1

Matthias Diefenbach, Michał Maćkowiak

Zwangsarbeit und Autobahn zwischen Frankfurt (Oder) und Poznań 1940–1945

Die nationalsozialistischen Arbeitslager entlang der Reichsautobahnbaustelle für Juden, sowjetische Kriegsgefangene, Polizeihäftlinge und andere Zwangsarbeiter

Praca przymusowa i autostrada między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem 1940–1945

Niemieckie nazistowskie obozy pracy dla Żydów, sowieckich jeńców wojennych, więźniów policyjnych i innych pracowników przymusowych wzdłuż budowanej Autostrady Rzeszy

Frankfurt (Oder) – Poznań 2017 2

Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der Grenzen des Urhebergesetzes ohne schriftliche Zustimmung des Herausgebers ist unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Nachdruck, auch auszugsweise, Reproduktion, Vervielfältigung, Überset- zung, Mikroverfilmung sowie Digitalisierung oder Einspeicherung und Verarbeitung auf Tonträgern und in elektronischen Systemen aller Art. / Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ta chroniona jest prawami autorskimi. Publikacja ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie, magnetycznie lub w innej formie bez pisemnej zgody Wydawcy.

Projektkoordination und Redaktion / Koordynacja projektu i redakcja: Matthias Diefenbach Recherchen / Badania historyczne: Matthias Diefenbach, Michał Maćkowiak, Sławomir Milejski, Anna Ziółkowska, Rafał Rzeszuto, Mieczysław Janas Ergänzende Archivrecherchen / Badania uzupełniające: Katarzyna Meller, Robert Piotrowski Ergänzende Fotorabeiten / Zdjęcia uzupełniające: Adam Czerneńko, Sławomir Milejski, Rafał Rzeszuto, Janina Marie Diefenbach, Wojciech Walasiak, Raphael Jung Übersetzung Deutsch-Polnisch, Polnisch-Deutsch / Tłumaczenia z języka polskiego i niemieckiego: Magdalena Abraham-Diefenbach, Maciej Rokita, Jan Musekamp Lektorat der deutschsprachigen Version / Lektorat wersji niemieckojęzycznej: Annekathrin Tschäpe, Jan Musekamp Lektorat der polnischsprachigen Version / Lektorat wersji polskojęzycznej: Lidia Zessin-Jurek, Małgorzata Murao

Satz und Layout / Opracowanie graficzne i skład: Piktogram Polska, Tomasz Stefański, Piotr Korski

Herausgebende Institution / Wydawca: Institut für angewandte Geschichte – Gesellschaft und Wissenschaft im Dialog e.V. / Instytut Historii Stosowanej – Społeczeństwo i Nauka w Dialogu Große Scharrnstraße 59, 15230 Frankfurt (Oder), www.instytut.net

ISBN: 978-83-64707-22-3

Ein Projekt des Instituts für angewandte Geschichte – Gesellschaft und Wissenschaft im Dialog e.V. und des Museums für die Opfer des Nationalsozialismus in Żabikowo, gefördert durch die Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft” und die Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit. Projekt Instytutu Historii Stosowanej – Nauka i Społeczeństwo w Dialogu we Frankfurcie nad Odrą i Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie, finansowany ze środków Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” oraz Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. 3 inhaltsverzeichnis / spis treści

Einleitung / Wprowadzenie ...... 5 1-3 Güldendorf I, II, III ...... 28 Brieskow-Finkenheerd ...... 34 Danksagung / Podziękowania ...... 7 4 Schwetig (Oderblick) ...... 38 5 Grundheide ...... 48 Die Gründe für den Autobahnbau Frankfurt an der Oder 6 Neuendorfer Gestell ...... 52 – Poznań im Dritten Reich / Dlaczego w III Rzeszy Rzepin (Reppen) ...... 55 budowano autostradę z Frankfurt nad Odrą do Poznania ...... 9 7 Reppen ...... 60 8 Kreuzsee ...... 61 Anna Ziółkowska, Geschichte des Reichsautobahnbaus 9 Beelitz ...... 66 und der Rekrutierung jüdischer Arbeiter in Großpolen / 10 Pinnow ...... 67 Historia budowy autostrady Rzeszy i rekrutacja 11 Sternberg ...... 70 żydowskich pracowników na terenie Wielkopolski ...... 15 12 Wallwitz ...... 73 13 Spiegelberg ...... 76 Multiperspektivität und Quellenlage / 14 Lagower See / Grunow ...... 80 Wieloperspektywiczność a stan źródeł ...... 21 15 Selchow ...... 84 16 Liebenau I ...... 86 Legende / Legenda ...... 26 17 Liebenau II ...... 88 inhaltsverzeichnis / spis treści 4

Jezioro Paklicko Wielkie (Packlitzsee) ...... 90 32 Marienberg ...... 126 18 Jordan ...... 91 33 Poggenburg ...... 128 19 Leimnitz ...... 92 34 Lobau ...... 131 20 Brätz ...... 96 35 Luisenhain I ...... 133 21 Rogsen ...... 101 36 Luisenhain II ...... 133 22 Tirschtiegel ...... 102 37 Kreising ...... 134 23 Deutschhöhe ...... 104 24 Wiesengrund ...... 106 Die Erinnerung an Zwangsarbeit zwischen Frankfurt (Oder) 25 Buchwerder Forst ...... 110 und Poznań / Pamięć o pracy przymusowej między 26 Hardt ...... 116 Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem ...... 139 27 Fahlenfeld ...... 119 28 Freudenau ...... 120 Anmerkungen / Przypisy ...... 156 29 Wolfenweiler-Otusch ...... 121 30 Wiesenwinkel ...... 124 Projektpartner / Partnerzy projektu ...... 158 31 Kahlfelde ...... 125 5 einleitung wprowadzenie

Die Autobahn Frankfurt (Oder) päischen Ländern. Nur ein kleiner Teil Autostrada, którą dziś możemy je- • Polscy i francuscy jeńcy wojenni. – Poznań, wie wir sie heute befahren von ihnen erlebte das Kriegsende. chać z Poznania do Frankfurtu nad • Radzieckich jeńców wojennych, któ- können, wurde in drei Zeitabschnitten • Polnische und französische Kriegs- Odrą, została zbudowana w trzech eta- rzy przez nazistów byli traktowani gebaut. In den 1950er Jahren entstand, gefangene. pach. W latach 50. XX wieku w ramach podobnie jak Żydzi jako podludzie als binationales deutsch-polnisches • Sowjetische Kriegsgefangene, von polsko-niemieckiego projektu powstał i których warunki życia i pracy stały Projekt, die Oderbrücke für die Auto- den Nationalsozialisten wie die Ju- most autostradowy na Odrze i jednopa- w sprzeczności z wszelkim prawem bahn und der einspurige Abschnitt von den als Untermenschen betrach- smowy odcinek z Frankfurtu nad Odrą- międzynarodowym i wojennym. Ich Frankfurt-Markendorf bis Rzepin. 2003 tet, deren Lebens- und Arbeitsbe- -Markendorf do Rzepina. W latach 2003 krzywda do roku 2015, kiedy tylko und 2004 wurden die Abschnitte von dingungen jeglichem Völker- und i 2004 zbudowano odcinek od Nowego bardzo niewielka część tej grupy Nowy Tomyśl bis östlich von Poznań in Kriegsrecht widersprachen und die Tomyśla do miejsca nieco na wschód od jeszcze żyła, nie została przez pań- der Woiwodschaft Wielkopolskie (Groß- bis zum Jahr 2015, als nur noch ein Poznania. Ostatnią część, znajdującą się stwo niemieckie w żaden sposób polen) fertig gestellt. Der dazwischen verschwindend geringer Teil von na terenie województwa lubuskiego, uznana, nie mówiąc o tym, że nie liegende Teil in der Woiwodschaft Lu- ihnen am Leben war, von deutscher oddano do użytku 1 grudnia 2011 roku. otrzymali żadnych odszkodowań. buskie wurde am 1. Dezember 2011 in Regierungsseite keinerlei Anerken- • Aresztowanych przez policję, często Betrieb genommen. nung des an ihnen begangenen Un- Autostrada ta zbudowana została, poza z powodu błahych wykroczeń prze- rechts erfuhren, geschweige denn niewielkimi zmianami, na trasie nazi- ciwko ówczesnemu prawu dla obco- Allerdings folgt diese Autobahn, mit nur eine Entschädigung erhielten. stowskiego projektu budowy Autostra- krajowców, robotników przymuso- geringen Abweichungen an einigen we- • Willkürlich von der Polizei meist we- dy Rzeszy, który rozpoczęto w 1940, wych pochodzących ze wszystkich nigen Stellen der Trasse eines national- gen Bagatellverstößen gegen das da- a przerwano – nie kończąc go – w 1942 okupowanych przez Niemcy krajów, sozialistischen Reichsautobahnprojektes, mals geltende Ausländerrecht verhaf- roku. W tym czasie do pracy przy tym w tym w większości z Polski, których das 1940 begonnen und 1942 unvollendet tete ausländische Zwangsarbeiter aus projekcie zmuszono od 12 do 20 tysięcy dziesiątki tysięcy pracowało w rol- eingestellt wurde. In dieser Zeit wurden allen deutsch besetzten Ländern, da- osób, które zakwaterowano w co naj- nictwie, w fabrykach, w zakładach zwischen 12.000 und 20.000 Menschen, bei in ihrer Mehrheit aus Polen, die zu mniej 37 ogrodzonych i surowo strzeżo- miejskich lub w małych prywatnych die in mindestens 37 umzäunten und Zehntausenden im damaligen Regie- nych obozach pracy przymusowej. Wy- firmach na terenie ówczesnej frank- scharf bewachten Autobahnbaulagern rungsbezirk Frankfurt in der Landwirt- korzystywano przy tym bardzo różne furckiej rejencji rządowej. untergebracht waren, zur Arbeit an die- schaft, in Fabriken, in kommunalen grupy robotników przymusowych: • Tzw. „Leistungspolen“, czyli zmu- sem Bau gezwungen. Dabei kamen sehr Einrichtungen oder kleinen Privatbe- • Żydów, w większości obywateli pol- szanych do pracy jako brygadziści unterschiedliche Gruppen von Zwangsar- trieben Zwangsarbeiten verrichteten. skich, ale także niewielką liczbę Ży- lub, rzadziej, jako strażnicy, Po- beitern zum Einsatz: • Als Vorarbeiter oder, in kleinerer dów pochodzących z Niemiec, Au- laków. W tej grupie było najmniej • Juden, größtenteils polnischer Zahl, als Wachpersonal dienstver- strii i innych zachodnioeuropejskich ofiar śmiertelnych. Staatsbürgerschaft, aber auch in klei- pflichtete Polen, sogenannte „Leis- państw okupowanych przez Niem- nerer Zahl aus Deutschland, Öster- tungspolen“. In dieser Gruppe gab es cy. Tylko niewielka część z tej grupy Wszyscy ci ludzie pracowali dla mniej- reich und den besetzten westeuro- die wenigsten Todesopfer. przeżyła do końca wojny. szych i większych niemieckich firm 6

Alle diese Menschen arbeiteten für klei- bahnlager, die auch zu Fuß, per Fahrrad budowlanych, które częściowo istnieją Historia obozów wzdłuż Autostrady ne und große deutsche Baufirmen, die oder mit der Bahn erreichbar sind. do dzisiaj, dla państwowej firmy „Au- Rzeszy z Frankfurtu nad Odrą do Po- zum Teil bis heute bestehen, für das tostrada Rzeszy”, dla megalomańskiego znania to jedynie wycinek historii pracy staatliche Unternehmen „Reichsauto- Die Geschichte der Arbeitslager an der politycznego projektu infrastruktural- przymusowej w III Rzeszy we wschod- bahn“ und für ein größenwahnsinniges Reichsautobahn Frankfurt – Poznań re- nego. Wiele z obozów autostradowych niej, częściowo historycznej, Branden- politisches Infrastrukturprojekt. Viele präsentiert nur einen kleinen Teil der istniało do 1945 roku, kiedy już od dłuż- burgii i w zachodniej Wielkopolsce. Ale der Reichsautobahnlager bestanden NS-Zwangsarbeit in den Regionen des szego czasu nie budowano autostrady. pokazuje ją ona jak w soczewce. To nie bis 1945 weiter, als hier längst keine östlichen, teilweise historischen Bran- Przejęły one w tym czasie częściowo jest przyjemna historia. Kto się odważy Autobahnen mehr gebaut wurden, und denburgs und des westlichen Großpo- funkcje istotne dla działania systemu ją poznać, dowie się szczegółów o dys- übernahmen teilweise zentrale Funk- lens. Aber sie verdichtet sich in ihr wie pracy przymusowej w regionie jako kryminacji, torturach i mordach. tionen für das regionale Funktionieren unter einem Brennglas. Es ist keine an- „wychowawcze obozy pracy” lub obozy des Systems der NS-Zwangsarbeit als genehme Geschichte. Wer sich darauf dla chorych obcokrajowców. Historię tę trzeba koniecznie pamię- „Arbeitserziehungslager“ oder Auslän- einlässt, erfährt detaillierte Beschrei- tać, ponieważ ślady i pozostałości tego derkrankenlager. bungen von Diskriminierungen, von Fol- W polsko-niemieckim projekcie, w któ- nieszczęsnego okresu znajdziemy dziś ter und von Mord. rym starano się uwzględnić wielość wszędzie w krajobrazie Brandenburgii In einem multiperspektivisch ange- perspektyw, badaliśmy przez dwa lata i Polski. Mówimy o tym, bo należy być legten deutsch-polnischen Projekt er- Aber es ist ebenso wichtig wie buch- historię tych obozów, ofiar, sprawców czujnym wobec każdej możliwości po- forschten wir im Laufe zweier Jahre die stäblich unumgänglich, sich daran zu i historię pamięci o nich. Nawiązaliśmy wtórki niesprawiedliwości. Geschichte dieser Lager, der Opfer, der erinnern. Denn Spuren und Hinterlas- kontakty i stworzyliśmy sieć lokalnych Täter, die Geschichte der Erinnerung an senschaften dieser unglückseligen Zeit i indywidualnych inicjatyw badawczych Frankfurt nad Odrą, 2017 sie und vernetzten lokale und persön- finden sich auch heute noch überall in i upamiętniających między Frankfur- liche Forschungs- und Erinnerungsini- der brandenburgischen und polnischen tem nad Odrą a Poznaniem. Wynik, tiativen zwischen Frankfurt (Oder) und Landschaft. Sie weisen uns darauf hin, który jest tylko wstępem do dalszych Poznań. Das Ergebnis, das nur ein Zwi- dass es gilt, wachsam zu sein gegen jede badań i działań, prezentujemy Państwu schenergebnis darstellen kann und soll, Wiederholung des Unrechts. w formie książki i audycji radiowej. Oba halten sie hier in Form eines Buches und produkty różnią się formą i treścią. eines Hörfeatures in den Händen. Die Frankfurt (Oder), 2017 Posługując się odmiennymi środka- beiden Produkte sind nicht nur in ih- mi przekazu rzucają światło na różne rer Form unterschiedlich, sondern auch aspekty i uzupełniają się zapraszając do im Inhalt. Sie werfen mit ihren jeweili- podróży w czasie i przestrzeni. Podróż gen Mitteln verschiedene Schlaglichter tę możecie Państwo odbyć w sensie und sollen sich ergänzen zu einer Reise przenośnym, ale również w dosłownym, durch Zeit und Raum. Diese Reise kön- jadąc autostradą i słuchając płyty CD nen Sie in einem übertragenen Sinn an- lub odwiedzając częściowo zachowane treten oder ganz real, auf der Autobahn obozy autostradowe, do których można mit Hilfe des CD-Spielers, oder beim dotrzeć również pieszo, rowerem lub Besuch der teilweise erhaltenen Auto- pociągiem. 7 danksagung podziękowania

Ohne zahlreiche Unterstützung und Joachim Schneider (Frankfurt (Oder)), Bez wsparcia wielu osób niniejsza der (Frankfurt nad Odrą), Matthias Hilfe wäre diese Arbeit nicht zu verwirk- Matthias Dörr (Frankfurt (Oder)), Gerd publikacja nie byłaby możliwa. W tym Dörr (Frankfurt nad Odrą), Gerd Hoff- lichen gewesen. Hierfür möchten wir Hoffmann (Frankfurt (Oder)), Damian miejscu serdecznie dziękujemy za mann (Frankfurt nad Odrą), Damian uns an dieser Stelle herzlich bedanken. Utracki (Rzepin), Gustav Dietrich (Lager wszelką pomoc. Za finansowanie pro- Utracki (Rzepin), Gustav Dietrich (Lager Bei der Stiftung Erinnerung Verant- Kreuzsee), José Starck (Lager Beelitz), jektu dziękujemy Fundacji „Pamięć, Kreuzsee), José Starck (Lager Beelitz), wortung Zukunft und der Stiftung für Joanna Pawlak-Kopeć (Torzym), Tomas Odpowiedzialność, Przyszłość” oraz Joanna Pawlak-Kopeć (Torzym), Tomas deutsch-polnisch Zusammenarbeit für Unglaube (Lager Spiegelberg), Sławo- Fundacji Współpracy Polsko-Niemiec- Unglaube (Lager Spiegelberg), Sławo- die großzügige Finanzierung. Bei den mir Milejski (Łagów), Patrycja Michalska kiej. Dziękujemy pracownikom Mu- mir Milejski (Łagów), Patrycja Michal- Mitarbeitern des Muzeum Martyrologi- (Lubrza), Adam und Marcin Mickiewicz zeum Martyrologicznego w Żabiko- ska (Lubrza), Adam i Marcin Mickiewicz czne w Żabikowie und den Mitgliedern (Glińsk), Rafał Rzeszuto (Rogoziniec), wie, pani Annie Ziółkowskiej, Jackowi (Glińsk), Rafał Rzeszuto (Rogoziniec), des Institut für angewandte Geschich- Zenon Matuszewski (Zbąszyń), Piotr Nawrocikowi i Renacie Wełniak oraz Zenon Matuszewski (Zbąszyń), Piotr te Frankfurt (Oder), insbesondere bei: Weber (Łomnica), Krystyna Zalewska członkom Instytutu historii stosowa- Weber (Łomnica), Krystyna Zalewska Anna Ziółkowska, Jacek Nawrocik, Re- (Łomnica), Hanna Brambor (Łomnica), nej: Magdalenie Abraham-Diefen- (Łomnica), Hanna Brambor (Łomnica), nata Wełniak, Magdalena Abraham- Henryk Stasiński (Sękowo), Genowe- bach, Małgorzacie Murao, Konradowi Henryk Stasiński (Sękowo), Genowefa Diefenbach, Małgorzata Murao, Konrad fa Hreczyńska (Nowy Tomyśl), Andrzej Tschäpe, Wioletcie i Janowi Musekamp. Hreczyńska (Nowy Tomyśl), Andrzej Tschäpe, Wioletta und Jan Musekamp. Chwaliński (Nowy Tomyśl), Mieczysław Dziękujemy wszystkim pomocnym pra- Chwaliński (Nowy Tomyśl), Mieczysław Bei allen freundlichen und hilfsberei- Janas (Wąsowo), Bolesław Lisek (Wąso- cownikom odwiedzonych archiwów. Janas (Wąsowo), Bolesław Lisek (Wąso- ten Mitarbeitern der besuchten Archive. wo), Jan Przybylski (Wąsowo), Szczepan Szczególne podziękowania kierujemy wo), Jan Przybylski (Wąsowo), Szczepan Und insbesonders bei den Zeitzeugen, Matuszkiewicz (Turkowo), Eugeniusz do świadków historii oraz badaczy hi- Matuszkiewicz (Turkowo), Eugeniusz Informanten und Lokalforschern vor Błaszczyk (Turkowo), Bogdan Czerwiń- storii lokalnej. Od zachodu na wschód Błaszczyk (Turkowo), Bogdan Czerwiń- Ort (von West nach Ost): Hildegard Mu- ski (Komorniki) und vielen weiteren, die byli to: Hildegard Musick (Lebus), Arne ski (Komorniki) oraz wielu innych, któ- sick (Lebus), Arne Bischoff (Güldendorf), hier unmöglich alle aufzuzählen sind. Bischoff (Güldendorf), Joachim Schnei- rych tu nie sposób wymienić. 8

"Szerokim łukiem rozciągają się w krajobrazie jasne wstęgi, ożywiają je radośni podróżujący" Quelle / Źródło: Hans Pflug, Die deutschen Reichsautobahnen, Deutscher Verlag, Berlin 1940, S. 43. 9 die gründe dlaczego w iii rzeszy für den autobahnbau budowano autostradę frankfurt an der oder z frankfurtu nad odrą – poznań im dritten reich do poznania

