinie Wisły utworzyły si ę mady, na powierzchni których wyst ępuj ą obszer- ne połacie ł ąk, cz ęsto zalewanych, a na suchszych, nieco wy Ŝszych poziomach tarasowych przewa Ŝaj ą pola uprawne. Zwarte kompleksy le śne o charakterze boru świe Ŝego i mieszanego z du Ŝym udziałem łąk wyst ępuj ą tylko na obszarach tarasowych Wisły w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Bory Włocławsko-Gostyni ńskie) oraz na północ i wschód od Bobrownik (Bory Smogorze- wiecko-Bobrownickie). Zajmuj ą one około 20% powierzchni arkusza. Pozostałe elementy szaty ro ślinnej tworz ą drzewa w parkach podworskich, cmentarzach, wzdłu Ŝ dróg, rowów i zawodnionych lub suchych zagł ębie ń oraz sady (np. w rejonie Waga ńca) i drzewa przy za- budowaniach wiejskich. Znaczne rozprzestrzenienie obszarów u Ŝytkowanych rolniczo przy- czyniło si ę do zubo Ŝenia siedlisk fauny zwi ązanej ze starymi drzewostanami. Rozprzestrze- nienie i rozwój fauny w du Ŝej mierze zwi ązane jest z działalno ści ą człowieka. Najwa Ŝniejsz ą funkcj ą gospodarcz ą w omawianym rejonie jest rolnictwo i gospodarka Ŝywno ściowa, wraz z towarzysz ącą im działalno ści ą produkcyjn ą. W Łówkowicach znajduj ą si ę Kujawskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Polsusz”, w B ądkowie olejar- nia, w Sierzchowie i Waga ńcu młyny, w Wiktorynie, Waga ńcu i Rybitwach fermy kur, w Śliwkowie ubojnia, w Bobrownikach piekarnia i masarnia. W Plebance k/Waga ńca powsta- ła Spółdzielcza Agrofirma zajmuj ąca si ę wielokierunkow ą działalno ści ą rolniczo-usługow ą. Niewielkie hodowle trzody chlewnej znajduj ą si ę w wielu wsiach regionu. Wśród upraw dominuje pszenica, Ŝyto, j ęczmie ń, owies, pszen Ŝyto oraz buraki cukrowe i ziemniaki. Naturalne warunki, dzi ęki łagodnemu klimatowi, długiemu okresowi wegetacji ro ślin i korzystnemu ukształtowaniu terenu sprzyjaj ą produkcji rolnej.

Rozwój przestrzenny gmin poło Ŝonych wzdłu Ŝ doliny Wisły b ędzie zdeterminowany przez planowan ą inwestycj ę o znaczeniu ogólnokrajowym – budow ę stopnia wodnego w Nie- szawie. Je śli inwestycja ta dojdzie do skutku to cz ęść doliny Wisły znajduj ąca si ę w obr ębie arkusza zostanie zalana. Głównymi o środkami osadniczymi na obszarze arkusza s ą du Ŝe wsie, b ędące siedziba- mi urz ędów gminnych – B ądkowo, Lubanie, Waganiec i Bobrowniki. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza, na lewym brzegu Wisły znajduje si ę południowa cz ęść miasta Nieszawa, stanowi ącego niewielki o środek usługowy i krajoznawczy. W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru le Ŝy dzielnica miasta Włocławka-Brzezie, na terenie której zlokalizowany jest najwi ększy zakład przemysłowy regionu – Zakłady Azotowe ANWIL SA. Z Ino- wrocławia w kierunku zakładów „Anwil”, na północ od szosy asfaltowej, przebiegaj ą: przesy- łowy ruroci ąg solankowy oraz ruroci ąg naftowy Płock – Nowa Wie ś. Równolegle do drogi nr 1 przebiega gazoci ąg wysokopr ęŜ ny Płock – Włocławek – Gda ńsk, a tak Ŝe gazoci ąg Ja- mał–Europa z tłoczni ą i baz ą eksploatacyjn ą w G ąbinku. Poza tym na obszarze arkusza wyst ępuj ą niewielkie zakłady produkcyjne. Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza s ą korzystne. Składaj ą si ę na nie linie kolejowe – normalnotorowa dwutorowa z Kutna do Torunia ze stacjami we Włocławku- Brzeziach, Lubaniach i Waga ńcu i w ąskotorowa (funkcjonuj ąca okresowo) oraz sie ć dróg krajowych, wojewódzkich i powiatowych, uzupełniona sieci ą dróg gminnych o nawierzchni utwardzonej lub gruntowej. Droga krajowa nr 1 ł ącz ąca Gda ńsk z Cieszynem (w granicach administracyjnych miasta Włocławka jako droga szybkiego ruchu) stanowi główną arteri ę komunikacyjn ą w tym regionie. Do niej dochodzi na wysoko ści Rózinowa droga wojewódzka nr 252 z Inowrocławia, a w miejscowo ści Kazimierzewo – droga nr 301 z Osi ęcin. Sie ć dróg wojewódzkich uzupełniaj ą drogi powiatowe, ł ącz ące wi ększe miejscowo ści oraz drogi gminne. Poł ączenie mi ędzy lewo- i prawobrze Ŝną wzgl ędem Wisły cz ęś ci ą omawianego obszaru zapewniaj ą: most na Wi śle we Włocławku oraz przeprawa promowa w Nieszawie. Równolegle do istniej ącej drogi krajowej nr 1 w przyszło ści przebiegał b ędzie odcinek autostrady A-1. Walory krajobrazowe doliny rzeki Wisły i blisko ść uzdrowiska Ciechocinek stanowi ą o krajoznawczej i rekreacyjnej atrakcyjno ści tego regionu.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza omówiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Bobrowniki (Jeziorski, 1990). Omawiany rejon le Ŝy

na granicy antyklinorium kujawskiego i niecki warszawskiej, która przebiega wzdłu Ŝ obecnej doliny Wisły. Najstarszymi nawierconymi na arkuszu utworami s ą osady jurajskie, wykształcone jako wapienie i margle, stanowi ące podło Ŝe utworów kredy lub trzeciorz ędu. Osady kredy dolnej reprezentuje seria marglisto-gipsowa z wkładkami rogowców i ooli- tów, a tak Ŝe wapienie i piaskowce oraz lokalnie iłowce i mułowce. Utwory kredy górnej znane s ą jedynie z północno-wschodniej cz ęś ci arkusza i reprezentowane s ą przez iłowce i margle. Du Ŝa zmienno ść stratygraficzna utworów mezozoicznych pomi ędzy poszczególnymi otworami spowodowana jest licznymi w tym rejonie uskokami. Subsydencja zachodziła szczególnie intensywnie w kredzie górnej, gdy równocze śnie stopniowemu podnoszeniu ule- gał wał środkowopolski. Utwory trzeciorz ędu przykrywaj ą przekraczaj ąco osady starsze. Utwory oligocenu to mułki i piaski o nierównomiernym rozprzestrzenieniu i mi ąŜ szo ści od 11 do 52 m, pod ściela- jące osady miocenu, a miejscami czwartorz ędu. Najstarszym ogniwem miocenu s ą piaski drobnoziarniste, miejscami z wkładkami ligni- tu, na których zalegaj ą pokłady węgla brunatnego o mi ąŜ szo ści 2–9 m: ścinawski, a we wschodniej cz ęś ci obszaru – środkowopolski. Pokłady te w wielu miejscach rozdzielone s ą seri ą ilasto-mułkow ą lub piaszczyst ą, a lokalnie wykazuj ą nieci ągło ści spowodowane rozmy- ciami śródformacyjnymi. W strefie śabieniec-Bądkowo i Probostwo utwory oligocenu i miocenu s ą zaburzone glacitektonicznie. Miejscami na stropowych pokładach w ęgla brunatnego zalega warstwa szarych iłów. Iły pliocenu, tzw. iły pozna ńskie wyst ępuj ą powszechnie na całym obszarze arkusza, przewa Ŝnie stanowi ąc podło Ŝe osadów czwartorz ędowych. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść do 25 m. S ą to iły piaszczyste lub pylasto-piaszczyste, barwy szarej, szarobru- natnej, jasnozielonej i niebieskawej. Cz ęsto zawieraj ą liczne szcz ątki ro ślinne i siarczki Ŝela- za. W rejonie wsi Rybitwy (na północ od Bobrownik), na kraw ędzi tarasu zalewowego wy- chodz ą one na powierzchni ę terenu. Osady czwartorz ędowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 90 m i zalegaj ą na zerodowanych utworach trzeciorz ędowych, a w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza – na utworach kredy dolnej lub górnej jury. Pokrywaj ą one niemal cały obszar arkusza (fig. 2). W rejonach depresji podło Ŝa trzeciorz ędowego lub kredowego obserwujemy pełny profil utworów plejstocenu, z osadami czterech zlodowace ń i trzech rozdzielaj ących je intergla- cjałów. Na obszarach elewacji podło Ŝa wyst ępuj ą wył ącznie osady najmłodszego zlodowacenia i holocenu.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Bobrowniki na tle szkicu geologicznego regionu (Marks, Ber, Gogołek, Piotrow- ska, red., 2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne , 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i na- muły plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne zlodowace ń północnopolskich, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne zlodowace ń północnopolskich, 12 – piaski i mułki jeziorne zlodowace ń północnopolskich, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe zlodowace ń północnopol- skich, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe zlodowace ń północnopolskich, 15 – piaski i mułki kemów zlodowace ń północno- polskich, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych zlodowace ń północnopolskich, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń północnopolskich. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski 1:500 000

Najstarsze osady plejstoce ńskie zwi ązane s ą ze zlodowaceniami południowopolskimi i wyst ępuj ą cz ęsto bezpo średnio na podło Ŝu górnojurajskim, na gł ęboko ści około 87-90 m. S ą to gliny starsze z lignitem, w stropie przykryte iłami piaszczystymi, wapnistymi i mułkami o genezie zastoiskowej oraz piaskami wodnolodowcowymi, stanowi ącymi ju Ŝ młodsze osady południowopolskie. Na nich zalega górny pakiet glin zwałowych z lokalnie wyst ępuj ącymi piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Charakterystyczn ą cech ą osadów zlodowace ń połu-

