A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

SUMARIO

INTRODUCIÓN ...... 5

A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE ...... 6

1. A LITERATURA MEDIEVAL ...... 6

2. OS SÉCULOS ESCUROS DA LITERATURA GALEGA ...... 10

3. O SÉCULO XIX ...... 11

4. DO SÉCULO XX Á ACTUALIDADE ...... 15

NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA ...... 27

BERTA DÁVILA ...... 27

LARA DOPAZO RUIBAL ...... 27

ORIANA MÉNDEZ ...... 27

CELIA PARRA ...... 28

XABIER XIL XARDÓN ...... 28

GONZALO HERMO ...... 29

ISMAEL RAMOS ...... 29

ANTÓN BLANCO ...... 29

INTRODUCCIÓN ...... 31

LA POESÍA GALLEGA: PASADO Y PRESENTE ...... 32

1. LA LITERATURA MEDIEVAL ...... 32

2. LOS SIGLOS OSCUROS DE LA LITERATURA GALLEGA ...... 36

3. EL SIGLO XIX ...... 37

4. DEL SIGLO XX A LA ACTUALIDAD ...... 41

NUEVAS GENERACIONES EN LA POESÍA GALLEGA ...... 54

BERTA DÁVILA ...... 54

LARA DOPAZO RUIBAL ...... 54

ORIANA MÉNDEZ ...... 54

CELIA PARRA ...... 55

XABIER XIL XARDÓN ...... 55

GONZALO HERMO ...... 56

ISMAEL RAMOS ...... 56

ANTÓN BLANCO ...... 56

INTRODUCTION ...... 58

3 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

THE GALICIAN POETRY: PAST AND PRESENT ...... 59

1. THE MEDIEVAL LITERATURE ...... 59

2. THE DARK CENTURIES IN GALICIAN LITERATURE...... 62

3. THE 19TH CENTURY ...... 64

4. FROM THE 20TH CENTURY TO THE PRESENT ...... 68

NEW GENERATIONS IN THE GALICIAN POETRY ...... 80

BERTA DÁVILA ...... 80

LARA DOPAZO RUIBAL ...... 80

ORIANA MÉNDEZ ...... 80

CELIA PARRA ...... 81

XABIER XIL XARDÓN ...... 81

GONZALO HERMO ...... 81

ISMAEL RAMOS ...... 82

ANTÓN BLANCO ...... 82

GUÍA DE LECTURA ...... 83

IDADE MEDIA ...... 83

SÉCULO XIX ...... 85

SÉCULO XX Á ACTUALIDADE ...... 88

NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA ...... 93

MATERIAIS AUDIOVISUAIS NA FONOTECA ...... 96

BIBLIOTECA CÉSAR ANTONIO MOLINA - MERCEDES MONMANY ...... 101

BIBLIOTECA INFANTIL E NA BEBETECA ...... 103

4 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

INTRODUCIÓN

A poesía é unha manifestazón da diversidade no diálogo, da libre circulación das ideas por medio da palabra, da creatividade e da innovación. A poesía contribue á diversidade creativa ao cuestionar de maneira sempre renovada a forma na que usamos as palabras e as cousas, e o noso modo de percibir e interpretar a realidade. Merced as súas asociacións e metáforas e a súa gramática singular, a linguaxe poética constitúe, pois, outra faceta posible do diálogo entre as culturas.

A decisión de proclamar o 21 de marzo como Día Mundial da Poesía foi aprobada pola UNESCO durante o seu 30º periodo de sesións, que se celebrou en París en 1999.

Dacordo coa decisión da UNESCO, o principal obxetivo desta acción é apoiar a diversidade lingüística a través da expresión poética e dar a oportunidade ás lenguas amenazadas de ser un vehículo de comunicación artística nas súas respectivas comunidades.

Por outra parte, este día ten como propósito promover a ensiñanza da poesía; fomentar a tradición oral dos recitais poéticos; apoiar ás pequenas editoriais; crear unha imaxe atractiva da poesía nos medios de comunicación para que non se considere unha forma anticuada de arte, senón unha vía de expresión que permite ás comunidades transmitir os seus valores e foros máis internos e reafirmarse na súa identidade; e restablecer o diálogo entre a poesía e as demáis manifestacións artísticas, como o teatro, a danza, a música e a pintura.

Dende a biblioteca da Deputación de A Coruña queremos rendirlle o noso particular homenaxe realizando esta guía de lectura mostrando o orixe da poesía dende a Idade Media ata os nosos días xunto cunha selección de documentos que o usuario pode atopar na nosa biblioteca, algúns deles colocaronse a modo de exposición na entrada da mesma.

5 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

1. A literatura medieval

A literatura galega medieval está composta por un corpus de textos, poesía e prosa, escritos en galego-portugués que datamos entre os séculos XII e XV. Podemos dicir que esta literatura divídese en lírica profana e lírica relixiosa.

Cando falamos de lírica profana galego-portuguesa estámonos a referir a unha producción literaria que posúe unhas características particulares e que emerxeu nun contexto social, político e cultural específico. Nos séculos XII-XIII, atravesa unha etapa histórica de grande desenvolvemento: intensifícase a producción agraria; prodúcese un crecemento da poboación; consolídanse núcleos urbanos, tanto de interior (, Lugo, Mondoñedo) como no litoral (Betanzos, Noia, Viveiro, Baiona…), ligados a diversas actividades artesanais e comerciais, e Compostela convértese no centro de peregrinación da Europa medieval, logo da consolidación da ruta xacobea, e en capital dos reinos cristiáns occidentais. Será precisamente o Camiño de Santiago unha das vías polas que chega a literatura trobadoresca da Provenza, coa que estronca a poesía trobadoresca galega. O galego-portugués consolidarase como a lingua específica para o cultivo desta poesía.

A produción trobadoresca chegaba ao público a través dun espectáculo que tiña lugar nas cortes señoriais e rexias, e no que a música xogaba un papel primordial. Os autores desta literatura eran os trobadores, poetas de condición nobre, mesmo reis, e os xograres, poetas profesionais, que non pertencían á nobreza, pero que vivían tempadas na corte, onde interpretaban as súas propias composicións. Na interpretación das cantigas interviñan tamén as soldadeiras, mulleres que exercían a prostitución e que a través do canto, a danza ou o acompañamento instrumental formaban parte do espectáculo.

Esta experiencia literaria durou aproximadamente 150 anos e no seu desenvolvemento distínguense varios períodos:

6 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

a) Un periodo de aclimatación da poesía trobadoresca, baixo o mecenado dos nobres galegos e portugueses, que abranguería ata 1225. Tradicionalmente tómase a cantiga de escarnio e maldicir, de Joao Soarez de Parvia, “Oro faz ost’o senhor Navarra” como o texto mais antigo dos conservados nos cancioneiros. b) Un período de implantación, ata 1250, no que se adopta a lírica ocitana tras un proceso de reelaboración. Neste período quedarían fixadas as características específicas dos tres grandes xéneros: cantiga de amigo, cantiga de amor e cantiga de escarnio e maldicir. c) A etapa de esplendor sitúase entre 1250 e 1300. A mobilidade dos trobadores e xograres, que viaxaban nos séquitos señoriais, favoreceu a difusión do lirismo galego-portugués nas cortes rexias peninsulares. Nos reinados de Afonso X O Sabio (1252-1284) e Sancho IV (1284-1295) en Castela e nos de Afonso III (1248- 1279) e Don Dinís (1279-1325) en , as súas cortes convertéronse en centros de produción e dinamización do movemento trobadoresco. d) Na derradeira etapa, 1300-1350, o lirismo trobadoresco refúxiase na corte portuguesa. Todos os investigadores coinciden en considerar que a morte do Conde de Barelos, don Pedro de Portugal, fillo de Don Dinís, supón a morte do último mecenas da poesía trobadoresca galego-portuguesa.

Os factores que desencadean a decadencia desta experiencia creativa son diversos, entre eles, a ausencia de mecenas, a crise económica e social pola que atravesa Portugal, o esgotamento da propia fórmula… Os textos recompilados desta época son imitacións da literatura anterior, nunha lingua contaminada, nos que se rexistran ademais elementos italianizantes.

Os textos da lírica trobadoresca son de feitura diversa. Como xa mencionamos anteriormente, existen tres grandes xéneros poéticos: a cantiga de amigo, a cantiga de amor e a cantiga de escarnio e maldicir.

Na cantiga de amigo o amor é o argumento esencial. O poeta finxe ser unha muller que se dirixe ao seu amigo (namorado). A natureza é testemuña do seu estado de ánimo e serve de marco para crear ese ambiente idílico, mesmo simbólico, no que a muller entra directa ou indirectamente en contacto co amigo, ou con outras personaxes (elementos da natureza, a nai, as amigas…). O amor insatisfeito, a ledicia do amor correspondido, os atrancos a esa relación, pola prohibición ou a separación non desexada, son os eixes temáticos destes textos.

7 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

A cantiga de amor é un xénero mais vencellado á lírica cultivada na Provenza nos séculos XII-XIII. Procede da cansó provenzal, xénero literario que serve de canle de expresión da doutrina do amor cortés, creada pola cultura trobadoresca ocitana. O afastamento do centro propulsor provocou un evidente empobrecemento conceptual e estilístico do xénero na literatura galego-portuguesa. Nesta literatura a doutrina do amor cortés presenta notables variacións. A dama, unha muller solteira, será unha fonte de sufrimento (coita), e o trobador nunca acadará a ledicia do amor (joi). A solteiría da dama dará lugar a unha relación platónica que orixinará unha certa incorporeidade da dama fronte ao erotismo e sensualidade da protagonista provenzal. Os temas fundamentais desta cantiga so a louvanza da dama, a descrición do amor que o poeta sente por ela, a coita orixinada polo desdén, a reserva…

Cando falamos de cantiga de escarnio e maldicir estámonos a referir a un único tipo de composición, xa que a diferenza entre as de escarnio e as de maldicir reside exclusivamente na presenza de termos abertamente obscenos na segunda. Nestas composicións a equivocatio e a ironía son recursos característicos. A temática que abranguen é vasta. Os poetas dirixen o seu sarcasmo e ridiculización a personaxes da corte ou de calquera estamento social ou profesional: xerarquía eclesiástica, aristocracia (exceto o rei), trobadores, xograres, soldadeiras, médicos, cargos militares ou civís… Os motivos de crítica son diversos: cuestións políticas, actitudes e comportamentos contrarios ás obrigas da nobreza, as rivalidades entre trobadores, a conduta sexual…

As cantigas están constituidas normalmente por cobras (estrofas) de seis ou sete versos ou por cibras de tres versos, sendo o último o refrán. O decasílabo é o verso predominante. Non existe coincidencia entre un xénero particular e un determinado tipo de estrofa, aínda que o predominio do refrán sexa case absoluto na cantiga de amigo. A existencia ou non de refrán é o criterio para distinguir entre cantigas de refrán e cantigas de mestría, estas últimas sen refrán, seguindo a forma provenzal. A finida é unha conclusión de dous ou tres versos ao remate do poema. Pero os trobadores galego-portugueses empregaron tamén numerosos recursos estilísticos: xogaban coa repetición ou non da rima das cobras, coa relación entre as cobras, co encabalgamento das estrofas, coa repetición dunha mesma palabra ou dunha variante morfolóxica na mesma posición… Agora ben, o paralelismo é sen dúbida o recurso máis emblemático desta poesía trobadoresca galego-portuguesa. Consiste na reiteración de determinadas estructuras sintáticas (repítese un verso e varía so a parte final coa introdución dun sinónimo ou coa trasposición dun termo) ou semánticas,

8 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

para crear un sentido rítmico e incidir en certas ideas. En composicións de dísticos paralelísticos con refrán empregaron o leixaprén, procedemento retórico consistente en repetir o segundo verso da primeira cobra como primeiro da terceira, o segundo da segunda como primeiro da cuarta e así sucesivamente.

Durante moito tempo esta literatura permanece na oralidade. A recollida por escrito, o que chamamos a tradición manuscrita, seguiría o seguinte proceso: ao comezo escribíanse os textos en rolos ou follas voantes. Varios destes rolos constituirían logo antoloxías, ora dun trobador, ora dun xénero. Finalmente estas colectáneas parciais serían transcritas a volumes colectivos, cancioneiros, dos que proceden os códices ou cancioneiros hoxe existentes. Desta tradición manuscrita conservamos: O Cancioneiro de Ajuda, o Pergamiño Vindel, o Pergamiño Sharrer, o Cancioneiro Colocci Brancuti ou Cancioneiro da Biblioteca Nacional, o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana, o Cancioneiro de Berkeley.

En canto á lírica relixiosa atopamos que As Cantigas de Santa María son a maior colección de composicións de temática mariana escritas en galego-portugués, lingua especializada no xénero lírico. Ven a luz na corte de Afonso X, e aínda que existiu a crenza xeneralizada de que o monarca fora autor exclusivo, hoxe sábese que foi un traballo colectivo dirixido e supervisado por el. Detrás deste proxecto cultural parece estar o interese do rei por establecer a supremacía de Toledo sobre Compostela, centro de poder eclesiástico e cultural que limitaba as súas ansias imperialistas, devezo para o que debía de mostrar superioridade da súa corte. Por outra banda, as colectáneas marianas están encadradas dentro dunha tradición europea de culto á Virxe (da que forman parte os Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo) con finalidade ben relixiosa (lectura e predicación), ben propagandística (potenciar a devoción de determinados santuarios).

As fontes das que bebe este corpus son diversas: as experiencias e lembranzas persoais, as lendas tradicionais peninsulares e estranxeiras, coleccións latinas e romances de milagres e lendas, coleccións de enxalzamento dalgún santuario… Trátase de milagres de clara intención didáctica que presentan sempre a mesma estrutura: breve introdución, presentación do protagonista e o seu conflito, intervención da Virxe e louvanza final da súa figura. O verso máis empregado nestas composicións é o de catorce sílabas e a estrofa o zézel. Consiste na combinación de dous versos monorrimos que funcionan como refrán aos que se engaden tres versos monorrimos seguidos doutro máis, chamado verso de volta, que rima co refrán.

9 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

2. Os séculos Escuros da Literatura Galega

A “normalidade” da literatura galega na Idade Media viuse truncada nun período de tempo, entre finais do século XV e comezos do XIX, que os estudosos deron en chamar Séculos Escuros ou de Silencio. A esta situación contribuíu o contexto político e social. A chegada ao poder dos Reis Católicos supón o comezo da marxinación de Galicia. A nobreza galega, que apoiara a Xoana a Beltranexa fronte a Isabel, é substituida por nobreza foránea que ocupará importantes cargos da Administración e da Igrexa, pero que non se sente identificada coas peculiaridades lingüísticas e culturais galegas. Iníciase así un proceso de desgaleguización progresivo das clases dominantes. O castelán será a lingua empregada pola foránea elite de poder, pero tamén pola nobreza e fidalguía galegas, quen, amodo, se van incorporando aos grupos dominantes. O galego manterase entre as clases populares, infectado de elementos alleos, pero conservando as peculiaridades propias que permitirán logo a súa recuperación.

Os cancioneiros musicais dos séculos XV e XVI recollen cantigas paralelísticas con algunas semellanzas coa poesía lírica medieval. Existen tamén numerosas mostras de Vilancico de Nadal en galego. Son composicións que destilan unha galeguización dos elementos do Nadal (personaxes, lugares…), xogo de homofonías (galileo-galego, Ourense-Oriente), que algún estudosos explican pola identificación que se establece co pobo galego (pobres, inxenuos…). Estes villancicos, a mayoría anónimos, atópanse curiosamente, como ocorrera coa lírica medieval, por toda a Península, dende o século XVII ao XIX.

Conservamos así mesmo mostras dunha poesía de circunstancias, froito espontáneo dalgún acontecemento. “O Pranto da Frouseira” (nome que recibía a casa dos Pardo de Cela no Valadouro, Lugo) relata a execución en Mondoñedo do Mariscal Pedro Pardo de Cela en 1483, como castigo pola súa rebeldía cos Reis Católicos. O saqueo que sufriu Cangas do Morrazo polos turcos en 1617 é o asunto dunha composición, que se transmitiu oralmente ata que foi copiada, no século XVIII, por un frade de Celanova. Dese mesmo ano son tamén as Décimas ao Apóstolo Santiago de Martín Torrado, quen participa así na polémica xurdida pola intención de Felipe IV de nomear copatroa de España a Santa Teresa, xunto ao Apóstolo Santiago.

A Universidade de Santiago celebraba dende 1536 as chamadas Festas Minervais, en memoria de Alonso de Fonseca, O Grande. As composicións do ano 1697 son as

10 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

únicas que se conservan. Entre elas hai nove romances galegos, malia ser o castelán ou o latín as linguas habituais dese certame.

A sensibilidade cultural e intelectual do Século das Luces ten escasa proxección no cultivo literario da nosa lingua. A producción dos ilustrados é xeralmente en castelán, e aínda que conservamos algunas composicións en galego de diferentes intelectuais deterémonos nas figuras do Padre Sarmiento (1695-1772) e José Andrés Cornide y Saavedra (1734-1803). Sarmiento é a figura máis senlleira do século XVIII. A súa contribución á literatura galega é o Diálogo de 24 rústicos. Nos seus escritos mostrou interese pola lingua galega (léxico, etimoloxía, orixe da lingua…), e as súas reivindicacións seguen vixentes: a escolarización en galego ou a necesidade de coñecer a lingua para as persoas que viñesen traballar a Galicia. O erudito Cornide, economista e historiador, alén dos seus traballos lexicográficos é o autor da composición literaria máis importante do século XVIII, o soneto “A Fíliada”, considerado por algún críticos unha das xoias da literatura galega.

3. O século XIX

O silencio dos Séculos Escuros prolongouse aínda ao longo dos primeiros anos do século XIX, século dinámico e convulso no que podemos albiscar distintas etapas.

A producción deste tempo intégrana, sobre todo, textos cunha clara finalidade pragmática e de escaso valor estético. Son poucas as mostras con intención literaria. Os textos panfletarios están relacionados directamente coa actualidade (loita contra a invasión francesa, propaganda política…). De 1808 é o romance anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo aislamento que anima á loita contra os franceses. Os enfrontamentos entre absolutistas e liberais xeran tamén textos en galego. A Constitución de 1812 aparece eloxiada nunha décima publicada no xornal Gazeta marcial y política de Santiago. A Tertulia da Quintana (1820) conta o asalto á casa dun libreiro tras a derogación da Constitución. Pedro Boado Sánchez, no Diálogo entre dos labradores gallegos, afligidos, y un abogado instruído, fala da obriga dos labregos de pagar á Igrexa, privilexio que anulaba a Constitución liberal. O xénero do diálogo ou tertulia acadou grande éxito, probablemente porque facilitaba a comprensión e o espallamento da mensaxe. Son xeralmente anónimas e de temática variada: Primeira Tertulia de Picaños, Segunda Tertulia de Picaños, Diálogos na Alameda, parola de Cacheiras…

11 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

A primeira composición literaria do século XIX é a peza dramática A Casamenteira, que Antonio Benito Fandiño escribiu estando no cárcere en Compostela, en 1812, aínda que foi publicada posteriormente. Está escrita en redondillas e é de carácter costumista. O tema son os casamentos amañados. A Égloga e a Alborada de Nicomedes Pastor Díaz son as mostras restantes, de intención literaria desta etapa. Figura destacada do romanticismo español, Nicomedes compuxo estas obras sendo estudante en Santiago de Compostela. A Égloga de Belmiro e Benigno son os lamentos de amor de dous pastores. Consta de cinco estanzas de catorce versos. A Alborada, composta por dezaseis estanzas, glosa ao amado nun locus amoenus agardando que esperte a amada.

Galicia era considerada unha unidade, o Reino de Galicia, ata que en 1833 Javier de Burgos establece unha nova reorganización administrativa. Nace así o Provincialismo como un movemento que defendía a existencia de Galicia como unha única provincia, concepto que non se corresponde co actual, e que irá evoluíndo ata converterse no que podemos considerar o primeiro bando do galleguismo. Galicia é considerada un territorio diferenciado dentro da Península, cunha especificidade concreta que cómpre recuperar. O levantamento de 1846, motivado polo carácter centralizador e uniformizador do Estado, intégrase dentro deste espírito provincialista, e aínda que fracasou supuxo un punto de inflexión na toma de conciencia da situación e marcará a actividade dos precursores e dos artífices do Rexurdimento.

A figura máis destacada entre os precursores é Xoan Manuel Pintos (1811-1876), autor de A gaita gallega (1853). A obra mestura prosa e verso, diálogos, poemas diversos, observacións lingüísticas… Está escrita en latín, galego e castelán e pretende aprender ao lector a lingua galega. A carón de reivindicacións lingüísticas, Pintos trata tamén problemas sociais de Galicia. Outros escritores precursores son Francisco Añón (1812-1861) e Alberto Camino (1820-1861). O primeiro conseguiu co seu himno “A Galicia” un premio nos Xogos Florais da Coruña en 1861. É autor de poemas intimistas, costumistas e sociais. Entre as composicións de Alberto Camino sobracean dúas elexías: “O desconsoló” e “Nai chorosa”.

En 1856 ten lugar un xantar, O Banquete de Conxo, no que participan estudantes, obreiros e artesáns. Nel denúnciase a precaria situación de Galicia. Conta coa participación dunha xeración de intelectuais nados na década dos 30-40, que continuarán o labor dos precursores: Murguía, Pondal, Curros, Aurelio Aguirre, Antonio de la Iglesia… Outro acontecemento importante para as letras galegas ten lugar en

12 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

1861: convócanse os primeiros Xogos Florais na Coruña. Este certame bilingüe foi patrocinado por un emigrante rico; José Pascual López Cartón. As composicións foron recollidas no Álbum de la Caridad (1862), publicación interesantísima porque vai acompañada dun “mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos”, primeira antoloxía da literatura galega, elaborada por Antonio de la Iglesia. Contén poemas en galego e castelán. Algúns dos autores serán figuras destacadas do Rexurdimento como Pondal e Rosalía de Castro.

Podemos dicir agora que o Rexurdimento iníciase coa publicación, o 17 de maio de 1863, de Cantares Gallegos, libro fundacional deste período. Trátase dunha etapa de intensa actividade cultural. A pobreza, a emigración e a marxinación que sofre Galicia propician a aparición do Rexionalismo, movemento no que coexisten tres tendencias ideolóxicas: federal, tradicionalista e liberal. Esta última, máis ligada ao Provincialismo, ten como representante a Manuel Murguía. Os rexionalistas participan en actividades políticas e culturais.

A prensa da época axudou a espallar a ideoloxía rexionalista. O Galiciano organizou en 1886 o primeiro concurso que esixía as composicións en galego. Martínez Salazar funda en 1885 na Coruña a editorial Biblioteca Gallega, que publicará obras fundamentais para a literatura galega: Los precursores de Murguía, El idioma Gallego de Antonio de la Iglesia, Aires da miña terra de Curros Enríquez ou Queixumes dos pinos de Pondal. A busca dos sinais de identidade galegos favorece os estudos lingüísticos e históricos. Son desta época os primeiros dicionarios e gramáticas. Por outra banda, é de 1865 a Historia de Galicia de Benito Vicetto e de 1866 a Historia de Galicia de Murguía. Neste contexto a literatura en galego será un eido máis para contribuír a dignificar e reivindicar as peculiaridades galegas. O xénero máis cultivado no Rexurdimento foi a poesía.

Rosalía de Castro (Santiago, 1837-Padrón, 1885) é a figura feminina emblemática da lírica do Rexurdimento, período iniciado, como xa adiantamos, co seu libro Cantares Gallegos. Pretende dignificar Galicia, denunciar as inxustizas que sofre e reivindicar a súa lingua. Rosalía era consciente de que escribía dende un país sen conciencia nacional e aldraxado, asolagado pola asimilación lingüística e os prexuízos cara ao galego. Cantares consta de poemas costumistas, amorosos, intimistas e sociais. Formalmente predominan os elementos de inspiración popular: arte menor, rima asonante, repeticións, anáforas, paralelismos… Follas Novas (1880) é o segundo e o último libro en galego da autora. Rosalía é consciente da súa situación de muller-

13 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

escritora e o seu discurso ten un marcado carácter feminista. Nos poemas de Follas Novas volvemos a atopar poesía social, pero predomina a reflexión existencial, que evolúe dende a introspección ao colectivo. Retoma neste libro símbolos que xa empregara puntualmente en Cantares (a sombra, o cravo…) pero que agora acadan unha dimensión alegórica. As interpretacións foron moitas pero é precisamente esa polivalencia o que fai máis atractivo o libro. Rosalía contribuíu con Follas Novas a abrir novos horizontes para a lingua galega, e mostrou a capacidade desta lingua para o cultivo literario.

Manuel Curros Enríquez (Celanova, 1851-A Habana, 1908) é o poeta cívico do Rexurdimento. A súa obra é unha denuncia constante das inxustizas. Foi dende moi novo defensor da ideoloxía progresista, liberal e republicana. A marxinación que sofre Galicia vencellará a Curros ao Rexionalismo. Iníciase na poesía en 1869 co poema “Cántiga” que escribe cando estudaba Dereito en Madrid. Pero será en 1877, logo de participar e gañar o certame literario que convocaba Modesto Fernández y González cando comece a coñecerse. Curros tivo que cantar un costume, unha tradición e un tipo galego e compuxo “unha voda en Einibó”, “A Virxe de cristal” e “O gueiteiro de Penalta”. A publicación de Aires da miña terra (1880), grazas ao apoio do pai de Otero Pedrayo, supón un duro enfrontamento coa Igrexa e fará agromar o seu anticlericalismo. No libro, que recolle todas as composicións escritas en galego polo autor ata aquel momento, distinguimos tres liñas temáticas: poesía costumista, integrada polos poemas do certame; intimista, presente en composicións ligadas a acontecementos familiares; e a cívica, composicións de denuncia dos problemas do pobo.

Na obra O divino sainete (1888) será onde Curros poña de manifesto o seu exarcebado anticlericalismo. Esta obra presenta elementos semellantes á Divina Comedia de Dante. Non se preocupa o autor celanovés de xeito especial pola forma. A poesía é un molde adecuado para a protesta social, e a linguaxe e as formas non deben entorpecer a mensaxe. En 1894 emigra a Cuba onde continuará, ben dende a creación literaria, ben dende a faceta xornalística, traballando pola súa terra.

Eduardo Pondal (Ponteceso, 1835-A Coruña, 1917) é, entre as tres grandes figuras do Rexurdimento, un poeta cun universo particular. A súa posición económica e social permitiulle adicarse á literatura en exclusiva, logo de licenciarse en medicina. Comezou a súa andaina poética en castelán. “A campana de Anllóns” é o seu primeiro poema en galego e apareceu publicado no “Mosaico de nuestro vates

14 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

gallegos contemporáneos”. O seu primeiro libro foi Rumores de los pinos, obra bilingüe. Algúns poemas traducidos deste primeiro libro e outros poemas orixinais constituirían o seu único poemario en galego publicado en vida, Queixumes dos pinos (1886). A teoría pondaliana está cargada de simboloxía. A oposición masculino/feminino representa a debilidade fronte a afouteza. Da natureza (vento, aves, árbores...) recibe as revelacións histórico-proféticas que só o bardo sabe interpretar. A árbore, símbolo fundamental, conecta o pasado co presente e o terrestre co aéreo. A esgrevia paisaxe bergantiñá cos seus monumentos e os seus topónimos serán o referente de Pondal, que ve nela a memoria viva do pasado celta. Son moitas as fontes das que bebe o culto Pondal para desenvolver a súa teoría: o ossianismo de James macpherson; a antigüidade grega e latina que o fornece de heroes, moldes estéticos...