Zur Erklärung des Phänomens des Projekt waren. So mahnte das Oberste Wyjaśniając fenomen powstania roz- Kommando des Heeres) skarżyło się umfangreichen Autobahnbaus im Drit- Kommando des Heeres 1936 eine of- gałęzionej sieci autostrad w III Rzeszy na najwyraźniej wcześniej pożądaną ten Reich werden immer wieder zwei fensichtlich bereits früher gewünschte wciąż podaje się dwa powody. Po pierw- zachodnią obwodnicę Frankfurtu nad Gründe kolportiert. Das ist zum einen Westumfahrung von Frankfurt an der sze, wskazuje się często na militarne Odrą. Służyła ona temu, by transpor- eine angenommene militärische Be- Oder an, offensichtlich damit sich nicht znaczenie autostrad i ich rolę w dzia- ty militarne nie musiały się przeciskać deutung für die Angriffskriege und zum alle Militärtransporte in Nord-Süd- łaniach wojskowych. Po drugie, zakła- przez wąską frankfurcką starówkę. anderen eine angebliche Bedeutung Richtung durch die enge Frankfurter da się rzekome znaczenie autostrad Obwodnica zachodnia, m.in. dzisiejsza als Instrument zur Beseitigung von Ar- Altstadt quälen müssen. Diese Westum- jako sposobu na likwidację bezrobocia ulica Nuhnenstraße, została wprawdzie beitslosigkeit im Deutschen Reich. fahrung (u.a. die heutige Nuhnenstraße) w Rzeszy Niemieckiej. zaplanowana w związku z oddanym do wurde im Zuge des 1937 fertiggestell- użytku w 1937 r. wjazdem na autostra- Aber im Zweiten Weltkrieg haben die ten Autobahnanschlusses von Frank- Jednak w okresie drugiej wojny świato- dę, ale dopiero w 1938 r. i zrealizowana fertig gestellten Autobahnen militä- furt dann zwar geplant, aber erst 1938, wej ukończone wówczas autostrady nie przez zarząd prowincji. Przedsiębior- risch praktisch keine Rolle gespielt. Und und zwar durch die Provinzialverwal- odegrały praktycznie żadnej roli mili- stwo Autostrady Rzeszy nie było goto- wenn die Autobahnen ein militärisches tung verwirklicht, da das Unternehmen tarnej. Ponadto, jeśli autostrady były- we, aby przejąć koszty tej budowy. Projekt gewesen wären, müssten sich Reichsautobahn nicht bereit gewesen by projektem wojskowym, zachowane in den zu einem guten Teil erhaltenen war, die Kosten hierfür zu übernehmen. dokumenty musiałyby w dużej mierze Jeśli zaś chodzi o argument mówią- Unterlagen der Autobahnbaubehör- wskazywać na ścisłą współpracę odpo- cy o budowie autostrad jako sposobie den zahlreiche Hinweise auf eine enge Statt auf ein Heer von Arbeitslosen zu- wiednich instancji – czego śladów nie walki z bezrobociem, należałoby raczej Abstimmung mit den entsprechenden rückgreifen zu können, kämpfte das Un- znajdujemy. Wymiana korespondencji stwierdzić, że od pierwszego zainsce- Stellen zu den Trassenplanungen finden. ternehmen Reichsautobahn praktisch pomiędzy Generalną Dyrekcją Budowy nizowanego wkopania łopaty przez Diese gibt es nicht. Die dokumentierten seit dem bis heute wirkungsmächtig Autostrad Rzeszy (Bauleitung Reichs- Adolfa Hitlera, przedsiębiorstwo bu- Abstimmungen der Bauleitungen Reich- inszenierten „ersten Spatenstich“ Adolf autobahn) a dowódcami wojskowymi dowy autostrad owszem walczyło, ale sautobahn mit den Heeresleitungen Hitlers gegen einen Arbeitskräfteman- dowodzi wręcz czegoś przeciwnego. z brakiem rąk do pracy. Z problem tym hatten vielmehr einen ähnlichen Cha- gel, der sich wie ein roter Faden durch Wynika z niej raczej, że Autostrady borykano się od początku do końca bu- rakter wie z.B. mit dem Bergbauamt und die Geschichte des Reichsautobahnbaus Rzeszy były projektem cywilnym, a nie dowy Autostrady Rzeszy, co potwier- beweisen dadurch, dass die Reichsauto- und die Akten der Autobahnbehörden wojskowym. Na przykład w 1936 r. naj- dzają wzmianki w aktach urzędowych. bahnen ein ziviles und kein militärisches zieht. Dieser nahm durch die forcierte wyższe Dowództwo Armii (Oberste Problem braku rąk do pracy narastał 10

Rüstung und Einberufungen zur Wehr- die Autobahn, wie sie sich zum Beispiel w miarę postępu zbrojeń i powołań do nie zafascynowane jazdą samochodem macht permanent weiter zu, und gilt als in der zeitgenössischen Fachillustrierten Wehrmachtu i uznawany jest za głów- i autostradą. Można to wnioskować Hauptgrund für die weitgehende Ein- „Die Straße“ spiegelt. Begeistert werden ny powód zakończenia większości prac z lektury ówczesnej gazety branżowej stellung des Autobahnbauprogramms Rundfahrten auf einem Autobahnring nad programem autostradowym wraz „Die Straße“ (Droga). Znajdujemy w niej Ende 1937. durch das Deutsche Reich beschrieben. z końcem 1937 roku. pełne egzaltacji opisy jazdy autostra- Das Autofahren wird mit dem Fliegen dą przez III Rzeszę. Jazda samochodem Als Ende 1940 mit den sogenannten verglichen. Es galt als adäquates Fortbe- Kiedy pod koniec 1940 r. zapoczątko- porównywana jest do lotu i jawi się jako „Oststrecken“ nach und durch das west- wegungsmittel für den über der Masse wano tzw. „trasy wschodnie” („Ost- odpowiedni sposób przemieszczania się liche besetzte Polen ein arbeitsinten- stehenden deutschen „Herrenmen- strecken”), czyli budowę autostrad do dla niemieckich „panów”, którzy w jeź- sives Autobahnprojekt neu gestartet schen“, der sich in freier Fahrt, selbstbe- i przez zachodnie tereny okupowanej dzie są wolni i samostanowiący, poru- wurde, errichtete man für die zum Bau stimmt, durch die als deutsch betrachte- Polski, zakładano tam zamknięte obozy szający się w przestrzeni, zdefiniowanej eingesetzten Zwangsarbeiter geschlos- te Landschaft bewegt. Das Projekt war dla więźniów wykorzystywanych przy jako niemiecka. Dlatego wydaje się, że sene Gefangenenarbeitslager, separat ideologisch und esoterisch hoch auf- budowie. Byli to pracownicy przymuso- projekt budowy autostrad zabarwiony für ausländische Polizeihäftlinge, getto- geladen. Es versprach einen Sprung in wi znajdujący się w areszcie policyjnym, był w wysokim stopniu ideologicznie, isierte polnische Juden und Kriegsgefan- die Moderne und bediente gleichzeitig polscy Żydzi z gett i jeńcy wojenni. Do a nawet posiadał pewne elementy, któ- gene. Als Facharbeiter oder Wachmänner konservative und moderne Wertvorstel- pracy jako pracownicy wykwalifikowa- re można by określić jako ezoterycz- wurden vielfach zivile Polen verpflichtet. lungen. Man verband nicht weniger als ni albo strażnicy zmuszani byli w wielu ne. Obiecywał on z jednej strony skok Zwangsarbeiter waren auch sie, wenn die Versöhnung von Geist und Seele, von przypadkach polscy cywile. Byli oni rów- w nowoczesność, z drugiej – zaspokajał auch nicht unter so furchtbaren Be- Technik und Natur mit ihm. Die Massen nież pracownikami przymusowymi, na- konserwatywne i nowoczesne wartości. dingungen wie die vorgenannten. Aber waren fasziniert, auch wenn ihre Mo- wet jeśli nie żyli w tak trudnych warun- Spotykać się w nim miały dusza, tech- selbst mit den Möglichkeiten der Aus- torisierung im Nationalsozialismus nur kach jak wymienieni powyżej. Jednak nika i natura. Można przypuszczać, że nutzung ausländischer Zwangsarbeit eine Hoffnung und ein gebrochenes Ver- nawet przy wykorzystaniu siły roboczej masowy odbiorca był zafascynowany blieb der Arbeitskräftemangel bestehen. sprechen blieben. Daher war es vor allem zagranicznych pracowników przymu- takim przekazem, nawet jeśli tzw. „mo- Stillgelegt wurden diese Autobahnbau- ein Projekt für die Eliten. Nicht zuletzt sowych rąk do pracy wciąż brakowało. toryzacja mas” pozostała tak naprawdę stellen, ohne dass ein einziger Meter in Hitler war ein ausgesprochener Fan des Wreszcie w roku 1942 zaprzestano prac tylko mrzonką w okresie narodowego Betrieb kam, 1942, als, bedingt durch die Autos und der Autobahn. przy autostradzie, co ciekawe nie od- socjalizmu. Nie ulega wątpliwości, że Kriegsentwicklung, alle verfügbaren Ar- dawszy do użytku ani jednego metra. projekt ten dotyczył przede wszystkim beitskräfte für kriegswichtige Arbeiten Die Reichsautobahn ist eine Metho- Niemiecka sytuacja na froncie wyma- elit. Istotną rolę w jego realizacji odgry- gebraucht wurden. de der Umsetzung der Idee des „Tau- gała zaangażowania wszystkich sił do wał wreszcie fakt, że Adolf Hitler był sendjährigen Reichs“, nicht nur durch prowadzenia wojny. zagorzałym fanem samochodów i au- Die Gründe für den Reichsautobahnbau, Beton und monumentale Architektur. tostrad. allgemein, sowie im Besonderen für die Sie inszeniert, formt und gestaltet eine Właściwie powody budowy Autostra- „Oststrecke“ von Frankfurt nach Poznań, Landschaft im nationalsozialistischen dy Rzeszy, ogólne i dotyczące w szcze- Autostrada Rzeszy miała być realiza- finden sich in ganz anderen Bereichen. Herrschaftsinteresse. Das ideologisch gólności budowy „trasy wschodniej” cją idei „Tysiącletniej Rzeszy”, nie tylko Ein deutlicher Hinweis ist die geradezu hinterlegte Bild einer deutschen Heimat z Frankfurtu nad Odrą do Poznania wy- poprzez beton i monumentalną archi- fanatische Faszination der nationalsozi- wird erfahrbar, in einem doppelten Wort- dają się leżeć gdzie indziej. Elity narodo- tekturę. Formułowała krajobraz w inte- alistischen Elite für das Autofahren und sinn. Der als solcher definierte Raum wosocjalistyczne były niemal fanatycz- resie nazistów tak że ideologiczne wy- 11

wird automobil erschlossen, erreichbar Autobahn wurde der Raum, teils über obrażenie niemieckiej Heimat stawało wo. Wzdłuż autostrady przekształcano und beherrschbar. In seiner romanti- 100 Meter tief, mit Methoden des Gar- się niemal namacalne. Przestrzeń zo- krajobraz za pomocą metod do upraw schen Überhöhung wird er visuell erleb- tenlandschaftsbaus umgestaltet. Gerne stała zawładnięta motoryzacyjnie, osią- ogrodowych i nawet do ponad 100 bar, für den Autofahrer in Ganzheit und wurden idealtypische „deutsche Wäl- galna, opanowana. Idei Rzeszy można metrów w głąb ziemi. Sadzono chęt- regionaler Vielfalt real. Die Konstruktion der“ aus Buchen, Eichen und Wacholder by jako kierowca doświadczyć wizual- nie „niemieckie lasy” bukowe, dębowe des Deutschtums eigentlich ganz diver- und anderen „reinrassigen“ einheimi- nie, a także realnie pokonując odległość i jałowcowe oraz inne „czyste rasowo” ser Landschaften und Geschichtsräume schen Gehölzen angelegt, z.B. um die i regionalną różnorodność. Różne krajo- odmiany, tak żeby zasłonić uważane za manifestiert sich durch die Autobahn als unschön und sarmatisch geltenden brazy i przestrzenie historyczne stałyby brzydkie i nie-niemieckie lasy sosnowe. und während der Fahrt auf ihr. Fichtenwälder Brandenburgs zu verde- się przez to częścią jednej całości – au- Trasy zostały celowo zaplanowane cken. Die Trassen wurden gezielt auf tostrada zaś elementem kształtującym z uwzględnieniem wizualnej perspek- Erreicht wurde dies durch eine bewuss- die visuelle Perspektive des Fahrers aus- nową definicję niemieckości. tywy kierowcy. Prowadziły w idealnym te Inszenierung der Autobahnbauten, gerichtet. Sie führten im Idealfall kur- Można by było ją wzmocnić przez po- przypadku zakręcając swobodnie, po- der Trassenführungen und der Auto- vig schwingend, Flugbahnen ähnelnd, przez odpowiednie pokierowanie trasy, dobnie jak loty samolotu, nad pagór- bahnränder. Aus der Außenperspektive über bergiges Land, mit gezielt heraus- świadomą inscenizację budowli auto- kowatym krajobrazem, ze specjalnie entstanden die die Landschaft bestim- gearbeiteten Sichtachsen auf den als stradowych, i ukształtowanie poboczy stworzonymi osiami patrzenia na rozu- menden gigantischen Betonbauten und deutsch verstandenen Natur- und Kul- autostrady. Z zewnątrz krajobraz zdo- miany jako niemiecki krajobraz kultu- -bänder, teils in Natursteinverkleidung, turraum, sowie entsprechende Objekte minowany byłby przez gigantyczne be- rowy, jak również odpowiednie obiekty die gar in einem eigens entwickelten der Kulturgeschichte. Immer war den tonowe budowle, częściowo obłożone historii i kultury. Obrazy miały zachęcać Kunstgenre, der „Autobahnmalerei“ durchfahrenen Bilderwelten die Auf- kamieniem naturalnym jako elemen- kierującego pojazdem do identyfikacji verherrlicht wurden. Selbst nach der forderung zur Identifikation mit dem tem niemalże nowego gatunku sztuki z III Rzeszą i „aryjską rasą panów”. Sprengung der monumentalen Tal- Dritten Reich und dem „arischen Her- – „malarstwa autostradowego”. Nawet brücken in den letzten Kriegswochen renmenschen“ hinterlegt. po wysadzeniu w ostatnich tygodniach Poza tym sieć autostrad jako całość sollten sie nach Albert Speers „Ruinen- wojny monumentalnych mostów miały była centralną osią szybko osiągalnych theorie“ noch als Denkmale von einer Weiterhin fungiert das Autobahnnetz one, według „teorii ruin” Alberta Spe- za pomocą auta miejscowości, do któ- untergegangenen Stärke und Herrlich- in seiner Gesamtheit als eine zentrale era, być pomnikami upadłej siły i wspa- rych prowadziły zjazdy z autostrady. Ta keit des Dritten Reichs zeugen. Zone der schnell erreichbaren „ange- niałości III Rzeszy. oś zagęszczała się, zaś celem było ob- schlossenen“ Orte. Durch das ausge- jęcie siecią autostrad całej Rzeszy. Sieć Doch noch wichtiger war die Innenper- sprochene Ziel, dass es das ganze Deut- Ale jeszcze ważniejsza była perspekty- ta została opanowana infrastruktural- spektive. Der Blick aus rasender Fahrt sche Reich umfasst, verdichtet sich wa wewnętrzna. Spojrzenie z pędzące- nie i otrzymała propagandową, jedno- durch die Windschutzscheibe, sollte daher dieser Raum. Er wird gleichzeitig go samochodu miało działać jak szybko litą i romantyczną tożsamość w duchu wirken wie ein schnell geschnittener infrastrukturell erschlossen und erhält przesuwający się film reklamujący uroki narodowego socjalizmu. Miejscowości Heimatwerbefilm, den man aber an- propagandistisch eine einheitliche ro- Heimat. Przy poczuciu, że film ten się poza tą siecią zdawały się peryferyj- scheinend selbst steuert. Die Auto- mantisch überhöhte Identität im na- samemu stwarza i nim kieruje. Jazda ne, niejasne tożsamościowo i z dala od bahnfahrt wurde als ein ganzheitliches tionalsozialistischen Herrschaftssinn. autostradą została zaplanowana jako władz. Erlebnis inszeniert, ökonomisch waren Peripher, mit unklarer Identität und porywające przeżycie, dlatego też wy- die Trassenführungen der Nationalso- herrschaftsfern erscheinen die Räume znaczonetrasy często nie były rozwią- Biorąc pod uwagę symboliczne i fak- zialisten daher oft nicht. Entlang der außerhalb dieses Netzes. zaniami najkorzystniejszymi finanso- tyczne funkcje Autostrady Rzeszy ła- 12

Ostsee Morze Bałtyckie

Königsberg Królewiec Stettin Kaliningrad Szczecin

Küstrin Kostrzyn Landsberg Gorzów Wlkp. Posen Berlin Poznań Frankfurt Sternberg Torzym

Die Autobahnlinie von Berlin über Kostrzyn (Küstrin) und Gorzów (Lands- berg an der Warthe) war nur eine vage Idee. Bei allen anderen Linien östlich der Oder war die Planung schon sehr konkret und die Trassen 1937–1939 zu einem gro- ßen Teil den Forstämtern zur Abholzung angezeigt. Autostrada z Berlina przez Kostrzyn Breslau i Gorzów Wielkopolski pozostała tylko Wrocław pomysłem. W przypadku wszystkich innych linii na wschód od Odry bardzo konkretnie planowano już trasy i w la- tach 1937–1939 wyznaczono Urzędom Leśnym (Forstämter) duże obszary lasu przezna-czone do wycięcia. 13

Ausgehend von diesen symbolischen In Bezug auf den nominell dem deut- twiej jest zrozumieć dlaczego jeszcze wistości okupowanych w czasie drugiej und faktischen Funktionen der Reichs- schen Reich einverleibten, tatsächlich przed napaścią na Polskę zaplanowano wojny światowej terenów Wielkopolski, autobahn wird deutlich, warum bereits aber okkupierten Raum Großpolens nie tylko przedłużenie autostrady z Ber- opisana funkcja „Dróg Führera” była vor dem Überfall auf Polen nicht nur die des Zweiten Weltkriegs, haben die be- lina do Frankfurtu nad Odrą i przez Odrę jeszcze bardziej wymowna. Autostrady Verlängerung der Autobahn von Ber- schriebenen Funktionen der „Straßen do brandenburskiej Nowej Marchii, ale służyły tutaj germanizacji „obcej na- lin nach Frankfurt an der Oder über die des Führers“ eine noch brisantere Rol- nawet sieć autostrad, zwłaszcza linię na rodowo” przestrzeni. Nieodwracalna Oder hinweg in die brandenburgische le: Sie dienen der Germanisierung ei- wschód od Odry, przez słabo zaludnione germanizacja Wielkopolski była głów- Neumark, sondern sogar ein Netz von nes „fremdvölkischen“ Raums. Und die tereny pogranicza. nym deklarowanym i realizowanym Autobahnen, insbesondere auch eine unumkehrbare Germanisierung Groß- konsekwentnie celem narodowoso- Ostoderlinie, durch dieses dünn besie- polens war das erklärte, zentrale und Chodziło o zintegrowanie wschodnich cjalistycznej polityki w Wielkopolsce, delte grenznahe Gebiet geplant war. durchgängige Ziel der nationalsozialis- peryferii ówczesnych Niemiec z cen- w tzw. Kraju Warty. Obejmowała ona tischen Politik in Großpolen, dem soge- tralną przestrzenią sieci autostradowej m.in. zastąpienie słowiańsko brzmią- Es ging um die Hereinholung der öst- nannten Warthegau. Sie erstreckte sich Rzeszy Niemieckiej. Już przy budowie cych nazw miejscowości przez nie- lichsten peripheren Teile des damaligen von der Ersetzung slawisch klingender zjazdu z autostrady we Frankfurcie miecko brzmiące, służącą temu celowi Deutschlands in die zentrale Zone des Ortsnamen durch deutsch klingende nad Odrą w sierpniu 1937 r. dziennik politykę infrastrukturalną i planowanie Autobahnnetzes des Deutschen Reichs. Ortsnamen, die häufig reine Fantasi- „Berliner Morgenpost” pisał entuzja- przestrzeni, ale także przyjmowała po- Schon beim Autobahnanschluss Frank- enamen waren, über eine diesen Zie- stycznie: „Tym razem autostrada wie- stać brutalnej polityki w stosunku do furts an der Oder im August 1937 jubel- len dienende Infrastrukturpolitik und dzie nas do niemieckiego Wschodu”. mieszkańców tych terenów. Obywatele te die Berliner Morgenpost: “Diesmal Raumplanung, bis zu einer brutalen Tereny na wschód od Odry otrzymały Polski wyznania mojżeszowego kon- ist es der deutsche Osten, in den uns Bevölkerungspolitik. Letztere umfass- w okresie pomiędzy odrodzeniem się centrowani byli w gettach, pozostali die Autobahn hineinführt”. Die Gebiete te u.a. die Gettoisierung der jüdischen Państwa Polskiego a atakiem na Polskę polscy mieszkańcy, którzy stanowili na östlich der Oder hatten zwischen dem Polen, massenhafte Deportationen der we wrześniu 1939 roku hojne wsparcie. tych obszarach większość – masowo Ende des Ersten Weltkriegs und dem polnischen Mehrheitsbevölkerung nach W propagandzie otrzymały wyjątko- deportowani na wschód. Na ich miejsce Überfall auf Polen umfangreiche Grenz- Osten, Ansiedlungen eingesessener wą pozycję jako substytut „utraconego sprowadzano Niemców z sąsiedztwa landförderungen erhalten und erhielten Deutscher und Auslandsdeutscher, u.a. w pierwszej wojnie światowej Niemiec- i z zagranicy, m.in. z Rumunii, krajów eine propagandistisch herausgestellte aus Rumänien, dem Baltikum und Russ- kiego Wschodu”. Należało zatem przy bałtyckich i Rosji. Poza tym sprowa- Stellvertreterfunktion für den im Ersten land auf den polnischen Höfen, sowie pomocy autostrady umocnić ich „nie- dzano pracowników administracji Weltkrieg „verlorenen Osten“. Deren die Abordnung von Verwaltungskräf- miecką z gruntu” tożsamość. Z powo- z zachodnich części III Rzeszy. Dla tych „kerndeutsche“ Identität galt es auch ten aus dem Westen. Für die letztge- dów ekonomicznych, przede wszystkim ostatnich, stanowiących swego rodza- durch die Reichsautobahn zu festigen. nannten Eliten, die sich oft nicht gerne z powodu braku siły roboczej, nie udało ju elitę i niechętnie przyjeżdżających Verwirklicht wurden die Pläne östlich nach Polen abordnen ließen, kann die się tego planu zrealizować. Jednakże za- do Polski, autostrada mogła stanowić der Oder aus ökonomischen Gründen, Reichsautobahn auch als ein konkre- chodni fragment autostrady Frankfurt- jakiś element zachęty – realnego luk- vor allem wegen Arbeitskräftemangel, tes Luxusangebot verstanden werden. -Poznań był już zaplanowany. Wrócono susu. Autostrada Rzeszy do Poznania aber nicht. Doch das westlichste Stück In diesem Zusammenhang wurde die do niego w 1940 roku. była rozumiana jako „odcinek politycz- der Autobahn Frankfurt-Poznań war da- Reichsautobahn nach Poznań als „po- ny”1, który powinien służyć zarówno mit vorgeplant. Darauf sollte man 1940 litische Strecke“ begriffen1, die sowohl W odniesieniu do nominalnie włączo- jako instrument infrastrukturalny do wieder zurückgreifen. als infrastrukturelles Instrument zur nych do Rzeszy Niemieckiej, w rzeczy- opanowania Wielkopolski, jak również 14

