LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO elCorreoGallego 1 17 de mayo de 2021 DÍA DAS LETRAS GALEGAS arias xela 17 M 2 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

caso sexa a declaración que sostén de Lugo, no que inicia Xela Arias estudos de con máis clara rotundidade a postu- primaria. En 1969 a familia trasládase a Vi- ra vital e literaria de Xela Arias. Un in- go, cidade decisiva na biografía e na obra dun- A conformismo creativo e solidario que, ha “nena de barrio e vida proletaria”, nas súas desde a lucidez dunha mente en rebeldía, des- palabras. Completa ensino primario na Esco- pregou ao longo de corenta e un anos de vida la Nacional Graduada de Sárdoma en Mole- a paixón da palabra na súa máis depurada in- Xela Arias. do (logo Colexio Público de Sárdoma- Moledo) dependencia, en cada un dos seus actos poéti- onde o seu pai exerce como mestre. cos, culturais, cívicos. Por ser exactas, ela dixo: Unha selva de paxaros, un coche de nata, Pois se me declaro inconforme co mundo, se Declárome inconforme outra selva de leopardos e un soño. Con estes me declaro contradictoria e filla das miñas con- materiais escribe A fraga dos paxaros falado- tradicións (…) a poesía convérteseme nunha tá- res e a fraga leopardicia, un dos moitos con- boa de salvación no naufraxio das razóns estri- tos que trenzan a súa infancia. Lémbrase es- tas. Necesidade que xorde da urxencia por en- Escritora, tradutora, editora e docente, to- me polo seu equivalente en galego, e acabaría cribindo desde sempre, contos que logo os tende-lo humano contraposto, pero tamén, e qui- da a actividade da poeta gravita arredor das sendo o que ela era, Xela, en 1995. A escolla do seus país pasaban a máquina, no inicio moi zais antes, do descontento coa orde establecida, palabras. E con elas estableceu un pacto de nome propio e a perseveranza no tempo pa- curtos despois máis extensos. É o caso deste calquera que sexa. esixencia: rigorosa e delicada na edición e na ra que así constase oficialmente, evidencian co que gañou o primeiro premio no VI Con- Tamén poderiamos principiar por aquí: “do tradución; liberadora, transgresora e non me- o alto grao de conciencia idiomática, á que con- curso de Contos Infantís O Facho. Nunha en- descontento coa orde establecida, calquera nos rigorosa, no poema. Entre eses marcos tribuíu o ambiente familiar que nutriu desde trevista con motivo do premio explica: “no me que sexa”. E comezariamos xa a configurar al- vai estendendo un labor consciente, medita- os primeiros anos a súa estima da lingua. gustó nada, nada, nada. Me parecía demasia- gúns dos trazos que distinguen a voz dunha do, decidido. Filla de Amparo Castaño López e Valentín do malo para mandarlo”. A nena de once anos escritora que desenvolveu o seu discurso tex- O idioma é a arxila que moldea a vida de Xe- Arias López, nace en Ortoá, en Sarria o 4 de amosa xa un dos trazos que acompañará a súa tual e vital no difícil exercicio da liberdade e la Arias. As palabras dunha lingua que restau- marzo de 1962, é a maior de cinco irmáns. Os actividade literaria: a esixencia. Xela Arias, que a desobediencia. ra a posibilidade de ser dun país e que ela tra- tres primeiros anos de vida decorren na con- publica a súa obra en dúas décadas de inten- Proporemos neste achegamento á vida e á ta desde esa conciencia: “O idioma é o principal torna da Granxa de Barreiros. A actividade sa actividade poética, mantén un medido rit- obra de Xela Arias Castaño un perfil, acom- signo dunha cultura”, dicíao en 1988 e seguía: laboral do pai está vinculada ao proxecto pe- mo de edición, catro títulos entre 1986 e 2003. pañaremos a poeta no seu facer memoria, Quere iso dicir que un pobo que se alonxa do dagóxico creado por Antonio Fernández Ló- Na mesma entrevista relata outro conto convocaremos as súas palabras, tamén outras seu idioma alónxase da súa cultura. Quere iso pez do que xermolaría tamén o Colexio Fingoi protagonizado por unha bruxa de dedos má- voces e lecturas que precisaremos para andar dicir que a un pobo ó que alonxan do seu idioma xicos que lle axuda a un grupo de mulleres a polos pasos, polos textos. Finalmente descu- alónxano da súa cultura. Quere iso dicir que Ga- cruzar un río na noite. A distancia dos papeis briremos a vixencia e o desafío que se mantén licia ten aínda hoxe os seus mitos, a súa tradi- Foi, ao nacer, María de los convencionais das figuras femininas será un intacto no corpus literario dunha autora que ción sen resolver porque ten aínda sen resolve- Ángeles, sería despois María dos máis dos trazos dunha escritora que construi- cruzou as últimas décadas do século pasado la aceptación do seu propio idioma. rá outros relatos do corpo e da experiencia das cunha audaz poética e a coherencia dunha ex- Foi, ao nacer, María de los Ángeles, sería des- Anxos, en 1984 cambia o nome mulleres. “Elas seguen tendo malditas rosas céntrica determinación literaria. pois María dos Anxos, en 1984 cambia o no- polo seu equivalente en galego nos beizos mentres bambolean os pés senta- LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 3

