Ahmed Fethi Paşa'nın Terekesi Life Style and Standard of A
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bir Hanedan Damadının Yaşam Tarzı ve Standardı: Ahmed Fethi Paşa’nın Terekesi Serap Sunay* Öz Rodoslu zengin bir aileye mensup olan Ahmed Fethi Paşa (1801-1858), çağdaşlarına göre oldukça iyi bir eğitim aldı. Devlet kademelerinde hızla ilerleyen paşa, Sultan II. Mahmud’un dikkatini çekerek, saraya damat oldu. Böylece mesleki kariyeri ve özel yaşamında farklı bir statüye kavuşan Ahmed Fethi Paşa, elde ettiği bu makamlar ve icraatları sayesinde, Tanzimat dönemine damga vurdu. Yanı sıra imparatorluğun en zengin adamlarından birisi haline geldi. Onun çok dikkat çeken devasa serveti ve lüks yaşam tarzı, siyasi rakiplerinin ağır eleştirilerine konu oldu. Terekesinin merkeze alındığı bu makalede, mal varlığından hareketle Ahmed Fethi Paşa’nın ticari ve sosyal ağları, okuma ve harcama alışkanlıkları ile lükse düşkünlüğü gibi hususlar gün yüzüne çıkarılmaya çalışıldı. Ayrıca ardında bıraktığı büyük meblağlardaki borçlarının tespiti ve ödenmesine dair yaşanan sorunlar, arşiv kaynakları kullanılarak incelendi. Böylece Osmanlı Devleti’nde üst düzey bir bürokratın yaşam tarzı ve standardı ortaya konularak karakterine dair elde edilen karinelerle biyografisine katkı sağlandı. İlaveten paşanın ait olduğu zümre ve Tanzimat’la birlikte değişen bazı tüketim alışkanlıklarına dair ipuçları elde etme imkânı doğdu. Anahtar Kelimeler: Ahmed Fethi Paşa, Damat, Tereke, Servet, Lüks Tüketim, Borç, Ticaret, Hayırseverlik. Life Style and Standard of a Dynasty’s Son-in-Law: Ahmed Fethi Pasha’s Estate Abstract Ahmed Fethi Pasha (1801-1858) who comes from a rich, Rhodian family received a very good education compared to his contemporaries. With his quick progress in * Dr. Öğr. Üyesi, Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Balıkesir/ TÜRKİYE, [email protected] ORCID: 0000-0002-0332-5439 DOI: 10.37879/belleten.2020.745 Makale Gönderim Tarihi:17.01.2019 – Makale Kabul Tarihi: 02.10.2019 Belleten, Ağustos 2020, Cilt: 84/Sayı: 300; 745-788 746 Serap Sunay the State’s positions, the pasha aroused Sultan Mahmud II’s attention and became a son-in-law in the palace. Thus, Ahmed Fethi Pasha, who gained a different status in his professional career and private life, marked the Tanzimat period thanks to these stations and activities. Additionally, he has become one of the richest men in the empire. His remarkable colossal wealth and luxurious lifestyle became the subject of harsh criticism by his political rivals. In this article in which his estate is discussed, issues such as Ahmed Fethi Pasha’s commercial and social networks, reading and spending habits and fondness for luxury were tried to bring to light with reference to his wealth. In addition, the problems related to the determination and payment of debts in the large sums he left behind were examined by using archival sources. Thus, by introducing the life style and standard of a high-level bureaucrat in the Ottoman Empire, his biography was contributed by clues obtained about his character. In addition, there was a chance to get some clues about the class to which the pasha belongs and some consumption habits that changed during Tanzimat period. Keywords: Ahmed Fethi Pasha, Son-in-law, Estate, Wealth, Luxury Consumption, Debt, Trade, Charity. Giriş Osmanlı Devleti tarihinde değişim ve dönüşüm çağı telakki edilen Tanzimat dev- rini şekillendiren devlet ricâli hakkında bilinenler, onların tarihteki önemleriyle mütenasip değildir1. Bu bağlamda, sahibinin serveti, yatırım araçları, sosyo-eko- nomik ilişki ağı, devlet-şahıs münasebetleri, özel zevkleri, dünya görüşü, okuma ve harcama alışkanlıkları gibi insani yönünü ortaya koyan hususlara dair başka kay- naklarda rastlanması güç olan derli toplu bilgiler edinebileceğimiz tereke defterleri büyük önem taşımaktadır2. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden Ahmed Fethi Pa- 1 Son yıllarda arşive dayalı biyografi çalışmalarında bir artış görülmekle birlikte, henüz istenen dü- zeyde değildir. Bu duruma Osmanlı tarih yazıcılığında insan faktörünün arka planda bırakılması, hatırat kültürünün gelişmemesi ve belgelerin ketumluğundan doğan problemler de eklenince, ricâl hakkında bilinenler daha da sınırlı bir hal almaktadır. 19. Yüzyıl Osmanlı biyografi yazıcılığı ve biyografların kaynak kullanımında dikkat etmesi gereken hususlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Akyıldız, “İnsanı Yazmak: 19. Yüzyıl Osmanlı Biyografi Yazıcılığı ve Problemleri Üzeri- ne Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, S. 50, (2017), ss. 219-242. 