Beherrschung Großpolens, als auch als Siedlungsdörfer mit Deutschen entste- jako kształtujący krajobraz symbolicz- wość co najwyżej tutaj niepotrzebny landschaftsformendes symbolisches hen. An wohl gewählten strategischen ny środek do germanizacji. Hans Frank obcy lud oddać dalej na wschód, nie bę- Mittel die Germanisierung vorantrei- Punkten werden große militärische opisuje to ze swojej perspektywy na- dzie to zanadto trudne aby zakorzenić ben sollte. Hans Frank beschreibt es aus Zentralen geschaffen werden, um die miestnika zajętego polskiego Wschodu tu z czasem niemiecki element, a obcy seiner Perspektive des Generalgouver- herum sich in einem weiten Gürtel all- w następujący sposób: „Ponad wszyst- coraz bardziej wyrugowywać. (…) Da- neurs des besetzten polnischen Ostens mählich das deutsche Leben entwickeln kim powinna być myśl: teren General- lej na wschodzie powstanie Gotengau, folgendermaßen: wird. Da wir dann auch die Möglichkeit nej Guberni będzie bezpośrednio po a Generalna Gubernia zostanie prze- haben, allenfalls hier nicht mehr benö- przeprowadzeniu regermanizacji tere- mianowana na Vandalengau.“2 „Über allem muß aber folgender Ge- tigtes Fremdvolkstum nach dem Osten nów wschodnich Rzeszy (chodzi m.in. danke stehen: dieses Gebiet des Ge- abzugeben, wird es nicht zu unüber- o Wielkopolskę, MD) następną częścią neralgouvernements wird unmittelbar windlichen Schwierigkeiten führen, das Europy, która będzie poddana całkowi- nach dem durchgeführten Rückdeut- deutsche Volkselement mehr und mehr temu zniemczeniu. Będziemy budować schungsprozeß der Ostgebiete des Rei- verwurzeln zu lassen und das fremdvöl- wielkie Autostrady Rzeszy, w poprzek ches (gemeint ist u.a. Großpolen, MD) kische Element immer mehr abzudrän- naszego kraju. Przy tych autostradach der nächste Bestandteil Europas sein, gen. (…) Weiter im Osten wird einmal będą powstawać duże wioski osadni- der der absoluten Deutschdurchdrin- der Gotengau entstehen, und das Gene- ków niemieckich. Na wybranych strate- gung unterstellt werden wird. Wir wer- ralgouvernement wird dann einmal der gicznych miejscach stworzymy wielkie den die großen Reichsautobahnen bau- Vandalengau werden können.“2 centrale militarne. Wokół nich będzie en, die quer durch unser Land gehen. An się stopniowo rozwijać życie niemiec- diesen Reichsautobahnen werden große kie. Ponieważ mamy również możli-

Anmerkungen / Przypisy:

1 BArch R 4601/4018, unpag. Aktenvermerk des Generalinspektors Fritz Todt vom 24.12.1940, „Besprechung mit Führer“ / BArch R 4601/4018, uwaga urzędowa Inspektora Generalnego Fritza Todta z dnia 24.12.1940, „Konsultacja z Führerem“. 2 Protokoll der Regierungssitzung des Generalgouvernements vom 14.12.1941. Aus: Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945. DVA, Stuttgart 1975, S. 452ff, hrsg. von Werner Präg und Wolfgang Jacobmeyer / Protokół posiedzenia rządu Generalnej Guberni z dnia 14.12.1941, w: Das Diensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939–1945. DVA, Stuttgart 1975, s. 452 i n., pod red. Werner Präg i Wolfgang Jacobmeyer. Online: http://www.ns-archiv.de/personen/frank/16-12-1941.php. 15 geschichte historia budowy autostrady des reichsautobahnbaus und rzeszy i rekrutacja der rekrutierung jüdischer żydowskich pracowników arbeiter in grosspolen na terenie wielkopolski anna ziółkowska anna ziółkowska

Mit der Beendigung der Kriegshand- unterlag der Generaldirektion Reichs- Z chwilą zakończenia działań wo- furcie, Świebodzinie, Nowym Tomyślu lungen und der Installierung des sog. autobahn, und im Falle der Autobahn jennych i ustanowienia w 1939 r. na i Poznaniu. Reichsgaus Wartheland im Jahre 1939 Frankfurt Posen deren Untergliederun- części okupowanego terytorium pań- als neue, nicht militärisch, sondern gen Oberste Bauleitung Reichsautobahn stwa polskiego jednostki administra- Pierwsze pomysły projektów najważ- zivil verwaltete Gebietskörperschaft Berlin und den vier Bauleitungen Frank- cyjnej zwanej Krajem Warty (Reichsgau niejszej na tym obszarze autostrady im deutsch besetzten Teil Polens, furt an der Oder, Schwiebus, Neutomi- Wartheland), władze Trzeciej Rzeszy Frankfurt nad Odrą – Poznań – Łódź po- machten sich die Herrscher des Drit- schel und Posen. Die ersten Projektideen przystąpiły do opracowywania planów jawiły się już 12 października 1939 r., zaś ten Reichs an die Pläne zum Ausbau der wichtigsten Autobahn der Region, rozbudowy układu drogowo-transpor- 27 stycznia 1940 r. zostały one sfinali- des Straßen- und Transportnetzes, von Frankfurt an der Oder über Posen towego i włączenia Wielkopolski do zowane. Docelowo przewidywano prze- und dem Anschluss Großpolens an das (Poznań) nach Litzmannstadt (Łódź/ niemieckiego systemu autostrad. dłużenie autostrady w kierunku Mińska, deutsche Autobahnsystem. Lodsch), erschienen bereits am 12. Okto- a nawet Moskwy. Przez Wielkopolskę ber 1939. Die Planungsarbeiten wurden Plany budowy autostrad sporządzano miały ponadto przebiegać następujące Die Zuständigkeit für die Erstellung von am 27. Januar 1940 beendet. Längerfris- w Generalnym Inspektoracie Budowy autostrady: Gdańsk – Poznań – Wrocław; Plänen für den Autobahnbau lag beim tig sah man eine Weiterführung der Au- Niemieckiego Systemu Dróg. Kiero- Królewiec – Górny Śląsk – Wiedeń oraz Büro des Generalinspekteurs für das tobahn nach Minsk, oder sogar Moskau wał nim dr Fritza Todta, który w 1940 r. Grudziądz – Toruń – Łódź. Ich budowę Deutsche Straßenverkehrswesen Dr. vor. Durch Großpolen sollten darüber piastował urząd ministra do spraw uważano jednakże za mniej ważną. Daje Fritz Todt, der 1940 gleichzeitig u.a. die hinaus auch folgende weitere Autobah- uzbrojenia i amunicji Trzeciej Rzeszy, się zauważyć, że szczególną rolę w tych Funktionen eines Geschäftsführers der nen verlaufen: Danzig (Gdańsk) – Posen stał także na czele korporacji Reichsau- projektach odegrać miał Poznań. Pla- Reichsautobahnen-Gesellschaft (RAB), – Breslau (Wrocław), Königsberg (Kali- tobahnen (Autostrady Rzeszy, zwanej ny budowy autostrady w pobliżu tego eines Reichsministers für Bewaffnung ningrad) – Oberschlesien – Wien sowie w skrócie RAB) oraz Organizacji Todt. miasta korelowały z podjętą w okresie und Munition, eines Generalbevoll- Graudenz (Grudziądz) – Thorn (Toruń) – Natomiast za realizację tych planów okupacji szeroko zakrojoną rozbudową mächtigten für die Regelung der Bau- Litzmannstadt, deren Bau allerdings als odpowiedzialna była Generalna Dyrek- stolicy Wielkopolski, która odgrywała wirtschaft und Generalinspektors für zweitrangig betrachtet wurde. Eine be- cja Budowy Autostrad Rzeszy, a w przy- ważną rolę w nazistowskich planach ger- die Sonderaufgaben im Vierjahresplan, sondere Rolle sollte in diesen Projekten padku autostrady z Frankfurtu nad Odrą manizacyjnych. Na wschód od Poznania sowie des Chefs der Bauorganisation die Stadt Posen spielen. Hier korrelier- do Poznania - jej oddział w Berlinie oraz przewidywano skrzyżowanie autostrad: Todt ausübte. Die Umsetzung der Pläne ten die Autobahnplanungen mit dem in cztery zarządy budowlane we Frank- północ–południe i wschód-zachód. Pla- 16

den Okkupationsjahren tatsächlich vor- „Hereinholung“ von Juden zum Auto- ny budowy autostrady z Frankfurtu nad Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rze- genommenen umfangreichen Ausbau bahnbau in das „Altreich“, also in den Odrą w kierunku granicy polsko-nie- szy, Heinrich Müller. der großpolnischen Hauptstadt des in östlich und westlich der Oder gelegenen mieckiej okresu międzywojennego (dziś den Germanisierungsplänen der Nazis Regierungsbezirk Frankfurt in Branden- to granica pomiędzy województwem Najliczniejsze transporty Żydów do bu- eine herausgehobene Rolle spielenden burg. Letztendlich und nach der Klärung lubuskim i wielkopolskim) rozpoczę- dowy autostrady kierowano z łódzkiego sogenannten Warthegaus nach Süden, von Details des Arbeitseinsatzes erteilte to już przed wojną. Plany odcinka od getta. Na początku rekrutacja odbywała bis zur geplanten Autobahn und darü- am 1. November 1940 Heinrich Müller, Frankfurtu-Markendorf do Torzymia się na zasadzie dobrowolności. W łódz- ber hinaus. Und östlich von Posen war Leiter vom Amt IV des Reichssicher- (Sternberg) były bardzo zaawansowane. kim getcie zadanie dostarczania robot- das zentrale Autobahnkreuz der nord- heitshauptamtes per „Schnellbrief“ sei- Jednak Niemcom zabrakło rąk do pracy ników żydowskich realizował bezpośred- süd- und der ost-west-Strecke vorge- ne Zustimmung. w wyniku pełnego zatrudnienia robot- nio tamtejszy urząd pracy (Arbeitsamt), sehen. Mit den Planungen zum Bau der ników od 1936 r. oraz obowiązku służby usytuowany przy szefie administracji Autobahn von Frankfurt an der Oder Die zahlreichsten Transporte von Juden wojskowej. Z tego powodu planiści bu- żydowskiej, Przełożonym Starszeństwa Richtung deutsch-polnischer Grenze zu den Autobahnbaustellen stammten dowy autostrady zakładali masowe wy- Żydów (Der Älteste der Juden in Getto der Zwischenkriegszeit, die heute die aus dem Getto Litzmannstadt. Zunächst korzystanie jeńców wojennych różnych Litzmannstadt), który podlegał urzęd- Grenze der polnischen Woiwodschaf- galt bei der dortigen Beschaffung von narodowości oraz polskich Żydów skon- nikom niemieckiej administracji getta. ten Lubuskie und Wielkopolskie dar- Arbeitskräften, wie auch in den sonsti- centrowanych w tzw. gettach prowincjo- Zobowiązany był on przez władze nie- stellt, wurde bereits vor Kriegsausbruch gen Gettos des Warthegaus, der Grund- nalnych w Kraju Warty oraz największym mieckie do rejestrowania zgłaszających begonnen. Die Planungen der Strecke satz der freiwilligen Rekrutierung. Im getcie tego obszaru – getcie łódzkim/ się ochotników, kompletowania i przy- von Frankfurt-Markendorf bis Torzym Getto Litzmannstadt wurden die Auf- Litzmannstadt. gotowania transportu. Początkowo na (Sternberg) waren dabei schon sehr kon- gaben rund um die Beschaffung jüdi- wywózkę do pracy poza gettem zgła- kret. Da aufgrund der Arbeitervollbe- scher Arbeiter vom dortigen Arbeitsamt Gauleiter Kraju Warty, Artur Greiser szali się przede wszystkim najbiedniejsi schäftigung seit 1936 und Kriegsdiens- wahrgenommen, welches unmittelbar zgadzał się na nieograniczone i maso- mieszkańcy getta, żyjący w bardzo trud- ten praktisch keine deutschen Arbeiter am Leiter der jüdischen Verwaltung an- we wykorzystanie polskich Żydów jako nych warunkach i liczący na to, że praca zur Verfügung standen, setzten die Au- gesiedelt war. Dieser sog. Älteste der Ju- pracowników przymusowych przy bu- ocali ich od śmierci głodowej. Według tobahnplaner auf einen massenhaften den im Getto Litzmannstadt unterstand dowie autostrady. Wątpliwości pojawiły zapewnień władz niemieckich osoby Einsatz von ausländischen Kriegsge- seinerseits der deutschen Gettoverwal- się natomiast w Głównym Urzędzie Bez- zgłaszające się do pracy poza gettem, fangenen, der sich nur eingeschränkt tung. Die deutschen Beamten haben ihn pieczeństwa Rzeszy (tj. Gestapo), gdzie a pozbawione dotychczas możliwości verwirklichen ließ, und polnischer Juden dazu verpflichtetet, die einkehrenden sprzeciwiano się sprowadzaniu Żydów zarobkowania, mogły przekazać część aus dem größten Getto Litzmannstadt Arbeitswilligen zu registrieren, zusam- do budowy autostrady na teren tzw. swojego wynagrodzenia rodzinie po- sowie anderen, sog. Provinzgettos im menzustellen und ihren Abtransport starej Rzeszy, czyli na leżące na wschód zostającej nadal w getcie, co dla wielu Warthegau. Arthur Greiser – der Gau- vorzubereiten. Für die Arbeit außerhalb i zachód od Odry tereny rejencji frank- z nich stanowiło dodatkowy ważny bo- leiter des Warthegaus – war mit dem des Gettos meldete sich anfangs die furckiej w Brandenburgii. dziec do podejmowania decyzji o wyjeź- bedingungslosen und massenhaften in schweren, mit dem Hungertod dro- dzie. Z czasem do obozów zaczęto kiero- Einsatz polnischer Juden zur Zwangs- henden Verhältnissen lebende ärmste Ostatecznie po wyjaśnieniu szczegółów wać także osoby, które weszły w konflikt arbeit an der Autobahn einverstanden. Bevölkerung in der Hoffnung auf ein zatrudnienia, 1 listopada 1940 r. zgodę z obowiązującym wewnętrznym prawem Bedenken gab es im Reichssicherheits- Überleben dank der Arbeit. Außerdem na zatrudnienie Żydów przy budowie gettowym. Tych konfliktów było dużo, hauptamt, bei der Gestapo, gegen die durften – laut Zusicherungen der deut- autostrady wydał szef Departamentu IV najczęściej powodowała je zwyczajna 17

schen Verwaltung – Personen, die sich und einem Versicherungsbuch. Vor der walka o byt, o przetrwanie, o utrzyma- Po całonocnej podróży transport konwo- für die Arbeit fernab vom Getto ein- Abfahrt wurden die Juden aus dem ers- nie siebie i najbliższych członków rodzin jowany przez policjantów z batalionu nr schrieben und bis dato gezwungener- ten sowie jedem weiteren Transport aus przy życiu. Z czasem dochodzące do gett 132 dotarł do stacji rozładunkowej w To- maßen erwerbslos blieben, einen Teil dem jüdischen Getto heraus in die Zen- wiadomości o rzeczywistych warunkach rzymiu (por. obozy nr 10 i 11). Przyjmuje ihres Lohns ihrer im Getto verbliebenen trale Haftanstalt an der ul. Czarnieckie- panujących w obozach zmniejszyły liczbę się, że łącznie do 24 obozów RAB depor- Familie überweisen, was für viele einen go verbracht. In anderen Gettos wurden ochotników do wyjazdu. W celu zgroma- towano co najmniej 10 000 osób. entscheidenden Anreiz für die Arbeit als Versammlungsort z. B. Synagogen dzenia odpowiedniej liczby osób zapla- in der Ferne darstellte. Mit der Zeit fing bestimmt. Dort stellten sich die Män- nowanych przez administrację niemiec- Wyniszczająca praca stanowiła podsta- man an, auch solche Personen zu den ner der ärztlichen Kommission, die bei- ką do wywiezienia na roboty, Żydowska wowy element życia w obozie. Więźniów Arbeitsmaßnahmen zu entsenden, die spielsweise im Getto Litzmannstadt aus Służba Porządkowa, tj. policja żydowska zatrudniano przy robotach przygotowu- in Konflikt mit dem im Getto geltenden lokalen jüdischen Ärzten bestand und (Ordnungsdienst), przeprowadzała obła- jących zaplecze budowy autostrady (np. Recht geraten waren. Delikte häuften die Aufgabe hatte, den körperlichen Zu- wy uliczne na mieszkańców gett. Pierw- układaniu torów kolejki wąskotorowej sich und hatten regelmäßig schlicht und stand der Gemusterten und ihre Taug- sze obwieszczenie o naborze mężczyzn do przeładunku materiałów budowla- ergreifend den Kampf um Güter, ums lichkeit für Erdarbeiten zu bewerten. do wyjazdu, umieszczono na murach nych), pracach niwelacyjnych, kładzeniu Überleben, um den Unterhalt für sich Die Juden wurden zunächst verpflich- getta łódzkiego 19 listopada 1940 r. Zaś fundamentów pod projektowane wia- und die nächsten Familienmitglieder tet, sich unmittelbar nach dem Erhalt pierwsza rejestracja wyznaczona zo- dukty, przy budowie przepustów czy zum Grund. Die zu den Gettos durch- der Bescheinigung über die Anwerbung stała na 24 listopada w ambulatorium usuwaniu czarnoziemu z pasa autostra- dringenden Nachrichten von den tat- zur Arbeit und einer Anweisung über szpitala przy ul. Łagiewnickiej. Najpierw dy. Robotnicy pracowali po kilkanaście sächlichen Arbeitsverhältnissen wirkten die Notwendigkeit der Mitnahme von Żydzi otrzymywali werbunek do pracy godzin dziennie – od świtu do zmierzchu, gleichwohl entmutigend auf potentielle warmer Kleidung und Schuhen für die oraz instrukcję o konieczności zabrania bez względu na warunki atmosferyczne, Arbeitswillige. Um überhaupt eine ge- Abreise zu stellen. Der erste Transport ze sobą ciepłej odzieży i butów, po czym przy czym na miejsce pracy musieli do- mäß den Plänen der deutschen Ver- von 638 Juden aus dem Getto Litzmann- zobowiązani byli stawić się natychmiast trzeć, a potem do niego wrócić, ze znacz- waltung genügend große Gruppe für stadt zu den Lagern der RAB fuhr am 10. na wyjazd. Każdy stawić się miał z dowo- nie oddalonego obozu. den Abtransport zur Arbeit bereitstel- Dezember 1940 vom Bahnhof Radegast dem osobistym, świadectwem urodzenia len zu können, griff der jüdische Ord- ab und gelangte nach einer die ganze i książeczką ubezpieczeniową. Przed wy- Wszystkie roboty na budowie – proste, ale nungsdienst auf Straßenrazzien unter Nacht dauernden Fahrt zur Entladesta- jazdem osadzano przyszłych robotników wymagające dużego wysiłku fizycznego – den Bewohnern des Gettos zurück. Die tion in Sternberg (Torzym) (vgl. Lager 10 w Centralnym Więzieniu w Łodzi przy wykonywano w morderczym tempie, któ- erste Bekanntmachung über die Einbe- und 11). Über die gesamte Strecke wurde ul. Czarnieckiego. W innych gettach na remu towarzyszyło brutalne traktowanie rufung von Männern zur auswärtigen der Konvoi vom 132. Polizeibataillon be- miejsca zbiórki wyznaczano np. syna- więźniów i terror. Więźniowie często nie Arbeit wurde an den Mauern des Litz- gleitet. Insgesamt wurden in die Lager gogi. Wszyscy stawali też przed komisją posiadali odpowiednich umiejętności mannstädter Gettos am 19. November der RAB nach vorsichtigen Schätzungen lekarską, złożoną często, jak na przykład do wykonywanych prac, co skutkowało 1940 veröffentlicht. Der erste Registrie- über 10.000 Personen deportiert. w getcie łódzkim, z miejscowych lekarzy ‘słabymi wynikami’ w stosunku do za- rungstermin wurde für den 24. Novem- żydowskich, oceniających kondycję fi- planowanych robót. Głównym środkiem ber in der Ambulanz des Krankenhauses Die schrittweise Vernichtung durch zyczną i przydatność do prac ziemnych. mającym zwiększyć wydajność pracy an der ul. Łagiewnicka angesetzt. Er- Arbeit stellte einen Grundbestandteil Pierwszy transport 638 Żydów z getta więźniów było bicie. Gnębiono ich tak- scheinen musste man mit einem Per- des Lebens im Lager dar. Die Gefange- łódzkiego do obozów RAB odszedł 10 że karami regulaminowymi: chłostą lub sonalausweis, einer Geburtsurkunde nen wurden bei der Vorbereitung zum grudnia 1940 r. z dworca na Radogoszczu. pozbawieniem pożywienia. Ostatecz- 18