dniowopolskich jest obecno ść w nich materiału buduj ącego podło Ŝe mezozoiczne i trzeciorz ędowe. Interglacjał wielki (mazowiecki) pozostawił po sobie piaski ró Ŝnoziarniste i Ŝwiry akumulacji rzecznej, których akumulacja poprzedzona była intensywn ą erozj ą. Starsze gliny zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry), o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do kilkudziesi ęciu metrów, stwierdzone zostały w licznych otworach wiertniczych, a tak Ŝe na powierzchni terenu w skarpie erozyjno-akumulacyjnej w rejonie Bobrownik. S ą to gliny, ilaste w sp ągu i piaszczyste w stropie. Piaski i Ŝwiry rzeczne z głazikami interstadiału Pilicy tworz ą charakterystyczny ci ągły poziom stratygraficzny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 30 m. Odsłaniaj ą si ę one w dolinie Wisły, u stóp skarpy w Nieszawie. Młodsze osady zlodowace ń środkowopolskich zwi ązane s ą ze zlodowaceniem warty. Tworz ą je cz ęś ciowo zaburzone tektonicznie mułki i iły warwowe, zastoiskowe oraz piaski wodnolodowcowe, znane m. in. z rejonu Bobrownik. Na nich zalegaj ą szarobr ązowe gliny zwałowe wykazuj ące znaczn ą ci ągło ść przestrzenn ą. Z okresem recesji l ądolodu warty, tzw. stadiałem północnomazowieckim, wi ąŜ e si ę akumulacja materiału wodnolodowcowego. S ą to utwory piaszczyste, warstwowane, średnio- i drobnoziarniste. Zlodowacenia północnopolskie (wisły) doprowadzaj ą do sedymentacji wodnolodowcowej na przedpolu lodowca oraz zastoiskowej – w lokalnych zbiornikach. L ądolód na całym obszarze pozostawia gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej o mi ąŜ szo ści od 2 do16 metrów. Naj- młodsz ą glin ą jest glina zwałowa fazy pozna ńskiej pod ścielona piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, które w rejonie Krotoszyna tworz ą formy kemowe ukazuj ące si ę na powierzchni terenu. Na glinach zwałowych, pokrywaj ących powierzchni ę Równiny Inowrocławskiej, wyst ępuj ą powszechnie piaski ze Ŝwirem i głazami o genezie lodowcowej, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne o mi ąŜ szo ści od 1 do 4 m. Jest to osad ró Ŝnoziarnisty ze Ŝwirem, słabo wysortowany, o niskim wska źniku obtoczenia ziarn kwarcu. W dolinie Wisły w obr ębie osadów ostatniego zlodowacenia wydzielono 4 poziomy glin zwałowych, które zaliczono do fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej. Od schyłku fazy pozna ńskiej w rejonie tym rozwija si ę system odpływu rzecznego skierowanego generalnie ku północy, zaznaczony powstaniem 12 tarasów erozyjno-akumulacyjnych i akumulacyjnych. W fazie pomorskiej w ich obr ębie wykształciły si ę warstwowane piaski i Ŝwiry rzeczne tara- sów nadzalewowych. Na ich powierzchni lokalnie utworzyły si ę gliny aluwialne (mady). Piaski eoliczne tworz ą wydmy, cz ęsto paraboliczne, z ramionami zwróconymi ku zachodowi, o wysoko ści wzgl ędnej od 2 do 4 m. Wyst ępuj ą one zarówno na powierzchni wysoczyzny, jak i w obr ębie tarasów zalewowych Wisły.

Schyłkowi plejstocenu i holocenowi towarzyszyła równie Ŝ akumulacja osadów rzecznych frakcji korytowej oraz na stokach tarasów erozyjno-akumulacyjnych – glin deluwial- nych. W strefach wyst ępowania podło Ŝa gliniastego, w zagł ębieniach bezodpływowych, za- chodziła akumulacja namułów i torfów. W dolinie Wisły i Bachorza osadziły si ę piaski i Ŝwi- ry (lokalnie mułki) tarasów zalewowych, a w zagł ębieniach-namuły, gytie i torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Bobrowniki zlokalizowanych jest 8 złó Ŝ kopalin (tabela 1). S ą to zło Ŝa: w ęgla brunatnego „Brzezie” oraz kruszywa naturalnego: „Michalin”, „Michalin I”, „Probostwo Dolne”, „G ąbinek-Kucerz”, „G ąbinek I”, G ąbinek 2” oraz „G ąbinek 3”. Zasoby poszczególnych złó Ŝ podano zgodnie z Bilansem zasobów kopalin (Przeniosło, Malon red. 2006), według stanu na koniec 2005 roku. Klasyfikacja sozologiczna złó Ŝ kopalin pospolitych z punktu widzenia ochrony środowiska została uzgodniona z geologiem urz ędu marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego. W granicach arkusza znajduje si ę zło Ŝe w ęgla brunatnego „Brzezie” (Marzec, 1955) o powierzchni 1100 ha. Udokumentowano w nim w kategorii C 2 53 909 tys. ton w ęgla jako zasoby bilansowe. Oprócz tego do zasobów pozabilansowych ze wzgl ędu na zawy Ŝon ą zawarto ść popiołu zakwalifikowano 23 567 tys. ton w ęgla. Wyst ępuje tu jeden pokład w ęgla brunatnego, reprezentuj ący środkowopolsk ą grup ę pokładów środkowego miocenu. W jego obr ębie wyst ępuj ą wkładki iłów w ęglistych i piasków z pyłem w ęglowym osi ągaj ące grubo ść od kilkunastu cm do 1,4 m. Średnia grubo ść nadkładu wynosi 58,9 m. Mi ąŜ szo ść pokładu węgla wynosi średnio 6,5 m i maleje w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim, a w- spółczynnik N/Z wynosi 9,1:1. Średnia warto ść opałowa w ęgla wynosi 6720 kcal/kg, zawar- to ść popiołu 35,80%, zawarto ść siarki całkowitej 3,15%, a zawarto ść prasmoły 5,15%. Innych parametrów jako ściowych nie okre ślono. Zło Ŝe jest silnie zasiarczone, a pozostałe parametry są na granicy kryteriów bilansowo ści dla w ęgla brunatnego (Ciuk, Piwocki, 1990). Warto ść ekonomiczna zło Ŝa jest średnia (Piwocki, Kasi ński, 1994), a ze wzgl ędu na poło Ŝenie na obszarze zalesionym oraz ogóln ą uci ąŜ liwo ść dla środowiska, zło Ŝe „Brzezie” sklasyfikowano jako konfliktowe. Wyst ępowanie osadów piaszczysto-Ŝwirowych na omawianym terenie zwi ązane jest z akumulacj ą wodnolodowcow ą w fazie pozna ńskiej i rzeczn ą – w fazie pomorskiej zlodowacenia wisły. Parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe złó Ŝ kruszywa przedstawiono w tabeli nr 2.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Nr Wiek geologiczne Kategoria Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania zło Ŝa (tys. t.) kopaliny złó Ŝ konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys.t.) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg. stanu na 31.12.2005 r. (Przeniosło, Malon red., 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Michalin p Q 207 C1 G* 0 Skb, Sd 4 A -

2 Michalin I p Q 413 C1 G* 0 Skb, Sd 4 A - 3 Probostwo Dolne p Q 97 C1 G 0 Skb, Sd 4 A - 4 Gąbinek-Kucerz p Q 7 C1 G 0 Skb, Sd 4 B Natura 2000

5 Gąbinek I p Q 103 C1 G 0 Skb, Sd 4 A - 6 Gąbinek 2 pŜ Q 404 C1 G 0 Skb, Sd 4 A - 7 Brzezie Wb Tr 53 909 C2 N 0 E 2 B Gl, L, U

8 Gąbinek 3 p Q 414 C1 G 0 Skb, Sd 4 A - Wieniec A t Q - - ZWB - - - - -

12 Obja śnienia: Rubryka 2: * – tylko fragment zło Ŝa w obr ębie arkusza, karta opracowana przy arkuszu 403 Rubryka 3: Wb – w ęgle brunatne, p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd Rubryka 5 i 8: wg aktualnego „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce”; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: B, C 1, C 2; Rubryka 7: G – zagospodarowane, G* – zło Ŝe posiada koncesj ę, teren i obszar górniczy, ale nie podj ęto eksploatacji, N – niezagospodarowane; ZWB – zło Ŝe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych; I – kopaliny inne (lecznicze) Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska.

Tabela 2 Parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe złó Ŝ kruszywa naturalnego

Zło Ŝe: Parametr Gąbi- Probostwo Michalin Michalin I nek- Gąbinek I Gąbinek 2 Gąbinek 3 Dolne Kucerz 1 2 3 4 5 6 7 8 Średnie parametry złoŜowe : Powierzchnia zło Ŝa (ha) 5,48 8,16 1,64 0,49 3,25 6,97 1,84

Grubo ść nadkładu śr. (m) 0,32 0,31 1,4 1,1 0,52 0,4 1,7

Mi ąŜ szo ść zło Ŝa śr. (m) 2,3 3,1 3,6 7,4 6,26 6,38 13,57 Stosunek grubo ści nadkładu 0,15 0,1 0,39 0,15 0,08 0,06 0,08 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) Średnie parametry jako ścio-

we: Zawarto ść ziarn poni Ŝej 2 mm 67,80- 100,0 94,84 93,3 84,24 66,53 88,3 (% wag.) 93,61 Zawarto ść pyłów 4,28 6,5 5,10 1,6 4,65 4,39 4,65 (% wag.) Zawarto ść zanieczyszcze ń brak 0,13 0,42 brak 0,65 brak brak obcych (% wag.)

W rejonie Michalina udokumentowano w kategorii C 1 dwa zło Ŝa kruszywa piaskowego: „Michalin” i „Michalin I” Zło Ŝe „Michalin” (Po źniak, 1997) zajmuje powierzchni ę 5,5 ha. Zasoby zło Ŝa wynosz ą 207 tys. ton. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 5,48 ha. Jego mi ąŜ szo ść zawiera si ę w granicach od 1,0 do 3,1 m, przy grubo ści nadkładu od 0,2 do 0,5 m. Kopalin ę stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste, przydatne do produkcji betonu i zapraw budowlanych oraz dla potrzeb drogownictwa. Zło Ŝe „Michalin I” (Palczuk, 1999) poło Ŝone jest około 200 m na wschód od zło Ŝa „Michalin” i obejmuje obszar 8,16 ha, gdzie udokumentowano 413 tys. ton zasobów bilanso- wych kruszywa naturalnego piaskowego dla celów budowlanych i drogowych. Na lewym brzegu Wisły, na wschód od Lubani, udokumentowano 4 zło Ŝa kruszywa naturalnego. Zło Ŝe „Probostwo Dolne” (Palczuk, 1998, Paprocka, 2003) zostało udokumentowane w

1998 roku, w kategorii C 1. Zło Ŝe ma powierzchni ę 1,64 ha i zasoby 97 tys. ton kopaliny, któr ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste z domieszk ą frakcji Ŝwirowej przekraczaj ącą miejscami 30%. W odległo ści 150 m od lewego brzegu Wisły, na południe od wsi Kucerz znajduje si ę niewielkie zło Ŝe kruszywa naturalnego drobnego „G ąbinek-Kucerz” (Urba ński, 1997). Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 0,49 ha, a jego zasoby – 7 tys. ton. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą piaski

