46 ARAŞTIRMA/RESEARCH * Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, RestorasyonDok- Bölümü, Mimarlık TeknikÜniversitesi, Yıldız * 19. YÜZYILDA No. 8,Kış 2020,6-30,DOI10.32325/iaad.2020.17 İzmir Akdeniz AkademisiDergisi Meltem Beste Nurİskender Aydın* İNCELENMESİ tora Programı Öğrencisi. ORCID:0000-0002-9259-9297 ÜZERİNDEN ÜSKÜDAR DÖNÜŞÜMÜN KENTLERİNDE OSMANLI İstanbul, Üsküdar,yüzyıl, İstanbul, 19. Anahtar sözcükler: gerçekleştirilmiştir. Usküdar; Bizans ve Osmanlı ve Bizans gerçekleştirilmiştir.Usküdar; sosyo-ekonomik yapı ile ilişkilendirilerek, birbir- ilişkilendirilerek, ile yapı sosyo-ekonomik sebebiyle demografik olarak Osmanlı İmpara- Osmanlı olarak demografik sebebiyle alınmıştır.yeniReformgetirisi- olan sürecininbir a iiae bşaa rfr hrktei 19. hareketleri, reform başlayan itibaren dan eal oaa iclnrk bnelke v fark - ve benzerlikler incelenerek, olarak detaylı bu birlikte; olmakla yapılmış çalışmalar çeşitli lrk aşmz çkatdr Arc, akı din farklı Ayrıca, çıkmaktadır. karşımıza olarak iletişim İstanbul’un ve Anadolu dönemlerinde, e ilte tpuulrn i aaa yaşaması arada bir toplulukların milletten ve yen sosyal ve fiziksel etkenler ortaya konmuştur. ele süreci gelişim açıdan sosyolojik ve fiziksel yüzyılda, özellikle de 1839’daTanzimatFermanıde özellikle yüzyılda, üyla süa smii dnşmn dair dönüşümüne semtinin Üsküdar yüzyılda sal İprtruuna 8 yzıı sonun- yüzyılın 18. İmparatorluğu’nda Osmanlı mahallesinin kendine özgü dönüşümünü tetikle- dönüşümünü özgükendine mahallesinin dönüşüm fiziksel mekânındaki kent makalede ots knmnai nmi i tcr merkez ticari bir önemli konumundaki noktası i, elt üei ii içk lna reformlar alanda birçok gibi düzeni devlet tim, torluğu’nun mikro ölçekteki bir yansımasıdır.bir torluğu’nunölçekteki mikro19. süa’n ekz ie Baglarbası-Yenimahalle ile merkezi Üsküdar’ın l hz aamşı. u öed akry, eği- askeriye, dönemde Bu kazanmıştır. hız ile kentsel dönüşüm,batılılaşmadönemi lerine olan etkileri değerlendirilmiş ve Üsküdar’ın liklerin ortak etkilerinin yanıetkilerinin ortak liklerin sıra, her Üsküdar’ın lılıklar üzerinden birdeğerlendirme sunulmuştur. ÖZET 1839 with the Tanzimatthe with 1839 Edict. Reforms were car- Istanbul, Usküdar, nineteenth centu - Usküdar,nineteenth Istanbul,Keywords: n rlgos n ntoaiis Atog there Although nationalities. and religions ent and Byzantine the during Istanbul and Anatolia etr f süa ad Bağlarbaşı-Yenimahalle and Usküdar of center addition in process, reform the In discussed. been has Üsküdar of process development cial so- and Physical evaluated. was other each on Cities InThe 19 with the coexistence of communities of differ- of communities of coexistence the with were examined in detail and an evaluation was evaluation an and detail in examined were Ottoman periods. It is also a micro-scale reflec- micro-scale a also is It periods. Ottoman educa- military, as such areas many in out ried oetm n h 19 the in momentum ry, urbantransformation, westernization presented basedonsimilaritiesanddifferences. triggers. The specific own its has neighborhood transformation physical the article, this in ry, in f h Ukdr itit n h 19 the in district Usküdar the of tion demographically, Empire, Ottoman the of tion Üsküdar period. this orderduring state and tion the 18 the to the common factors of transformation,each factorsof common the to effects its and structure socio-economic the eiw f h Tasomto O Ottoman Of Transformation The Of Review Reform movements that started at the end of end the at started that movements Reform ae en aiu suis n h transforma- the on studies various been have tradeof and center point communication the is n h ubn pc ta ws soitd with associated was that space urban the in ABSTRACT th century in the Ottoman Empire, gained Empire, Ottoman the in century th Century Through Uskudar th etr, seily in especially century, th centu- 9 yzı, maaolğn çnei gerilimle- içindeki imparatorluğun yüzyıl, 19. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003),102-21. Cemal 1 Giriş yanında; modern Türkiye’nin de dahil olduğu ııd Rsaı Omnı İmparatorluğu’na Osmanlı Rusların yılında atrmaıı rımşadr Grk yabancı Gerek artırmışlardır. yaptırımlarını alr frl dn v enk uulr arasın- guruplar etnik ve dini farklı yanlar, gayrimüslimler, bulundukları alanlarda kendi- gayrimüslimler,alanlarda bulundukları ayrılık isteyen milliyetçi hareketlerle özerklik hareketlerle milliyetçi isteyen ayrılık ve ayrılık hareketlerinin arttığı bir dönemdir. öüm, 93 ııd izlnn oa Ant- Lozan imzalanan yılında 1923 çözülme, İmparator - Osmanlı devletler, yabancı diğer elte, ees Omnı çne yaşayan içinde Osmanlı gerekse devletler, e rkad oty çkn ayaklanmalarda, çıkan ortaya Trakya’da ve nüfus ve yapıyı toplumsal kargaşalar daki sabl e ndl’a ölr yaşanmıştır. göçler Anadolu’ya ve İstanbul ai v Ssa Özellikleri , Sosyal ve rafik tırmıştır. İmparatorluğun içine girdiği siyasal girdiği içine tırmıştır.İmparatorluğun ee fkölrn oluşturmuştur. faktörlerini temel Kemal 3 Kafadar,“Osmanlı Tarihinde GerilemeMeselesi,”101-64. 2 ouu iprtruu sys çözülmesinin siyasi imparatorluğun sorunu, aş kznılr zfr ouu imzalanan sonucu zafer kazandıkları karşı üet bşaa bğmılk aeelr, is- hareketleri, bağımsızlık başlayan süreçte üü Kyac Atams snaıd Os- sonrasında Antlaşması Kaynarca Küçük u üyla aaa nfs hareketlerinin, nüfus yaşanan yüzyılda Bu aıldğ söylenebilir. hazırladığı manlı’da, özellikle de 19. yüzyılda gelişen ve gelişen yüzyılda 19. de özellikle manlı’da, i gdrk lsaaaı i byt kazandığı boyut bir uluslararası giderek rin yönelik gayrimüslimlere yaşayan raklarında aeelrn eklmşi. zlil Balkanlar Özellikle etkilemiştir. hareketlerini sal İprtruuna eom hareket- reform İmparatorluğu’nda Osmanlı sal dveii ypsn değiştirmenin yapısını devletinin Osmanlı Gelen nüfusun yanı sıra Ermeniler, Rumlar ve (İstanbul: EtkileşimYayınları, 2006),101-64. i dz uu dvei oty çkşn zemin çıkışına ortaya devletin ulus dizi bir ei 8 yzıı snaıd bşaıtr 1774 başlamıştır. sonlarında yüzyılın 18. leri laşması’na kadarsürmüştür. yoğunlaş- faaliyetlerini açma okul ait lerine top- Osmanlı ve nüfuzlarını üzerindeki luğu ısna Kçk anra nlşaı sonrası Antlaşması Kaynarca Küçük lı’sında, lesi,” Osmanlı Geriledi mi? Geriledi Osmanlı H. Kafadar, Karpat, “Osmanlı Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demog- (1830-1914) Nüfusu Osmanlı içinde, çev. 3 Tarihinde 9 yzı Osman- yüzyıl 19. Bahar haz. Mustafa Tırnakçı Gerileme 1 ulr ve Ruslar Armağan (İstanbul: Mese- 2

47 ARAŞTIRMA/RESEARCH 48 ARAŞTIRMA/RESEARCH 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı, haklar ve idari, mali ve askeri tedbirler açısından tedbirler askeri ve mali idari, ve haklar Fermanı,Tanzimat edilen ilan yılında 1839 19. yüzyılda hızlı nüfus artışı, göçlerle ortaya çıkan barınma problemi, ahşap yapı yapma ge- yapma yapı ahşap problemi, barınma çıkan ortaya göçlerle artışı, nüfus hızlı yüzyılda 19. vuaai üelmlre hrkte oluşturulmuştur. hareketle düzenlemelerden Avrupadaki azmt emn’l, i v uu arm yplaszn ü vtnalrn dlt önünde, adalet vatandaşların tüm yapılmaksızın ayrımı ulus ve din Fermanı’yla, Tanzimat İnalcık,“Tanzimat Nedir?,”13-35. 7 RobertMantran,İstanbulTarihi , çev. Teoman Tunçdoğan (İstanbul:İletişim Yayınları,4 2015),301-37. yerleşen gayrimüslimlerin, çoğunlukla kapitülasyonlardan ve Avrupalı tüccar ve yatırımcılara ve Avrupalıtüccar ve kapitülasyonlardan çoğunlukla gayrimüslimlerin,yerleşen yatırımAvrupalılara toprakları Osmanlı açmıştır.gelişmiş yol Az olmalarına etkili daha yatta yerleşim alanları da değişime uğramıştır. Örneğin, Galata’da Voyvoda Caddesi’nin finans ve si- ve finans VoyvodaCaddesi’nin Galata’da uğramıştır.Örneğin, değişime da alanları yerleşim eeszii ii rbelrn olma hyt eklr atıç, öü aaıı a artmıştır. da arayışı çözüm arttıkça, etkileri hayata toplumsal problemlerin gibi yetersizliği yapılması, yeni yönetmelikler çıkarılmasıvebelediye idaresi kurulmasıörnekverilebilir. görüp, aynı hükümdarın tebaası olmak dışında ortak bir özelliği olmayan grupları, bir takım bir grupları, olmayan özelliği bir ortak dışında olmak tebaası hükümdarın aynı görüp, gibi ortakpaydaları olmaklabirlikte;farklı dinamiklerdeiçermektedirler. gorta şirketleriyle bankaların merkezi haline gelmesi, burada çalışmakta olan azınlıkların ve ya- ve azınlıkların olan çalışmakta burada gelmesi, haline merkezi bankaların şirketleriyle gorta azınlıklar bu şirketlerde çalışma olanağı bulabilmiştir. 1840’la 1900 yılları arasında İstanbul’a arasında yılları 1900 bulabilmiştir.1840’la olanağı çalışma şirketlerde bu azınlıklar gelmesiyle İstanbul’a şirketin yabancı birçok sağladığından, olanaklar anlamında kazanç ve ha- gelişmeler,toplumsal gibi azınlıkların gelebilmesi noktalara yüksek şirketlerde yabancı ve olmuştur.etkenÇeşitli başka bir değiştiren dengeleri içindeki toplum yapılması, vurgusunun açısından nizamnamelerin çıkarılması, belediye dairelerinin kurulması ve belediye faaliyetleribelediye ve kurulması dairelerinin belediye çıkarılması, nizamnamelerin açısından elt şeid v ml alkaıl oatl oaa vri dmlr hssna şt olduğu eşit hususunda ödemeleri vergi olarak orantılı varlıklarıyla mal ve işlerinde devlet ha yplra oumkad. u uu, zlil ynılr ıaıd byk rbe ya- problem büyük sırasında yangınlar özellikle durum, Bu oluşmaktaydı. yapılardan ahşap dönüşüm hareketleri ilk olarak İstanbul’da başlamıştır. Kentteki semtlerin, fiziksel dönüşüm fiziksel semtlerin, Kentteki başlamıştır. İstanbul’da olarak ilk hareketleri dönüşüm Yayınları, 2015). İstanbul’da kent mekanı, çoğunlukla çıkmaz sokaklarla sıkışık düzende inşa edilmiş, organik edilmiş, inşa düzende sıkışık sokaklarla çıkmaz çoğunlukla mekanı, kent İstanbul’da te hareket etmelerinehizmetedeceğidüşüncesiylehareket etmektedir. toplumsal ve ekonomik değişimin mikro düzeyde bir örneğini oluşturmaktadır. örneğini bir düzeyde mikro değişimin ekonomik ve toplumsal tanınan diğerhaklardanyararlanmak amacıylageldiğidüşünülmektedir. topluluklara, kendi iç işlerini özgürce yönetme hakkının tanınması, azınlıkların devlet daireleri Fiziksel anlamda kente bakıldığında, önceki dönemlerde olduğu gibi 19. yüzyılda da, dini top- dini da, yüzyılda 19. gibi olduğu dönemlerde önceki bakıldığında, kente anlamda Fiziksel içindeki kent toplulukların artışıyla, şirketlerin sermayeli yabancı ve yabancıların gelen Kente Hıristiyan Araplardanoluşanbirgrubunda,Osmanlıtopraklarınıterkettiğibilinmektedir. Halil 5 hukuki teminatlar ve esaslar etrafında birleştirmeye çalıştığı söylenebilir.çalıştığı birleştirmeye etrafında esaslar ve teminatlar hukuki mahallelerinde yaşadıkları görülmektedir. İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki demografik, İmparatorluğu’ndaki Osmanlı görülmektedir.İstanbul, yaşadıkları mahallelerinde ratmaktaydı. Bunun gibi birçok soruna dair geliştirilen çözümlere, idari yapıda değişiklikler yapıda idari çözümlere, geliştirilen dair soruna birçok gibi Bunun ratmaktaydı. KemalH.Karpat,Osmanlı’da Değişim,Modernleşmeve Uluslaşma,çev. DilekÖzdemir(Ankara: İmgeKitabevi,2006). 9 lan değişikliklerin, vatandaşların birbiriyle kaynaşmasına ve imparatorluğun varlığı için birlik- kaynaşmasınaimparatorluğunvarlığıiçin vatandaşlarınbirbiriyle ve değişikliklerin, lan lulukların gündelik hayatta —çarşı bölgeleri dışında— birbirlerine karışmadan, kendi geleneksel bancıların da Galata’ya yakın bölgeler olan Beyoğlu’na (Pera) yerleşmelerine zemin hazırlamıştır. Zeynep 8 leneğinden ötürü çok sayıda yapının büyük yangınlarda yok olması, salgın hastalıklar,sayıdayangınlardasalgın çok yokyapınınbüyük olması, ötürü leneğinden altyapı İnalcık ve MehmetSeyitdanlıoğlu(Ankara:PhoenixYayınevi, 2006),37-63. Yavuz 6 Mehmet Seyitdanlıoğlu(Ankara:Phoenix Yayınevi, 2006),13-35. İnalcık, Abadan, Çelik, “Tanzimat 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Değişen Başkenti YüzyıldaOsmanlı 19. “Tanzimat Nedir?” Fermanı’nın azmtDğşm üeid Omnı İmparatorluğu Osmanlı Sürecinde Tanzimat-Değişim Tahlili,” Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu Osmanlı Sürecinde Tanzimat-Değişim çev. Selim 5 azmtıaı, eltn zaaflarını devletin Tanzimatçıların, Deringil (İstanbul: 7 içinde,