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS das no pedestal que as inutiliza”, dirá anos des- de dereitos, debates e organización de xorna- rais. Poemas indagatorios de linguaxe frac- pois sobre as imaxes femininas dalgunhas das; apenas acababa de abolirse o delito de turada que exploran un universo de suxeitos obras literarias nas últimas décadas do sécu- adulterio (1978). En 1982 Xela Arias comeza á procura. Voces dun eu que é múltiple e se lo XX. a publicar os seus poemas, o número 3 da re- desdobra, percorren en fuga, e ao tempo en Xela escribe os seus contos en galego: Yo vista Dorna inclúe Vin... tensa espera, unha paisaxe de espazos urba- creo que en Galicia se debía hablar siempre en Evidénciase axiña a orixinalidade desa voz nos. gallego. Y lo mismo que nosotros aprendemos que comeza a publicar os primeiros textos en Algunhas lecturas subliñan da obra a von- castellano los de otras partes pueden hacer un revistas, xornais e fanzines: Dorna, Carel, Fes- tade de romper formalmente o código poéti- esfuerzo y llegar a hablar nuestro idioma. ta da Palabra Silenciada, Katarsis, Tintimán, Fa- co (H. González), así como o tratamento do Era o ano 1973. Non lle gustaban os pelu- ro de Vigo, A Nosa Terra... e a participar en re- amor e a súa desmitificación (C. Blanco). O li- ches ni xogaba moito coas bonecas. citais poéticos. Asiste con asiduidade ao Festi- bro adianta trazos que distinguirán a súa dic- Cando en 1980 Xela Arias decide non pre- val da Poesía no Condado, participa en home- ción poética e que a afastan da “estética do- sentarse aos exames de COU, toma corpo un- naxes, colabora en proxectos, accións que minante e canonizada” na denominada poe- ha decisión que vai máis aló da rebeldía ado- intensificará en anos posteriores e que afir- sía dos oitenta. E é que nas estremas respi- lescente, conecta cos discursos críticos que na- man esa expresión cívica dunha obra que ran outras voces, escritas que se mergullan en quela altura cuestionaban a formación acadé- sempre explorou a dimensión social do tex- territorios fronteirizos e disidentes. mica e plasma a súa ansia de independencia: to. Na conferencia Para que os poetas hoxe ex- A propia autora acusaría esa “desubicación” “tiña moi interiorizado o anceio de indepen- plicaba: que segundo Fran Alonso a acompaña nun- dencia (...) Rebotábame ademais o sistema de A poesía é un pasquín porque encerra tamén ha e noutra década. É esa posición excéntri- estudios, cría que todo o que necesitaba podía verdadeiras bombas de contido; o poeta, ser que ca a que, na opinión do poeta e editor, a sin- aprendelo pola miña conta”. Xela Arias, escribindo. Foto: Xulio Gil como tal se sabe ás marxes da mercadotecnia, gulariza e individualiza. A singularidade de A escolla afástaa dos itinerarios previsíbeis, da industria do momento, é un dos poucos mi- Xela Arias respecto a outras poéticas coetá- atesourará unha experiencia de vida distan- rica vida cultural, a ritmo de rock, de pop, de radoiros libres que ten a sociedade. Un miradoi- neas esténdese tamén ao xénero, como auto- te das dinámicas académicas. Nas claves do punk, de accións poéticas, fanzines e concorri- ro libre desde o que a sociedade deixa unha fen- ra entre autores. Escasísimas as poetas no es- seu pensamento “a autoaprendizaxe é autogo- dos locais alternativos. A moda, o deseño, gru- da para a subversión, para a creación desde ela pazo público naquela altura. Porque se nos oi- berno, é autonomía”. Ese “autogoberno” mar- pos de teatro, colectivos artísticos e medios de dun microcosmos de revolución afectiva. tenta proliferaron voces e poemas, a maioría cará distancias, tamén no literario, cos per- comunicación conflúen no perfil dunha urbe No ano 1986 publica Denuncia do equilibrio tiñan sinatura masculina, como lembraría a corridos da súa xeración e converteraa nun- que fai gala de modernidade ao tempo que na colección Ventobranco de Edicións Xe- escritora: ha figura de difícil “adscrición” na cartogra- toma as rúas en masivas manifestacións con- Cantidade había sumando os dous sexos, pe- fía poética das últimas décadas do século XX. tra a reconversión naval e amosa o seu carác- ro abóndanme os dedos das mans para cita-los Lonxe das aulas universitarias comeza a pu- ter de cidade obreira. A crise económica rexis- Lonxe das aulas universitarias nomes das que entre todos eran mulleres no- blicar os seus primeiros poemas inmersa na tra altas taxas de paro e a heroína comeza a comeza a publicar os seus primeiros vas publicando naquel momento, e hoxe sóbran- vida urbana dunha cidade que nos anos oiten- circular. A sida irrompe con forza e con ela me os dunha man soa para contar as que so- ta experimenta unha profunda transforma- os estigmas, tamén o activismo. Son tempos poemas inmersa na vida urbana breviviron daquilo. ción. De noite a cidade desborda unha eufó- de mobilizacións feministas, reivindicacións dunha cidade en transformación Pasa á páx. seguinte 4 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Vén da páx. anterior ta dunha planificación por parte das institu- Apenas uns meses despois de deixar os es- cións (...) cubríana dúas grandes editoras co- tudos, comeza a traballar en Edicións Xerais mo eran Galaxia e Xerais”. de Galicia. Con Xulián Maure, director e fun- A mediados dos oitenta “vivía soa, traballa- dador, e Roberto Pérez Pardo, primeiro direc- ba nunha editorial e levaba un estilo de vida tor comercial, forma parte do equipo que pon intrepidamente urbano”, a evocación que lem- en marcha unha das empresas decisivas da bramos é de Susana Trigo. Completemos re- edición no novo tempo político. Desenvolve trato: facía letras de cancións, escribía libros primeiro funcións de oficinista e dous anos que despois nunca quererá publicar, Lili sen despois incorpórase ao Departamento Edito- pistolas presentado ao Premio Esquío en 1986, rial, nos apartados de creación e investigación. esboza proxectos poéticos que desbota, Mal- Entre 1990 e 1996 é correctora de estilo e edi- dito lindo, e concreta outros. É o caso do seu se- tora das coleccións Xerais Universitaria e Bi- gundo libro, Tigres coma cabalos, co que abri- blioteca de Autores Galegos. Preparando ori- rá a nova década. xinais, corrixindo textos ou como responsábel Un “proxecto abrazado, querido e gratifi- de coleccións Xela Arias participa dos proce- cante” en palabras da autora, que toma forma sos de profesionalización da edición e con- en textos e fotografías concibidas como un to- tribúe á configuración do seu tecido. do. Xela Arias e Xulio Gil explican a xénese Co mesmo sentido da responsabilidade e ri- nunha nota introdutoria que remata: “Nin pés gor respecto da lingua desenvolve a súa ou- A mediados dos 80 “vivía soa, traballaba nunha editorial e levaba un estilo de vida urbano”. Foto: Xulio Gil de foto, nin ilustracións ao texto. Se tal, a his- tra actividade laboral. Preto dunha vintena de toria”. Son 48 fotos en branco e negro e 48 poe- títulos de autores e autoras como James Jo- perdición de Camilo Castelo Branco (1986, Xe- gura da tradutora profesional. Nun momento mas. Co volume preséntase tamén unha expo- yce, Gianni Rodari, Angela Carter, Bram Sto- rais) e o Premio de tradución Ramón Caba- en que a tradución literaria estaba deixando sición que percorre distintas localidades ao ker, Jorge Amado, Fenimore Cooper, Cami- nillas (compartido con Darío Xohán Cabana) de ser entre nós un exercicio de estilo, quixo longo de 1990. lo Castelo Branco, Carlos Oroza ou Baudelai- por O derradeiro dos mohicanos de James Fe- participar tamén do proceso de construción A fuga e a fuxida reaparecen como moti- re demostran o seu interese pola tradución. nimore Cooper (1993, Xerais). Postumamen- dun corpus de literatura universal traducida vos dun libro que se asoma aos espazos opre- Participa na Asociación de Tradutores Gale- te, o premio Plácido Castro 2004 por O Spleen ao galego. Abondo esclarecedoras resultan as sivos e se detén nas claudicacións dun tem- gos e forma parte do consello de redacción de París (pequenos poemas en prosa) de Char- palabras de Ana Luna cando lembra que a fal- po de espectáculos e púlpitos. O verso mantén de Viceversa que promove tamén a bibliote- les Baudelaire (2003, BIVIR). a tensión que xa trazaba a liña e a súa creba en ca virtual BIVIR, na que se publicarán algúns A continuidade e profesionalidade da súa Denuncia do equilibro, a sintaxe fracturada, o dos seus últimos traballos. Ficou inconclusa a dedicación poñen de manifesto a relevancia “Non foi unha tradutora nin desafío pronominal que a autora explicou des- tradución na que traballaba, Ancho mar de ar- deste labor. Como explica Mª Xesús Nogueira: ocasional nin anecdótica. Pola te xeito: “un eu pode ser un ti, un ti pode ser un gazos de Jean Rhys. “Non foi unha tradutora nin ocasional nin el, un el pode ser unha crise, un sentimento Recibe a Medalla Premio de Traduçao So- anecdótica. Pola contra, e con todas as reser- contra achegouse á figura da calquera”. ciedade de Lingua Portuguesa por Amor de vas necesarias que caiba facer, achegouse á fi- tradutora profesional” Pasa á páx. seguinte LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 5