drobno- i średnioziarniste z soczewkami Ŝwirowymi, wyst ępuj ące powy Ŝej zwierciadła wody gruntowej. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „G ąbinek I” (Palczuk, 1997) obejmuje obszar 3,25 ha. Zasoby kruszywa naturalnego piaskowego wynosz ą 103 tys. ton. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski, w stropie nieco pylaste, przechodz ące w ró Ŝnoziarniste, z domieszk ą frakcji grubszych, niezawodnione. Kruszywo odpowiada wymogom dla piasków do betonów i zapraw oraz do nawierzchni drogowych po odsianiu frakcji >5mm. Zło Ŝe „G ąbinek 2” (Paprocka, 1998) jest jedynym udokumentowanym zło Ŝem pospółki na tym terenie. Zajmuje ono powierzchni ę 6,97 ha i jest podzielone na trzy pola oddzielone filarami ochronnymi wyznaczonymi ze wzgl ędu na lini ę energetyczn ą, kompleks lasu sosno- wego i podziemn ą tłoczni ę gazu ruroci ągu jamalskiego. Zło Ŝe „G ąbinek 3” (Paprocka, 2005) udokumentowano w 2005 roku na powierzchni 1,84 ha. Zasoby piasku w tym zło Ŝu wynosz ą 414 tys. ton. Zło Ŝe posiada stosunkowo du Ŝą mi ąŜ szo ść i jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝa kruszywa naturalnego zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska s ą one małokonfliktowe poza zło Ŝem „G ąbinek-Kucerz”, które zaliczono do konfliktowych za wzgl ędu na jego lokalizacj ę w obr ę- bie obszaru Natura 2000. Zło Ŝe torfów leczniczych (borowiny) „Wieniec A” udokumentowane w 1987 roku (So- kołowski, Szymak, 1987) zostało wyeksploatowane i w dodatku do dokumentacji wybilanso- wane (Sokołowski, 1997).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Bobrowniki jedyn ą eksploatowan ą kopalin ą jest kruszywo naturalne. Wszystkie wymienione zło Ŝa tej kopaliny s ą zagospodarowane i posiadaj ą koncesje na eksploatacj ę. Zło Ŝa kruszywa na terenie arkusza s ą na ogół eksploatowane na niewielk ą skal ę, dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝe „Probostwo Dolne” jest eksploatowane od 1999 roku, w wyrobisku wgł ębnym o gł ęboko ści 5–7 m, zlokalizowanym we wschodniej cz ęś ci zło Ŝa. Eksploatacja prowadzona jest kopark ą ły Ŝkow ą, podsi ębiernie od stropu zło Ŝa, z pozostawieniem jednometrowej półki ochronnej ponad powierzchni ą zwierciadła wody gruntowej. Koncesja jest wa Ŝna do 2028 roku. ZłoŜe posiada wyznaczony obszar oraz teren górniczy o powierzchni 1,64 ha i poło Ŝone jest w granicach obszaru chronionego krajobrazu.

Zło Ŝe „G ąbinek-Kucerz” jest eksploatowane od 1999 roku, a koncesja na eksploatacj ę jest wa Ŝna do roku 2012. Jest to zło Ŝe niewielkie, o powierzchni obszaru górniczego wynosz ącej 0,76 ha i terenu górniczego-1,34 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest jednym pi ętrem do zwierciadła wody gruntowej. Zło Ŝe „G ąbinek I” jest eksploatowane od 1998 roku. Obszar górniczy obejmuje pole wschodnie o powierzchni 2,04 ha, zawarty w granicach terenu górniczego o pow. 5,40 ha. Wa Ŝno ść koncesji na eksploatacj ę upływa w 2016 roku. Zło Ŝe eksploatowane jest w warstwie suchej, z pozostawieniem półki ochronnej o grubo ści 1 metra, w polach oddzielonych i ogra- niczonych filarami i pasami ochronnymi ze wzgl ędu na przebiegaj ący ruroci ąg i linie energetyczne. Zło Ŝe „G ąbinek 2” jest eksploatowane od 2000 roku na podstawie koncesji z 1998 roku, wa Ŝnej do 2018 r. Przez środek zło Ŝa przebiega ruroci ąg naftowy, dla którego utworzono filar ochronny. Eksploatacja jest prowadzona z wył ączeniem ci ęŜ kiego sprz ętu, zgodnie z warun- kami okre ślonymi w koncesji. Dla wschodniej cz ęś ci zło Ŝa utworzono obszar górniczy o powierzchni 4,12 ha oraz teren górniczy o powierzchni 7,21 ha. Eksploatacj ę kruszywa ze zło Ŝa „G ąbinek 3” rozpocz ęto w 2007 roku na podstawie koncesji udzielonej przez starost ę powiatu włocławskiego, wa Ŝnej do 2020 roku. Powierzch- nia obszaru górniczego wynosi 1,84 ha, a terenu górniczego 2,16 ha. Eksploatacja prowadzona jest kopark ą ły Ŝkow ą, jednym pi ętrem. W rejonie Michalina wyst ępuj ą dwa s ąsiaduj ące ze sob ą zło Ŝa, aktualnie jeszcze nie- eksploatowane , które posiadaj ą okre ślone w koncesji granice obszarów i terenów górniczych. Zło Ŝa te, zlokalizowane w rejonie projektowanej autostrady A-1, stanowi ć b ędą baz ę surow- cow ą w trakcie realizacji inwestycji. Zło Ŝe „Michalin” od 1997 roku posiada koncesj ę na eksploatacj ę (wa Ŝną do 2016 r.), obszar górniczy (5,44 ha) i teren górniczy (6,14 ha). Eksploata- cja odbywa ć si ę b ędzie jednym pi ętrem, ze stropu zło Ŝa, cz ęś ciowo spod wody. Zło Ŝe „Mi- chalin I” uzyskało koncesj ę na eksploatacj ę w 1999 roku, z okresem wa Ŝno ści do pa ździerni- ka 2009 r. Obszar górniczy tworz ą trzy pola o ł ącznej powierzchni 7,95 ha, a teren górniczy obejmuje cały obszar oddziaływania górniczego – 11,21 ha. Eksploatacja odbywa ć si ę b ędzie jednym pi ętrem, ze stropu zło Ŝa, cz ęściowo spod wody. Eksploatowane na obszarze arkusza Włocławek torfy lecznicze ze zło Ŝa „Wieniec B” maj ą zastosowanie w balneologii w uzdrowiskach: Wieniec-Zdrój i Ciechocinek. Teren i obszar górniczy tego zło Ŝa obejmuje wschodni kraniec obszaru arkusza Bobrowniki. Na obszarze arkusza, szczególnie w obr ębie kraw ędzi Wisły na południe od Nieszawy, istnieje szereg punktów poeksploatacyjnych, w których piasek przez lata był wydobywany na

mał ą skal ę przez okolicznych mieszka ńców. Eksploatacja na kraw ędzi wysoczyzny kujawskiej, która stanowi element mało stabilny i trudno odnawialny z punktu widzenia geomorfo- logicznego i hydrogeologicznego, stwarza mo Ŝliwo ść powstania obrywów i osuwisk. Zagro- Ŝenie takie powstaje zwłaszcza wtedy, gdy prowadzona jest ona na dziko. Eksploatacja kruszywa jest równie Ŝ prowadzona sezonowo w dnie koryta Wisły, w ramach jego pogł ębiania. Gł ęboko ść urabiania wynosi 2–3 m od dna koryta rzeki.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na podstawie analizy poło Ŝenia geograficznego, ukształtowania form geomorfologicz- nych i znajomo ści budowy geologicznej arkusza Bobrowniki stwierdzić mo Ŝna, Ŝe na omawianym terenie istniej ą ograniczone mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ w ęgla brunatnego oraz kruszywa naturalnego. Na obszarze wysoczyzny niemal wył ącznie wyst ępuj ą gliny zwałowe, na powierzchni których rozwin ęły si ę gleby wysokich klas bonitacyjnych. W ramach prac geologiczno-poszukiwawczych w celu udokumentowania zło Ŝa w ęgla brunatnego w rejonie Włocławka (Biernat, 1960), na obszarze poło Ŝonym pomi ędzy Niesza- wą na północy i Brzeziem na południu, do 1960 roku wykonano 26 otworów penetracyjnych, z czego 9 znalazło si ę w granicach arkusza. W 6 otworach nawiercono pokład w ęglowy z licznymi na ogół przerostami ilasto-piaszczystymi o grubo ści 1,1–3,2 m. Sumaryczna mi ąŜ- szo ść serii zło Ŝowej nie przekracza tu 4,3 m. Z uwagi na małe mi ąŜ szo ści w ęgla, przy znacz- nej grubo ści przerostów płonych oraz niekorzystny współczynnik N/Z, wyst ąpienie to uznano za niebilansowe poza obszarem zło Ŝa „Brzezie”. W południowo-zachodnim naro Ŝniku arkusza znajduje si ę fragment obszaru prognostycznego (o pow. całkowitej 2 590 ha) wyst ępowania w ęgla brunatnego Osi ęciny-Kąkowa Wola (I) (Ciuk, 1978, Kasi ński i in., 1996, Dyl ąg i in., 1997). Pokład w ęgla wyst ępuje tu na głęboko ści od 32,0 do 81,5 ( średnia grubo ść nadkładu wynosi 57,1 m). Jego mi ąŜ szo ść zawiera si ę w granicach od 2,5-8,8 m ( średnio 4,5 m), a stosunek N/Z wynosi od 10,6 do 26,0:1 (tabela 3). W ęgiel brunatny wyst ępuj ący w tym rejonie nie został przebadany pod wzgl ędem chemiczno-technologicznym. Na podstawie cech w ęgla z s ąsiednich złó Ŝ wnioskowa ć mo Ŝna, Ŝe bilansowe partie zło Ŝa zawieraj ą w ęgiel energetyczny o warto ści opałowej 6700–

8000 kJ/kg, przy zawarto ści popiołu około 30–40%. Zasoby prognostyczne w kategorii D 1 obliczone dla całego wyst ąpienia szacuje si ę na 140 000 tys. ton.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Zasoby Numer Po- Wiek Średnia kompleksu w kategorii Zastoso- obszaru wierzch- Rodzaj kompleksu Parametry grubo ść litologiczno - D wanie na nia kopaliny litologiczno jakościowe nadkładu surowcowego 1 (tys. t) kopaliny mapie (ha) surowcowego (m) od – do (tys. m 3*) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 warto ść opałowa: ok. 6700-8000 I 2590 Wb Tr kJ/kg 57,1 2,5 – 8,8 140 000 E popielno ść : ok. 30 -40% popielno ść 8,0% II 1,3 t Q 0,0 2,9 – 3,5 38* Sr stopie ń rozkładu 15,0%

Rubryka 3: Wb – w ęgiel brunatny, t – torfy Rubryka 4: Tr – trzeciorz ęd, Q – czwartorz ęd Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, Sr – rolnicze