8 6 Tanzimatçılar, yapı- Türkiye haz. İş içinde, 9 Halil Değişim ve Değişim Bankası İnalcık haz. Kültür Halil 4

ve 9 yzıd Btllşa aeelr dğutsna kn mknna eçketrln fiziksel gerçekleştirilen mekanında kent doğrultusunda, hareketleri Batılılaşma yüzyılda 19. hazırlanan yılında 1839 Teknik Üniversitesi, 2011). Stefanos 11 Murat 10 İlhan 13 Yerasimos, “Tanzimat’ın KentReformları Üzerine,”347-62. 12 Alidost 15 Tekeli, “19.Yüzyılda İstanbul MetropolAlanınınDönüşümü,”363-74. 14 yalnızca İstanbul’da değil, diğer kentlerde ve büyük kasabalarda da uygulanmıştır.da kasabalarda Ayrıca,bu büyük ve kentlerde diğer değil, İstanbul’da yalnızca dn l rsi belgedir. resmi ilk eden ondan fazla yapının yanmış olması koşulu ve yeniden düzenlemede arsa sahibinin arsasının sahibinin arsa düzenlemede yeniden ve koşulu olması yanmış yapının fazla ondan genişletilmesi ve parselleme gibi bazı temel ilkelerle kentteki inşaat faaliyetlerini düzenlemeyi alan yapılarla ilgili detaylı veri sağlamaktadır. Ertuğrul’un tezinden, Üsküdar mahallelerinde Üsküdar tezinden, Ertuğrul’un sağlamaktadır. veri detaylı ilgili yapılarla alan arayışları sonucu ortaya çıkmış olmalarıdır. Düzenlemelerin yürütülmesine dair kurumsallaş- dair yürütülmesine olmalarıdır.Düzenlemelerin çıkmış ortaya sonucu arayışları amaçlamıştır. dar önemlibirçok veriyiaynı andasunmaktadır. demografik yapısının mikro ölçekte bir yansıması olarak değerlendirilebilmektedir. Dolayısıyla, bir önemli oldukça sebebiyle olması noktası iletişim İstanbul’un ve Anadolu dönemlerinde, her sıra, yanı süreçlerin taşımaktadır.Ortak önem semti Üsküdar bakımından celenebilmesi in- olarak karşılaştırmalı içinde mahalleleri kendi aracılığıyla parametreler çeşitli dönüşümün la- ayrılması, yeri karakol ve okul sahibine arsa ve içermekte yenilikler de için düzenlenmesi öte ii aaıı bdli alınmasıdır. bedelsiz kadarının biri dörtte Üsküdar semtinin 19. yüzyıldaki dönüşüm süreciyle ilgili daha önce çeşitli çalışmalar yapıl- çalışmalar çeşitli önce daha ilgili süreciyle dönüşüm yüzyıldaki 19. semtinin Üsküdar ticari merkez olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca, farklı din ve milletten toplulukların gerek toplulukların milletten ve çıkmaktadır.din farklıkarşımıza Ayrıca, olarak merkez ticari özellikle 19. yüzyılda yaşanan dönüşümde, sosyal ve demografik yapıyla fiziksel yapının birbiri sokakların genişletilmesi ise 1866’da başlamıştır. 1839 yılındaki yönetmelikten sonra, 1848 yı- 1848 sonra, yönetmelikten yılındaki başlamıştır.1839 1866’da ise genişletilmesi sokakların semt üzerinden bile olsa bütüncül olarak anlaşılabilir kılmaktadır. Üsküdar, Bizans ve Osmanlı Sel Yayıncılık, 2015),45-53. oua oulr” alkı otr tz çalışması tezi doktora başlıklı Sorunları” Koruma mıştır. Özellikle Alidost Ertuğrul’un “XIX. Yüzyıl İstanbul Kentsel Dönüşümünde Üsküdar ve Üsküdar Dönüşümünde Kentsel İstanbul Yüzyıl “XIX. Ertuğrul’un Alidost Özellikle mıştır. metinde ilk kez su, kanalizasyon, gaz boruları gibi altyapıdan söz edilmektedir.söz altyapıdan gibi boruları gaz kanalizasyon, su, kez ilk metinde gibi öncekiler nizamname, yenietmiştir. devam1863’teki ile Nizamnamesi Ebniye 1882 mesi, üzerindeki etkisini okumak ve okumayı İstanbul’un geneliyle ilişkilendirebilmek adına, Üskü- adına, ilişkilendirebilmek geneliyle İstanbul’un okumayı ve okumak etkisini üzerindeki mahallesinde farklı dinamiklerle dönüşümün tetiklenmiş olması, dönemin genel yapısını tek bir muştur. 1857yılındaiseyönetimin kolaylaştırılması adınaİstanbulondörtbölgeye ayrılmıştır. Komisyonukurul- Şehir İntizam-ı 1856’da Şehremenati, 1854’te ve yapılmış da çalışmaları ma çözüm yönelik ihtiyaçlara ve zorluk yaşanan mekanında kent noktası, ortak nizamnamelerin Nizamnamesi’nde öncekilerden farklı olarak iki yenilik getirilmiştir. Bunlar; yangın yeri için yeri yangın Bunlar; getirilmiştir. yenilik iki olarak farklı öncekilerden Nizamnamesi’nde ğım yapılması ve kaldırım yapılması gibi mecburiyetler getirmektedir.ve mecburiyetleryönetmelik gibi bu Tümyapılması kaldırım ve yapılması ğım lışmadır. lında hazırlanan ilk Ebniye Nizamnamesi ise, yeni yapılan binaların geriye çekilerek sokakların bir arada, gerekse ayrışarak farklı mahallelerde yaşadığı bir semttir. Bu bağlamda, Osmanlı bağlamda, Bu semttir. bir yaşadığı mahallelerde farklı ayrışarak gerekse arada, bir içinde, haz.Halilİnalcıkve MehmetSeyitdanlıoğlu(Ankara:PhoenixYayınevi, 2006),347-62. içinde, haz.Halilİnalcıkve MehmetSeyitdanlıoğlu(Ankara:PhoenixYayınevi, 2006),363-74. Tekeli, 10 Gül, Ertuğrul, İçerdiği düzenleme kriterleriyle başkentin kentsel alanında köklü değişimleri ifade değişimleri köklü alanında kentsel başkentin kriterleriyle düzenleme İçerdiği Yerasimos, Modern İstanbul'un Doğuşu: Bir Kentin Dönüşümü ve Modernizasyonu, ve Dönüşümü Kentin Bir Doğuşu: İstanbul'un Modern “19. 12 üelmlr 83 uu v Eny Nzmaei 16 Rhılr Nizamna- Rıhtımlar 1863 Nizamnamesi, Ebniye ve Turuk 1863 Düzenlemeler Yüzyılda “19.Yüzyıl “Tanzimat’ın İstanbul 11 Bt trı lnaa leeil outrlu ik id ça- ciddi ilk oluşturulmuş ilkeleriyle planlama tarzı Batı İlmühaber, İstanbul sabld ıgr paı elne üelmlr l oaa 1856’da, olarak ilk düzenlemeler şeklinde planı ızgara İstanbul’da Metropol Kent Kentsel Reformları Alanının Dönüşümü’nde 14 ianm arc yreie çlck alanların açılacak yerleşime ayrıca Nizamname Dönüşümü,” Üzerine,” 15 Üsküdar 9 yzıd Ükdr e süa’a yer Üsküdar’da ve Üsküdar yüzyılda 19. azmtDğşm üeid Omnı İmparatorluğu Osmanlı Sürecinde Tanzimat-Değişim Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu ve Koruma çev. Sorunları” F. Büşra (Doktora Helvacıoğlu 13 1882 Ebniye 1882 Tezi, (İstanbul: İstanbul

49 ARAŞTIRMA/RESEARCH 50 ARAŞTIRMA/RESEARCH 19. yüzyılda gerçekleştirilen fiziksel dönüşümlere yönelik bilgiler de elde edilebilmektedir.Üs- elde de bilgiler yönelik dönüşümlere fiziksel gerçekleştirilen yüzyılda 19. Tarihinde Gerileme Meselesi” makalesi Meselesi” Gerileme Tarihinde Abdullah 16 İlberOrtaylı,BatılılaşmaYolunda (İstanbul:İnkılâpKitabevi,2017). 19 Kafadar,“Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi.” 18 Bilal 17 isimli kitabı isimli Doğuşu İstanbul’un yıtlarından sıklıkla yararlanılmıştır. Kent mekanının fiziksel gelişimi, Pervititch haritaları başta sağla- belge fazla oldukça dair sürecine dönüşüm yaşanan semtte dönemde bu ve yapısına yapıyla fiziksel dönüşümün ilişkisini anlamak adına faydalanmak mümkündür. Bu makale kap- yet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler” isimli makalesi, Cumhurbaşkanlığı Devlet A kayıtları ve edilmiş ve yorumlanmıştır. Atatürk Kitaplığı harita ve kartpostal arşivinin yanı sıra, Salt Araş- yorumlanmıştır.Salt ve sıra, edilmiş yanı arşivinin kartpostal ve harita AtatürkKitaplığı takip olarak karşılaştırmalı faydalanılarak gravürlerden eski ve haritalar eski üzere, olmak olan Osmanlı arşiv belgelerinde yapılacak olan araştırmada yönlendirici olmaktadır. Bu çalış- olmaktadır.Bu yönlendirici araştırmada olan yapılacak belgelerinde arşiv Osmanlı olan e aşlşım yplblei çsna fyaaımşı. aım kpaıd, 9 yüzyılda 19. kapsamında, Çalışma faydalanılmıştır. açısından yapılabilmesi karşılaştırma ve vurulan başlıca kaynaklarıdır. İlber Ortaylı’nın demografik özelliklerinin kente yansımalarını tüm parametreleriyle inceleyebilmek adına baş- adına inceleyebilmek parametreleriyle tüm yansımalarını kente özelliklerinin demografik uygulanmış olan kentsel düzenlemeler anlatılmaktadır. Bilal Bilgili ve Nurnihal Şimşek tara- Şimşek Nurnihal ve Bilgili Bilal anlatılmaktadır. düzenlemeler kentsel olan uygulanmış tırma Arşivi’nde yer alan eski harita, eski fotoğraf ve kartpostallardan dönemin anlaşılabilmesi uygulamalara dair bilgiler verilmektedir. Bilgili ve Şimşek’e ait çalışma özellikle birincil kaynak Eremya 20 23 22 21 2. baskı(İstanbul:ErenYayıncılık ve Kitapçılık,1988). küdar Belediyesi tarafından sürekli hale getirilmiş olan Üsküdar Sempozyumları’na ait yayın- ait Sempozyumları’na Üsküdar olan getirilmiş hale sürekli tarafından Belediyesi küdar samında da Bağlarbaşı – Yenimahalle’deki demografik ve fiziksel yapı ilişkisi Ortaylı’nın veri- Ortaylı’nın ilişkisi yapı fiziksel ve Yenimahalle’dekidemografik – Bağlarbaşı da samında a trfna hzramş ln XX Yzıı Otlrna süa’a eeie Hizmetleri” Belediye Üsküdar’da Ortalarında Yüzyılın “XIX. olan hazırlanmış tarafından Bay EremyaKömürciyan’ınÇelebi öei knsl eadk ynıaaıı sabl zrne ouaimk dn; Zeynep adına; okuyabilmek üzerinden İstanbul yansımalarını mekandaki kentsel Dönemin Dönüşümü” başlıklımakalesi Belgeleri Işığında Bir Okuma” Bir Işığında Belgeleri maktadır. Bu sebeple, bu çalışmanın hazırlanma sürecinde Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi ka- fından hazırlanan “XIX. Yüzyıl Kamu Yapılarının Üsküdar Mahallelerine Etkisi: Osmanlı Arşiv Osmanlı Etkisi: Mahallelerine YapılarınınÜsküdar Kamu Yüzyıl “XIX. hazırlanan fından ma, Bilgili ve Şimşek’le ortak belgelerin incelenmesinin yanında, ulaşılabilen farklı belgelerle farklı ulaşılabilen yanında, incelenmesinin belgelerin ortak Şimşek’le ve Bilgili ma, Çelik’in Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi kayıtları, 19. yüzyılda Üsküdar’ın sosyal, fiziksel ve demografik zenginleştirilmeye çalışılmıştır. 16. yüzyıl ve sonrasında yaşanan süreçte Osmanlı Devleti’nin Osmanlı süreçte yaşanan sonrasında ve yüzyıl çalışılmıştır.16. zenginleştirilmeye başlıklı çalışmada başlıklı oluşturmaktadır.kaynakkonulara Abdullah çeşitli yayınlarıiçerisinde çok Sempozyum da lar lerinden yararlanarak anlaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca İlhanTekeli’nin “Tanzimat’tan Cumhuri- bir bakış açısı sunmaktadır. Çalışma kapsamında, Halil İnalcık, Robert Mantran, Bernard Lewis, içinde bulunduğu ortamı ‘çöküş paradigması’ üzerinden tartışan Cemal Kafadar’ın “Osmanlı Kafadar’ın Cemal tartışan üzerinden paradigması’ ‘çöküş ortamı bulunduğu içinde Stefan Yerasimos ve özellikle Kemal Karpat Tanzimat döneminin ekonomik, sosyal, kültürel ve İstanbul, 2-4Kasım2012). Işığında BirOkuma” (UluslararasıÜsküdarSempozyumuIX,İstanbul,11-13Kasım2016). Tekeli, “19.Yüzyılda İstanbulMetropolAlanının Dönüşümü.” Gül,Modernİstanbul'unDoğuşu . Çelik,19.Yüzyılda OsmanlıBaşkentiDeğişenİstanbul . Bilgili isimli kitabı isimli İstanbul Değişen Başkenti: Osmanlı Yüzyılda 19. Çelebi Bay, ve Nurhilal “XIX. Kömürciyan, 16 Batılılaşma döneminde nizamnameler ve çeşitli yasal düzenlemelere göre düzenlemelere yasal çeşitli ve nizamnameler döneminde Batılılaşma Yüzyılın Şimşek, İstanbul Tarihi: XVII. Asırda İstanbul, Ortalarında “XIX.Yüzyıl 23 17 ırda İstanbul Tarihiİstanbul Asırda XII. kitabındaki oldukça detaylı verisağlamaktadır. başlıklı çalışmada bazı Osmanlı arşiv belgelerinin içerikleri ve içerikleri belgelerinin arşiv Osmanlı bazı çalışmada başlıklı 22 ve İlhan Tekeli’nin “19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının MetropolTekeli’nin Yüzyıldaİstanbul İlhan “19. ve Üsküdar’da Kamu 18 , 19. yüzyılda yaşananları algılama bağlamında farklı bağlamında algılama yaşananları yüzyılda 19. , Yapılarının Belediye Batılılaşma Yolunda kitabından Üsküdar Hizmetleri” haz. Kevork Mahallelerine (Uluslararası Pamukciyan, 20 21 verilerle desteklenmiştir.verilerle Etkisi: , Murat Gül’ün Murat , Üsküdar çev. Osmanlı Hrand 19 da demografik Sempozyumu Arşiv D. Andreasyan, Modern Belgeleri VII, 19. Yüzyıl ÖncesiDönemdeÜsküdar’ın Tarihçesi 4. yüzyıl başlarında, Constantinus’un Bizanti- Constantinus’un başlarında, yüzyıl 4. olan Üsküdar semtinde tarih için - tarih semtinde Üsküdar olan Khrysopolis yine de Bizans döneminde, Üsküdar’da önemli bir askeri ve ticari merkez olarak askeri üsler,askeri olarak merkez ticari ve askeri bir önemli Üsküdar’da döneminde, Bizans de yine yalnızca bir veya iki parametreyi incelemeyi değil sosyal, ekonomik, fiziksel ve demografik açı- on şehrini kurmasıyla sonuçlanan, Romalısonuçlanan, kurmasıyla şehrini on ko - okunmasında döneminharitavekartpostallarındanönemliölçüdeyararlanılmıştır. değişimin mekandaki kentsel ve mimari Özellikle amaçlamaktadır. anlamayı etkileşimlerini ee sn aaı Ükdrd gerçekleştiği Üsküdar’da savaşın son geçen alanın liman olduğu görülmekte ve son yıllar- son ve görülmekte olduğu liman alanın döneminde Üsküdar’da yapılaşma İstanbul’la karşılaştırıldığında oldukça az gelişmiştir.Fakataz oldukça karşılaştırıldığında İstanbul’la yapılaşma Üsküdar’da döneminde de, da yer alması, Anadolu’ya ulaşımın başlangıç ulaşımın Anadolu’ya alması, yer da yanıdenlerin kervanlarınsıra, noktasın- geçiş de Bithynialılar, Frigler, Fenikeliler, Persler, Ro- dolduğu düşünülmektedir. içinde zaman alüvyonlarla getirdiği derelerin da yapılan kazı çalışmalarında çıkan kalıntılar dan bütüncül ilişkiler kurularak, bu parametrelerin birbiriyle olan ve kentsel mekan üzerindeki Üsküdar 6. yüzyılda İstanbul’un sayfiye alanı sayfiye İstanbul’un yüzyılda 6. Üsküdar Üsküdar’da yaşanan dönüşüm, yukarıda bahsedilen literatürden faydalanılmasının yanı sıra; yanı faydalanılmasının literatürden bahsedilen yukarıda dönüşüm, yaşanan Üsküdar’da İstanbul’u tehdit etmek üzere doğudan gelen doğudan üzere etmek tehdit İstanbul’u Yasemin 24 Kömürciyan,İstanbulTarihi, 278. 26 SemaviEyice,BizansDevrindeBoğaziçi (İstanbul:Yeditepe Yayınevi, 2017). 25 saraylar, kilisevemanastırlardiğerbirçok yapı bulunmaktadır. kaynaklarda geçtiği bilgisi bulunmaktadır. kadar yüzyıla yaptırılmıştır.10. manastır adının sarayınbir Bu içinde bahçe ve sarayısayfiye komutanlar Üsküdar’da Toptaşı mevkisinde bulunan Scutarion İmparatorluk Sarayı’nda kal- Sarayı’nda İmparatorluk Scutarion bulunan mevkisinde Toptaşı Üsküdar’da komutanlar kuvvetlerin geçişnoktasıolmuştur. Askeri ne- iie ik si atn ei' naıa gelen anlamına şehir' 'altın ismi ilk Bilinen Sempozyumu VIII,İstanbul,21-23Kasım 2014). niteliğinde kullanılmış, Salacak Tepesi’nde bir mışlardır. Sayfiye sarayları, ticarete bağlı iskele ve çevresindeki hareketliliğe rağmen, Bizans rağmen, hareketliliğe çevresindeki ve iskele bağlı ticarete sarayları,mışlardır. Sayfiye ualr osatns e iiis arasında Licinius ve Constantinus mutanlar numa sahipolmuştur. ko- bir önemli da bakımdan ticari nedeniyle noktası sayılması ve liman özelliği göstermesi Üsküdar, yaşamıştır. Osmanlılar ve mendliler malılar, Bizanslılar, Emevi ve Abbasiler, Daniş- iimkei. . e . üyl at gravürler- ait yüzyıla 5. ve 4. bilinmektedir. bu bilgiyi desteklemektedir (Şekil 1). Limanın 24 uü Ükdr edn oaa anılan olarak Meydanı Üsküdar bugün Nemlioğlu Koca, “Khrysopolis, Scutari, Eskidar, 25 13. yüzyılda IV. Haçlı Seferleri başındaki ileri gelen Usgüdâr: görünen kayıklar. Mihrimah Sultan Camisiveçeşmeninhemenönünde Şekil 1Tarihi belirlenemeyen ÜsküdarKartpostalı’nda Tarihî Haritalarda Kaynak: Atatürk KitaplığıKartpostal Arşivi. 26 Üsküdar” (Uluslararası Üsküdar