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Vén da páx. anterior tocou por idade e a a ela por rebeldía...Ese foi o Darío a diario singularízase no corpus lite- Os poemas revólvense contra a “orde esta- prezo que pagou por empeñarse en non seguir rario da escritora: mantén os trazos signifi- blecida”, acompañan as figuras vencidas da as regras: por querer traballar antes de facer a cativos mais o destinatario, o fillo, modula en noite, desafían as convencións estéticas e mó- carreira, por estudar mentres traballaba, por parte o código, menos fracturado, máis sinxe- vense nas fronteiras do amor. A furia toma pu- deixar o seu traballo estable por outro inesta- lo e poboado de referencias e imaxes da infan- lo en forma de escualos. ble cando o considerou esgotado (...) primando cia. Ademais de se concibir como un agasa- Alén da “animalidade e a intuición”, entren- sempre a coherencia sobre a felicidade. De aí que llo a Darío, o libro ten vocación de diálogo co- zadas no libro, a escritora subliñou o carácter non lograse convencela para que se presenta- lectivo arredor da maternidade e as súas mi- social do proxecto: “un tipo de ideoloxía nal- se ás oposicións de galego, nas que ela mesma tificacións e desvela ao tempo á autora na súa gúns casos social, de resposta á vida e á socie- formaba parte do temario, en lugar de enfron- propia experiencia afastada das idealizacións dade”. Apuntamentos que non conseguiron tarse ás de español. da sociedade patriarcal. evitar unha lectura “visual” que se fixou máis Compatibiliza os estudos universitarios co- Publicado en 1996 percorre a vivencia cotiá nos corpos espidos. A recepción da obra desa- as traducións e o labor como correctora de es- da maternidade en 23 poemas que no amor cóugaa profundamente. Na mesa sobre Muller tilo e editora. Ao mesmo tempo completa for- polo fillo debullan ao mesmo tempo dúbidas e Literatura do Encontro de Escritores Gale- mación asistindo a cursos e congresos, cola- e certezas da autora. A liberdade fronte ás im- gos e Portugueses celebrado en 1991 pregún- bora con varios artigos en Xornal Diario e man- posicións e ás posesións enlaza esta crónica tase polas causas do “morbo” e conclúe: “sen- tén a actividade literaria: recitais, encontros, que se asoma a un futuro de autonomía per- do muller aínda é ben difícil vivir nas nubes”. presentacións..., publica poemas en libros co- soal e solidaria que desexa para Darío, mais ta- A concepción do poético como apertura e lectivos e en revistas, Festa da Palabra Silencia- mén ao ideario da que pouco xogou coas bo- a exploración nas contornas do texto leva a Xe- da, Boletín Galego de Literatura ou Zurgai, pre- necas, como di nun dos versos: “ese xénero la Arias á esculca das xunturas entre lingua- Xela Arias co seu fillo, en 1994. Foto: Xulio Gil senta actos como a IV Edición dos Premios feminino algo a desmán para as narracións do xes artísticas. Ademais da participación en re- Irmandade do Libro en Vigo, participa na re- ano en que nacín”. citais poéticos, nos oitenta escribe letras pa- co que participa no volume colectivo Contos dacción da revista Viceversa... E cría o seu fi- Segundo Mª X. Nogueira: “a experiencia da ra a banda Desertores, coa que prepara un eróticos/Elas promovido por Edicións Xerais llo que nace en 1994. Xela Arias casara en 1992 maternidade reescrita desde unha perspectiva espectáculo para o Festival da Poesía no Con- ou a obra Non te amola; “impresións de infan- co matemático e fotógrafo Xulio Gil Rodríguez de xénero obriga a situar a Xela Arias na órbi- dado. Nos noventa o diálogo é coas fotografías cia”, que logo non publica. con quen tiña unha relación desde 1988. Sepá- ta de autoras (...) que levaron a cabo exercicios de Xulio Gil ou coa música de Alberto Conde Despois de dez anos de traballo na edito- ranse xudicialmente en 2002. Da experiencia de revisión e reescritura alicerzados no xénero”. nun recital para o ciclo O son dos poetas. En rial Xela Arias decide retomar os estudos. En da maternidade abrolla Darío a diario. A docencia será a ocupación laboral últi- 2003 ultimaba Vencerse é cousa de se tratar con 1991 comeza Filoloxía Hispánica na Univer- ma de Xela Arias. Profesora de secundaria na Fernando Abreu. sidade de Vigo e posteriormente Galego-Por- materia de Lingua e Literatura castelá impar- Así pois, foi tamén unha activa “instigado- tugués. Ana Iglesias, amiga e compañeira de Ademais da participación en tirá aulas en nove centros de ensino en apenas ra” de proxectos interartísticos que combinou estudos, lembra as conversas arredor das es- recitais poéticos, nos 80 escribe catro anos: desde o IES Terra de Xallas, San- cunha escollida e demorada dedicación á es- collas da poeta: ta Comba, en 1999 ao IES Montecarrasco de critura poética e algunha puntual aproxima- Ela dicía que se metera na nosa xeración, a xe- letras para a banda Desertores, Cangas en 2003, e entre os dous: ción á narrativa como o relato Que si que si ración da inestabilidade laboral, que a min me coa que prepara un espectáculo Pasa á páx. seguinte 6 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Ven da páx. anterior Este segue a ser o desafío. Paralaia de Moaña, Valle-Inclán, en Ponte- A desobediencia abre o derradeiro libro de vedra, Xelmírez II de Santiago e Valadares II Xela Arias. en Vigo, IES de Chapela, en Redondela, IES En xuño de 2003 sae do prelo Intempério- A Sangriña da Guarda e IES Alvaro Cunquei- me, un rotundo e lúcido libro negro que con- ro de Vigo. densa as liñas máis persoais da súa escrita. A súa actividade é intensa: traduce (Drá- Ábrese con dúas citas: “Desobediencia, pola cula de Bran Stoker, Venus Negra de Angela túa culpa vou ser”, que procede dunha pinta- Carter), publica poemas en antoloxías (Río de da, e “Donde todo termina abre las alas” da es- son e vento. Unha antoloxía da poesía galega...) critora Blanca Varela. Desprégase nunha es- e en libros colectivos (Daquelas que cantan. trutura en tres partes: un único e longo poe- Rosalía na palabra de once escritoras gale- ma inicial, na primeira, e poemas mais breves, gas...), participa en ciclos e homenaxes (a Lois crebados nos límites, nas dúas seguintes. A Pereiro, Francisco Fernández del Riego, Mª obra exponse á intemperie, na núa e radical Xosé Queizán...), intervén en congresos e xor- soidade dunha voz que interroga, cuestiona, nadas, presenta libros, recita e colabora en ac- difire, afástase e revólvese. Explicábao nun- cións colectivas. ha conversa radiofónica: Os últimos anos de vida da poeta están mar- A vida real é aquela na que un se atopa á intem- cados pola súa implicación nun activismo cí- perie, se fai consciente de que quere estar na in- vico: participa nas accións de protesta pola A docencia será a ocupación laboral última de Xela Arias. Foto: Arquivo familiar temperie precisamente para tomar as súas deci- montaxe en castelán de catro obras de Valle- sións (...) Pero tamén por outra parte un, creo eu, Inclán por parte do Centro Dramático Galego, lume Xela Arias. Poesía Reunida (1982-2004) turpación da voz da escritora: polo menos unha, polo menos eu, intempériome intervén nas Noites Solidarias da ONG Impli- A responsabilidade do idioma, o desafío do Nada novo, inmaculada Rosalía. moitas veces, revóltome, procuro darlle volta ás cadas no Desenvolvemento e na Festa da Mu- país, as arestas da experiencia das mulleres, Tal sempre mulleres confinadas na cons- cousas nese posible camiño que é tamén obriga ller organizada por Cúmulum Donas de Nós, a desigualdade, os mecanismos de opresión, a trucción de nós como persoas, de cuestionarnos, de pre- le a declaración Pola paz mundial” da manifes- “orde establecida” coas complicidades que xe- doutros, guntarnos as cousas que estamos facendo. tación contra a guerra de Iraq e implícase nas ra e as regras que instaura; o mercado e os comprendes: Reclama a liberdade, cuestiona a aliena- accións que se desenvolven na mobilización escaparates, as categorías, as etiquetas e as es- revólveseche a arma contra ti ción, a asimilación, insta a aventurarse, iro- cidadá Nunca Máis contra a xestión da catás- tratexias de mistificación... respecto destas e niza coas conquistas do escaparate, recláma- trofe do Prestige. Ela mesma coordina con Xo- doutras moitas cuestións tomou postura Xe- se intempestiva, anima ao incendio, distáncia- sé Mª Álvarez Cáccamo, no marco dos con- la Arias. Os últimos anos de vida da poeta se dos rigores produtivos e exclama “o tem- certos expansivos promovidos por Burla Ne- No poema A de quen comprende... dedica- están marcados pola súa po.../¡que se perda!/maino, diante nosa”. gra, o recital poético celebrado no Café De Ca- do a Rosalía de Castro que publica no proxec- Intempériome afonda na tensión da linguaxe, tro a Catro en Vigo. Accións e intervencións to Daquelas que cantan. Rosalía na palabra de implicación nun activismo cívico: nos límites do código, nunha “sintaxe velada” que se proxectan en poemas recollidos no vo- once escritoras galegas, alerta do risco de de- participa en accións de protesta Pasa á páxina seguinte LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 7