W północno zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Bobrowniki wydzielono obszar progno- styczny II torfów: Słu Ŝewo-Koneck (tabela 3), zajmuj ący powierzchni ę 1,3 ha (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wyst ępuje tu torf niski, mechowiskowy, osi ągaj ący maksymaln ą mi ąŜ szo ść 3,5 m ( średnio – 3,04 m), zalegaj ący lokalnie na gytii organicznej. Jego popielno ść wynosi 8%, stopie ń rozkładu 15%, a zasoby oszacowano na 38 tys. m 3. Niewielkie obszary perspektywiczne piasków poło Ŝone s ą na ogół w s ąsiedztwie ju Ŝ udokumentowanych złó Ŝ lub w miejscach ich dzikiej eksploatacji. Najwi ększe ich zgrupowa- nie znajduje si ę po obu stronach doliny Wisły. Wzdłu Ŝ obu jej brzegów wyst ępuj ą piaski ró Ŝ- noziarniste ze Ŝwirem akumulacji rzecznej, tworz ące tarasy akumulacyjno-erozyjne, jak rów- nie Ŝ odsłaniaj ące si ę w skarpach wysoczyzn – interstadialne i wodnolodowcowe. Spora cz ęść kruszywa z tego obszaru została ju Ŝ wyeksploatowana. Piaski ze Ŝwirem – wodnolodowcowe i lodowcowe wyst ępuj ą równie Ŝ w postaci niewielkich płatów w ró Ŝnych punktach arkusza i cz ęsto s ą eksploatowane na dziko. Ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary, du Ŝe rozproszenie i zmienn ą jako ść kopaliny, nie wyznaczono tu obszarów perspektywicznych. W rejonie Polichnowa, na prawym brzegu Wisły, wykonano ł ącznie 23 otwory o gł ębo- ko ści od 10 do 30 m na podstawie których prowadzono badania dla określenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w dolinie Wisły (Kopczy ńska-Lamparska, Piwocka, 1981). Nawiercono tu ró Ŝnowiekow ą seri ę piaszczyst ą, zawodnion ą, o du Ŝej zmienno ści uziarnienia, z przewag ą piasków drobnoziarnistych. Zło Ŝona ona jest zarówno z utworów tarasów erozyjno-akumulacyjnych, jak i wodnolodowcowych. Frakcja Ŝwirowa stanowi do-

mieszk ę, której obecno ść stwierdzono głównie w sp ągowych partiach serii zło Ŝowej. Dla ca- łego badanego rejonu wykonano badania wska źnikowe kruszywa naturalnego wraz z orze- czeniem o jego przydatno ści. Rejon ten nale Ŝy uzna ć za nieperspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego grubego. Przebadane piaski przydatne mogą by ć jedynie jako piaski budowlane do betonu, cz ęś ciowo wymagaj ące uszlachetnienia. Wyznaczono dla nich niewielki obszar perspektywiczny na terenie wyst ępowania dzikich wyrobisk, przechodz ący we wschodniej cz ęś ci poza granice arkusza (Chomicka, śurak, 1996a). Obszar ten ma powierzchni ę około 20 ha. Wyst ępuje tu kruszywo piaskowo-Ŝwirowe akumulacji rzecznej i wodnolodowcowej o średniej mi ąŜ szo ści 6 m i grubo ści nadkładu 0,1-0,2 m. Teren ten jest zalesiony i le Ŝy w obr ębie obszaru chronionego krajobrazu. W obszarze poło Ŝonym na południe od wsi Rybitwy, na podstawie obserwacji serii zło- Ŝowej w skarpie wi ślanej, uznano, Ŝe istniej ą perspektywy udokumentowania kruszywa piaskowego i piaskowo-Ŝwirowego akumulacji rzecznej o średniej mi ąŜ szo ści 5 m na powierzchni około 20 ha (Chomicka, śurak, 1996a). Podobna sytuacja ma miejsce po drugiej stronie Wisły, w rejonie wsi Przypust (Cho- micka, śurak, 1996c). Na obszarze około 8 ha wyst ępuj ą tu odsłaniaj ące si ę w skarpie utwory piaszczysto-Ŝwirowe o zmiennej zawarto ści frakcji powy Ŝej 2 mm, średniej mi ąŜ szo ści 8,0 m i pod nadkładem o grubo ści od 0,2 do 2,0 m. Jako rejon perspektywiczny uznano równie Ŝ obszar le Ŝą cy na wysoczy źnie, o powierzchni około 10 ha, poło Ŝony w rejonie wsi Zakrzewo i Janowo (Chomicka, śurak, 1996c), gdzie piaski o genezie lodowcowej w wyrobisku poeksploatacyjnym osi ągaj ą mi ąŜ- szość 2,0 m. Dwa obszary perspektywiczne piasków zostały wyznaczone w rejonie Romanowa i Świ ęte. Obszary te zinwentaryzowano jako perspektywiczne w „pakietach autostradowych” (Bujakowska, Biernat, 2000). Rozpoznanie wymienionych złó Ŝ i ich ewentualna eksploatacja wymaga ć b ędzie akceptacji władz gminnych i wła ścicieli gruntów na zmian ę ich przeznaczenia. Rejon G ąbinka obj ęty był w 1975 r. pracami poszukiwawczymi za zło Ŝami piasku i Ŝwiru (Arnold, 1975, Marciniak, 1975, Chomicka, śurak, 1996b). Na podstawie odwierco- nych 8 otworów uznano je za negatywne, poniewa Ŝ nie nawiercono bilansowej warstwy kruszywa grubego. Pomimo negatywnych wyników prac, w rejonie tym odbywa si ę koncesjo- nowana eksploatacja piasku w kilku małych zło Ŝach: „Probostwo Dolne”, „G ąbinek-Kucerz”, „G ąbinek I”, „G ąbinek 2” i „G ąbinek 3”. Negatywne wyniki poszukiwa ń kruszywa naturalnego uzyskano w rejonie Bobrownik (Bandurska-Kryłowicz, Makowiecki, 1975). W rejonie Polichnowa i Piasków, poło Ŝonym

przy wschodniej granicy arkusza, w 6 otworach stwierdzono seri ę piasków gruboziarnistych o mi ąŜ szo ści zaledwie 0,8–2,5 m, pod nadkładem 1,2–1,8 m. Rejon ten równie Ŝ uznano za negatywny (Matejek, 1987). W rejonie Polichnowa prace geologiczno-poszukiwawcze doty- czyły piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej i jako negatywne, zako ńczone zostały sprawozdaniem (Kornowska, 1971). Utwory piaszczyste wyst ępuj ące w wymienionych rejonach nie zostały dokładnie przebadane. Iły plioce ńskie oraz iły i mułki ilaste plejstocenu wyst ępuj ą na kraw ędziach wysoczyzny w okolicy Przypustu i w rejonie Kucerza. Nie maj ą one wi ększego znaczenia surowcowego, poniewa Ŝ wyst ępuj ą w niekorzystnych warunkach geologicznych: s ą zaburzone glacitektonicznie lub maj ą zbyt gruby nadkład. W rejonie G ąbinka prowadzono prace geologiczno-poszukiwawcze maj ące na celu udokumentowanie zło Ŝa iłów do produkcji elementów cienko ściennych ceramiki budowlanej (Doma ńska, 1972). Na podstawie dwóch sond uzyskano wyniki negatywne. Powszechnie wyst ępuj ące gliny zwałowe nie posiadaj ą cech, które pozwalałyby wykorzysta ć je jako surowiec ceramiki budowlanej. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza torfowiska nale Ŝą przewa Ŝnie do niskich, a ich głów- nymi komponentami s ą szcz ątki drzew, turzyc i trzcin o ró Ŝnym stopniu rozkładu i ró Ŝnej popielno ści. Wyst ępuj ą one zarówno w obr ębie tarasów akumulacyjnych w dolinie Wisły jak i mniejszych cieków rozcinaj ących obszar wysoczyznowy. Nie spełniaj ą one kryteriów bilansowo ści i nie wyznaczano dla nich obszarów perspektywicznych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Bobrowniki poło Ŝony jest prawie w cało ści w dorzeczu Wisły. Jedynie niewielki, południowo-zachodni fragment poło Ŝony jest w zlewni Kanału Bachorze – prawobrze Ŝnego dopływu Noteci, nale Ŝą cego do dorzecza Odry. Tu te Ŝ przebiega dział wodny pierwszego rz ędu. Głównymi rzekami lewobrze Ŝnego dorzecza Wisły s ą: Zgłowi ączka, Stru- ga O śla i T ąŜ yna, a prawobrze Ŝnego – Dopływ spod Bobrowników i Miele ń. Zlewnie te rozdzielaj ą działy wód drugiego rz ędu. Jedynie dwie z wymienionych rzek maj ą swoje uj ścia w obr ębie arkusza Bobrowniki. S ą to Struga O śla, której zlewnia stanowi 22,9% powierzchni arkusza i Dopływ spod Bobrowników – 7,2% tej powierzchni. Głównym elementem sieci hydrograficznej na omawianym obszarze jest Wisła. Prze- pływa ona we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza z południowego wschodu na północ, jej

długo ść na tym odcinku wynosi około 17 km. Wisła na odcinku od Włocławka do Bobrownik ma charakter rzeki roztokowej, tworz ąc szereg koryt otaczaj ących k ępy (wyspy: Rachcin, Sucha, Szpica) o szerokości do 0,5 km. Poni Ŝej Bobrownik płynie przełomem, oddzielaj ącym Kotlin ę Płock ą na południu od Kotliny Toru ńskiej na północy. W rejonie Zakładów Azotowych we Włocławku uchodzi do Wisły Struga O śla, odwad- niaj ąca środkow ą cz ęść południowego obszaru arkusza. Zlewnia tego cieku obejmuje około 20% powierzchni arkusza. Na południu zlewnia Strugi O ślej graniczy ze zlewni ą drugiego rz ędu Zgłowi ączki, a na południowym zachodzie ze zlewni ą trzeciego rz ędu Kanału Bacho- rza. Kanał ten prowadzi wody gł ębok ą pradolin ą w kierunku południowo-wschodnim, ucho- dz ąc (poza granicami arkusza) do rzeki Zgłowi ączki. W młodszym plejstocenie pradolin ą t ą wody pra-Wisły odpływały ku zachodowi, w kierunku obecnej doliny Noteci. Kanał Bacho- rza ł ączy Wisł ę z jeziorem Gopło poprzez Zgłowi ączk ę. Zlewnia Zgłowi ączki obejmuje 14% powierzchni arkusza, w tym Kanału Bachorza – 10%. Zachodnia cz ęść terenu, powy Ŝej B ądkowa, le Ŝy w obszarze zlewni trzeciego rz ędu Dopływu spod Tomaszowa (prawobrze Ŝnego dopływu rzeki T ąŜ yny) i niewielki fragment, w cz ęś ci północno-zachodniej – zlewni drugiego rz ędu T ąŜ yny. Na północnym wschodzie, powy Ŝej osad Rybitwy i Białe Błota przebiega dział wodny drugiego rz ędu, ograniczaj ący od południa zlewni ę rzeki Miele ń. Fragment tej zlewni zajmuje zaledwie 0,7% powierzchni arkusza Bobrowniki. Innymi formami wyst ępowania wód powierzchniowych s ą drobne, cz ęś ciowo zmelio- rowane cieki o charakterze rowów, stawy (rejon wsi Waganiec i Niszczewy) i oczka wodne, zbiorniki w wyrobiskach poeksploatacyjnych, stawy hodowlane, a tak Ŝe podmokło ści zwi ą- zane z obszarami bagiennymi i torfowiskami. Stan czysto ści wód powierzchniowych omawianego rejonu oceniany jest na podstawie bada ń prowadzonych w ramach programu monitoringu krajowego – w G ąbinku i Nieszawie (Raport..., 2006). Jako ść kontrolowanych w 2005 roku wód Wisły w G ąbinku była niezado- walaj ąca (IV klasa jako ści), natomiast w Nieszawie była zadowalaj ąca (III klasa). Na nisk ą jako ść wód Wisły w tym rejonie składaj ą si ę m. in. wska źniki okre ślaj ące obci ąŜ enie materi ą organiczn ą, zawarto ść azotu i tlenu oraz liczba bakterii grupy coli.

2. Wody podziemne

Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Kleczkowski red., 1990), poło Ŝony jest w strefie zbiorników wód czwartorz ędowych pojeziernych (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Bobrowniki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Granica GZWP w o środku porowym, 2 – Obszar Najwy Ŝszej Ochrony GZWP (ONO), 2 – Obszar Wysokiej Ochrony GZWP (OWO), Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 141 – Zbiornik dolnej Wisły, czwartorz ęd (Q); 144 – Wielko- polska Dolina Kopalna, czwartorz ęd (Q); 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 220 – Pradolina środkowej Wisły (Włocławek-Płock), czwartorz ęd (Q).