Autobahnbau (z.B. dem Verlegen von 34 private Firmen am Bau der Autobahn nie więźniowie byli całkowicie zależni ściej je rozbierano i przenoszono w inne Gleisen für die Schmalspurbahn zum beteiligt, die oftmals untereinander um od samowoli załogi obozowej. Ich praca miejsce). Otoczone one były ogrodze- Umschlag von Baumaterialien), Planie- den Zuschlag für die Durchführung ver- – najtańsza siła robocza – przysparzała niem z drutów kolczastych. Drugą część rungsarbeiten, dem Aufbau von Funda- schiedener Bauvorhaben konkurrierten. olbrzymich dochodów prywatnym przed- obozu przeznaczano dla załogi obozowej. menten für geplante Talbrücken, dem Sie waren alleine um die Sicherung der siębiorstwom niemieckim, które nie- W tej części znajdowała się kuchnia (od- Bau von Durchlässen und der Räumung eigenen Interessen bemüht, und nah- jednokrotnie rywalizowały między sobą dzielna dla więźniów i dla personelu war- und Aufschichtung von Mutterboden men auf die Unterbringung, Versorgung w otrzymywaniu zleceń na realizację towniczego) oraz jadalnia, pomieszczenia von der Autobahntrasse eingesetzt. und den Gesundheitszustand der Ge- różnego rodzaju zadań budowlanych. Jak dla załogi i administracji obozu. Central- Ungeachtet der Witterung dauerte die fangenen nur dann Rücksicht, wenn die ustalono, co najmniej 34 firmy zaangażo- ną część obozu zajmował plac apelowy. Arbeit deutlich länger als zehn Stun- termingerechte Erfüllung ihrer Aufträge wane przy budowie autostrady starały się Warunki życia w baraku tak wspomina den täglich – von der Morgen- bis zur auf dem Spiel stand. Die Aufsicht über głównie o zabezpieczenie własnych inte- jeden z byłych więźniów: „W barakach Abenddämmerung, wobei die Arbeiter die jüdischen Gefangenen hatte die La- resów, nie troszcząc się przy tym o stan znajdowały się zbite z drewna trzypiętro- zu den Baustellen von teilweise weit gerbelegschaft der Baufirmen. Die Lei- zakwaterowania, wyżywienie czy stan we łóżka. Były w nich sienniki ze słomą. entfernten Lagern gelangten und dort- tung eines jeden Lagers mit im Schnitt zdrowotny więźniów. Firmy te wykazy- Przykrywaliśmy się kocami”. W barakach hin wieder zurückkehren mussten. Die zwischen 200 und 300 Inhaftierten ob- wały się aktywnością dopiero wówczas, panował dokuczliwy chłód, wynikający kräfteraubenden Bauarbeiten wurden lag dem Lagerführer, dem ebenfalls die gdy zagrożony został termin realizacji z braku przydziału opału. Dotkliwą formą in einem mörderischen Tempo durch- Mitglieder der Wach- und Schließgesell- prac budowlanych. Dozór nad więźniami pośredniej eksterminacji więźniów było geführt und kennzeichneten sich durch schaft unterstanden. Verbindungsmann sprawowała załoga obozowa. Na czele ich powolne głodzenie. W obozach obo- eine brutale Behandlung der unquali- zwischen dem Lagerführer und den Ge- każdego obozu, liczącego przeciętnie od wiązywały następujące tygodniowe nor- fizierten, oft sehr jungen oder alten, fangenen war stets der „Judenälteste“. 200 do 300 więźniów, stał komendant my żywieniowe: 250 g mięsa końskiego körperliche Arbeit teilweise überhaupt (Lagerführer), któremu podlegali rów- (często też owczej padliny), 100 g tłuszczu nicht gewohnten gefangenen Arbeits- Eine Reihe von Richtlinien des Reichs- nież członkowie Towarzystwa Ochrony i 2250 g chleba, dowolnie uszczuplane kräfte, durch ihre Aufseher aus. Der Ter- statthalters im Reichsgau Wartheland i Dozoru Mienia (Wach- und Schliessge- przez kierownictwo. W praktyce oznacza- ror nahm weiter zu, wenn die Ergebnisse zur Bestimmung von Unterbringungs- sellschaft). Łącznikiem pomiędzy komen- ło to nieznośne uczucie ciągłego głodu. der Arbeit hinter den Bauplanungen zu- kosten, Kleidungs- und Schuhzuteilung, dantem obozu a więźniami był Starszy W poszukiwaniu jedzenia więźniowie od- rückblieben. Als Hauptmittel zur Stei- Ernährungsnormen, dem Transport ins Żydów (Judenälteste). dalali się z miejsca pracy, jednakże każde gerung der Arbeitseffizienz der Gefan- Lager und der Arbeitsvergütung regel- takie oddalenie czy też ucieczka z obozu genen wurden Schläge eingesetzt. Man te Modalitäten der Beschäftigung der Sposób zatrudnienia więźniów ustala- zakończona ujęciem zbiega kończyła się drangsalierte sie auch mit verschiede- Gefangenen. Als Wohnräume dienten ło szereg wytycznych wydanych przez dla niego śmiercią przez powieszenie. Eg- nen Ordnungsstrafen, wie Prügel und den Gefangenen Holzbaracken aus urząd Namiestnika Rzeszy w Kraju Warty, zekucje przeprowadzano publicznie, a ich Lebensmittelentzug. Im Endeffekt wa- Fertigbauelementen (nach der Auflö- które regulowały sprawy kosztów zakwa- świadkami byli nie tylko wszyscy więź- ren sie gänzlich der Willkür der Lager- sung eines Lagers wurden sie regel- terowania, przydziału odzieży, obuwia, niowie obozu, ale często także Żydzi do- belegschaft ausgesetzt. Die Leistungen mäßig auseinandergenommen und an norm żywieniowych, transportu do obo- prowadzani na miejsce egzekucji z innych der Gefangenen – der billigsten Arbeits- einem anderen Ort wieder aufgebaut). zu i wynagrodzenia za pracę. Za pomiesz- pobliskich obozów. Najczęściej wykony- kraft schlechthin – brachte deutschen Umfriedet wurden die Lager von ei- czenia mieszkalne służyły więźniom wano je na specjalnie w tym celu zbudo- Unternehmen enorme Gewinne. Wie nem Zaun mit Stacheldraht. Der zweite drewniane baraki, stawiane z gotowych wanych szubienicach, jak trójramienna festgestellt wurde, waren mindestens Teil des Lagers war für die Belegschaft elementów (po likwidacji obozu najczę- szubienica na Stadionie Miejskim w Po- 19

vorgesehen. Es befand sich dort eine wurden. Meistens vollstreckte man die znaniu. Miały one odstraszać więźniów często rekwirowane. Z czasem zresztą Küche (getrennt für die Gefangenen Todesstrafe an speziell für diesen Anlass od podejmowania prób ucieczek z obozu. również tej formy pomocy więźniowie und das Wachpersonal), ein Speisesaal, errichteten Galgen – auf dem städti- Głód, powodujący ogólne osłabienie or- zostali pozbawieni, gdyż wprowadzo- Quartiere für die Lagerbelegschaft und schen Stadion in Posen etwa stellte man ganizmu, w połączeniu z wyczerpującą no blokadę pocztową, zakazującą m.in. -verwaltung. Den zentralen Teil nahm eine Variante mit drei Armen auf. Diese pracą i katastrofalnymi warunkami sani- ekspediowania paczek do obozów. W po- ein Appellplatz ein. Über die Lebensbe- Maßnahmen sollten die Gefangenen tarnymi, przyczynił się do wzrostu zacho- czątkowym okresie Żydzi otrzymywali dingungen in den Baracken berichtete von jeglichen Fluchtversuchen aus dem rowań więźniów, przede wszystkim na minimalne zryczałtowane wynagrodze- einer der ehemaligen Gefangenen: „In Lager abschrecken. Die Hungersnot und choroby zakaźne. We wszystkich obozach nie za swą pracę, które nie przekraczało den Baracken standen aus Holzbrettern die mit ihr einhergehende generelle odnotowano przypadki duru plamistego, 30 fenigów za godzinę. Po potrąceniu zusammengezimmerte Dreier-Etagen- Schwächung der Gefangenen führten chorób układu pokarmowego, gruźlicy. kosztów za wyżywienie i zakwaterowa- betten mit Strohsäcken. Wir hüllten uns in Verbindung mit der erschöpfenden Więźniowie byli także ofiarami wypad- nie mieli oni otrzymać tzw. kieszonkowe, in Decken ein”. In den Baracken herrsch- Arbeit, dem allgegenwärtigen, aus kata- ków śmiertelnych podczas pracy, bowiem którego jednak najczęściej w ogóle nie te klirrende Kälte, da die Zuteilung von strophalen sanitären und hygienischen żadne urzędowe wytyczne nie regulowa- wypłacano. W roku 1942 zerwano i z tą Heizmaterial regelmäßig ausblieb. Eine Bedingungen resultierenden Schmutz ły kwestii bezpieczeństwa pracy. fikcją. Przyjęto zasadę: „Żydowskie siły besonders empfindliche Form der mit- zu einem Anstieg von Erkrankungen robocze nie otrzymują wynagrodzenia”. telbaren Vernichtung der Insassen be- unter Insassen, insbesondere an Anste- Niezdolnych do pracy z powodu choroby, Odtąd przedsiębiorstwa niemieckie za- stand darin, sie langsam verhungern zu ckungskrankheiten. In allen Lagern ver- kalectwa lub fizycznego wyniszczenia, trudniające Żydów zobowiązane były je- lassen. In den Lagern waren folgende zeichnete man Fälle von Lazarettfieber, a przy tym pozbawionych elementar- dynie do wpłacenia na rzecz getta łódz- wöchentliche Rationen vorgesehen: 250 Magen-Darm-Erkrankungen und Tuber- nej opieki lekarskiej więźniów wywożo- kiego zryczałtowanej opłaty za każdego g Pferdefleisch (oftmals auch Lamm- kulose. Tödliche Arbeitsunfälle kamen no do obozu zagłady Kulmhof, a na ich zatrudnionego więźnia. kadaver), 100 g Fett und 2250 g Brot, regelmäßig vor, Arbeitsschutzbestim- miejsce przywożono kolejne transporty die von der Lagerleitung nach Belieben mungen gab es nicht. więźniów. Oprócz głodu w szczególny Przedłużający się i niepomyślny dla Trze- gekürzt werden konnten. In der Praxis sposób doskwierał więźniom brak wła- ciej Rzeszy przebieg działań wojennych bedeutete dies ein ständiges unerträgli- Gefangene aus den RAB-Lagern in ściwej odzieży i obuwia. Nie obowiązy- na froncie wschodnim, a także znaczne ches Hungergefühl. Auf der Suche nach Großpolen, die wegen Krankheit, Ge- wał ujednolicony ubiór więźnia. Odzież koszty budowy autostrady spowodo- Nahrung entfernten sich die Gefange- brechen und körperlicher Auslaugung prywatna nie odpowiadała potrzebom wały, że władze niemieckie odstąpiły nen von ihren Arbeitsplätzen, jedoch arbeitsunfähig wurden und denen man pracy ani zmiennym warunkom atmos- w roku 1942 od dalszych robót. Najpierw endete jeder erfolglose Versuch der Ge- jede elementare medizinische Fürsorge ferycznym i szybko ulegała zniszczeniu. prace wstrzymano, a następnie przystą- fangenen, sich unerlaubt zu entfernen versagte, wurden ins Vernichtungslager Do obozów dostarczano m.in. odzież po piono do całkowitej likwidacji przedsię- oder auch die Flucht zu ergreifen – man Kulmhof in Chełmno nad Nerem ver- zamordowanych Żydach w obozie Kulm- wzięcia. Więźniowie wywiezieni zostali fahndete nach ihnen in solchen Fällen bracht und an ihre Stelle fuhr man wei- hof, była ona jednak stara i w znacznym do innych obozów pracy. I tak np. 423 mit Steckbriefen – mit deren Tod durch tere Gefangenentransporte ein. Beson- stopniu zużyta. Niedobór odzieży starały więźniów z obozów RAB Jezioro Łagow- Erhängung. Durchgeführt wurden die ders bedrückend war für die jüdischen się uzupełniać rodziny, posyłając swoim skie, Jezioro Długie i Poźrzadło skiero- Hinrichtungen öffentlich vor den Augen Inhaftierten der Mangel an entspre- bliskim brakujące części ubioru. Liczne wano do pracy na lotnisku w Krzesinach aller Gefangenen im Lager, aber auch chender Kleidung und Schuhwerk. In rewizje przeprowadzane w miejscach za- (por. obóz nr 37). Więźniowie z obozu von Juden aus benachbarten Lagern, die den Lagern sah man keine einheitliche kwaterowania pozbawiały jednak więź- w Żabikowie (por. obóz nr 33) deporto- eigens zur Hinrichtung vorbeigebracht Bekleidung der Gefangenen vor. Die von niów części odzieży i bielizny, które były wani zostali do Kostrzyńskiej Fabryki 20

ihnen mitgebrachte Kleidung entsprach erhalten keinen Lohn”. Deutsche Unter- Zusammenbruchs. In den neuen Lagern Włókien Sztucznych i kopalni węgla weder den Arbeitsanforderungen noch nehmen, die jüdische Arbeiter einstell- blieben sie jedoch nicht lange. Auf Be- brunatnego Brieskow-Finkenheerd (por. vermochte sie die Inhaftierten vor der ten, wurden lediglich zur Entrichtung fehl des Reichsführers SS und Chefs der obóz Brieskow-Finkenheerd). Więźniów Witterung, der diese stets ausgesetzt eines Pauschalbetrags an das Getto Deutschen Polizei Heinrich Himmler obozu RAB w Bolewicach (por. obóz nr waren, zu schützen; der Verschleiß der Litzmannstadt für jeden beschäftigten vom 9. August 1943 wurden alle ver- 25) przetransportowano do obozu w Ko- mitgebrachten Kleidung trat daher Gefangenen verpflichtet. bliebenen jüdischen Gefangenen der strzynie nad Odrą. Najpóźniej, bo 13 besonders schnell ein. Die Lager wur- Zwangsarbeitslager in Großpolen und stycznia 1943 r. skierowano 15-osobową den u. a. mit den Anziehsachen der in Der sich hinziehende und für das dritte Brandenburg in das Konzentrationsla- grupę więźniów z obozu w Przychodzku Kulmhof ermordeten Juden beliefert, Reich ungünstige Kriegsverlauf an der ger Auschwitz-Birkenau deportiert. (por. obóz nr 23) do obozu w Chodzieży. jedoch waren diese grundsätzlich alt Ostfront sowie die beachtlichen Kosten Wszyscy ci więźniowie znajdowali się und größtenteils sehr verbraucht. Die des Autobahnbaus führten zur als vor- Die Baracken der Gefangenen aus den w stanie skrajnego wyczerpania i w no- Bekleidungsengpässe unter den Gefan- läufig betrachteten Einstellung des Au- RAB-Lagern wurden größtenteils aus- wych obozach nie przebywali zbyt długo. genen versuchten deren Familien zu tobahnprojekts durch die nationalsozia- einandergenommen. Es überdauerten Na mocy rozkazu Dowódcy SS i Policji, überbrücken, indem sie ihren Nächsten listische Staatsleitung. Zunächst stellte einige Fundamente und, die entlang der Heinricha Himmlera z 9 sierpnia 1943 r. mit Mühe angeschaffte Kleidungsstü- man die Arbeiten ein, um das Vorhaben gesamten Autobahn zerstreuten Bau- wszyscy pozostali żydowscy więźniowie cke zusandten. Zahlreiche Durchsu- mit der Zeit gänzlich aufzulösen. Die Ju- spuren, Landschaftseinschnitte in Form obozów pracy przymusowej w Wielko- chungen in den Gefangenenquartieren den wurden in andere Arbeitslager ab- der Autobahntrasse, Aufschüttungen, polsce i Brandenburgii zostali deporto- führten jedoch manchmal dazu, dass transportiert. So verlegte man z. B. 423 Dämme, Gräben, zusammengetrage- wani do obozu koncentracyjnego KL Au- den Inhaftierten Teile ihrer Kleidung Gefangene aus den RAB-Lagern Grunow ner Mutterboden in Form von Wällen, schwitz-Birkenau. und Unterwäsche beschlagnahmt und bei Wutschdorf („Lagower See“), Kreuz- Widerlager unvollendeter Brücken und wieder weggenommen wurden. Auch see und Spiegelberg nach Kreising zur andere Relikte aus Beton, deren Bau Baraki więźniów obozów RAB zostały dieser Form der Unterstützung wur- Arbeit am dortigen Flughafen (vgl. Lager viele Menschen das Leben kostete, und w większości rozebrane. Ocalały jedynie den die Insassen jedoch nach kurzer 37) und die Insassen des Lagers Pog- die größtenteils erst im Laufe der letz- części fundamentów oraz rozrzucone Zeit beraubt, als man eine Postsperre genburg in Żabikowo (vgl. Lager 33) zur ten 25 Jahre durch den Bau der heutigen wzdłuż autostrady ślady prac budowla- einführte, die u. a. ein Verbot der Zu- Arbeit in der Küstriner (Kostrzyn) Kunst- Autobahn 2 auf der schon damals vorge- nych, zmieniony krajobraz, fragmenty na- sendung von Paketen an die Lager mit faserfabrik sowie nach Brieskow-Fin- sehenen Trasse verschwanden. Die Ge- sypów, wykopy, filary niedokończonych sich brachte. Anfänglich erhielten Juden kenheerd in den Tagebau und zum Aus- beine zahlreicher Opfer liegen bis heute wiaduktów, żelbetonowe urządzenia, einen pauschalierten Mindestlohn für bau des Märkischen Elektrizitätswerkes entlang dieser Autobahntrasse. konstrukcje, których budowa pochłonęła ihre Arbeit, der 30 Pfennig die Stunde (vgl. Lager Brieskow-Finkenheerd). Ins ludzkie istnienia. Większość z tych śla- nicht überschritt. Nach Aufrechnung Küstriner Lager deportierte man eben- dów zniknęła dopiero w ciągu ostatnich der Unterhalts- und Versorgungskosten falls die Insassen des RAB in Bolewice 25 lat w wyniku budowy na wcześniej sollten Sie ein sog. Taschengeld erhal- (vgl. Lager 25). Spätesten, am 13. Janu- zaplanowanej trasie obecnej autostrady ten, welches Ihnen oftmals nicht ausge- ar 1943 verlegte man eine 15-köpfi- A2. Po dziś dzień szczątki wielu ludzkich zahlt wurde. Schließlich verabschiedete ge Gefangenengruppe aus dem Lager ofiar pozostają na tym szlaku, w lasach man sich 1942 auch von dieser fiktiven Deutschhöhe bei Przychodzko (vgl. La- lub betonowych elementach budowanej Lösung. Eingeführt wurde stattdessen ger 23) ins Lager in Kolmar. Sie alle wa- wówczas autostrady. der Grundsatz: „Jüdische Arbeitskräfte ren am Rande des totalen körperlichen 21 multiperspektivität wieloperspektywiczność und quellenlage a stan źródeł

In den folgenden Kapiteln werden 37 Fritz Todt und die Akten der Reichsau- W następujących rozdziałach przed- skich archiwach. Wśród akt sprawców einzelne Autobahnarbeitslager entlang tobahndirektion ein. Alleine letztere fül- stawione zostanie 37 obozów pracy zbrodni szczególne znaczenie przypi- der Baustelle zwischen Frankfurt (Oder) len in den Bundesarchiven in Berlin und przy budowie odcinka autostrady Rze- suje się dokumentom Generalnego In- und Poznań von West nach Ost darge- Koblenz mehrere Regalmeter, in einem szy na trasie między Frankfurtem nad spektora ds. Dróg w Rzeszy Fritza Todta stellt. zum Teil schlechten, unvollständigen Odrą i Poznaniem w kolejności od za- oraz dokumentom Dyrekcji Autostrad und ungeordneten Zustand, so wie sie chodu na wschód. Rzeszy. Tylko ostatnie z wymienionych Zu einigen konnten sehr viele, zu ande- nach einem Bombentreffer im Jahr 1944 wypełniają w federalnych archiwach ren wiederum nur sehr wenige Informa- eingesammelt worden sind. Sie sind bis Na temat niektórych z nich udało się ze- w Berlinie i Koblencji wiele metrów re- tionen gefunden werden. Die Informati- heute wissenschaftlich nur ungenügend brać znaczną ilość informacji, na temat gałów, przy czym są one w większości onssplitter aus den unterschiedlichsten ausgewertet, gerade im Hinblick auf NS- innych – tylko nieliczne. Odłamki in- w złym stanie, często niekompletne Quellen spiegeln gleichzeitig eine Viel- Zwangsarbeit. Es gibt verschiedene, z.T. formacji pochodzące z najróżniejszych i nieuporządkowane po tym, jak pozbie- zahl von Sichtweisen auf das Geschehen in dieser Publikation bereits genannte źródeł odzwierciedlają jednocześnie rano je po ataku bombowym 1944 roku. wider. Es wird der Versuch gewagt, sie Indizien, dass das Unternehmen Reich- mnogość spojrzeń na ogół analizowa- Do dziś nie zostały one dostatecznie zur Beschreibung der einzelnen Lager sautobahn über den hier behandelten nych tu wydarzeń. Niniejszy tekst sta- zbadane przez naukowców, zwłasz- größtenteils unkommentiert zu ver- Rahmen hinaus, ganz entscheidend nowi próbę wykorzystania tych źródeł cza pod kątem pracy przymusowej. wenden, wobei auch offensichtliche zur Entwicklung und Struktur der NS- w sposób pozwalający opisać poszcze- Istnieją liczne, częściowo omówione Widersprüche, die sich aus den spezifi- Zwangsarbeit von 1934 bis 1945, zuerst gólne obozy najczęściej bez autorskie- już w niniejszej publikacji poszlaki, że schen Perspektiven ergeben, nicht im- für deutsche, später für nichtdeutsche go komentarza, co wiąże się wszakże przedsiębiorstwo Autostrady Rzeszy mer aufgelöst werden. Zwangsarbeiter, beitrug. z występowaniem różnych, czasem w decydującym stopniu przyczyniło oczywistych i nie zawsze dających się się do utworzenia i rozwoju struktur Im Einzelnen sind das: Dennoch sind die einzelnen Reichsauto- rozwikłać sprzeczności wynikających ze pracy przymusowej na rzecz państwa - Deutsche Verwaltungsakten aus dem bahnlager in den erhaltenen zentralen specyfiki tych perspektyw. nazistowskiego w latach 1934-1945. Nationalsozialismus. Einige dieser Be- Autobahnakten durchschnittlich nur ca. Pierwotnie obejmowała ona Niemców, stände, z.B. des Magistrats Schwiebus jeweils zwei Mal erwähnt. Die Unterla- Poszczególne kategorie źródeł obejmują: a następnie cudzoziemców. Mimo to und Stammakten sowjetischer Kriegs- gen der regionalen Untergliederungen, - Niemieckie akty administracyjne w zachowanych do dziś centralnych gefangener der deutschen Wehrmacht, inbesondere der Bauleitungen Frankfurt z czasów narodowego socjalizmu. aktach dotyczących projektu budowy befinden sich in polnischen oder russi- an der Oder, Schwiebus (Świebodzin), Niektóre z tych zbiorów, m.in. magistra- autostrady poszczególne obozy pracy schen Archiven. Eine herausgehobene Neutomischel (Nowy Tomyśl) und Posen tu miejskiego w Świebodzinie (Schwie- wymienia się średnio jedynie po 2 razy Rolle unter den Akten der Täter nehmen (Poznań), denen die lokale Organisation bus) czy podstawowe akta sowieckich na dokument. Akta regionalnych placó- die Unterlagen des Generalinspekteurs der Lager und der einzelnen Baulose an jeńców wojennych Wehrmachtu znaj- wek, które odpowiadały bezpośrednio für das deutsche Straßenverkehrswesen der Autobahngroßbaustelle unmittel- dują się obecnie w polskich oraz rosyj- za miejscową organizację obozów i po- 22