A nómina de poetas que xunto a Rosalía, Curros e Pondal contribuíron a consolidar o Rexurdimento é ampla pero destacamos especialmente a figura de Valentín Ramas Carvajal (Ourense, 1849-1906), autor prolífico e destacado xornalista. O seu primeiro libro foi Espiñas, follas e frores. Ramiño primeiro (1875). Tivo tan boa acollida que no ano seguinte publica a continuación, Espiñas, follas e frores. Ramiño segundo. Do autor son tamén os poemarios Dez cartas ós gallegos (1875), Desde la reja. Cantos de un loco (1878), libro bilingüe, e Musa das aldeas (1890). Foi catalogado como poeta costumista pero escribiu tamén poemas sociais. A defensa dos labregos, e a denuncia dos atrancos e miserias que padecen, ou a dignificación do idioma son habituais na súa obra.

4. Do século XX á actualidade

Algunhas das iniciativas destes primeiros anos denotan un interese en continuar o labor de defensa e dignificación dos sinais de identidade galegos iniciado co Rexurdimento. Así, en 1905 fúndase a Real Academia Galega, que tivo como primeiro presidente a Manuel Murguía e como secretario a Uxío Carré Aldao.

Nas primeiras décadas do século desenvólvese o agrarismo, movemento de loita pola situación do campesiñado, que contará co apoio de numerosos intelectuais. O sector agrario organizarase en sociedades como Solidaridad Gallega (1907) ou Acción Gallega (1910). Ademais o espírito galeguista avanta un novo banzo. A herdanza rexionalista recóllea o Nacionalismo.

15 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

En 1916 constitúese na Coruña a primeira Irmandade da Fala a iniciativa dos irmáns Antón e Ramón Villar Ponte. Logo estenderase por outras vilas e cidades (Compostela, Ourense, Betanzos...). O xornal A Nosa Terra será voceiro do seu ideario: fomentar o uso do idioma.

Na asamblea de Lugo de 1918 emerxe o Nacionalismo. Son reivindicacións súas a autonomía integral de Galicia, para logo constituír un estado federal na Península Ibérica, as reformas socioeconómicas e a cooficialidade do galego. A escolla entre a actividade política ou a cultural provocará unha escisión a partir da asemblea de 1922 en Monforte. Triunfará a liña culturalista encabezada por Risco. A actividade cultural das irmandades abranguerá todos os eidos da cultura galega.

Outro proxecto interesante e enriquecedor desta época constituíuno a revista Nós e o grupo de intelectuais aos que deu nome, o Grupo Nós: , Florentino López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo e Antón Losada Diéguez. A revista a que deron nome foi fundada en 1920 e dirixida por Vicente Risco, cunha aparición mensual ata 1935. Aglutina ao seu redor unha ampla nómina de intelectuais: Antón e Ramón Villar Ponte, Cabanillas, Castelao, Ánxel Casal (editor)... A intensa actividade de Nós complétase coa creación do Seminario de Estudos Galegos (1923), "centro de investigación" organizado en diferentes seccións (prehistoria, xeografía, etnografía e folclore, literatura, artes e letras, arqueoloxía...) e que contou co traballo de, entre outros, Cotarelo Valledor, Fermín Bouza Brey, Lugrís Freire, Lois Tobío, Carballo Calero, Noriega Varela, Filgueira Valverde, Manuel Magariños Negreira...

Foi o Seminario o que elaborou un Anteproxecto de Estatuto de Galicia en 1931, ano da fundación do Partido Galeguista, que serviría de base para o Estatuto de 1936. Este, así como a intensa e frutífera actividade cultural das catro primeiras décadas do século a prol da normalización da cultura galega, Víronse truncados coa Guerra Civil.

A producción poética en galego ata 1936 é heteroxénea e resulta difícil establecer lindes cronolóxicos ou xeracionais. Ao lado dos continuadores das liñas poéticas decimonónicas xorden elementos anovadores de interese. Manuel Leiras Pulpeiro (Mondoñedo, 1854-1912) publica en 1911 a obra costumista Cantares Gallegos. Será esta a liña predominante na súa poesía posterior, compilada en Obras Completas, pero escribe tamén poesía social.

Ramón Cabanillas (Cambados, 1876-1959) foi ao elo de unión entre a poesía decimonónica e a renovación estética posterior. Participou activamente en todalas

16 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

iniciativas deste período. Emigrado na Habana, publica os seus primeiros poemarios No desterro (1913) e Vento mareiro (1915). Neles conviven a vea cívica coa pegada do costumisto e o modernismo. Da terra asoballada (1917) representa o compromiso definitivo do poeta cos postulados do agrarismo e das Irmandades da Fala. "A espada Escalibor", "O cabaleiro do Sant Grial" e "O soño do rei Artur" son as tres sagas, denominación de Cabanillas, que conforman Na noite estrelecida (1926). Aprópiase da Materia de Bretaña e engádelle valores como a saudade e o sentimento da paisaxe, que o galeguizan. O romance O bendito San Amaro (1925) e o poemario intimista A rosa de cen follas (1927) confirman a variedade de rexistros do poeta cambadés. Trala guerra, á parte da escolma de poesía popular Antífona da cantiga (1951) e das traducións de poesía universal Versos de alleas terras e tempos idos (1955), escribe Cabanillas a poesía reflexiva e amarga de Da miña zanfona (1954) e Samos (1858), que glosa a historia e vida do mosteiro onde pasou tempadas.

Nos anos vinte xorde unha xeración de escritores que encadramos nas vangardas. As correntes vangardistas europeas (ismos) que se espallan por toda Europa nas dúas primeiras décadas do século XX son intentos de renovación estética que apostan pola procura de novas formas e a superación da tradición. A súa confluencia co proxecto galeguista orixina un vangardismo galego que rexeita a ruptura radical.

Ligado ao paisaxismo dos autores do século XIX xorde o imaxinismo ou hilozoísmo, movemento que persegue a captación da alma da paisaxe. O seu principal cultivador foi Luís Amado Carballo (Pontevedra, 1901-1927) autor dos poemarios Proel (1927) e O Galo. Elementos anovadores como as sorprendentes imaxes que personifican a natureza, na que se esvae o eu lírico, conviven cunha métrica sinxela e popular. Contou a súa poética con seguidores como Xulio Sigüenza, Euxenio Montes, Correa Calderón, Blanco Torres...

A descuberta nestas datas do lirismo trobadoresco galego-portugués, logo da edición das cantigas de amigo e amor, contribuíu ao nacemento do neotrobadorismo. É unha corrente estética que recrea estilos e temas da lírica medieval e que ten en Fermín Bouza Brey (Ponteareas, 1901-Compostela, 1973) coa publicación de Nao senlleira (1933), ao seu iniciador. O libro de Álvaro Cunqueiro, Cantiga nova que se chama riveira (1933) afástase da estética formalista de Bouza Brey ao conxugar, con afán lúdico, imaxes rupturistas con elementos populares. A estética medieval desenvólvese aínda na posguerra na producción de autores como Álvaro Cunqueiro (algúns poemas de Dona de corpo delgado, 1950), Álvarez Blázquez

17 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

(Cancioneiro de Monfero, 1953) e foi e é cultivada por numerosos escritores da nosa literatura.

Álvaro Cunqueiro, un dos poetas máis innovadores, experimentou tamén con outros movementos vangardistas. Da súa autoría son Mar ao norde (1932) e Poemas do si e do non (1933), que a crítica relaciona co cubismo e surrealismo respectivamente.

Con todo, a figura referente das vangardas galegas é Manuel Antonio (Rianxo, 1900-1930). De catro a catro é o único libro que publicou en vida; o resto da súa producción estivo inédita ata 1972. Xa tiña publicado en xornais poemas soltos cando escribe Con anacos do meu interior, poemas escritos entre 1920 e 1922, que mesturan elementos tradicionais e vangardistas. Tampouco en Foulas (poemas escritos entre 1922 e 1925) e Sempre e máis despois (1923) está plenamente asumida a estética vangardista.

De 1928 son dúas creacións, formalmente antitéticas, do autor: Viladomar e De catro en catro. A regresión ás formas tradicionais da primeira contrasta coa asunción, no segundo, dos postulados vangardistas, en consonancia co seu manifesto. De catro en catro, subtitulado "Follas sen data dun diario de abordo", son 19 poemas que refiren a unha viaxe (o primeiro a despedida e o último a volta) asentada sobre un sistema de símbolos. O barco, símbolo principal, representa o eu lírico; o vento, a forza vital; a noite, a soidade... A ausencia de rima, a ortografía expresiva, os tecnicismos e estranxeirismos para renovar a linguaxe, o predominio da imaxe... vencellan o libro co vangardismo. Agora ben, ao mesmo tempo é unha poesía persoal, na que o eu lírico, ás veces, non consegue eludir certa implicación emotiva que o afasta da deshumanización das vangardas.

Atopamos tamén tendencias vangardistas noutras obras anteriores a 1936 como Romances galegos (1933) ou Poema en catro tempos (1931) de , Fírgoas (1933) de Manuel Luis Acuña...

A partir de 1936, atopamonos con que a sublevación fascista e a posterior ditadura puxo freo aos logros culturais e políticos acadados ata entón: desaparece o xornal A Nosa Terra, a revista Nós, prodúcese o espolio do Seminario de Estudos Galegos... Políticos e intelectuais comprometidos coa causa nacionalista son fusilados ou abocados ao exilio, ora exterior, ora interior. As dificultades de continuidade que sufiu a nosa literatura na Península supliunas o labor dos exiliados e emigrados en América. Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, , Xesús , ,

18 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Castelao, Ramón Suárez Picallo... levarán a cabo unha intensa actividade na diáspora a prol de Galicia e a súa cultura. A constitución do Consello de Galicia (1944), presidido por Castelao, e a organización irmandade Galega (1941) forman parte da actividade política.

No traballo dos exiliados é importante a súa producción literaria, na que ten un papel destacado a poesía. Luís Seoane (Bos Aires, 1910-A Coruña, 1979) é un intelectual polifacético. A emigración e o exilio son temas recorrentes nos poemas de Fardel do eisilado (1952), Na brétema, Sant-Iago(1956), As cicatrices (1959) e A maior abondamento (1972). A achega de Lorenzo Varela (A Habana, 1916-Madrid, 1978) á literatura galega son os poemarios cívicos Catro poemas para catro gravados (1944) e Lonxe (1954).

Os escritores que pertencen á Xeración do 36 naceron entre 1910 e 1920 e teñen en común non ter participado na contenda civil e ter publicada obra antes de se ter producido. Aquilino iglesia Alvariño (Sivane, 1909-Santiago, 1961) escribe Cómaros verdes (1947), Día a día (1960) e Lanza de Soledá (1961). O amor, a natureza, a morte son temas recorrentes na súa obra pero con innovacións formais que tenderán a simplificación e esencialidade.

O primeiro poemario de Álvaro Cunqueiro (Mondoñedo, 1911-, 1981) trala contenda, foi Dona de corpo delgado (1950), libro no que, aínda que habendo alguna composición neotrobadoresa, anuncia a poesía culturalista de Herba aquí e acolá (1980). Trátase dunha obra que reúne a súa producción poética das tres décadas anteriores. A través de lendas e mitos reflexiona o escritor mindoniense sobre a esencia do ser humano.

A estética culturalista, xunto á fonda preocupación formal, percorre tamén as obras Anxo de terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952) e Salterio de Fingoi (1961) de Calero (Ferrol, 1910-Santiago, 1990). A carón destes autores cómpre destacar o intimismo radical de Palabra no tempo (1963) de María Mariño (Noia, 1907-Parada do Courel, 1967); Eduardo Moreiras (Quiroga, 1914-Vigo, 1991) e as achegas case filosóficas de A realidade esencial (1955) ou Paisaxe en rocha viva (1958); a percepción nostálxica de Pura Vázquez (Ourense, 1918-2006) en Íntimas (1952) e Maturidade (1955); ou as reflexións existenciais e relixiosas en Nimbos (1961) de Xosé María Díaz Castro (Guitiriz, 1914-Lugo, 1990).

19 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912-Vigo, 1979), que tiña publicado Cartafol de poesía (1936), comeza despois da guerra o seu vieiro co libro O soño sulagado (1954) aínda que será con Longa noite de pedra (1962) cando se consagre definitivamente como poeta. A pesar de conter poemas intimistas, os poemas cívicos (falta de liberdade, pobreza, represión, compromiso coa terra…) converterano nun símbolo de oposición á ditadura. A través da sinxeleza expresiva e do sarcasmo achéganos a denuncia da sociedade do seu tempo. A crítica e a ironía presiden os poemarios Viaxe ao país dos ananos (1968), Cantigas de escarnio e maldecir (1968), Paco Pixiñas (1970), Antipoemas (1972) e Cemiterio privado e Os autentes, ambos de 1973. Onde o mundo se chama Celanova (1975) amalgama o intimismo inicial de Celso Emilio coa serenidade da madurez.

A Promoción de Enlace intégrana escritores nados entre 1920 e 1930 que, como indica Méndez Ferrín, representan un elo entre a Xeración de 1936 e a Xeración das Festas Minervais. Moitos destos autores iniciaron a súa producción poética en castelán. Faustino Rei Romero, Antón Tovar, Luz Pozo Garza, Manuel Cuña Novás, Mª Carmen Kruckenberg, Xosé Neira Vilas… forman parte desta promoción. Antón Tovar (Ririz de Veiga, 1921-Ourense, 2004) inicia a súa obra en castelán. Logo de Arredores (1962) e Non (1967) publica en 1980 Calados esconxuros, libro no que a preocupación pola existencia colectiva se impón ás reflexións relixiosas e metafísicas dos primeiros poemarios, e que terá continuidade nos posteriores Berros en voz baixa (1990) e A nada destemida (1991). Tamén Luz Pozo (Ribadeo, 1922) escribe inicialmente en castelán. Será en 1952 con O paxaro na boca cando se decante pola expresión en galego. O discruso intimista navega polos seus poemarios para falar do amor, da existencia humana, da morte… Títulos como Verbas derradeiras (1976), Concerto de outono (1981) ou Códice Calixtino (1981) xunto a outros máis recentes como Prometo a flor de loto (1991), Vida secreta de Rosalía (1996) e Memoria solar (2004), que recolle parte da súa poética e alguna composición inédita, conságrana como unha voz relevante e singular no panorama poético galego. O intimismo, xunto ás preocupacións sociais e existenciais, caracterizan a obra de Mª Carmen Kruckenberg (Vigo, 1926), autora igualmente de diversos libros en castelán. Cantigas ao vento (1956) é o seu primeiro poemario, que dará paso, entre outros, a Canaval de ouro (1962) ou A sombra ergueita (1976). De fasquía medieval, época pola que se interesou fondamente, son 7 cantigas para as sete cantigas de Martín Codax (1985) ou Cantigas para un tempo esquencido (1986), onde reúne os seus poema neotrobadorescos. Manuel Cuña Novás (Pontevedra, 1926-1992) avanza en Fabulario Novo (1952) a liña

20 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

da posterior Escola da tebra, se ben conta así mesmo con elementos propios do hilozoísmo e neotrobadorismo de preguerra.

Os escritores que constitúen a chamada Xeración das Festas Minervais naceron entre 1930 e 1940 e non coñeceron a Guerra Civil. A denominación do grupo porcede da súa participación nas Festas Minervais restauradas en Compostela entre 1953 e 1964. Porén, hai tamén outras actividades nas que se implican conxuntamente: a colaboración no xornal santiagués La Noche, a creación da colección Illa Nova e a fundación da editorial e do grupo Brais Pinto. O grupo Brais Pinto, nado en Madrid ao redor de 1958, malia a súa breve existencia (desaparece a comezos dos sesenta), desenvolveu dende presupostos vangardistas e nacionalistas de esquerda unha intensa labor cultural, non só no eido literario senón tamén na pintura (crearon o vangardista grupo A Gadaña). Bernardino Graña, Xosé Alexandre Cribeiro, Xosé Fernández Ferreiro ou Ramón Lourenzo participan desta iniciativa, pero á Xeración das Festas Minervais pertencen tamén Manuel María, Uxío Novoneyra, Salvador García- Bodaño, Xohana Torres, Xosé Luis Franco Grande, Avilés de Taramancos… Cultivarán a estética tenebrista, que xa afora apuntada, como mencionamos anteriormente, por Cuña Novás.

A poética da angustia e do pesimismo, características da Escola da Tebra, están presentes nos primeiros poemarios de Manuel María (Outeiro de Rei, 1929-A Coruña, 2004): Muiñeiro de brétemas (1950), Morrendo a cada intre (1952) e Advento (1954). O realismo coloquial do seu libro Documentos persoaes (1958) destapa unha nova canle expresiva, que callará definitivamente no socialrealismo coa publicación de Longa noite de pedra de Celso Emilio. Cultivou unha grande variedade de rexistros; paisaxismo, socialrealismo, intimismo, son algunas das tendencias poéticas, que afloran en obras como Terra chá (1954), Poemas ao outono (1977), Versos para un país de minifundios (1969), Poemas para construir unha patria (1977), A luz resucitada (1984)…

O vitalismo de Profecía do mar (1966) de Bernardino Graña contrasta coa estética tenebrista de Poema do home que quixo vivir (1959), e terá continuidade en Se o noso amor e os peixes Sar arriba andasen (1981) ou Sima-cima do voar do tolo (1984). A poesía social aparece en Non vexo Vigo nin Cangas (1975).

A traxectoria vital de Antón Avilés de Taramancos (Noia 1935-1992) provocou que sobre a súa figura houbese un certo descoñecemento. Será tras a volta de Colombia en 1980 cando comece a divulgarse. A natureza galega e colombiana así como a nostalxia dunha e doutra, percorren parte da súa obra. O tempo no espello (1982)

21 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

recolle toda a súa producción anterior a esta data. A evocación das terras colombianas reaparece en Cantos Caucanos (1985). Na asunción do retorno e na consciencia do fin eríxense, respectivamente, As torres no ar (1989) e o libro póstumo Última fuxida a Harar (1992), as súa derradeira creación. Noa no 2003 publicouse Obra poética completa, volumen que reúne toda a súa poesía.

Disenten os críticos sobre a importancia que tiveron, para a nova fase que se abre a partir de 1975 na poesía, os poemarios publicados en 1976: Con pólvora e magnolias de Méndez Ferrín e Mesteres de Arcadio López Casanova. En todo caso, hai un evidente cambio de rumbo que se materializa a partir desta data na aparición de colectivos poéticos vangardistas; o Grupo de Comunicación Poética Rompente, cuxo núcleo son Antón Reixa, Alberto Avendaño e Manuel María Romón, publicará os libros colectivos Silabario de turbina (1978) e A dama que fala (1983). En 1979 verán a luz As ladillas do travesti de A. Reixa, Facer pulgarcitos tres de Avendaño e Galletas Kokoschka, non de Romón. É a súa unha estética rupturista, de vangarda, que procura a integración da música, a imaxe e a palabra. Reivindican a figura de Manuel Antonio no Manifesto Fóra as vosas sucias mans de Manuel Antonio (1979). Neste camino de renovación merecen ser destacados dous poemarios de 1980: Herba aquí ou acolá de Cunqueiro e Direivos eu do Míster das cobras de Manuel Vilanova. O culturalismo do primeiro e o desbordamento lingüístico do segundo constatan a vontade renovadora da poesía galega, un proceso que callará ao longo desta década.

A partir de 1980, ademais de publicacións específicamente literarias, algunhas de vida efémera, como Nordés, Dorna, Coordenadas, Festa da Palabra Silenciada…, convócanse os premios Esquío (1980), Cidade de Ourense, do Concello de Vigo… A poesía dos oitenta caracterízase polo culturalismo, a preocupación polos valores lingüísticos e formais do poema, o gusto pola interdisciplinariedade con outras manifestacións artísticas, etc.

Son moitos os poetas coñecidos como Xeración dos oitenta, que desenvolven a súa produción neste momento. A ruptura formal coa estética socialrealista que xa evidenciaba Seraogna (1976) de Alfonso Pexegueiro, mantense en obras posteriores como O pabellón das hortensias azuis (1983) ou A illa das mulleres loucas (1984).

A inquietude pola elaboración técnica do texto é unha constante en Xabier Rodríguez Baixeras. O soneto é a estructura destacada dos poemarios Fentos no mar e Lembranzas no areal, de 1981. En A gándara da noite (1987) decántase polos poemas

22 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

máis longos. Da década dos noventa son Visitantes (1991), Nadador (1995) e Beira Norte (1997). Ao novo século pertencen O estranxeiro (2002) e O pan da tarde (2004).

Lideiras entre a paisaxe (1979) de Víctor Vaqueiro ten aínda pegada da poesía social anterior. Nas obras posteriores é importante o elemento mítico, ben a creación de mitos (Informe de gavilla, 1980) ou ben a actualización de mitos clásicos (Camiño de Antioquía, 1982 ou A fraga prateada, 1983). Estructurado como unha viaxe mítica por Galicia está A cámara de névoa (1989). Traxectorias. Obra poética 1977-2001 (2003) recolle parte da súa producción.

A obra de Xosé María Álvarez Cáccamo clasifícase en dous grupos: poemarios intimistas, centrados nas súas vivencias, e poemarios máis combativos. A familia, a paisaxe mariña e a reflexión poética do primeiro libro, Praia das furnas (1983), son elementos reiterados en obras posteriores: Arquitectura das cinzas (1985), Luminoso lugar de abatimiento (1987) e Lume branco (1991). A liña combativa de Os documentos de sombra (1986) continuará en Prego de cargos (1991). Da súa autoría son tamén Cimo das idades tristes (1988) ou Fragmentos de mar (1989). Parte da súa poesía está recollida en Ancoradoiro. Obra poética 1983-2003.

Atopamos no Livro do Antroido de Manuel Rivas, primeiro poemario do autor, moitas das constantes da súa obra: o humanismo, a nostalxia da nenez, o cotián, a ironía… Logo da colaboración con Xavier Seoane en Anisia e outras sombras (1981), publica Baladas nas praias do Oeste (1985) e Mohicania (1987). A ironía, o humor, a simbiose entre rural e urbano e o afastamento do culturalismo aparecen en Ningún Cisne (1989). As antoloxías O pobo da noite (1996) e Do descoñecido ao descoñecido (Obra poética 1980-2003), de 2003, reúnen toda a súa obra poética.

Seivas de amor e tránsito (1984), Do desexo en corpo e sombra (1984) e Memorial de brancura (1985) de Miguel Anxo Fernán-Vello teñen como eixe central o amor. A percepción da paisaxe será a protagonista de O libro das paisaxes vivas (1985) e mantense en Entre agua e fogo (1987), Poemas da lenta nudez (1994) e As certezas do clima (1996). O motivo do corpo é o tema central de Capital do corpo (2004) e a casa o símbolo de Territorio da desaparición, tamén do 2004.

Román Raña é o autor de Retrato de sombra en outono (1981), produción vangardista, experimental e culturalista. A tendencia ao metro clásico de Extramuros de noite (1984), mantense nas reflexións sobre o amor, o paso do tempo ou a morte de Nas areias doutro mar (1985) e mesmo en Da murcha primavera (1988). Os grandes

23 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

temas da literatura universal están tamén en Ningún camiño (1997), obra na que abandona as formas métricas tradicionais. A súa última creación é As metamorfoses do túnel (2006).

A poesía de Xulio López Valcárcel supón unha reflexión constante arredor do paso do tempo, como xa anunciaba en Víspera do día (1979), poemario dominado pola angustia existencial. Declinará esta actitude chegando ao vitalismo en O sol entre os dedos e ao ton xubiloso de Memoria de Agosto, ambos de 1993.

O mar, o paso do tempo e a nostalxia constitúen o universo literario de Ana Romaní quen, xunto a outras poetisas desta época, achegou a percepción feminina á poesía. Palabra de mar (1987), Das últimas mareas (1994) e Arden (1998) constitúen a produción da autora noia. Love me tender. 24 pezas mínimas para unha caixa de música (2005) é a súa nova aposta poética. Pero a mirada feminina desta xeración esta tamén en Pilar Pallarés e . Harmonizan no primeiro libro, Entre lusco e fusco (1980), de Pilar Pallarés a liña intimista e social. A partir de Sétima Soidade (1984) asume o discurso literario feminino. A obra xira ao redor do amor, a ausencia e a nostalxia. De 1996 é o poemario intimista, Livro das devoracións. A poesía de Xela Arias (Lugo, 1962-Vigo, 2003) en Denuncia do equilibrio (1986) é rupturista, mesmo hermética, e ten como eixe temático o amor. Tigres coma cabalos (1990) combina o texto con fotografías de Xulio Xil. O universo íntimo feminino agroma en Darío a diario (1996), froito da experiencia da maternidade. Intempériome (2003) é o seu derradeiro libro de poemas.

Outro poeta falecido da Xeración dos oitenta é Eusebio Lorenzo Baleirón (Dodro, 1962-1986), quen publicou Os días olvidados (1985), O corpo e as sombras (1985) e A morte presentida (1988, libro póstumo). É a súa unha poesía culturalista e esteticista que reflexiona e indaga na natureza humana. As referencias culturais están tamén presentes na obra de Manuel Forcadela, quen, sen esquecer o aspecto formal, reflexiona nos seus poemas sobre temas universais. A súa primeira colección de poemas foi Ferida acústica de río (1981) ao que seguiron O regreso das ninfas (1985) e O barredor en outono (1987). Tamén a obra de Paulino Vázquez se insire no eido do culturalismo, manifesto xa no título do primeiro libro, Perdendo o tempo que fuxe como Xoán Sebastián Bach (1983), e reiterado na súa producción posterior, da década dos oitenta (Seixo para desfacer entre os dedos, 1985) e noventa (Aquí podían ser os pés arxila, 1991, Áspero tempo de caliza, 1994, e A experiencia inglesa, 1998).

24 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Percíbese na traxectoria de Xavier Seoane un influxo das artes plásticas e un afán de renovación e experimentación da forma poética. A exaltación da muller no libro A caluga do paxaro (1979) ten continuidade en Iniciación e regreso (1985) ou Regreso e advenimento (1990). De 1999 é Don do horizonte, que contén dous poemarios idénticos: “A néboa invisible” e “Agra de Brea”. No 2004 publica Vagar de amor e sombra. Anxo Quintela é autor de dous libros de poemas A sombra dos pavillóns (1982) e O asasino estrábico (1996). Reflexiona sobre a condición humana en poemas de rigorosa construcción.

Traxectorias particulares teñen tamén Cesáreo Sánchez Iglesias ou Luis Tosar. O simbolismo e a brevidade caracterizan a obra do primeiro: Antonte de salamántigas (1980), Ortiga da memoria (1985) ou As árbores de sete palabras (1990). O sentimento da terra, a orixe e a identidade están presentes na primeira obra de Luis González Tosar, A caneiro cheo (1986). En Remol das travesías (1989) a simboloxía da viaxe desemboca na multiplicidade de lecturas. En Variación nube (2004) cada poema está inspirado por un pintor ou escultor.

Na década dos 90, como xa ocorrera nos 80, configurase un novo panorama poético. Son varios os factores desencadeantes. Xorden numerosos colectivos poéticos que divulgan este xénero: Dolmen (Ourense), Batallón Literario da Costa da Morte, Serán Vencello, Blas Espín, Sete Naos, Santa Compaña… Proliferan así mesmo o certames poéticos, que logo publican a obra gañadora: Espiral Maior, González Garcés, Martín Códax, Francisco Añón, Leliadoura, Concello de Ferrol… Os recitais convértense nunha nova canle de difusión poética; pubs, festas ao aire libre, concertos, bares… pasaron a ser lugares para achegar a poesía a un público máis amplio, desmitificando así este xénero e os seus autores. Emerxe neste contexto un novo grupo de escritores, a chamada Xeración dos 90. Hai posicionamentos distintos sobre a consideración xeracional ou non deste grupo. Na súa poesía os temas universais reciben un tratamento novo; a lingua é máis coloquial e directa e está moi coidada; fronte ao autodidactismo de promocións anteriores, posúen un grande coñecemento da lingua galega, pois estudaron esta materia en estudos secundarios e mesmo superiores. Teñen preferencia polo versolibrismo. Afastan a poesía do culturalismo e achégana ao cotián; convértena na canle de divulgación de temas sociais da sensibilidade alternativa (insubmisión, antimilitarismo, ecoloxismo, feminismo…). Finalmente participan en actividades conxuntas (proxectos editoriais como os xa referidos, volumes colectivos, recitais conxuntos…).