W cz ęś ci środkowej i południowej arkusza wyst ępuje północno-wschodni fragment głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) – Wielkopolska Dolina Kopalna o numerze 144, podlegaj ącego wysokiej ochronie (OWO). Znajduje si ę tu teŜ zachodni fragment udokumentowanego zbiornika (GZWP) Pradolina środkowej Wisły (Włocławek – Płock) o numerze 220. Cały zbiornik ma zatwierdzone zasoby dyspozycyjne GZWP w ilo ści 200 tys. m3/d, a średnia gł ęboko ść uj ęć wód podziemnych wynosi 60 m (Dominko i in., 1998). W obr ębie omawianego arkusza wydzieli ć mo Ŝna nast ępuj ące pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe oraz jurajskie (Wilczy ński, Dmoch, 1983, Narwojsz, Odoj, 2002). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze omawianego rejonu w piaskach i Ŝwirach pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego lub rzecznego o zmien-

nej litologii i mi ąŜ szo ści. Rozró Ŝni ć tu mo Ŝna dwie strefy o odmiennych warunkach hydrogeologicznych: Dolin ę Wisły i wysoczyzn ę morenow ą. Dolina Wisły charakteryzuje si ę wyst ę- powaniem jednej warstwy wodono śnej, zbudowanej z piasków i Ŝwirów zlodowace ń północ- nopolskich, o mi ąŜ szo ści od kilku do około 35 m. Swobodne zwierciadło wody zalega do gł ę- boko ści 8 m i podlega okresowym wahaniom w zale Ŝno ści od opadów atmosferycznych i stanu wody w rzece. Wyst ępuj ące tu utwory wodono śne charakteryzuj ą si ę dobr ą przepuszczalności ą, współczynnik filtracji wynosi od 5 do 101 m/dob ę, średnio 69,8 m/dob ę. Wody tego poziomu ujmowane s ą głównie do celów przemysłowych (Włocławek-Brzezie) i hodowlanych (Rybi- twy). Poszczególne studnie tych uj ęć charakteryzuj ą si ę wydajno ściami od 15,2 do 110,0 m 3/h przy depresji 0,9–8,2 m. Zatwierdzone zasoby wód podziemnych, uj ęcia składaj ącego si ę z ośmiu otworów studziennych, dla Zakładów Azotowych w Brzeziu wynosz ą 660 m 3/h. Na wysoczy źnie pi ętro wód czwartorz ędowych zwi ązane jest z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami rozdzielaj ącymi ró Ŝnowiekowe poziomy glin zwałowych. Wyst ępuj ą tu trzy poziomy wodono śne. Pierwszy poziom wyst ępuje w obr ębie utworów holoce ńskich oraz serii osadów piaszczystych ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego), drugi w piaskach rzecznych interglacjału eemskiego, trzeci w osadach interglacjału mazowieckiego (wielkiego). Strop drugiego poziomu czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyst ępuje na gł ęboko- ści 10-25 m, a sp ąg maksymalnie do gł ęboko ści 46 m. Zwierciadło wody ma charakter od swobodnego do napi ętego, o średnim ci śnieniu 80 hPa, maksymalnie 158 hPa. Warstwy wodono śne poziomu trzeciego zalegaj ą od gł ęboko ści 25 m do maksymalnie 58 m. Woda wyst ępuje pod napi ęciem o ci śnieniu 35-305 hPa, średnio 157 hPa. Mi ąŜ szo ści warstw wodonośnych, wydajno ści, depresje i współczynniki filtracji, obydwu poziomów, mieszcz ą si ę w podobnych przedziałach warto ści i wynosz ą: mi ąŜ szo ść od kilku do 33 m, wydajno ść 0,6-105,0 m 3/h przy depresji 1,5-12,8 m i współczynnik filtracji 0,2-55,8 m/dob ę. Podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu w wod ę pitn ą, wi ększo ści miejscowo ści omawianego terenu, ma drugi i trzeci poziom wodono śny pi ętra czwartorz ędowego oraz górny poziom wodono śny pi ętra trzeciorz ędowego. Wa Ŝnym źródłem zaopatrzenia w wod ę wsi i mniejszych miejscowo ści jest pierwszy poziom wodono śny, ujmowany przez studnie kopane. W obr ębie tego poziomu wydzieli ć mo Ŝna trzy warstwy wyst ępowania zwierciadła wody. Warstwa o gł ęboko ści zwierciadła 0-2 m wyst ępuje na wysoczyznach zbudowanych z serii osadów lodowcowych zawieraj ących przekładki piaszczysto-Ŝwirowe. S ą to wody przypowierzchniowe zlokalizowane w zagł ębie- niach bezodpływowych. Jako ść tych wód jest niska i s ą one nara Ŝone na wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia. Zwierciadło wody zalegaj ące na gł ęboko ści 2-3 m wyst ępuje na obszarach

tarasów nadzalewowych i średnich, w płytkich piaskach nad glin ą lub w stropie zapiaszczo- nych glin morenowych. Jest to bardzo cz ęsto podstawowe źródło zaopatrzenia w wod ę ma- łych gospodarstw. Warstwa o zwierciadle wody wyst ępuj ącym na gł ęboko ści 3–10 m znajduje si ę na rozległych obszarach tarasów średnich, uformowanych w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych, a tak Ŝe na terenie wysoczyzny i równiny wodnolodowcowej. Wody te ujmowane s ą przez wi ększo ść studni gospodarskich i traktowane s ą jako wody dobrej jako ści, pomimo podwy Ŝszonej zawarto ści Ŝelaza i manganu. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaskami miocenu, w których znaj- dują si ę wkładki w ęgli brunatnych. Warstwa wodono śna izolowana jest pakietem iłów plioce ńskich i utworów czwartorz ędowych. Na obszarze arkusza Bobrowniki wody pi ętra trzeciorz ędowego ujmowane s ą w: Nieszawie, Wypocinie, G ąbinku i Bobrownikach. Zwierciadło wody jest napi ęte, a ci śnienie tych wód wynosi od 140-350 hPa w rejonie Nieszawy do 696 hPa w Bobrownikach. Woda w uj ęciu Bobrowniki stabilizuje si ę 3,6 m powy Ŝej powierzchni terenu. Mi ąŜ szo ść ujmowanych warstw wodono śnych wynosi 2,6–25,7 m, a współ- czynniki filtracji mieszcz ą si ę w granicach od 0,5 do 18,2 m/dob ę. Wydajności otworów s ą na ogół niewielkie i zawieraj ą si ę w przedziale od 3,2 do 15,0 m 3/h przy depresji 1,2-32,0 m. Wody pi ętra jurajskiego wyst ępuj ą w marglach i wapieniach jury górnej. S ą to wody mineralne, słabo zmineralizowane, które ze wzgl ędu na specyficzny skład chemiczny zalicza- ne s ą do wód leczniczych. Wody te odkryto w pocz ątku XX wieku, na tarasie nadzalewowym Wisły w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Strop warstw wodono śnych zalega tu na gł ęboko ści 130 m – w pobli Ŝu osady Dolina II, a w odległo ści 3,5 km na południowy wschód zapada do 286 m pod powierzchni ą terenu. Znajduje si ę tu zło Ŝe wód leczniczych w Wie ńcu. Na omawianym terenie znajduje si ę 10 uj ęć wód podziemnych, których wydajno ść eks- ploatacyjna jest wi ększa od 50 m 3/ h. Najwi ększe z nich to cztery przemysłowe uj ęcia wód czwartorz ędowych dla Zakładów Azotowych ANWIL (zlokalizowane na terenie zakładu oraz w rejonie Brzezia) o ł ącznych zasobach eksploatacyjnych 1048 m 3/h. Do wi ększych nale Ŝy tak Ŝe uj ęcie wód przemysłowych w Waga ńcu, o zasobach 158 m 3/h.

3. Wody lecznicze

Zło Ŝe wód leczniczych w Wie ńcu udost ępnione zostało w roku 1900, trzema odwierta- mi o samoczynnym wypływie wody. Eksploatacj ę zło Ŝa rozpocz ęto w roku 1923 po urucho- mieniu uzdrowiska Wieniec-Zdrój. Do chwili obecnej wykorzystywane s ą wody tylko z naj- płytszego odwiertu (130 m), zlokalizowanego w centrum uzdrowiska (poza obszarem arkusza). Eksploatowane wody lecznicze s ą wysoko zmineralizowanymi wodami siarczanowo-

chlorkowo-wapniowo-sodowymi z du Ŝym udziałem siarczków. Ogólna mineralizacja tych wód wynosi 3,47 g/dm 3 składników stałych. Udokumentowane zasoby eksploatacyjne wód leczniczych w Wie ńcu wynosz ą 27 m 3/h, a obszar i teren górniczy eksploatacji wód leczniczych cz ęś ciowo znajduje si ę w granicach arkusza Bobrowniki. Eksploatacj ę wód prowadzi Uzdrowisko Wieniec-Zdrój sp. z o.o. na podstawie koncesji z 1999 roku. Północna cz ęść omawianego obszaru arkusza le Ŝy w zasi ęgu tzw. strefy „C” ochrony uzdrowiska Ciechocinek, która stanowi jego otulin ę klimatyczn ą, natomiast w cz ęś ci połu- dniowej znajduje si ę fragment strefy „C” ochrony uzdrowiska Wieniec.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 402 – Bobrowni- ki, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą

zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 402- dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Bobrowniki bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 402- Metale Bobrowniki N=5 N=5 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0–0,3 0–2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14–47 25 25 Cr Chrom 50 150 500 3–7 6 5 Zn Cynk 100 300 1000 16–50 22 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–7 5 3 Ni Nikiel 35 100 300 2–10 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–12 8 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,10 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 402-Bobrowniki 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 402-Bobrowniki do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje jedynie zawarto ść : chromu, miedzi i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2

minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą do ść zmienne i wahają si ę od około 22 do 40 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 30 nGy/h i jest nieznacznie ni Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego dawki te s ą znacznie ni Ŝsze i wahaj ą si ę w przedziale od około 12 do 24 nGy/h, punktowo si ęgaj ąc 40 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 15 nGy/h. Tak du Ŝe zró Ŝnicowanie warto ści dawek promieniowania gamma zwi ązane jest z tym, Ŝe zachodni ą i środkow ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą piaski gliniaste i ró Ŝnoziarniste, partiami przechodz ące w gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowacenia północnopolskie- go. Na tym obszarze warto ści dawki promieniowania gamma przekraczaj ą zwykle 30 nGy/h. W cz ęś ci wschodniej arkusza wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry rzeczne doliny Wisły oraz piaski eoliczne, charakteryzuj ące si ę niskimi warto ściami dawki promieniowania gamma, nieprze- kraczaj ącymi zwykle 20 nGy/h.