51 ARAŞTIRMA/RESEARCH 52 ARAŞTIRMA/RESEARCH Yahudi’nin Üsküdar’da yaşadığı bilgisi verilmektedir.bilgisi yaşadığı Yahudi’ninÜsküdar’da yazlıkyerleşimkullanılmıştır. olarak yöneticilerinOsmanlı’daki de Devri’nde Lale yüzyılda, 18. yüzyılda Osmanlı nüfusunun milletlere göre dağılımı önceki yüzyıllardaki yapısını korunmakla yıldan 19. yüzyıla kadar sürmüştür.kadar yüzyıla 19. yıldan edilen yapılarda ve Boğaz kıyılarında yer alan diğer saraylarda vakit geçirmeye başlamasıyla geçirmeye vakit saraylarda diğer alan yer kıyılarında Boğaz ve yapılarda edilen günlük faaliyetleri, Sultan’ın kent sınırları dışında, Kağıthane, Üsküdar ve Beşiktaş’ta yeni inşa artmıştır.kervanlarıngelen Arabistan’dan sayesindemerkezve ticari İran bir Anadolu, büyük anlatırken, Üsküdar sahilinde ağaçlar içinde görülen büyük camiyle hanların Mihrimah Sultan Üsküdar’da da uygulamıştır. Bazı Rumların terk ettiği alanlara Anadolu’dan yerleşimciler ge- yerleşimciler Anadolu’dan alanlara ettiği terk Rumların uygulamıştır.Bazı da Üsküdar’da Üsküdar’da 8 mahalle varken, yüzyılın üçüncü çeyreğinde mahalle sayısı 18’e çıkmıştır.sayısı18’e mahalle çeyreğinde varken,üçüncü mahalle yüzyılın 8 Üsküdar’da Evliya Üsküdar’da 24.404 Müslüman, 4.645 Rum, 7.268Rum, 4.645 aktarılmaktadır.yaşadığıMüslüman, Ermeni’nin 24.404 Kar- Yine Üsküdar’da pat’ın 1914 yılına ait nüfus verilerinde, 70.447 Müslüman, 19.832 Rum, 13.296 Ermeni ve 6.836 ve Ermeni 13.296 Rum, 19.832 Müslüman, 70.447 verilerinde, nüfus ait yılına 1914 pat’ın iimşi. ei öcsne aaa elşm oa Ükdr fth ors dnme gelişerek dönemde sonrası fetih Üsküdar, olan yerleşimi kasaba öncesinde Fetih tirilmiştir. tepesinde inşa edilen Kavak Sarayı’yla birlikte Üsküdar,KavakSarayı’ylabirlikte edilen inşa tepesinde saraytarafından yüzyıllarda ilerleyen Evliyâ 31 Gül,Modernİstanbul'unDoğuşu , 35. 30 Salih 34 Karpat,OsmanlıNüfusu(1830-1914) , 208. 33 Ertuğrul,“19.Yüzyıl İstanbulKentsel Dönüşümü’nde Üsküdar ve Koruma Sorunları.” 32 Kömürciyan,İstanbulTarihi , 48. 29 Kömürciyan,İstanbulTarihi , 278. 28 Gül,Modernİstanbul'unDoğuşu,25. 27 Sosyo-Ekonomik Yapı önemi çok sayıda anıtsal yapı inşa edilerek kentsel anlamda görünür kılınmıştır.İstanbul’un görünür anlamda kentsel edilerek inşa yapı anıtsal sayıda çok önemi Müslüman Akdeniz'de Bireyin Biçimlenmesi Bireyin Akdeniz'de Müslüman kent niteliğine ulaşmıştır. 16. ve 17. yüzyıl tahrir defterlerine göre 16. yüzyılın ilk yarısında ilk yüzyılın 16. göre defterlerine tahrir yüzyıl 17. ve 16. ulaşmıştır. niteliğine kent sur dışına kaymıştır. a süa’ uamşadr Omnı öeid Ükdr luç glşi v kn içindeki kent ve gelişmiş oldukça Üsküdar döneminde Osmanlı ulaşmışlardır. Üsküdar’a sa Rum Mehmet Paşa Camisi ve Şemsi Paşa Camisi’yle bunlara ait hanlar,ait bunlara PaşaCamisi’yle Şemsi yerleşim çevrelerindeve Paşa Camisi Mehmet Rum Fetih sonrası dönemde Fatih Sultan Mehmet zorunlu iskan politikasını İstanbul’un yanı sıra yanı İstanbul’un politikasını iskan zorunlu Mehmet Sultan Fatih dönemde sonrası Fetih ve Yücel Dağlı(İstanbul:Yapı Kredi Yayınları, 2008),188. halini almıştır. üu atşn emk ıılr üeidn okumaktadır. üzerinden fırınları ekmek artışını nüfus mahallesi, 11 Rum ve Ermeni mahallesi ve 1 Yahudi mahallesi olduğu bilgisini vermektedir. rın geldiğini ve az sayıda Yahudi bulunduğunu belirtmektedir. Çelebi, o dönemde 70 Müslüman fethinden yaklaşık yüz yıl önce Türkler tarafından ele geçirilen Üsküdar’ın gelişimi 15. yüz- 15. gelişimi Üsküdar’ın geçirilen ele tarafından Türkler önce yıl yüz yaklaşık fethinden e oaa grlbletdr Arc, rma eei öücyn a 1. üyla İstanbul’u yüzyılda 17. da, Kömürciyan Çelebi Eremya Ayrıca, görülebilmektedir. olarak net Çelebi 17. yüzyıldaki nüfusun çoğunlukla Türklerden oluştuğunu, ardından Ermeni ve Rumla- ve Ermeni ardından oluştuğunu, Türklerden çoğunlukla 17.nüfusun Çelebi yüzyıldaki Osmanlılar 14. yüzyılda Riva ve Yoros Kalesi civarına, 14. yüzyıl sonu 15. yüzyıl başlarınday- yüzyıl 15. sonu yüzyıl 14. civarına, YorosKalesi ve Riva yüzyılda 14. Osmanlılar Camisi ve hanları olduğundan bahsetmektedir.olduğundan hanları ve Camisi (İstanbul: AlfaYayınları, 2017),188. birlikte, sayısal bakımdan nüfus artmıştır.nüfus bakımdan sayısal birlikte, larda çıkmazdarsokaklardan,düzensizyapı adalarındanoluştuğugörülmektedir. öglrnn lşaıa ee omşu. ei snaı öed Ükdrı öei giderek önemi Üsküdar’ın dönemde sonrası Fetih olmuştur. neden oluşmasına bölgelerinin Aynural, Çelebi, 28 Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi:İstanbul- 1. Kitap 1. Seyahatnâmesi:İstanbul- Çelebi Evliyâ Türkçesiyle Günümüz Lokman Çelebiye ait gravürde Mihrimah Sultan Camisi ve çevresindeki hanlar “İstanbul’un 30 Bu dönemlerde mahallelerin topoğrafyaya uyumlu, kıvrımlı ve bazı alan- Değirmencileri içinde, 27 Özellikle 16. yüzyılda yapılan Mihrimah Sultan Camisi, Sultan Mihrimah yapılan yüzyılda 16. Özellikle ve haz. Fırıncıları 32 Kemal Karpat’ın 1882 yılına ait nüfus verilerinde, nüfus ait yılına 1882 Karpat’ın Kemal Suraiya 29 Kanuni Sultan Süleyman döneminde Salacak döneminde Süleyman Sultan Kanuni (1750-1840),” Faroqhi 33 Salih Aynural, 18. yüzyılda yaşanan bu yaşanan yüzyılda 18. Aynural, Salih 34 8 yzıı hmn aıd 1 adet 17 başında hemen yüzyılın 18. ve Randi raoud Znalr e Zanaatkârlar: ve Zanaatlar Ortadoğu’da Deguilhem, İstanbul, haz. çev. Seyit Hatice Ali Aslı Kahraman Tamaç 31 18. 1564 tarihli bir belgede Üsküdar’a işleyen kayıkların kaç kişi alacağına ve ücretlendirmelerine ve alacağına kişi kayıklarınişleyenÜsküdar’akaç belgede bir tarihli 1564 Avrupa’danalanı depolama kervanlarınve gelen kervanlarındoğuyadurak doğudan giden ve Yahudilerin ne zaman buraya yerleştikleri bilinmemekle birlikte, 17. yüzyılın sonundan itibaren Yenimahalle’debilinmektedir.yaşadığı Ermenilerin ve Rum KömürciyanYenima notlarında da - Evliya Çelebi Seyahatnâmesi' Mehmet 44 AhmetRefikAltınay, OnAltıncıAsırdaİstanbul Hayatı(1553-1591) (İstanbul:DevletBasımevi,1935),69. 43 Çelebi,GünümüzTürkçesiyle EvliyâÇelebi Seyahatnâmesi, 1:437. 42 Evliyâ 41 NurAkın,“Kuzguncuk,” DündenBugüneİstanbulAnsiklopedisi,cilt5(İstanbul:Tarih Vakfı Yayınları, 1994), 145. 40 yılında ahşap bir kilise inşa etmişlerdir.inşa kilise bir ahşap yılında yımlarında Üsküdar’da yımlarında 880 Üsküdar’da kişinin kayıkçılık yaptığı bilgisi bulunmaktadır. olarak kabul edilmektedir. Müslümanlara ait Bülbülderesi Mezarlığı, Karacaahmet Mezarlığı, Karacaahmet Mezarlığı, Bülbülderesi ait Müslümanlara edilmektedir. kabul olarak olan Üsküdar, önemli bir ticaret alanı olmuştur. Bizans döneminden itibaren kayıklar ve ahşap gemiler vasıtasıyla karşı kıyılardan yolcu ve mal taşımacılığının yapıldığı çeşitli seyyahların çeşitli yapıldığı taşımacılığının mal ve yolcu kıyılardan karşı vasıtasıyla gemiler anıldığı bilinmektedir. Basmahane,19.yüzyılınbaşındaÜsküdar’a taşınmıştır. adıyla Kalfa’nın Sarkis Kayserili sahibi basmahane basmaların, üretilen burada ve açtıkları aktarımlarından bilinmektedir. Osmanlı döneminde de bu durum devam etmiştir.devam durum yüzyılda, bilinmektedir.bu 16. aktarımlarından de döneminde Osmanlı vuşdere Bostanlarıbulunmaktadır. den oluştuğundan bahsetmektedir. dair bir hükmün yer almasından, o dönemde karşı kıyıyla ilişkinin varlığı anlaşılabilmektedir. Yücel Dağlı (İstanbul:Yapı KrediYayınları, 2008),437. Kömürciyan,İstanbulTarihi, 277. 39 Kömürciyan,İstanbulTarihi, 277. 38 Kömürciyan,İstanbulTarihi , 277. 37 Kömürciyan,İstanbulTarihi , 47. 36 Kömürciyan,İstanbulTarihi , 48. 35 karşıladıkları bağ ve bostanlar yer almaktadır. Özellikle Ermeni nüfusun yoğunlukla yaşadığı yoğunlukla nüfusun Ermeni almaktadır.yerÖzellikle bostanlar ve bağ karşıladıkları kubbeli olarak yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ermenilerin Kuzguncuk’ta bir basmahane aılmkaı. übleei e audrs aaıd kln ııd yr ln easz ve Selamsız alan yer kısımda kalan arasında Çavuşderesi ve Bülbülderesi kanıtlamaktadır. Kuzguncuk bir Yahudi köyü olarak anılmaya başlanmıştır. Bağlarbaşı mahallesine ismini veren bağların yanı sıra, çarşı ve iskelenin arka kısmında Ça- kısmında arka iskelenin ve çarşı sıra, yanı bağların veren ismini mahallesine Bağlarbaşı Rumların da bulunduğu ve bir kilise inşa ettikleri bilinmektedir.ettikleri inşa kilise bir ve bulunduğu da Rumların alraına uua Emnlr v Rmaa i mzrı, ugnu’a e aa Yahudi alan yer Kuzguncuk’ta mezarlık, ait Rumlara ve Ermenilere bulunan Bağlarbaşı’nda biri göstergelerden somut dair yaşadığına toplulukların hangi bölgelerde hangi Mezarlıklar, nüfus da Kuzguncuk’ta yerleşmeye başlamıştır. 19. yüzyılda nüfusları giderek artmış ve 1835 ve artmış giderek nüfusları yüzyılda başlamıştır.yerleşmeye19. Kuzguncuk’ta da nüfus nın atması, ticari hareketliliğingöstermektedir.ticari arttığını atması, nın yapılankayıkçıyılında sa- 1802 esnafı manlı döneminde Üsküdar’da bulunan mahallelerin yanında mahallelilerin yiyecek ihtiyacını yiyecek mahallelilerin yanında mahallelerin bulunan Üsküdar’da döneminde manlı halle’de Ermenilere aitbirkilisebulunduğundanbahsetmektedir. fırın bulunan semtte yüzyılın ikinci yarısında 31 adet fırın bulunmaktadır. Bu da nüfus artışını mezarlıkları çevre mahallelerindemografik yapısıyla ilgilifikirvermektedir. fakir dervişlerden, bir kısmının gemici ve kayıkçılardan, bir kısmınınsa tüccar ve sanayiciler- ve tüccar kısmınınsa bir kayıkçılardan, ve gemici kısmının bir dervişlerden, fakir nan Yahudi mezarlığına ayrı bir önem addetmektedirler.Yahudiönem nan bir ayrı mezarlığına Özellikle, 18. yüzyıl sonuyla 19. yüzyıl başına gelindiğinde, kayıkçıların ve iskelelerin sayıları - iskelelerin ve kayıkçıların gelindiğinde, başına yüzyıl 19. sonuyla yüzyıl 18. Özellikle, bağlı bir toprak niteliğinde, oldukça değer verdikleri bir yerleşimdir.bulu- bir burada verdikleri sebeple, değer oldukçaBu niteliğinde, toprak bir bağlı Çelebi, Mazak, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi SeyahatnâmesiÇelebi , TürkçesiyleEvliyâ Günümüz “1802 Tarihli nde Üsküdar halkının bir kısmının seçkin askerlerden, bir kısmının Üsküdar 41 Ayrıca bir kısmının da bağcılık yaptığı bilinmektedir. İskeleleri 39 Kilisenin kitabesinden, yapının 1861 yılında kâgir ve kâgir yılında 1861 yapının kitabesinden, Kilisenin ve Üsküdar cilt 37 1, 36 Kayıkçılarının YahudilerinKuzguncuk’ta sıra, yanı kitap Yahudiler için Kuzguncuk, Kudüs’e 2, 38 35 İstanbul, 18. yüzyıl sonunda Ermeni sonunda yüzyıl 18.