25 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Á producción literaria deste grupo pertence a obra de Fran Alonso, na que xoga un importante papel a estética do cotián (Persianas, pedramol e outros nervios, 1992, ou Tortilla para os obreiros, 1996). En Miro Villar a poesía afástase do coloquialismo e a experimentación e adopta moldes máis tradicionais (soneto): Ausencias pretéritas (1990) ou Abecedario da desolación (1997). Tamén o amor e o erotismo, xunto á reivindicación política, aparecen na poesía minimalista e case inxenua de Rafa Villar (A sotavento dunha singradura, 1995, Casa ou sombra, 1995 ou Días de Sherezade, 2000). A mirada feminina atravesa a creación poética de escritoras que exponen unha nova visión da realidade e manifestan a súa rebeldía contra todo convencionalismo. Reivindican símbolos femininos cunha linguaxe manifestamente sexualizada. Iolanda Castaño (Elevar as pápebras, 1995; Vivimos no ciclo das erofanías, 1998 ou O libro da egoísta, 2003), Olga Novo (Nós nus, 1997 ou A cousa vermella, 2004), Emma Couceiro (Humidosas, 1997 ou o xogo metalingüístico (Cito), 2003), María do Cebreiro (O estadio do espello, 1998 ou Non queres que o poema te coñeza, 2004)… son algunhas destas poetisas.

Non é doado clasificar toda a producción poética deste tempo. Algunha proposta apunta catro rotas: a construcción dun discurso feminino, a poesía do cotiá, a poesía experimental e a poesía do coñecemento. En todo caso, só o vieiro da poesía feminina parece gañar entidade. A carón das novas literatas antes mencionadas, autoras xa consagradas como Pura Vázquez, Luz Pozo ou Mª Xosé Queizán, contribúen a configurar un discurso feminino, unha sensibilidade diferente para interpretar unha realidade tradicionalmente androcéntrica. Os outros camiños poéticos deben valorarse coa precaución á que obriga o feito de analizar un discurso aínda non asentado. É evidente, iso si, a enorme pluralidade de discursos poéticos.

26 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA

BERTA DÁVILA (Santiago de Compostela, 1987)

Novelista e poeta, Dávila comeza a escribir na adolescencia e gaña unha serie de certames xuvenís como o Minerva do colexio Manuel Peleteiro (2006), entre outros, publicando textos en revistas, plataformas dixitais, e libros colectivos.

Deuse a coñecer en 2007 co libro de poemas Corpo baleiro e, máis tarde, con Dentro (Premio Avelina Valladares, 2008), é autora da novela Bailarei sobre a túa tumba (Premio Biblos de Novela, 2008) e do libro de relatos A arte do fracaso (2010) que foi traducido ao castelán e ao xaponés.

LARA DOPAZO RUIBAL (Marín, 1985)

É xornalista e especialista en cooperación internacional. A súa obra poética, recoñecida con galardóns como o Gz Crea ou o Francisco Añón, concéntrase en dende illa peixe e ovella, dous títulos que mostran o seu interese por reconstruír os espazos cotiáns a partir das exploracións íntimas, con versos que concentran na súa capacidade imaxinativa o potencial lírico. Influenciada polo feminismo como instrumento de prospección creativa e social, Lara Dopazo cultivou tamén a narrativa en Clementina, que lle supuxo no ano 2015 o Premio Nortear.

ORIANA MÉNDEZ (Vigo, 1984)

Filóloga de formación e poeta, Oriana converteuse, desde as súas primeiras aparicións en revistas, recitais e intervencións, nunha voz de referencia da poesía galega. Pertencente ás colectivo Redes Escarlata, co que publicou no volumen Xuro que nunca volverei pasar fame (2003), desenvolveu una obra poética de raíz política

27 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

na que conxuga hábilmente historia, presente e ficción. En Derradeiras conversas co capitán Kraft (2007), Cero (2011) e O que precede a caída é branco (2015) practica una sorte de dislocación espacial e temporal que, xunto coa ocultación do eu mediante estratexias do discurso non lírico, crean una persoal e moi influente poética.

CELIA PARRA (Ourense, 1990)

É poeta e produtora. Licenciada en Comunicación Audiovisual e Máster en Produción e Xestión Audiovisual, traballa para varias produtoras e especialízase en videopoesía como investigadora, docente e creadora. Os seus videopoemas foron premiados e seleccionados en diversos certames de Europa, Estados Unidos e América Latina. Alén diso, é impulsora e produtora executiva de Versogramas, considerado o primeiro documental sobre o panorama internacional da videopoesía. Como poeta, publicou en 2009 o seu primeiro poemario, Non berce dás mareas, Premio Avelina Valladares. Froito da experimentación coa poesía híbrida, seguiríanlle no 2012 RE( C)verso, un CD autoeditado de audiopoesía, no 2013, Poemario Culinario, un receitario de poemas e fotografías servidas en formato web, e en 2018 Pantallas. A súa obra poética viu a luz en revistas como Dorna, Luzes, Oculta Lit e periódicos como Ou Salto Galicia. Forma parte de referéncialas antoloxías da última poesía galega Non seu despregar (2016) e 13. Antoloxía dá poesía galega próxima (2017, en edición bilingüe galego-castelán).

XABIER XIL XARDÓN (Morgade, Xinzo de Limia. 1983)

Licenciado en Filoloxía Galega pola Universidade de Vigo. Publicou en 2009 Cando menos a derrota, libro gañador do premio Eusebio Lorenzo Baleirón, onde exhibe un discurso singular, tamén desde o punto de vista léxico, sobre a identidade e a perda do territorio. Formou parte das colectivo Redes Escarlata, Poetas da Hostia y Tristecentos Versos. Na actualidade integra, con Miriam Rodríguez e Pablo Kaufman, o proxecto de creación videopoética Fiinda, e imparte talleres de creación literaria dirixidos ao público infantil e adolescente.

28 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

GONZALO HERMO (Taragoña, Rianxo, 1987)

Licenciado en Filoloxía Galega pola Universidade de Santiago de Compostela, publica os seus primeiros textos en revistas como “Dorna”, “Andar 21” o “Nova Ólisbos”. Recoñece haber decidido que se dedicaría á poesía tras ler “Follas Novas” de Rosalía de Castro sendo practicamente un neno. Os primeiros recoñecementos chegan co seu libro de poemas “Crac” (2011), que obtén o Premio de Poesía Xuventude Crea. En 2015 obtén o Premio Nacional de Poesía Nova polo libro “Celebración”. É membro do colectivo de intervención sociocultural Redes Escarlata.

ISMAEL RAMOS (A Picota, Mazaricos, 1994)

Mostrou a forza do seu discurso poético en 2013, nun iniciático Habitat/Interferencias. Nese mesmo ano publica A ferida, un diálogo de fusión intelectual con María do Cebreiro. En Os fillos da fame (2016) reafírmase na súa condición de poeta dono de sólidos universos propios e tamén dun poderosísimo imaxinario. A súa presenza vén sendo constante desde hai tempo tanto en recitais como en revistas. Dunha delas, a histórica Dorna, é membro do consello editorial. Activo nas redes sociais, mantén o blogue O triste Stephen.

ANTÓN BLANCO (Carril, Vilagarcía de Arousa, 1996)

É estudante de Grao de Lingua e Literatura Galegas da USC. Descubriu a poesía no impacto de , cando lle dedicaron o Día das Letras Galegas no ano 2011. Desde entón, non deixou de buscar novas expresións á súa voz e de tratar de entender os mecanismos da súa sintaxe. Músico de forma colateral (é batería do grupo Atrás Tigre), Antón Branco desenvolve co pianista e poeta Alfonso Traficante a proposta Canine, un experimento musical de poesía sen palabras. O seu primeiro libro, A oseira, inaugurou a colección de referencia de Chan dá Pólvora Editora, posteriormente publicou Tres estudos para un poema dá cidade. Gañou o veterano certame literario Minerva no seu XLII edición, entre outros premios para o xénero

29 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

poético. Publicou textos en revístalas Dorna e Graal así como en diversos fanzines. Ademais, aparece nas referenciales antoloxías Non seu despregar (2016) e 13. Antoloxía dá poesía galega próxima (2017). Hoxe forma parte do proxecto Chanzo de poesía en acción, vinculado á editorial na que debutara o que é un dos nomes máis destacables da última poesía galega.

30 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

INTRODUCCIÓN

La poesía es una manifestación de la diversidad en el diálogo, de la libre circulación de las ideas por medio de la palabra, de la creatividad y de la innovación. La poesía contribuye a la diversidad creativa al cuestionar de manera siempre renovada la forma en que usamos las palabras y las cosas, y nuestros modos de percibir e interpretar la realidad. Merced a sus asociaciones y metáforas y a su gramática singular, el lenguaje poético constituye, pues, otra faceta posible del diálogo entre las culturas.

La decisión de proclamar el 21 de marzo como Día Mundial de la Poesía fue aprobada por la UNESCO durante su 30º periodo de sesiones, que se celebró en París en 1999.

De acuerdo con la decisión de la UNESCO, el principal objetivo de esta acción es apoyar la diversidad lingüística a través de la expresión poética y dar la oportunidad a las lenguas amenazadas de ser un vehículo de comunicación artística en sus comunidades respectivas.

Por otra parte, este Día tiene como propósito promover la enseñanza de la poesía; fomentar la tradición oral de los recitales de poéticos; apoyar a las pequeñas editoriales; crear una imagen atractiva de la poesía en los medios de comunicación para que no se considere una forma anticuada de arte, sino una vía de expresión que permite a las comunidades transmitir sus valores y fueros más internos y reafirmarse en su identidad; y restablecer el diálogo entre la poesía y las demás manifestaciones artísticas, como el teatro, la danza, la música y la pintura.

Desde la biblioteca de la Diputación de A Coruña queremos rendirle nuestro particular homenaje realizando esta guía de lectura mostrando los orígenes de la poesía desde la Edad Media hasta nuestros días junto con una selección de documentos que el usuario puede encontrar en nuestra biblioteca, algunos de ellos se colocaron a modo de exposición en la entrada de la misma.

31 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

LA POESÍA GALLEGA: PASADO Y PRESENTE

1. La literatura medieval

La literatura gallega medieval está compuesta por un corpus de textos, poesía y prosa, escritos en gallego-portugués que datamos entre los siglos XII e XV. Podemos decir que esta literatura se divide en lírica profana y lírica religiosa.

Cuando hablamos de lírica profana gallego-portuguesa nos referirmos a una producción literaria que posee unas características particulares y que emerge en un contexto social, político y cultural específico. En los sigllos XII-XIII, Galicia atraviesa una etapa histórica de gran desenvolvimiento: se intensifica la producción agraria; se produce un crecimiento de la población; se consolidan núcleos urbanos, tanto de interior (Ourense, Lugo, Mondoñedo) como en el litoral (Betanzos, Noia, Viveiro, Baiona…), ligados a diversas actividades artesanales y comerciales, y Compostela se convierte en el centro de peregrinación de la Europa medieval, después de la consolidación de la ruta jacobea, y en capital de los reinos cristianos occidentales. Será precisamente el Camino de Santiago una de las vías por las que llega la literatura trovadoresca de la Provenza, con la que entronca la poesía trovadoresca gallega. El gallego-portugués se consolidará como la lengua específica para el cultivo de esta poesía. La producción trovadoresca llegaba al público a través de un espectáculo que tenía lugar en las cortes señoriales y regias, y en el que la música jugaba un papel primordial. Los autores de esta literatura eran los trovadores, poetas de condición noble, mismo reyes, y los juglares, poetas profesionales, que no pertencían a la nobleza, pero que vivían temporadas en la corte, donde interpretaban sus propias composiciones. En la interpretación de las cantigas intervenían también las soldadeiras, mujeres que ejercían la prostitución y que a través del canto, la danza o el acompañamiento instrumental formaban parte del espectáculo.

Esta experiencia literaria duro aproximadamente 150 años y en su desenvolvimiento se distinguen varios períodos:

32 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

e) Un periodo de aclimatación de la poesía trovadoresca, bajo el mecenazgo de los nobles gallegos y portugueses, que comprendería hasta 1225. Tradicionalmente se toma la cantiga de escarnio y maldecir, de Joao Soarez de Parvia, “Oro faz ost’o senhor Navarra” como el texto más antiguo de los conservados en los cancioneros. f) Un período de implantación, hasta 1250, en el que se adopta la lírica occitana tras un proceso de reelaboración. En este período quedarían fijadas las características específicas de los tres grandes géneros: cantiga de amigo, cantiga de amor y cantiga de escarnio e maldecir. g) La etapa de esplendor se sitúa entre 1250 e 1300. La mobilidad de los trovadores y juglares, que viajaban en los séquitos señoriales, favoreció la difusión del lirismo gallego-portugués en las cortes regias peninsulares. En los reinados de Alfonso X O Sabio (1252-1284) y Sancho IV (1284-1295) en Castilla y en los de Alfonso III (1248-1279) y Don Dinís (1279-1325) en Portugal, sus cortes se convirtieron en centros de producción y dinamización del movimiento trovadoresco. h) En la última etapa, 1300-1350, el lirismo trovadoresco se refugia en la corte portuguesa. Todos los investigadores coinciden en considerar que la muerte del Conde de Barelos, don Pedro de Portugal, hijo de Don Dinís, supone la muerte del último mecenas de la poesía trovadoresca gallego-portuguesa.

Los factores que desencadenan la decadencia de esta experiencia creativa son diversos, entre ellos, la ausencia de mecenas, la crisis económica e social por la que atraviesa Portugal, el agotamiento de la propia fórmula… Los textos recompilados de esta época son imitaciones de la literatura anterior, en una lengua contaminada, en los que se registran además elementos italianizantes.

Los textos de la lírica trovadoresca son de diversas formas. Como ya mencionamos anteriormente, existen tres grandes géneros poéticos: la cantiga de amigo, la cantiga de amor y la cantiga de escarnio e maldecir.

En la cantiga de amigo el amor es el argumento esencial. El poeta finge ser una mujer que se dirige a su amigo (enamorado). La naturaleza es testigo de su estado de ánimo y sirve de marco para crear ese ambiente idílico, mismo simbólico, en el que la mujer entra directa o indirectamente en contacto con el amigo, o con otros personajes (elementos de la naturaleza, la madre, las amigas…). El amor insatisfecho,

33 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

la alegría del amor correspondido, los atrancos a esa relación, por la prohibición o la separación no deseada, son los ejes temáticos de estos textos.

La cantiga de amor es un género más ligado a la lírica cultivada en la Provenza en los siglos XII-XIII. Procede de la cansó provenzal, género literario que sirve de canal de expresión de la doctrina del amor cortés, creada por la cultura trovadoresca occitana. El alejamiento del centro propulsor provocó un evidente empobrecimiento conceptual y estilístico del género en la literatura gallego-portuguesa. En esta literatura la doctrina del amor cortés presenta notables variaciones. La dama, una mujer soltera, será una fuente de sufrimiento (coita), y el trovador nunca conseguirá la alegría del amor (joi). La soltería de la dama dará lugar a una relación platónica que originará una cierta incorporeidad de la dama frente al erotismo y sensualidad de la protagonista provenzal. Los temas fundamentales de esta cantiga son la alabanza de la dama, la descripción del amor que el poeta siente por ella, la pena originada por el desdén, la reserva…

Cuando hablamos de cantiga de escarnio y maldecir estamos refiriéndonos a un único tipo de composición, ya que la diferencia entre las de escarnio y las de maldecir reside exclusivamente en la presencia de términos abiertamente obscenos en la segunda. En estas composiciones las equivocatio y la ironía son recursos característicos. La temática que comprenden es vasta. Los poetas dirigen su sarcasmo y ridiculización a personajes de la corte o de cualquier estamento social o profesional: jerarquía eclesiástica, aristocracia (excepto el rey), trovadores, juglares, soldadeiras, médicos, cargos militares o civiles… Los motivos de crítica son diversos: cuestiones políticas, actitudes y comportamientos contrarios a las obligaciones de la nobleza, las rivalidades entre trovadores, la conducta sexual…

Las cantigas están constituidas normalmente por cobras (estrofas) de seis o siete versos o por cibras de tres versos, siendo el último el refrán. El decasílabo es el verso predominante. No existe coincidencia entre un género particular y un determinado tipo de estrofa, aunque el predominio del refrán sea case absoluto en la cantiga de amigo. La existencia o no de refrán es el criterio para distinguir entre cantigas de refrán e cantigas de maestría, estas últimas sin refrán, siguiendo la forma provenzal. La finida es una conclusión de dos o tres versos al final del poema. Pero los trovadores gallego- portugueses emplearon también numerosos recursos estilísticos: jugaban con la repetición o no de la rima de las cobras, con la relación entre las cobras, con el encabalgamiento de las estrofas, con la repetición de una misma palabra o de una

34 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

variante morfológica en la misma posición… Ahora bien, el paralelismo es sin duda el recurso más emblemático de esta poesía trovadoresca gallego-portuguesa. Consiste en la reiteración de determinadas estructuras sintácticas (se repite un verso y varía solo la parte final con la introducción de un sinónimo o con la transposición de un término) o semánticas, para crear un sentido rítmico e incidir en ciertas ideas. En composiciones de dísticos paralelísticos con refrán emplearon el leixaprén, procedimiento retórico consistente en repetir el segundo verso de la primera cobra como primero de la tercera, el segundo de la segunda como primero de la cuarta y así sucesivamente.

Durante mucho tiempo esta literatura permanece en la oralidad. La recogida por escrito, lo que llamamos la tradición manuscrita, seguiría el siguiente proceso: al principio se escribían los textos en rollos o en hojas volantes. Varios de estos rollos constituirían luego antologías, ora de un trobador, ora de un género. Finalmente estas colectáneas parciales serían transcritas a volúmenes colectivos, cancioneros, de los que proceden los códices o cancioneros hoy existentes. De esta tradición manuscrita conservamos: El Cancioneiro de Ajuda, el Pergamiño Vindel, el Pergamiño Sharrer, el Cancioneiro Colocci Brancuti o Cancioneiro da Biblioteca Nacional, el Cancioneiro da Biblioteca Vaticana o Cancioneiro de Berkeley.

En cuanto a la lírica religiosa nos encontramos con que As Cantigas de Santa María son la mayor colección de composiciones de temática mariana escritas en gallego- portugués, lengua especializada en el género lírico. Ven la luz en la corte de Alfonso X, y aunque existió la creencia generalizada de que el monarca fuera autor exclusivo, hoy se sabe que fue un trabajo colectivo dirigido y supervisado por él. Detrás de este proyecto cultural parece estar el interés del rey por establecer la supremacía de Toledo sobre Compostela, centro de poder eclesiástico y cultural que limitaba sus ansias imperialistas, deseo para el que debía de mostrar la superioridad de su corte. Por otro lado, las colectáneas marianas están encuadradas dentro de una tradición europea de culto a la Virgen (de la que forman parte los Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo) con finalidad bien religiosa (lectura y predicación), bien propagandística (potenciar la devoción de determinados santuarios).

Las fuentes de las que bebe este corpus son diversas: las experiencias y recuerdos personales, las leyendas tradicionales peninsulares y extranjeras, colecciones latinas y romances de milagros y leyendas, colecciones de ensalzamiento de algún santuario… Se trata de milagros de clara intención didáctica que presentan siempre la misma estructura: breve introducción, presentación del protagonista y su conflicto,

35 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

intervención de la Virgen y alabanza final de su figura. El verso más empleado en estas composiciones es el de catorce sílabas y la estrofa el zézel. Consiste en la combinación de dos versos monorrimos que funcionan como refrán a los que se le añaden tres versos monorrimos seguidos de otro más, llamado verso de vuelta, que rima con el refrán.

2. Los Siglos Oscuros de la Literatura Gallega

La “normalidad” de la literatura gallega en la Edad Media se vió truncada en un período de tiempo, entre finales del siglo XV y primeros del XIX, que los estudiosos dieron en llamar Siglos Oscuros o de Silencio. A esta situación contribuyó el contexto político y social. La llegada al poder de los Reyes Católicos supone el inicio de la marginación de Galicia. La nobleza gallega, que apoyara a Juana la Beltraneja frente a Isabel, es substituida por nobleza foránea que ocupará importantes cargos de la Administración y de la Iglesia, pero que no se siente identificada con las peculiaridades lingüísticas y culturales gallegas. Se inicia así un proceso de desgalleguización progresivo de las clases dominantes. El español será la lengua empleada por la foránea elite de poder, pero también por la nobleza e hidalguía gallegas, quienes, poco a poco, se van incorporando a los grupos dominantes. El gallego se mantendrá entre las clases populares, infectado de elementos ajenos, pero conservando las peculiaridades propias que permitirán luego su recuperación.

Los cancioneros musicales de los siglos XV y XVI recogen cantigas paralelísticas con algunas semejanzas con la poesía lírica medieval. Existen también numerosas muestras de Villancicos de Navidad en gallego. Son composiciones que destilan una galleguización de los elementos de la Navidad (personajes, lugares…), juego de homofonías (galileo-gallego, Ourense-Oriente), que algunos estudiosos explican por la identificación que se establece con el pueblo gallego (pobres, ingenuos…). Estos villancicos, la mayoría anónimos, se encuentran curiosamente, como ocurre con la lírica medieval, por toda la Península, desde el siglo XVII al XIX.

Conservamos así mismo muestras de una poesía de circunstancias, fruto espontáneo de algún acontecimiento. “O Pranto da Frouseira” (nombre que recibía la casa de los Pardo de Cela en Valadouro, Lugo) relata la ejecución en Mondoñedo del Mariscal Pedro Pardo de Cela en 1483, como castigo por su rebeldía con los Reyes Católicos. El saqueo que sufrió Cangas do Morrazo por los turcos en 1617 es el tema de una composición que se transmitió oralmente hasta que fue copiada, en el siglo XVIII,

36 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

por un fraile de Celanova. De ese mismo año son también las Décimas ao Apóstolo Santiago de Martín Torrado, quien participa así en la polémica surgida por la intención de Felipe IV de nombrar copatrona de España a Santa Teresa, junto al Apóstol Santiago.

La universidad de Santiago celebraba desde 1536 las llamadas Festas Minervais, en memoria de Alonso de Fonseca, El Grande. Las composiciones del año 1697 son las únicas que se conservan. Entre ellas hay nueve romances gallegos, pese a ser el español o el latín las lenguas habituales de ese certamen.

La sensibilidad cultural e intelectual del Siglo de las Luces tiene escasa proyección en el cultivo literario de nuestra lengua. La producción de los ilustrados es generalmente en español, y aunque conservamos algunas composiciones en gallego de diferentes intelectuales nos detendremos en las figuras del Padre Sarmiento (1695- 1772) y José Andrés Cornide y Saavedra (1734-1803). Sarmiento es la figura más singular del siglo XVIII. Su contribución a la literatura gallega es el Diálogo de 24 rústicos. En sus escritos mostró interés por la lengua gallega (léxico, etimología, origen de la lengua…), y sus reivindicaciones siguen vigentes: la escolarización en gallego o la necesidad de conocer la lengua para las personas que viniesen a trabajar a Galicia. El erudito Cornide, economista e historiador, además de sus trabajos lexicográficos es el autor de la composición literaria más importante del siglo XVIII, el soneto “A Fíliada”, considerado por algunos críticos una de las joyas de la literatura gallega.

3. El siglo XIX

El silencio de los Siglos Oscuros se prolongó aún a lo largo de los primeros años del siglo XIX, siglo dinámico y convulso en el que podemos vislumbrar distintas etapas.

La producción de este tiempo la integran, sobre todo, textos con una clara finalidad pragmática y de escaso valor estético. Son pocas las muestras con intención literaria. Los textos panfletarios están relacionados directamente con la actualidad (lucha contra la invasión francesa, propaganda política…). De 1808 es el romance anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo aislamento que anima a la lucha contra los franceses. Los enfrentamientos entre absolutistas y liberales generan también textos en gallego. La Constitución de 1812 aparece elogiada en una décima publicada en el periódico Gazeta marcial y política de Santiago. A Tertulia da Quintana (1820) cuenta el asalto a la casa de un librero tras la derogación de la Constitución. Pedro Boado Sánchez, en el Diálogo entre dos labradores gallegos,

37 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

afligidos, y un abogado instruído, habla de la obligación de los labradores de pagar a la Iglesia, privilegio que anulaba la Constitución liberal. El género del diálogo o tertulia consiguió un gran éxito, probablemente porque facilitaba la comprensión y el esparcimiento del mensaje. Son generalmente anónimas y de temática variada: Primeira Tertulia de Picaños, Segunda Tertulia de Picaños, Diálogos na Alameda, parola de Cacheiras…

La primera composición literaria del siglo XIX es la pieza dramática A Casamenteira, que Antonio Benito Fandiño escribió estando en la cárcel en Compostela, en 1812, aunque fue publicada posteriormente. Está escrita en redondillas y es de carácter costumbrista. El tema son los casamientos amañados. La Égloga y la Alborada de Nicomedes Pastor Díaz son las muestras restantes de la intención literaria de esta etapa. Figura destacada del romanticismo español, Nicomedes compuso estas obras siendo estudiante en Santiago de Compostela. La Égloga de Belmiro e Benigno son los lamentos de amor de dos pastores. Consta de cinco estancias de catorce versos. La Alborada, compuesta por dieciséis estancias, glosa al amado en un locus amoenus esperando que despierte la amada.

Galicia era considerada una unidad, el Reino de Galicia, hasta que en 1833 Javier de Burgos establece una nueva reorganización administrativa. Nace así el Provincialismo como un movimiento que defendía la existencia de Galicia como una única provincia, concepto que no se corresponde con el actual, y que irá evolucionando hasta convertirse en lo que podemos considerar el primer bando del galleguismo. Galicia es considerada un territorio diferenciado dentro de la Península, con una especificidad concreta que se debe de recuperar. El levantamiento de 1846, motivado por el carácter centralizador y uniformizador del Estado, se integra dentro de este espíritu provincialista, y aunque fracasó supuso un punto de inflexión en la toma de conciencia de la situación y marcará la actividad de los precursores y de los artífices del Rexurdimento.

La figura más destacada entre los precursores es Xoan Manuel Pintos (1811-1876), autor de A gaita gallega (1853). La obra mezcla prosa y verso, diálogos, poemas diversos, observaciones lingüísticas… Está escrita en latín, gallego y español y pretende que el lector aprenda la lengua gallega. A la par de reivindicaciones lingüísticas, Pintos trata también problemas sociales de Galicia. Otros escritores precursores son Francisco Añón (1812-1861) y Alberto Camino (1820-1861). El primero consiguió con su himno “A Galicia” un premio en los Xogos Florais de A Coruña en 1861. Es autor de

38 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

poemas intimistas, costumbristas y sociales. Entre las composiciones de Alberto Camino sobresalen dos elegías: “O desconsoló” y “Nai chorosa”.

En 1856 tiene lugar una comida, El Banquete de Conxo, en el que participan estudiantes, obreros y artesanos. En él se denuncia la precaria situación de Galicia. Cuenta con la participación de una generación de intelectuales nacidos en la década de los 30-40, que continuarán la labor de los precursores: Murguía, Pondal, Curros, Aurelio Aguirre, Antonio de la Iglesia… Otro acontecimiento importante para las letras gallegas tiene lugar en 1861: se convocan los primeros Xogos Florais en A Coruña. Este certamen bilingüe fue patrocinado por un emigrante rico; José Pascual López Cartón. Las composiciones fueron recogidas en el Álbum de la Caridad (1862), publicación interesantísima porque va acompañada de un “mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos”, primera antología de la literatura gallega, elaborada por Antonio de la Iglesia. Contiene poemas en gallego y español. Algunos de los autores serán figuras destacadas del Rexurdimento como Pondal y Rosalía de Castro.