3. Ryzyko radonowe

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,2 do ponad 3 kBq/m 2 (fig. 4). Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te nieco wy Ŝsze i wahaj ą si ę od 1 do 2,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

435W PROFIL ZACHODNI 435 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5856608 5857577 5853791 5855741 5851682 5853658 m 5848792 m 5851791 5844600 5849598 5842560 5847670 5840570 5839819 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 28 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5856608 5857577 5853791 5855741 5851682 5853658 m 5848792 m 5851791 5844600 5849598 5842560 5847670 5840570 5839819 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rz ędnych opis siatki kilkometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ęboko ści 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych wła ściwo ściach ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Bobrowniki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Narwojsz, Odoj, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Bobrowniki bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zwarta zabudowa Włocławka b ędącego siedzib ą Urz ędu Miasta i Gminy, Starostwa Powiatowego i Urz ędu Marszałkowskiego, Nieszawy – siedziby Urz ędu Miasta, miejscowo ści gminnych: Bobrowniki i B ądkowo oraz zabudowa Wagańca, - obszar ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 220 „Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek–Płock)”, - strefa ochronna „C” uzdrowiska Ciechocinek, - strefa ochrony uj ęć wód, - teren górniczy eksploatacji wód leczniczych i mineralnych „Wieniec”, - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - rezerwat przyrody „Uroczysko Koneck” (le śno-florystyczny), - obszary obj ęte ochron ą prawn ą w systemie NATURA 2000 – „Dolina Dolnej Wisły” (ochrona ptaków) oraz „Nieszawska Dolina Wisły” (Shadow List – ochrona siedlisk),

- obszary bagienne, podmokłe i źródliskowe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wisły, Zgłowi ączki, Strugi Osiej, T ąŜ yny, Kanału Bachorze oraz mniejszych cieków, - strefy (do 250 m) wokół akwenów, - tereny o spadkach powy Ŝej 10 0, - strefy kraw ędziowe doliny Wisły (lewy brzeg: Włoszyca-Nieszawa, Ustronie, na północ od Bobrownik i Rybitw) ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść ruchów masowych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na analizowanym terenie zasadnicz ą jednostk ą geomorfologiczn ą jest wysoczyzna morenowa płaska o wysoko ściach wzgl ędnych do dwóch metrów i nachyleniu do 2° oraz równi- na wodnolodowcowa. Powierzchni ę wysoczyzny buduj ą gliny zwałowe fazy pozna ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. S ą to gliny zwi ęzłe, piaszczyste, o zawarto ści w ęglanów śred- nio 2% oraz zmiennej mi ąŜ szo ści, od 2 do 14 m. W obr ębie tych glin wytypowano obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych. W wielu miejscach gliny przykryte s ą osadami lodowcowymi i wodnolodowcowymi – piaskami i piaskami ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Na terenach takich wskazano zmienne wła ściwo ści izolacyjne. Obszary wytypowane pod składowanie odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę w rejonie Krotoszyna w gminie Osi ęciny; Marszałkowa-Słupów Małych-Kalinowca; B ądkowa-Bieli- Kwiatkowa i Wysocina w gminie B ądkowo; Witoldowa-Dubielewa w gminie Brze ść Kujaw- ski; Przywieczerzyna-Tadzina-Bodzi-Lubania w gminie Lubanie; Kruszynka, Kolonii Kru- szynek, Świętego, śołnowa i Paruchowa w gminie Koneck; Turzynka w gminie Raci ąŜ ek oraz Józefowa-Nowego Zbrachlina w gminie Waganiec. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o równinnym charakterze i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Składowiska odpadów mo Ŝna lokalizowa ć w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w rejonie B ądkowa, Lubania i Wa- ga ńca jest zabudowa miejscowo ści, w cz ęś ci obszarów wyznaczonych na południowym za-

chodzie, południu i w cz ęś ci centralnej poło Ŝenie w strefie wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 144 „Dolina Kopalna Wielkopolska”. Wytypowane w rejonie Krotoszyna i Wysocinka ogranicza poło Ŝenie na terenie obszaru prognostycznego wyst ępo- wania w ęgla brunatnego „Osi ęciny-Kąkowa Wola”.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, w strefie gł ębo- ko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W rejonie Dubielewa w gminie Brze ść Kujawski odwiercono otwór hydrogeologiczny, w którego profilu pod 5,5 m warstw ą glin stwierdzono wyst ępowanie 2,0 m iłów czwartorz ę- dowych. Otwory wykonane w jego bezpo średnim s ąsiedztwie wykazały wyst ępowanie 6,5 i 14,0 m warstw gliniastych przewarstwionych 4,0 m mułem oraz 5,0 m glin zwałowych pod- ścielonych 15,1 m pyłami. W Aleksandrowie pod 7,5 m nadkładem gliny wyst ępuje 2,5 m warstwa iłów czwartorz ędowych. Rejon Dubielewa mo Ŝna rozpatrywa ć pod k ątem posadowienia składowiska odpadów komunalnych pod warunkiem wykonania dodatkowych bada ń geologicznych pozwalaj ących ustali ć faktyczn ą litologi ę osadów, ich mi ąŜ szo ść i wła ściwo ści izolacyjne. W rejonie Alek- sandrowa nale Ŝy potwierdzi ć rozprzestrzenienie poziome warstwy gliniasto-ilastej. W miejscowo ści Budnowo w gminie Waganiec pod glinami zwałowymi, na gł ęboko ści 9,5 m nawiercono 4,5 m warstw ę mułowców pstrych i iłów, pod ścielonych 15,5 m glinami zwałowymi, a w rejonie Toporzyszczewa (gmina B ądkowo) pod 6,6 m warstw ą glin nawiercono iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 3,0 m. W rejonie Brzezia-Tartaku w gminie Włocła- wek pod 5,7 m warstw ą glin nawiercono 1,7 m warstw ę iłów. Bezpo średnie s ąsiedztwo tych otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć, aby ustali ć rozprzestrzenienie warstw ilasto-gliniastych i ich wła ściwo ści izolacyjnych. W otworach wiertniczych wykonanych w miejscowo ściach: Brudnowo, Ka źmierzyn, Świ ęte, Zbrachlin, Śliwkowo, Łówkowice-Kolonia Łówkowice, Kozłowo, Lubanie, Bodzi, Witoldowo, Brzezia, Krotoszyn, Wysocinek, Aleksandrowo i Dubielewo nawiercono gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach, rz ędu kilkunastu-kilkudziesi ęciu metrów. S ą to prawdopodobnie miejsca, gdzie gliny zwałowe fazy pozna ńskiej zalegaj ą bezpo średnio na glinach zwa- łowych fazy leszczy ńskiej tworz ąc wspólny pakiet izolacyjny.

Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mog ą by ć przydatne do składowania odpadów komunalnych. Prawdopodobnie konieczne będzie dodatkowe uszczelnienie dna i ścian bocznych ewentualnych obiektów. Składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w Polichnowie i Kucerzu. S ą one mo- nitorowane, maj ą wykonane przegl ądy ekologiczne i zatwierdzone instrukcje eksploatacji. Na terenie Zakładów Azotowych Amwil SA we Włocławku znajduj ą si ę zbiorniki na odpady niebezpieczne oraz składowisko odpadów nietoksycznych. Zakłady Amwil SA wy- twarzaj ą około 92% ogólnej masy odpadów niebezpiecznych w całym województwie kujawsko-pomorskim, prawie w cało ści wykorzystuj ąc je w dalszych procesach technologicznych (tylko około 0,04% zdeponowano na składowiskach, a 0,03% poddano innym procesom unieszkodliwiania).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne s ą korzystne. Obszary wytypowane pod składowanie odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę w miejscu wyst ępowania glin zwałowych fazy pozna ńskiej o mi ąŜ- szo ściach dochodz ących do około 14 m. Cz ęsto gliny te tworz ą wspólny pakiet z glinami fazy leszczy ńskiej i wtedy ich mi ąŜ szo ść wzrasta nawet do kilkudziesi ęciu metrów (maksymalna w rejonie Wysocinka – 36,0 m). W pierwszej kolejno ści, zwłaszcza pod lokalizacj ę składowisk odpadów komunalnych, nale Ŝałoby rozpozna ć tereny w rejonie Brzezie-Aleksandrowo-Dubielewo i Toporzyszczewo- Folwark, gdzie w profilach wykonanych otworów stwierdzono wyst ępowanie warstw ila- stych. Wytypowane pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę na terenach o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych lub na terenach, na których nie ma poziomu u Ŝytkowego. Jedynie w rejonie Ka źmierzyna stopie ń zagro Ŝenia wód jest średni. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszarów wytypowanych pod składowanie odpadów znajduje si ę na terenach, gdzie u Ŝytkowy poziom wodonośny wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m, w rejonie Kazimierzowo-Toporzyszczewo-Jaranowo poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 50– 150 m p.p.t., w osadach miocenu i oligocenu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych na tym terenie złó Ŝ kruszyw naturalnych oraz punkty nie- koncesjonowanej eksploatacji surowców na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na terenie arkusza Bobrowniki okre ślono warunki podło Ŝa budowlanego dla około 25% jego powierzchni. Pozostał ą cz ęść zajmuj ą grunty orne klas I–IV (najwi ększy udział po- wierzchniowy), lasy, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rejony zwartej zabudowy Zakładów Azotowych „Anwil” we Włocławku oraz zło Ŝa kopalin. Waloryzowane obszary skupione s ą głównie w północnej cz ęś ci arkusza oraz w pobli Ŝu doliny Wisły (we wschodniej cz ęś ci obszaru) i doliny Bachorza (południowo-zachodnia cz ęść obszaru). O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduje rodzaj gruntów, ich stan, ukształtowanie powierzchni terenu, a tak Ŝe poło Ŝenie zwierciadła wód podziemnych. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria wydzielono rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich korzystnych dla budownictwa, to przede wszystkim wysoczyzna morenowa i równiny wodnolodowcowe. Wyst ępuj ą tu grunty spoiste w stanie najcz ęś ciej półzwartym i twardoplastycznym. S ą to na ogół gliny zwałowe faz: leszczy ńskiej i pozna ńskiej, wyst ępuj ące w południowej cz ęś ci arkusza. Grunty spoiste

zlodowace ń północnopolskich s ą z reguły mało skonsolidowane i nieskonsolidowane, co po- woduje obni Ŝenie ich parametrów geotechnicznych. Na obszarach wysoczyznowych towarzysz ą im klastyczne osady lodowcowe (zaglinione piaski, Ŝwiry i głazy) oraz osady wodnolodowcowe (piaski z domieszk ą Ŝwiru). S ą to kompleksy gruntów niespoistych ró Ŝnej granula- cji, zag ęszczone i średniozag ęszczone, zajmuj ące du Ŝe powierzchnie, głównie w północnej cz ęś ci arkusza. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje tu z reguły poni Ŝej gł ęboko ści 2,0 m. Korzystne warunki podło Ŝa wyst ępuj ą równie Ŝ na starszych terasach erozyjno-akumulacyjnych w dolinie Wisły, zbudowanych z warstwowanych piasków i Ŝwirów, osadzonych w fazie pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. S ą to grunty niespoiste, reprezentowane przez przemyte piaski drobno-, średnio- i gruboziarniste, cz ęsto pylaste, w stanie średnioza- gęszczonym, a tak Ŝe pospółki i Ŝwiry. Najwi ększe ich rozprzestrzenienie obserwuje si ę w lewobrze Ŝnej, południowej cz ęś ci doliny Wisły oraz na jej prawym brzegu (rejon wsi Rybi- twy). Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich to przede wszystkim: obszary wyst ępowania gruntów niespoistych w stanie lu źnym. S ą to piaski buduj ące wydmy zarówno w dolinie Wisły oraz na wysoczy źnie (rejon Jeziorna i Śliwkowa). Oprócz tego niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie wykazuj ą rejony płytkiego wyst ępowania lustra wody gruntowej (0–2 m p.p.t.) zwi ązane z bezodpływowymi obni Ŝeniami oraz dolinami rzecznymi na wysoczy źnie, jak te Ŝ na terasach zalewowych Wisły i Bachorza. Płytkie wyst ę- powanie wody gruntowej towarzyszy cz ęsto gruntom słabono śnym. Dotyczy to gruntów organicznych i spoistych w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym oraz gruntów niespoistych w stanie lu źnym. Do najsłabszych gruntów zalicza si ę torfy, które le Ŝą płatami na północ od wsi Spoczynek w dolinie Bachorza (gdzie towarzysz ą im gytie), w dnie doliny cieku w pobli- Ŝu Ustronia oraz w dolinie Wisły (np. na południe od Bobrownik, czy w rejonie wsi Wólne). Namuły wyst ępuj ą licznie w dolinach drobnych cieków oraz na wysoczyźnie, w formie w ą- skich, wydłu Ŝonych pasm oraz niewielkich płatów w zagł ębieniach bezodpływowych (rejon Marszałkowa czy Janowic). Do gruntów słabono śnych nale Ŝą równie Ŝ holoce ńskie mady rzeczne buduj ące terasy zalewowe doliny Wisły, wykształcone jako plastyczne i mi ękkopla- styczne iły, gliny i mułki (pyły), jak te Ŝ lu źne piaski drobne i pylaste. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane s ą tak Ŝe z wyst ępowaniem gruntów organicznych (namuły i osady jeziorne: iły, mułki, piaski, gytia, kreda) i mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania w obszarze akumulacji organicznej wód agresywnych wzgl ędem betonu i stali. Elementem pogarszaj ącym warunki podło Ŝa budowlanego jest du Ŝe nachylenie powierzchni, przekraczaj ące 12%. Obszary takie wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych doliny