Zwangsarbeiter für die Reichsautobahn szczególnych odcinków placu budowy rych wykorzystywano ich do pracy. Frankfurt-Poznań waren, da Haftbe- autostrady najwyraźniej przepadły. Arkusz ten wypełniany był najczęściej scheinigungen, die z.B. für die Emigra- Dotyczy to zwłaszcza zarządów budow- nadzwyczaj zwięźle, a ITS nie posiadała tion praktisch unabdingbar waren, nur lanych we Frankfurcie nad Odrą, Świe- w tym czasie praktycznie żadnych do- von dieser Stelle ausgefertigt werden bodzinie (Schwiebus), Nowym Tomyślu datkowych informacji na temat tych konnten. Viele von ihnen füllten, meist (Neutomischel) i Poznaniu,. Brakuje obozów. Gdzieniegdzie odnaleźć moż- bereits in den ersten Nachkriegsjahren również akt z placówek Gestapo, któ- na jednak obszerniejsze wspomnie- und ausgesprochen kurz, einen stan- rym podlegały wszystkie spośród oma- nia ocalałych żydowskich robotników dardisierten Fragebogen über die Au- wianych obozów, jako że dokumenty przymusowych, które zostały spisane tobahnlager, in denen sie eingesetzt te zostały prawdopodobnie zniszczone później, a w jednym przypadku nawet waren, aus, über die der ITS damals w 1945 r. w celu zatuszowania policyj- już opublikowane1. keinerlei weitere Informationen hatte. nych zbrodni. W różnorodnych innych Weiterhin liegen vereinzelt ausführli- archiwach z niemieckimi aktami odna- - Brak jest wspomnień obywateli ra- chere spätere Erinnerungen jüdischer leźć można obecnie jedynie pojedyncze dzieckich, którzy przeżyli pracę przy- Überlebender vor, in einem Fall bereits pisma Gestapo. musową przy budowie tej autostrady. publiziert1. Jest to o tyle zrozumiałe, że pochodzą- - Wspomnienia ocalałych Żydów cym z ZSRR robotnikom przymusowym bar unterlag, scheinen verloren zu sein. - Erinnerungen sowjetischer Überleben- Spośród Żydów, którzy przeżyli pracę w Trzeciej Rzeszy, podobnie jak poj- Ebensowenig vorhanden sind die Akten der liegen nicht vor. Das ist nachvollzieh- w obozach budowy autostrady, około manym przez Wehrmacht żołnierzom der involvierten Gestapostellen, denen bar, da sowjetische Kriegsgefangene und 200-300 zgłosiło się po wyzwoleniu Armii Czerwonej, władze radzieckie alle behandelten Lager unterstanden Zwangsarbeiter des Deutschen Reichs z różnych obozów koncentracyjnych zarzucały kolaborację z wrogiem, co und die wohl 1945 gezielt zur Verschlei- von Seiten der sowjetischen Herrschaft do Międzynarodowej Służby Poszuki- w wielu przypadkach do dzisiaj odciska erung der polizeilichen Verbrechen ver- einem Kollaborationsvorwurf ausge- wań Czerwonego Krzyża w Bad Arol- piętno na biografiach tych osób. nichtet wurden. Nur einzelne Anschrei- setzt waren, was zum Teil bis heute ei- sen. Można przypuszczać, że są to ben der Gestapo finden sich in diversen nen biographischen Makel darstellt. niemal wszyscy ocaleli spośród 10.000 - Polskie wspomnienia. Z kolei polskie anderen Beständen deutscher Verwal- żydowskich robotników przymuszo- wspomnienia tych wydarzeń ukazu- tungsakten. - polnische Erinnerungsberichte nych do budowy autostrady Rzeszy ją bardzo zróżnicowaną perspektywę. Die polnischen Erinnerungsberichte Frankfurt-Poznań, ponieważ w Bad Są to z jednej strony relacje ocalałych - Erinnerungen jüdischer Überlebender stellen in sich wiederum sehr unter- Arolsen znajdowała się jedyna placów- z tzw. „obozów wychowawczych” czyli 200-300 jüdische Überlebende der schiedliche Perspektiven dar. Es handelt ka, w której sporządzano zaświadcze- obozów pracy przymusowej przy budo- Autobahnarbeitslager meldeten sich sich um Angaben Überlebender der „Ar- nia o internowaniu. Był to dokument wie autostrady Rzeszy, z drugiej relacje nach ihrer Befreiung aus verschiedenen beitserziehungslager“ die gleichzeitig praktycznie niezbędny w wielu spra- polskich robotników przymusowych Konzentrationslagern beim Internati- Autobahnarbeitslager waren, polnischer wach, w tym w postępowaniach emi- zatrudnionych bezpośrednio przez nie- onalen Suchdienst des Roten Kreuzes Zwangsarbeiter, die unmittelbar bei gracyjnych. W pierwszych latach po- mieckie firmy budowlane, którzy pełnili (ITS) Bad Arolsen. Es ist davon auszu- deutschen Baufirmen eingesetzt waren wojennych wielu z ocalałych wypełniło często rolę brygadzistów i dozorców gehen, dass dies nahezu alle jüdischen und in diesem Rahmen z.T. Vorarbei- standardowy arkusz z pytaniami odno- nad pracami robotników żydowskich. Überlebenden der ca. 10.000 jüdischen ter- und Bewachungsaufgaben für jüdi- śnie obozów autostradowych, w któ- Wreszcie istnieją także relacje polskich 23

sche Zwangsarbeiter hatten, polnischer chen Ermittlungen aus der Bundesarchi- robotników przymusowych pracują- ku Archiwum Federalnego w Ludwigs- Zwangsarbeiter, die in der Nachbar- vaussenstelle in Ludwigsburg konnten cych w sąsiedztwie obozów autostra- burgu mogły zostać uwzględnione schaft der Autobahnlager, z.B. bei deut- für diese Publikation leider nur so weit dowych, np. u niemieckich gospodarzy w niniejszej publikacji jedynie w takim schen Bauern in Brandenburg in den berücksichtigt werden, wie sie bisher in ziemskich w Brandenburgii w granicach zakresie, w jakim omawia je dotychcza- Grenzen von 1938 (Świecko / Schwetig Sekundärliteratur behandelt wurden. z 1938 r. (od Świecka po Trzciel), a także sowa literatura przedmiotu. bis Trzciel / Tirschtiegel) eingesetzt polskich mieszkańców terenów sąsia- waren, sowie polnischer Anwohner der - Erinnerungen deutscher Überle- dujących z obozami autostradowymi - Wspomnienia niemieckich ofiar „Wy- Autobahnlager im besetzten Großpolen. bender des „Arbeitserziehungslagers w okupowanej Wielkopolsce. chowawczego Obozu Pracy Oderblick” Oderblick“ / Schwetig, die u.a. in der w Świecku, które znajdują się w archi- Größtenteils entstanden diese Berich- Gedenk- und Dokumentationsstätte Relacje te powstały w większości na wum Miejsca Pamięci i Dokumentacji te auf Anforderung der volkspolnischen Opfer politischer Gewaltherrschaft in żądanie prokuratury w Polsce Ludo- „Ofiary reżimu politycznego” (Gedenk- Staatsanwaltschaft, teilweise in verhör- Frankfurt (Oder), Collegienstr. 10 archi- wej, często w warunkach zbliżonych do und Dokumentationsstätte „Opfer po- ähnlichen Situationen, was eine weitere viert sind. przesłuchań. Mniejsza część tego ro- litischer Gewaltherrschaft” 1930–1945 Spezifik darstellt. Zu einem kleineren Teil dzaju wspomnień powstała już głównie / 1945–1989), przy ulicy Collegienstr. 10 entstammen sie einer rein privaten Erin- - Erinnerungen deutscher Anwohner po roku 1989 z indywidualnej potrzeby we Frankfurcie nad Odrą. nerungsmotivation, vor allem nach 1989. der Autobahnlager in Brandenburg upamiętniania przeszłości. Przeprowa- Weiterhin fanden eigene Zeitzeugenbe- in den Grenzen von 1938 (Frankfurt- dzono również prywatne wywiady ze - Wspomnienia Niemców mieszkają- fragungen statt.2 Güldendorf bis Trzciel). Hier handelt es świadkami historii.2 cych w sąsiedztwie obozów autostra- sich um vereinzelt vorliegende, meist dowych na terenach należących do - Akten staatsanwaltlicher polnischer bruchstückhafte Berichte und Auskünf- - Akta ze śledztw polskiej prokuratury Brandenburgii do 1945 roku (od Frank- Ermittlungen und polnische Publika- te Güldendorfer Einwohner, sowie Hei- oraz polskie publikacje z lat 1960–1980. furtu-Güldendorf po Trzciel). W tym tionen der 1960er bis 1980er Jahre. Sie matvertriebener aus den 1945 polnisch Opierają się one w znacznej mierze na wypadku mamy zazwyczaj do czynienia basieren zu einem großen Teil auf den gewordenen Teilen Brandenburgs. Die wyżej wymienionych polskich świadec- z pojedynczymi, często fragmentarycz- oben genannten polnischen Berichten. Erinnerung nationalsozialistischer Ver- twach. Śledztwa prokuratury po części nymi wspomnieniami mieszkańców Diese Ermittlungen sind zum Teil bis brechen spielte lange Zeit in der an- nie zostały zakończone do dzisiejszego Güldendorf oraz osób wypędzonych heute nicht abgeschlossen. Im Rah- sonsten sehr umfangreichen Erinne- dnia. W ramach niniejszych badań na- i wysiedlonych z części Brandenburgii, men dieser Forschungen entstand eine rungsliteratur der heimatvertriebenen wiązana została współpraca z poznań- która w 1945 roku znalazła się w gra- Zusammenarbeit mit dem Institut des Deutschen nur eine ausgesprochen ską placówką Instytutu Pamięci Naro- nicach Polski. Wspomnienia dotyczą- nationalen Gedenkens Poznań zur Lo- schwach ausgeprägte Rolle. dowej w celu zlokalizowania nieznanych ce nazistowskich zbrodni odgrywały kalisierung der bisher unbekannten dotąd miejsc masowego pochówku ofiar w bardzo obszernej skądinąd niemiec- Orte der Massengräber des Autobahn- Es handelt sich also um die Perspekti- obozu autostradowego, a zarazem „Wy- kiej literaturze dotyczącej wypędzeń arbeitslagers „Arbeitserziehungslager ven von Tätern, Opfern sowie mehr oder chowawczego Obozu Pracy Oderblick” zdecydowanie podrzędną rolę. Oderblick“ / Schwetig in Świecko (Siehe weniger unbeteiligten Menschen aus w Świecku (por. obóz nr 4). Lager 4). der Zeit vor und nach 1945, deutscher, Mamy zatem do czynienia z perspekty- polnischer, jüdischer, westeuropäischer - Akta umorzonego w latach 60. XX wie- wą zarówno sprawców, jak i ofiar, a także - Akten der in den 1960er Jahren einge- oder postsowjetischer Provenienz. ku śledztwa zachodnioniemieckiego osób w mniejszym lub większym stop- stellten westdeutschen staatsanwaltli- znajdujące się w zamiejscowym ośrod- niu niezaangażowanych w wydarzenia 24

An den meisten historischen Lagerorten Diese Lagerorte sind auf den Karten sprzed i po 1945 r. pochodzenia niemiec- zostały one oznaczone czerwonym pro- gibt es keine Erinnerungszeichen. Wo durch ein gestricheltes rotes Rechteck kiego, polskiego, żydowskiego, zachod- stokątem. Powinno to umożliwić Pań- sie vorkommen, werden sie dargestellt gekennzeichnet und entsprechen nicht nioeuropejskiego oraz postsowieckiego. stwu odnalezienie tych miejsc, mimo und diskutiert. immer dem tatsächlichen historischen W większości miejsc, w których znajdo- że część z nich jest położona dość nie- Standort. wały się obozy nie można dziś odnaleźć wdzięcznie. Die allgemeinere Spezifik der Erinne- żadnych symboli upamiętniających te rung an die Autobahnarbeitslager in den Wir hoffen, mit dieser Handreichung wydarzenia. Natomiast miejsca, w któ- Kilku terenów poobozowych nie udało drei voneinander zu unterscheidenden eine breite deutsche und polnische Öf- rych znajdują się jakieś znaki pamięci się dotąd precyzyjnie zlokalizować. Te Räumen des heutigen Brandenburg (bis fentlichkeit zu erreichen, insbesondere zostały przedstawione i omówione. lokalizacje poobozowe zaznaczone są 1990 DDR), der Woiwodschaft Lubus- Anwohner, Reisende, auch auf der Au- przy pomocy czerwonego przerywane- kie (bis 1945 ein Teil Brandenburgs) und tobahn, und thematisch Interessierte. Więcej informacji na temat ogólnej go czworokątu i nie znajdują się w do- Großpolens (1939-1945 deutsch besetzt Für Rückmeldungen, Kritik und weitere charakterystyki pamięci o autostra- kładnym miejscu byłego obozu. und dem Reich eingegliedert) wird im Informationen wären wir sehr dankbar! dowych obozach pracy przymusowej nachfolgenden Kapitel „Die Erinnerung Die hier vorliegenden Informationen położonych na trzech znacząco róż- Mamy nadzieję, że niniejsza publika- an Zwangsarbeit zwischen Frankfurt stellen keine abgeschlossenen For- niących się od siebie obszarach: obec- cja będzie cieszyć się zainteresowa- (Oder) und Poznań“ dargestellt. schungen dar. Wir möchten mit ihnen nej Brandenburgii (do 1990 roku NRD), niem polskich i niemieckich odbiorców, zu einer weiteren lokalen und wissen- województwa lubuskiego (do 1945 roku zwłaszcza sąsiadów niegdysiejszych Die textlichen Informationen werden schaftlichen Beschäftigung anregen. części Brandenburgii) oraz Wielkopolski obozów, korzystających z autostrady ergänzt durch historisches und aktuel- (w latach 1939–1945 okupowanej przez podróżnych oraz osób zainteresowa- les Foto- und Kartenmaterial. Das soll Niemców i „wcielonej do Rzeszy”) zo- nych tematem. Będziemy bardzo zo- dem Leser auch die Möglichkeit geben, stanie przedstawionych w rozdziale bowiązani za wszystkie zgłoszenia, die einzelnen Lagerstandorte aufzufin- „Pamięć o pracy przymusowej między krytyczne uwagi oraz dalsze informacje den, zu besuchen und einzuordnen. Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem”. dotyczące omawianego zagadnienia. Die meisten Lagerstandorte konnten Przedstawione tutaj informacje nie von uns genau lokalisiert werden, in Informacje zawarte w tekstach zostały wyczerpują tematu. Mamy nadzieję, że sehr vielen Fällen befinden sich dort bis uzupełnione o zarówno historyczne, jak zachęcą one badaczy z regionu i spoza heute mehr oder weniger ausgeprägt i aktualne zdjęcia i mapy. Materiały te niego do dalszej pracy. Ruinen und andere topographische mają umożliwić zlokalizowanie, odwie- Spuren. Diese sind auf den der Auto- dzenie i przyporządkowanie poszcze- bahn folgenden fortlaufenden Karten gólnych miejsc, w których znajdowały mit einem roten Rechteck markiert. Sie 1 Moniek Baumzecer: Ich versprach der się niegdyś obozy. Mutter heimzukehren. Mein Leben zwi- sollten, auch wenn sie teilweise in sehr 1 Moniek Baumzecer: Ich versprach der schen Radom und Paris, Ostbevern 2013. Mutter heimzukehren. Mein Leben zwi- unwegsamen Terrain gelegen sind, mit 2 Vgl. insbes.: Muzeum Martyrologiczne Większość z nich udało nam się precy- schen Radom und Paris, Ostbevern 2013. dieser Hilfe auffindbar sein. w Żabikowie (Hg.): Obozy pracy przymu- zyjnie ustalić, ponieważ często do dziś 2 Por.: Muzeum Martyrologiczne w Żabi- sowej dla Żydów w Wielkopolsce. Teil 2, znajdują się w nich mniej lub bardziej kowie (red.): Obozy pracy przymusowej Relacje „Świadków Czasu”, DVD, Luboń Einige Lagerstandorte konnten bisher widoczne ruiny i inne ślady w topogra- dla Żydów w Wielkopolsce. Tom 2, Rela- 2016. noch nicht genau lokalisiert werden. fii terenu. Na zamieszczonych mapach cje „Świadków Czasu”, DVD, Luboń 2016. 25

"Vive la Frans (France). MAL (oder/albo MAI) 1942" Bauminschrift vermutlich entfl ohener französischer Zwangsarbeiter unweit des Lagers Brätz. / Napis na drzewie niedaleko od Lager Brätz, wykonany prawdopodobnie przez francuskiego robotnika przymusowego, który uciekł. Foto / Zdj.: Rafał Rzeszuto

Am ehemaligen Lagerort / Na miejscu byłego obozu Lagower See/Grunow Foto / Zdj.: Adam Czerneńko legende / legenda 26

Autobahn in den 1930ern fertig gestellt / Autostrada oddana do użytku w latach 30. XX wieku

Autobahn in den 1950ern fertig gestellt / Autostrada oddana do użytku w latach 50. XX wieku

Autobahn in den Jahren 2003–2004 fertig gestellt / Autostrada oddana do użytku w latach 2003–2004

Autobahn 2011 fertig gestellt / Autostrada oddana do użytku w 2011 r.

Unvollendeter Autobahnbau in den 1940er Jahren auf einer Trasse, die von der heutigen Autobahn abweicht Niedokończona budowa autostrady w latach 40. XX wieku na trasie, która różni się od przebiegu dzisiejszej autostrady

Verbliebene Spuren des unvollendeten Autobahnbaus der 1940er / Pozostałe ślady niedokończonej budowy z lat 40. XX wieku

Polnische National- oder deutsche Bundesstrasse (mit Nummer) / Polskie drogi krajowe lub niemieckie drogi federalne (z numerami)

Andere Straße, befestigt / Inne drogi, utwardzone

Andere Straße oder Weg, unbefestigt / Inne ulice i drogi, nieutwardzone

Eisenbahnlinien / Linie kolejowe

Bahnhöfe / Dworce

Kleinere Flüsse / Małe rzeki

23 Autobahnarbeitslager / Autostradowy obóz pracy przymusowej

Autobahnarbeitslager, dessen genaue Lage unbekannt ist 23 Autostradowy obóz pracy przymusowej, którego dokładne położenie nie jest znane

Gesicherter oder vermuteter Begräbnisort jüdischer Opfer der Autobahnarbeitslager / Rzeczywiste lub przypuszczalne miejsce pochówku żydowskich ofiar autostradowych obozów pracy

Gesicherter oder vermuteter Begräbnisort sowjetischer Opfer der Autobahnarbeitslager / Rzeczywiste lub przypuszczalne miejsce pochów- ku radzieckich ofiar autostradowych obozów pracy

Erinnerungszeichen (Gedenkstein / Denkmal / Tafel / Anlage) an Autobahnarbeitslager Miejsca pamięci (kamień upamiętniający / pomnik / tablica / inna forma upamiętnienia) w miejscach byłych obozów autostradowych 27

Sułówek

Kunowice

Kunowice Słubice Kostrzyn DW 137 Rzepin Berlin Seelow Kostrzyn Lebus

B112 6 P Frankfurt (Oder)

1 3

4 B87 2 5 Güldendorf Markendorf Zielony Bór

DK 29 Cybinka Müllrose Krosno Odrz. Leipzig Zielona Góra Świecko

B112 Rybocice Brieskow Königs Ilanka Brieskow Finkenheerd Wusterhausen Finkenheerd Guben Eisenhüttenstadt 1-3 güldendorf i, ii, iii 28

Lage: Zwei dieser Lager befanden sich Güldendorf hieß bis zum 5.12.1937 Güldendorf I am nördlichen Ortsrand von Gülden- Tzschetzschnow, dann wurde es mit Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe dorf, heute jenseits der Autobahn. einem historisch nie vorgekommenen Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Eines davon, vermutlich Güldendorf I, Ortsnamen germanisiert, ähnlich vieler 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny bestand unmittelbar nördlich des Dorf- Orte im 1939 besetzten Großpolen. 1 Abort / 1 latryna friedhofs, an der Straße nach Frankfurt- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Neuberesinchen. Der angrenzende Be- Funktionszeitraum: Lagerführer / Komendant Windgassen, Unterführer Weinstein / gräbnisplatz für die Lagertoten ist heute Güldendorf I und Güldendorf III von podkomendant Weinstein ein Teil des Dorffriedhofs, aber nicht der Ende 1940 bis Anfang 1945. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Teil, der als Mahn- und Erinnerungsort Güldendorf II von Ende 1940 bis Anfang Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - gestaltet ist. 1942. Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - Teile der Lager sollen bereits vor 1939 Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 117 Das zweite Autobahnarbeitslager, ver- für deutsche Autobahnarbeiter bestan- Bemerkungen / Uwagi Durchgangslager für sowjetische Russen / mutlich Güldendorf III, befand sich auf den haben. Obóz przejściowy dla Rosjan radzieckich der östlichen Seite dieser Straße, zwi- Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 schen den unbefestigten Straßen Pfer- Insassen: Für die Phase der intensiven degasse und Müllerberg, unmittelbar Autobahnbauarbeiten bis Anfang 1942 oberhalb eines Sportplatzes. Eines der erinnern Einwohner Güldendorfs vage Lager soll auch den Namen „Schöne französische Kriegsgefangene. Sie sol- Aussicht“ getragen haben. Dieses Lager, len sich tagsüber frei bewegt haben dür- das spätere Krankenlager, befand sich fen. Es ist nicht gesichert, dass sich die- auf einer Hochebene und verfügte, we- se Erinnerungen tatsächlich auf die drei nigstens aus der Wachturmperspektive, Autobahnlager beziehen. Aber eine Be- über eine sehr gute Aussicht über die legung mit Juden zu dieser Zeit ist sehr Autobahnbaustelle und die Oder. Aber unwahrscheinlich. Nicht nur, dass kein der namensgebende Teil des Lagers un- Anwohner ein Judenlager erinnert, kein mittelbar am Hang wurde zu DDR-Zei- überlebender jüdischer Zwangsarbeiter ten mehrere Meter tief abgebaggert, zur Güldendorf erinnert, und Güldendorf Anlage des Sportplatzes, der heute nicht weder in der Ghettochronik, noch in den mehr in Betrieb ist. erhaltenen Verwaltungsakten von Litz- Der Standort des Reichsautobahnlagers mannstadt auftaucht, sondern auch die Güldendorf II ist unbekannt. Vermutlich damals bestehenden Vorbehalte gegen befand es sich in der Nähe der beiden einen Einsatz von Juden außerhalb Po- anderen Lager. lens sind zu bedenken (vgl. Kapitel Ge- schichte des Reichsautobahnbaus und Deutsches Luft bild von April 1945 / Niemieckie zdjęcie lotnicze z kwietnia 1945 r. Stadt Frankfurt an der Oder, Ortsteil der Rekrutierung jüdischer Arbeiter in Bildarchiv des Herder-Institut Marburg, bearb. von Arne Bischoff / Archiwum fotogra- Güldendorf, Land Brandenburg Großpolen). Das westlichste Autobahn- ficzne Instytutu Herdera w Marburgu, opr. przez Arne Bischoffa 29 1-3 güldendorf i, ii, iii