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Vén da páx. anterior é material sensible pero non só: é tamén mate- lectores de poesía porque somos pouco dados pa- coa que segue a interrogarse, a interrogarnos: rial altamente intelectualizado que nos pon en ra o esforzo. “vide que vos convido/ a vos ver”. común co máis profundo de nós(…) e hai que xo- Nese rozamento de osíxeno nos pulmóns Xela Arias escolle unha posición estrema gar con forza de mineiro taladrador para acada- reencontrámonos cunha obra demorada e re- para a escritura e constrúe unha poética lo e conformalo. flexiva, afastada dos centros gravitacionais que desafía os moldes convencionais. Está E acaso sexa nese “taladrar” onde a súa dic- que marcan tendencia e, ao mesmo tempo, ra- xa en Denuncia do equilibro e formúlase ca- ción se amose máis diáfana na transgresión dicalmente inscrita na súa época: Non vou de da vez máis nítida e depurada ata Intempé- da norma e da lei. A sintaxe fracturada, a dis- feira, só escribo. riome onde irradia todo o libro. Esa posición locación pronominal, os xogos fónicos, acen- Os poemas desta voz “inconforme” si- é a da negritude, a da negra, a do afora. A túan a súa potencia expresiva: É unha obriga túannos no centro da sombra, esa estrañeza coherencia da súa perseverante esculca do da poesía non só o que se diga, tamén como se que non se dá nomeado: Para min a poesía non territorio poético, con independencia e au- diga. Temos que tratar de buscar como dicir des- é literatura, é outra cousa.00 togoberno, amósase agora plena na súa ra- artellando as palabras para construílas doutro Xela Arias constrúe un universo moi per- dical disidencia. xeito, tamén para darlle máis posibilidades á ex- soal, unha poética da insubmisión, do coñece- Xela Arias falece o 1 de novembro de 2003. presión. mento, da desobediencia. Sen colectivos que a Preparaba co músico Fernando Abreu o pro- Todo o seu desafío verbal lévanos a un terri- aperten, sen abrigos que a sometan. Conscien- xecto poético musical Vencerse é cousa de se torio de creación léxica e sintáctica que nos co- te do lugar, do idioma, do xénero, da nación, tratar arredor do seu último libro. O inespe- loca nunha posición tamén a nós, na lectura, acaso talvez tamén da derrota. rado remate do ciclo vital da escritora conmo- Xela Arias faleceu en 2003. Foto: Lois A.C. extrema. Hai que deixarse tocar polo poema Onde cantan os poetas ciona o mundo da cultura. Organízanse home- con esa mesma audacia. A poeta revélase da a nos lembra-lo que non foi naxes e actos na súa lembranza e un ano des- rosa dos ventos para posíbeis e necesarias ru- liñaxe das que cruzan a lingua, o idioma, pa- ou puido ser, pois Edicións Xerais de Galicia e a Asociación tas, exploramos horizontes desde o poema co- ra ousar outras arquitecturas verbais. Talvez vese a dor da inmóbil, imposible, invariable de Escritores en Lingua Galega editan o vo- as palabras da poeta: porque a “orde establecida” se inscribe na lin- medida do silencio que resta. lume colectivo Xela Arias, quedas en nós, co- Xela Arias incide na vocación transgreso- guaxe e na linguaxe se derruba. A lectura ne- ordinado polo pai da poeta, Valentín Arias. ra e transformadora da palabra poética: A poe- cesita unha disposición esforzada, convivir cos Silencio que resta, ou no que nos restan. En outubro de 2018 publícase Xela Arias. sía debe indagar e cuestionar a orde das cou- poemas e deixarse rozar por eles: Lector de Poesía Reunida (1982-2004) con edición, intro- sas, senón para qué (...). A nosa función é cues- poesía é quen se someteu a autoaprendizaxe da O ritmo do silencio historiou sempre dución e notas de María Xesús Nogueira Pe- tionar o que hai precisamente para dar pé a convivencia cos textos, e superou a proba (...) a apariencia de acougo reira. A obra recolle a poesía editada da es- construírnos mellor. só hai que rozarse cos poemas, manter moito ro- Estupefaciente. critora, os catro libros, e reúne a obra disper- Non se preocupa en exceso pola recepción ce cos textos e irlles así depurando as ideas e mai- sa publicada en xornais e revistas. Unha com- da súa obra, anda un camiño moi persoal: Non la cadencia. E hai que facelo desprexuizados, Texto de Ana Romaní pleta aproximación ao corpus poético da me obsesiona chegar (...) ao público. Só quero fa- limpos, como quen se planta nun monte a respi- Membro de número da RAG autora do que nos acompañamos neste andar cer a poesía que me gusta, sen imposicións. rar o osíxeno sen mais aparato crítico cós pul- Cedido pola Real Academia Galega polos seu pasos e polos seus textos. O poema é vía de coñecemento, un poema móns mesmo e a necesidade de aire fresco (…) que está publicado orixinalmente Para rematar, e a xeito de apertura, como exposto “ao máis profundo de nós”: A poesía Educarse en poesía é un esforzo. Somos poucos na súa páxina web (academia.gal) 8 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Día das Letras Galegas foi, desde os seus albo- res, unha celebración O da modernidade á que culturas e sociedades se aferran Subidos a para non perderen o tren veloz da historia. Conmemorar a Ricardo Carval- bordo do tren ho Calero o pasado 2020 supuxo, Román Rodríguez entre outras moitas cousas, cele- González brar a modernidade dun poeta que, da historia sendo aínda un adolescente, publi- Conselleiro de caba libros na Editorial Nós de Cultura, Educación e Ánxel Casal, en cuxos talleres com- Universidade posteláns, na década de 1930, con- fluía unha mocidade dinámica e aberta ás linguaxes artísticas e li- terarias máis audaces e renovado- mérito de ter escrito unha parte como materia de experimenta- ras da Europa do momento. substancial da crónica poética dun- ción poética. Este 2021, o Día das Letras Gale- ha xeración de mozas e mozos que O Día das Letras Galegas é, polo gas –no que recuperamos as cele- espertaron á conciencia social e á tanto, unha celebración na que se bracións tradicionais das que nos cultural galega coa forza e a valen- festexa a condición de lingua viva e privou a COVID-19 hai un ano– es- tía que esixían aqueles tempos de con futuro do galego. Un exemplo tá dedicado a Xela Arias, quen, co- mudanzas ao galope. atopámolo no Proxecto Nós, recen- mo figura literaria pública, se deu Nada en terras de Sarria, de on- temente presentado, unha inicia- a coñecer, sendo aínda moi nova, de eran oriúndos os seus proxe- tiva da Xunta de Galicia e a Univer- a comezos da década de 1980, un nitores, pero radicada no fabril Vi- sidade de Santiago que introduce momento no que a sociedade gale- go desde os sete anos, Xela Arias a milenaria lingua galega no uni- ga tiña a firme vontade de renacer acometerá a súa empresa poética verso tan actual da intelixencia ar- á modernidade, coincidindo coa en galego, unha lingua que rena- tificial, co propósito de que os ga- volta da democracia a España. ce, entre unha parte da mocida- legos e as galegas poidamos empre- Naqueles anos Galicia aprobaba de da época, como código contes- gar a lingua de noso en todo tipo de un agardado Estatuto de Autono- tatario e transgresor que resulta dispositivos electrónicos servíndo- mía que permitiu unha notable útil nas contornas metropolita- nos de asistentes de voz, tradutores evolución ao longo de catro dece- nas, por primeira vez desde había de alta calidade, sistemas de reco- nios. Sirva como exemplo o núme- moito tempo atrás, para a expre- ñecemento da fala, etc. ro de títulos anuais editados en ga- sión da proclama e do ensaio po- Avanzar na universalización da lego: dos 201 de 1981 pasamos aos lítico, da novela de ambientación nosa lingua e, polo tanto, do que so- 1.144 da actualidade. urbana, do teatro vangardista e, mos, é tamén a vocación deste pro- Hoxe, con acerto, Xela Arias es- por suposto, da poesía. Porén, o xecto, que fai seu o nome da Xera- tá considerada a personalidade carácter rupturista de Xela Arias ción Nós, ese excepcional grupo que poética máis singular da Galicia non só se produciu na elección soubo albiscar un camiño para o fu- das dúas últimas décadas do sécu- idiomática, senón que a transcen- turo da nosa lingua. Queremos per- Xela Arias está considerada a personalidade poética máis singular da lo XX e atribúeselle o excepcional de e alcanza o ámbito da lingua manecer a bordo do tren da historia. Galicia das dúas últimas décadas do século XX. Foto: Xulio Gil LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 9 10 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