Podemos decir ahora que el Rexurdimento se inicia con la publicación, el 17 de mayo de 1863, de Cantares Gallegos, libro fundacional de este período. Se trata de una etapa de intensa actividad cultural. La pobreza, la emigración y la marginación que sufre Galicia propician la aparición del Regionalismo, movimiento en el que coexisten tres tendencias ideológicas: federal, tradicionalista e liberal. Esta última, más ligada al Provincialismo, tiene como representante a Manuel Murguía. Los regionalistas participan en actividades políticas e culturales.

La prensa de la época ayudó a esparcir la ideología regionalista. O Galiciano organizó en 1886 el primer concurso que exigía las composiciones en gallego. Martínez Salazar funda en 1885 en A Coruña la editorial Biblioteca Gallega, que publicará obras fundamentales para la literatura gallega: Los precursores de Murguía, El idioma Gallego de Antonio de la Iglesia, Aires da miña terra de Curros Enríquez ou Queixumes dos pinos de Pondal. La búsqueda de las señas de identidad gallegas favorece a los estudios lingüísticos e históricos. Son de esta época los primeros diccionarios y gramáticas. Por otro lado, es de 1865 la Historia de Galicia de Benito Vicetto y de 1866 la Historia de Galicia de Murguía. En este contexto la literatura en gallego será un eje más para contribuir a dignificar y reivindicar las peculiaridades galegas. El género más cultivado en el Rexurdimento fue la poesía.

39 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Rosalía de Castro (Santiago, 1837-Padrón, 1885) es la figura femenina emblemática de la lírica del Rexurdimento, período iniciado, como ya mencionamos, con su libro Cantares Gallegos. Pretende dignificar Galicia, denunciar las injustizas que sufre y reivindicar su lengua. Rosalía era consciente de que escribía desde un país sin conciencia nacional y asolagado por la asimilación lingüística e los prejuicios frente al gallego. Cantares consta de poemas costumbristas, amorosos, intimistas e sociales. Formalmente predominan los elementos de inspiración popular: arte menor, rima asonante, repeticiones, anáforas, paralelismos… Follas Novas (1880) es el segundo y el último libro en gallego de la autora. Rosalía es consciente de su situación de mujer- escritora y su discurso tiene un marcado carácter feminista. En los poemas de Follas Novas volvemos a encontrar poesía social, pero predomina la reflexión existencial, que evoluciona desde la introspección al colectivo. Retoma en este libro símbolos que ya empleara puntualmente en Cantares (la sombra, el clavo…) pero que ahora consiguen una dimensión alegórica. Las interpretaciones fueron muchas pero es precisamente esa polivalencia la que hace más atractivo el libro. Rosalía contribuyó con Follas Novas a abrir nuevos horizontes para a lengua gallega, y mostró la capacidad de esta lengua para el cultivo literario.

Manuel Curros Enríquez (Celanova, 1851-A Habana, 1908) es el poeta cívico del Rexurdimento. Su obra es una denuncia constante de las injusticias. Fue desde muy joven defensor de la ideología progresista, liberal y republicana. La marginación que sufre Galicia vinculará a Curros al Regionalismo. Se inicia en la poesía en 1869 con el poema “Cántiga” que escribe cuando estudiaba Derecho en Madrid. Pero será en 1877, después de participar y ganar el certamen literario que convocaba Modesto Fernández y González cuando empiece a conocerse. Curros tuvo que cantar un costume, una tradición y un tipo gallego y compuso “unha voda en Einibó”, “A Virxe de cristal” y “O gueiteiro de Penalta”. La publicación de Aires da miña terra (1880), gracias al apoyo del padre de Otero Pedrayo, supone un duro enfrentamiento con la Iglesia y hará aflorar su anticlericalismo. En el libro, que recoge todas las composiciones escritas en gallego por el autor hasta aquel momento, distinguimos tres líneas temáticas: poesía costumbrista, integrada por los poemas del certamen; intimista, presente en composiciones ligadas a acontecimientos familiares; y la cívica, composiciones de denuncia de los problemas del pueblo.

En la obra O divino sainete (1888) será donde Curros ponga de manifiesto su exacerbado anticlericalismo. Esta obra presenta elementos similares a la Divina Comedia de Dante. No se preocupa el autor celanovés especialmente por la forma.

40 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

La poesía es un molde adecuado para la protesta social, y el lenguaje y las formas no deben entorpecer el mensaje. En 1894 emigra a Cuba donde continuará, bien desde la creación literaria, bien desde la faceta jornalística, trabajando por su tierra.

Eduardo Pondal (Ponteceso, 1835-A Coruña, 1917) es, entre las tres grandes figuras del Rexurdimento, un poeta con un universo particular. Su posición económica y social le permite dedicarse a la literatura en exclusiva, después de licenciarse en medicina. Empezó su andaina poética en español. “A campana de Anllóns” es su primer poema en gallego y apareció publicado en el “Mosaico de nuestro vates gallegos contemporáneos”. Su primer libro fue Rumores de los pinos, obra bilingüe. Algunos poemas traducidos de este primer libro y otros poemas originales constituirían su único poemario en gallego publicado en vida, Queixumes dos pinos (1886). La teoría pondaliana está cargada de simbología. La oposición masculino/femenina representa la debilidad frente a la fortaleza. De la natureza (viento, aves, árboles...) recibe las revelaciones histórico-proféticas que solo el bardo sabe interpretar. El árbol, símbolo fundamental, conecta el pasado con el presente y lo terrestre con lo aéreo. El áspero paisaje bergantiñano con sus monumentos y sus topónimos serán el referente de Pondal, que ve en él la memoria viva del pasado celta. Son muchas las fuentes de las que bebe el culto Pondal para desenvolver su teoría: el ossianismo de James Macpherson; la antiguedad griega y latina que lo proviene de héroes, moldes estéticos...

La nómina de poetas que junto con Rosalía, Curros y Pondal contribuyeron a consolidar el Rexurdimento es amplia pero destacamos especialmente la figura de Valentín Ramas Carvajal (Ourense, 1849-1906), autor prolífico y destacado jornalista. Su primer libro fue Espiñas, follas e frores. Ramiño primeiro (1875). Tuvo tan buena acogida que al año siguiente publica la continuación, Espiñas, follas e frores. Ramiño segundo. Del autor son también los poemarios Dez cartas ós gallegos (1875), Desde la reja. Cantos de un loco (1878), libro bilingüe, y Musa das aldeas (1890). Fue catalogado como poeta costumbrista pero escribió también poemas sociales. La defensa de los labradores, y la denuncia de los atrancos y miserias que padecen, o la dignificación del idioma son habituales en su obra.

4. Del siglo XX a la actualidad

Algunas de las iniciativas de estos primeros años denotan un interés en continuar la labor de defensa y dignificación de las señas de identidad gallegas iniciada con el

41 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Rexurdimento. Así, en 1905 se funda la Real Academia Gallega, que tuvo como primer presidente a Manuel Murguía y como secretario a Uxío Carré Aldao.

En las primeras décadas de siglo se desenvuelve el agrarismo, movimiento de lucha por la situación del campesinado, que contará con el apoyo de numerosos intelectuales. El sector agrario se organiza en sociedades como Solidaridad Gallega (1907) o Acción Gallega (1910). Además el espíritu galleguista avanza a un nuevo bando. La herencia regionalista la recoge el Nacionalismo.

En 1916 se constituye en A Coruña la primera Irmandade da Fala a iniciativa de los hermanos Antón e Ramón Villar Ponte. Después se extenderá por otros pueblos y ciudades (Compostela, Ourense, Betanzos...). El periódico A Nosa Terra será portavoz de su ideario: fomentar el uso del idioma.

En la asamblea de Lugo de 1918 emerge el Nacionalismo. Son reivindicaciones suyas la autonomía integral de Galicia, para después constituir un estado federal en la Península Ibérica, las reformas socioeconómicas y la cooficialidad del idioma gallego. La elección entre la actividad política o cultural provocará una escisión a partir de la asamblea de 1922 en Monforte. Triunfará la línea culturalista encabezada por Risco. La actividad cultural de las irmandades abarcará todos los campos de la cultura galega.

Otro proyecto interesante y enriquecedor de esta época es la revista Nós y el grupo de intelectuales a los que dio su nombre, el Grupo Nós: Vicente Risco, Florentino López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo y Antón Losada Diéguez. La revista de dicho nombre fue fundada en 1920 y dirigida por Vicente Risco, con una aparición mensual hasta 1935. Aglutina a su alrededor una amplia nómina de intelectuales: Antón y Ramón Villar Ponte, Cabanillas, Castelao, Ánxel Casal (editor)...La intensa actividad de Nós se completa con la creación del Seminario de Estudos Galegos (1923), "centro de investigación" organizado en diferentes secciones (prehistoria, jeografía, etnografía y folclore, literatura, artes y letras, arqueología...) y que contó con el trabajo de, entre otros, Cotarelo Valledor, Fermín Bouza Brey, Lugrís Freire, Lois Tobío, Carballo Calero, Noriega Varela, Filgueira Valverde, Manuel Magariños Negreira...

Fue el Seminario el que elaboró un Anteproyecto de Estatuto de Galicia en 1931, año de la fundación del Partido Galleguista, que serviría de base para el Estatuto de 1936. Este, así como la intensa y fructífera actividad cultural de las cuatro primeras décadas de siglo a favor de la normalización de la cultura galega, se vieron truncados con la Guerra Civil.

42 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

La producción poética en gallego hasta 1936 es heterogénea y resulta difícil establecer lindes cronológicos o generacionales. Al lado de los continuadores de las líneas poéticas decimonónicas surgen elementos innovadores de interés. Manuel Leiras Pulpeiro (Mondoñedo, 1854-1912) publica en 1911 la obra costumbrista Cantares Gallegos. Será esta la línea predominante en su poesía posterior, compilada en Obras Completas, pero escribe también poesía social.

Ramón Cabanillas (Cambados, 1876-1959) fue el punto de unión entre la poesía decimonónica y la renovación estética posterior. Participó activamente en todas las iniciativas de este período. Emigrado en la Habana, publica sus primeros poemarios No desterro (1913) y Vento mareiro (1915). En ellos conviven la vena cívica con la pegada del costumbristo y el modernismo. Da terra asoballada (1917) representa el compromiso definitivo del poeta con los postulados del agrarismo y de las Irmandades da Fala. "A espada Escalibor", "O cabaleiro do Sant Grial" y "O soño do rei Artur" son las tres sagas, denominación de Cabanillas, que conforman Na noite estrelecida (1926). Se apropia del tema de la Bretaña y le añade valores como la salud y el sentimiento del paisaje, que lo galleguizan. El romance O bendito San Amaro (1925) y el poemario intimista A rosa de cen follas (1927) confirman la variedad de registros del poeta cambadés. Tras la guerra, además de la poesía popular Antífona da cantiga (1951) y de las traducciones de poesía universal Versos de alleas terras e tempos idos (1955), Cabanillas escribe la poesía reflexiva e amarga de Da miña zanfona (1954) y Samos (1858), que engloba la historia y la vida del monasterio donde pasó varias temporadas.

En los años veinte surge una generación de escritores que encuadramos en las vanguardias. Las corrientes vanguardistas europeas (ismos) que se desparraman por toda Europa en las dos primeras décadas del siglo XX son intentos de renovación estética que apuestan por la búsqueda de nuevas formas y la superación de la tradición. Su confluencia con el proyecto galleguista origina un vangardismo gallego que rechaza la ruptura radical.

Ligado al paisaxismo de los autores del siglo XIX surge el hilozoísmo (o imaginismo), movimiento que persigue la captación del alma del paisaje. Su principal cultivador fue Luis Amado Carballo (Pontevedra, 1901-1927) autor de los poemarios Proel (1927) y O Galo. Elementos revolucionarios como las sorprendentes imágenes que personifican la naturaleza, en la que se desaparece el yo lírico, conviven con una métrica sencilla y popular. Contó su poética con seguidores como Xulio Sigüenza, Euxenio Montes, Correa Calderón, Blanco Torres...

43 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

El descubrimiento en estas fechas del lirismo trobadoresco gallego-portugués, luego de la edición de las cantigas de amigo y amor, contribuyó al nacimiento del neotrovadorismo. Es una corriente estética que recrea estilos y temas de la lírica medieval y que tiene en Fermín Bouza Brey (Ponteareas, 1901-Compostela, 1973) con la publicación de Nao senlleira (1933), a su iniciador. El libro de Álvaro Cunqueiro, Cantiga nova que se chama riveira (1933) se aleja de la estética formalista de Bouza Brey al conjugar, con afán lúdico, imágenes rupturistas con elementos populares. La estética medieval se desarrolla aún en la posguerra en la producción de autores como Álvaro Cunqueiro (algunos poemas de Dona de corpo delgado, 1950), Álvarez Blázquez (Cancioneiro de Monfero, 1953) y fue y es cultivada por numerosos escritores de nuestra literatura.

Álvaro Cunqueiro, uno de los poetas más innovadores, experimentó también con otros movimientos vanguardistas. De su autoría son Mar ao norde (1932) y Poemas do si e do non (1933), que la crítica relaciona con el cubismo y surrealismo respectivamente.

Con todo, la figura referente de las vanguardias gallegas es Manuel Antonio (Rianxo, 1900-1930). De catro a catro es el único libro que publicó en vida; el resto de su producción estuvo inédita hasta 1972. Ya había publicado en periódicos poemas sueltos cuando escribe Con anacos do meu interior, poemas escritos entre 1920 y 1922, que mezclan elementos tradicionales y vanguardistas. Tampoco en Foulas (poemas escritos entre 1922 y 1925) y Sempre e máis despois (1923) está plenamente asumida la estética vanguardista.

De 1928 son dos creaciones, formalmente antitéticos, del autor: Viladomar e De catro en catro.. La regresión a las formas tradicionales de la primera contrasta con la asunción, en el segundo, de los postulados vanguardistas, en consonancia con su manifiesto. De catro en catro, subtitulado "Follas sen data dun diario de abordo", son 19 poemas que refieren a una viaje (el primero la despedida y el último a vuelta) asentada sobre un sistema de símbolos. El barco, símbolo principal, representa el yo lírico; el viento, la fuerza vital; la noche, la soledad... La ausencia de rima, la ortografía expresiva, los tecnicismos y extranjerismos para renovar el lenguaje, el predominio de la imagen... vinculan el libro con el vangardismo. Ahora bien, al mismo tiempo es una poesía personal, en la que el yo lírico, a veces, no consigue eludir cierta implicación emotiva que lo aleja de la deshumanización de las vanguardias.

44 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Encontramos también tendencias vanguardistas en otras obras anteriores a 1936 cómo Romances galegos (1933) o Poema en catro tempos (1931) de Eduardo blanco Amor, Fírgoas (1933) de Manuel Luis Acuña...

A partir de 1936, nos encontramos con que la sublevación fascista y la posterior dictadura puso freno a los logros culturales y políticos conseguidos hasta entonces: desaparece el periódico A Nosa Terra, la revista Nós, se produce el expolio del Seminario de Estudios Gallegos...

Políticos e intelectuales comprometidos con la causa nacionalista son fusilados o abocados al exilio. Las dificultades de continuidad que sufrió nuestra literatura en la Península las suplió la labor de los exiliados y emigrados en América. Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, Rafael Dieste, Xesús Lorenzo Varela, Luis Seoane, Castelao, Ramón Suárez Picallo... llevarán a cabo una intensa actividad en la diáspora a favor de Galicia y su cultura. La constitución del Consejo de Galicia (1944), presidido por Castelao, y la organización hermandad Gallega (1941) forman parte de la actividad política.

En el trabajo de los exiliados es importante su producción literaria, en la que tiene un papel destacado la poesía. Luis Seoane (Buenos Aires, 1910-A Coruña, 1979) es un intelectual polifacético. La emigración y el exilio son temas recurrentes en los poemas de Fardel do eisilado (1952), Na brétema, Sant-Iago (1956), As cicatrices (1959) y A maior abondamento (1972). La aportación de Lorenzo Varela (La Habana, 1916- Madrid, 1978) a la literatura gallega son los poemarios cívicos Catro poemas para catro gravados (1944) y Lonxe (1954).

Los escritores que pertenecen a la Xeración do 36 nacieron entre 1910 y 1920 y tienen en común no haber participado en la contienda civil y tener publicada obra antes de se haber producido. Aquilino iglesia Alvariño ( Sivane, 1909-Santiago, 1961) escribe Cómaros verdes (1947), Día a día (1960) y Lanza de Soledá (1961). El amor, la naturaleza, la muerte son temas recurrentes en su obra pero con innovaciones formales que tenderán la simplificación y esencialidade.

El primer poemario de Álvaro Cunqueiro (Mondoñedo, 1911-Vigo, 1981) fue Dona de corpo delgado (1950), libro en el que, aunque habiendo alguna composición neotrobadoresa, anuncia la poesía culturalista de Herba aquí e acolá (1980). Se trata de una obra que reúne su producción poética de las tres décadas anteriores. A través de leyendas y mitos reflexiona el escritor mindoniense sobre la esencia del ser humano.

45 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

La estética culturalista, junto a la honda preocupación formal, recorre también las obras Anxo de terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952) y Salterio de Fingoi (1961) de Ricardo Carballo Calero (Ferrol, 1910-Santiago, 1990). Al lado de estos autores hace falta destacar el intimismo radical de Palabra no tempo (1963) de María Marino (Noia, 1907-Parada del Courel, 1967); Eduardo Moreiras (Quiroga, 1914-Vigo, 1991) y las aportaciones casi filosóficas de A realidade esencial (1955) o Paisaxe en rocha viva (1958); la percepción nostálgica de Pura Vázquez (Ourense, 1918-2006) en Íntimas (1952) y Maturidade (1955); o las reflexiones existenciales y religiosas en Nimbos (1961) de Xosé María Díaz Castro (Guitiriz, 1914-Lugo, 1990).

Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912-Vigo, 1979), que había publicado Cartafol de poesía (1936), comienza después de la guerra su camino con el libro O soño sulagado (1954) aunque será con Longa noite de pedra (1962) cuando se consagre definitivamente como poeta. A pesar de contener poemas intimistas, los poemas cívicos (falta de libertad, pobreza, represión, compromiso con la tierra…) lo convertirán en un símbolo de oposición a la dictadura. A través de la sencillez expresiva y del sarcasmo los acercan la denuncia de la sociedad de su tiempo. La crítica y la ironía presiden los poemarios Viaxe ao país dos ananos (1968), Cantigas de escarnio e maldecir (1968), Paco Pixiñas (1970), Antipoemas (1972) y Cemiterio privado y Os autentes, ambos de 1973. Onde o mundo se chama Celanova (1975) amalgama el intimismo inicial de Celso Emilio con la serenidad de la madurez.

La Promoción de Enlace la integran escritores nacidos entre 1920 y 1930 que, como indica Méndez Ferrín, representan uno lo eres entre la Xeneración de 1936 y la Xeneración de las Fiestas Minervais. Muchos destos autores iniciaron su producción poética en castellano. Faustino Rei Romero, Antón Tovar, Luz Pozo Garza, Manuel Cuña Novás, Mª Carmen Kruckenberg, Xosé Neira Vilas… forman parte de esta promoción. Antón Tovar (Ririz de Veiga, 1921-Ourense, 2004) inicia su obra en castellano. Después de Arredores (1962) y Non (1967) publica en 1980 Calados esconxuros, libro en el que la preocupación por la existencia colectiva se impone a las reflexiones religiosas y metafísicas de los primeros poemarios, y que tendrá continuidad en los posteriores Berros en voz baixa (1990) y A nada destemida (1991). También Luz Pozo (Ribadeo, 1922) escribe inicialmente en castellano. Será en 1952 con O paxaro na boca cuando se decante por la expresión en gallego. El discurso intimista navega por sus poemarios para hablar del amor, de la existencia humana, de la muerte… Títulos como Verbas derradeiras (1976), Concerto de outono (1981) o Códice Calixtino (1981) junto a otros más recientes como Prometo a flor de loto (1991), Vida secreta de

46 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Rosalía (1996) y Memoria solar (2004), que recoge parte de su poética y alguna composición inédita, la consagran cómo una voz relevante y singular en el panorama poético gallego.

El intimismo, junto a las preocupaciones sociales y existenciales, caracterizan la obra de Mª Carmen Kruckenberg (Vigo, 1926), autora igualmente de diversos libros en castellano. Cantigas ao vento (1956) es su primer poemario, que dará paso, entre otros, Canaval de ouro (1962) o A sombra ergueita (1976). De fasquía medieval, época por la que se interesó profundamente, son 7 cantigas para as sete cantigas de Martín Codax (1985) o Cantigas para un tempo esquencido (1986), donde reúne sus poema neotrobadorescos. Manuel Cuña Novás (Pontevedra, 1926-1992) avanza en Fabulario Novo (1952) la línea de la posterior Escola da tebra, si bien cuenta asimismo con elementos propios del hilozoísmo y neotrobadorismo de preguerra.

Los escritores que constituyen la llamada Xeración das Festas Minervais nacieron entre 1930 y 1940 y no conocieron la Guerra Civil. La denominación del grupo procede de su participación en las Fiestas Minervais restauradas en Compostela entre 1953 y 1964. Sin embargo, hay también otras actividades en las que se implican conjuntamente: la colaboración en el periódico santiagués La Noche, la creación de la colección Illa Nova y la fundación de la editorial y del grupo Brais Pinto. El grupo Brais Pinto, nació en Madrid alrededor de 1958, a pesar de su breve existencia (desaparece a comienzos de los sesenta), desarrolló desde presupuestos vanguardistas y nacionalistas de izquierda una intensa labor cultural, no solo en el campo literario sino también en la pintura (crearon el vanguardista grupo A Gadaña). Bernardino Graña, Xosé Alexandre Cribeiro, Xosé Fernández Ferreiro o Ramón Lourenzo participan de esta iniciativa, pero a la Generación de las Fiestas Minervais pertenecen también Manuel María, Uxío Novoneyra, Salvador García- Bodaño, Xohana Torres, Xosé Luis Franco Grande, Avilés de Taramancos… Cultivarán la estética tenebrista, que ya fuera apuntada, como mencionamos anteriormente, por Cuña Novás.

La poética de la angustia y del pesimismo, características de la Escola da Tebra, están presentes en los primeros poemarios de Manuel María (Outeiro de Rei, 1929-A Coruña, 2004): Muiñeiro de brétemas (1950), Morrendo a cada intre (1952) y Advento (1954). El realismo coloquial de su libro Documentos persoaes (1958) destapa un nuevo canal expresivo, que cuajará definitivamente en el socialrealismo con la publicación de Longa noite de pedra de Celso Emilio. Cultivó una grande variedad de registros; paisajismo, socialrealismo, intimismo, son algunas de las tendencias poéticas, que

47 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

afloran en obras como Terra chá (1954), Poemas ao outono (1977), Versos para un país de minifundios (1969), Poemas para construir unha patria (1977), A luz resucitada (1984)…

El vitalismo de Profecía do mar (1966) de Bernardino Graña contrasta con la estética tenebrista de Poema do home que quixo vivir (1959), y tendrá continuidad en Se o noso amor y os peixes Sar arriba andasen (1981) o Sima-cima do voar do tolo (1984). La poesía social aparece en Non vexo Vigo nin Cangas (1975).

La trayectoria vital de Antón Avilés de Taramancos (Noia 1935-1992) provocó que sobre su figura hubiera uno cierto desconocimiento. Será tras la vuelta de Colombia en 1980 cuando comience a divulgarse. La naturaleza gallega y colombiana así como la nostalgia de una y de otra, recorren parte de su obra. O tempo no espello (1982) recoge toda su producción anterior a esta fecha. La evocación de las tierras colombianas reaparece en Cantos Caucanos (1985). En la asunción del retorno y en la consciencia del fin se erigen, respectivamente, As torres no ar (1989) y el libro póstumo Última fuxida a Harar (1992). En el año 2003 se publicó Obra poética completa, volumen que reúne toda su poesía.

Discrepan los críticos sobre la importancia que tuvieron, para la nueva fase que se abre a partir de 1975 en la poesía, los poemarios publicados en 1976: Con pólvora e magnolias de Méndez Ferrín y Mesteres de Arcadio López Casanova. En todo caso, hay un evidente cambio de rumbo que se materializa a partir de esta fecha en la aparición de colectivos poéticos vanguardistas; el Grupo de Comunicación Poética Madrugada, cuyo núcleo son Antón Reixa, Alberto Avendaño y Manuel María Romón, publicará los libros colectivos Silabario de turbina (1978) y A dama que fala (1983). En 1979 verán la luz As ladillas do travesti de La. Reixa, Facer pulgarcitos tres de Avendaño y Galletas Kokoschka, non de Romón. Es la suya una estética rupturista, de vanguardia, que procura la integración de la música, la imagen y la palabra. Reivindican la figura de Manuel Antonio en el Manifiesto Fóra as vosas sucias mans de Manuel Antonio (1979). En este camino de renovación merecen ser destacados dos poemarios de 1980: Herba aquí ou acolá de Cunqueiro y Direivos eu do Míster das cobras de Manuel Vilanova. El culturalismo del primero y el desbordamiento lingüístico del segundo constatan la voluntad renovadora de la poesía gallega, un proceso que cuajará a lo largo de esta década.

A partir de 1980, además de publicaciones específicamente literarias, algunas de vida efímera, como Nordés, Dorna, Coordenadas, Festa da Palabra Silenciada…, se

48 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

convocan los premios Esquío (1980), Ciudad de Ourense, Celso Emilio Ferreiro del Ayuntamiento de Vigo… La poesía de los ochenta se caracteriza por el culturalismo, la preocupación por los valores lingüísticos y formales del poema, el gusto por la interdisciplinariedade con otras manifestaciones artísticas, etc.

Son muchos los poetas conocidos como Xeración dos oitenta, que desarrollan su producción en este momento. La ruptura formal con la estética socialrealista que ya evidenciaba Seraogna (1976) de Alfonso Pexegueiro, se mantiene en obras posteriores como O pabellón das hortensias azuis (1983) o A illa das mulleres loucas (1984).

La inquietud por la elaboración técnica del texto es una constante en Xabier Rodríguez Baixeras. El soneto es la estructura destacada de los poemarios Fentos no mar e Lembranzas no areal, de 1981. En A gándara da noite (1987) se decanta por los poemas más largos. De la década de los noventa son Visitantes (1991), Nadador (1995) y Beira Norte (1997). Al nuevo siglo pertenecen O estranxeiro (2002) y O pan da tarde (2004).

Lideiras entre a paisaxe (1979) de Víctor Vaquero tiene aún pegada de la poesía social anterior. En las obras posteriores es importante el elemento mítico, bien la creación de mitos (Informe de gavilla, 1980) o bien la actualización de mitos clásicos (Camiño de Antioquía, 1982 o A fraga prateada, 1983). Estructurado como un viaje mítico por Galicia está A cámara de névoa (1989). Traxectorias. Obra poética 1977- 2001 (2003) recoge parte de su producción.

La obra de Xosé María Álvarez Cáccamo se clasifica en dos grupos: poemarios intimistas, centrados en sus vivencias, y poemarios más combativos. La familia, el paisaje marino y la reflexión poética del primer libro, Praia das furnas (1983), son elementos reiterados en obras posteriores: Arquitectura das cinzas (1985), Luminoso lugar de abatimiento (1987) y Lume branco (1991). La línea combativa de Os documentos de sombra (1986) continuará en Prego de cargos (1991). De su autoría son también Cimo das idades tristes (1988) o Fragmentos de mar (1989). Parte de su poesía está recogida en Ancoradoiro. Obra poética 1983-2003.