Güldendorf II Güldendorf III

1 1 Anzahl und Art der Baracken 1 /2 Mannschaftsbaracken / 1 /2 baraki grupowe Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Liczba i rodzaj baraków 1 Abort / 1 latryna Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) Lagerführer / Komendant Windgassen 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 108 1 Abort / 1 latryna 2 weitere Gebäude / 2 inne budynki Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - Lagerführer / Komendant Windgassen, Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - Unterführer / podkomendant Krüger II Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Bemerkungen / Uwagi 1 Mannschaftsbaracke, 1 Wirtschaftsbaracke Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 74 und eine Waschbaracke abgebaut für Finkenheerd / 1 barak grupowy, 1 barak Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 50 gospodarczy i jeden sanitarny rozmontowany Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 765 (sic!) dla Finkenheerd Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 Bemerkungen / Uwagi Durchgangslager / Obóz przejściowy Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 arbeitslager in dem 1940 und 1941 gesi- Sichtbare topographische Spuren: Kei- autobahndirektion gehörenden Gül- Zwangsarbeiter aus Polen und der Sow- chert polnische Juden interniert waren nerlei materielle Spuren der Lager vor- dendorfer Lager eine zentrale Funktion jetunion stammen aus anonymen Infor- und Autobahnbauarbeiten verrichteten, handen. für das Funktionieren der Zwangsar- mationen von Güldendorfer Anwohnern war das Lager Reppen (vgl. dort, Lager 7), Auf dem Gelände des Lagers Güldendorf beit Zivilgefangener im Regierungsbe- der Lager, die der Ortschronist Arne das sich damals allerdings immer noch III ist ein Schutzbunker erhalten. zirk Frankfurt erhalten, vergleichbar Bischoff in den 2000er und der in den im Inneren Brandenburgs befand. zwei weiteren zentralen Lagern an den 1990er Jahren verstorbene Frankfur- Erinnerungszeichen: Gedenkstein auf Frankfurter Stadträndern: Das Lager ter Lokalforscher Horst Joachim in den Ab Anfang 1942 waren in den Lagern dem Dorffriedhof Güldendorf. Schwetig, das ebenfalls zum Unterneh- 1970er Jahren sammelten. Als Joachim Güldendorf I und Güldendorf III zivile, men Reichsautobahn gehörte, diente als in den frühen 1970er Jahren zu diesen aus Polen und der Sowjetunion ver- Krankensammellager waren zentrale zentrales Straflager zur Disziplinierung Lagern forschte, konnte er auch offen- schleppte Zwangsarbeiter, also keine Einrichtungen der Landesarbeitsämter der Zwangsarbeiterschaft der Region. sichtlich noch Friedhofsakten einsehen, kriegsgefangenen Soldaten, unter- für zivile ausländische Zwangsarbeiter. Das Lager Booßen wiederum wurde als die heute nicht mehr vorhanden sind. gebracht, auch Schwangere und viele In sie wurden nicht mehr arbeitsfähige, zentrales Verteillager für zivile Zwangs- Demnach sind alleine vom 1.1.1943 bis Kinder. Diese zwei Lager fungierten in den Augen der deutschen Behörden arbeiter aus der Sowjetunion angelegt, 2.6.1944 281 Lagerinsassen verstorben, folgend als „Entlausungsstation“ und also wertlose, zivile Zwangsarbeiter ein- und funktionierte gewissermaßen wie darunter ein fünf Monate altes Kind. Am Krankensammellager. gewiesen, zu denen auch Schwangere ein Sklavenmarkt für die Arbeitgeber 20. Oktober 1944 sollen 25 Kinder im La- und Kleinkinder gehörten. Man bezeich- der Region2. ger gezählt worden sein. Möglicherweise waren aber 1942 auch net sie auch als Sterbelager. für einige Monate sowjetische Kriegs- Die Angaben zur Weiternutzung der Weiterhin meldeten sich beim Interna- gefangene hier untergebracht, und die Damit hätten die nach Einstellung des Autobahnarbeitslager Güldendorf I und tionalen Suchdienst des Roten Kreuzes Umwidmung zum Krankensammellager Autobahnbaus weiterbestehenden, und Güldendorf III als „Entlausungsstati- Bad Arolsen in den letzten zwei Jahr- erfolgte etwas später. wahrscheinlich weiterhin der Reichs- on“ und Krankensammellager für zivile zehnten mehrere Polen und Ukrainer, 1-3 güldendorf i, ii, iii 30

Ort des Krankensammellagers (Güldendorf III), 2017 / Miejsce, w którym znajdował się zbiorczy obóz dla chorych (Güldendorf III), 2017 Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach die 1944 in Güldendorf geboren wurden. Im Brandenburgischen Landeshauptar- te der Präsident des Gauarbeitsamtes Biehler, dem Landrat des Gaufürsorge- Vermutlich machten sie weitere An- chiv Potsdam befindet sich ein Akten- der Mark Brandenburg vom Oberpräsi- amtes in Potsdam mit, dass gaben und baten um eine Bestätigung bestand3, der mit an Sicherheit grenzen- denten der Provinz Mark Brandenburg ihres Lageraufenthalts, aber leider sind der Wahrscheinlichkeit die Insassen des die Übernahme von Gefangenen. Am „ein Krankentransport von Ostarbeitern diese Akten noch gesperrt. Krankensammellagers Güldendorf zum 28.3.1945 teilte der Leitende Sanitäts- (Russen, Ukrainer und einzelne Polen) Inhalt hat. Am 5. Februar 1945 verlang- offizier der Festung Frankfurt, Oberst mit Lastkahn von Müllrose abgegangen 31 1-3 güldendorf i, ii, iii

ist, der auf Befehl des Festungskomman- Kahn wurde am 29.3.1945 in Potsdam danten der Festung Frankfurt/Oder (…) festgemacht, während sein Schlepper in Marsch gesetzt wurde. Marschziel ist weiterfuhr, aber der Oberbürgermeister Potsdam. von Potsdam lehnte es ab, die Kranken und Kinder aufzunehmen. Man verhäng- Der Transport besteht aus 187 Personen te eine Quarantäne und gab (oder warf) (darunter 3 russ. Ärzte, 12 Heilgehilfen nur etwas kaltes Essen an Bord. Diverse und Schwestern, 1 Schwangere, 10 Säug- zivile Behörden, u.a. das Landesarbeits- lingen mit ihren Müttern, 7 Kleinstkin- amt, erklärten sich für nicht zuständig. dern bis zu 3 Jahren, eine Anzahl Kinder Fast einen Monat später, am 20.April bis zu 10 Jahren, 30 Tuberkulöse sowie 1945, teilte Dr. Baumann dem Reichsin- Greise). Bis auf das Pfl egepersonal sind nenministerium mit, dass 81 Tuberku- alle nicht einsatzfähig. Sie haben seit 3 löse mit Arzt und Pflegepersonal „nach Jahren in deutschen Diensten gestanden erheblichen Auseinandersetzungen mit und ihre Arbeit gut verrichtet. Sie sind militärischen Dienststellen“ in die Bran- während ihres Aufenthalts in Deutsch- denburgische Pflegeanstalt Rotes Luch land erkrankt und befanden sich zuletzt bei Dahmsdorf-Müncheberg aufgenom- in ihrem Krankenlager unter Beschuss. men wurden. „Die übrigen rd. 140 des an Ich bitte, sie in weitere Befürsorgung zu der Langen Brücke in Potsdam liegenden nehmen“. Kahns mit zugeteiltem Pfl egepersonal (transportunfähige alte Leute, Mütter mit Es scheint, als wäre dies ein Versuch des Säuglingen und Kindern) können von mir Militärs gewesen, diese Menschen zu nicht untergebracht werden.“ retten. Polizei und SS hätten sich diese Mühe nicht gemacht. Erst in der Nacht Damit verliert sich ihre Spur. Über das vom 30. zum 31. Januar 1945 liquidier- weitere Schicksal dieser Menschen ist ten Frankfurter Polizeieinheiten das nichts bekannt. Konzentrationslager Sonnenburg, 30 Kilometer nordöstlich von Frankfurt im Położenie: Dwa obozy znajdowały się heutigen Słonsk, und ermordeten 819 na północnym skraju wsi Güldendorf, Gefangene. Auch im Lager Schwetig dzisiaj po drugiej stronie autostrady. (siehe dort, Lager 4) wurden die Insassen Jeden z nich, prawdopodobnie obóz der Krankenstube bestialisch ermordet. Güldendorf I, był położony bezpośred- Mit den 187 Güldendorfer Zwangsarbei- nio na północ od wiejskiego cmentarza, Luftschutzbunker am Ort des Krankensammellagers (Güldendorf III), Blickrichtung tern und Kindern in einem Lastkahn im przy drodze do Frankfurtu-Neuberesin- Oder, 2017 / Bunkier przeciwlotniczy w miejscu zbiorczego obozu dla chorych (Gülden- März 1945 beschäftigte sich folgend der chen. Sąsiadujący z obozem cmentarz dorf III), widok w kierunku Odry, 2017. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Landesmedizinalrat Dr. Baumann. Der dla zmarłych w obozie jest dziś częścią 1-3 güldendorf i, ii, iii 32 cmentarza wiejskiego, ale nie jest to ta Okres działania: i 1941 z pewnością internowani byli pol- ników przymusowych, do których za- część, która jest urządzona jako miejsce Güldendorf I i Güldendorf III od końca scy Żydzi to obóz w Rzepinie (por. obóz liczano również kobiety w ciąży oraz pamięci. 1940 do początku 1945 r. nr 7). Znajdował się on wówczas wciąż dzieci. Miejsca te nazywano obozami Güldendorf II od końca 1940 do począt- na terenie Brandenburgii. śmierci. Drugi obóz autostradowy, prawdopo- ku 1942 r. Od początku 1942 r. w obozach Gülden- dobnie Güldendorf III, znajdował się po dorf I i Güldendorf III przebywali pra- Wydaje się, że po zaprzestaniu prac przy wschodniej stronie tej ulicy, pomiędzy Obozy te istniały częściowo już przed cownicy przymusowi z Polski i ze Związ- budowie autostrady, obóz Güldendorf nieutwardzonymi drogami Pferdegas- 1939 rokiem, służąc niemieckim pra- ku Radzieckiego, w tym kobiety w ciąży (III) odgrywał wiodącą rolę w systemie se i Müllerberg, bezpośrednio powy- cownikom zatrudnionym przy budowie i dużo dzieci. Te dwa obozy uchodzi- funkcjonowania pracy przymusowej żej boiska sportowego. Jeden z tych autostrady. ły następnie za „miejsce odwszenia” cywilnych pracowników przymuso- obozów nosił nazwę „Piękny widok” i obóz dla chorych. Być może jeszcze wych z zagranicy na terenie frankfurc- („Schöne Aussicht”). Ten obóz, później- Więźniowie: kilka miesięcy przebywali tam sowieccy kiej rejencji rządowej. Prawdopodobnie szy obóz dla chorych, znajdował się na Mieszkańcy Güldendorf przypominają jeńcy wojenni, a zmiana funkcji nastąpi- należał on wtedy jeszcze do Dyrekcji górze i roztaczał się z niego, być może sobie niewyraźnie francuskich jeńców ła nieco później. Autostrady Rzeczy. Rolę, jaką spełniał tylko z perspektywy wieży strażniczej, wojennych przebywających we wsi można by porównać do roli innych cen- dobry widok na plac budowy autostra- w okresie intensywnych prac przy au- Widoczne ślady w przestrzeni: tralnych zamkniętych obozów dla pra- dy i Odrę. Ale część obozu na skarpie, tostradzie do początku 1942 roku. Mo- Brak materialnych śladów tych obozów. cowników cywilnych, które znajdowały od której pochodzi jego nazwa, została gli się oni poruszać swobodnie w ciągu Na terenie obozu Güldendorf III zacho- się na różnych krańcach Frankfurtu, jak w czasach NRD zniwelowana, aby urzą- dnia. Nie wiadomo, czy te wspomnienia wał się schron. Obóz Schwetig i również należących do dzić boisko sportowe, które obecnie nie dotyczą rzeczywiście trzech obozów Dyrekcji Autostrady Rzeszy, jako obóz jest już w użytku. autostradowych. Jednakże jest bardzo Upamiętnienie: karny dla nich (por. obóz nr 4), i obóz mało prawdopodobne, aby przeby- Kamień upamiętniający masowe mogiły Booßen. Z obozu Booßen rozsyłano cy- Położenie obozu autostradowego Gül- wali w nich w tym czasie Żydzi. Żaden na cmentarzu wiejskim we wsi Gülden- wilnych robotników przymusowych ze dendorf II nie jest znane. Prawdopo- z mieszkańców nie przypomina sobie dorf. Związku Radzieckiego (Verteillager) do dobnie znajdował się on w pobliżu obu obecności Żydów, zaś żaden z ocalałych pracy na terenie rejencji frankfurckiej.2 pozostałych. żydowskich robotników przymusowych Obozy zbiorowe dla chorych były cen- Można go tym samym określić czymś Miasto Frankfurt nad Odrą, Güldendorf, nie wspomina nazwy Güldendorf. Wieś tralnymi jednostkami krajowych urzę- w rodzaju targu niewolników dla praco- Brandenburgia. ta nie pojawia się ani w dokumentach dów pracy dla cywilnych robotników dawców z całego regionu. administracyjnych, ani w kronice getta przymusowych, którzy ze swoich stron Güldendorf nazywał się do 5 grudnia Litzmannstadt. Należy przy tym pamię- rodzinnych byli przymusowo prze- Informacje dotyczące dalszego użytko- 1937 r. Tzschetzschnow. Zgermanizo- tać o ówczesnej niechęci do wykorzy- noszeni na teren Rzeszy Niemieckiej, wania obozów autostradowych Gülden- wanie jego nazwy odbyło się poprzez stywania Żydów poza terenem Polski a więc nie były one przeznaczone dla dorf I i Güldendorf III pochodzą z ano- wymyślenie zupełnie nowego słowa, (por. rozdział „Historia budowy auto- wykorzystywanych jako robotnicy przy- nimowych wypowiedzi mieszkańców podobnie jak miało to miejsce w przy- strady Rzeszy i rekrutacja żydowskich musowi jeńców wojennych. Wysyłano wsi Güldendorf. Informacje te zebrali: padku wielu innych miejscowości w za- robotników na terenie Wielkopolski”). do nich niezdolnych do pracy, a więc zmarły w latach 90. frankfurcki histo- jętej w 1939 r. Wielkopolsce. Najbardziej na zachód wysunięty obóz w oczach niemieckich urzędników ryk, Horst Joachim, przeprowadzający autostradowy, w którym w latach 1940 – bezwartościowych, cywilnych robot- rozmowy w latach 70. i lokalny kroni- 33 1-3 güldendorf i, ii, iii karz Arne Bischoff, pracujący na po- Oficer Sanitarny twierdzy Frankfurt, nikami przymusowymi i dziećmi z Gül- czątku lat dwutysięcznych. Z ich badań pułkownik Biehler, informował Urząd dendorf zajmował się w marcu 1945 r. wynika, że obozy te stanowiły „miejsce Zaopatrzenia w Poczdamie, że: jeszcze Brandenburski Radca Medyczny odwszenia” i pobytu dla chorych cywil- dr Baumann. Barka została przytwier- nych robotników przymusowych z Pol- „z Müllrose wyruszył transport chorych dzona do brzegu w Poczdamie 29 marca ski i ze Związku Radzieckiego. Kiedy pracowników ze Wschodu (Rosjanie, 1945 r., podczas gdy holownik popły- Joachim we wczesnych latach 70. ba- Ukraińcy i pojedynczy Polacy), transport nął dalej, ale Nadburmistrz Poczdamu dał historię tych obozów miał jeszcze odbywa się przy użyciu barki. Na rozkaz nie zgodził się przyjąć chorych i dzieci. wgląd do akt cmentarza, które obecnie komendanta twierdzy Frankfurt/Oder Zarządzono kwarantannę i podawano już nie istnieją. (…) został on zamieniony w marsz. Celem (albo zrzucano) jedynie trochę zimnego marszu jest Poczdam. Transport składa jedzenia na pokład. Różne cywilne urzę- Według nich tylko w okresie od 1.1.1943 się ze 187 osób (w tym 3 rosyjskich leka- dy, m.in. Brandenburski Urząd Pracy de- do 2.6.1944 zmarło 281 więźniów obo- rzy, 12 pomocników medycznych i sióstr, klarowały, że nie są odpowiedzialne za zów, w tym jedno pięciomiesięczne 1 kobiety w ciąży, 10 niemowląt i ich ma- tych ludzi. Prawie miesiąc później, 20 dziecko. 20 października 1944 roku do- tek, 7 małych dzieci do lat 3, dzieci do lat kwietnia 1945 r., dr Baumann poinfor- liczono się 25 dzieci w obozie. 10, 30 chorych na gruźlicę oraz starców). mował Ministerstwo Spraw Wewnętrz- Poza kadrą medyczną nikt nie jest zdolny nych Rzeszy, że 81 chorych na gruźlicę Ponadto do Międzynarodowej Służby do pracy. Od trzech lat służyli u Niemców z lekarzem i obsługą medyczną „po za- Poszukiwań Czerwonego Krzyża w Bad i dobrze wykonywali swoją pracę. Zacho- ciekłych dyskusjach z jednostkami woj- Arolsen w ostatnich dwóch dziesię- rowali podczas swojego pobytu w Niem- skowymi” zostało przyjętych to Bran- cioleciach zgłosiło się kilku Polaków czech i na koniec znajdowali się w obozie denburskiego Ośrodka Opiekuńczego i Ukraińców, którzy urodzili się w 1944 r. dla chorych, który był ostrzeliwany. Pro- „Rotes Luch” koło Dahmsdorf-Münche- w Güldendorf. Być może podali oni szę przejąć opiekę nad nimi.” berg. „Pozostałych około 140 osób znaj- przy tym informacje dotyczące obozów dujących się na barce przymocowanej i prosili o potwierdzenie swojego poby- Zdaje się, że była to próba podjęta przez przy moście Lange Brücke w Poczdamie tu w tym miejscach. Niestety akta te nie wojskowych w celu ratowania tych lu- (niezdolni do transportu starzy ludzie, są jeszcze dostępne dla historyków. dzi. Policja i SS nie podjęłyby takiego matki z niemowlętami i dziećmi oraz trudu. Niedługo przedtem, w nocy z 30 przydzielone im osoby do opieki) nie mo- W Archiwum Kraju Związkowego Bran- na 31 stycznia 1945 r., policja frankfurc- głem nigdzie umieścić”. denburgii w Poczdamie znajduje się ka zlikwidowała bowiem obóz koncen- zbiór akt3, który z dużym prawdopodo- tracyjny w Sonnenburgu (Słońsk), znaj- W ten sposób urywa się ich ślad. Nic nie bieństwem dotyczy więźniów obozu dujący się 30 kilometrów na północny wiadomo o dalszych losach tych ludzi. dla chorych Güldendorf. 5 lutego 1945 r. wschód od Frankfurtu. Zamordowano Prezydent Centralnego Urzędu Pracy wtedy 819 więźniów. Również w obo- w Brandenburgii zażądał od Nadprezy- zie Schwetig (por. obóz nr 4) chorzy denta Prowincji Brandenburgii przeję- więźniowie zostali zamordowani w be- cia więźniów. 28 marca 1945 r. Główny stialski sposób. Zaś owymi 187 pracow- brieskow-finkenheerd 34