oderíamos decir que Héitor Picallo de Lorenzo Varela. Dende o Galicia Hoxe e des- é un escritor e ilustrador galego pe- pois xa en EL CORREO GALLEGO foron che- ro quedaríamos curtos, xa que a súas Héitor Picallo, escritor e ilustrador gando un bo número de portadas con esas ca- P inquedanzas lévano a realizar múl- ricaturas que, de forma ininterrompida, saíron tiples iniciativas, sempre a favor da cultura ga- os 17 de maio dos anos 2011 até este 2021”. lega. Hoxe destacámolo neste suplemento, Calificar o seu traballo de caricaturista non moi xustificadamente, xa que dende hai un- ten dificultade, é preciso, singular, informati- ha década colabora neste xornal realizando Unha década poñendo vo e, pola súa color e composición, moi alegre, a caricatura do personaxe que homenaxea- o que nos leva a preguntarnos en que se inspi- mos o Día das Letras Galegas. ra á hora de crealas. Cando lle preguntamos como comezou a fa- A iso responde que “a inspiración pode vir cer caricaturas, sorprendentemente,conta que cor aos autores que de diversos eidos: dunha biografía fantástica da non o lembra moi ben e que “quizais sempre que extraes varios fitos importantes; dun poe- as fixen, mais cando estudaba o Bacharelato ma ou texto da autora ou autor; do locus amoe- adoitaba comezar os meus bocexos nunha ca- nus ou lugar de nacenza desa persoa; das súas fetaría, aproveitando os panos de papel que se centran o 17 de Maio reivindicacións e loitas ou, incluso, de aspec- dispensaban aos clientes para eu debuxar alí tos e valores que delas e deles quero trasladar. facianas raras, de peteiros retorcidos e ollos Velaí o feminismo de Rosalía, a fantasía de Cun- ben grandes. Así comezou unha serie de cen- queiro, a xenialidade de Xela Arias, o poliédri- tos de debuxos que din en chamar do mesmo ás que nos remiten os buscadores da internet co Castelao, o dandismo de Lois Pereiro... Por xeito que aparece neses lenzos de papel: Gra- cando gustamos de obter información sobre de- veces tamén recreo obras de artistas galegos pa- zas pola súa visita”. las. Logo, como adoita acontecer, sempre apa- ra incorporalas ás miñas imaxes: A fiestra do Se nun principio debuxaba a descoñecidos, rece alguén que lle gusta o que fas e pídecha Atlántico de Francisco Pazos (para figurar a e seguro que a máis dunha persoa próxima, para encontrarlle un lugar”. Fiestra Valdeira de Dieste), o Pórtico da Gloria houbo un momento no que reparou nos auto- Neste caso revela que “ese alguén foi Caeta- do Mestre Mateo (para amosar os monstros e res do Día das Letras e tendo en conta o afán no Díaz –por aquela altura director do diario Ga- medos que se agochan detrás dunha Lus do divulgador que posúe dende cativo, explica que licia Hoxe, no que eu escribía todos os domin- Candil de Anxel Fole)...”. “o que coñezo pretendo transmitilo ás demais gos– e o seu logro foi incorporar na portada do A súa actividade co tema do Día das Letras, persoas. Por mor diso, e sabendo que na defen- 17 de Maio de 2005 a caricatura que elaborara non queda só na edición do 17 de maio, vai más sa do idioma debemos colaborar todas e todos, alá, según nos relata, “o ano pasado, en plena considerei que era axeitado ter unha lembran- “Velaí o feminismo de Rosalía, a pandemia, lancei unha recompilación de cari- za coas persoas homenaxeadas co Día das Le- fantasía de Cunqueiro, a xenialidade caturas (das 60 persoas homenaxeadas), nun li- tras. Intentaba, e intento, contemporanizar as bro que está a piques de esgotar a súa primei- súas siluetas –buscando que sexan amábeis– e de Xela Arias, o poliédrico Castelao, ra edición. A verdade é que As letras galegas en afastándoas desas imaxes en branco e negro o dandismo de Lois Pereiro... “ caricatura tróuxome xa, de principio, moitas ale- LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 11

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS grías. Así e todo, estaría ben, un día, expoñe- las todas xuntas. A primeira serie que fixen de- las –que conste– fora montada nas instalacións do museo Manuel Torres, mercé da xenerosi- dade de Queremos Galego Marín, e no Museo Pedagóxico de Galicia. Outra cousa, sería expo- ñer estas novas, pois todas teñen o mesmo for- mato, técnicas vinculadas coa reciclaxe, o re- 2012. 2013. 2014. emprego de materiais de refugallo... sen renun- Valentín Roberto Xosé María ciar á miña verdadeira paixón, a acuarela”. Paz Andrade. Vidal Bolaño. Díaz Castro. Heítor, como artista que é, nunca para de crear e pensar en novos proxectos. Dos que ten en mente comenta que “quizais remate unha serie de pinturas en augatinta –estilo debuxo ar- queolóxico– en gran formato e sobre láminas de algodón, composta por varias pezas do Mestre Mateo e do seu obradoiro. Que conste que catro delas xa foron publicadas en Románico: revis- ta de arte de amigos del Románico e outra expu- xérase no Museo do Mar canda a chegada do 2015. 2016. 2017. Pergamiño Vindel. Así e todo, na gabeta finca Xosé Manuel Carlos un par de libros por ilustrar”. Filgueira Valverde. María. Casares. Heítor Picallo crea porque é o seu, produce porque lle enche, pero cal será o seu soño so- bre as súas obras? Non dubida, afirma que “real- mente o que me gustaría é que servisen, can- do menos, como vehículo concienciador da ne- cesidade irrenunciábel (coherente, sensata, le- al e honesta) de defender tanto a nosa propia cultura como as artes plásticas, as humanida- des, o coñecemento (tamén científico) en gale- go e a divulgación e protección do agasallo máis 2018. 2019. 2020. grande que conservamos: a identidade e a lin- María Victoria Antón Ricardo gua galega. O resto resulta menos importante...”. Moreno. Fraguas. Carvalho Calero. Marina Salgueiro 12 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

on é un día, é todo o ano. tar a definición se a A academia elixiu ticas que permitía a Aínda máis, en realidade consideramos alén Constitución de 1978 e o Día das Letras Galegas de grupellos, eti- unha muller nova o Estatuto de Autono- N é unha fiestra que se quetas, parroquias para unha Galicia mía (1981), o crecemen- abre cara ao futuro. Descuberta e, Xela Arias ou circuítos de in- nova: unha lingua to de editoriais e pro- ao mesmo tempo, reflexión. A figu- fluencia. Mais pou- consciente das postas para as xera- ra escollida serve de referencia non cas creadoras tan cións novas, a reflexión só dunha obra individual, a crea- conscientes do seu súas raíces, mais sobre a interdisciplina- ción literaria ou estética, senón que Víctor Fernández traballo e da súa debruzada no riedade dos creadores vén ser asemade crónica ou evoca- Freixanes responsabilidade, século XXI, nas (a música, a fotografía, ción dun tempo. como escritora novas formas de as artes plásticas, o ci- Carvalho Calero, a quen a RAG Presidente da Real (poeta) e no traballo nema, o teatro, a litera- dedicou o ano pasado a xornada Academia Galega editorial, tanto na creación e tura), sen esquecer po- grande do 17 de maio, encarnaba o produción de títu- expresión, novas sicionamentos críticos galeguismo do pasado século, den- los como no seu pa- linguaxes, novas e solidarios, propios da de o Seminario de Estudos Galegos ha lingua consciente das súas raí- dución audiovisual, a industria edi- pel de tradutora. experiencias súa xeración. A súa fi- (1923), coa memoria das Irmanda- ces, mais debruzada no século XXI, torial… Xela participou gura, ademais da súa des da Fala (1916) e o tempo ilusio- nas novas formas de creación e ex- Xela contribuíu moi activamen- de xeito moi activo obra, permítenos visi- nado da Segunda República, ata a presión, novas linguaxes, novas ex- te ao afortalamento desa etapa, par- nun período especialmente ilusio- tar un tempo que non por próximo resistencia do exilio interior nos periencias, representativa dun mo- ticipando comprometidamente en nante da nosa cultura máis próxi- é menos relevante e significativo. anos 50-60 e as reflexións posterio- mento extraordinariamente creati- moitas iniciativas, mesmo de mobi- ma: o desenvolvemento da indus- A palabra poética de Xela Arias res arredor das estratexias do idio- vo na cultura de finais dese século: lización social. Alguén a definiu co- tria editorial a partir dos anos 80, xa é a palabra da muller do tempo no- ma. En certos aspectos a súa figu- a música, as artes plásticas, a pro- mo un “verso libre”. Podemos acep- no marco de actuacións democrá- vo que arelamos e que, en gran me- ra asemellábase historicamente á dida, xa está aquí, aínda que ás ve- de Antonio Fraguas, homenaxeado ces non saibamos velo, ou non o va- en 2019. loremos como merece. Un dos fitos Xela Arias (1962-2003) instálanos máis significativos das últimas dé- na Galicia dos anos 80 e 90 do sécu- cadas é a incorporación activa da lo XX: a Galicia urbana, que conser- muller á vida social, intelectual, va a memoria da aldea, pero que vi- científica, empresarial, profesional, ve as profundas transformacións universitaria, tecnolóxica, que xa demográficas, económicas, sociais non ten marcha atrás. e culturais que caracterizan as de- De todas estas cousas podemos rradeiras décadas dese século. A e debemos falar cando reivindica- nena de Sarria pasa a ser, con ape- mos a palabra de Xela, a nena de Sa- nas nove anos, a nena dos barrios rria, a mociña do Calvario vigués, de Vigo, a nena do Calvario, e xa un- a poeta, a ensaísta, a tradutora, a ha adolescente, a moza que quere profesora despois, a nai que soña vivir e construír a súa propia expe- un mundo libre e mellor para o seu riencia, o dereito a exercer a súa au- fillo (Darío), a filla de Amparo e Va- todeterminación persoal. lentín, por que non?, que souberon A academia elixiu unha muller sementar nela o futuro e, chegado nova para unha Galicia nova: un- A palabra poética de Xela Arias é a palabra da muller do tempo novo que arelamos. Foto: Xulio Gil o momento, souberon deixala voar. LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 13 14 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