Encontramos en el Livro do Antroido de Manuel Rivas, primer poemario del autor, muchas de las constantes de su obra: el humanismo, la nostalgia de la niñez, el cotidiano, la ironía… Luego de la colaboración con Xavier Seoane en Anisia e outras sombras (1981), publica Baladas nas praias do Oeste (1985) y Mohicania (1987). La ironía, el humor, la simbiosis entre rural y urbano y el alejamiento del culturalismo

49 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

aparecen en Ningún Cisne (1989). Las antologías O pobo da noite (1996) y Do descoñecido ao descoñecido (Obra poética 1980-2003), de 2003, reúnen toda su obra poética.

Seivas de amor e tránsito (1984), Do desexo en corpo e sombra (1984) y Memorial de brancura (1985) de Miguel Ángel Fernán-Viejo tienen como eje central el amor. La percepción del paisaje será la protagonista de O libro das paisaxes vivas (1985) y se mantiene en Entre agua e fogo (1987), Poemas da lenta nudez (1994) y As certezas do clima (1996). El motivo del cuerpo es el tema central de Capital do corpo (2004) y la casa el símbolo de Territorio da desaparición, también del 2004.

Román Raña es el autor de Retrato de sombra en outono (1981), producción vanguardista, experimental y culturalista. La tendencia al metro clásico de Extramuros de noite (1984), se mantiene en las reflexiones sobre el amor, el paso del tiempo o la muerte de Nas areias doutro mar (1985) y mismo en Da murcha primavera (1988). Los grandes temas de la literatura universal están también en Ningún camiño (1997), obra en la que abandona las formas métricas tradicionales. Su última creación es As metamorfoses do túnel (2006).

La poesía de Julio López Valcárcel supone una reflexión constante alrededor del paso del tiempo, como ya anunciaba en Víspera do día (1979), poemario dominado por la angustia existencial. Declinará esta actitud llegando al vitalismo en O sol entre os dedos y al tono jubiloso de Memoria de Agosto, ambos de 1993.

El mar, el paso del tiempo y la nostalgia constituyen el universo literario de Ana Romaní quien, junto a otras poetisas de esta época, acercó la percepción femenina a la poesía. Palabra de mar (1987), Das últimas mareas (1994) y Arden (1998) constituyen la producción de la autora noia. Love me tender. 24 pezas mínimas para unha caixa de música (2005) es su nueva apuesta poética. Pero la mirada femenina de esta generación esta también en Pilar Pallarés y Xela Arias. Armonizan en el primero libro, Entre lusco e fusco (1980), de Pilar Pallarés la línea intimista y social. A partir de Sétima Soidade (1984) asume el discurso literario femenino. La obra gira alrededor del amor, la ausencia y la nostalgia. De 1996 es el poemario intimista, Livro das devoracións. La poesía de Xela Arias (Lugo, 1962-Vigo, 2003) en Denuncia do equilibrio (1986) es rupturista, mismo hermética, y tiene como eje temático el amor. Tigres coma cabalos (1990) combina el texto con fotografías de Julio Xil. El universo íntimo femenino brota en Darío a diario (1996), fruto de la experiencia de la maternidad. Intempériome (2003) es su último libro de poemas.

50 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Otro poeta fallecido de la Xeración dos oitenta es Eusebio Lorenzo Baleirón (Dodro, 1962-1986), quien publicó Os días olvidados (1985), O corpo e as sombras (1985) y A morte presentida (1988, libro póstumo). Es una poesía culturalista y esteticista que reflexiona e indaga en la naturaleza humana. Las referencias culturales están también presentes en la obra de Manuel Forcadela, quien, sin olvidar el aspecto formal, reflexiona nos sus poemas sobre temas universales. Su primera colección de poemas fue Ferida acústica de río (1981) a lo que siguieron O regreso das ninfas (1985) y O barredor en outono (1987). También la obra de Paulino Vázquez se inserta en el campo del culturalismo, manifiesto ya en el título del primero libro, Perdendo o tempo que fuxe como Xoán Sebastián Bach (1983), y reiterado en su producción posterior, de la década de los ochenta (Seixo para desfacer entre os dedos, 1985) y noventa (Aquí podían ser os pés arxila, 1991, Áspero tempo de caliza, 1994, y A experiencia inglesa, 1998).

Se percibe en la trayectoria de Xavier Seoane un influjo de las artes plásticas y un afán de renovación y experimentación de la forma poética. La exaltación de la mujer en el libro A caluga do paxaro (1979) tiene continuidad en Iniciación e regreso (1985) o Regreso e advenimento (1990). De 1999 es Don do horizonte, que contiene dos poemarios idénticos: “A néboa invisible” y “Agra de Brea”. En el 2004 publica Vagar de amor e sombra. Ángel Quintela es autor de dos libros de poemas A sombra dos pavillóns (1982) y O asasino estrábico (1996). Reflexiona sobre la condición humana en poemas de rigurosa construcción.

Trayectorias particulares tienen también Cesáreo Sánchez Iglesias o Luis Tosar. El simbolismo y la brevedad caracterizan la obra del primero: Antonte de salamántigas (1980), Ortiga da memoria (1985) o As árbores de sete palabras (1990). El sentimiento de la tierra, el origen y la identidad están presentes en la primera obra de Luis González Tosar, A caneiro cheo (1986). En Remol das travesías (1989) la simbología del viaje desemboca en la multiplicidade de lecturas. En Variación nube (2004) cada poema está inspirado por un pintor o escultor.

En la década de los 90, como ya había ocurrido en los 80, se configura un nuevo panorama poético. Son varios los factores desencadeantes. Surgen numerosos colectivos poéticos que divulgan este género: Dolmen (Ourense), Batallón Literario de la Costa da Morte, Serán Vinculo, Blas Desnudé, Siete Naos, Santa Compaña… Proliferan asimismo los certámenes poéticos, que luego publican la obra ganadora: Espiral Maior, González Garcés, Martín Códax, Francisco Añón, Leliadoura, Concello de

51 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Ferrol… Los recitales se convierten en un nuevo canal de difusión poética; pubs, fiestas al aire libre, conciertos, bares… pasaron a ser lugares para acercar la poesía a un público más amplio, desmitificando así este género y sus autores. Emerge en este contexto un nuevo grupo de escritores, la llamada Xeración dos 90. Hay posicionamientos distintos sobre la consideración generacional o no de este grupo. En su poesía los temas universales reciben un tratamiento nuevo; la lengua es más coloquial y directa y está muy cuidada; frente al autodidactismo de promociones anteriores, poseen un gran conocimiento de la lengua gallega, pues estudiaron esta materia en estudios secundarios y superiores. Tienen preferencia por el versolibrismo. Alejan la poesía del culturalismo y la acercan al cotidiano; la convierten en el canal de divulgación de temas sociales de la sensibilidad alternativa (insumisión, antimilitarismo, ecologismo, feminismo…). Finalmente participan en actividades conjuntas (proyectos editoriales como los ya referidos, volúmenes colectivos, recitales conjuntos…).

La producción literaria de este grupo pertenece la obra de Fran Alonso, en la que juega un importante papel la estética de lo cotidiano (Persianas, pedramol e outros nervios, 1992, o Tortilla para os obreiros, 1996). En Miro Villar la poesía se aleja del coloquialismo y la experimentación y adopta moldes más tradicionales (soneto): Ausencias pretéritas (1990) o Abecedario da desolación (1997).

También el amor y el erotismo, junto a la reivindicación política, aparecen en la poesía minimalista y casi ingenua de Rafa Villar (A sotavento dunha singradura, 1995, Casa ou sombra, 1995 o Días de Sherezade, 2000). La mirada femenina atraviesa la creación poética de escritoras que exponen una nueva visión de la realidad y manifiestan su rebeldía contra todo convencionalismo. Reivindican símbolos femeninos con un lenguaje manifiestamente sexualizada. Iolanda Castaño (Elevar as pápebras, 1995; Vivimos no ciclo das erofanías, 1998 o O libro da egoísta, 2003), Olga Nuevo (Nós nus, 1997 o A cousa vermella, 2004), Emma Couceiro (Humidosas, 1997 o O xogo metalingüístico (Cito), 2003), María do Cebreiro (O estadio do espello, 1998 o Non queres que o poema te coñeza, 2004)… son algunas de estas poetisas.

No es fácil clasificar toda la producción poética de este tiempo. Alguna propuesta apunta cuatro rumbos: la construcción de un discurso femenino, la poesía del cotidiana, la poesía experimental y la poesía del conocimiento. En todo caso, solo el camino de la poesía femenina parece ganar entidad. Al lado de las nuevas literatas antes mencionadas, autoras ya consagradas cómo Pura Vázquez, Luz Pozo o Mª Xosé

52 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Queizán, contribuyen a configurar un discurso femenino, una sensibilidad diferente para interpretar una realidad tradicionalmente androcéntrica. Los otros caminos poéticos deben valorarse con la precaución a la que obliga el hecho de analizar un discurso aún no asentado. Es evidente, eso sí, la enorme pluralidad de discursos poéticos.

53 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

NUEVAS GENERACIONES EN LA POESÍA GALLEGA

BERTA DÁVILA (Santiago de Compostela, 1987)

Novelista y poeta, Dávila comienza a escribir en la adolescencia y gana una serie de certámenes juveniles como el Minerva del colegio Manuel Peleteiro (2006), entre otros, publicando textos en revistas, plataformas digitales, y libros colectivos.

Se dio a conocer en 2007 con el libro de poemas Corpo baleiro y, más tarde, con Dentro (Premio Avelina Valladares, 2008), es autora de la novela Bailarei sobre a túa tumba (Premio Biblos de Novela, 2008) y del libro de relatos A arte do fracaso (2010) que fue traducido al castellano y al japonés.

LARA DOPAZO RUIBAL (Marín, 1985)

Es periodista y especialista en cooperación internacional. Su obra poética, reconocida con galardones como el Gz Crea o el Francisco Añón, se concentra en dende illa peixe y ovella, dos títulos que muestran su interés por reconstruir los espacios cotidianos a partir de las exploraciones íntimas, con versos que concentran en su capacidad imaginativa el potencial lírico. Influenciada por el feminismo como instrumento de prospección creativa y social, Lara Dopazo cultivó también la narrativa en Clementina, que le supuso en el año 2015 el Premio Nortear.

ORIANA MÉNDEZ (Vigo, 1984)

Filóloga de formación y poeta, Oriana se ha convertido, desde sus primeras apariciones en revistas, recitales e intervenciones, en una voz de referencia de la poesía gallega. Perteneciente al colectivo Redes Escarlata, con el que publicó en el volumen Xuro que nunca volverei pasar fame (2003), desarrolló una obra poética de

54 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

raíz política en la que conjuga hábilmente historia, presente y ficción. En Derradeiras conversas co capitán Kraft (2007), Cero (2011) y O que precede a caída é branco (2015) practica una suerte de dislocación espacial y temporal que, junto con la ocultación del yo mediante estrategias del discurso no lírico, crean una personal y muy influyente poética.

CELIA PARRA (Ourense, 1990)

Es poeta y productora. Licenciada en Comunicación Audiovisual y Máster en Producción y Gestión Audiovisual, trabaja para varias productoras y se especializa en videopoesía como investigadora, docente y creadora. Sus videopoemas han sido premiados y seleccionados en diversos certámenes de Europa, Estados Unidos y América Latina. Al otro lado de eso, es impulsora y productora ejecutiva de Versogramas, considerado el primer documental sobre el panorama internacional de la videopoesía. Como poeta, publicó en 2009 su primer poemario, No berce das mareas, Premio Avelina Valladares. Fruto de la experimentación con la poesía híbrida, le seguirían en el 2012 RE(C)verso, un CD autoeditado de audiopoesía, en el 2013, Poemario Culinario, un recetario de poemas y fotografías servidas en formato web, y en 2018 Pantallas. Su obra poética vio la luz en revistas como Dorna, Luzes, Oculta Lit y periódicos como O Salto Galicia. Forma parte de las referencias antologías de la última poesía gallega No seu despregar (2016) y 13. Antoloxía da poesía galega próxima (2017).

XABIER XIL XARDÓN (Morgade, Xinzo de Limia. 1983)

Licenciado en Filoloxía Galega por la Universidade de Vigo. Publicó en 2009 Cando menos a derrota, libro ganador del Premio Eusebio Lorenzo Baleirón, donde exhibe un discurso singular, también desde el punto de vista léxico, sobre la identidad y la pérdida del territorio. Formó parte del colectivo Redes Escarlata, Poetas da Hostia y Tristecentos Versos. En la actualidad integra, con Miriam Rodríguez y Pablo Kaufman, el proyecto de creación videopoética Fiinda, e imparte talleres de creación literaria dirigidos al público infantil y adolescente.

55 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

GONZALO HERMO (Taragoña, Rianxo, 1987)

Licenciado en Filología Gallega por la Universidad de Santiago de Compostela, publica sus primeros textos en revistas como “Dorna”, “Andar 21” o “Nova Ólisbos”. Reconoce haber decidido que se dedicaría a la poesía tras leer “Follas Novas” de Rosalía de Castro siendo prácticamente un niño. Los primeros reconocimientos llegan con su libro de poemas “Crac” (2011), que obtiene el Premio de Poesía Xuventude Crea. En 2015 obtiene el Premio Nacional de Poesía Joven por el libro “Celebración”. Es miembro del colectivo de intervención sociocultural Redes Escarlata.

ISMAEL RAMOS (A Picota, Mazaricos, 1994)

Mostró la fuerza de su discurso poético en 2013, en un iniciático Habitat/Interferencias. En ese mismo año publica A ferida, un diálogo de fusión intelectual con María do Cebreiro. En Os fillos de fame (2016) se reafirma en su condición de poeta dueño de sólidos universos propios y también de un poderosísimo imaginario. Su presencia viene siendo constante desde hace tiempo tanto en recitales como en revistas. De una de ellas, la histórica Dorna, es miembro del consejo editorial. Activo en las redes sociales, mantiene el blog O triste Stephen.

ANTÓN BLANCO (Carril, Vilagarcía de Arousa, 1996)

Es estudiante de Grado de Lengua y Literatura Gallegas de la USC. Descubrió la poesía en el impacto de Lois Pereiro, cuando le dedicaron el Día de las Letras Gallegas en el año 2011. Desde entonces, no ha dejado de buscar nuevas expresiones a su voz y de tratar de entender los mecanismos de su sintaxis. Músico de forma colateral (es batería del grupo Atrás Tigre), Antón Blanco desarrolla con el pianista y poeta Alfonso Traficante la propuesta Canine, un experimento musical de poesía sin palabras. Su primer libro, A oseira, inauguró la colección de referencia de Chan da Pólvora Editora, posteriormente publicó Tres estudos para un poema da cidade. Ganó el veterano certamen literario Minerva en su XLII edición, entre otros premios para el género poético. Publicó textos en las revistas Dorna y Grial así como en diversos fanzines.

56 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Además, aparece en las referenciales antologías No seu despregar (2016) y 13. Antoloxía da poesía galega próxima (2017). Hoy forma parte del proyecto Chanzo de poesía en acción, vinculado a la editorial en la que había debutado el que es uno de los nombres más destacables de la última poesía gallega.

57 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

INTRODUCTION

Poetry is a manifestation of diversity in dialogue, of the free circulation of ideas through words, creativity and innovation. Poetry contributes to creative diversity by constantly questioning the way we use words and things, and our ways of perceiving and interpreting reality. Thanks to their associations and metaphors and their singular grammar, the poetic language constitutes, then, another possible facet of the dialogue between cultures. The decision to proclaim March 21 as World Poetry Day was approved by UNESCO during its 30th session, which was held in Paris in 1999. According to the decision of UNESCO, the main objective of this action is to support linguistic diversity through poetic expression and to give the opportunity to threatened languages to be a vehicle of artistic communication in their respective communities. On the other hand, this Day has as its purpose to promote the teaching of poetry; encourage the oral tradition of poetic recitals; support small publishers; create an attractive image of poetry in the media so that it is not considered an antiquated form of art, but a means of expression that allows communities to transmit their values and values more internal and reaffirm their identity; and to re-establish the dialogue between poetry and other artistic manifestations, such as theater, dance, music and painting. From the library of the Diputación de A Coruña we want to pay our particular tribute by making this reading guide showing the origins of poetry from the Middle Ages to today with a selection of documents that the user can find in our library, some of them were placed as an exhibition at the entrance to it.

58 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

THE GALICIAN POETRY: PAST AND PRESENT

1. The medieval literature

The medieval Galician literature is composed of a corpus of texts, poetry and prose, written in Galician-Portuguese that date between the XII and XV centuries. We can say that this literature is divided into profane or religious lyric. When we speak of profane Galician-Portuguese lyric we refer to a literary production that has particular characteristics and that emerges in a specific social, political and cultural context. In the XII-XIII centuries, Galicia is going through a historic stage of great development: the agrarian production intensifies; population growth occurs; urban centers are consolidated, both inland (Ourense, Lugo, Mondoñedo) and on the coast (Betanzos, Noia, Viveiro, Baiona ...), linked to various craft and commercial activities, and Compostela becomes the center of pilgrimage in Europe medieval, after the consolidation of the Jacobean route, and in capital of the western Christian kingdoms. The Camino de Santiago will be one of the routes through which the troubadour literature of Provence arrives, with which the Galician troubadour poetry connects. Galician-Portuguese will be consolidated as the specific language for the cultivation of this poetry. The troubadour production reached the public through a show that took place in the royal courts and regias, and in which music played a key role. The authors of this literature were troubadours, poets of noble status, kings themselves, and jugglers, professional poets, who did not belong to the nobility, but who lived seasons in court, where they played their own compositions. In the interpretation of the cantigas, the soldadeiras also intervened, women who worked as prostitutes and who through singing, dancing or instrumental accompaniment were part of the show. This literary experience lasted approximately 150 years and in its development several periods are distinguished: a) A period of acclimatization of the troubadour poetry, under the patronage of the Galician and Portuguese nobles, which would include until 1225. Traditionally, the chant of derision and cursing is taken, by Joao Soarez de Parvia, "Oro faz ost'o senhor Navarra " as the oldest text preserved in cantigas. b) A period of implementation, until 1250, in which Occitan lyric is adopted after a process of reworking. In this period the specific characteristics of the three great genres would be fixed: cantiga de amigo, cantiga de amor and cantiga de escarnio y maldecir.

59 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

c) The stage of splendor is between 1250 and 1300. The mobility of the troubadours and minstrels, who traveled in the stately retinues, favored the spread of Galician- Portuguese lyricism in the royal courts of the peninsula. In the reigns of Alfonso X, O Sabio (1252-1284) and Sancho IV (1284-1295) in Castile and those of Alfonso III (1248-1279) and Don Dinís (1279-1325) in Portugal, their courts became centers of production and dynamization of the troubadour movement. d) In the last stage, 1300-1350, the troubadour lyricism took refuge in the Portuguese court. All the investigators agree in considering that the death of the Count of Barelos, Don Pedro de Portugal, son of Don Dinís, supposes the death of the last patron of Galician-Portuguese troubadour poetry.

The factors that trigger the decline of this creative experience are diverse, among them, the absence of patrons, the economic and social crisis that Portugal is going through, the exhaustion of the formula itself... The recompiled texts of this period are imitations of literature previous, in a contaminated language, in which Italianizing elements are also recorded.

The texts of the troubadour lyric are of different forms. As we mentioned before, there are three great poetic genres: the cantiga de amigo, the cantiga de amor and the cantiga de escarnio y maldecir.

In the cantiga de amigo, love is the essential argument. The poet pretends to be a woman who addresses his friend (in love). Nature is a witness to their state of mind and serves as a framework to create that idyllic, symbolic environment in which the woman enters directly or indirectly in contact with the friend, or with other characters (elements of nature, the mother, the friends…). The unsatisfied love, the joy of corresponded love, the stuck to that relationship, by prohibition or unwanted separation, are the thematic axes of these texts.

The cantiga de amor is a genre more linked to the lyric cultivated in Provence in the XII-XIII centuries. It comes from the tired Provençal, literary genre that serves as a channel of expression of the doctrine of courtly love, created by the Occitan troubadour culture. The distance from the propellant center caused an evident conceptual and stylistic impoverishment of the genre in Galician-Portuguese literature. In this literature the doctrine of courtly love presents remarkable variations. The lady, a single woman, will be a source of suffering (coita), and the troubadour will never get the joy of love (joi). The singleness of the lady will lead to a platonic relationship that will originate a certain incorporeidad of the lady against the eroticism and sensuality of the

60 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Provencal protagonist. The fundamental themes of this cantiga are the praise of the lady, the description of the love that the poet feels for her, the pain caused by disdain, the reserve...

When we speak of cantiga de escarnio y maldecir we are referring to a single type of composition, since the difference between escarnio and maldecir resides exclusively in the presence of overtly obscene terms in the second. In these compositions the equivocatio and irony are characteristic resources. The subject they understand is vast. Poets address their sarcasm and ridicule to court figures or any social or professional establishment: ecclesiastical hierarchy, aristocracy (except the king), troubadours, minstrels, soldadeiras, doctors, military or civilian positions... The reasons for criticism are diverse: political issues, attitudes and behaviors contrary to the obligations of the nobility, the rivalries between troubadours, sexual behavior...

Cantigas are usually composed of cobras (stanzas) of six or seven verses or three- line verses, the last being the proverb. The decasyllabic is the predominant verse. There is no coincidence between a particular genre and a certain type of verse, although the predominance of the proverb is absolute case in the cantiga de amigo. The existence or not of saying is the criterion to distinguish between cantigas de refrán and cantigas de maestría, the latter without saying, following the Provencal form. The finida is a conclusion of two or three verses at the end of the poem. But the Galician-Portuguese troubadours also used many stylistic resources: they played with the repetition or not of the rhyme of the cobras, with the relationship between the cobras, with the overlapping of the stanzas, with the repetition of the same word or of a variant morphological in the same position... Now, the parallelism is undoubtedly the most emblematic resource of this Galician-Portuguese troubadour poetry. It consists of the reiteration of certain syntactic structures (a verse repeats itself and varies only the final part with the introduction of a synonym or with the transposition of a term) or semantics, to create a rhythmic sense and influence certain ideas. In compositions of parallelistic sayings with proverb they used leixaprén, a rhetorical procedure consisting of repeating the second verse of the first cobra as the first of the third, the second of the second as the first of the fourth and so on.

For a long time this literature remains in orality. The collection in writing, what we call the manuscript tradition, would follow the following process: at the beginning the texts were written in rolls or in flyers. Several of these rolls would later constitute anthologies, now of a trobador, now of a genre. Finally these partial collectives would be transcribed

61 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

to collective volumes, cancioneros, from which the existing codix or cancioneiros come. From this manuscript tradition we keep: The Cancioneiro de Ajuda, the Pergamino Vindel, the Pergamino Sharrer, the Cancioneiro Colocci Brancuti or Cancioneiro da Biblioteca Nacional, the Cancioneiro da Biblioteca Vaticana or Cancioneiro de Berkeley.

Regarding the religious lyric, we find that As Cantigas de Santa María is the largest collection of compositions of Marian themes written in Galician-Portuguese, a language specialized in the lyrical genre. They see the light in the court of Alfonso X, and although there was a widespread belief that the monarch was the exclusive author, today it is known that it was a collective work directed and supervised by him. Behind this cultural project seems to be the king's interest in establishing the supremacy of Toledo over Compostela, a center of ecclesiastical and cultural power that limited his imperialist desires, a desire for which he must show the superiority of his court. On the other hand, the Marian collectives are framed within a European tradition of worship of the Virgin (of which the Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo are part) with a religious purpose (reading and preaching), or blurb (promoting the devotion of certain sanctuaries).

The sources from which this corpus drinks are diverse: personal experiences and memories, traditional peninsular and foreign legends, Latin collections and romances of miracles and legends, collections of exaltation of some sanctuary... These are miracles of clear didactic intention that present always the same structure: brief introduction, presentation of the protagonist and his conflict, intervention of the Virgin and final praise of his figure. The verse most commonly used in these compositions is fourteen syllables and the zézel stanza. It consists of the combination of two verses monorrimos that work like saying to which three monorhythms verses are added to him followed of another one more, called verse of return, that rhymes with the refrain.

2. The Dark Centuries in Galician Literature

The "normality" of Galician literature in the Middle Ages was truncated in a period of time, between the end of the 15th century and the beginning of the 19th century, which scholars called the Dark or Silent Centuries. The political and social context contributed to this situation. The arrival to power of the Catholic Monarchs marks the beginning of the marginalization of Galicia. The Galician nobility, who supported Juana la Beltraneja against Isabel, is replaced by foreign nobility who will occupy important positions of the

62 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Administration and the Church, but who does not feel identified with Galician linguistic and cultural peculiarities. Thus, a process of progressive deglaguization of the ruling classes begins. Spanish will be the language used by the foreign power elite, but also by Galician nobility and nobility, who, little by little, are incorporated into the dominant groups. The Galician will remain among the popular classes, infected by external elements, but retaining the peculiarities that will allow later recovery.

The musical songs of the XV and XVI centuries collect parallelistic cantigas with some similarities with the medieval lyrical poetry. There are also numerous Christmas carols in Galician. They are compositions that distill a Galicianization of the elements of Christmas (characters, places...), homophonies game (galileo-Galicia, Ourense-Oeste), which some scholars explain by the identification established with the Galician people (poor, naive...) These carols, mostly anonymous, are curiously found, as is the case with medieval lyricism, throughout the Peninsula, from the seventeenth to the nineteenth century.

We also preserve samples of a poetry of circumstances, the spontaneous result of some event. "O Pranto da Frouseira" (name given to the house of the Pardo de Cela in Valadouro, Lugo) relates the execution in Mondoñedo of Marshal Pedro Pardo de Cela in 1483, as punishment for his rebellion with the Catholic Monarchs. The looting that Cangas do Morrazo suffered for the Turks in 1617 is the subject of a composition that was orally transmitted until it was copied, in the 18th century, by a Celanova friar. Of that same year they are also the Décimas ao Apóstolo Santiago de Martín Torrado, who participates thus in the controversy arisen by the intention of Felipe IV to name patroness of to Santa Teresa, next to the Apostle Santiago.

The University of Santiago celebrated since 1536 the so-called Festas Minervais, in memory of Alonso de Fonseca, El Grande. The compositions of the year 1697 are the only ones that are preserved. Among them there are nine Galician romances, in spite of being the Spanish or the Latin the habitual languages of that contest.

The cultural and intellectual sensibility of the Century of the Lights has little projection in the literary culture of our language. The production of the illustrated is generally in Spanish, and although we keep some compositions in Galician of different intellectuals we will stop at the figures of Farther Sarmiento (1695-1772) and José Andrés Cornide and Saavedra (1734-1803). Sarmiento is the most singular figure of the 18th century. His contribution to Galician literature is the Diálogo de 24 rústicos. In his writings he showed interest in the (lexicon, etymology, origin of the language...), and his

63 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

claims are still valid: schooling in Galician or the need to know the language for people who came to work in Galicia. The erudite Cornide, economist and historian, in addition to his lexicographical works, is the author of the most important literary composition of the 18th century, the sonnet "A Fíliada", considered by some critics to be one of the jewels of Galician literature.

3. The 19th century

The silence of the Dark Centuries continued throughout the first years of the 19th century, a dynamic and convulsive period in which we can glimpse different stages.

The production of this time is composed, above all, of texts with a clear pragmatic purpose and of little aesthetic value. There are few samples with literary intention. The pamphleteering texts are directly related to the present (fight against the French invasion, political blurb...). From 1808 it is the anonymous romance Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo aislamento that encourages the fight against the French. The clashes between absolutists and liberals also generate texts in Galician. The Constitution of 1812 appears praised in a tenth published in the Gazeta marcial y política de Santiago. A Tertulia da Quintana (1820) tells the assault on the house of a bookseller after the repeal of the Constitution. Pedro Boado Sánchez, in the Diálogo entre dos labradores gallegos, afligidos, y un abogado instruído, speaks of the obligation of farmers to pay the Church, a privilege that nullified the liberal Constitution. The genre of dialogue or social gathering achieved great success, probably because it facilitated the understanding and dissemination of the message. They are generally anonymous and varied in theme: Primeira Tertulia de Picaños, Segunda Tertulia de Picaños, Diálogos na Alameda, parola de Cacheiras...