Demografik haz. 44 Ticari faaliyetlerin Seyit 40 Yapısı” Ali Kahraman (Üsküdar 42 Os ve 43 -

53 ARAŞTIRMA/RESEARCH 54 ARAŞTIRMA/RESEARCH 19. Yüzyılda Üsküdar’da Kentsel ve Toplumsal Dönüşüm 19. yüzyılda İstanbul’un genelinde etkili olan ekonomik, sosyal ve fiziksel dönüşümü Üsküdar dönüşümü fiziksel ve sosyal ekonomik, olan etkili genelinde İstanbul’un yüzyılda 19. birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. haritalarının Pervititch edilen elde Arşivi’nden Harita Kitaplığı Atatürk Kaynak: değişimi. mekânın kentsel Üsküdar’da Şekil 2 1830’larda hazırlanan Moltke haritası ile 1930 tarihli Pervititch haritası karşılaştırması ve yüz yıllık süreç içinde şanan nüfus hareketleri Üsküdar’da da etkisini göstermiştir. Üsküdar İskelesi ve kıyı çevresinde 45 yoğun yapılaşmanın, yoğun ticari faaliyetin bir sonucu olduğu ve kentsel dokunun liman ve liman dokunun kentsel ve olduğu sonucu bir faaliyetin ticari yoğun yapılaşmanın, yoğun gelişmiş yerleşim alanları, 18. yüzyıl sonundan itibaren nüfusun hızlı artışıyla önce Haydarpaşa oluşmuştur. aksında, daha sonra da Bağlarbaşı-Altunizade aksında gelişmiştir. Gerek kent içi, gerekse kent dışından göçlerle artan nüfusa bağlı olarak, yeni mahalleler kurulmaya başlanmıştır. 18. yüzyıl cak hanlar, çarşı içi hamamları ve yaklaşık 2060 dükkanın bulunduğunu belirtmektedir.bulunduğunu dükkanın 2060 yaklaşık ve hamamları içi hanlar,çarşı cak çevresinde oluştuğuçıkarımıyapılabilmektedir. semti üzerinden de okumak mümkündür. Ebniye Nizamnameleri’nin çıkarılması, yasal düzen- yasal çıkarılması, mümkündür.Nizamnameleri’nin Ebniyeokumak de üzerinden semti kente yansıması olarak, liman ve iskeleler etrafında çok sayıda depo, han, dükkan gibi yapılar Pervititch haritaları karşılaştırıldığında, geçen yüz yılllık süreçte Üsküdar’da merkezin orga- merkezin Üsküdar’da süreçte yılllık yüz geçen karşılaştırıldığında, haritaları Pervititch Sempozyumu II,İstanbul, 12-13Mart2004). nik dokusunun devam ettiği ve 19. yüzyılın planlama anlayışıyla yeni mahalleler kurulduğu mahalleler yeni anlayışıyla planlama yüzyılın 19. ve ettiği devam dokusunun nik haritalarında yerleşim alanı halini almıştır. 1830’larda hazırlanan Moltke haritasıyla 1930 tarihli haritalarında bağ, bahçe olarak görünen İcadiye, Bağlarbaşı, Altunizade gibi alanlar 19. yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Balkanlar’da ve Anadolu’da isyanlar ve ayaklanmalarla gelişen süreçte ya- birlikte, Üsküdar’da dönüşümütetikleyen nedenlerçeşitlilikgöstermiştir.birlikte, Üsküdar’da lemeler, belediye faaliyetleri, yangınlara karşı alınan önlemler dönüşümün göstergeleri olmakla başta olmak üzere çok sayıda kervansaray,sayıdakarşılaya çok ihtiyacınıüzere - depolama olmak alanları, başta konaklama Çelebi,GünümüzTürkçesiyle EvliyâÇelebi Seyahatnâmesi, 1: 429-38. nde, Üsküdar’la ilgili Mihrimah Sultan ve Yenive Sultan Mihrimah Valideilgili Üsküdar’la Seyahatnâmesi'nde, Çelebi Evliya 45 Bu Afife 46 Altunîzâde 49 AtatürkKitaplığıHaritaArşivi,Hrt_001113. 48 Batur,“Selimiye Kışlası,”516. 47 olarak almıştır. açıkça takip edilebilmektedir (Şekil 2). 19. yüzyıl öncesinde olduğu gibi bu yüzyılda da aynı da yüzyılda bu gibi olduğu öncesinde yüzyıl 19. 2). (Şekil edilebilmektedir takip açıkça dini mekanlarkurmuştur. okullar,ait dine o mahallede yerleştiği topluluk, yaşamıştır.Her arada bir topluluklar dinden dokusunun günümüzdedevarlığını sürdürdüğügörülmektedir. Yesârî İstanbul’unu boyutu ve mimarisiyle yüzyıl başından itibaren etkilemiştir. itibaren başından yüzyıl mimarisiyle ve boyutu İstanbul’unu talimgâh, teçhizat ambarları, erzak depoları, dükkanlar ve ızgara planlı bir yol sistemine otu- sistemine yol bir planlı ızgara ve dükkanlar depoları, erzak ambarları, teçhizat talimgâh, yılından ran subay lojmanlarıyla birlikte, sosyal bir kompleks olarak tasarlanmıştır. meler gelişimi hızlandıran en önemli etkenlerden biri olmuştur (Şekil 4). (Şekil olmuştur biri etkenlerden önemli en hızlandıran gelişimi meler mıştır. İstanbul’un kentsel siluetinde varlığını baskın bir şekilde gösteren kışla yapısı, 19. yüzyıl aiaaı l gne mvu drm aşlşııdğna pal br eid outrlu kent oluşturulmuş şekilde bir planlı karşılaştırıldığında, durum mevcut güncel ile haritaları Görsel 50 Nüfus hareketlerinin yanı sıra dönemin yapı türlerinden kışla yapılarının gelişmiş olması ve olması gelişmiş yapılarının kışla türlerinden yapı dönemin sıra yanı hareketlerinin Nüfus İsmail başta Selimiye Camisi olmak üzere kitaplık, hamamlar, basımevi, değirmen, has fırın, ahırlar,fırın, has değirmen, hamamlar,basımevi, kitaplık, üzere olmak Camisi Selimiye başta likle Altunizade’de Altunizade İsmail Zühtü Paşa’nın Zühtü İsmail Altunizade Altunizade’de likle olmuştur.etkili gelişiminde semtlerinin Altunizade ve Çamlıca Üsküdar’da oluşması, leneğinin Semtlerde geniş bahçeler içinde büyük köşkler yaptırılmaya başlanmıştır. Bunun yanında, özel- ge- ettirmeleri inşa köşkler ve saray yazlık gelenlerinin önde bürokrasinin ve halkının Saray Selimiye Kışlası’nın inşa edilmiş olması da Üsküdar’ın bu alana doğru genişlemesine yol aç- yol genişlemesine doğru alana bu Üsküdar’ın da olması edilmiş inşa Kışlası’nın Selimiye ise kaynaklanmaktadır. kâhyası Dolmabahçe Hakkı bitirmiştir. Asım Altuncu önce Batur, olarak Arsoy Baltacıoğlu’nun konağın İsmâil “Selimiye Hacı Sarayı, kullanılan İnşaatına gibi Ali Zühdü Baltacıoğlu’na sanatçılara Efendi’nin oğludur. Zeytinburnu Kışlası,” Pervititch başlanan Paşa Yeni Adam'ı Yeni Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1806-1887 ev Fişek Mekteb-i haritası geçtiği sahipliği çıkardığı Fabrikası “Altunîzade” düşünülmektedir. 1930 yılları Sultanî’nin yapan bilinmektedir. yılına ve arasında Paşabahçe lakabı Altunîzâde aittir. bina yaşamış da Harita eminliğine Nâzım Dolayısıyla, buradan 49 Şişe, İsmâil sahip olduğu arazide yaptığı düzenle - yaptığı arazide olduğu sahip cilt ve Hikmet’in bir Mum 6 metin gelmektedir. Zühdü mimar tayin (İstanbul: Pervititch 48 ve

edilmiştir. arasındaki şiirlerinde Paşa Kağıt ve devlet Tarih Konağı’nda 1831 Fabrikası haritasının Vakfı Daha 47 sözünü 50 adamıdır. isim 46 yılında (Şekil 3). 19. yüzyıl Cumhurbaşkanlığı Kışla, çevresinde Kışla, Yayınları, farklılığı sonraki inşaatlarında ettiği, hazırlandığı eğitimci Enderun’u Altunvarakçılar zamanlarda Abidin 1994), da ve bundan mimar görev 1930 yazar Dino, 515. görünümü. Mahallesi Selimiye Kışlası ve Selimiye haritada tarihli 1923-1927 Şekil 3 55 ARAŞTIRMA/RESEARCH 48 56 ARAŞTIRMA/RESEARCH Kitaplığı Harita Arşivi. Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. Şekil 5Pervititch haritasındaKuzguncuk semtiveönemliyapılar (Yapılar yazar tarafından işaretlenmiştir). arazisindeki yapılaşma veçevre düzeni. Şekil 4Pervititch haritasındaAltunîzâde ZühdüPaşa yapısı, cami, karakol ve sıralı dükkânlardan oluşan bir kompleksin varlığı izlenebilmektedir. varlığı kompleksin bir oluşan dükkânlardan sıralı ve karakol cami, yapısı, yük etkisi olmuştur.etkisi yük yenideninşasında semtin sonrasında yangınmeydana gelen yılında 1864 gridal sistemli plan düzeni oluşturulmuştur (Şekil 5). Sokak genişlikleri, kaldırımlar gibi özellik- getirilmiştir. Fakat İsmail Paşa, bir önceki Nizamnamede bu zorunluluk olmamasına rağmen, olmamasına zorunluluk bu Nizamnamede önceki bir Paşa, İsmail getirilmiştir.Fakat alan kentsel donatı alanları, çevresinde yerleşim alanlarının oluşmasına etkili olmuştur.1930 etkili oluşmasına alanlarının yerleşim çevresinde alanları, donatı kentsel alan vakfedilen emlak ve arazi hakkında yapılacak muamelatın bildirilmesi” başlığıyla düzenlenmiş disine ait bir konak, çevresinde bir cami, hamam ve dükkanlarla; çevresindeki yolları, kaldırım- arazisi içinde okul ve karakol yeri ayırmıştır.yeri karakol ve okul içinde arazisi tarihli Pervititch haritasına bakıldığında İsmail Paşa arazisi üzerinde düzenlenmiş yollar, konak Fakat, bahsedilenokulyapısının hayata geçirilmemişolduğugörülmektedir. Devlet Arşivleri’nde “Üsküdar’da Altunizade İsmail Efendi’nin inşa ettirmiş olduğu cami için cami olduğu ettirmiş inşa Efendi’nin İsmail Altunizade “Üsküdar’da Arşivleri’nde Devlet Akın,“Kuzguncuk,”145. 53 Ertuğrul,“19.Yüzyıl İstanbulKentselDönüşümü’nde Üsküdarve KorumaSorunları.” 52 CDA, ŞD.95/61,1874. 51 üzerine kurulacak mahallelerde arazi sahiplerinin karakol ve okul yeri ayırması zorunluluğu ayırması yeri okul ve karakol sahiplerinin arazi mahallelerde kurulacak üzerine ler nizamnamelere uygun olarak yapılmıştır. Sokak genişliklerinin artmasıyla parsel boyutları parsel yapılmıştır.artmasıyla olarak genişliklerinin uygun nizamnamelereSokak ler bir belge bulunmaktadır.belge bir ları da ele alarak bir düzenleme yaptırmıştır. 1882 tarihli Ebniye Nizamnamesi’nde boş araziler 51 İsmail Paşa 1864 tarihli Ebniye Nizamnamesi’ne uygun olarak ken- olarak uygun Nizamnamesi’ne Ebniye tarihli 1864 Paşa İsmail Kaynak: Atatürk 52 İsmail Paşa’nın yaptırdığı kompleks içinde yer içinde kompleks yaptırdığı Paşa’nın İsmail yangın sonrasında yapılanyangıniskelesonrasında yapısı deniz vapurla- Hayriyye Şirket-i özellikle yarısında, üyl olrna ha mnrlrn önemli minarelerin ahşap sonlarında yüzyıl uck etn uaıd 1. üyln ikinci yüzyılın 19. ulaşımda semtine guncuk zn üee br yrei aaı ln Kuz - olan alanı yerleşim beri süreden Uzun lşmn kolaylaştırmıştır. ulaşımını relrne br oa Üynzd Mescidi Üryanizade olan biri örneklerinden Rum kilisesi, 1 Ermeni Kilisesi ve 2 Sinagog 2 ve Kilisesi Ermeni 1 kilisesi, Rum rında Kuzguncuk’tarında yoltahribata büyük açan yılla- 1865-1866 olmuştur. etkisi önemli rının ucku gnmz kdr lşn kentsel ulaşan kadar günümüze guncuk’un uumkaı. uu yn sr smt, 19. semtte, sıra yanı Bunun bulunmaktadır. ve 1952 yılında Yeni Cami inşa edilmiştir. Kuz- ouuu şklemsne agnaı bü- yangınların şekillenmesinde dokusunun 53 ugnu’a 2 Kuzguncuk’ta Ayrıca, sahilde bir sinema ve kafeyle, Kuzguncuk’tan İcadiye’ye çıkan ana cadde aksı üzerinde üzerinde aksı cadde ana çıkan Kuzguncuk’tanİcadiye’yekafeyle, ve sinema bir Ayrıca,sahilde Yapılar ya tümüyle kâgir, ya da zemin kat kâgir; üst katlar ahşap şekilde oluşturulmuştur. ei eie mhleed iş eie kamu edilen inşa mahallelerde gelişen Yeni yeniden düzenlenmesi açısından fırsat olarak olarak fırsat açısından düzenlenmesi yeniden yanında sosyal hayatın dabatılıtarzdayaşam kültürüdoğrultusundageliştiğigörülmektedir. yılına ait Pervititch haritası incelendiğinde alanda beton yapıların da varlığı dikkat çekmektedir. yapılan düzenlemelerde, yapılar kâgir olarak olarak kâgir yapılar düzenlemelerde, yapılan yapıldığı yapıların ahşap yine sonrası yangın getirilmesi konusunda da önemli çalışmalar yapılmıştır. 1847 yılında kaldırım, su, su yolu gibi yoluyapılmıştır. su çalışmalar su, önemli kaldırım, da konusundayılında getirilmesi 1847 guncuk’ta görülmüştür. Semtte yangın sonrası Kuz- durumu istisnai Bunun görülmektedir. e eiems, eil km yplrnn lğm ii lyp sselrnn naı e benzeri ve inşası sistemlerinin altyapı gibi lağım yapılarının, kamu çeşitli yenilenmesi, ve dokusunu oluşturan dar parselasyon üzerinde inşa edilen sıra evler,sıra edilen arasındadır.inşa kat üzerinde parselasyondört dar ikiyle oluşturan dokusunu çalışmalar da yapılmıştır.da çalışmalar tamiri yapılarının yapılmıştır.İskele düzenlemeler alanlarda ilgilendiren mahalleyi doğrudan aş bleid, au aıaıd v gayri- ve yapılarında kamu bölgesinde, çarşı geti- için önlemek görülmüştür.Yangınları da aldığı bilinmektedir. çeşitli kafeler bulunmaktadır. Haritalardan elde edilen bu verilerle, kentsel mekan gelişmelerinin çalışmaktadır. Ayrıca büyük bir binayı kaplayan bir matbaa makinesinin de Üsküdar’da yer Üsküdar’da de makinesinin matbaa bir kaplayan binayı bir büyük Ayrıcaçalışmaktadır. Üsküdar’da da Üsküdar’da görülen yangınlar kente büyük İstanbul genelinde olduğu gibi, dönem dönem Üsküdar’da Üsküdar’da bir basma pamuk fabrikası kurdurmuştur. 1812 yılında burada 600 dokuma tezgâhı uygulamalar yapıldığı bilinmektedir. ıd itma krraıı aıms, oa ypsnai ğiilrn üelnei ii çeşitli gibi düzenlenmesi eğriliklerin yapısındaki sokak alınması, kararlarının istimlak sında sıra- açma yol yapılması, uygulamalarının parselasyon arazilerde hisseli açılması, sokakların küçülmüş ve yeni bir yapı tipi olan sıra evlerden oluşan bir düzen gelişmiştir. Semtin özgün özgün gelişmiştir.Semtin düzen bir oluşan evlerden sıra olan tipi yapı bir yeni ve küçülmüş semtlerinde olduğu görülmektedir (Şekil 6). semtlerinde olduğugörülmektedir(Şekil6). aao gb yplr a 1. üyla etn iisl öüüüd ekl omşu. I. Selim, III. olmuştur. etkili görünümünde fiziksel kentin yüzyılda 19. da, yapılar gibi karakol 57 56 55 54 müslim vatandaşların oturduğu yeni gelişen gelişen yeni oturduğu vatandaşların müslim zorunlulu - yapma yapı kâgir İstanbul’da rilen, zararlar vermesinin yanı sıra; kentsel alanın alanın kentsel sıra; yanı vermesinin zararlar u Bğzç bleii asmmkaı. Do- kapsamamaktadır. bölgesini Boğaziçi ğu, bancılara ait eğitim yapıları, hastane, tiyatro, hastane, yapıları, eğitim ait bancılara ya- ve gayrimüslimlere yapılar, dini binaları, incelendiğinde, kagir yapılaşmanın Üsküdar’ın haritalar tarihi gibi Pervititchedilmiştir. inşa layısıyla, Üsküdar’da, özellikle tarihi merkezde Semt ölçeğinde gelişmelerin dışında, Ebniye Nizamnameleri ve belediye hizmetlerinin yerine hizmetlerinin belediye ve Nizamnameleri Ebniye dışında, gelişmelerin ölçeğinde Semt Ertuğrul,“19.Yüzyıl İstanbulKentselDönüşümü’nde Üsküdarve Koruma Sorunları.” Bay, “XIX.Yüzyılın OrtalarındaÜsküdar’da Belediye Hizmetleri.” Karpat,OsmanlıNüfusu(1830-1914),102-21. Akın,“Kuzguncuk,”146. 55 56 Ayrıca, bazı noktasal alanlarda yol genişletme çalışmaları, çıkmaz çalışmaları, genişletme yol alanlarda noktasal bazı Ayrıca, 57