quí vén outro 17 de maio nectar as nosas letras coa mellor li- Que Xela medrase na aldea, en de flores cuberto. O deste teratura. Con excelencia e con pro- Sarria, non é só unha feliz nota bio- 2021 olla para a moderni- fesionalidade. Hai máis fíos brillan- gráfica. É o motor da súa singula- A dade que nos chega desde tes cos que perfilar a súa figura, pois ridade. Alí chantou as súas raíces o pasado. Empapámonos do espíri- Ao xeito tamén nos amosou as virtudes de fu- nunha mesta rede familiar e no am- to do que Xela Arias foi e represen- sionar a palabra con outras artes, en biente da Escola Primaria de Orien- tou para celebrarmos o día grande diálogo constante e frutífero. tación Agrícola da Granxa de Ba- das nosas letras cunha ollada ano- de Xela O futuro asenta sempre no pasa- rreiros, onde seu pai ensinaba. vadora que condensa contempora- Rosario do. O que nos deixou Xela prendeu Foi o humus no que xermolou neidade, transgresión e compromi- Álvarez no espírito emancipador que leve- unha personalidade que axiña re- so, que se ergue non só desde o lado dou no clima cultural non oficiali- forzou no seu paso polo Colexio de da reivindicación senón tamén des- Presidenta do zado dos ‘80 para atopar unha figu- Fingoi e que estoupou na súa che- de a esperanza de quen ten os ollos Consello da Cultura ra nova, que gustaba de rodearse de gada á metrópole. A cidade recibiu postos nas vizosas novas xeracións. Galega máis novos aínda, facendo o cami- unha nena de oito anos esperta, in- As homenaxes e celebracións ño. O seu anceio inspirounos no seu queda, rexa, fondamente coñecedo- amosan unha Xela Arias urbana, fi- ano para apostar polos creadores e ra da esencia da cultura galega, no- lla do fervedoiro cultural que mar- creadoras novos, novísimos. Bea tas que sempre arrequentou. cou o Vigo dos anos ‘80. Aberto ao Gregores, Laura LaMontagne, Pi- Edificou nos alicerces da esencia mundo desde ese mosaico de vila, coAmperio, Lois Alcayde, Alba Cid, máis xenuína da cultura galega cos barrios e periferia que abandeirou Alicia Fernández, Ismael Ramos, novos aires renovadores que traían os aires renovadores. Ben certo é Oriana Méndez, Gonzalo Hermo e as ondas do mar de Vigo e cos ecos que Xela, coa súa obra poética, sem- tantos outros dos que naceron na da combativa cidade proletaria. Es- pre arriscada e extrema, represen- década transgresora taban todos os ta ese vangardismo estético e crea- ou cando só quedaba O que nos deixou Xela ingredientes tivo. Pero no seu legado hai máis, daquilo un morno re- para unha fu- moito máis. mol. Neles pousamos prendeu no espírito sión rompedo- A súa faceta de tradutora tivo un grandes e pequenas emancipador que ra, non sem- valor estratéxico e simbólico nun encargas no programa levedou no clima pre doada de contexto en que a lingua e a cultu- da homenaxe a Xela cultural non oficializado conter. Xela, ra galegas comezaban a avanzar ca- deseñada polo Conse- dos ‘80 para atopar si, represen- ra á normalidade social reclamada. llo da Cultura Galega. tou o equili- Foi unha das primeiras profesionais Porque ela nos ensi- unha figura nova, que brio dos extre- da edición e da tradución nunha in- nou que sen pasado e gustaba de rodearse de mos, ese que cipiente industria editorial que, ade- sen presente non se po- máis novos aínda, ela dicía ambi- mais de pór os alicerces, buscaba co- As homenaxes amosan unha Xela Arias urbana dos ‘80. Foto: Xulio Gil de construír futuro. facendo o camiño cionar. LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 15

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

nha rúa co seu nome e Alí, ademais das súas responsabi- Biblioteca Municipal; A Guarda, cu- senllas placas no portal lidades editoriais, envorcou ao gale- xo Instituto A Sangriña mantivo viva dun dos inmobles que ha- go clásicos da literatura universal a súa figura co certame de poesía Xe- U bitou e no IES Castelao on- converténdose nunha pioneira na la Arias, ou Vigo. de estudou servirán a Vigo para hon- profesionalización da edición e a tra- Finalmente, foi nun hospital de Vi- rar a Xela Arias e devolverlle así un- A cidade olívica dución, un labor que lle valeu unha go onde faleceu aos 41 anos por mor ha pequena parte da homenaxe im- choiva de afagos que veñen multipli- dun ataque cardíaco, e o seu corpo perecedoira que a poeta rendeu nos cando nos últimos días. reposa no cemiterio de Pereiró. seus versos a esa cidade. En Vigo foi tamén onde Xela Arias É probable que se os pais de Xela Porque se todas as honras da urbe deixou na poeta retomou os estudos tras abandona- Arias non se mudaron a Vigo cando na que Xela Arias viviu a súa adoles- los en COU para matricularse en Fi- a poeta tiña sete anos fose outra a súa cencia e madurez ata o seu falecemen- loloxía Hispánica co obxectivo decla- traxectoria, non menos relevante, to en 2003 serven e servirán para re- unha fonda pegada rado de converterse en mestra, pro- pero o que é seguro é que a cidade construír parte da súa traxectoria vi- fesión que a levou despois por institu- garda con ela unha débeda que en tal, a verdadeira pegada que Vigo tos de varias localidades para ensinar parte saldará poñéndolle o seu nome deixou na protagonista do Día dás Le- lingua e literatura castelá, como Cha- a unha rúa. tras Galegas, e que Xela Arias deixou pela, onde lle puxeron o seu nome á Ramón Martínez en Vigo, hai que buscala na súa obra. Non en balde, Xela Arias “sempre explorou a dimensión social do tex- to”, como dela dixo a escritora e aca- démica Ana Romaní, e iso é moito di- cir para unha poeta que comezou a publicar na década de 1980, cando Vigo fose un gran escenario para o ci- nema de Ken Loach. O propio alcalde de Vigo, Abel Ca- ballero, sinalou hai unhas semanas, durante a presentación do concerto con que o Consello da Cultura Gale- ga homenaxeou o pasado domingo a Xela Arias no Auditorio Mar de Vigo, que a cidade que rexenta era nos anos 80 un “fervedoiro”. Foron anos, é sabido, nos que a he- roína e a sida causaron estragos nun- ha cidade industrial sometida a un- ha durísima reconversión, con desga- rradoras cifras de desemprego e un- ha sucesión constante de xornadas de folga nas que o movemento sindical adquiriu unha puxanza descoñecida. Circunstancias todas que contri- buíron ao crecemento do activismo e a reivindicación, caldo de cultivo no que se macera parte da obra de Xe- la Arias, envolvida na paisaxe urba- na dunha cidade creativamente vi- brante, “unha capital cultural non de Galicia senón de España”, en pala- bras de Valentín García, secretario xeral de Política Lingüística. Foron os anos da Movida Viguesa, dos que Xela Arias foi unha figura central e dos que a vertente musical é a máis coñecida ao converterse a cidade nun viveiro inesgotable de bandas de rock e pop con proxección nacional que son hoxe iconas de to- da unha xeración. Aí, na veta musical da Movida, deixou tamén Xela o seu selo incon- fundible ao escribir unha ducia de le- tras para as cancións do grupo de rock Desertores, os cales incluíron dez delas nos seus álbums, dos que vi- ñeron 25.000 copias en toda España. Naqueles anos 80, Xela Arias xa escribía en revistas e xornais, entre eles o Faro de Vigo, Diario16 de Gali- cia ou A Nosa Terra, participaba en recitais, e decidíase a publicar levan- do á imprenta Denuncia do equilibrio (1986), un poemario que debe moi- to á cidade que a acolleu e que foi pu- blicado por Edicións Xerais, con se- de na cidade olívica e onde Xela Arias desenvolveu un intenso labor editorial. 16 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