The first literary composition of the nineteenth century is the play A Casamenteira, which Antonio Benito Fandiño wrote while in prison in Compostela, in 1812, although it was published later. It is written in redondillas and is of character manners. The issue is married marriages. The Égloga and the Alborada by Nicomedes Pastor Díaz are the remaining samples of the literary intention of this stage. Outstanding figure of the Spanish romanticism, Nicomedes composed these works being student in Santiago de Compostela. The Égloga de Belmiro e Benigno are the laments of love of two pastors. It consists of five rooms of fourteen verses. The Alborada, composed of sixteen rooms, glosses the beloved in a locus amoenus waiting for the beloved to wake up.

64 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Galicia was considered a unit, the Kingdom of Galicia, until in 1833 Javier de Burgos established a new administrative reorganization. Provincialism was born as a movement that defended the existence of Galicia as a single province, a concept that does not correspond to the current one, and which will evolve to become what we can consider the first side of Galicianism. Galicia is considered a differentiated territory within the Peninsula, with a specific specificity that must be recovered. The 1846 uprising, motivated by the centralizing and standardizing character of the State, is part of this provincial spirit, and although it failed, it was a point of inflection in the awareness of the situation and will mark the activity of the precursors and the architects of the Rexurdimento.

The most prominent figure among the precursors is Xoan Manuel Pintos (1811-1876), author of A gaita gallega (1853). The work mixes prose and verse, dialogues, diverse poems, linguistic observations... It is written in Latin, Galician and Spanish and aims to make the reader learn the Galician language. Along with linguistic claims, Pintos also deals with social problems in Galicia. Other precursory writers are Francisco Añón (1812- 1861) and Alberto Camino (1820-1861). The first one obtained with his hymn "A Galicia" a prize in the Xogos Florais of A Coruña in 1861. He is the author of intimate poems, manners and social. Among the compositions of Alberto Camino stand out two elegies: "O desconsoló" and "Nai chorosa".

In 1856 there is a meal, El Banquete de Conxo, in which students, workers and artisans participate. In it the precarious situation of Galicia is denounced. It has the participation of a generation of intellectuals born in the decade of 30-40, who will continue the work of the pioneers: Murguía, Pondal, Curros, Aurelio Aguirre, Antonio de la Iglesia... Another important event for Galician letters takes place in 1861: the first Xogos Florais are summoned in A Coruña. This bilingual contest was sponsored by a wealthy emigrant; José Pascual López Cartón. The compositions were collected in the Álbum de la Caridad (1862), an interesting publication because it is accompanied by a " mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos", the first anthology of Galician literature, prepared by Antonio de la Iglesia. Contains poems in Galician and Spanish. Some of the authors will be prominent figures of the Rexurdimento as Pondal and Rosalía de Castro.

We can now say that the Rexurdimento begins with the publication, on May 17, 1863, of Cantares Gallegos, the foundational book of this period. It is a stage of intense cultural activity. The poverty, emigration and marginalization suffered by Galicia lead to

65 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

the emergence of Regionalism, a movement in which three ideological trends coexist: federal, traditionalist and liberal. The latter, more linked to Provincialism, has Manuel Murguía as its representative. The regionalists participate in political and cultural activities.

The press of the time helped to spread the regionalist ideology. O Galiciano organized in 1886 the first contest that demanded compositions in Galician. Martínez Salazar founded in 1885 in A Coruña the Biblioteca Gallega publishing house, which will publish fundamental works for Galician literature: The precursors of Murguía, the Idioma gallego of Antonio de la Iglesia, Aires da miña terra of Curros Enríquez or Queixumes dos pinos de Pondal. The search for Galician identity signs favors linguistic and historical studies. The first dictionaries and grammars are from this period. On the other hand, it is from 1865 the Historia de Galicia by Benito Vicetto and from 1866 the Historia de Galicia by Murguía. In this context literature in Galician will be one more axis to contribute to dignify and claim the Galician peculiarities. The most cultivated genre in the Rexurdimento was poetry.

Rosalía de Castro (Santiago, 1837-Padrón, 1885) is the emblematic female figure of the lyric of the Rexurdimento, a period that began, as already mentioned, with her book Cantares Gallegos. It aims to dignify Galicia, denounce the injustices it suffers and claim its language. Rosalia was aware that she wrote from a country without a national conscience and devastated by linguistic assimilation and prejudice against Galician. Cantares consists of folkloric, loving, intimate and social poems. Formally predominate the elements of popular inspiration: minor art, rhyme assonance, repetitions, anaphora, parallelism... Follas Novas (1880) is the second and the last book in Galician of the author. Rosalía is aware of her situation as a woman-writer and her speech has a strong feminist character. In the poems of Follas Novas we find social poetry again, but existential reflection predominates, which evolves from introspection to the collective. He picks up in this book symbol that she already used punctually in Cantares (the shadow, the nail...) but that now achieve an allegorical dimension. The interpretations were many but it is precisely that versatility that makes the book more attractive. Rosalía contributed with Follas Novas to open new horizons for the Galician language, and showed the capacity of this language for the literary culture.

Manuel Curros Enríquez (Celanova, 1851-A Havana, 1908) is the civic poet of the Rexurdimento. His work is a constant complaint of injustice. He was a very young defender of progressive, liberal and republican ideology. The marginalization that

66 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Galicia suffers will link Curros to Regionalism. He started in poetry in 1869 with the poem "Cántiga" he wrote when he was studying law in Madrid. But it will be in 1877, after participating and winning the literary contest that Modesto Fernández and González summoned when it begins to be known. Curros had to sing a custom, a tradition and a Galician type and composed "unha voda en Einibó", "A Virxe de cristal" and "O gueiteiro de Penalta". The publication of Aires da miña terra (1880), thanks to the support of the father of Otero Pedrayo, is a hard confrontation with the Church and will bring out its anticlericalism. In the book, which includes all the compositions written in Galician by the author until that moment, we distinguish three thematic lines: poetry manners, integrated by the poems of the contest; intimate, present in compositions linked to family events; and the civic, compositions of denunciation of the problems of the people.

In the work O divino sainete (1888) it will be where Curros reveals his exacerbated anticlericalism. This work presents elements similar to Dante's Divine Comedy. This author does not worry especially for the form. Poetry is a suitable mold for social protest, and language and forms should not obstruct the message. In 1894, he immigrated to Cuba where he will continue, either from the literary creation, or from the journalistic facet, working for his land.

Eduardo Pondal (Ponteceso, 1835-A Coruña, 1917) is, among the three great figures of the Rexurdimento, a poet with a particular universe. His economic and social position allows him to devote himself to literature exclusively, after graduating in medicine. He began his poetic first steps in Spanish. "A campana de Anllóns" is his first poem in Galician and was published in the "Mosaico de nuestro vates gallegos contemporáneos”. His first book was Rumores de los pinos, bilingual work. Some poems translated from this first book and other original poems would constitute his only poems in Galician published in life, Queixumes dos pinos (1886). The pontlian theory is loaded with symbology. Male / female opposition represents weakness versus strength. Of nature (wind, birds, trees...) receives the historical-prophetic revelations that only the bard can interpret. The tree, fundamental symbol, connects the past with the present and the terrestrial with the aerial. The rough landscape with its monuments and its place names will be the reference of Pondal, who sees in it the living memory of the Celtic past. There are many sources from which the Pondal cult drinks to develop his theory: the Ossianism of James Macpherson; the Greek and Latin antiquity that comes from heroes, aesthetic molds...

67 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

The list of poets that together with Rosalía, Curros and Pondal contributed to consolidate the Rexurdimento is wide, but we especially emphasize the figure of Valentín Ramas Carvajal (Ourense, 1849-1906), prolific author and outstanding journalist. His first book was Espiñas, follas e frores. Ramiño primeiro (1875). It was so well received that the following year it publishes the continuation, Espiñas, follas e frores. Ramiño segundo. The author also includes the poems Dez cartas ós gallegos (1875), Desde la reja. Cantos de un loco (1878), bilingual book, and Musa das aldeas (1890). He was cataloged as a local poet but he also wrote social poems. The defense of the farmers, and the denunciation of the blockages and miseries that they suffer, or the dignification of the language are habitual in their work.

4. From the 20th century to the present

Some of the initiatives of these first years denote an interest in continuing the work of defense and dignification of the Galician identity signs initiated with the Rexurdimento. Thus, in 1905, the Royal Galician Academy was founded, with Manuel Murguía as its first president and Uxío Carré Aldao as secretary.

In the first decades of the century agrarianism developed a movement to fight for the situation of the peasantry, which will have the support of numerous intellectuals. The agrarian sector is organized in societies such as Solidaridad Gallega (1907) or Acción Gallega (1910). In addition, the Galician spirit advances to a new side. The regionalist heritage is collected by Nationalism.

In 1916 the first Irmandade da Fala was established in A Coruña at the initiative of the brothers Antón e Ramón Villar Ponte. Later it will be extended to other towns and cities (Compostela, Ourense, Betanzos...). The newspaper A Nosa Terra will be a spokesperson for its ideology: encourage the use of language.

In the assembly of Lugo of 1918 Nationalism emerges. They are his claims the integral autonomy of Galicia, later to constitute a federal state in the , the socioeconomic reforms and the co-officiality of the Galician language. The choice between political or cultural activity will cause a split from the assembly of 1922 in Monforte. The culturalist line headed by Risco will triumph. The cultural activity of the irmandades will cover all the fields of the Galician culture.

Another interesting and enriching project of this period is the magazine Nós and the group of intellectuals whom gave his name, the Grupo Nós: Vicente Risco, Florentino

68 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo and Antón Losada Diéguez. The magazine of that name was founded in 1920 and directed by Vicente Risco, with a monthly appearance until 1935. It brings together a wide range of intellectuals: Antón and Ramón Villar Ponte, Cabanillas, Castelao, Ánxel Casal (editor)... The intense activity of Nós is completed with the creation of the Seminario de Estudos Galegos (1923), "research center" organized in different sections (prehistory, geography, ethnography and folklore, literature, arts and letters, archeology...) and that it had the work of, among others, Cotarelo Valledor, Fermín Bouza Brey, Lugrís Freire, Lois Tobío, Carballo Calero, Noriega Varela, Filgueira Valverde, Manuel Magariños Negreira...

It was the Seminary that developed a Preliminary Statute of Galicia in 1931, year of the founding of the Partido Galleguista, which would serve as the basis for the Statute of 1936. This, as well as the intense and fruitful cultural activity of the first four decades of the century In favor of the normalization of Galician culture, they were cut short by the Civil War.

The poetic production in Galician until 1936 is heterogeneous and it is difficult to establish chronological or generational boundaries. Next to the continuators of the nineteenth-century poetic lines arise innovative elements of interest. Manuel Leiras Pulpeiro (Mondoñedo, 1854-1912) publishes in 1911 the manners poems Cantares Gallegos. This will be the predominant line in his later poetry, compiled in Obras Completas, but also writes social poetry.

Ramón Cabanillas (Cambados, 1876-1959) was the point of union between nineteenth-century poetry and later aesthetic renewal. He participated actively in all the initiatives of this period. Emigrated in Havana, he published his first poetry books No Desterro (1913) and Vento Mareiro (1915). In them, live together the civic vein with the punch of the costumbrist and modernism. Da terra asoballada (1917) represents the definitive commitment of the poet with the postulates of Agrarianism and the Irmandades da Fala. "A espada Escalibor", "O caballeiro do Sant Grial" and "O soño do rei Artur" are the three sagas, denomination of Cabanillas, that make up Na noite estrelecida (1926). It appropriates the theme of the Brittany and adds values such as health and the feeling of the landscape, which galleguizan. The romance El bendito San Amaro (1925) and the intimate poetry book A rosa de cen follas (1927) confirm the variety of the Cambadian poet's records. After the war, besides the popular poetry Antífona da cantiga (1951) and the translations of universal poetry Versos de alleas terras e tempos idos (1955), Cabanillas writes the reflective and bitter poetry of Da miña

69 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

zanfona (1954) and Samos (1858), which includes the history and life of the monastery where he spent several seasons.

In the twenties a generation of writers emerges that we fit into the vanguards. The vanguards European currents (isms) that spread across Europe in the first two decades of the twentieth century are attempts at aesthetic renewal that are committed to the search for new forms and the overcoming of tradition. Its confluence with the Galician project originates a Galician vanguardism that rejects the radical rupture.

Linked to the lansdcaping of the authors of century XIX arises hylozoismo (or imaginism), movement that persecutes the capture of the soul of the landscape. His main grower was Luis Amado Carballo (Pontevedra, 1901-1927) author of the poetry books Proel (1927) and O Galo. Revolutionary elements such as the amazing images that personify nature, in which the lyrical self disappears, coexist with a simple and popular metric. He told his poetry with followers like Xulio Sigüenza, Euxenio Montes, Correa Calderón, Blanco Torres...

The discovery at this time of Galician-Portuguese troubadour lyricism, after the edition of the cantigas de amigo y amor, contributed to the birth of neotrovadorismo. It is an aesthetic current that recreates styles and themes of medieval lyricism and has Fermín Bouza Brey (Ponteareas, 1901-Compostela, 1973) with the publication of Nao senlleira (1933), its initiator. The book by Álvaro Cunqueiro, Cantiga nova que se chama riveira (1933) moves away from the formalist aesthetic of Bouza Brey by combining, with ludic enthusiasm, break-up images with popular elements. The medieval aesthetic is still developed in the postwar period in the production of authors like Álvaro Cunqueiro (some poems by Dona de corpo delgado, 1950), Álvarez Blázquez (Cancioneiro de Monfero, 1953) and was and is cultivated by numerous writers of our literature.

Álvaro Cunqueiro, one of the most innovative poets, also experimented with other vanguard movements. Of its authorship are Mar ao norde (1932) and Poemas do si e do non (1933), which criticism relates to cubism and surrealism respectively.

However, the reference figure of the Galician vanguard is Manuel Antonio (Rianxo, 1900-1930). De catro a catro is the only book he published in life; the rest of his production was unpublished until 1972. He had already published loose poems in newspapers when he writes Con anacos do meu interior, poems written between 1920 and 1922, which mix traditional and vanguard elements. Neither in Foulas (poems

70 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

written between 1922 and 1925) and Sempre e mais despois (1923) is vanguard aesthetics fully assumed.

Of 1928 are two creations, formally antithetical, of the author: Viladomar e De catro en catro. The regression to the traditional forms of the first contrasts with the assumption, in the second, of the vanguards postulates, in consonance with his manifest. De catro en catro, subtitled "Follas sen data dun dia de abodo", are 19 poems that refer to a trip (the first the farewell and the last one to return) based on a system of symbols. The ship, the main symbol, represents the lyric self; the wind, the life force; the night, the loneliness... The absence of rhyme, the expressive orthography, the technicalities and foreign words to renew the language, the predominance of the image... link the book with vangardism. Now, at the same time it is a personal poetry, in which the lyric self, sometimes, does not manage to elude some emotional implication that moves it away from the dehumanization of the vanguards.

We also find vanguard tendencies in other works before 1936 such as Romances galegos (1933) or Poema en catro tempos (1931) by Eduardo blanco Amor, Fírgoas (1933) by Manuel Luis Acuña...

As of 1936, we find that the fascist uprising and the subsequent dictatorship put a brake on the cultural and political achievements achieved until then: the newspaper A Nosa Terra disappears, the magazine Nós, the expoliation of the Seminario de Estudos Galegos...

Politicians and intellectuals committed to the nationalist cause are shot or forced into exile. The difficulties of continuity suffered by our literature in the Peninsula were met by the work of the exiles and emigrants in America. Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, Rafael Dieste, Xesús Lorenzo Varela, Luis Seoane, Castelao, Ramón Suárez Picallo... will carry out an intense activity in the diaspora in favor of Galicia and its culture. The constitution of the Council of Galicia (1944), chaired by Castelao, and the Galician brotherhood organization (1941) are part of the political activity.

In the work of the exiles, their literary production is important, in which poetry has a prominent role. Luis Seoane (Buenos Aires, 1910-A Coruña, 1979) is a versatile intellectual. Emigration and exile are recurrent themes in the poems of Fardel do Eisilado (1952), Na Brétema, Sant-Iago (1956), As cicatrices (1959) and A maior abondamento (1972). The contribution of Lorenzo Varela (Havana, 1916-Madrid, 1978) to Galician

71 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

literature is the poetry poems Catro poemas para catro gravados (1944) and Lonxe (1954).

The writers who belong to the 36 Generation were born between 1910 and 1920 and have in common not having participated in the civil war and having published a work before it was produced. Aquilino Iglesia Alvariño (Sivane, 1909-Santiago, 1961) writes Cómaros verdes (1947), Día a día (1960) and Lanza de Soledá (1961). Love, nature, death are recurrent themes in his work but with formal innovations that will tend to simplify and essential.

Álvaro Cunqueiro's first book of poems (Mondoñedo, 1911-Vigo, 1981) was Dona de corpo delgado (1950), a book in which, although having some neotrobadoresa composition, announces the cultural poetry of Herba aquí e acolá (1980). It is a work that brings together his poetic production of the three previous decades. Through legends and myths the mindoniense writer reflects on the essence of the human being.

Culturalist aesthetics, along with deep formal concern, also covers the works Anxo de terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952) and Salterio de Fingoi (1961) by Ricardo Carballo Calero (Ferrol, 1910-Santiago, 1990). Beside these authors it is necessary to emphasize the radical intimacy of Palabra no tempo (1963) by María Marino (Noia, 1907-Parada del Courel, 1967); Eduardo Moreiras (Quiroga, 1914-Vigo, 1991) and the almost philosophical contributions of A realidade esencial (1955) or Paisaxe en rocha viva (1958); the nostalgic perception of Pura Vázquez (Ourense, 1918- 2006) in Íntimas (1952) and Maturidade (1955); or the existential and religious reflections in Nimbos (1961) by Xosé María Díaz Castro (Guitiriz, 1914-Lugo, 1990).

Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912-Vigo, 1979), who had published Cartafol de poesía (1936), after the war began his journey with the book O soño sulagado (1954) although it will be with Longa noite de pedra (1962) when be definitively consecrated as a poet. Despite containing intimate poems, the civic poems (lack of freedom, poverty, repression, commitment to the land ...) will make it a symbol of opposition to the dictatorship. Through the expressive simplicity and sarcasm they are approached by the denunciation of the society of their time. Criticism and irony preside over the poems Viaxe ao país dos ananos (1968), Cantigas de escarnio y maldecir (1968), Paco Pixiñas (1970), Antipoemas (1972) and Cemiterio privado and Os autentes, both from 1973. Onde o mundo se chama Celanova (1975) amalgamates the initial intimacy of Celso Emilio with the serenity of maturity.

72 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

The Promoción de Enlace is made up of writers born between 1920 and 1930 who, as Méndez Ferrín indicates, represent one of you between the Generation of 1936 and the Generation of the Festas Minervais. Many authors began their poetic production in Spanish. Faustino Rei Romero, Antón Tovar, Luz Pozo Garza, Manuel Cuña Novás, Mª Carmen Kruckenberg, Xosé Neira Vilas ... are part of this promotion. Antón Tovar (Ririz de Veiga, 1921-Ourense, 2004) begins his work in Spanish. After Arredores (1962) and Non (1967) publishes in 1980 Calados esconxuros, a book in which the concern for collective existence is imposed on the religious and metaphysical reflections of the first poems, and that will be continued in the later Berros en voz baixa (1990) and A nada destemida (1991). Luz Pozo (Ribadeo, 1922) also writes initially in Spanish. It will be in 1952 with O paxaro na boca when she chooses the expression in Galician. The intimate speech navigates through his poems to talk about love, human existence, death... Titles such as Verbas derradeiras (1976), Concerto de outono (1981) or Códice Calixtino (1981) along with other more recent as Prometo a flor de loto (1991), Vida secreta de Rosalía (1996) and Memoria solar (2004), which includes part of her poetry and some unpublished composition, consecrate her as a relevant and singular voice in the Galician poetic panorama.

Intimacy, together with social and existential concerns, characterize the work of Mª Carmen Kruckenberg (Vigo, 1926), who also wrote several books in Spanish. Cantigas ao vento (1956) is his first book of poems, which will give way, among others, Canaval de ouro (1962) or A sombra ergueita (1976). Of medieval fascism, time for which he became deeply interested, there are 7 cantigas para as sete cantigas de Martín Codax (1985) or Cantigas para un tempo esquencido (1986), where he gathers his neotrobadorescos poems. Manuel Cuña Novás (Pontevedra, 1926-1992) advances in Fabulario Novo (1952) the line of the later Escola da tebra, although it also has elements of the pre-war hylocrotism and neotroboism.

The writers that constitute the so-called Festas Minervais Generation and were born between 1930 and 1940 and did not know the Civil War. The name of the group comes from their participation in the Festas Minervais restored in Compostela between 1953 and 1964. However, there are also other activities in which they are jointly involved: the collaboration in the Santiago newspaper La Noche, the creation of the Illa Nova collection and the founding of the publisher and the Brais Pinto group. The Brais Pinto group, was born in Madrid around 1958, despite its brief existence (it disappears at the beginning of the sixties), developed from vanguard budgets and left nationalists an intense cultural work, not only in the literary field but also in the painting (they created

73 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

the vanguard group A Gadaña). Bernardino Graña, Xosé Alexandre Cribeiro, Xosé Fernández Ferreiro and Ramón Lourenzo participate in this initiative, but the Generation of the Festas Minervais also includes Manuel María, Uxío Novoneyra, Salvador García- Bodaño, Xohana Torres, Xosé Luis Franco Grande, Avilés de Taramancos ... Cultivate the tenebrist aesthetic, which was already pointed out, as we mentioned earlier, by Cuña Novás.

The poetics of anguish and pessimism, characteristics of the Escola da Tebra, are present in the first poems by Manuel María (Outeiro de Rei, 1929-A Coruña, 2004): Muiñeiro de brétemas (1950), Morrendo a cada intre (1952) and Advento (1954). The colloquial realism of his book Documentos persoaes (1958) uncovers a new expressive channel, which will definitively come together in social realism with the publication of Longa noite de pedra by Celso Emilio. He cultivated a large variety of records; landscaping, social realism, intimacy, are some of the poetic trends that emerge in works such as Terra Chá (1954), Poemas ao outono (1977), Versos para un país de minifundios (1969), Poemas para construir una patria (1977), A luz resucitada (1984)…

The vitalism of Bernardino Graña in Profecía do mar (1966) contrasts with the tenebrist aesthetic of Poema do home que quixo vivir (1959), and will continue in Se o noso amor y os peixes Sar arriba andasen (1981) or Sima-cima do voar do tolo (1984). Social poetry appears in Non vexo Vigo nin Cangas (1975).

The life trajectory of Antón Avilés de Taramancos (Noia 1935-1992) caused a certain lack of knowledge about his figure. It will be after the return of Colombia in 1980 when it begins to spread. The Galician and Colombian nature as well as the nostalgia of one and the other, cover part of his work. O tempo no espello (1982) collects all its production prior to this date. The evocation of Colombian lands reappears in Cantos Caucanos (1985). In the assumption of the return and in the consciousness of the end, As Torres no ar (1989) and the posthumous book Última fuxida a Harar (1992) are erected respectively. In 2003, Obra Poética Completa was published, a volume that brings together all his poetry.

Disagree critics about the importance they had, for the new phase that opens from 1975 in poetry, the poems published in 1976: Con pólvora e magnolias by Méndez Ferrín and Mesteres de Arcadio López Casanova. In any case, there is an evident change of course that materializes from this date on the emergence of vanguard poetic collectives; The Group of Early Poetic Communication, whose core are Antón Reixa, Alberto Avendaño and Manuel María Romón, will publish the collective books Silabario

74 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

de turbina (1978) and A dama que fala (1983). In 1979 they will see the light As ladillas do travesti de La. Reixa, Facer pulgarcitos tres of Avendaño and Galletas Kokoschka, non of Romón. His is a breakthrough, vanguard aesthetic that seeks the integration of music, image and word. Claim the figure of Manuel Antonio in the Manifesto Fóra as vosas sucias mans Manuel Antonio (1979). In this path of renewal, two poems of 1980 deserve mention: Herba aquí ou acolá de Cunqueiro and Direivos eu do Míster das cobras by Manuel Vilanova. The culturalism of the first and the linguistic overflow of the second confirm the renewing will of Galician poetry, a process that will materialize throughout this decade.

From 1980, in addition to specifically literary publications, some of ephemeral life, such as Nordés, Dorna, Coordenadas, Festa da Palabra Silenciada ..., It started Esquío awards (1980), City of Ourense, Celso Emilio Ferreiro of the City Council of Vigo ... The poetry of the eighties is characterized by culturalism, concern for the linguistic and formal values of the poem, a taste for interdisciplinarity with other artistic manifestations, etc.

There are many poets known as Eighty Generation, who develop their production at this time. The formal rupture with the socialist aesthetic that already showed Seraogna (1976) of Alfonso Pexegueiro, is maintained in later works such as O pabellón das hortensias azuis (1983) or A illa das mulleres loucas (1984).

The concern for the technical development of the text is a constant in Xabier Rodríguez Baixeras. The sonnet is the outstanding structure of the poetry books Fentos no mar and Lembranzas no areal, from 1981. In A gándara da noite (1987) opts for the longest poems. Of the decade of the ninety they are Visitors (1991), Nadador (1995) and Beira Norte (1997). O estranxeiro (2002) and O pan da tarde (2004) belong to the new century.

Lideiras entre a paisaxe (1979) by Víctor Vaquero is still stuck with the previous social poetry. In later works, the mythical element is important, either the creation of myths (Informe de Gavilla, 1980) or the updating of classical myths (Camiño de Antioquía, 1982 or A fraga prateada, 1983). Structured as a mythical journey through Galicia is A camera de névoa (1989). Traxectorias. Obra poética 1977-2001 (2003) includes part of its production.

The work of Xosé María Álvarez Cáccamo is classified into two groups: intimate poems, focused on their experiences, and the more combative poetry. The family, the

75 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

seascape and the poetic reflection of the first book, Praia das furnas (1983), are elements reiterated in later works: Arquitectura das cinzas (1985), Luminoso lugar de abatimiento (1987) and Lume branco (1991). The combative line of Os documentos de sombra (1986) will continue in Prego de cargos (1991). He is also responsible for Cimo das idades tristes (1988) or Fragmentos de mar (1989). Part of his poetry is collected in Ancoradoiro. Obra poética 1983-2003.

We find in the Livro do Antroido by Manuel Rivas, the author's first collection of poems, many of the constants of his work: humanism, homesickness, everyday life, irony... After the collaboration with Xavier Seoane in Anisia e outras sombras (1981), publishes Baladas nas praias do Oeste (1985) and Mohicania (1987). The irony, the humor, the symbiosis between rural and urban and the distancing of culturalism appear in Ningún cisne (1989). The anthologies O pobo da noite (1996) and Do descoñecido ao descoñecido (Obra poética 1980-2003), from 2003, gather all his poetic work.

Seivas de amor e tránsito (1984), Do desexo en corpo e sombra (1984) and Memorial de Brancura (1985) by Miguel Ángel Fernán-Viejo have love as their central axis. The perception of the landscape will be the protagonist of O libro das paisaxes vivas (1985) and it is maintained in Entre auga e fogo (1987), Poemas da lenta nudez (1994) and As certezas do clima (1996). The motive of the body is the central theme of Capital do corpo (2004) and the house the symbol of Territorio da desparición, also of 2004.

Román Raña is the author of Retrato de sombra en outono (1981), vanguard, experimental and culturalist production. The tendency to the classic metro of Extramuros de noite (1984), is maintained in the reflections on love, the passing of time or the death of Nas areias doutro mar (1985) and same in Da murcha primavera (1988). The great themes of universal literature are also in Ningún camiño (1997), a work in which he abandons traditional metric forms. Its last creation is As metamorfoses do túnel (2006).