Wisły. Jest to szczególnie widoczne na lewym jej brzegu, na odcinku Włoszyca-Nieszawa, w dolinie koło Ustronia oraz na północ od Bobrownik i wsi Rybitwy. S ą to obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, szczególnie tam, gdzie w sp ągu powierzchniowych piasków wyst ępuj ą pstre iły plioce ńskie (Kühn, Miłoszewska, 1971). Taka budowa skarpy jest czynnikiem aktywizuj ącym ruchy masowe. W rejonach wychodni iłów przed przyst ąpieniem do prac budowlanych nale Ŝy wykona ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝy- niersk ą.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Pod wzgl ędem przyrodniczo-krajobrazowym obszar arkusza Bobrowniki charakteryzuje si ę znacznym odsetkiem powierzchni zaj ętej przez gleby chronione, które zajmuj ącą około 60% obszaru. Tworz ą one zwart ą pokryw ę w jego południowo-zachodniej, centralnej i pół- nocnej cz ęści. Najwa Ŝniejsze elementy przyrodnicze kształtuj ące krajobraz wschodniej cz ęś ci arkusza stanowi ą lasy w dolinie Wisły, a tak Ŝe ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (te ostatnie wyst ępuj ą równie Ŝ w dolinie Bachorza, w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza). Drzewo- stan stanowi tu sosna zwyczajna, uzupełniona modrzewiem, świerkiem i brzoz ą oraz miejscami d ębem i jałowcem. W podszycie cz ęsto wyst ępuje jałowiec, jarz ębina oraz podrost drzew. W runie le śnym spotyka si ę borówk ę brusznic ę i czernic ę. Z tymi obszarami zwi ązane są równie Ŝ zbiorowiska ro ślinno ści ł ąkowej i bagiennej. Tego typu kompleksy dominuj ą po prawej stronie Wisły, a tak Ŝe w rejonie Jeziorna. Wa Ŝnym elementem przyrodniczym we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru jest ci ąg ekologiczny Wisły, gdzie znajduj ą si ę siedliska ro ślin i zwierz ąt, a liczne rozlewiska i podmokło ści zapewniaj ą równowag ę naturalnych warunków wodnych. Omawiane obszary obj ęte s ą ochron ą w celu zachowania zespołów i gatunków charakterystycznych dla danego typu siedlisk ro ślinno ści. Walory przyrodnicze posiadaj ą równie Ŝ torfowiska, bagna, nieu Ŝyt- kowane ł ąki, drobne zbiorniki śródpolne i śródle śne, których cz ęść stanowi u Ŝytki ekologiczne. Wszystkie chronione obiekty przyrody omówione w tym rozdziale zestawiono w tabeli 6. Północne i wschodnie fragmenty obszaru arkusza, przylegaj ące do obu brzegów doliny Wisły obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Niziny Ciechoci ńskiej o powierzchni 36 814 ha, utworzony w 1983 roku. Du Ŝy kompleks le śny w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza chroni środowisko przed bezpo średnim wpływem Zakładów Azotowych „ANWIL” we Włocławku.

Przy zachodniej granicy arkusza zlokalizowany jest le śny rezerwat przyrody „Uroczy- sko Koneck”. Rezerwat utworzono w 2007 roku w celu ochrony siedlisk: kontynentalnego gr ądu w odmianie kujawskiej, z masowym udziałem barwinka pospolitego oraz wilgotnej dąbrowy świetlistej z niezwykle licznym wyst ąpieniem kosa ćca syberyjskiego. Na terenie rezerwatu stwierdzono ł ącznie 489 gatunków ro ślin naczyniowych (K ępczy ński, Cyzman, 1992). Znajduje tutaj równie Ŝ schronienie i mo Ŝliwo ść Ŝerowania wiele gatunków zwierz ąt, głównie ptaków. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Koneck L – „Uroczysko Koneck” 1 R Koneck-Jeziorno 2007 aleksandrowski (84,64) Waganiec 2 P Sierzchowo 1981 PŜ – platan klonolistny aleksandrowski Le śnictwo Lipiny Brze ść Kujawski 3 P * PŜ – wi ąz szypułkowy oddz. 186c włocławski Le śnictwo Lipiny Brze ść Kujawski 4 P * PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 158a włocławski Lubanie bagno 5 U Mikanowo 1995 włocławski (2,21) Lubanie bagno 6 U Mikanowo 1995 włocławski (0,62) Brze ść Kujawski bagno 7 U Brzezie 1995 włocławski (4,32) Brze ść Kujawski bagno 8 U Brzezie 1995 włocławski (4,32) Brze ść Kujawski bagno 9 U Brzezie 1995 włocławski (0,65) Brze ść Kujawski bagno 10 U Brzezie 1995 włocławski (2,96) Brze ść Kujawski bagno 11 U Brzezie 1995 włocławski (0,35) Lubanie bagno 12 U Poraza 1995 włocławski (0,49) Lubanie bagno 13 U Poraza 1995 włocławski (1,58) Lubanie bagno 14 U Poraza 1995 włocławski (1,01) Lubanie bagno 15 U Poraza 1995 włocławski (7,73) Lubanie bagno 16 U Poraza 1995 włocławski (0,28) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Rubryka 5: * – projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej

Na wylesionych obszarach wysoczyznowych szczególne znaczenie maj ą parki podworskie, maj ące zazwyczaj warto ść historyczn ą i stanowi ące istotny element krajobrazu. Parki

takie wyst ępuj ą w Wysocinie, Ka źmierzewie (zespoły parkowo-dworskie), B ądkowie, Topo- rzyszczewie, Brzeziu, Waga ńcu, Łowiczku, Łówkowicach i Kalinowcu. Pomnikiem przyrody jest platan klonolistny o obwodzie 507 cm w Wierzchowie (tabela 6). Na obszarze administrowanym przez nadle śnictwo Włocławek w celu ochrony naturalnych zbiorowisk śródle śnej ro ślinno ści bagiennej, utworzono 12 u Ŝytków ekologicznych o powierzchni od 0,28 do 7,73 ha.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Bobrowniki na tle systemu ECONET (Liro red., 1999) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 7K – Pojezierza Gostyni ńskiego, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15m – Toru ński Dolnej Wisły, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 18k – Drw ęcy, 30k – Pojezierza Kujawskiego

Dolin ę Wisły na terenie arkusza, według systemu NATURA 2000 (tabela 7), zajmuje cz ęść obszaru specjalnej ochrony ptaków o nazwie Dolina Dolnej Wisły PLB040003 (Euro- pejska …, 2004). Jest to odcinek doliny Wisły zachowuj ący naturalny charakter i dynamik ę rzeki swobodnie płyn ącej.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Powierzch Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod obszaru nia obsza- Lp. obsza- i symbol oznaczenia obszaru Długo ść geo- Szeroko ść ru Kod ru na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 m. Włocławek Miasto Włocławek PL021 Lubanie, PLB Dolina Dolnej Wisły Kujawsko- włocławski 1 K E 18 11 37 N 53 10 26 34 909,2 PL022 Raci ąŜ ek, 040003 (P) pomorskie aleksandrowski PL0B2 Waganiec, lipnowski Bobrowniki Rubryka 2: K – SOO (Specjalne Obszary Ochrony), częś ciowo przecinaj ące si ę z OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), Rubryka 4: P – specjalny obszar ptaków

40 40

W dolinie zachowane s ą starorzecza i niewielkie torfowiska niskie, wysepki, namuliska. Brzegi pokryte s ą mozaik ą zaro śli wierzbowych i lasów ł ęgowych, a takŜe pól uprawnych i pastwisk. Miejscami dolin ę Wisły ograniczaj ą wysokie skarpy, na których utrzymuj ą si ę murawy kserotermiczne i gr ądy zboczowe. W obszarze tym gniazduje około 180 gatunków ptaków. W okresie migracji ptaki wodno-błotne wyst ępuj ą tu w koncentracjach do 50 000 osobników. Organizacje pozarz ądowe zgłosiły do obj ęcia ochron ą ostoj ę siedliskow ą o nazwie Włocławska Dolina Wisły PLH040004 (Shadow List).

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Bobrowniki znajduj ą si ę liczne ślady Ŝycia i działalno ści ludzi, z których najstarsze pochodz ą sprzed 8 tys. lat. Liczne wykopaliska archeologiczne wykazały, Ŝe wi ększo ść zarejestrowanych stanowisk ma charakter wielokulturowy. S ą to grodziska, cmentarzyska, osady i ślady osadnictwa si ęgaj ące od okresu pó źnej epoki kamiennej, poprzez mezolit i neolit, epok ę br ązu (kultura łu Ŝycka) i okres halsztacki oraz late ński, a Ŝ po czasy historyczne – okres rzymski i średniowiecze. Z okresem mezolitycznym (pocz ątki osadnictwa na tym obszarze) zwi ązane s ą znaleziska w rejonie Michalina i Janowic oraz cmentarzysko miejscowo ści w Bógpomó Ŝ. Wiele jest dowodów osadnictwa ludów kultur neolitycznych: pucharów lejkowatych i amfor kulistych, oraz nast ępuj ących po neolicie – zwi ązanych z epok ą br ązu (kultura łu Ŝyc- ka) i epok ą Ŝelaza (okres late ński). Stanowiska archeologiczne zwi ązane z tymi okresami, zwykle wielokulturowe, rozsiane s ą na całym omawianym obszarze. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą cmentarzyska: ciałopalne i grobów podkoszowych w Bobrowniach (neolit) i śół- kowie (epoka br ązu), oraz w Wysocinku. Z okresu rzymskiego pochodzi cmentarzysko we- nedzkie w Kujawce. Grodziska datowane na wczesne średniowiecze, znajduj ą si ę w Przypu- ście (grodzisko wy Ŝynne pier ścieniowate), w Ustroniu i Świ ętem. U schyłku pierwszego ty- si ąclecia ziemie te nale Ŝały do najlepiej zagospodarowanych gospodarczo regionów Polski. Poniewa Ŝ obszar arkusza zajmuj ą głównie tereny rolnicze i brak jest tu wi ększych ośrodków miejskich, nieliczne s ą równie Ŝ zabytki architektury. W południowej cz ęś ci miasta Nieszawa znajduje si ę ko ściół z 1611 roku, przebudowany w latach 1721 i 1841 i klasztor Franciszkanów z 1635 r. Do najwa Ŝniejszych zabytków sztuki sakralnej nale Ŝą tak Ŝe: ko ściół modrzewiowy w Przypu ście, przeniesiony przed 1779 r. z Nowogrodu k/Golubia, ko ściół z 1909 r. z relik-