lenmiştir). kâgir veahşapyapılaşma (Yapılar yazar tarafından işaret- Şekil 6Pervititch haritasındaÜsküdarçarşı bölgesindeki Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. 54 1932 57 ARAŞTIRMA/RESEARCH 58 ARAŞTIRMA/RESEARCH 1831 yılında Osmanlı resmi gazetesi 19. yüzyılda haberleşme ve ulaşım alanındaki yenilikler doğrultusunda, II. Mahmut döneminde Abdülhamid’e sunulan bu projedebu sunulan Abdülhamid’e Boğaz'dan köprüiki geçecek Asyaile Avrupave demiryolla - yeni gelişmişbirsemtolanBağlarbaşı-Yenimahalle ayrıntılı olarakincelenmiştir. yoğunlukla Müslüman nüfus yaşamaktadır. Pervititch haritalarından, 19. yüzyılda da çarşı böl- yoğun bir yapılaşma olmuştur. Kentsel doku, liman ve çevresinde gelişmiştir. Limanda ticarete yetkilileresunulmuştur. yılında 1900 okunması önemsenmiştir. Gazetenin dolaşımını etkin hale getiren, 1834’te açılan posta sistemi- gesindeki kâgir yapılaşma ve çevresindeki ahşap yapı dokusunun devam ettiği okunabilmek- ettiği devam dokusunun yapı ahşap çevresindeki ve yapılaşma kâgir gesindeki gelişimi hızlandırdığı görülmektedir. Yeni gelişen ve özellikle gayrimüslimlerin yaşadığı semt- yaşadığı gayrimüslimlerin özellikle ve görülmektedir.Yenigelişen hızlandırdığı gelişimi alanları sonradan gelişmemiştir. Dolayısıyla, Osmanlı klasik kent anlayışında dini yapılar et- yapılar dini anlayışında kent klasik Osmanlı Dolayısıyla,gelişmemiştir. sonradan alanları daha noktasal ölçekte olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, Üsküdar merkezi ve 19. yüzyılda 19. ve merkezi Üsküdar bağlamda, görülmektedir.Bu olduğu ölçekte noktasal daha dnai lsaaaı i knosym aaıdn dil br ör poei aılnıtr II. hazırlanmıştır. projesi köprü bir iddialı tarafından konsorsiyum bir uluslararası adındaki dükkanlarda uygulanmıştır. Üsküdar’ın geleneksel yerleşimini oluşturan iskele ve çevresinde ve iskele oluşturan yerleşimini geleneksel uygulanmıştır.Üsküdar’ın dükkanlarda düzenlemeler yapılmıştır. de, Üsküdar merkezinde büyük ölçekli bir yenilenme söz konusu olamamış, daha çok noktasal çaplı buyapısal faaliyetleri çevresinde yerleşimleri degeliştirmiştir. çarşı ve bulunmaktadır.dayalıalanları iskeleler depolama alanlardaysa gerisindeki İskelelerin Üsküdar merkezinde Altunizade, İcadiye, Bağlarbaşı gibi diğer semtlerde olduğu gibi yerleşimgibi olduğu semtlerde diğer gibi İcadiye,merkezindeBağlarbaşı Altunizade, Üsküdar Üsküdar’da ortak dönüşüm etkenlerininÜsküdar’da yanında, her semtte farklı dinamiklerin dönüşümü ve politika ve amaçlarının daha iyi anlaşılması bakımından, gazetenin memurlar tarafından da tarafından memurlar gazetenin bakımından, anlaşılması iyi daha amaçlarının ve politika tedir. Kısmen kâgir yapılar bulunsa da; bölgede ahşap yapı yoğunluğunun fazla olduğu göze olduğu fazla yoğunluğunun yapı ahşap bölgede da; bulunsa yapılar kâgir tedir.Kısmen Üsküdar Merkezinde Dönüşüm sonucunda uluslararası sermayeler bazı büyük projelerle İstanbul’da kent mekanında kendini mekanında kent İstanbul’da projelerle büyük sermayelerbazı uluslararası sonucunda semtler olan, Bağlarbaşı, İcadiye, Kuzguncuk gibi bölgelerde ve merkezde çarşı bölgesindeki çarşı merkezde ve bölgelerde gibi Kuzguncuk İcadiye, Bağlarbaşı, olan, semtler kaynaklara da rastlanmaktadır. Fakat Üsküdar’ı da kapsayan bu köprü projelerinden hiçbiri projelerinden köprü bu kapsayan da Üsküdar’ı Fakatrastlanmaktadır. da kaynaklara yersinde köprülerdenalan Sarayburnuyapılması birinin arasında öngörülmüştür. Üsküdar ve Meydanı ve çevresinde yer alan tarihi merkezde kentsel düzenlemelerin, dönüşüm etkisinin dönüşüm düzenlemelerin, kentsel merkezde tarihi alan yer çevresinde ve Meydanı bie ianmlr ie eilnn âi yplşa oullğ Ükdrd yn gelişen yeni Üsküdar’da zorunluluğu yapılaşma kâgir belirlenen ile Nizamnameleri Ebniye görülse tasarımında planlı ızgara semtlerin kurulan yeni Üsküdar’da anlayışı, şehircilik Batılı Boğaz'a köprü inşa etme fikrinin Bağdat Demiryolu Projesi’nin bir parçası olduğunu belirten olduğunu parçası bir Projesi’nin Demiryolu Bağdat fikrinin etme inşa köprü Boğaz'a Gül,Modernİstanbul'unDoğuşu,82-5. 59 BernardLewis,ModernTürkiye’nin Doğuşu,çev. MetinKıratlı(Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1993),75-128. 58 hissettirme çabasına girmiştir. Bu kapsamda, yabancılar tarafından birçok proje üretilmiş ve üretilmiş proje birçok tarafından yabancılar kapsamda, girmiştir.Bu çabasına hissettirme rafında organik, çıkmaz sokaklı, düzensiz bir yapılaşma oluşmuştur.yapılaşma bir ortayaçıkan düzensiz yüzyılda sokaklı, 19. çıkmaz organik, rafında nin ilk hattı Üsküdar-İzmit arasında oluşturulmuştur.arasında Üsküdar-İzmit hattı ilk nin hayata geçirilmemiştir. rının birbirine bağlanması amaçlanmıştır. Fransız mühendis Ferdinand Joseph Arnodin’in proje- Osmanlının her döneminde Üsküdar önemli yerleşim alanıdır ve Üsküdar tarihi merkezinde tarihi Üsküdar ve alanıdır yerleşim önemli Üsküdar döneminde her Osmanlının ed 1. üyln ete dzneeeii eign lrk ömke ilke Ükdr İskele Üsküdar birlikte; görmekle olarak belirgin düzenlemelerini kentsel yüzyılın 19. lerde bulunmaktadır. Fetih sonrası dönemde çeşitli cami ve külliyeler yaptırılmıştır.külliyeler büyük ve Devletin cami bulunmaktadır. çeşitli dönemde Fetihsonrası 59 Takvim-i Vakayi’ nin ilk sayısı yayınlanmıştır. II. Mahmut’un Compagnie Internationale du Chemin de Ferde Chemin Bosphoredu de Internationale Compagnie 58 1870’lerdeki ekonomik ve siyasi krizler siyasi ve ekonomik 1870’lerdeki 9 yzıd mrei ognk ouu de- dokusu organik merkezin yüzyılda 19. Araba Vapuru İskelesi Meydanı’ndaki tütüncü Araba Vapuru İskelesi Meydanı’yla Doğancılar Meydanı’nda bulunan cami köşesine kadar cad- aımşı. ei i kn aaı ln Doğan- olan alanı kent bir Yeni yapılmıştır. çalışmaları düzenleme çevre başında yüzyıl yolların tamiri gibi çalışmaların da yapıldığına rastlanmaktadır.yapıldığına da çalışmaların gibi tamiri yolların aıaıı tdlt gb uglmlr yapılmıştır. uygulamalar gibi tadilatı yapılarının olan şose yolun tamir edildiği, tamir yolun şose olan gibi çeşitlidüzenlemeleryapıldığına dairbelgelerbulunmaktadır. çlıtr Dğnıa bleid 1. yüzyıl- 19. bölgesinde Doğancılar açılmıştır. a emke ilke mrei Bağlarbaşı’na merkezi birlikte, etmekle vam ıa Prı oluşturulmuştur. Parkı cılar 20. da devamında ve düzenlemeler kısmi da dükkanı ve Doğancılar Meydanı’yla Karacaah - eski ve belgeleri arşiv çeşitli yansımaları cıl düzenleme- gibi yapımı kaldırım düzeltilmesi, çaplı düzenlemelerin, 19. yüzyıla oranla büyük ölçüde 20. yüzyılın ilk yıllarına ait olduğu görül- çarpmaktadır. Kâgir yapılar çoğunlukla Büyük Hamam’ın da bulunduğu Hakimiyet-i Milliye Hakimiyet-i bulunduğu da Hamam’ın Büyük çoğunlukla yapılar Kâgir çarpmaktadır. dan dörtyol ağzındaki Atabey Gazinosu’na kadar ve Sarıkaya’daki belediye bahçesinin Tophabahçesinin Sarıkaya’dakibelediye ve - kadar Gazinosu’na Atabey ağzındaki dörtyol dan de kaldırımlarının tamir edildiği, Üsküdar merkezde, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyılın ilk yıllarında rıhtımın yenilenmesi, rıhtım yenilenmesi, rıhtımın yıllarında ilk yüzyılın 20. ve sonu yüzyıl 19. merkezde, Üsküdar egh öüdn uubğ’d bulunan Tunusbağı’nda önünden Dergahı (Şekil 6). ri, tami- kaldırımlarının cadde olan kadar met’e Üsküdar gözlemlenebilmektedir. haritalardan müştür. Devlet arşivi belgelerinde, Üsküdar’da kaldırımların yapılması, yolların genişletilmesi, yolların yapılması, kaldırımların Üsküdar’da belgelerinde, arşivi müştür.Devlet hayata dair mekanlar da gelişmiştir. 1930’lu yıllara ait Pervititch haritasında cadde üzerinde cadde haritasında Pervititch ait yıllara gelişmiştir.1930’lu da mekanlar dair hayata yapılarıdır.konut sosyalahşap hayatınsıra edilmiş yanıticari inşa bölgesinde, nizamda Çarşı nelioğlu yönünde bulunan Tophanelioğlu dörtyol ağzına kadar olan şosenin tamiri edildiği tamiri şosenin olan kadar ağzına dörtyol Tophanelioğlu bulunan yönünde nelioğlu ads byna aşlkı lrk ıaamş üknadn lşatdr Yplr genellikle Yapılar oluşmaktadır. dükkanlardan sıralanmış olarak karşılıklı boyunca Caddesi alyn n as ln uhryt Caddesi Cumhuriyet olan aks ana bağlayan el nzmaeei kn mknn parça- mekanına kent nizamnamelerin lerle yolların eğri açılması, sokakların çıkmaz leri, başkanlığı Devlet Arşivi kayıtlarında yapılan araştırmalarda rıhtım ve sahil yoluna ait geniş ait yoluna sahil ve rıhtım araştırmalarda yapılan kayıtlarında Arşivi Devlet başkanlığı görülmektedir butik bir önünde hemen ve gazino bir bitişik sinemaya sinema, bir kafe, bir bitişik yapılarsa kalan arkasında Caddesi Milliye edilmiştir.Hakimiyet-i inşa nizamda bitişik CDA, ŞD.791/4,1897. 66 Ertuğrul,“19.Yüzyıl İstanbulKentselDönüşümü’nde Üsküdarve KorumaSorunları.” 65 CDA, İ.ŞE.14/32,1902. 64 CDA, İ.ŞE.2/28,1894. 63 CDA, İ.ŞE.2/9,1893. 62 Bilgilive Şimşek,“XIX.Yüzyıl KamuYapılarının Üsküdar Mahallelerine Etkisi.” 61 CDA, İ.BH.5/8,1901; CDA, İ.BH.5/24,1903;CDA, İ.BH.8/4,1908. 60 66 Üsküdar Doğancılar Meydanı’nda Nasuhi Meydanı’nda Doğancılar Üsküdar 65 o genişletme- Yol 63 62 Üsküdar Bülbülderesi’ndeki paket kaldırımdan, Bağlarbaşı’n- kaldırımdan, paket Bülbülderesi’ndeki Üsküdar Üsküdar Bülbülderesi’ndeki okul köşesinden Kısıklı’ya kadar 1877 tarihliharita.Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. Şekil 7Hisselibirarazinin parselasyonunu gösteren 60 ttr Ktpıı iia aşv v Cumhur- ve arşivi dijital Kitaplığı Atatürk 61 Arşiv kayıtlarında, Üsküdar kayıtlarında, Arşiv 64