The poetry of Julio López Valcárcel supposes a constant reflection around the passage of time, as already announced in Víspera do día (1979), poems dominated by existential anguish. It will decline this attitude reaching the vitalism in O sol entre os dedos and the jubilant tone of Memoria de Agosto, both from 1993.

The sea, the passage of time and nostalgia are the literary universe of Ana Romaní who, together with other poetesses of this era, brought feminine perception closer to poetry. Palabra de mar (1987), Das últimas mareas (1994) and Arden (1998) constitute the production of this author. Love me tender. 24 pezas mínimas para unha caixa de

76 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

música (2005) is his new poetic bet. But the feminine look of this generation is also in Pilar Pallarés and Xela Arias. They harmonize in the first book, Entre lusco e fusco (1980), by Pilar Pallarés the intimate and social line. From Sétima Soidade (1984) assumes female literary discourse. The play revolves around love, absence and nostalgia. 1996 is the intimate poetry book, Livro das devoracións. The poetry of Xela Arias (Lugo, 1962-Vigo, 2003) in Denuncia do equilibrio (1986) is rupturist, hermetic, and has love as a thematic axis. Tigres coma cabalos (1990) combines the text with photographs by Julio Xil. The intimate feminine universe sprouts in Darío a diario (1996), fruit of the experience of motherhood. Intempériome (2003) is his last book of poems.

Another deceased poet of the Eighty Generation is Eusebio Lorenzo Baleirón (Dodro, 1962-1986), who published Os días olvidados (1985), O corpo e as sombras (1985) and A morte presentida (1988, posthumous book). It is a culturalist and aestheticist poetry that reflects and explores human nature. Cultural references are also present in the work of Manuel Forcadela, who, without forgetting the formal aspect, reflects his poems on universal themes. His first collection of poems was Ferida acústica de río (1981) followed by O Regreso das Ninfas (1985) and O barredor en Outono (1987). Also the work of Paulino Vázquez is inserted in the field of culturalism, already manifested in the title of the first book, Perdendo o tempo que fuxe como Xoán Sebastián Bach (1983), and reiterated in his later production, of the eighties (Seixo para desfacer entre os dedos, 1985) and ninety (Aquí podían ser os pés arxila, 1991, Áspero tempo de caliza, 1994, and A experiencia inglesa, 1998).

One can see in Xavier Seoane's career an influx of plastic arts and a desire for renewal and experimentation in the poetic form. The exaltation of women in the book A caluga do paxaro (1979) has continuity in Iniciación e regreso (1985) or Regreso e advenimento (1990). 1999 is Don do horizonte, which contains two identical poems: "A néboa invisible" and "Agra de Brea". In 2004 he published Vagar de amor e sombra. Ángel Quintela is the author of two poetry books A sombra dos pavillóns (1982) and O asasino estrábico (1996). Reflect on the human condition in poems of rigorous construction.

Private trajectories also have Cesáreo Sánchez Iglesias or Luis Tosar. Symbolism and brevity characterize the work of the first: Antonte de salamántigas (1980), Ortiga da memoria (1985) or As árbores de sete palabras (1990). The feeling of the land, the origin and the identity are present in the first work of Luis González Tosar, A caneiro cheo

77 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

(1986). In Remol das travesías (1989), the symbology of the trip leads to the multiplicity of readings. In Variación nube (2004), each poem is inspired by a painter or sculptor.

In the decade of the 90s, as it had already happened in the 80s, a new poetic panorama is configured. There are several triggering factors. Many poetic collectives that spread this genre appear: Dolmen (Ourense), Literary Battalion of the Costa da Morte, Serán Vinculo, Blas Desnudé, Siete Naos, Santa Compaña ... The poetic competitions also proliferate, which later publish the winning work: Espiral Maior, González Garcés, Martín Códax, Francisco Añón, Leliadoura, Concello de Ferrol ... The recitals become a new channel of poetic diffusion; pubs, outdoor parties, concerts, bars... became places to bring poetry to a wider audience, demystifying this genre and its authors. Emerges in this context a new group of writers, the so-called Ninety Generation. There are different positions on the generational consideration or not of this group. In his poetry universal themes receive a new treatment; the language is more colloquial and direct and is very careful; in front of the self-learning of previous promotions, they possess a great knowledge of the Galician language, because they studied this subject in secondary and superior studies. They have a preference for versolibrismo. They move the poetry of culturalism away and bring it closer to the everyday; they make it the channel for spreading social themes of alternative sensibility (insubordination, anti-militarism, environmentalism, feminism ...). Finally, they participate in joint activities (editorial projects such as those already mentioned, collective volumes, joint recitals ...).

The literary production of this group belongs to the work of Fran Alonso, in which the aesthetics of everyday life plays an important role (Persianas, pedramol and outros nervios, 1992, or Tortilla para os obreiros, 1996). In Miro Villar poetry moves away from colloquialism and experimentation and adopts more traditional molds (sonnet): Ausencias pretéritas (1990) or Abecedario da desolación (1997).

Also, love and eroticism, along with political vindication, appear in the minimalist and almost naive poetry of Rafa Villar (A sotavento dunha singradura, 1995, Casa ou sombra, 1995 or Días de Scheherazade, 2000). The feminine gaze goes through the poetic creation of writers who expose a new vision of reality and manifest their rebellion against all conventionalism. They claim feminine symbols with a manifestly sexualized language. Iolanda Castaño (Elevar as pápebras, 1995, Vivimos no ciclo das erofanías, 1998 or O libro da egoísta, 2003), Olga Nuevo (Nós nus, 1997 or A cousa vermella, 2004), Emma Couceiro (Humidosas, 1997 or O xogo metalinguístico (Cito), 2003), María do

78 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Cebreiro (O estadio do espello, 1998 or Non queres que o poema te coñeza, 2004) ... are some of these poetesses.

It is not easy to classify all the poetic production of this time. Some proposal points four directions: the construction of a feminine discourse, the poetry of everyday life, experimental poetry and the poetry of knowledge. In any case, only the path of feminine poetry seems to gain momentum. Next to the new aforementioned writers, already established authors like Pura Vázquez, Luz Pozo or Mª Xosé Queizán, contribute to configure a feminine discourse, a different sensibility to interpret a traditionally androcentric reality. The other poetic paths must be assessed with the caution that requires the analysis of a discourse not yet established. It is evident, yes, the enormous plurality of poetic discourses.

79 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

NEW GENERATIONS IN THE GALICIAN POETRY

BERTA DÁVILA (Santiago de Compostela, 1987)

Novelist and poet, Dávila start typing in adolescence and wins a series of youth events such as the Minerva of the colegio Manuel Peleteiro (2006), among others, to publish texts in magazines, digital platforms, and collective books. It was announced in 2007 with the book of poems Corpo Baleiro and, later, with inside (Premio Avelina Valladares, 2008), it is author of the novel Bailarei sobre a túa tumba (Premio Biblos de Novela, 2008) and of the Book of accounts A arte do fracaso (2010) which was translated into spanish and japanese.

LARA DOPAZO RUIBAL (Marín, 1985)

She is a journalist and specialist in international cooperation. His poetic work, recognized with awards such as the Gz Crea or the Francisco Añón, focuses on Dende illa Peixe and Ovella, two titles that show their interest in reconstructing the daily spaces from the intimate explorations, with verses that concentrate on their Imaginative ability the lyrical potential. Influenced by feminism as an instrument of creative and social prospecting, Lara Dopazo also cultivated the narrative in Clementine, which was supposed to him in the year 2015 the Premio Nortear.

ORIANA MÉNDEZ (Vigo, 1984)

Philologist of training and poet, Oriana has become, from her first appearances in magazines, recitals and speeches, in a reference voice of Galician poetry. Belonging to the group Redes Escarlata, with which it published in the volume Xuro que nunca volverei pasar fame (2003), it developed a poetic work of political root in which it skillfully combines history, present and fiction. In En Derradeiras conversas co capitán Kraft (2007), Cero (2011) and O que precede a caída é branco (2015) practices a sort

80 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

of spatial and temporal dislocation that, together with the concealment of the self through strategies of non-lyrical discourse, create a personal and very influential Poetic.

CELIA PARRA (Ourense, 1990)

She's a poet and producer. degree in audiovisual communication and master in audiovisual production and management, works for several producers and specializes in videopoetry as a researcher, teacher and creator. His videopoems have been awarded and selected in various competitions in Europe, the United States and Latin America. On the other side of that, he is a promoter and executive producer of Versogramas, considered the first documentary on the international panorama of videopoetry. As a poet, she published in 2009 his first poem, No berce das mareas, Premio Avelina Valladares. Fruit of experimentation with the hybrid poetry, they would follow him in the 2012 RE(C)verso, a CD autoedited of Audiopoesía, in the 2013, Poemario Culinario, a cookbook of poems and photographs served in web format, and in 2018 Pantallas. His poetic work saw the light in magazines such as Dorna, Luzes, Oculta Lit and newspapers O Salto Galicia. It is part of the references anthologies of the last Galician poetry No seu despregar (2016) and 13. Antoloxía da poesía galega próxima (2017).

XABIER XIL XARDÓN (Morgade, Xinzo de Limia. 1983)

Degree in Galician philology from the University of Vigo. He published in 2009 Cando menos a derrota, book winner of the Premio Eusebio Lorenzo Baleirón, where it exhibits a singular discourse, also from the lexical point of view, on the identity and the loss of the territory. He was part of the group Redes Escarlata, Poetas da Hostia y Tristecentos Versos. At present, he integrates, with Miriam Rodríguez and Pablo Kaufman, the Fiinda videopoetic creation project, and he imparts workshops of literary creation directed to the infantile and adolescent audience.

GONZALO HERMO (Taragoña, Rianxo, 1987)

He graduated in galician philology from the University of Santiago de Compostela, published his first texts in magazines such as “Dorna”, “Andar 21” or “Nova Ólisbos”. He admits to having decided that he would devote himself to poetry after reading

81 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

"Follando Novas" by Rosalía de Castro being practically a child. The first awards come with his book of poems "Crack" (2011), which obtains the Premio de Poesía Xuventude Crea. In 2015 he obtained the Premio Nacional de Poesía Joven for the book "Celebration". He is a member of the group of sociocultural intervention Redes Escarlata.

ISMAEL RAMOS (A Picota, Mazaricos, 1994)

It showed the strength of its poetic discourse in 2013, in a initiation Habitat/Interferencias. In that same year, he published A ferida, a dialogue of intellectual fusion with María do Cebreiro. In Os fillos de fame (2016) is reaffirmed in his status as a poet owner of solid universes and also an imaginary powerful. His presence has been constant for a long time both in recitals and in magazines. One of them, the historic Dorna, is a member of the editorial board. Active on social networks, keeps blog O triste Stephen.

ANTÓN BLANCO (Carril, Vilagarcía de Arousa, 1996)

He is a student of Galician language and literature degree from the USC. He discovered poetry in the impact of Lois Pereiro, when they dedicated the day of the Galician letters in the year 2011. Since then, he has not stopped looking for new expressions in his voice and trying to understand the mechanisms of his syntax. Musician of collateral form (it is drummer of the group Atrás Tigre), Anton Blanco develops with the pianist and poet Alfonso Traficante the proposal Canine, a musical experiment of poetry without words. His first book, a Oseira, inaugurated the reference collection of Chan da Pólvora Editora, later published Tres estudos para un poema da cidade. Won the veteran literary contest Minerva in its XLII edition, among other awards for the poetic genre. He published texts in the magazines Dorna y Grial as well as in various fanzines. In addition, it appears in the referential anthologies No seu despregar (2016) and 13. Antoloxía da poesía galega próxima (2017). Today he is part of the Chanzo project of poetry in action, linked to the editorial in which he had made his debut which is one of the most notable names of the last Galician poetry.

82 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

GUÍA DE LECTURA

Idade Media

Beltrán Pepió, Vicente

A Cantiga de amor / Vicenç Beltran ; traducción, Xela Arias. – Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1995

265 p. : 21 cm

Signatura: GAL/5789

Brea, Mercedes

A Cantiga de amigo / Mercedes Brea, Pilar Lorenzo Gradín. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1998

284 p. ; 21 cm

Signatura: GAL/7934

CANCIONEIRO da Biblioteca Nacional : (Colocci-Brancuti), Cod. 10991. – Lisboa : Biblioteca Nacional : Imprenta Nacional-Casa da Moeda, 1982

759 p. ; 35 cm

Signatura: 3M/20436

CANTIGA [Música manuscrita] : organo. -- [Partitura]. -- [197-?] 1 partitura (2 p.) ; 30 cm

Signatura: P-69/34

CANTIGAS d’escarnio e de mal dizer : dos cancioneiros medievais galego- portugueses / ediçao crítica pelo Prof. M. Rodrigues Lapa. – Vigo : Galaxia, 1965

XIX, 764 p. : 28 cm. – (Filolóxica)

Signatura: LS/163

83 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Códax, Martín Pergamino Vindel : cantigas de amigo / Martin Codax. -- [Ed. facs.]. -- Barcelona : M. Moleiro, D.L. 2016 [4] p. : il., mús. ; 35 cm + 1 libro de estudio (317 p. : il, mús. ; 34 cm.), 1 CD

Signatura: RA/247

Farto Parra, Mauricio (1867-1947) Cantiga d'a Seitura [Música manuscrita] / por Mauricio Farto. -- [Partitura]. -- [19--?] 1 partitura vocal (4 p.) ; 33 cm Con letra

Signatura: FAR 4/40

Ferreiro, Celso Emilio Cantiga de amigo para Xoán Miró : (con una versión castellana del autor) / Celso Emilio Ferreiro]. -- Madrid ; Palma de Mallorca : [s.n.], 1957 P. 258-261 ; 20 cm

Signatura: FOL/21/38

García Cuadrado, Amparo

Las Cantigas, el Códice de Florencia / Amparo García Cuadrado. – Murcia : Universidad de Murcia, Servicio de Publicaciones, 1993

410 p. : il. ; 25 cm

Signatura: 3R/824

Lanciani, Giulia

As Cantigas de escarnio / Giulia Lanciani ; Giuseppe Tavani ; traducción, Silvia Gaspar. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1995

209 p. ; 21 cm

Signatura: GAL/5749

84 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Pedrell, Felipe (1841-1922)

Cantiga LX de Alfonso el Sabio [música impresa] / transcrita y harmonizada por F. Pedrell. – Barcelona : Vidal Llimona y Boceta, cop. 1904

1 partitura vocal (3 p.) ; 28 cm

Signatura: M-148/27

Pereiro, Paulino Cantiga de amigo [Música manuscrita] : soprano e cuarteto de corda / Paulino Pereiro; sobre texto de . -- [Partitura]. -- Escairo (Ferrol), 1997 Setembro- Outubro 1 partitura (18 p.) ; 30 cm Soprano, violín 1º, violín 2º, viola, violoncello Duración: 3 minutos, 20 segundos Signatura: AGC/PER/1

Século XIX

Añón Paz, Francisco Poesías / Francisco Añón. -- La Coruña : Andrés Martínez, 1889 328 p. ; 19 cm. – (Biblioteca gallega) Signatura: BM/2664

Castro, Rosalía de Cantares gallegos / por Rosalía de Castro. -- [A Coruña] : [etc.], [2013] 189 p. ; 18 cm Reprod. facs. de la ed. de: J. Compañel, 1863 Signatura: GAL/2038

85 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Castro, Rosalía de Follas novas / Rosalía de Castro. -- 8ª ed. -- Vigo : Castrelos, 1981 186 p. ; 18 cm. -- (Pombal ; 2. Serie Azul) Signatura: GAL/580

Curros Enríquez, Manuel A Virxe do cristal : lenda / Manuel Curros Enríquez. -- Vigo : Castrelos, 1968 57 p. ; 16 cm. -- (O Moucho ; 12) Signatura: BM/1430

Curros Enríquez, Manuel Aires da miña terra e outros poemas / M. Curros Enríquez ; introducción e notas de Carlos Casares. -- Vigo : Galaxia, D.L. 1995 309 p. ; 19 cm. -- (Biblioteca da cultura galega ; 32)

Signatura: GAL/6389

Curros Enríquez, Manuel O Divino sainete / Manuel Curros Enríquez. -- A Coruña : Ediciós do Castro, 1969 176 p. : il. ; 19 cm Signatura: GAL/650

Díaz , Nicomedes Pastor Egloga de Belmiro e Benigno ; A alborada / Nicomedes Pastor Díaz. -- Vigo : Monterrey, 1951 49 p. ; 18 cm. Signatura: BM/2651

Fandiño, Antonio Benito A Casamenteira / Antonio Benito Fandiño ; introducción de Xosé R. Barreiro, Laura Tato e Carmen Blanco. -- Ourense : Linteo, D.L. 2000 140 p. : il. ; 21 cm Signatura: GAL/8862

86 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Iglesia, Antonio de la El Idioma gallego : su antigüedad y vida / Antonio de la Iglesia. -- La Coruña : Latorre y Martínez, 1886 3 t. enc. en 1 v. ; 18 cm Signatura: BM/3240

Lamas Carvajal, Valentín Espiñas, follas e frores ; A musa d'as aldeas / Valentín Lamas Carvajal. – La Región, 1927 195, 133 p. ; 23 cm. -- (Obras completas de Valentín Lamas Carvajal) Signatura: BM/2527

Murguía, Manuel Los Precursores : Faraldo, Aurelio Aguire... / Manuel Murguía. – La Coruña : La Voz de Galicia, D.L. 1975 274 p. ; 20 cm. – (Biblioteca gallega)

Signatura: GAL/1864

Pintos, Xoán Manuel A Gaita Galega / Xoán Manuel Pintos. -- [A Coruña] : La Voz de Galicia : Xerais de Galicia, 2002 365 p. ; 22 cm. -- (Biblioteca galega 120 ; 3) Signatura: GAL/15758

Pondal, Eduardo Queixume dos pinos e outros poemas : obra lírica completa / Eduardo Pondal. -- 2ª ed. -- Vigo : Castrelos, 1972 230 p. ; 18 cm Signatura: GAL/1095

87 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Pondal, Eduardo Rumores de los pinos : poesías / por Eduardo Pondal. -- Santiago : Tipografía de Manuel Mirás y Alvarez, 1877 67 p. ; 21 cm Signatura: M/199

Vicetto, Benito Historia de Galicia / por Benito Vicetto. -- Ferrol : Nicasio Taxonera, 1865-1873 7 v. : il. ; 25 cm.

Signatura: BM/2806/1-7

Século XX á actualidade

Álvarez Cáccamo, Xosé María O Lume branco / Xosé María Alvarez Cáccamo. -- A Coruña : Espiral Maior, D.L. 1991 51 p. ; 21 cm. -- (Espiral Maior ; 2. Poesía)

Signatura: GAL/3983

Amado Carballo, Luis Proel ; O Galo / Luís Amado Carballo. -- Arteixo (A Coruña) : La Voz de Galicia, D.L.2001 135 p. ; 22 cm. -- (Biblioteca galega 120 ; 16)

Signatura: GAL/13167

Arias, Xela Darío a diario / Xela Arias. -- Vigo : Xerais de Galicia, 1996 55 p. ; 20 cm

Signatura: GAL/5986

88 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Bouza-Brey Trillo, Fermín Nao senlleira / Fermín Bouza-Brey ; edición de Teresa López. -- Vigo : Asociación Socio-Pedagóxica Galega, D. L. 1997 60 p. ; 22 cm Signatura: GAL/6751

Cabanillas, Ramón Antoloxía poética / Ramón Cabanillas. -- Vigo : Galaxia, D.L. 1983 168 p. ; 18 cm Signatura: GAL/544

Cabanillas, Ramón Vento mareiro / Ramón Cabanillas. -- Madrid : Galatea, 1921 221 p. : il. ; 20 cm

Signatura: BM/509

Carballo Calero, Ricardo Salterio de Fingoy / Ricardo Carballo Calero. -- Vigo : Salnés, 1961 86 p. ; 21 cm. -- (Salnés. Poesía Galega ; 2)

Signatura: BM/428

Castaño, Yolanda Vivimos no ciclo das erofanías / Yolanda Castaño ; limiar, Olga Novo. -- A Coruña : Espiral Maior, 1998

53 p. : il. ; 21 cm Signatura: GAL/8998

89 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Cunqueiro, Álvaro Cantiga nova que se chama Riveira : poemas / Alvaro Cunqueiro. -- Vigo : Monterrey, 1957 61 p. ; 19 cm

Signatura: BM/201

Cunqueiro, Álvaro Poemas do si e non / Alvaro Cunqueiro ; dibuxos do Seoane. -- S.l.] : [s.n.], 1933 (Lugo : Imp. de A. Suárez Gómez) [36] p. ; 24 cm

Signatura: M/193

Fernán-Vello, Miguel Anxo Poemas da lenta nudez / Miguel Anxo Fernán-Vello ; limiar, Teresa Seara. -- A Coruña : Espiral Maior, 1997 73 p. ; 24 cm

Signatura: GAL/7235

Fernán-Vello, Miguel Anxo Seivas de amor e tránsito / Miguel Anxo Fernán-Vello. -- A Coruña : Algalia, D.L. 1985 81 p. ; 19 cm Signatura: GAL/692

Ferreiro, Celso Emilio Longa noite de pedra / Celso Emilio Ferreiro ; edición de Anxos Sanmartín Rei. -- Vigo : Asociación Socio-Pedagóxica Galega, D.L. 1997 139 p. ; 22 cm. -- (Nosa literatura ; 38)

Signatura: GAL/7216

90 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Forcadela, Manuel

O Regreso das ninfas / Manuel Forcadela. -- Vigo : Manuel Forcadela, D.L. 1985 69 p. ; 21 cm. -- (Pero Meogo ; 1) Signatura: BM/1126

Iglesia Alvariño, Aquilino Corazón ao vento : poemas galegos / Aquilino Iglesia Alvarino. -- Galiza : [s.n.], 1933 (Lugo : Imprenta de A. Suárez Gómez) 70 p. ; 24 cm

Signatura: BM/2937

Leiras Pulpeiro, Manuel Poesía galega completa / Manuel Leiras Pulpeiro ; estudio preliminar, edizón e notas de Ramón Reimunde Noreña ; prólogo de Ricardo Carballo Calero. -- Barcelona : Sotelo Blanco, 1984 392 p. ; 21 cm

Signatura: BM/1498

Lorenzo, Eusebio O Corpo e as sombras / Eusebio Lorenzo. -- Vigo : Eusebio Lorenzo, D.L. 1985

63 p. : il. ; 21 cm. -- (Pero Meogo ; 4) Signatura: BM/1128

Manuel María Muiñeiro de brétemas / Manoel María. -- [Facs.]. -- Pontevedra : Diputación Provincial, D.L. 1991

30 p. : il. ; 21 cm. -- (Benito Soto ; 10) Signatura: GAL/3285

91 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Méndez Ferrín, X.L. Con pólvora e magnolias / Xosé Luis Méndez Ferrín ; edición de Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1989 111 p. ; 19 cm. -- (Biblioteca das Letras Galegas ; 6)

Signatura: GAL/1002

Pallarés, Pilar Entre lusco e fusco / Pilar Pallarés. -- Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, D.L. 1980 94 p. ; 19 cm. -- (Poesía)

Signatura: GAL/1057

Raña Lama, Román Ningún camiño / Román Raña. -- Vigo : Galaxia, D.L. 1997 70 p. ; 20 cm

Signatura: GAL/7236

Rodríguez Baixeras, Xavier O Pan da tarde / Xavier Rodríguez Baixeiras. -- Vigo : Galaxia, D.L. 2006 107 p. ; 22 cm. -- (Dombate ; 46)

Signatura: GAL/13140

Seoane, Luis As Cicatrices ; A Maior abondamento : poesía completa, 2 / Luis Seoane ; edición de Beatriz Eiroa e Concepción Moure. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1990 106 p. ; 20 cm. -- (Biblioteca das Letras Galegas ; 14) Signatura: GAL/2905

92 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Seoane, Xavier Don do horizonte : eloxio de vivir : (1976-1998) / Xavier Seoane. -- A Coruña : Espiral Maior, 1999 320 p. ; 21 cm. -- (Poesía ; 88) Signatura: EL/658

Valcárcel, Xulio L. Memoria de agosto / Xulio L. Valcárcel. -- A Coruña : Deputación Provincial, 1993 108 p. : il. ; 20 cm

Signatura: GAL/7357

Novas xeracións na poesía galega

Blanco Casás, Antón Tres estudos para un poema da cidade / Antón Blanco Casás. – Vigo: Galaxia, 2018 60 p. ; 22 cm. – (Dombate ; 75) Signatura: GAL/17102

Dávila, Berta Corpo baleiro / Berta Dávila ; prólogo Miguel Anxo Fernán Vello. – O Burgo (Culleredo, A Coruña) : Espiral Maior, 2007 69 p. ; 21 cm. – (Espiral Maior. Poesía ; 186) Signatura: GAL/13536

93 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Dávila, Berta Dentro / Berta Dávila. – A Estrada (Pontevedra) : Fervenza, 2008 50 p. ; 22 cm. – (O Cartafol de Vilancosta ; 9) Premio Avelina Valladres Núñez de Poesía (12º. 2008) Signatura: GAL/15345

Dopazo Ruibal, Lara Ovella / [Lara Dopazo Ruibal]. – Outes : Concello de Outes, 2016 47 p. ; 18 cm. – (O Cartafol de Vilancosta ; 9) XIX Premio Francisco Añón de Poesía Signatura: GAL/12478

Hermo, Gonzalo Crac / Gonzalo Hermo. – Cangas do Morrazo (Pontevedra) : Barbantesa, 2011 57 p. ; 21 cm Signatura: GAL/16571

Méndez, Oriana Cero / Oriana Méndez. – Vigo : Galaxia, D.L. 2011 77 p. ; 22 cm. – (Dombate ; 62) Signatura: GAL/15460

Méndez, Oriana O Que precede a caída é branco / Oriana Méndez. – Culleredo : Espiral Maior, 2015 48 p. ; 21 cm. – (Espiral Maior. Poesía ; 262) Signatura: GAL/9805

94 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Parra, Celia No berce das mareas / Celia Parra. – A Estrada (Pontevedra) : Fervenza, 2009 65 p. ; 22 cm. – (O Cartafol de Vilancosta ; 10) Signatura: GAL/15809

Parra, Celia Pantallas / Celia Parra. Vigo : Galaxia, 2018 93 p. ; 22 cm. – (Dombate ; 79) Signatura: GAL/6154

Ramos, Ismael Os Fillos da fame / Ismael Ramos. – Vigo : Xerais, 2016 52 p. ; 22 cm. – (Poesía ; 43) XVIII Premio de Poesía Johán Carballeira do Concello de Bueu Signatura: GAL/15729

Xil Xardón, Xabier Cando menos a derrota / Xabier Xil Xardón. – Santiago de Compostela: Sotelo Blanco, [2009] 64 p. ; 19 cm. – (Poesía Eusebio Lorenzo Baleirón) Premio de Poesía "Eusebio Lorenzo Baleirón" (21º. 2008. Dodro, A Coruña) Signatura: GAL/14598

95 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Materiais audiovisuais na Fonoteca

A CANCIÓN de concerto [Grabación sonora] : cancións sobre textos literarios galegos. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 2000 1 disco compacto (ca.75 min.) : estéreo, DDD + 1 libro (122 p.) Laura Alonso, soprano; Manuel Burgueras, piano Contiene: Antoloxía: música de Marcial del Adalid, Juan Montes, José Baldomir, J. Castro Chané, Enrique Lens Viera, Andrés Gaos, Jesús Bal y Gay, Roxelio Groba; poemas de Juan Barcia Caballero, Alfredo Brañas Méndez, Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez, Fanny Garrido de Adalid, Salvador Golpe Varela, Francisco María de la Iglesia, Aureliano José Pereira de la Riva. Signatura: 095 can