noso ver a poesía de Xe- loita, nese lidar pola expresividade. do escricto correcto previsible” la Arias non está bastan- A articulación nós/nosoutros é di- A disposición de X. A. cara á súa te estudada nin o estará. fícil e pode resultar enganosa: ou lingua e fala é mellorativa, sempre. Ó A crítica non se ten porta- problema de límites –valente e des- Aínda que teña que ir contra a orde do amodo con ela. Por iso á distan- Palabras temido– onde a poeta viguesa se e a lei (tantas veces estrañas), estable- cia necesaria onde hoxe nos move- quixo poñer para, de aí, cicelar os cida ou por establecer: mos pode achegar eses criterios pon- seus poemas, feitos a escoupro. “así che estrago os pronomes” derados –sine ira et studio– para que limiares Non hai outro deslinde que a loita Unha poeta, que o é, ten dereito o tempo, grande escolmista, poña as Luis a morte –a ultranza– contra o equi- ó alfabeto, que menos. Ten dereito a cousas no seu lugar, nese canon esva- Cochón librio, contra esa seguridade que a un estilo. Dereito de conquista, nes- radío e escorado tantas veces, acolla linguaxe parece acometer, cando fa- te caso: o estilo é a muller. agora á poeta no sitio da chama –o ta- Profesor e escritor la e nos fala. Atacar a orde –a sintaxe– As normas, as leis están para lento é outra cousa– onde está, por- porque esa disposición bélica é a que cumplilas, tamén para transgredi- que Xela trouxo consigo a súa luz pa- garante a significación, tal que deter- las. A creación poética é sempre ra lonxe e a súa voz irrepetible, que mina a orde e a lei. E así desde o prin- transgresora, infractora, como a in- non se quixo oír, ou malamente. lego: “Mejor que al castellano”, aca- agramaticalidade ou a sobardan, cipio, desde o primeiro poemario, De- vención. Se non valen, inventemos A verdade non ten contrario. so porque a lingua galega posúe deixándose a poeta ir denodada polos nuncia do equilibrio, que máis que outras, leis e normas e códigos. Con- Non volvamos ó pleito das anto- maior sutileza para engarzar precipicios que a tentan a cada paso. primeiro, podería ser último. tra eles viviriamos mellor. loxías, consultadas ou non: que san- conxuntos de palabras nunha soa -ca- Este xogar ó limite semella constan- Que se podería escribir – aínda que Calquera linguaxe com- ta Lucía avogosa lles conserve a vis- racterística do alemán- de modo que te na escrita de Xela. Prevarica a gus- a denuncia persista– despois de retor- porta para quen a usa, unha caren- ta ós antólogos que lle tocaron –ó o galego é máis sinuoso que outras to na “verba desolada”. À tout hasard. cerlle o pescozo ó cisne da lingua? cia, antes ou despois. chou- en sorte -ou á mantenta–. Que linguas á hora de tratar a flexión pro- Ese operar sobre a sintaxe, ese de- Que habería por fóra da lingua, de Non temos polo de hoxe ningun- de todo hai. nominal –e o seu réxime– mesmo sanoar os verbos, ese converter a lin- chegar alí? Unha lingua ha monografía Será posible mirar para outro la- cando concorren máis dun pronome, gua en acción contra si mesma... Esa outra detrás? Unha poeta, que o é, competente, do ante esta voz de xabre que Xela na amálgama ou fusión de palabras, dislocación marca e consolida. En Acaso estes versos demorada e empetoutou para nós? en lingua gótica. Non podería García- modo imperativo. –todos eles– de Xela ten dereito ó alfabeto, precisa sobre a Témoslle oído falar –ou lido máis Sabell, senón ponderar a cerebración O que viña ser entre gregos a ar- Arias, máis que para que menos. Ten dereito obra da nosa dunha vez– a García-Sabell respecto de Zubiri: “aquela cabeza”. te de dispoñer os soldados antes da ler, esixen ser declama- a un estilo. Dereito de poeta, que ben da tradución de A esencia da verda- Se traio a conto esta historia será batalla: esa orde, a de disposición, dos, como ela facía, por- conquista, neste caso: o a merece. Tam- de, traída por Fernández de la Vega porque, na lectura de Xela Arias moi- como na frase as palabras, parece que só así –defendidos– estilo é a muller. pouco achegas e Ramón Piñeiro, da conferencia de tos poemas trazan unha liña de con- que é a única que pode acadar a vi- alcanzan un fraseo dis- sagaces, lim- Heidegger, publicada por Galaxia, duta cando menos lingüística –cecais toria, a de conseguir significado. tinto e un sentido único, As normas, as leis pas, que se 1956. Preguntoulle don Domingos a referida á cortidade do dicir– que nos Mais esa orde, esa lei estraña, gaña dramático, diante do ta- están para cumplilas, adentren no Xabier Zubiri que lle parecía a tras- levan a casos de aliaxe (que non fu- sempre a batalla dos outros: nunca bique do aire: tamén para miolo esclare- fega do texto, dende o alemán ó ga- sión), ou construtos, que bordean a a nosa, a batalla máis propia. Nesa “a marxe transgredilas cedor, de ve- LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 17

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS ras, e non conformes con esas apro- las –senón todas– viñéronse a pousar ximacións sumarias ou adventi- neste caderno, con apresto e galanu- cias, que se tentan a roupa, temero- ra que o editor agradece e admira. sas, por non ter cousa que dicir nin Perspicaces autoras e autores que, prometer. Ben se me alcanza o por como na cartela xa esvaecida do Pór- que. Xela Arias non é fácil. Os seus tico da Gloria, atoparon o entende- actos de lingua, a súa escrita que mento que Deus lles deu, a modo de permanece, non son sempre actos “incrementum in hac regione”. de fala, circunstantes. Nos anos oitenta, a cultura demo- O primeiro vieiro para seguir: dis- crática fixo emerxer o activismo das cernir lingua e fala que non se ave- mulleres cunha forza renovada po- ñen decote de bo xorne. Habería que la liberdade. Vigo foi o maior exposi- indagar se X. A. non se leva -nin lle tor en Galicia desa emerxencia: un- portén- coa súa escrita porque -ó me- ha auténtica enxurrada de artistas llor- non quere ser escritora. É poe- que desexaban gañar novos espazos ta, que si, tal a cobiza doutra forma de expresión e loitaron con todo o de coñecemento –o poético– distinto seu corpo e cobiza para conseguilo. do que se chama, ben e mal, litera- Alí estaba Xela Arias e tamén Ber- tura. O asunto vén de lonxe. E nese ta [Álvarez] Cáccamo, que partillou sentido o que Xela fai non é propia- con ela o ronsel das experiencias re- mente literatura ó uso. Tampouco –oílas, claro– recitadas en vivo e en beldes. Eran da mesma quenda ou versos, porque non quere ou non sa- directo, na súa propia voz, cos poe- xeración, observaban o mundo con be versificar. Ou non lle interesa. Aín- mas escritos desprovistos agora da- ollos de asombro e ambas viviron in- da que faga gala de coñecer a téchne quel fervor que tiña e que a autora tensamente o seu tempo. Agora as rethoriqué das estruturas hiperbáti- proxectaba perante os auditorios. dúas conflúen nun libro que é ho- cas, coas que actúa contra a literatu- Os poemas, no libro, perden o ful- menaxe a Xela e lembranza emocio- ra empoleirada e en favor, sempre, da gor que tiveron in situ que nos hip- nada a Berta ó se facer tres anos da Arias participou nos 80 do activismo das mulleres en Vigo. Foto: Xulio Gil poesía espida de escansión. notizaba –a maxia– do recitado que súa morte. Ela non vai por aí: non é iso o que na escrita foxe ou esmorece. Moi- Poeta e pintora, refráctanse no es- Habería que indagar se X. A. non se leva -nin lle portén- coa busca, inconforme e rebelde. Talvez tos poetas –e dos mellores– adiaban pello que as ilumina: súa escrita porque -ó mellor- non quere ser escritora. É poeta, –xa se dixo antes– as súas creacións adrede a publicación, entre eles al- Oh Fatalidade impetuosa fatali- precisan ser declamadas, con desca- gúns que Xela coñeceu e admirou, dade que si, tal a cobiza doutra forma de coñecemento -o poético- ro, case que impostadas, actuadas, e que mesmo a influíron. esnos deudora impasible deudo- distinto do que se chama, ben e mal, literatura. E nese sobreactuadas, en voz e fala. Non hai Que as achegas sagaces que hai un ra sentido o que Xela fai non é propiamente literatura ó uso. máis que constatar as gravacións pouco eu botaba en falta, moitas de- do infinito. Tampouco versos, porque non quere ou non sabe versificar 18 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