Angaben des Überlebenden Häftlings towa) beigesetzt sind, sind mir nachfol- Lage: Das Lager für den Bergbau befand sich in der heutigen Wochenend- Dr. Fritz Holzbock vom 9. Mai 1950: gende drei Namen in Erinnerung: siedlung Margarete in Brieskow Finkenheerd. Das Lager für den Ausbau des Leiserowicz, Henryk geb. in Lodz Braunkohlekraft werks befand sich vermutlich, wie das 1992 stillgelegte und „Das Lager selbst setzte sich aus mehre- Stein, Moniek geb. in Lodz rückgebaute Elektrizitätswerk, am Brieskower See. Seine genaue Lage ist ren kleinen Lagern zusammen, in denen Lipschitz, Arian geb. in Lodz unbekannt. Landkreis Oder-Spree, Brandenburg. Sichtbare topographische eine Belegungsstärke von 400 Mann je (…) Spuren: Mehr oder weniger erhaltene Baracken am ehemaligen Margareten- Lager vorhanden war. Ein jüdisches La- Die Häftlinge aus den beiden Lagern wur- schacht. Funktionszeitraum: Januar 1942 bis Juli 1943. Insassen: Juden. Er- ger gehörte zu den Braunkohlengruben den im Juli 1943 in das Vernichtungslager innerungszeichen: Keine. Finkenheerd; das zweite jüdische Lager, Auschwitz gebracht. das von dem ersten etwa 500 m entfernt Położenie: Obóz związany z kopalnią znajdował się na terenie dzisiejsze- war, zu den Märkischen Elektrizitätswer- Der Lagerführer war Obersturmführer go osiedla letniskowego Margarete w Brieskow Finkenheerd. Obóz związany ken Finkenheerd, außerdem bestanden Vater, ein sadistischer brutaler Mensch, z elektrownią znajdował się przypuszczalnie, tak jak zlikwidowana w 1992 mehrere Lager in unmittelbarer Nähe, in der direkt und indirekt am Tode vieler roku elektrownia, nad jeziorem Brieskower See. Jego dokładne położenie jest denen Ukrainer und Polen untergebracht Häftlinge schuld ist. Das Essen war denk- nieznane. Powiat Oder-Spree, Brandenburgia. Widoczne ślady w przestrze- waren. bar schlecht und unzureichend, sodass ni: Mniej lub bardziej zachowane baraki przy byłym szybie „Margarete“. Okres działania: Od stycznia 1942 r. do lipca 1943 r. Więźniowie: Żydzi. Die Lager waren durch doppelten Sta- sehr viele Häftlinge an Hungerfolgen Upamiętnienie: Brak cheldraht gesichert und von Refl ekto- zugrunde gingen. Schwerste Strafen, wie ren beleuchtet. Die Bewachung erfolgte Entziehen des Essens, Schläge mit Gum- durch Werkschutzpolizei bei der Arbeit, miknüppel auf den entblößten Körper, sowie durch uniformierte schwerbewaff- mehrtägiges Einsperren in einem klei- Die zwei jüdischen Arbeitslager in Vorbehalte gegen den Einsatz polni- nete Hilfspolizei. nen Holzhäuschen in stehender Haltung, Brieskow-Finkenheerd waren keine La- scher Juden im „Altreich“ bestanden Die Arbeit der Häftlinge bestand bei ohne Nahrung und zugenagelt, sowie ger zum Bau der Autobahn. Eines diente zu dieser Zeit nicht mehr. Ihre spätere den Märkischen Elektrizitätswerken in ständige Schläge bei der Arbeit waren an dem Braunkohlebergbau, das andere der Deportation nach Osten in die Konzen- schwersten Erdarbeiten, zementieren der Tagesordnung.“4 Erweiterung des Märkischen Elektrizi- trations- und Vernichtungslager muss und transportieren von Steinen und Ge- tätswerks, zur Steigerung der Strompro- zu dieser Zeit bereits konkret geplant räten zum Neubau dieses Werkes. Bei den Nachts wurden die Toten weggebracht duktion für kriegswichtige Produktion. gewesen sein. Braunkohlengruben mussten die Gleis- Ein Augenzeuge des Lagers Brieskow- Doch Überlebende erinnern sie dennoch Nach Brieskow-Finkenheerd wurden anlagen gebaut werden, wobei den jüdi- Finkenheerd erinnert sich. Joachim als „Autobahnlager“ und es bestanden Baracken nicht mehr benötigter Auto- schen Häftlingen die schwerste Arbeit, Göres. Märkische Oderzeitung vom deutliche Zusammenhänge zwischen bahnarbeitslager umgesetzt. (vgl. Lager wie das Tragen der Bahnschwellen und 25.06.1993, Seite 15 Ihnen und den Arbeitslagern zum Bau 2, Güldendorf II). Die jüdische Beleg- Eisenbahngleise übertragen wurde. der Autobahn Frankfurt-Poznań. schaft der Brieskow-Finkenheerder La- Es wurde Zivilkleidung getragen mit dem „Ungefähr zwei Kilometer vom Helene- ger wurde, zumindest zu großen Teilen, gelben Davidstern. see entfernt befi ndet sich die Siedlung Ab Anfang 1942 wurden Juden von der aus verschiedenen brandenburgischen (…) Von den vielen während meiner Zeit Margaretenschacht. Der Name der Gar- Autobahnbaustelle Frankfurt-Poznań und großpolnischen Reichsautobahnla- im Lager verstorbenen Mitgefangenen, tenkolonie deutet an, daß hier früher auf kriegswichtige Baustellen und in gern dorthin verlegt (vgl. Lager 33, Pog- die auf dem jüdischen Friedhof in Frank- Tagebau betrieben wurde. Daß dabei kriegswichtige Betriebe verlegt. Die genburg). furt a.O.(heute in Słubice, ulica Transpor- seit 1941 auch Juden eingesetzt wurden, 35 brieskow-finkenheerd die unter unmenschlichen Bedingungen reichende Verpfl egung, Mißhandlungen Wenn die Geschichte vor Ort nicht an- dendorf II). Żydowscy więźniowie obozu reihenweise ums Leben kamen, ist in Ver- und grausame Verfolgungen forderten schaulich dargestellt wird, bleibt nur die Brieskow-Finkenheerd zostali, przy- gessenheit geraten. viele Todesopfer. Allein vom Herbst 1941 Schilderung derjenigen, die sich erinnern najmniej w dużej części, przeniesieni bis November 1942 kamen 117 jüdische können und auch wollen. ‚Ich habe einiges tu z różnych brandenburskich i wielko- ‚Man hätte sich nach dem Krieg darüber Menschen um‘, schreibt Joachim. vergessen, aber einiges bleibt mir immer polskich obozów autostradowych (por. unterhalten müssen. Doch das Thema in Erinnerung‘, sagt Günther Riese, dem obóz 33, Poggenburg). war tabu, es wurde auch nie etwas dar- Nach dem Krieg wurden laut Joachim fast die Bilder von den ausgehungerten und über veröffentlicht‘, sagt Günther Riese. die gesamten Lagerunterlagen bei einem geschlagenen Juden im Gedächtnis keine Dr Fritz Holzbock, były więzień, wspo- Der 68jährige lebt seit 1930 in Finken- Brand des Standesamtes Finkenheerd Ruhe lassen.“ minał 9 maja 1950 roku: heerd und arbeitete von Juli 1941 bis zum zerstört, nur ein Band blieb erhalten. In „Obóz składał się z wielu małych obo- Oktober 1942 als Bergvermesser auf dem den Totenscheinen wird bei den Gefan- zów, w których przebywało po 400 Gelände des Schachts Margarete. genen des ‚jüdischen Arbeitslagers von Dwa żydowskie obozy pracy w Brie- więźniów. Jeden obóz żydowski należał Brieskow‘ als Todesursache aufgeführt: skow-Finkenheerd nie były obozami do kopalni węgla brunatnego Finkenhe- Er beschreibt seine damaligen Eindrücke ‚Herzmuskelschwäche‘ bei einem 38jäh- dla robotników autostradowych. Jeden erd; drugi obóz żydowski, oddalony od so: ‚Die Juden wurden zu ganz verschie- rigen, ‚plötzliche Herzschwäche‘ bei ei- z nich służył kopalni węgla brunatne- pierwszego o jakieś 500 metrów, nale- denen Arbeiten eingesetzt. Eine Gruppe nem 35jährigen und ‚Herzschwäche‘ bei go, a drugi zwiększeniu produkcji prądu żał do elektrowni Finkenheerd. Poza tym mußte z.B. die schweren Baggergleise rü- einem 22jährigen. potrzebnego ze względu na działania w bezpośrednim sąsiedztwie znajdowa- cken. Die standen dabei im Schlamm und wojenne. Jednak obozy te funkcjonują ło się wiele obozów, w których przeby- Wasser mit ihrer zerrissenen Kleidung Etliche der Holzbaracken wurden nach w pamięci tych, którzy je przeżyli, jako wali Ukraińcy i Polacy. und ihren dünnen Ärmchen und Beinchen. 1945 abgerissen. Heute [1993, MD] fi nden „obozy autostradowe”; były one zresztą Viele haben die Arbeit nicht geschafft, sich auf dem etwa 300 Meter langen und wyraźnie związane z budową autostra- Obóz otoczony był podwójnym drutem so wenig Kraft hatten sie noch von der 100 Meter breiten Gelände keine Hin- dy Frankfurt-Poznań. kolczastym i oświetlony refl ektorami. schlechten Behandlung.‘ weise auf die traurige Geschichte dieser W czasie pracy pilnowała ich policja za- Die Märkischen Elektrizitätswerke wa- Siedlung. Eine guterhaltene Baracke, die Od początku 1942 zaczęto przenosić kładowa (Werkschutzpolizei) oraz umun- ren damals als Betreiber des Kraftwerks früher der Lagerleitung als Verwaltungs- Żydów pracujących przy budowie au- durowani i uzbrojeni funkcjonariusze po- und der Gruben der größte Arbeitgeber sitz diente, wird privat genutzt, eine an- tostrady Frankfurt – Poznań na inne licji pomocniczej. im Ort. dere scheint leerzustehen. budowy i do zakładów pracy związa- (…) nych z działaniami wojennymi. Władze Więźniowie obozu elektrowni wykony- Die langestreckten fl achen Fachwerk- nie miały już wówczas oporów z wy- wali najcięższe prace ziemne, zajmowali Der Frankfurter Horst Joachim berichtet bauten waren damals extra für das Lager korzystaniem polskich Żydów do pracy się cementowaniem oraz transportem in der Geschichte des jüdischen Fried- gebaut worden. In den ehemaligen Kü- w „Starej Rzeszy”. W tym czasie musiały kamieni i sprzętu do nowobudowanego hofs, daß das zum Kraftwerk Finken- chenräumen, die als Ruine zusammen mit już istnieć konkretne plany deportacji zakładu. Do kopalni trzeba było dopro- heerd gehörige Lager von 1941 bis zum dem Schornstein überlebt haben, liegt do obozów koncentracyjnych i obozów wadzić tory kolejowe i żydowscy więź- Frühjahr 1944 bestand. Hier seien stän- heute viel Gerümpel herum. ‚Hier wurde zagłady na wschodzie. niowie dostawali najcięższą pracę, np. dig rund 200 Juden aus dem Ghetto Lodz nach dem Krieg für die Leute aus dem Ta- Baraki niepotrzebnych już obozów au- noszenie podkładów i szyn. untergebracht gewesen. ‚Unmenschliche gebau gekocht‘, erzählt Riese. tostradowych przeniesiono do Brie- Noszono ubrania cywilne z naszytą Arbeitsbedingungen, schlechte und unzu- skow-Finkenheerd. (por. obóz 2, Gül- gwiazdą Dawida. brieskow-finkenheerd 36

(…) Spośród wielu więźniów, którzy zmar- „Osiedle Margaretenschacht znajduje Horst Joachim z Frankfurtu nad Odrą, Jeden dobrze zachowany barak, służący li w czasie mojego pobytu w obozie, i któ- się mniej więcej dwa kilometry od je- opisując historię cmentarza żydow- wcześniej administracji obozowej, jest rych pochowano na cmentarzu żydow- ziora Helenesee. Jego nazwa wskazuje skiego, wspomina, że obozy należące wykorzystywany przez osobę prywatną; skim we Frankfurcie nad Odrą (dzisiaj na to, że wcześniej znajdowała się tu do elektrowni Finkenheerd istniały od inny stoi chyba pusty. w Słubicach, ul. Transportowa), pamię- kopalnia odkrywkowa. Zapomniano jed- 1941 roku do początku roku 1944. Mia- tam nazwiska trzech: nak, że od 1941 roku pracowali tu także ło w nich przebywać około 200 Żydów Podłużne, niskie zabudowania z muru Henryk Leiserowicz ur. w Łodzi Żydzi, którzy masowo umierali z powo- z łódzkiego getta. »Nieludzkie warunki pruskiego zostały zbudowane spe- Moniek Stein ur. w Łodzi du nieludzkich warunków. pracy, złe i niewystarczające wyżywie- cjalnie na potrzeby obozu. W dawnych Arian Lipschitz ur. w Łodzi nie, złe traktowanie i okrutne prze- pomieszczeniach kuchennych, które (…) »Trzeba było mówić o tym po wojnie. śladowanie prowadziły do wielu ofiar zachowały się razem z kominem jako W lipcu 1943 roku więźniów z obydwu Ale był to temat tabu, nigdy nic o tym śmiertelnych. Tylko od jesieni 1941 do ruina, poniewiera się wiele rupieci. »Po obozów przeniesiono do obozu zagłady nie opublikowano«, mówi 68-letni Gün- listopada 1942 zmarło 117 Żydów«, pi- wojnie gotowano tu dla ludzi z kopal- w Auschwitz. ther Riese, od 1930 roku zamieszkały sze Joachim. ni«, opowiada Riese. w Finkenheerd. Riese pracował od lipca Komendantem obozu był Obersturm- 1941 do października 1942 jako mierni- Wszystkie dokumenty obozowe, poza Gdy historia nie zostaje obrazowo za- führer Vater, brutalny sadysta, bezpo- czy na terenie szybu Margarete. jednym tomem, spłonęły według Jo- prezentowana na miejscu, pozostają średnio lub pośrednio winny śmierci achima po wojnie w czasie pożaru we opowieści tych, którzy ją pamiętają wielu więźniów. Jedzenie było złe i nie- Oto jak opisuje swoje ówczesne wra- frankfurckim urzędzie stanu cywilne- i chcą pamiętać. »Wiele już zapomnia- wystarczające, więc bardzo wielu więź- żenia: »Żydzi wykonywali najróżniejsze go. W aktach zgonu więźniów »żydow- łem, ale część pozostała w pamięci«, niów umierało na skutek głodu. Na po- prace. Jedna grupa musiała np. przenosić skiego obozu pracy w Brieskow« jako mówi Günther Riese, któremu obraz rządku dziennym były najcięższe kary, szyny, po których poruszały się koparki przyczynę śmierci podaje się »osłabie- wygłodniałych i bitych Żydów do dziś takie jak pozbawianie jedzenia, bicie w kopalni. Stali przy tym w błocie i w wo- nie mięśnia sercowego« u trzydziesto- nie daje spokoju.” gumowymi pałkami po nagim ciele, dzie, w łachmanach, z tymi swoimi chu- ośmiolatka, »nagłe osłabienie serca« wielodniowe przetrzymywanie w pozy- dymi ramionami i nogami. Wielu z nich u trzydziestopięciolatka i »osłabienie cji stojącej w małej drewnianej komór- nie było już w stanie pracować – tak byli serca« u dwudziestodwuletniego męż- ce, bez pożywienia i przywiązani, oraz osłabieni od złego traktowania.« czyzny. ciągłe bicie w czasie pracy.”4 Firma Märkische Elektrizitätswerke, Część drewnianych baraków została ro- Zmarłych wynoszono nocą która obsługiwała elektrownię i kopal- zebrana po 1945 roku. Dzisiaj (1993, MD) Wspomnienia świadka z obozu Brie- nię, była wówczas największym praco- na tym terenie, długim na ok. 300 me- skow-Finkenheerd. Joachim Göres (Mär- dawcą w tej miejscowości. (…) trów i szerokim na 100 metrów, nic nie kische Oderzeitung, 25.06.1993, s. 15) wskazuje na smutną przeszłość osiedla. 37 brieskow-finkenheerd

Tagebau der Frankfurt-Finkenheerder Braunkohle A.G., 1914 / Kopalnia odkrywkowa firmy Frankfurt-Finkenheerder Braunkohle A.G., 1914 Quelle / Źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/Kraftwerk_Finkenheerd 4 schwetig (oderblick) 38

„Arbeitserziehungslager“ und Erweitertes „Wychowawczy obóz pracy” oraz Rozszerzone Polizeigefängnis Frankfurt an der Oder Więzienie Policyjne, Frankfurt nad Odrą

Lage: Zwischen dem Autobahngrenzübergang und dem Dorf Świecko (Schwe- Położenie: Pomiędzy przejściem granicznym a wsią Świecko, po wschodniej tig), unmittelbar östlich der alten Straße von Słubice (Frankfurt/Oder- stronie starej drogi ze Słubic (Frankfurt/Oder-Dammvorstadt) do Świecka (ul. Dammvorstadt) nach Świecko (ulica Powstańców Wielkopolskich). Świecko Powstańców Wielkopolskich). Świecko (Schwetig), Gmina Słubice, powiat słu- (Schwetig), Gemeinde Słubice, Landkreis Słubicki,Woiwodschaft Lubuskie. bicki, województwo lubuskie. Okres działania: Od października 1940 r. do 31 Funktionszeitraum: Oktober 1940 bis 31.Januar 1945. Insassen: Von der Po- stycznia 1945 r. Więźniowie: „Tymczasowo aresztowani” przez policję. Do oko- lizei „vorläufi g Verhaft ete“. Bis ca. 1943 waren das praktisch ausschließlich ło 1943 r. więźniami obozu byli praktycznie wyłącznie poddawani „procedu- ausländische männliche zivile Zwangsarbeiter aus allen deutsch besetzten rom wychowawczym” robotnicy przymusowi (mężczyźni, cywile) pochodzący Ländern, die im Regierungsbezirk Frankfurt ihre Zwangsarbeitsstelle hatten z krajów okupowanych przez Niemcy, którzy pracowali na terenie frankfurc- und einer polizeilichen „Erziehungsmaßnahme“ unterworfen waren, unter kiej rejencji rządowej, m.in. Belgowie, Bułgarzy, Francuzi, Holendrzy, obywate- anderem Belgier, Bulgaren, Franzosen, Holländer, Jugoslawen, Russen, Ukra- le Jugosławii, Rosjanie, Ukraińcy i Włosi. Największą grupę stanowili Polacy. iner und Italiener. Den größten Anteil stellten Polen. Ab ca. 1943 Häft linge der Od około 1943 r. więźniowie policyjni różnego rodzaju, choć wciąż większość Frankfurter Polizei aller Art, wobei nach wie vor die meisten Insassen polizei- więźniów stanowili robotnicy przymusowi z zagranicy. Najbardziej znanym lich verhaft ete ausländische Zwangsarbeiter waren. Der bekannteste Häft ling więźniem tego okresu był wówczas piętnastoletni Ralf Dahrendorf. Widoczne dieser Zeit war der erst fünfzehnjährige Ralf Dahrendorf. Sichtbare topogra- ślady w przestrzeni: Różne fundamenty, także schody prowadzące niegdyś phische Spuren: Verschiedene Fundamente, auch Barackeneingangsstufen, do baraku, znajdujące się w zaroślach na tyłach (na wschód) i na prawo (na hinter (östlich) und rechts (südlich) der Gedenkanlage im Gestrüpp. 1963 stieß południe) od miejsca upamiętnienia. W 1963 r. frankfurcki badacz historii lo- der Frankfurter Lokalforscher Horst Joachim nach eigenen Angaben am La- kalnej Horst Joachim natrafił, jak sam pisze, na terenie byłego obozu na spalo- gerort auf verkohlte Barackenruinen, zerschlagenes Geschirr und menschliche ne ruiny baraków, rozbite naczynia i ludzkie kości. Według Wiktora Lemiesza Knochen. Nach Wiktor Lemiesz war 1969 noch das Betonfundament für den w 1969 r. na miejscu znajdował się jeszcze betonowy fundament mobilnej, czte- mobilen vierarmigen Lagergalgen vorhanden, das heute nicht mehr auffi ndbar roramiennej szubienicy obozowej, po którym dziś nie ma już śladu. Większość ist. Die meisten originalen Spuren wurden 1977 beim Bau der Gedenkanlage oryginalnych śladów usunięto w ramach budowy miejsca pamięci w 1977 r. beseitigt. Erinnerungszeichen: Gedenkanlage von 1977, seit 2005 mehrfach Upamiętnienie: Pomnik z 1977 r., od 2005 r. wielokrotnie uzupełniany o ko- ergänzt. lejne elementy.

Das Lager Schwetig wurde im Okto- und „Arbeitserziehungslager“ der Ge- „Erziehung“ zur Arbeit, sich also künftig Funktionieren des Systems der auslän- ber 1940, zum Baubeginn der Reichs- stapoleitstelle Frankfurt an der Oder. widerspruchslos und streng diszipliniert dischen Zwangsarbeit im Sinne einer autobahn Frankfurt-Poznań, in Betrieb Der euphemistische Begriff „Arbeitser- dem nationalsozialistischen „Arbeits- Sklavenarbeit im Deutschen Reich. genommen. Eventuell bestanden am ziehung“ hat zwei semantische Bedeu- recht“, der Arbeitspflicht, und allen Ort bereits einige Baracken für deut- tungen. Er meint sowohl die Methode diskriminierenden Zusatzbestimmun- Die Polizei stellte die Insassen, formal sche Autobahnarbeiter aus der Vor- der Disziplinierung, bzw. Bestrafung gen für ausländische Arbeiter zu fügen. nur „vorläufig Verhaftete“, die durch- kriegszeit. Es diente von Oktober 1940 durch eine möglichst schwere körper- „Arbeitserziehungslager“ waren das schnittlich für acht Wochen eingewie- an gleichzeitig als Autobahnarbeitsla- liche Arbeit, wie sie die Autobahnbau- schärfste und wirkungsvollste Instru- sen wurden, und das Unternehmen ger des Unternehmens Reichsautobahn stelle idealtypisch lieferte, als auch die ment der deutschen Institutionen zum Reichsautobahn stellte die Arbeit, orga- 39 4 schwetig (oderblick)

nisierte und leitete sie, und übernahm Wie das System der Haftverhängung die Kosten des Lagers. Nach Einstellung in Schwetig funktionierte, und wie sie der Autobahnarbeiten 1942 bestand das bereits als Abschreckung funktioniert Lager weiter. Die Häftlinge wurden fol- haben dürfte, zeigt ein erhaltener Vor- gend in Kolonnen tagsüber zu Frankfur- gang der Ortspolizeibehörde in Lebus5. ter, vornehmlich städtischen, Betrieben Am 22. Oktober 1942 setzte der Haupt- zur Arbeit geführt. Nun erhielt die Reich- wachtmeister Dahlke der Gendarmerie sautobahndirektion für den Betrieb des Lebus eine Anzeige auf. Mehrere na- Lagers und die Versorgung der Häftlinge mentlich genannte „polnische Landar- pro Tag und Häftling 62 Reichspfennig, beiter“ hätten sich „am 17.10.42 gegen entweder direkt von den neuen Arbeit- 20.45 nicht in ihren Unterkünften be- gebern, oder über den Umweg der Poli- funden und trieben sich umher. Zeuge: zei. Das deutsche Küchenpersonal hatte Landwachtmann Kniehase“. Sie erhiel- vermutlich Arbeitsverträge mit dem Un- ten einen vorgedruckten Bescheid, auf ternehmen Reichsautobahn. dem nur entsprechend den Regeln der

Die Oder, die stillgelegte Autobahnbaustelle, das abgebrannte Lager Schwetig und Tei- le des Dorfs Świecko auf einem deutschen Luft bild von April 1945. Odra, plac budowy autostrady po zaprzestaniu prac budowlanych, wypalony obóz Schwetig i część wsi Świecko na niemieckim zdjęciu lotniczym z kwietnia 1945 r. Das Lager Schwetig trug auch den Namen „Oderblick“. Bildarchiv des Herder-Institut Marburg / Archiwum fotografi czne Instytutu Herdera Obóz Schwetig nosił również nazwę „Oderblick” (Spojrzenie na Odrę) w Marburgu Foto / Zdj.: Adam Czerneńko 4 schwetig (oderblick) 40

Aus Świebodzin (Schwiebus) haben sich im Staatsarchiv Zielona Góra mehrere Abrechnungen von Schutzpolizisten erhalten, die Häftlinge mit der Eisen- bahn nach Frankfurt, dann weiter mit der Straßenbahn zum Stadion (heute in Słubice) und dann noch drei Kilometer zu Fuß, ins Lager Schwetig brachten, und die Fahrkarten, sowie Reisekosten- vergütung, in Rechnung stellten.6

Das Lager Schwetig in Zahlen Das Lager wurde mit 360 Plätzen ange- legt, ab 1942 mehrfach erweitert und war nach Zeitzeugenberichten perma- nent überbelegt. Zum Zeitpunkt der Auflösung des Lagers am 31.1.1945 wa- ren ca. 800 Häftlinge hier interniert. Im Winter 1941/42 herrschte Typhus im Lager Schwetig. Es wurde unter Quaran- täne gestellt. In dieser Zeit fanden keine Neueinweisungen statt und man war- tete ab, bis keine Krankheitsfälle mehr auftraten. Fast alle Häftlinge starben. Genau aus der Zeit nach dieser Epidemie In den Beständen des Instituts des Nationalen Gedenkens befinden sich eine Vielzahl von Erinnerungsskizzen ehemaliger Häftlinge. stammen die einzigen erhaltenen offi- Keine gleicht einer anderen / W zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej znajduje się wiele szkiców pamięciowych wykonanych ziellen Zahlen über die Lagerbelegung przez byłych więźniów. Żaden nie jest identyczny z pozostałymi. IPN Poznań, Signatur / sygn. 835/170, s. 71 (vgl. Tabelle auf der nächsten Seite).