Aíd Rapoemas [Grabación sonora] / composición y arreglos vocales, Aíd ; composición y arreglos instrumentales, Camilo Blanco Pampín. -- Vigo : Galaxia, 2012 1 disco (CD-DA) (ca. 23 min.) ; 26 cm + 1 libro (27 p., il., fot.) El libro contiene los poemas de Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez, Manuel Antonio y Álvaro Cunqueiro musicados por la intérprete Contiene: A xusticia pola man ; Unha vez tiven un cravo ; Lugar máis hermoso non houbo na terra ; Adiós ríos, adiós fontes ; Castellanos de Castilla / Rosalía de Castro. O maio ; A emigración / Manuel Curros Enríquez. Os muíños / Manuel Antonio. O cabozo / Álvaro Cunqueiro Signatura: 6.AID 12 rap (grandes formatos)

Alvarez Cáccamo, Xosé María De sombras e poemas que son casas [Grabación sonora] : antoloxía poética sonora / Xosé María Alvarez Cáccamo. -- Vilaboa (Pontevedra) : Edicións do Cumio, D.L. 2010 1 disco compacto (CD-DA) + 1 libro (159 p.) Signatura: 6.ALV 13 des (audiolibros)

96 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

ANTOLOXÍA poética [Grabación sonora]. -- Santiago de Compostela : Editorial Compostela, D.L. 1993 3 casetes : estéreo (Fonoteca 92 : El Correo Gallego ; 58, 65, 72) Signatura: 612 ANT/1-3

Blanco-Amor, Eduardo Los Poemas gallegos de Federico García Lorca [Grabación sonora] : Centro Galego de Bos Aires, 30 de xullo de 1959 / Eduardo Blanco Amor. -- Santiago de Compostela : Arquivo Sonoro de Galicia, D.L. 1995 1 casete (ca. 35 min.) : estéreo (As nosas voces ; 7) Signatura: 612 BLA poe

Castro, Rosalía de Cantares galegos [Grabación sonora] / [música] Resonet ; [interpreta] Mercedes Hernández ; dirección, Fernando Reyes. -- Sarria (Lugo) : Ouvirmos, 2007 1 disco compacto (ca. 71 min) + 1 libreto Signatura: 612 CAS can

Castro, Rosalía de Cantares gallegos [Grabación sonora] / Rosalía de Castro. -- Madrid : Andante Producciones Culturales, [2013] 1 disco compacto (ca. 60 min) + 1 libreto Intérpretes: Int.: Joaquín Pixán (voz) , Alejandro Zabala (piano) y Teresa Novoa (Soprano) Signatura: 612 CAS can (grandes formatos)

Coro Universitario de Santiago Homenaxe a Rosalía de Castro [Grabación sonora] / Coro Universitario de Santiago ; director Maximino Zumalave Caneda. -- Santiago de Compostela : Editorial Compostela, D.L. 1992 1 casete (ca. 31 min.) : estéreo (Fonoteca 92 (El Correo Gallego) ; 76) Contiene: Sin terra ; Non che digo nada, pero vaia ; Miña santiña ; Lúa descolorida ; Tembra un neno Signatura: 398 COR hom

97 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

GALICIA na memoria [Grabación sonora] : entre música e poesía. -- [A Coruña] : Diputación de A Coruña : Paideia : Mans, [2006] 1 disco compacto (CD-DA)(ca. 44 min.) + 1 folleto (1 h. pleg.). -- (Outra máis outra ; 6) Contiene: Introducción ; Cantiga a Santa María ; Muiñeira para piano ; Melodía gallega ; Nouturno ; O maio ; Poema a Rosalía ; A xustiza pola man ; Cantares gallegos nº 16 ; Negra sombra ; En el camino ; Destierro ; Dous amores ; La rosa ; Nadie como tú ; Habanera Aurora Signatura: 095 GAL

Gaos Berea, Andrés Canciones [Grabación sonora] / Andrés Gaos ; Marcial del Adalid y Gurea. -- A Coruña : Punteiro (D.L. 1995) 1 disco compacto (ca. 59 min.) : digital + 1 libreto [20 p.] Signatura: 3.GAO 31 can

García Lorca, Federico Os Seis poemas galegos de Federico García Lorca [Grabación sonora] : acto literario / [música] Isidro B. Maiztegui Pereiro. -- Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, D.L. 1998 1 casete (ca. 34 min.) : estéreo Intérprete: Marta de Castro Fecha de grabación: 1996 Signatura: 612 GAR sei

Manuel María Andando a terra [Grabación sonora] : Uxía canta a Manuel María / Manuel María ; [música], Uxía. -- [S.l.] : Fundación "Manuel María" de Estudos Galegos, 2012 1 disco compacto (ca. 34 min) + 1 libro Intérpretes: Int.: Uxía Signatura: 612 MAR and

98 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Morán, César Haberá primavera [Grabación sonora] : catorce poemas, catorce cancións / César Morán interpreta a Alvaro Cunqueiro. -- Vigo : Galaxia, [2011] 2 discos (CD) (ca. 45, 55 min) : son. + 1 libro (56 p. ; 26 cm) Contiene: Disco 1: Haberá primavera, Deica abril, Porque a terra é redonda, Unha canción foi prohibida no sur, Cinco fiestras colgadas, Sombra en presenza pura, E cómo doi a luz, E a hora enteira, Noivado IV, Ela - Poema 4, Pau Casals en Prada, Derradeira elexía a Manoel Antonio, Resucitado, Pero Meogo no verde prado -- Disco 2: Aquela conversa con Alvaro Cunqueiro 05-01-81 Signatura: 095.4 MOR hab (Grandes formatos)

Narf Nas tardes escuras [Grabación sonora] : canciones baseadas en poemas de Rosalía de Castro / Narf ; con ilustraciones de Fausto. -- Santiago de Compostela : El patito, 2013 1 disco compacto (CD-DA) (ca. 37 min.) + 1 libro (32 p., 11 p. il. ; 24 cm). -- (Rosalía de castro ; 6. Poesía completa ilustrada) Contiene: Tal como as nubes ; Nunca sospiro ; Cabe das froles ; Amores cativos ; Pasade ; Ódiote ; Lúa descolorida ; Ti onte, manán eu ; Bos amores ; Follas novas ; Nas tardes escuras ; Así semos Signatura: 095.3 NAR nas (Grandes formatos)

Pato, Chus Nacer é unha república de árbores [Grabación sonora] : antoloxía poética sonora / Chus Pato. -- Vigo : Edicións do Cumio, 2010 1 disco compacto (CD-DA) : 12 cm + 1 libro Signatura: 6.PAT 13 nac (audiolibros)

99 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

POETAS e narradores nas súas voces [Grabación sonora] / Xosé María Alvarez Cáccamo ... [et al.]. -- [Santiago de Compostela] : Consello da Cultura Galega, 2001-2006 <4> discos compactos (CD-DA) + <2> libros Contiene: V.1.: Disco 1. Poetas nas súas voces - d.2. Narradores nas súas voces - v. 2.: d.1. Poetas nas súas voces - d.2. Narradores nas súas voces Signatura: 612 poe 1/1-2 (audiolibros) 612 poe 2/1-2 (audiolibros)

POETAS nas súas voces [Grabación sonora]. -- Santiago de Compostela : Editorial Compostela, D.L. 1992 3 casetes : estéreo (Fonoteca 92 : El Correo Gallego ; 68, 75, 82) Contiene: C. 1 Obras de Helena, Villar, Xesús Rábade Paredes, Uxio Novoneyra, Antonio Rodríguez López, Anxo Quintela, Carlos Quiroga, Miguel Anxo Fernán- Vello, Xosé María Alvarez Cáccamo, Ramiro Fonte, Xela Arias, María Xosé Queizán, Xavier Rodríguez Baixeras - C. 2 Alfredo Conde, Salvador García- Bodaño, Ana Román Blanco, Lino Braxe, Xosé Filgueira Valverde, Luis González Tosar, Claudio Rodríguez Fer, Antón Tovar, Dora Vázquez, Pura Vázquez, Manuel María - C. 3 Xavier Seoane, Anxeles Penas, Manuela Rivas, Lois Pereiro, Pilar Pallarés, Margarita Ledo Andión, Antón Reixa Signatura: 512 POE/1-3

Prada, Amancio Rosas a Rosalía [Grabación sonora] / Amancio Prada. -- [S.l.] : Atlantia Entertainment, [2003] 1 disco compacto (CD-DA) (ca. 50 min.). -- (Son de galicia. Fonoteca galega ; 5) Contiene: Campanas de Bastabales ; Paseniño, paseniño ; ¿Qué pasa ó redor de min? ; Corre o vento o río pasa ; Cómo chove miudiño ; Pra a Habana ; Adivínase el dulce y perfumado ; Mayo longo ; Vamos bebendo ; Un repoludo gaiteiro ; A xusticia pola man ; Adiós ríos, adiós fontes ; Cando era tempo ; Algúns din: miña terra! ; Ya quede la esperanza ; ¿Quen non xime? ; Airiños, aires ; Negra sombra Signatura: 095 PRA ros

10 0 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

RECITAL antolóxico da poesía galega dos séculos XII ao XX [Grabación sonora] : [celebrado no] Centro Galego de Bos Aires, 24 de xullo de 1956 / dirección e glosas Eduardo Blanco Amor. -- Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Arquivo Sonoro de Galicia, 1998 2 casetes (ca. 50, 45 min.) : estéreo + 1 libro [95 p.] (As nosas voces ; 15) Signatura: 612 rec

Rivas, Manuel O Pobo da noite [Grabación sonora] / Manuel Rivas. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1996 1 disco compacto (ca. 24 min.) : digital + 1 libro (166 p.) Música : César C. Morán Signatura: 6.RIV 12 pob (audiolibros)

Vaamonde, Suso Os Soños na gaiola [Grabación sonora] / Suso Vaamonde ; [poesías de Manuel María]. -- A Coruña : Asociación Socio-Pedagóxica Galega, D.L. 2006 1 disco compacto (CD-DA) + 1 libro (59 p.) Signatura: 095.4 VAA soñ

Biblioteca César Antonio Molina - Mercedes Monmany

10 1 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Alvarez Cáccamo, Xosé María Praia das furnas / Xosé María Alvarez Cáccamo ; as ilustracións... Francisco Mantecón. - Vigo : Xerais, [1983] 64 p. : il. ; 19 cm. – (Ventobranco) Signatura: SD 869.9-1 ALV pra (Consulta en sala)

Arias, Xela Tigres coma cabalos / poemas, Xela Arias ; fotos, Xulio Gil. -- Vigo : Xerais, [1990] [104] p. : fot. n. ; 26 cm Signatura: SD 869.9-1 ARI tig (Consulta en sala)

Codax, Martín Cantigas de amigo Martin Codax : Pergamino Vindel. -- Barcelona : M. Moleiro, [2016] 317 p. : il. col. ; 34 cm Signatura: S 869.9-1.09 COD can (Consulta en sala)

Fonte, Ramiro Designium / Ramiro Fonte ; as ilustracións son creación de Alfonso Sucasas. -- Vigo : Xerais de Galicia, [1984] 59 p. : il. ; 19 cm. Signatura: SD 869.9-1 FON des (Consulta en sala)

Fonte, Ramiro Pensar na tempestade / Ramiro Fonte ; limiar de Arcadio López- Casanova. -- Barcelona : Sotelo Blanco, [1986] 97 p. ; 21 cm. – (Leliadoura ; 7) Signatura: SD 869.9-1 FON pen (Consulta en sala)

Forcadela, Manuel O Regreso das ninfas / Manuel Forcadela ; traducción de María del Carmen

10 2 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Pallarés. -- Madrid : Libertarias Prodhufi, 1991 46 p. ; 20 cm. – (Poesía Libertarias Prodhufi) Signatura: S 869.9-1 FOR reg (Consulta en sala)

Méndez, Oriana Derradeiras conversas co Capitán Kraft / Oriana Méndez. – Vigo: Galaxia, [2007] 64 p. ; 22 cm. – (Dombate ; 50) Signatura: S 869.9-1 MEN der (Consulta en sala)

Pallarés, Pilar Entre lusco e fusco / Pilar Pallarés. – Sada (A Coruña) : Ediciós do Castro, [1980] 94 p. ; 19 cm Signatura: S 869.9-1 PAL ent (Consulta en sala)

Pexegueiro, Alfonso A Illa das mulleres loucas = La isla de las mujeres locas / Alfonso Pexegueiro. - Barcelona : Edicións del Mall, 1986 107 p. ; 23 cm. – (Libres del Mall. Serie ibérica ; 28) Signatura: S 869.9-14 PEX ill (Consulta en sala)

Raña Lama, Román Extramuros da noite / Román Raña Lama. - Ferrol : Sociedade de Cultura Valle- Inclán, 1985 75 p. ; 21 cm. – (Esquío de poesía ; 19 b) Signatura: S 869.9-1 RAÑ ext (Consulta en sala)

Biblioteca infantil e na Bebeteca

10 3 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Alonso, Francisco Poetízate : Antoloxía da poesía galega/ Fran Alonso. – Vigo: Xerais, 2006 213 p. ; 21 cm. – (Fóra de Xogo ; 89) Signatura: P 869.9 ALO poe / a (Sala Infantil-Juvenil)

Alonso, Francisco Street poems / Fran Alonso. – Vigo: Xerais, 2018 110 p. : il. ; 20 cm. – (Sopa de libros) Signatura: P 869.9 ALO str / a (Sala Infantil-Juvenil)

Alvarez Cáccamo, Xosé María O Libro dos cen poemas : antoloxía da poesía infantil galega / Xosé María Alvarez Cáccamo, Marisa Núñez. – A Coruña : Espiral Maior, [2002] 196 p. : il. ; 23 cm Signatura: P 869.9 ALV lib / a (Sala Infantil-Juvenil)

Boullosa, Palmira G. Arrolos / Palmira G. Boullosa ; ilustración, RuAn. -- Vigo : Galaxia, 2008 37 p. : il. ; 19 cm. – (Tartaruga) Signatura: TE CUENTO / P TAR (Sala Bebeteca)

Cabanillas, Ramón Antoloxía poética / Ramón Cabanillas. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995 168 p. ; 19 cm. – (Biblioteca da cultura galega ; 33) Signatura: 908 GAL / a (Sala Infantil-Juvenil)

10 4 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Cáccamo, Pepe

Tinta de luz / Pepe Cáccamo ; [ilustracións] Berta Cáccamo. – [Santiago de Compostela] : Chan da Pólvora, 2017 35 p. : il. col. ; 24 cm. – (Udra ; 1. Poesía para nenos e nenas) Signatura: P CAC tin / v (Sala Infantil-Juvenil)

Carballeira, Paula Nunca mascotas / Paula Carballeira. -- Vigo : Galaxia, 2016 61 p. ; 21 cm. -- (Costa Oeste) Signatura: P 869.9 CAR nun / a (Sala Infantil-Juvenil)

Caride, Ramón Do A ao Z con--Cabanillas / Ramón Caride ; ilustrado por Xosé Cobas. -- A Coruña : Everest Galicia, [2010] [56] p. : il. ; 20 cm. -- (Ler é vivir. Clásicos en voces contemporáneas) Signatura: P 869.9 CAR doa / a (Sala Infantil-Juvenil)

Castaño, Yolanda Cando eu saiba ler / Yolanda Castaño ; ilustracións, Xosé Tomás. -- Vigo : Galaxia, [2009] [22] p. : il. col. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P CAS can / z (Sala Bebeteca)

Castro, Rosalía de A Miña primeira Rosalía / edición de Xiana e Xosé Lastra ; ilustracións de María Manuela. -- Vigo : Xerais, 2013 75 p. : il. col. ; 21 cm + 1 CD

Signatura: P 869.9 CAS miñ / a (Sala Infantil-Juvenil)

10 5 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Castro, Rosalía de Antoloxía para a infancia / Rosalía de Castro. -- [A Coruña] : Fundación Rosalía de Castro, [2012] 47 p. : il. ; 24 cm. -- (Tres pitas brancas) Signatura: P CAS ant / r (Sala Bebeteca)

Castro, Rosalía de Parece unha rosa / poema, Rosalía de Castro ; ilustracións, Isabel Pintado. -- Culleredo (A Coruña) : Espiral Maior, [2010] [26] p. : il. col. ; 22 cm. -- (Lúa lueira. Poesía para nenos e nenas ; 1) Signatura: P CAS par / z (Sala Bebeteca)

Celso Emilio Ferreiro : escolma poética / imaxes de Baldo Ramos ; edición literaria de Ramón Nicolás.-- Vigo : Faktoria K de libros, 2008 45 p. : il. ; 24 cm. – (Trece lúas) Signatura: P 869.9 CEL / a (Sala Infantil-Juvenil)

Fernández del Riego, Francisco Do dezanove aos continuadores : poesía galega : limiar. Biografía e literatura. Bibliografía. Antoloxía e notas. Cronoloxía histórico-literaria / Francisco Fernández del Riego. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995 324 p. ; 19 cm. – (Biblioteca da cultura galega ; 28) Signatura: 908 GAL / a (Sala Infantil-Juvenil)

García Teijeiro, Antonio Aloumiños / Antonio García Teijeiro ; ilustración, RuAn. -- 2ª ed. – Vigo : Galaxia, 2008 29 p. : il. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P TAR / z (Sala Bebeteca)

10 6 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

García Teijeiro, Antonio Bolboretas no papel / Antonio García Teijeiro ; ilustracións, Fino Lorenzo. -- Vigo : Tambre, [2008] 56 p. : il. ; 20 cm. -- (Ala Delta. Serie Azul ; 20) Signatura: P GAR bol / r (Sala Bebeteca)

García Teijeiro, Antonio Coplas / Antonio García Teijeiro ; ilustración, RuAn. -- 2ª ed. -- Vigo : Galaxia, 2008 33 p. : il. col. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P TAR / z (Sala Bebeteca)

Landeira Yrago, Xosé Dos devanceiros ao dezaoito : poesía galega : limiar. Biografía e literatura. Bibliografía. Antoloxía, vocabulario e notas. Cronoloxía histórico-literaria / Xosé Landeira Yrago. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995 405 p. : il. ; 19 cm. – (Biblioteca da cultura galega ; 27) Signatura: 908 GAL / a (Sala Infantil-Juvenil)

Manuel María As Rúas do vento ceibe / Manuel María. -- Outeiro de Rei (Lugo) : Casa-Museo Manuel María, 2016 79 p. : il. col. ; 22 cm Signatura: P 869.9 MAN rúa / a (Sala Infantil-Juvenil)

Manuel María Os Soños na gaiola / Manuel María ; ilustracións de Noemí López. -- 13ª ed. -- [Outeiro de Rei (Lugo)] : Casa-Museo Manuel María, 2015 70 p. : il. col. ; 22 cm Signatura: P 869.9 MAN soñ / a (Sala Infantil-Juvenil)

10 7 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Negro, Carlos Makinaria / Carlos, Negro. -- Vigo : Xerais de Galicia, 2009 77 p. ; 21 cm. -- (Fóra de Xogo ; 120) Signatura: P 869.9 NEG mak / a (Sala Infantil-Juvenil)

Núñez, Toño Mago Goma / Toño Núñez ; [ilustracións], Adrià Fruitós. -- Pontevedra : Kalandraka, 2009 [34] p. : il. ; 23 cm. -- (Libros para soñar) Signatura: P NUÑ mag / z (Bebeteca)

PANDAS / textos populares ; ilustrado por Marcos Calo. -- A Coruña : Everest Galicia, 2008 [48] p. : il. col. ; 21 cm. -- (Ler é vivir) Signatura: P PAN / z (Bebeteca)

Riveiro Tobío, Elvira Palabras brancas / Elvira Riveiro Tobío ; ilustracións de Fino Lorenzo. -- Vigo : Xerais de Galicia, 2008 74 p. : il. ; 20 cm (Merlín ; 180) Signatura: P RIV pal / v (Sala Infantil-Juvenil)

Rosalía de Castro : escolma poética / imaxes de Belén Padrón ; selección de textos, Manuela Rodríguez. -- Vigo : Faktoria K de libros, [2008] 57 p. : il. ; 24 cm. – (Trece lúas) Signatura: P 869.9 ROS / a (Sala Infantil-Juvenil)

Sendón, Pepe Animal fun! : versos de animaliños en inglés e galego / textos de Pepe Sendón ; ilustracións de Fausto. -- Santiago de Compostela : El Patito Editorial, 2014 55 p. : il. col. ; 23 cm Signatura: TE CUENTO / P SEN ani (Sala Bebeteca)

10 8 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Uxía Rosalía pequeniña / [composicións e idea orixinal de Uxía sobre poemas de Rosalía de Castro ; ilustracións, María Seoane]. – Vigo : Galaxia, [2013] [29] p. : il. col. ; 22 x 25 cm + 1 disco (CD-DA). -- (Sonárbore) Signatura: P 869.9 UXI ros / v (Sala Infantil-Juvenil)

Villar, Rafa Acuarelas / Rafa Villar ; ilustracións, Kristina Sabaite. -- Vigo : Galaxia, [2009] 65 p. : il. ; 20 cm. -- (Arbore ; 158) Signatura: P VIL acu / r (Sala Bebeteca)

Cáccamo, Pepe

Tinta de luz / Pepe Cáccamo ; [ilustracións] Berta Cáccamo. – [Santiago de Compostela] : Chan da Pólvora, 2017 35 p. : il. col. ; 24 cm. – (Udra ; 1. Poesía para nenos e nenas) Signatura: P CAC tin / v (Sala Infantil-Juvenil)

Carballeira, Paula Nunca mascotas / Paula Carballeira. -- Vigo : Galaxia, 2016 61 p. ; 21 cm. -- (Costa Oeste) Signatura: P 869.9 CAR nun / a (Sala Infantil-Juvenil)

10 9 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Caride, Ramón Do A ao Z con--Cabanillas / Ramón Caride ; ilustrado por Xosé Cobas. -- A Coruña : Everest Galicia, [2010] [56] p. : il. ; 20 cm. -- (Ler é vivir. Clásicos en voces contemporáneas) Signatura: P 869.9 CAR doa / a (Sala Infantil-Juvenil)

Castaño, Yolanda Cando eu saiba ler / Yolanda Castaño ; ilustracións, Xosé Tomás. -- Vigo : Galaxia, [2009] [22] p. : il. col. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P CAS can / z (Sala Bebeteca)

Castro, Rosalía de A Miña primeira Rosalía / edición de Xiana e Xosé Lastra ; ilustracións de María Manuela. -- Vigo : Xerais, 2013 75 p. : il. col. ; 21 cm + 1 CD Signatura: P 869.9 CAS miñ / a (Sala Infantil-Juvenil)

Castro, Rosalía de Antoloxía para a infancia / Rosalía de Castro. -- [A Coruña] : Fundación Rosalía de Castro, [2012] 47 p. : il. ; 24 cm. -- (Tres pitas brancas) Signatura: P CAS ant / r (Sala Bebeteca)

Castro, Rosalía de Parece unha rosa / poema, Rosalía de Castro ; ilustracións, Isabel Pintado. -- Culleredo (A Coruña) : Espiral Maior, [2010] [26] p. : il. col. ; 22 cm. -- (Lúa lueira. Poesía para nenos e nenas ; 1) Signatura: P CAS par / z (Sala Bebeteca)

11 0 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Celso Emilio Ferreiro : escolma poética / imaxes de Baldo Ramos ; edición literaria de Ramón Nicolás.-- Vigo : Faktoria K de libros, 2008 45 p. : il. ; 24 cm. – (Trece lúas) Signatura: P 869.9 CEL / a (Sala Infantil-Juvenil)

Fernández del Riego, Francisco Do dezanove aos continuadores : poesía galega : limiar. Biografía e literatura. Bibliografía. Antoloxía e notas. Cronoloxía histórico-literaria / Francisco Fernández del Riego. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995 324 p. ; 19 cm. – (Biblioteca da cultura galega ; 28) Signatura: 908 GAL / a (Sala Infantil-Juvenil)

García Teijeiro, Antonio Aloumiños / Antonio García Teijeiro ; ilustración, RuAn. -- 2ª ed. – Vigo : Galaxia, 2008 29 p. : il. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P TAR / z (Sala Bebeteca)

García Teijeiro, Antonio Bolboretas no papel / Antonio García Teijeiro ; ilustracións, Fino Lorenzo. -- Vigo : Tambre, [2008] 56 p. : il. ; 20 cm. -- (Ala Delta. Serie Azul ; 20) Signatura: P GAR bol / r (Sala Bebeteca)

García Teijeiro, Antonio Coplas / Antonio García Teijeiro ; ilustración, RuAn. -- 2ª ed. -- Vigo : Galaxia, 2008 33 p. : il. col. ; 19 cm. -- (Tartaruga) Signatura: P TAR / z (Sala Bebeteca)

11 1 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Landeira Yrago, Xosé Dos devanceiros ao dezaoito : poesía galega : limiar. Biografía e literatura. Bibliografía. Antoloxía, vocabulario e notas. Cronoloxía histórico-literaria / Xosé Landeira Yrago. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995 405 p. : il. ; 19 cm. – (Biblioteca da cultura galega ; 27) Signatura: 908 GAL / a (Sala Infantil-Juvenil)

Manuel María As Rúas do vento ceibe / Manuel María. -- Outeiro de Rei (Lugo) : Casa-Museo Manuel María, 2016 79 p. : il. col. ; 22 cm Signatura: P 869.9 MAN rúa / a (Sala Infantil-Juvenil)

Manuel María Os Soños na gaiola / Manuel María ; ilustracións de Noemí López. -- 13ª ed. -- [Outeiro de Rei (Lugo)] : Casa-Museo Manuel María, 2015 70 p. : il. col. ; 22 cm Signatura: P 869.9 MAN soñ / a (Sala Infantil-Juvenil)

Núñez, Toño Mago Goma / Toño Núñez ; [ilustracións], Adrià Fruitós. -- Pontevedra : Kalandraka, 2009 [34] p. : il. ; 23 cm. -- (Libros para soñar) Signatura: P NUÑ mag / z (Bebeteca)

PANDAS / textos populares ; ilustrado por Marcos Calo. -- A Coruña : Everest Galicia, 2008 [48] p. : il. col. ; 21 cm. -- (Ler é vivir) Signatura: P PAN / z (Bebeteca)

11 2 A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE

BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA

Riveiro Tobío, Elvira Palabras brancas / Elvira Riveiro Tobío ; ilustracións de Fino Lorenzo. -- Vigo : Xerais de Galicia, 2008 74 p. : il. ; 20 cm (Merlín ; 180) Signatura: P RIV pal / v (Sala Infantil-Juvenil)

Rosalía de Castro : escolma poética / imaxes de Belén Padrón ; selección de textos, Manuela Rodríguez. -- Vigo : Faktoria K de libros, [2008] 57 p. : il. ; 24 cm. – (Trece lúas)

Signatura: P 869.9 ROS / a (Sala Infantil-Juvenil)

Sendón, Pepe Animal fun! : versos de animaliños en inglés e galego / textos de Pepe Sendón ; ilustracións de Fausto. -- Santiago de Compostela : El Patito Editorial, 2014 55 p. : il. col. ; 23 cm Signatura: TE CUENTO / P SEN ani (Sala Bebeteca)

Uxía Rosalía pequeniña / [composicións e idea orixinal de Uxía sobre poemas de Rosalía de Castro ; ilustracións, María Seoane]. – Vigo : Galaxia, [2013] [29] p. : il. col. ; 22 x 25 cm + 1 disco (CD-DA). -- (Sonárbore) Signatura: P 869.9 UXI ros / v (Sala Infantil-Juvenil)

Villar, Rafa Acuarelas / Rafa Villar ; ilustracións, Kristina Sabaite. -- Vigo : Galaxia, [2009] 65 p. : il. ; 20 cm. -- (Arbore ; 158) Signatura: P VIL acu / r (Sala Bebeteca)

11 3