2 Tereke kayıtlarının Osmanlı sosyo-ekonomik tarihi için önemi ve kaynak değerine dikkat çeken çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan türünün öncüsü olan bazıları için bkz. Halil İnalcık, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4, (1953), ss. 51-65; Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askerî Kassamına Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III/5-6, (1966), ss. 1-479; Yavuz Cezar, “Bir Âyanın Muhallefatı: Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-Oğlu Hüseyin (Musadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi)”, Belleten, XLI/161, (1977), ss. 41-78; Lajos Fekete, “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, Belleten, Ağustos 2020, Cilt: 84/Sayı: 300; 745-788 Ahmed Fethi Paşa’nın Terekesi 747 şa’nın terekesi ise onun hem Osmanlı Devlet bürokrasisinde üst düzey görevlerde bulunması hem de saray damatlığı3 gibi son derece önemli bir statüye haiz olma- sı hasebiyle konuyu daha ilgi çekici kılmaktadır. İncelenen tereke, Ahmed Fethi Paşa’nın yaşam tarzı, devlet ve toplum içerisindeki statüsü ile iktidarının menşei ve serencamı hakkında mühim ipuçları barındırmaktadır. Bu noktadan hareketle makalede, paşanın renkli kişiliğini yansıtan ve biyografisine önemli bir katkı sağla- yan terekesi merkeze alınarak, dünyevî değerleri, beğeni ve beklentileri4 ortaya konuldu. Ancak aşağıda örnekleriyle izah edildiği üzere, mevcut terekenin Ahmed Fethi Paşa’nın sahip olduğu mal varlığının tamamını içerdiğini kabul etmek ve gerçek servetinin burada yer alan meblağ olduğu sonucuna varmak mümkün değildir5. Bu nedenle, söz konusu eksikliği giderebilmek adına, bilhassa devrin elit bürokrat- larına ait tereke kayıtlarının çeşitli arşiv belgeleriyle birlikte kullanılması, büyük resme ulaşmada kilit bir öneme sahiptir. Ahmed Fethi Paşa’nın hayatı, siyasi ve askeri faaliyetleri başlı başına bir çalışma konusu olduğu ve bu makalenin sınırlarını aştığından, burada paşa hakkında ge- nel birtakım malumatlarla iktifa edilecektir. Rodosî Rikâbdar Hâfız Hacı Ahmed Ağa’nın6 oğlu, Enderun’dan yetişen Ahmed Fethi Paşa, elçilik, çeşitli meclisler- de âzâlık, valilik, ticaret nazırlığı ve kariyerinde asıl şöhreti elde ettiği tophane çev. M. Tayyib Gökbilgin, Belleten, XLIII/170, (1979), ss. 457-480. Ayrıca terekeler hakkında yapılan çalışmaların kapsamlı bir kaynakçası için bkz. Fatih Bozkurt, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22, (2013), ss. 210-227; Orlin Sabev, “Osmanlı Toplumsal Tarihi için Değerli Kaynak Teşkil Eden Tereke ve Muhallefat Kayıtları”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi (21-23 Kasım 2012) Bildiriler, I, (2013), ss. 265-272. 3 Tanzimat dönemi hanedan damatlığı ve önemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Serap Sunay, Damat Mehmed Ali Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Mücadelesi (1813-1868), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Afyon 2015, ss. 69-90. 4 Tülay Artan, “18. Yüzyıl Başlarında Yönetici Elitin Saltanatının Meşruiyet Arayışına Katılımı”, Toplum ve Bilim, S. 83, (1999), s. 306. 5 Tereke kayıtlarının kişinin servetini her zaman tam olarak yansıtmadığı ve bunun nedenleri hak- kında bkz. Barkan, a.g.m. , s. 75; Fatih Bozkurt, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011, s. 73 vd. ; Bozkurt, a.g.m. , ss. 209-210. Ayrıca dönemin ricâlinden Hüseyin Avni Paşa’nın terekesine nispetle çok daha varlıklı olduğu, ancak bunun belgeye yansımadığı Musa Çadırcı tarafından da ifade edilmiştir (Musa Çadırcı, “Hüseyin Avni Paşa’nın Terekesi”, Belgeler, XI/15, (1986), ss. 148-149). 6 Enderun’dan rikâbdarlığa yükselen Rodosîzâde Hâfız Hacı Ahmed Ağa, 1789 tarihinde saraydan çıkarılarak, emekli edildi. 1215 (1800-1801) senesinde vefat eden Ahmed Ağa, Karacaahmet’te medfundur (Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, yay. haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996, I, 153). Belleten, Ağustos 2020, Cilt: 84/Sayı: 300; 745-788 748 Serap Sunay müşirliği gibi Osmanlı Devlet bürokrasisinde üst düzey vazifelerde bulundu7. 25 Haziran 1840 tarihinde Sultan II. Mahmud’un kızı Atiyye Sultan ile evlenerek8, Osmanlı Devlet geleneğinde önemli bir yeri bulunan damad-ı şehriyâri unvanını ka- zandı. Paşanın Atiyye Sultan ile evliliğinden Seniyye ve Feride isimli iki kızı oldu9. Şemsinur Hanım ile gerçekleştirdiği önceki evliliğinden ise Mehmed Besim, baba- sı gibi saraya damat olan Mahmud Celaleddin Paşa, Yegâne ve Güzide Hanımlar dünyaya geldi10. Askeri ve siyasi sahadaki icraatlarıyla, devrin öne çıkan simalarından birisi olma- sının yanı sıra damatlığıyla elde ettiği avantajı üst seviyede değerlendiren Ahmed Fethi Paşa, Sultan Abdülmecid üzerinde kendisinden müsteşâr-ı saltanat şeklinde bahsedilecek kadar tesirli oldu11. Yabancı basın tarafından da yakından takip edi- len paşanın söz konusu statüsü12, onu padişahın yetkilerinin sarsılmaz savunucu- ları olan muhafazakâr-saray kanadının güçlü temsilcilerinden birisi