ergúllate na obra de raas a explicación da existencia. distinta para cada persoa depen- Xela Arias e comezarás As vivencias, os mitos e os tempos dendo das circunstancias. a presentir. No espello mestúranse nunha memoria bre- Cada quen escudriña a súa opi- M contemplamos a outro ve, relucinte. nión cos seus criterios e subxecti- que nos fai nós, unha copia de Xela Arias, As explicacións escritas son ina- vidades, pero son eles, os autores quen somos. Vémonos atrapados decuadas na súa limitación. Aínda trascendentes como Xela Arias, os como pola luz dun poema, coma que coñecemos que case todo foi di- que nos perciben, reflicten, auxi- nun transmundo, ao igual que nos conversas to, confiamos en que albergue un di- lian, memorizan e os que deberán referenciamos na sociedade. O Alberto tame inédito e clarificador, un algo evocarnos ou esquecernos no fu- contraste e a distancia sitúannos. Barciela que nos conservará expectantes so- turo. Eles, os outros, fan gratas as O ser humano percíbese fisica- aplazadas bre o que, na conclusión do proceso, xornadas triviais e as pandémicas. mente e, dominado por esa cer- Xornalista nos distinga como especie e poida fa- Para comezar un relato plausi- ta maxia na que se afasta de si, cernos imperecedoiros. A solución ble, deberiamos rematar coas ca- séntese competente para crear o disimúlase entre cousas e haberá de vilacións estrambóticas, esquivar seu propio mito. Somos a única asombrarnos pola súa naturalidade. postulados vans. Hai que celebrar especie capaz de pensarse. Mos- Enfilamos unha di- o Día das Letras trámonos como un animal que rección fortuíta. Ati- Non nos atopamos Galegas 2021. É ousa describirse e que aspira a tureza, a persoa opta por situarse importen a idade ou o xénero. namos con determi- ante unha obra sobre certo, nesta pan- ser inmortal. na microfracción na que o espa- O enigma máis sobresaliente te- nadas explicacións, espellos, accedemos a demia incúmbe- Desde a súa perspectiva, o au- zo/tempo parece non existir, na es- rá que desvelarse na xusta distan- mais incluso os esti- nos optar por tor, e falo de min mesmo, em- treita marxe que discorre entre as cia entre o que cada un dos seres los da fala ou da es- unha reflexión íntima unha estratexia péñase en meditar a achega do sombras e a súa causa; no traxec- asimila como vida ou morte, idea- critura impoñen ba- para humanos vital, o máis que pode ocorrer na distancia de- to entre a nada -o baleiro- e unha ción, intención ou poema. O narra- nais pasatempos. Por conscientes do seu ser, efectivo será dar socupada ente un organismo e o idea ou sensación, un conto, unha dor vai redescubrir e ficcionar al- iso na nosa relación é sen que importen a cos remedios seu reflexo, entre o lector e a es- cor, unha onda, un poema, a crea- go que pasara desapercibido. substancial acordar idade ou o xénero. para cada día. critura. Antes de someterse ás ción do mundo coñecido; na sepa- Na miña perspectiva, a escrita certas disposicións. Non máis. Sexa- orientacións do Speculum Majus ración dos seus semellantes ou na de Xela Arias é fractal, de obrigada Por exemplo, non re- O enigma máis mos alegres e (Espello Maior) de Vincent de ideación dun corpo. E cando o au- lectura lenta e provocativa, cre- correr a feitos tri- sobresaliente terá que serios, nunca es- Beauvais, unha gran compilación tor parece desorientado entre ce- cente, quizais porque nos fai com- viais. Caemos en ine- desvelarse na xusta tritos. da Idade Media, de acomodarse ro e infinito o lector acha alivio nas prender de súpeto o que semella- xactitudes, vémonos distancia entre o que Eu quedarei nas teorías de Lacan -stade du mi- pequenas cousas. ba hermético. condicionados a dis- con Xela Arias roir- ou de deixarse levar pola Non nos atopamos ante unha É seguro que a súas páxinas se- tintas obxectivida- cada un dos seres para tomar ou- imaxinación de Lewis Carroll ou obra sobre espellos, accedemos a rán relidas abríndoas ao azar. En- des, complementa- asimila como vida ou tros poemas, te- por un verso de Xela Arias. unha reflexión íntima para huma- tre a palabra inicial e a última non rias, paralelas ou morte, ideación, mos conversas Indo máis alá dos límites da na- nos conscientes do seu ser, sen que hai distancias e, con todo, sepá- non. A percepción é intención ou poema aprazadas. LUNES 17 DE MAYO 2021 EL CORREO GALLEGO ESPECIAL 19

17 M DÍA DAS LETRAS GALEGAS

ela Arias, intempo de Sa- máis de trinta anos? Pois o mesmo equidistante Juan Ramón Jiménez, rria, no mesmo intempo de que denuncia neste libro, coheren- “blancura sinistra da neve” en Xo- Vigo, ano 2003, outro sécu- te con Intempériome: “Ambiciono o sé Ánxel Valente. X lo nas nosas cancións, nos equilibrio dos extremos, / que tanto As quendas, o silencio é toda a nosos sentimentos, e non sei ben se Convídovos ao pesan, / a cada lado. / Pero sempre hai elocuencia posíbel. Enmudezo e nas nosas emocións. un gañador, anque perda”. dou fin a esta evocación, con este As palabras son así: “Vide./Conví- poema da miña autoría para este dovos ó espectáculo de non ser para espectáculo BIOSINTAXE E OUTRAS ESTRU- día das Letras Galegas adicado á ser de todo./ Vide que vos convido / a Manuel Vidal TURAS. Poida que a brevidade se- memoria de Xela Arias: vos ver. / Ven que te reto / a te ver a Villaverde xa unha manifestación innecesaria Irisación de corpos en alba. ti desde ti en ti”. O tempo de alcatrán, de non ser da vida, ad litteram. Aínda non era Cada letra ten unha cor. disociación de múltiples espectácu- Xornalista, poeta e mediodía en Compostela. Nova Fa- O a dun branco frío en perpetui da- los, multidualidade, se tal vocábu- ensaísta cultade de Filosofía. Un recital no de de neve, lo existe, ou veño eu de inventar que participabamos, entre outros, o a só, leve e senlleiro, nesta tarde de primavera: conví- Xela, Helena de Carlos, Rafa Villar, artigo ou contracción, dovos ó espectáculo. É esencia das Manuel Outeiriño, Xavier Rodrí- e o til engade ao círculo palabras que percibiron o poema guez Baixeras e quen subscribe es- unha sombra de verde herba para os sentidos, é Xela Arias no que as quendas supón o vivir, a périome? Ela mesma o di: Íspeme o tes parágrafos. que pugna por saír ao arrebato da luz abaixamento que quixo para si a vi- amargura ao outro, aos outros: idioma. Intemperio, intemperie, in- Reflexiono, entón, nestes versos de cando as sílabas, xa palabras, da; veño de me intemperiar en fra- “Desordénome, amor, / e dou co temporal, fóra xa de tempo: “sóm- Xela, con ecoares de Gil de Biedma: propostas longas linguas lonxivagas gancias de outonos esquecidos, es- punto / único / do centro dos abra- brame que sei de sobra / a carnaza “De certo, a vida ía en serio. / Por iso en bocas acesas integradas. cribín, debelada a tarde do que foi zos”. que entre veras así devora así vomita morrer non conta / números. / Eras Así soubo o Ser dicir e xa non é trasunto de Vigo. Sabía do Binomio orde-desorde, estable- / a poesía”. moza, / cómplice nunha derrota que posesión posuída e descubrir Arco seu libro, sen saber que non era tan cer a ecuación da beleza, a fragmen- A nosa poeta sabe da inminencia non / sumabas. Feliz por terte insom- Iris, así definitivo, e non quero dicir pre- tación do Universo, o retrato do Ca- inerme do tempo, e con vocábulos ne / por inmortal”. de química impura e certeza de náu- monitorio, pero si revelador. os: “Mais regrésote á cor das cousas chave-clave resolve as ecuacións Despois, cando a traxedia do Pres- sea e vágado, O anunciado xa estaba naquel / e fundo / un historial de termos con- dos enigmas substantivados para tige, ou unha manifestación cívico- linguaxe de mans aínda non ausen- seu primeiro poemario: Denuncia quistados / con paixón de pintadora erguer sobre si o equilibrio denun- poética das Redes Escarlata. Aínda tes frías, do equilibrio e prosegue en Tigres de imaxes / líquidas. / Miñas, / de pri- ciado, os días recobrados, proustia- non era tempo de esquecer. Des- xeados ollos de mármore coma cabalos. Hai unha indefectí- meira man as palabras que uso, / por namente: “Apaño a felicidade insom- pois, os días foron esvaecendo no re- para erguer gris na mañá insomne, bel unidade temática nos versos de dotarte, / de contido”. ne dos intentos, / e procuro o paso do curso máis inútil da memoria, co- ípsilon en programación de miste- Xela: a vida, amor e morte, perfec- Os versos aquí citados corres- traspaso das palabras / máis alá / de mo un novembro calquera en rios, ta harmonía do ser en relación co ponden todos ao libro último de Xe- calquera tipo de entusiasta / ficción paixóns íntimas e últimas, en pala- en púrpuras e ocres ontolóxico, e hai serenidade pese á la, Intempériome, singradura defi- documentada / (ou quedada)”. bras máis que en libros de vertixe. que se corresponden entre si non aceptación do tránsito feroz nitiva, esclarecedora. Qué é Intem- Cal é o equilibrio denunciado hai Malva como os anxos neutros do e deixan pegada e cor nos camiños. 20 ESPECIAL EL CORREO GALLEGO LUNES 17 DE MAYO 2021