59 ARAŞTIRMA/RESEARCH 60 ARAŞTIRMA/RESEARCH Arşivi’nde, hisseli arazilerin veya önceden bağ olan arazilerin parselasyonunun yapılmasına parselasyonunun arazilerin olan bağ önceden veya arazilerin hisseli Arşivi’nde, Bilgilive Şimşek,“XIX.Yüzyıl KamuYapılarının ÜsküdarMahallelerineEtkisi.” 71 AtatürkKitaplığıHaritaArşivi,Hrt_005790. 70 yapı yapma imkanının olmadığından bahsedilmektedir. olmadığından imkanının yapma yapı yapı malzemesinin kolay bulunabilir olmasından ve vatandaşların fakir olması nedeniyle kâgir görülmektedir (Şekil 8). Devlet arşivi belgelerinde Üsküdar merkezde gerçekleşen bir yangın bir gerçekleşen merkezde Üsküdar belgelerinde arşivi Devlet 8). (Şekil görülmektedir arşiv belgesi yer almaktadır. dair de çeşitli belgeler bulunmaktadır. Örneğin, yapılan araştırmada hisseli bir arazinin parse- arazinin bulunmaktadır.bir belgeler hisseli çeşitli araştırmada de yapılan dair Örneğin, eeii tsii çn uua kmsoud grvedrlck iiee ar 82 ail bir tarihli 1892 dair kişilere görevlendirilecek komisyonunda kurulan için tespiti değerinin oluşturu- sonrasında yangınlar gerçekleşen merkezde düzeni, kent bütüncül planlı gridal ve atp’e ıa ynı mhlid yl eiltei eeil itma eiee mahallerin edilecek istimlak sebebiyle genişletmesi yol mahallinde yangın çıkan tantepe’de Evliya Hoca Mahallesi Çıkmaz Sandalcı Sokak’ta 1919 tarihli yangın sonrası alanın düzenlenmesini gösteren düzenlenmesini alanın sonrası yangın tarihli 1919 Sokak’ta Sandalcı Çıkmaz Mahallesi Hoca Evliya 8 Şekil sonrasında yanan dükkanların kâgir olarak inşa edildiği, evlerin bazılarının hiç yapılamadığı, hiç bazılarının evlerin edildiği, inşa olarak kâgir dükkanların yanan sonrasında kaldırım ve yollaryapılankanıtlamaktadır.ve ilgili çalışmaları kaldırım ile Ayrıca, Atatürk Harita Kitaplığı kabristana kadar döşenen kaldırım masraflarının tesviyesi masraflarının kaldırım döşenen kadar kabristana Kuzguncuk semtinde 19. yüzyılda yangın sonrası kâgir yapılaşma ile oluşturulan geniş yollar geniş oluşturulan ile yapılaşma kâgir sonrası yangın yüzyılda 19. semtinde Kuzguncuk atnaa aals’d ynn vei aslrn aşp ia aıı çn yangınzedelerin için yapımı bina ahşap arsalarına evlerin yanan Mahallesi’nde Kaptanpaşa merkezinde yangınlar sonrası bazı alanlarda noktasal düzenlemeler yapılmıştır. Örneğin, Sul- yapılmıştır.Örneğin, düzenlemeler noktasal alanlarda bazı sonrası yangınlar merkezinde ve bulunması yapıların anıtsal oturan parsellere ölçekli büyük olması, eğimli fazla rafyanın Çıkmaz Sandalcı Sokak’ta 1919 yılında çıkan yangın sonrasında, yangın alanının yeniden dü- yeniden alanının yangın sonrasında, yangın çıkan yılında 1919 Sokak’ta Sandalcı Çıkmaz zenlenmesine dair bir harita mevcuttur. bazılarınınsa ahşap olarak yapılması için izin istendiği bilgisi bulunmaktadır. Belgede, ahşap bulunmaktadır.Belgede, bilgisi istendiği izin için yapılması olarak ahşap bazılarınınsa lasyonunun yapıldığı 1877yılınaaitbirharitaya ulaşılmıştır(Şekil7). bunun planlamayı zorlaştıran etkisini de göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Üsküdar gerekmektedir. bulundurmak önünde göz de etkisini zorlaştıran planlamayı bunun topoğ- yapılamamasında, düzenlemelerin gridal ölçekli geniş merkezindelamamıştır. Üsküdar CDA, Y.PRK.ŞH.4/35, 1892. 69 AtatürkKitaplığı HaritaArşivi,Hrt_003642. 68 CDA, ŞD.831/15,1906. 67 harita. Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. 69 Atatürk Kitaplığı harita arşivindeyse, Evliya Hoca Mahallesi’nde 70 Haritada, eğri sokakların düzeltildiği ve genişletildiği 71 Ayrıca, Üsküdar’da Sultantepesi ve Sultantepesi Üsküdar’da Ayrıca, 67 gibi birçok konuda arşiv belgesi, arşiv konuda birçok gibi 68

NemlioğluKoca,“Khrysopolis,Scutari, Eskidar,Usgüdâr.” 76 CDA, ŞD.95/35,1874. 75 AtatürkKitaplığıHaritaArşivi,Hrt_003603. 74 CDA, MKT.MHM.626/60, 1895. 73 CDA, MV.65/59, 1890. 72 şayan vatandaşların ekonomik açıdan dar gelirli vatandaşlar olduğu ve genellikle kâgir yapı kâgir genellikle ve olduğu vatandaşlar gelirli dar açıdan ekonomik vatandaşların şayan yapılmıştır. Aynı şekilde, omnibüslerin ve son olarak da 20. yüzyılda tramvayın ortaya çıkması, telr lutr Aaaı audn nn tı rblrn ei gzralrnn düzenlemesi güzergahlarının geçiş arabaların atlı inen vapurdan Arabalı olmuştur. etkenler eimlr lrk aıaii. zlil vpr e rbl vpr eelrnn alms önemli başlaması seferlerinin vapur arabalı ve vapur Özellikle sayılabilir. olarak gelişmeler ö öüe lnra Kzucktk ynı snaıd ynn vei kgr lrk yeniden olarak kâgir evlerin yanan sonrasında yangın Kuzguncuk’taki alınırsa, önüne göz alan ve tramvay hattının bir arada ele alındığı bir kent meydanı düzenlemesi görülmektedir düzenlemesi meydanı kent bir alındığı ele arada bir hattının tramvay ve alan vürlerde, Mihrimah Sultan Camisi’nin ve çeşmenin boğazın hemen kıyısında çizilmiş olması çizilmiş kıyısında hemen boğazın çeşmenin ve Camisi’nin Sultan Mihrimah vürlerde, devamında, sahilde denize doğru dolgu yapılarak yeşil alan oluşturulduğu da gözlenmektedir.da oluşturulduğu alan yeşil yapılarak dolgu doğru denize sahilde devamında, alan yer karşısında hemen ve yapı bir alan yer yanında Camisi Mihrimah fakat durduğu, düzenlemeleri 19.yüzyılanazarandahaçok20.yüzyıldagelişti rilmiştir. a ai şrdne odrln lnaı odğn göstermektedir. olduğunu alanların doldurulan şeridinde sahil da İskele çevresinde meydan düzenlemesi kapsamında çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Üsküdar İs- yapılmıştır.Üsküdar çalışmalar çeşitli kapsamında düzenlemesi meydan çevresinde İskele tadır. Üsküdar İskelesi ve çevresinin düzenlenmesine dair 1947 tarihli harita ile 1930 tarihli Pervititch haritası karşıPervititchharitası tarihli - 1930 ile harita İskelesitarihli Üsküdar 1947 çevresinin düzenlenmesinedair ve 9 Şekil sokakların bu ulaşımlara uygun olarak ele alınması gereğini doğurmuştur. Atatürk Kitaplığı Atatürkdoğurmuştur. gereğini alınması ele olarak uygun ulaşımlara bu sokakların kele Meydanı’nın ve rıhtımın dönüşümünü etkileyen en önemli etkenlerden biri de ulaşımdaki aşlşııdğna aaa auu seei vpr seei e rma htıı an şekliyle aynı hattının tramvay ve iskelesi vapur iskelesi, vapuru araba karşılaştırıldığında, kolaylaştığı sonucunadavarılabilir. Harita Arşivi’nden elde edilen 1943 yılına ait bir haritada, vapur iskelesi, iskele önündeki boş önündeki iskele iskelesi, vapur haritada, bir ait yılına 1943 edilen elde Arşivi’nden Harita (Şekil 9). (Şekil ust aelrn di br ri blei e bulunmaktadır. de belgesi arşiv bir dair taleplerine ruhsat uhraknıı elt rilr’d 17 trhi i blee süa Vpr İskelesi’nde Vapur Üsküdar belgede bir tarihli 1874 Arşivleri’nde Devlet Cumhurbaşkanlığı abş’dk Emnlrn ndl’ai utç reiee adm olmsn di belge dair toplamasına yardım Ermenilere muhtaç Anadolu’daki Ermenilerin larbaşı’ndaki Bağ - rastlanan kayıtlarında arşivi devlet Ayrıca, anlaşılmaktadır. karşılayamadıkları inşasını bulunan Han-ı Sebil arsasının Omnibüs Şirketi’ne kiralanmasına dair de bir belge bulunmak- belge bir de dair kiralanmasına Şirketi’ne Omnibüs arsasının Sebil Han-ı bulunan birçok yapının yok olduğu görülmektedir. Ayrıca vapur iskelesi yanında kaldırılan yapıların kaldırılan yanında iskelesi vapur Ayrıcagörülmektedir. olduğu yok yapının birçok inşasında Yahudi cemaatinin yardımda bulunmuş olabileceği, dolayısıyla kâgir yapı yapmanın bu belgeyledeanlaşılmaktadır. Sahil şeridinde 19. ve 20. yüzyıllarda deniz doldurmaları da yapılmıştır. 19. yüzyıl öncesi gra- öncesi yapılmıştır.yüzyıl da 19. doldurmaları deniz yüzyıllarda 20. ve 19. şeridinde Sahil laştırması (işaretlemeler yazar tarafından yapılmıştır). 75 Ulaşımdaki gelişmelerin iskele çevresindeki düzenleme ve mekansal dönüşümlere etkisi 74 1930 tarihli Pervititch haritasıyla elde edilen 1943 tarihli düzenlemeye dair harita dair düzenlemeye tarihli 1943 edilen elde haritasıyla Pervititch tarihli 1930 Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. 72 u aee trh mred ya- merkezde tarihi sayede, Bu 76 ai şrdne meydan şeridinde Sahil 73

61 ARAŞTIRMA/RESEARCH 62 ARAŞTIRMA/RESEARCH

Kömürciyan,İstanbulTarihi, 281. 79 Bilgilive Şimşek,“XIX.Yüzyıl KamuYapılarının Üsküdar Mahallelerine Etkisi.” 78 Ertuğrul,“19.Yüzyıl İstanbulKentselDönüşümü’nde Üsküdarve KorumaSorunları.” 77 Ansiklopedisi, cilt2(İstanbul:İletişimYayınları, 1985),456-75. yer alması, okul sisteminin denetimini sağlayan amiralar ve esnaf arasında sürekli bir çatışma yanında, Abdurrahman Ağa Camisi ve Hüseyin AvniHüseyin almaktadır.Paşayerve Çeşmesi Camisi Ağa Abdurrahman yanında, Şemsipaşa yanında Özel Kalfayanbulunmaktadır.Özel Okulu yanında Ermeni ruhban Ermeni ilk İstanbul’daki okul Bu etmiştir. 18. yüzyılda Kudüs’e kervan götüren Atam adında bir Ermeni, Bağlarbaşı’nda yer alan oluşturulmaya başlanmıştır. 1842 yılında Sultan Abdülmecit tarafından yaptırılmış olan Paşa- olan yaptırılmış tarafından Abdülmecit Sultan yılında başlanmıştır.oluşturulmaya1842 okumakta, varlıklı ailelerin çocuklarından ise yılda 3 bin kuruş alınmaktadır.kuruş bin 3 yılda ise çocuklarından ailelerin varlıklı okumakta, okuludur. ahşap bir kilise inşa ettikleri, 1887’de çıkan bir yangın sonrasında kilisenin yandığı ve II. Ab- II. ve yandığı kilisenin sonrasında yangın bir çıkan 1887’de ettikleri, inşa kilise bir ahşap ait bir ibadet mekanının inşasıyla başlamaktadır. İbadet mekanının yapımını eğitim yapıları eğitim yapımını mekanının İbadet başlamaktadır. inşasıyla mekanının ibadet bir ait arasında mütevellinin izni olmadan kimsenin çocuğunu okuldan alıp sanata veremeyeceğininsanata alıp okuldan çocuğunu kimsenin olmadan izni mütevellinin arasında dülhamit’ten alınan izinle yeniden kâgir olarak inşa edildiği bilinmektedir.edildiği inşa olarak kâgir yeniden izinle alınan dülhamit’ten ve okulyapılarından okumakmümkündür. e ete dkd yrn krmkaı. uhraknıı elt rilr’d 13 tarihli 1831 Arşivleri’nde Devlet Cumhurbaşkanlığı korumaktadır. yerini dokuda kentsel de 533-4. pılmasının yanı sıra, yeni yapı türleri de kent mekanında görülmeye başlanmıştır. Güvenlik başlanmıştır.görülmeye mekanında kent de türleri yapı yeni sıra, yanı pılmasının konusuolmuştur. et ouua eklenmiştir. dokusuna kent Karakolu da sahilde, Şemsi Paşa Camisi’nin yakınında konumlandırılmıştır. 19. yüzyılda kent yüzyılda konumlandırılmıştır.19. yakınında Camisi’nin Paşa Şemsi sahilde, da Karakolu oaııl, ark psoo gb bro yke rtei e ütr aii ii uaa ikamet burada kişi sahibi kültür ve rütbeli yüksek birçok gibi piskopos patrik, Dolayısıyla, Ermeni ustalar Yenimahalle’nin ilk Ermeni sakinleri olmuştur. Kendi dini ihtiyaçları için 1617’de Kilisesi’dir (Şekil 10). Valide Külliyesi ve Çinili Külliyesi’nin yapımı için getirilen Vanlı ve Muşlu Garabed Surp Yenimahalle’deki yapı, eski en doğrulayan varlığını Üsküdar’daki Ermenilerin Limanı Karakolu ve Şemsipaşa Karakolu, Üsküdar tarihi merkezinde yüzyılın yapı tipi olarak tipi yapı yüzyılın merkezinde tarihi Üsküdar Karakolu, Şemsipaşa ve Karakolu Limanı nazaran sosyal veekonomik anlamdacanlıbölgelerdekonumlandırıldığı dikkatçekmektedir. alanlarına konut ve çeperinde deniz merkezin yapısının, karakol iki bu eklenmiş mekanına manı Karakolu, sahilde bulunan hububat ambarına bitişik şekilde konumlandırılmıştır. Hemen hizmetinin bütün semtlere götürülebilmesi için 18. yüzyılın sonundan itibaren karakol yapıları Osmanlı döneminde gayrimüslim vatandaşların mahallelerinin oluşumu öncelikle kendilerine öncelikle oluşumu mahallelerinin vatandaşların gayrimüslim döneminde Osmanlı ya- düzenlemelerinin içi kent bahsedilen yukarıda birlikte hareketleriyle Batılılaşma Özellikle Tuna 83 Tekeli, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e EğitimSistemindekiDeğişmeler,” 456-75. 82 İlhan 81 Kömürciyan,İstanbulTarihi, 281. 80 Bağlarbaşı-Yenimahalle’de Dönüşüm bir bağlık arazisini Ermeni vatandaşlara mezarlık olarak bağışlamıştır.olarak mezarlık vatandaşlara Ermeni arazisini bağlık bir bir bölgedir. Özellikle Ermeni nüfusun burada yoğunluğunu günümüze de ulaşmış olan kilise olan ulaşmış de günümüze yoğunluğunu burada bölgedir.nüfusun bir Ermeni Özellikle izlemektedir. Baltacıoğlu, Tekeli, 80 Ermeni cemaatinin ilk yatılı yüksek okulu olan okulda, yoksul öğrenciler ücretsiz öğrenciler yoksul okulda, olan okulu yüksek yatılı ilk cemaatinin Ermeni 78 Bağlarbaşı-Yenimahalle, Osmanlı döneminde Ermenilerin ve Rumların yerleştiği “Tanzimat’tan 82 “Bağlarbaşı,” Kilisenin karşısında, Kudüsbulunmaktadır.karşısında, manastır Kilisenin ait rahiplerine Ermeni Cumhuriyet’e 77 Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul Bugüne Dünden aao yplrnn ks d dnz eaıd yplıtr Paşali yapılmıştır.- kenarında deniz de ikisi yapılarının Karakol Eğitim Sistemindeki Değişmeler,” cilt 1 (İstanbul: azmttn uhryte Türkiye Cumhuriyet’e Tanzimat’tan 83 Mezarlık, günümüzde Mezarlık, Tarih 79 Vakfı Kilisenin hemen Kilisenin 81 Okul kuralları Okul Yayınları, 1993),