tami świ ątyni roma ńskiej w Lubaniu, ko ściół z 1788 r. w Bobrownikach, ko ścioły parafialne w B ądkowie (gotycki, z XIV) w., w Łowiczku (z 1711 r.), w Zbrachlinie oraz w Brzeziach. W Bobrownikach zachowały si ę ruiny zamku krzy Ŝackiego z lat 1395–1403, zniszczo- nego w XVIII w. We wsi Brzezie znajduje si ę pałac z 1873 r., z oficynami i parkiem krajobrazowym, w Świ ętem-budynek szkoły z 1926 r., a w Waga ńcu – budynek dworca kolejowe- go z ko ńca XIX wieku. Zabytki techniki reprezentuje zespół gorzelni w Dubielewie. W kilku miejscowo ściach: B ądkowie, Wysocinie i Waga ńcu zachowały si ę XIX wieczne dwory, zabudowania i parki podworskie, tworz ące zało Ŝenia parkowo-pałacowe.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bobrowniki posiada du Ŝe walory przyrodniczo-krajobrazowe. Jego wschodni ą cz ęść zajmuje fragment doliny Wisły, która na pewnym odcinku płynie przeło- mem oddzielaj ącym kotlin ę Płock ą od Toru ńskiej. Cz ęść tego regionu obj ęta jest Obszarem Chronionego Krajobrazu Niziny Ciechoci ńskiej. Dominuj ącą rol ę na tym obszarze pełni rolnictwo, wykorzystuj ące du Ŝy areał gleb wy Ŝ- szych klas bonitacyjnych podlegaj ących ochronie. Intensywnie rozwija si ę uprawa zbó Ŝ i ro- ślin okopowych, warzywnictwo, ogrodnictwo oraz hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Centra o środków miejskich poło Ŝone s ą poza granicami arkusza, a główne elementy osadnicze tworz ą wsie gminne, stanowi ące zaplecze miasta Włocławka, do 1999 roku stolicy województwa. W jego granicach poło Ŝony jest najwi ększy zakład przemysłowy regionu – Zakłady Azotowe „Anwil”. Omawiany obszar jest do ść ubogi w zło Ŝa kopalin, brak tu jest równie Ŝ znacz ących perspektyw surowcowych. Eksploatacja odbywa si ę na niewielk ą skal ę, na obszarach pi ęciu niewielkich złó Ŝ kruszywa naturalnego. Rozpoznane wst ępnie zło Ŝe w ęgla brunatnego „Brzezie” stanowi rezerw ę zasobow ą i w obecnych uwarunkowaniach rynkowych nie przewiduje si ę jego zagospodarowania. Obszary perspektywiczne wyznaczone dla kruszywa naturalnego maj ą niewielki zasi ęg i odnosz ą si ę jedynie do utworów piaszczystych. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe znacz ąca i najkorzystniej poło Ŝona cz ęść zasobów kruszywa piaskowego została ju Ŝ wyeksploatowana. Podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu w wod ę na omawianym terenie maj ą poziomy wodonośne pi ętra czwartorz ędowego oraz górny poziom wodono śny pi ętra trzeciorz ędowego. Stopie ń zagroŜenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych na wi ększo ści terenu jest niski i bardzo niski.

Na terenie obj ętym arkuszem Bobrowniki obszary preferowane do składowania odpa- dów oboj ętnych wyznaczono w granicach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich na terenie gmin: Osi ęciny, B ądkowo, Brze ść Kujawski, Koneck, Raci ąŜ ek i Waganiec. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć rejony Dubielewa, Aleksandrowa, Brudnowa, Toporzyszcza i Brzezia-Tartaku, gdzie nawiercono warstwy gliniasto-ilaste oraz bezpo średnie s ąsiedztwo otworów, w których gliny maj ą kilkudziesi ęciome- trowe mi ąŜ szo ści. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ i punkty lokalnego poboru kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Obszary te przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym za- kresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ochrona walorów przyrodniczych rzeki Wisły wraz z jej otoczeniem wymaga wzmo Ŝe- nia wysiłków w kierunku poprawy stanu jej czysto ści, poprzez ochron ę wód powierzchniowych na obszarze jej zlewni. Na terenie arkusza znajduje si ę cz ęść obszaru NATURA 2000 specjalnej ochrony pta- ków o nazwie Dolina Dolnej Wisły. Korzystne poło Ŝenie, równomiernie rozmieszczona sie ć dróg asfaltowych wraz z pla- nowaną autostrad ą A1 oraz naturalne warunki glebowe, a tak Ŝe przyrodniczo-krajobrazowe doliny Wisły, to atuty wyznaczaj ące kierunki działalno ści gospodarczej w omawianym regionie. Przyszło ść tego obszaru b ędzie zwi ązana z dalszym rozwojem dominuj ących form gospodarki: rolnictwa, warzywnictwa, hodowli i przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego. W wi ęk- szym stopniu nale Ŝałoby wykorzysta ć walory przyrodniczo-krajobrazowe i rekreacyjne ma- lowniczej doliny Wisły, co wymaga ć b ędzie rozpropagowania informacji o tym regionie i stworzenia odpowiedniego zaplecza turystycznego.

XIV. Literatura

ARNOLD A ., 1975 – Program prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Aleksandrów Kujawski w rejonie G ąbinka, wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno-zwiadowczych na terenie powiatu Aleksandrów Kujawski. Archiwum Przeds. Geol. w Warszawie.

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., MAKOWIECKI G ., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w nast ępuj ących miejscowo- ściach powiatu Lipno, woj. bydgoskie: Bobrowniki, Lubin, Ciełuchowo, Chodor ą- Ŝek, Kierz, Sk ępe, Wólka-Czartownia, Rumunki-Likieckie. Woj. Arch. Geol. Oddz. Zamiejsc. we Włocławku. BIERNAT S ., 1960 – Sprawozdanie roczne z wyników prac geologiczno-poszukiwawczych za w ęglem brunatnym w rejonie Nieszawa-Brzezie-Lubraniec. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BUJAKOWSKA, BIERNAT, 2000 – Pakiety informacyjne dla złó Ŝ surowców miejscowych zlokalizowanych w pobli Ŝu projektowanej autostrady A-1 w Województwie Kujaw- sko-Pomorskim (w obr ębie dawnego województwa włocławskiego). Min. Środowi- ska. Warszawa. CHOMICKA G., śURAK J., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska na terenie gminy Bobrowniki – woj. wło- cławskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHOMICKA G., śURAK J ., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na terenie gminy Lubanie – woj. włocławskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHOMICKA G., śURAK J., 1996c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska na terenie gminy Waganiec – woj. włocław- skie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., 1978 – Analiza wyst ępowania perspektywicznych złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie zagospodarowanych złó Ŝ Adamowa i Konina (P ątnów I, II, III, IV, V) na podstawie wyników dotychczasowego rozpoznania geologicznego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMINKO L. i in., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych Pradolina Środkowej Wisły (GZWP 220). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMA ŃSKA Z ., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ iłów do produkcji elementów cienko ściennych ceramiki budowlanej na terenie powiatu Wło- cławek. Woj. Arch. Geol. Oddz. Zamiejsc. we Włocławku.

DYL ĄG J. K., KASI ŃSKI J. R., PIWOCKI M., SATERNUS A., 1997 – Projekt prac geologicznych dla poszukiwania w ęgla brunatnego w rejonach: Osi ęciny-Kąkowa Wola, Przedepcz-Kłodawa, Radojewice, Strzelno i na obszarach przyległych. Arch. Kop. Węgla Brun. „Konin” w Kleczewie. EUROPEJSKA Sie ć Ekologiczna Natura 2000. 2004. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JEZIORSKI J ., 1990 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bo- browniki wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KASI ŃSKI J. R., DYL ĄG J. K., KRÓLIKOWSKI C., PI ĄTKOWSKA A., SATERNUS A., TWAROGOWSKI J., 1996 – Ocena mo Ŝliwo ści dalszych poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie koni ńskim. Arch. Kop. W ęgla Brun. „Konin” w Kleczewie. KĘPCZY ŃSKI K., CYZMAN W., 1992 – Rezerwat przyrody „Uroczysko Koneck” – projekt. Archiwum Wydz. Ochrony Środowiska Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojewódz- kiego, Oddział Zamiejscowy we Włocławku. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOPCZY ŃSKA-LAMPARSKA K., PIWOCKA K ., 1981 – Sprawozdanie z prac badaw- czych wykonanych dla okre ślenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto- Ŝwirowej w dolinie Wisły (w granicach województwa włocławskiego). Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst.. Geolog. Warszawa. KORNOWSKA I., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej na terenie woj. bydgoskiego; powiaty: Alek- sandrów Kujawski, Lipno, Włocławek, Toru ń. Woj. Arch. Geolog. Oddz. Zamiejsc. we Włocławku. KRÓL J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Bobrowni- ki. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk województwa bydgoskiego. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN. Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie G ąbinka i doliny T ąŜ yny. Woj. Arch. Geolog. Oddz. Zamiejsc. we Wło- cławku. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARZEC M., 1955 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa w ęgla brunatnego w okolicy Brzezia. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Instyt. Geol., Warszawa. MATEJEK B., 1987-Sprawozdanie z wykonanych wierce ń zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Polichnowo-Piaski. Woj. Arch. Geolog. Oddz. Za- miejsc. we Włocławku. NARWOJSZ A., ODOJ M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Bobrowniki. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

PALCZUK B., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „G ąbinek I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PALCZUK B., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Probostwo Dolne”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PALCZUK B., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego “Michalin I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PAPROCKA I., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „G ąbinek 2”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PAPROCKA I., 2003 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Probostwo Dolne”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

PAPROCKA I., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „G ąbinek 3”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., KASI ŃSKI J., 1994 – Mapa waloryzacji ekonomiczno-środowiskowej złó Ŝ węgla brunatnego w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PO ŹNIAK S., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Michalin”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A. red., 2006 — Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2004. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w roku 2005. WIO Ś w Bydgoszczy. Biblioteka Monitoringu Środowiska – Bydgoszcz 2006. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. SOKOŁOWSKI A., SZYMAK J., 1987 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu leczniczego (borowiny) „Wieniec – A,B,C”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOKOŁOWSKI A., 1997 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa torfu leczniczego (borowiny) „Wieniec – A,B,C”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993,1994 – Atlas Radioekologiczny Polski 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

URBA ŃSKI Z., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „G ąbinek-Kucerz”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 (tekst jednolity) z dnia 05 marca 2007r. WILCZY ŃSKI A., DMOCH I., 1983 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000- arkusz Toru ń (wraz z obja śnieniami). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.