Amerikan koleji gibi gayrimüslim ve yabancılara ait kurumlar yer almaktadır. Özellikle 19. yüz- şeklindeki ihbarlar alındığı ve tahkikat yapılmasına dair belge e aa bz bleedn e ög ypsya lii ig eiimkei. ıityn Paskalya Hıristiyan edinilmektedir. bilgi ilgili yapısıyla bölge de belgelerden bazı alan yer Arşivleri’nde Devlet edilebilmektedir.Cumhurbaşkanlığı Ayrıcatakip de üzerinden yansıması yılda semtin gelişiminin yabancı ve gayrimüslim odaklı olduğu, bu kurumların kentsel dokuya olmasından, Ermenilerin semtte kendi yaşam alışkanlıkları, eğitim, din gibi günlük rutinleri günlük gibi din eğitim, alışkanlıkları, yaşam kendi semtte Ermenilerin olmasından, görülmektedir. 1893 yılına ait bir belgede Selamiali Mahallesi Selamsız Caddesi’yle Tarlabaşı Caddesi’yle Selamsız Mahallesi Selamiali belgede bir ait yılına görülmektedir.1893 gerekli emniyet tedbirlerinin alındığına dair 1884 yılına ait belge, ait yılına 1884 dair alındığına tedbirlerinin emniyet gerekli dolu’daki Ermenilerle de olmak üzere, kendi içlerinde bir sosyal yardımlaşma geliştirdikleri de e iisl aıı akna eie sğaatdr Blee ar aılrn üü çoğunluğu- büyük kayıtların dair Bölgeye sağlamaktadır. veriler hakkında yapısı fiziksel ve Üsküdar’da Selamsız ve Yeni Mahalle’de Anadolu’daki muhtaç Ermeniler için iane toplandığı iane için Ermeniler muhtaç Anadolu’daki YeniMahalle’de ve Selamsız Üsküdar’da Şekil 10Pervititch haritasındaSurp Garabet KilisesiveÜsküdarAmerikanKoleji. Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. arm ndnye sabl Ükdr e eol’d blnn iieei aı ttluu ve tutulduğu açık kiliselerin bulunan Beyoğlu’nda ve Üsküdar İstanbul, nedeniyle Bayramı Mahalle’de bulunan Ermeni Mektebi’nin yeni baştan inşa edilmesine dair 1910 tarihli belge, tarihli 1910 dair edilmesine inşa baştan yeni Mektebi’nin Ermeni bulunan Mahalle’de Ermeni kilisesi ve okullarının yanı sıra, semtte Fransız okulları, Rum kilisesi, Rum mezarlığı, Rum kilisesi, Rum okulları, Fransız semtte sıra, yanı okullarının ve kilisesi Ermeni u Emnlr at kla, iiee, ealk ln v gnü yşm lşalkaıa ilişkin alışkanlıklarına yaşam günlük ve alanı mezarlık kiliseler, okullar, ait Ermenilere nun nakledilmiş olanErmenilerolduğundandabahsedilmektedir. meni Kilisesi civarındaki münazaralı arsalara dair tarihi belirsiz olan bir belge, bir olan belirsiz tarihi civarındakidair Kilisesi arsalara meni münazaralı CDA, MKT.MHM.626/60, 1895. 88 CDA, BEO.3787/284022,1910. 87 CDA, PLK.p.3020. 86 CDA, Y.PRK.ZB.2/85, 1884. 85 CDA, C.DH.2/53,1831. 84 içinde bir sistem kurdukları sonucuna varılabilir. Ayrıca, yalnızca semt dahilinde değil; Ana- değil; dahilinde semt yalnızca varılabilir.Ayrıca, sonucuna kurdukları sistem bir içinde bir belgede daha önce Galata, Beyoğlu ve Boğaziçi’nde yaşayan ve Anadolu’ya ve Üsküdar’a ve Anadolu’ya ve yaşayan Boğaziçi’nde ve Beyoğlu Galata, önce daha belgede bir Sokakları’nda ve Yeni Mahalle’de yangın arsalarına vatandaşın kâgir yapı yerine ahşap yapı ahşap yerine yapı kâgir vatandaşın arsalarına yangın YeniMahalle’de ve Sokakları’nda 84 88

gibi birçok belge semtin sosyal 85 Üsküdar Yeni Mahalle Er- YeniMahalle Üsküdar 86 Üsküdar YeniÜsküdar 87

63 ARAŞTIRMA/RESEARCH 64 ARAŞTIRMA/RESEARCH yorum yapılabilmektedir. Semtte günümüze ulaşan eski eser konut yapılarının da neredeyse da yapılarının konut eser eski ulaşan günümüze yapılabilmektedir.Semtte yorum yapma isteği belirtilmiştir. isteği yapma arasında şansları olmadığından, özellikle Ermeni Gregoryen cemaatine yöneldiği görülmektedir. duğu söylenebilmektedir. Buna dayanarak, burada yaşayanların ekonomik koşullarıyla ilgili de tamamı ahşaptır. ı. oaııl, aıl’i aasz teitr Fkt Aeia vtnalrnn u dönemde bu vatandaşlarının Amerikan Fakat, etmemiştir. rahatsız Babıali’yi Dolayısıyla, tır. kalmış- tarafsız karışmamış, sorunlarına iç ve dış Devleti’nin Osmanlı dışında faaliyetler ticari Şekil 11 Pervititch haritasında Bağlarbaşı ve Grid sistemi ile oluşturulmuş yerleşim alanı. semtte yaşayan vatandaşların mali açıdan uygun olması için ahşap yapı yapma isteğinde ol- isteğinde yapma yapı ahşap için olması uygun açıdan mali vatandaşların yaşayan semtte or drüc srd yr latdr AD dnmn üü dvelrne frl olarak, farklı devletlerinden büyük dönemin o ABD almaktadır. yer sırada dördüncü sonra Bağlarbaşı’nda kentsel dokuyu etkileyen yapılardan biriyse, 1875-76 yıllarında Üsküdar Bağlar- Protestanlığı yaymak isteyen misyonerlerin, nispeten tutucu Müslüman ve Ortadoks Rumlar Ortadoks ve Müslüman tutucu nispeten misyonerlerin, isteyen yaymak Protestanlığı iynri faielrnn luç atf luu görülmektedir. olduğu aktif oldukça faaliyetlerinin misyonerlik Osmanlı ve ABD arasında ticaret, hacmi bakımından Büyük Britanya, Almanya ve Fransa’danBritanya,Almanyave Büyük bakımından hacmi ticaret, arasında ABD ve Osmanlı 91 90 89 bu alanda yaşayan Ermeni nüfusun fazla olmasının etkili olduğu düşünülmektedir. 1876 yılında seçiminde yerKolejin 10). (Şekil olmuştur Koleji Amerikan Üsküdar taşınan yerine başı’ndaki bir göstergesi de Osmanlı Devleti sınırlarında yoğun bir biçimde açılan Amerikan okullarıdır.Amerikan açılan biçimde bir yoğun sınırlarında Devleti Osmanlı de göstergesi bir Ortaylı,BatılılaşmaYolunda, 149-62. Ortaylı,BatılılaşmaYolunda, 149-62. CDA, ŞD.2962/3,1893. 89 Kâgir yapı yapmanın daha masraflı olduğu düşünülecek olursa, düşünülecek olduğu masraflı daha yapmanın yapı Kâgir 90 iynri faaliyetlerinin Misyonerlik Kaynak: Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi. 91

yüzyılda oluşmaya başlayan eğlence kültürüne, gayrimüslim yerleşimcilerin yoğun olduğu yoğunyerleşimcileringayrimüslim kültürüne, oluşmayabaşlayaneğlence yüzyılda 19. şı’nda bir balo düzenleyeceğine dair 1885 tarihli bir belge de yer almaktadır.yer de belge bir tarihli 1885 dair düzenleyeceğine balo bir şı’nda yönelik bir istekte bulunulmuştur. yararına düzenlenecek tiyatronun yapılmasında bir mahzur olup olmayacağının bildirilmesine olduğu görülmektedir. Bu alanda 19. yüzyıl öncesinde bir yapılaşmanın olmaması, alanın bağ alanın olmaması, yapılaşmanın bir öncesinde yüzyıl görülmektedir.19. olduğu alanda Bu açığını kapatmak için Osmanlı Dram Kumpanyası tarafından Üsküdar’da bir tiyatro icrasına tiyatro bir Üsküdar’da tarafından Kumpanyası Dram Osmanlı için kapatmak açığını anlayışı içinde düzenlenmesine imkan sağlamıştır (Şekil 11). Özellikle Yenimahalle’de birbiriyle planlama dönemin alanlarının yerleşim gelişen yeni kullanılması, olarak alanlar bahçelik ve dik kesişen genişsokaklardanoluşangridalplangözeçarpmaktadır. etkili alanlarının mezarlık büyük ait cemaatlere bu yine ve yapılarının dini ve eğitim cıların 516-7. tiyatronun yanı sıra, Kapıağası’nda da bir tiyatronun varlığı Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşiv- Devlet Cumhurbaşkanlığı varlığı tiyatronun bir da Kapıağası’nda sıra, yanı tiyatronun Şekil 12Pervititch haritasıüzerinde ÇiniliKarakolu etrafındaki kiliseveokulyapılarının konumu. semtinde kentsel dokuda yerini alan yeni yapı tipi olmuştur. Karakol yapısı bugün var olmayan kurulmasında oldukça etkiliolduğusavını desteklemektedir. Dönemin yapı tipi olarak Bağlarbaşı Yenimahalle’de de İstanbul genelinde olduğu gibi güven- gibi olduğu genelinde Yenimahalle’deİstanbul Bağlarbaşı de olarak tipi yapı Dönemin Bağlarbaşı’nda bir Ermeni vatandaşın bahçesinde kurduğu açık tiyatro örnek gösterilebilir. Bu Yenimahalle’debelirlidir,fakat sınırlarıyla ada yerleşimler Bağlarbaşı’nda haritasında, Moltke Koleji Amerikan bir burada nüfusun Ermeni yoğun bulunan Bağlarbaşı’nda açısı, bakış Bu Bağlarbaşı’nın renkli sosyal hayatına ilişkinfikiredinilebilmektedir. ruhsat verilmesi istenmektedir. halle’de kentselhalle’de etkileyendokuyu yapılaşmadaölçekli büyük gayrimüslimgenellikle yabanve - Rezan 95 CDA, Y.PRK.ŞH.2/52, 1885. 94 CDA, ZB.318/104, 1904. 93 CDA, MF.MKT.510/23, 1900. 92 lında, Sultan Abdülmecit tarafından hassa askerleri için yaptırılan Çinili Karakolu, yı- 1842 yenilendiği edilmiştir.Kışlası’nın inşaa Selimiye yapıları karakol için sağlanması liğin Bağlarbaşı-Yenima görülmektedir.- tamamlanmadığı gelişiminin yerleşimin henüz tarihte bu leri’nden elde edilen bir belgeyle anlaşılmaktadır.belgeyle bir edilen elde leri’nden TerakkiMizan belgede, tarihli 1900 Mektebi Kaynak: Atatürk KitaplığıHarita Arşivi. Çelebi, “Çinili Karakolu,” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul Bugüne Dünden 93 Ayrıca arşiv kayıtlarında Ermeni gençlerin Üsküdar Bağlarba- 92 Başka bir belgedeyse, Üsküdar Ermeni Kiliseler İdaresi’nin cilt 2 (İstanbul: Tarih Vakfı 94 Bu belgelerden Bu Yayınları, 95 Bağlarbaşı 1994), 65 ARAŞTIRMA/RESEARCH hazırlanmıştır. Kaynak: Yazar aşamaları. tarafından 66 Şekil 13 Meydanı Üsküdar ARAŞTIRMA/RESEARCH değişim İskele

18. yüzyıl sonlarında çeşitli ihtiyaçlar doğrultusunda başlayıp 19. yüzyılda yasal düzenlemeler,yasal yüzyılda 19. başlayıp doğrultusunda ihtiyaçlar çeşitli sonlarında yüzyıl 18. şekilde okul yapısıylakarakolokul yerleşimmevcuttur. yapısınınşekilde karşılıklı örneği Kronolojikolarak lutr B bkma Ükdr aal öçğne o frl sbpel knsl mekanda kentsel sebeplerle farklı çok ölçeğinde mahalle Üsküdar bakımdan Bu olmuştur. eski Selamsız Mezarlığı’nın bulunduğu parselin köşe noktasına konumlandırılmıştır (Şekil 12). (Şekil konumlandırılmıştır noktasına köşe parselin bulunduğu Mezarlığı’nın Selamsız eski alanı olarak gelişmiş olan Bağlarbaşı-Yenimahalle’deolan belirgin gelişmiş en olarak değişimin alanı mekandaki kentsel çok çeşitlidönüşümsebepleriortaya çıkmıştır. döne- Altunizade’de olması, semtler oluşan yeni yanında varlığının yabancıların vatandaşlarla çevresinin planlanmış bir yerleşim olması, Kuzguncuk semtinde yangın sonrası tamamen Batılı ve yapımı Kışlası Selimiye eliyle devlet semtinde Selimiye yaşamıştır.Üsküdar’da, dönüşüm diye faaliyetleri İstanbul içinde ortak paydada düzenleme hareketlerini ortaya çıkarsa da çoğu cut olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, karakol sosyal hayatın yoğun olduğu bölgede yapılmıştır. de, karakolun yapıldığı dönemde Surp Garabed Kilisesi gibi çevre dokudaki bazı yapıların mev- Üsküdar, tarihi süreci boyunca yerleşimin var olduğu Üsküdar merkezi ve 19. yüzyılda yerleşim aii üeidn ankaa yğn aıamnn byk lel prelr oua anıtsal oturan parsellere ölçekli büyük yapılaşmanın, yoğun kaynaklanan sürecinden tarihi Pervititch haritasından ve günümüzde mevcut yapıların konumlarından da görülebileceği üze- miştir. Dolayısıyla, üzerinde yapı bulunmayan geniş alanlarda dönemin kentsel mekan düzen- mekan kentsel dönemin alanlarda geniş miştir.bulunmayanyapı üzerinde Dolayısıyla, farkı, bütüncül veya parçacıl olmasıdır. Bağlarbaşı-Yenimahalle’de yapılaşma 19. yüzyılda geliş- min önemli bir ailesinin arazisinde nizamnamelere uygun bir yapı kompleksi planlanması gibi, mekana yansıması, birçok alanda günümüze kadar ulaşmıştır. Çıkarılan nizamnameler ve bele- re, karakol yapısı kilise ve okulların orta noktasında yer almaktadır. Kuzguncuk’ta da benzer almaktadır.da yerKuzguncuk’ta noktasında orta okulların ve kilise yapısı karakol re, zaman her ilçenin, hatta bir ilçedeki her mahallenin dönüşümünü tetikleyen farklı aktörleri farklı tetikleyen dönüşümünü mahallenin her ilçedeki bir hatta ilçenin, her zaman Değerlendirme lemesi anlayışıyla yeni yerleşim alanları oluşturulmuştur. Merkezdeyse, uzun yıllara dayanan yıllara oluşturulmuştur.uzun alanları Merkezdeyse,yerleşim yeni anlayışıyla lemesi kentsel hareketlerinin Batılılaşma hızlanan değişikliklerle yapılan alanlarda sosyal ve idari ilkelerle planlama yapılması, İcadiye ve Bağlarbaşı-Yenimahalle’de nüfus artışı ve gayrimüslim bakıldığında Amerikan koleji,FransızAmerikan bakıldığında yapılarınyapıldığıkarakoldanbilinse gibi sonra okulları 19. yüzyılda İstanbul’da yaşanan dönüşüm sürecinde sosyal, fiziksel, demografik ve ekonomik ve demografik fiziksel, sosyal,sürecinde dönüşüm yaşanan İstanbul’da yüzyılda 19. yzıd Ükdr ekzne e alraıYnmhled glşn aı ilr arasında tipleri yapı Bağlarbaşı-Yenimahalle’de gelişen ve merkezinde Üsküdar yüzyılda 19. yapıların birbirleriyle ilişkili biçimde değerlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle Üsküdar’da, her yüzyılın buikisemtinsanatalanındaki kazanımıolarakkarşımızaçıkmaktadır. yapıların olması; topoğrafyanın fazla eğimli olması ve yerleşimcilerin ekonomik durumunun ekonomik yerleşimcilerin ve olması eğimli fazla topoğrafyanın olması; yapıların ortaklık gösterdiği bir başka yapı türüyse, eğlence kültürünün gelişmesine bağlı olarak ortaya yapılardır.oluşmuş göre şekilde, anlayışınaAynı eğitim yenilenen dönemin yapılarıysa eğitim etkili olmuştur(Şekil14). gelişimde olması yapılmış kiliselerinin ve okullarının gayrimüslim okullarının, yabancı olarak ortak noktalar olmakla birlikte, farklılıklar da söz konusudur. Karakol ve hastane yapıları, hem de, Bağlarbaşı-Yenimahalle çevresinde yabancı ve gayrimüslim okulları yoğunluk gösterirken yoğunluk okulları gayrimüslim Bağlarbaşı-Yenimahalleve yabancıde, çevresinde çıkan tiyatroçıkan yapılarıdır. BeyleroğluBağlarbaşı Tiyatrosu TiyatrosuDilküşa Salacak’taki ve 19. dığı görülmektedir. Üsküdar merkezinde değişimin en belirgin alanı olan İskele Meydanı’nın İskele olan alanı belirgin en değişimin merkezinde görülmektedir.Üsküdar dığı yapılyapılmıştır.- düzenlemelerin düzenlemeler akslar,bölgesinde iskeleana ve Özellikle çarşı süa mreid hm e alraıYnmhled an dnme öümkei. Fakat görülmektedir. dönemde Bağlarbaşı-Yenimahalle’de aynı de hem merkezinde Üsküdar tarihi merkezde bu okullara rastlanmamaktadır. Merkezde gelişen "Kız Sanayi Mektebi" gibi Mektebi" Sanayi "Kız gelişen rastlanmamaktadır.Merkezde okullara bu merkezde tarihi şekil- Aynı değildir. konusu söz gelişimi yapısı sanayi Bağlarbaşı-Yenimahalle’deyse teyken, tarihi süreçte çeşitlidönemlerdedoldurulduğugörülmektedir(Şekil13). Şekil 14 Üsküdar tarihi merkezi ve Bağlarbaşı-Yenimahalle’de yer alan camiler ve yabancı okulları. sanayi yapıları, yabancı okullar gibi yapı tiplerindeyse kentsel mekanda farklılık söz konusudur. sokak dokusuyla gelişmiş olan tarihi merkezde çıkan yangınlar sonrasında bölgesel birtakım bölgesel sonrasında yangınlar çıkan merkezde tarihi olan gelişmiş dokusuyla sokak etkenler,gibi olması kısıtlı kılmıştır.yapılabilmesinimümkün parçacıldüzenlemelerin Organik Merkezde Paşalimanı ve Doğancılar çevresinde yer alan sanayi ve üretim yapıları görülmek- yapıları üretim ve sanayi alan yer çevresinde Doğancılar ve Paşalimanı Merkezde Bağlarbaşı-Yenimahalle’de de bu okul yapıları görülmektedir. Tarihi merkez ve Bağlarbaşı’nın görülmektedir.yapılarıve Bağlarbaşı-Yenimahalle’demerkezTarihiokul bu de mahallede farklı bir tetikleyiciyle yaşanan süreçler, Üsküdar merkez ve Bağlarbaşı-Yenimahalle nin kurulmasını sağlamıştır. Gayrimüslim vatandaşların bu alanlara yerleşmesi ve buna bağlı buna ve yerleşmesi alanlara bu sağlamıştır.vatandaşların kurulmasını Gayrimüslim nin üu atşya ekzn eilms Bğabş-eiaal’e ei lnı elşm yerleri- yerleşim planlı yeni Bağlarbaşı-Yenimahalle’de genişlemesi merkezin artışıyla Nüfus hazırlanmıştır. Kaynak: Yazar tarafından 67 ARAŞTIRMA/RESEARCH 68 ARAŞTIRMA/RESEARCH 1994. Tanzimat-Değişim SürecindeOsmanlıİmparatorluğu Yayınları, 1994. Yayınları, 1993. Ansiklopedisi. 5:145-6.İstanbul:Tarih Vakfı Yayınları, 2006. yaşanan dönüşüm sürecinin demografik yapı ve fiziksel yapının birbiri üzerindeki etkileşimi üzerindeki birbiri yapının fiziksel ve yapı demografik sürecinin dönüşüm yaşanan ve bunun İstanbul geneliyle bağdaştırılabilmesi bakımından Üsküdar önemli verileri bir arada Aynural, Salih.“İstanbul’unDeğirmencilerive Atatürk KitaplığıHaritaArşivi,Hrt_005790. Atatürk KitaplığıHaritaArşivi,Hrt_003642. Atatürk KitaplığıHaritaArşivi,Hrt_003603. Atatürk KitaplığıHaritaArşivi,Hrt_001113. Altınay, AhmetRefik.OnAltıncıAsırdaİstanbulHayatı Akın, Nur.“Kuzguncuk.”DündenBugüneİstanbul duğumuz dönemde sosyal anlamda İstanbul ve dolayısıyla İstanbul’un her semti demografik semti her İstanbul’un dolayısıyla ve İstanbul anlamda sosyal dönemde duğumuz çüde 19. yüzyılda yapılmış olan düzenleme çalışmalarını yansıttığı görülmektedir. İçinde bulun- Abadan, Yavuz. “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili.” İncelenen iki semt de dahil olmak üzere, günümüzde Üsküdar’ın kentsel dokusunun büyük öl- büyük kentseldokusunun Üsküdar’ın üzere,günümüzde olmak dahil de semt iki İncelenen Üsküdar, farklı din ve milletten toplulukların kimi zaman aynı mahallede bir arada, kimi zaman (1553-1591). İstanbul:DevletBasımevi,1935. İstanbul Ansiklopedisi.6:515-6.İstanbul: Tarih Vakfı İstanbul Ansiklopedisi.1:533-4.İstanbul: Tarih Vakfı içinde, hazırlayanlarHalilİnalcıkve Mehmet ve Zanaatkârlar: MüslümanAkdeniz'deBireyin Seyitdanlıoğlu, 37-63.Ankara:PhoenixYayınevi, sağlamaktadır. sağlayacaktır. ve RandiDeguilhem. ÇevirenHaticeAslıTamaç. farklı mahallelerde yaşadığı, bu çeşitliliğin sosyal ve fiziksel bakımdan mahallelere yansıdığı, mahallelere bakımdan fiziksel ve sosyal çeşitliliğin bu yaşadığı, mahallelerde farklı üzerinden karşılaştırılarak, İstanbul’un genelinde yaşanan benzer dönüşüm anlaşılabilmektedir. mün demografik, sosyal, fiziksel ve ekonomik parametrelerinin birbirleriyle olan etkileşimlerini İstanbul: AlfaYayınları, 2017. Osmanlı’nın bu anlamda mikro ölçekte yansıması olarak görülebilecek bir semttir. 19. yüzyılda Biçimlenmesi içinde,hazırlayanlarSuraiyaFaroqhi Kaynakça iyi anlayabilmiş olmak, günümüzde de İstanbul’da bu ilişkilerin doğru kurulabilmesinde katkı kurulabilmesinde doğru ilişkilerin bu İstanbul’da de günümüzde anlayabilmişolmak, iyi dönüşü- yaşanan yüzyılda 19. sergilmektedir.yapı bir karmaşık ve çeşitli oldukça bakımdan Fırıncıları (1750-1840).”Ortadoğu’da Zanaatlar Bay, Abdullah.“XIX.Yüzyılın Ortalarında Üsküdar’da Batur, Afife. “Selimiye Kışlası.”DündenBugüne Baltacıoğlu, Tuna. “Bağlarbaşı.”DündenBugüne Yapılarının ÜsküdarMahallelerineEtkisi:Osmanlı 2016. Arşiv BelgeleriIşığındaBirOkuma” Uluslararası CDA, Y.PRK.ŞH.4/35, 1892. CDA, Y.PRK.ŞH.2/52, 1885. CDA, ŞD.2962/3,1893. CDA, ŞD.831/15,1906. CDA, ŞD.791/4,1897. CDA, ŞD.95/61,1874. CDA, ŞD.95/35,1874. CDA, PLK.p.3020. CDA, MV.65/59, 1890. CDA, MKT.MHM.626/60, 1895. CDA, MF.MKT.510/23, 1900. CDA, İ.ŞE.14/32,1902. CDA, İ.ŞE.2/28,1894. CDA, İ.ŞE.2/9,1893. CDA, İ.BH.5/8,1901. CDA, C.DH.2/53,1831. CDA, BEO.3787/284022,1910. Sempozyumu VII,İstanbul,2-4Kasım2012. Üsküdar SempozyumuIX,İstanbul,11-13Kasım Bilgili, Bilal,ve NurhilalŞimşek.“XIX.Yüzyıl Kamu Belediye Hizmetleri”UluslararasıÜsküdar Tunçdoğan. İstanbul:İletişimYayınları, 2015. Tırnakçı. İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003. Yayınları, 2006. Yeditepe Yayınevi, 2017. Yayınları, 1994. Asırda İstanbul.HazırlayanKevork Pamukciyan. Sürecinde Osmanlıİmparatorluğuiçinde,hazırlayanlar Seyahatnâmesi. Cilt1.Kitap2,İstanbul.Hazırlayanlar Seyahatnâmesi. Cilt1.Kitap1,İstanbul.Hazırlayanlar Ankara: PhoenixYayınevi, 2006. İstanbul. ÇevirenSelimDeringil.İstanbul:Türkiye İş İstanbul Ansiklopedisi.2:516-7.İstanbul:Tarih Vakfı Çeviren HrandD.Andreasyan.2.Baskı.İstanbul: Gül, Murat.Modernİstanbul'unDoğuşu:BirKentin Çelik, Zeynep.19.Yüzyılda OsmanlıBaşkentiDeğişen Çelebi, Rezan.“ÇiniliKarakolu.”DündenBugüne Çelebi, Evliyâ.GünümüzTürkçesiyle EvliyâÇelebi Çelebi, Evliyâ.GünümüzTürkçesiyle EvliyâÇelebi CDA, ZB.318/104,1904. CDA, Y.PRK.ZB.2/85, 1884. ve Uluslaşma.Çeviren DilekÖzdemir.Ankara:İmge Seyit AliKahramanve Yücel Dağlı.İstanbul:Yapı Seyit AliKahramanve Yücel Dağlı.İstanbul:Yapı İnalcık, Halil.“Tanzimat Nedir?”Tanzimat-Değişim Demografik ve Sosyal Özellikleri.ÇevirenBahar Dönüşümü ve Modernizasyonu. ÇevirenF. Büşra Mazak, Mehmet.“1802 Tarihli Üsküdarİskelelerive Mantran, Robert.İstanbulTarihi. Çeviren Teoman Metin Kıratlı.Ankara:Türk Tarih Kurumu,1993. Lewis, Bernard.ModernTürkiye’nin Doğuşu.Çeviren Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1988. Kömürciyan, EremyaÇelebi.İstanbulTarihi: XVII. Kitabevi, 2006. Karpat, KemalH.Osmanlı’da Değişim, Modernleşme Karpat, KemalH.OsmanlıNüfusu(1830-1914) Mustafa Armağan,101-64.İstanbul:Etkileşim Meselesi.” OsmanlıGeriledimi?içinde,hazırlayan Kafadar, Cemal.“OsmanlıTarihinde Gerileme Halil İnalcıkve MehmetSeyitdanlıoğlu,13-35. Helvacıoğlu. İstanbul:SelYayıncılık, 2015. Eyice, Semavi.BizansDevrindeBoğaziçi.İstanbul: Doktora Tezi, İstanbulTeknik Üniversitesi, 2011. Dönüşümü’nde Üsküdarve KorumaSorunları.” Ertuğrul, Alidost.“19.Yüzyıl İstanbulKentsel Bankası KültürYayınları, 2015. Kredi Yayınları, 2008. Kredi Yayınları, 2008. Türkiye Ansiklopedisi.2:456-75.İstanbul:İletişim Tekeli, İlhan.“19.Yüzyılda İstanbulMetropolAlanının Tekeli, İlhan.“Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Yayınevi, 2006. Yerasimos, Stefan.“Tanzimat’ın KentReformları Yayınevi, 2006. Yayınları, 1985. 23 Kasım2014. İmparatorluğu içinde,hazırlayanlarHalilİnalcıkve İmparatorluğu içinde,hazırlayanlarHalilİnalcıkve Ortaylı, İlber.BatılılaşmaYolunda. İstanbul:İnkılâp Sistemindeki Değişmeler.”Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Sempozyumu II,İstanbul,12-13Mart2004. Üzerine.” Tanzimat-Değişim SürecindeOsmanlı Uluslararası ÜsküdarSempozyumuVIII,İstanbul,21- Üsküdar KayıkçılarınınDemografikYapısı” Üsküdar Mehmet Seyitdanlıoğlu,347-62.Ankara:Phoenix Mehmet Seyitdanlıoğlu,363-74.Ankara:Phoenix Dönüşümü.” Tanzimat-Değişim SürecindeOsmanlı Kitabevi, 2017. Eskidar, Usgüdâr:Tarihî HaritalardaÜsküdar” Nemlioğlu Koca,Yasemin. “Khrysopolis,Scutari, 69 ARAŞTIRMA/RESEARCH