Polenverordnungen zu kennzeichnen ein Fahrrad ohne polizeiliche Genehmi- holungsfall haben Sie neben einer Ein- Das Lager bestand 51 Monate, wo- war, ob sie das P-Abzeichen nicht tru- gung benutzten oder zu einer bestimm- zelhaft mit einer höheren Geldstrafe zu bei einige Monate, während der Ty- gen, eine Veranstaltung der deutschen ten Uhrzeit nicht im Quartier waren. „Es rechnen. Gleichzeitig mache ich darauf phusepidemie, keine Einweisungen Bevölkerung besuchten, ein Lokal mit wird daher gegen Sie eine Polizeistrafe aufmerksam, daß Ihre Unterbringung in stattfanden. Die durchschnittliche oder ein Lokal ohne ihr P-Abzeichen von 10,- RM festgesetzt. Die Polizei- das Arbeitserziehungslager Schwetig in Verweildauer betrug zwei Monate betraten, den Aufenthaltsort ohne po- strafe ist von Ihrem Arbeitgeber vom Erwägung gezogen werden muss. und vorsichtig geschätzt befanden lizeiliche Genehmigung verließen, ein Lohn einzubehalten und innerhalb von Gegen die Strafverfügung steht Ihnen sich durchschnittlich 500 Häftlinge öffentliches Verkehrsmittel benutzten, 10 Tagen (…) einzuzahlen. Im Wieder- ein Rechtsmittel nicht zu.“ im Lager. Mindestens 11.500 Häftlin- 41 4 schwetig (oderblick)

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych tionalsozialistischen Verbrechen Aussa- lag. Mir zerschlug man während eines Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / gen zum Lager Schwetig zu machen. Als solchen Rennens die linke Niere.“9 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 2 Waschbaracken / 2 baraki sanitarne Wiktor Lemiesz 1969 seine Abhandlung 4 Aborte / 4 latryny über das Lager Schwetig schrieb, konn- „Es gab auch eine Krankenstube, aber 3 weitere Gebäude / 3 inne budynki te er bereits auf über 100 Befragungen wer dort hinkam, kehrte nie wieder zu- Lagerführer / Komendant Degner, Unterführer / podkomendant Güthler und Briefe von polnischen Überleben- rück. Ich erinnere mich an 12 bis 14 junge Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 den dieses Lagers zurückgreifen.7 Heute Leute, die in die Krankenstube gebracht Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 68 befinden sich an verschiedenen Stand- wurden und die ich danach nie wieder ge- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 121 orten des Instituts für Nationales Ge- sehen habe.“10 Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 175 denken in Polen, teilweise unsortiert, Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 annähernd 1000 Berichte vor allem pol- Ein deutscher Gefangener von 1944 nischer Überlebender. Anhand dieser berichtete später von einem Gespräch ge dürften also das Lager Schwetig frühen 1970er Jahren Friedhofsakten Aussagen lässt sich die Geschichte die- mit dem im Lager verantwortlichen Po- durchlaufen haben. einsah, die heute nicht mehr vorhanden ses Lagers und einzelner Vorkommnisse lizeisanitäter Otto. Dieser sprach vom Nach verschiedenen Angaben Überle- sind, Verbrennungen von Schwetiger recht genau rekonstruieren. „Abspritzen“ kranker Gefangener, also bender gab es regelmäßig wöchentlich Lagertoten im Frankfurter Krematorium der Injektion einer Giftlösung in der oder täglich mehrere Todesfälle. Bei statt. Überlebende Lagerinsassen erin- „Man begrüßte mich in diesem Lager wie Krankenstube an den Kranken. durchschnittlich einem Fall pro Tag er- nern Lagerfriedhöfe in unmittelbarer alle anderen. Der Kommandant zeigte geben sich ca. 1500 Tote des Lagers, ohne Nähe des Lagers, ohne den Ort genauer auf die Wand, dort hingen Ochsenziemer „Von der Arbeit durfte man nichts mit- die zusätzlichen Opfer der Typhusepi- beschreiben zu können, und die frühere verschiedener Größe und Gestalt, und bringen, keine Kartoffeln, keine Äpfel demie und der Lagerliquidierung 1945 deutsche Einwohnerin von Świecko, Hil- hieß mich, mir selber den auszusuchen, oder Zigaretten - nichts. Bei einem Mit- (siehe unten). Übliche Todesursachen im degard Musick, erinnert einen Leichen- mit dem ich geschlagen werden würde. gefangenen fand man einmal ein klei- Lager Schwetig waren Erschöpfungs- wagen aus dem Lager, der mindestens Man beschied mir, ich erhielte 25 Peit- nes Päckchen Zigaretten. Ich weiß nicht, tod aufgrund von Unterernährung, Käl- einmal wöchentlich in der Morgendäm- schenschläge und solle selber laut mit- woher er es hatte, ob es ihm vielleicht te, Schwerstarbeit und permanentem merung Tote aus dem Lager Schwetig zu zählen. Nach dem ersten Schlag fl oss das geschenkt wurde. Er bekam 50 Schläge psychischen und physischen Terror, einem Massengrab auf den heute nicht Blut. Nach dem Dritten oder Vierten ver- mit einem Gummischlagstock und konn- Arbeitsunfälle, Selbstmorde, Totschlag mehr bestehenden Dorffriedhof von lor ich das Bewusstsein. Ein ums andere te dann zwei bis drei Wochen nicht mehr durch das Wachpersonal, Exekutionen, Świecko brachte. Das Institut für Nati- Mal übergoss man mich mit kaltem Was- laufen. Ich weiß nicht, was sie noch mit Folterverletzungen, Krankheiten sowie onales Gedenken Poznań hat kürzlich ser, um mich dann weiter zu schlagen.“8 ihm machten und ob er überlebte. Über- die Entnahme großer Mengen Blut für die Suche nach den Massengräbern des haupt wurden wir wegen Missverständ- verletzte Wehrmachtssoldaten, vor al- Lagers Schwetig wieder aufgenommen. „Ein beliebtes Vergnügen der Wachmän- nissen oder Fluchtversuchen den ganzen lem zum Ende des Kriegs. Die Massen- Ca. 10.000 Häftlinge dürften das Lager ner war das Rennen der Gefangenen über Abend bis in die Nacht hinein schikaniert gräber des Lagers sind bis heute nicht Schwetig überlebt haben. In den 1960er den kleinen Platz. An jeder Ecke standen und geschlagen. Am Schlimmsten war ein gefunden. In den ersten Monaten des Jahren gab es landesweit in Polen Auf- Wachleute, die jeden der stürzte mit Ka- kleiner deutscher Wachmann. Wenn er Lagerbestehens fanden nach Angaben rufe in den Tageszeitungen, im Radio beln, mit denen sie uns schlugen, zum abends bei jemandem einen Zigaretten- des verstorbenen Frankfurter Lokal- und im Fernsehen, bei den regionalen Weiterlaufen antrieben. Das „Spiel“ ging, stummel fand, gab es 25 Schläge mit dem historikers Horst Joachim, der in den Kommissionen zur Aufklärung der na- bis die Mehrheit der Läufer bewusstlos Gummischläger.“11 4 schwetig (oderblick) 42

länger. In dieser dritten Phase wurden sich um Sowjetbürger, Verschleppte aus die Gefangenen tagsüber und mit poli- der Ukraine (…) Ende November 44 wur- zeilicher Bewachung außerhalb des La- den von diesen 16 Ukrainern. 5 Männer gerzauns zur Arbeit eingesetzt, z.B. bei und 3 Frauen (...) durch Erhängen hinge- Erdarbeiten zum Autobahnbau. richtet, wobei man mit den Ehepaaren besonders scheußlich verfuhr, (...) beide Gleichfalls fanden regelmäßig Exekutio- Ehefrauen mussten sich das Sterben ih- nen statt. Das waren zum Teil Gefange- rer Ehemänner mit ansehen.“13 ne des Lagers, zum Teil andere Verhaf- tete, deren Exekution die Frankfurter Nach anonymen Angaben aus der Fami- Polizei oft am „Arbeitserziehungslager lie eines Frankfurter Polizeiamtsarztes Oderblick“ vollstreckte. Hierzu wieder war jede Exekution in Schwetig ein Fest Zeitzeugenberichte: für die Frankfurter Polizei. Denn danach gab es einen Imbiss in der Lagerkantine, „Dicht hinter dem Lager befand sich die bei Polizeiangehörigen für gute und eine Kiefernschonung mit einem frei- reichhaltige Küche bekannt war. Diese en Platz am Waldeshang, dort wurden Lebensmittel werden der Gefangenen- Hinrichtungen durch Erhängen vorge- versorgung gestohlen worden sein. nommen. Im Erdboden waren zwei Be- tonklötze mit Löchern zum Aufstellen Wer die Lagerhaft im sogenannten „Ar- des Galgens vorhanden. Der Galgen beitserziehungslager Oderblick“ über- selbst wurde im Lager aufbewahrt und lebte, wurde in einigen wenigen Fällen zu jeder Hinrichtung durch Häftlinge in ein Konzentrationslager der SS über- hintransportiert und aufgestellt. Hin- führt, meistens aber entlassen und an richtungen fanden fast jede Woche seine alte Arbeitsstelle vor der Lager- statt, wobei fast immer der Leiter der haft zurückgeführt, oder an einen neu- Nach bis zu 14-stündigen Arbeitstagen Entsprechend den Berichten kann der Gestapo SS Sturmbannführer Richter en Arbeitsplatz.Die Entlassung aus dem außerhalb des Lagers wurden so ge- Lageraufenthalt in drei Phasen unter- persönlich anwesend war“12 Lager erfolgte grundsätzlich ohne vor- nannte gymnastische Übungen veran- teilt werden: Die Ankunft mit Ihrer bes- herige Ankündigung, so dass niemand staltet, wie stundenlange Kniebeugen. tialischen Prügelstrafe. Es folgte eine ca. Nach anderen Zeitzeugenberichten vorher die Länge seines ihm noch bevor- Eine weitere Folter war eine perma- achttägige so genannte Quarantäne, in befand sich der Galgen inmitten des stehenden Lageraufenthalts abschät- nente Hetze im Lager, alles - auch der der die Gefangenen noch nicht zur Ar- Lagers, auf dem Apellplatz. Vermut- zen konnte. Gang zur Toilette - musste im Rennen beit geführt wurden und ausgesuchten lich wurde er manchmal innerhalb, und erledigt werden. Die Essensversorgung schweren Schikanen und so genannten manchmal außerhalb des Lagers aufge- Üblicherweise war der oder die Ent- war absolut mangelhaft und wider- „Strafübungen“ unterlagen. Die dritte baut. lassene nach der Haft körperlich und sprach jeglichen menschlich-kulturel- Phase dauerte meistens sechs bis acht „Anfang November 1944 kam ein Trans- seelisch gebrochen und fügte sich in len Bedürfnissen. Wochen, oft aber auch entscheidend port Gefangener aus Guben. Es handelte Zukunft in die schlimmsten Erniedri- 43 4 schwetig (oderblick) gungen, aus Angst wieder nach Schwe- genannte „Fremdarbeiter“, willkürlich quidierung des Lagers wurde er wieder abgeordnet. Die ausländischen Häft- tig zu kommen. Sein oder ihr Zustand in ihre eigenen Lager sperren. Schwe- entlassen. Der Vater seines zum Tode linge wurden weiter durch den Win- diente gleichzeitig als Abschreckung rere Fälle mussten an die Justiz oder die verurteilten Freundes Eduard Grosse, ter getrieben, umrundeten Berlin und für andere Zwangsarbeiter, sich bloß Konzentrationslager der SS abgegeben der zusammen mit ihm entlassen wur- verbrachten eine Nacht im Konzent- gegen nichts aufzulehnen, niemals ei- werden. Nach Gabriele Lotfi hätten die de, bestach zu diesem Zweck Polizisten. rationslager Sachsenhausen. In Pots- nem Deutschen zu widersprechen oder Staatspolizeistellen die AEL zu Erwei- Dahrendorfs mehrmonatige Zeit im dam wurde ein Teil der Häftlinge zur gar eine Flucht zu versuchen. Das Lager terten Polizeigefängnissen erklärt, um Lager Schwetig beschäftigte ihn bis zu Arbeit in den Heinkel-Flugzeugwerken in Schwetig war im ganzen Regierungs- das Verbot des Reichsführers SS zu um- seinem Tod im Jahr 2009 und war ver- abgezweigt. Nach sieben Wochen, am bezirk Frankfurt als Ort des Schreckens gehen, das die Inhaftierung politischer mutlich einer der Hintergründe für den 16. März, erreichten 29 Häftlinge aus bekannt und gefürchtet, unter Auslän- oder „rassischer“ Häftlinge in den Ar- freiheitlichen Impetus seines soziologi- Schwetig das Konzentrationslager Bu- dern, aber auch unter Deutschen. beitserziehungslagern untersagte. Seit schen Werks.15 chenwald in Thüringen. Einer versteck- ungefähr dieser Zeit bestand auf dem te sich dort und wurde später befreit, „Im November 1942 wurde ich aus dem Schwetiger Lagergelände auch eine Ba- Am 31. Januar 1945, unmittelbar vor die anderen zogen am nächsten Tag Lager entlassen und nach Frankfurt/ racke für Frauen und Mädchen und es dem Eintreffen der Roten Armee, wur- mit unbekanntem Ziel weiter. Oder zum Arbeitsamt transportiert. sind erstmals auch deutsche Häftlinge de das Lager Schwetig aufgelöst. Es Dort musste ich in einer Baracke, gleich nachweisbar. Bezeichnend ist der Fall hatte zu diesem Zeitpunkt ca. 800 In- neben dem Arbeitsamt schlafen, da es des jüdischen Cottbusser Rechtsan- sassen, ca 800 weitere Gefangene ka- Obóz Schwetig został uruchomio- schon Abend war. Am nächsten Morgen walts Dr. Hermann (oder Hans) Ham- men am Vortag aus den Lagern Brätz ny w październiku 1940 r., w okresie holte mich eine Bauersfrau, die Toch- merschmidt, der in einer sogenannten (siehe dort, Lager 20) und eventuell rozpoczęcia prac przy budowie auto- ter meines neuen Dienstherrn, ab. Ich „privilegierten Mischehe“ mit einer auch aus Poznań hinzu. Die Kranken strady z Frankfurtu do Poznania. Być wurde vorher noch gewogen und mein „Arierin“ lebte. Man hatte ihm seine und Marschunfähigen sperrte man in może już wcześniej stały w tym miej- Gewicht betrug 40 kg; vor meiner De- gesellschaftliche Stellung genommen, der mit Benzin getränkten Krankenba- scu jakieś baraki dla niemieckich bu- portation aus der Ukraine hatte ich 80 konnte ihm aber bisher persönlich racke ein und verbrannte sie bei leben- downiczych autostrady, z okresu przed kg gewogen.“14 nichts anhaben. Am 11. Dezember 1944 digen Leib. Wer aus der brennenden wybuchem drugiej wojny światowej. wurde er zum polizeilichen Verhör Baracke zu fliehen versuchte, wurde Od 1940 r. był to zarazem obóz przed- Spätestens im Juni 1944 wurde das Ar- nach Frankfurt vorgeladen, in das Lager erschossen. Die Schreie müssen so siębiorstwa Autostrada Rzeszy oraz beitserziehungslager Schwetig zum Schwetig verbracht und dort erschos- furchtbar gewesen sein, dass sich die „Wychowawczy obóz pracy” gestapo Erweiterten Polizeigefängnis Frankfurt sen. Man warf man ihn sterbend in die deutschen Einwohner des anliegen- z Frankfurtu nad Odrą. Eufemistyczna an der Oder erklärt. Nach Elisabeth Jauchegrube des Lagers, aus der andere den Dorfes in ihren Kellern verkrochen. nazwa „wychowawczy obóz pracy” ma Thalhofer hat der Terminus „erweitert“ Häftlinge später die Leiche wieder her- Ca. 1600 Häftlinge gingen auf einen dwa znaczenia. Z jednej strony chodzi zwei Bedeutungen. Zum einen handele ausziehen mussten. Todesmarsch Richtung Westen, über o metodę dyscyplinowania lub kara- es sich um eine Ausweitung der Haftka- die ulica Powstańców Wielkopolskich nia poprzez możliwie ciężką fizyczną pazitäten, zum anderen um eine weite- Im Herbst 1944 wurden Ralf Dahrendorf (Schwetiger Weg), ulica 1 Maja (Crosse- pracę, której przy budowie autostrady re Erweiterung polizeilicher Befugnis- und mehrere seiner Freunde und Mit- ner Straße) und die Frankfurter Stadt- było pod dostatkiem. Z drugiej strony se. Bisher durfte die Polizei nur wegen schüler wegen Verteilens staatsfeind- brücke über die Oder. In Frankfurt również o „wychowanie” do pracy, tak Bagatelldelikten aufgefallene Arbeiter, licher Flugblätter verhaftet und nach wurden die deutschen Häftlinge ab- by w przyszłości bez sprzeciwu i w su- praktisch ausschließlich Ausländer, so- Schwetig gebracht. Zwei Tage vor der Li- gezweigt und zu Schanzungsarbeiten rowej dyscyplinie spełniać wymogi na- 4 schwetig (oderblick) 44

żącej zastraszaniu ilustrują wydarze- w Schwetig. Prawo odwołania się od nia, które opisuje raport policji w Le- tego zarządzenia nie przysługuje.” bus (Lubusz)5. 22 października 1942 W Archiwum Państwowym w Zielonej r. główny posterunkowy żandarmerii Górze zachowały się liczne rozliczenia w Lebus Dahlke sporządził notatkę. kosztów podróży policjantów ze Świe- Czytamy w niej, że kilku wymienio- bodzina (Schwiebus) przewożących nych z nazwiska „polskich robotników więźniów do Świecka. Podróżowano rolnych” 17 października 1942 r. ok. koleją do Frankfurtu, a następnie tram- godz. 20:45 „nie powróciło do swoich wajem do stadionu (w dzisiejszych Słu- miejsc zakwaterowania i włóczyło się bicach); ostatnie trzy kilometry były po- po okolicy. Świadek: strażnik Knie- konywane pieszo.6 hase”. Osoby te otrzymały od policji dokument, w którym wymienione Obóz Schwetig w liczbach były różne rodzaje wykroczeń: poru- Początkowo obóz zbudowano na 360 szanie się bez oznaczenia „P”, udział miejsc. Od 1942 r. wielokrotnie go po- w spotkaniu dla ludności niemieckiej, większano, a według relacji świadków wejście do lokalu z lub bez oznacze- był on stale przepełniony. W momencie Wahrscheinlicher Galgenplatz am Waldrand heute, 2017 / Prawdopodobne miejsce, nia „P”, opuszczenie miejsca pobytu rozwiązania obozu 31 stycznia 1945 r. w którym stała szubienica na skraju lasu, 2017. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach bez zezwolenia policji, korzystanie przebywało tu ok. 800 więźniów. Zimą ze środków komunikacji publicznej, 1941/42 w obozie pojawił się tyfus i za- rodowosocjalistycznego „prawa pracy” było też finansowo odpowiedzialne za używanie roweru bez zezwolenia po- rządzono kwarantannę. Do obozu nie i podporządkować się obowiązkowi utrzymanie obozu. Po wstrzymaniu bu- licji i przebywanie o określonej godzi- kierowano w tym czasie nowych więź- pracy oraz wszystkim dyskryminującym dowy autostrady w 1942 r. obóz wciąż nie poza swoją kwaterą. W przypadku niów i czekano, aż przestaną pojawiać dodatkowym regułom, którymi objęci działał. Więźniów prowadzono odtąd tych osób zaznaczono punkt „opusz- się nowe przypadki zachorowań. Prawie byli robotnicy przymusowi pochodzący codziennie w kolumnach do zakładów czenie miejsca pobytu bez zezwolenia wszyscy więźniowie zmarli. Jedyne za- z terenów okupowanych. „Wychowaw- pracy, głównie miejskich, we Frankfur- policji” i stwierdzono dalej: „W związ- chowane oficjalne dane o zaludnieniu cze obozy pracy” były najsurowszym cie. Dyrekcja Autostrady Rzeszy otrzy- ku z tym zostaje wyznaczona grzyw- obozu pochodzą z okresu po epidemii i najbardziej skutecznym instrumentem mywała w tym czasie za utrzymanie na w wysokości 10 marek. Grzywna (por. tabelkę wyżej). niemieckich instytucji, zapewniającym każdego więźnia 62 fenigi dziennie, zostanie potrącona z wynagrodzenia działanie systemu niewolniczej pracy bezpośrednio od nowych pracodawców przez pracodawcę i wpłacona w ciągu Obóz istniał 51 miesięcy, przy czym przymusowej wykonywanej w Trzeciej albo za pośrednictwem policji. Niemiec- dziesięciu dni (…). W przypadku po- w czasie epidemii tyfusu (przez kilka Rzeszy przez pracowników z zagranicy. ka obsługa kuchni miała umowy o pracę wtórzenia wykroczenia może zostać miesięcy) nie kierowano do niego no- Policja dostarczała więźniów, oficjalnie prawdopodobnie z przedsiębiorstwem zastosowany areszt w odosobnieniu wych więźniów. Średni czas pobytu wy- tylko jako „tymczasowo aresztowanych” Autostrada Rzeszy. oraz podwyższona grzywna. Równo- nosił dwa miesiące. Według szacunków na przeciętnie osiem tygodni. Przedsię- cześnie zwracam uwagę, że musi zo- w obozie przebywało jednocześnie ok. biorstwo Autostrada Rzeszy zapewnia- Sposób działania obozu Schwetig stać rozważone przeniesienie Pana 500 więźniów. Mogło przez niego przejść ło pracę, organizowało i kierowało nią, i jego znaczenie jako instytucji słu- do Wychowawczego obozu pracy więc co najmniej 11 500 więźniów. 45 4 schwetig (oderblick)

Według osób, które przeżyły obóz, każ- podjął ostatnio ponownie poszukiwania dego tygodnia lub nawet codziennie do- zbiorowych mogił. chodziło do licznych przypadków zgonu więźniów. Jeśli nawet szacować ostroż- Obóz Schwetig przeżyło ok. 10 000 więź- nie, że codziennie umierała jedna osoba, niów. W latach sześćdziesiątych XX w. liczba ofiar obozu wynosiłaby ok. 1500 ukazały się w polskiej prasie, telewizji osób, nie licząc osób zmarłych w trakcie i radiu apele, by przekazywać informa- likwidacji obozu w 1945 r. (zob. niżej). cje o obozie Schwetig do regionalnych Typowymi przyczynami śmierci w obo- Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. zie w Świecku były wyczerpanie z powo- Gdy Wiktor Lemiesz pisał w 1969 r. roz- du niedożywienia, zimna, ciężkiej pracy prawę o obozie, miał do dyspozycji po- i stałego terroru psychicznego i fizycz- nad sto relacji i listów.7 W różnych pla- nego, wypadki przy pracy, samobójstwa, cówkach IPN znajduje się dzisiaj prawie umyślne zabójstwo przez strażników, tysiąc, częściowo nieuporządkowanych, egzekucje, obrażenia w wyniku tortur, relacji byłych – głównie polskich – więź- choroby i pobieranie krwi dla rannych niów obozu Schwetig. Na ich podstawie żołnierzy Wehrmachtu (zwłaszcza pod można dość dokładnie zrekonstruować koniec wojny). Do dzisiaj nie odnale- historię obozu i pojedynczych wydarzeń. ziono masowych grobów więźniów obozu. Istnieją przekazy wskazujące „Przywitano mnie jak wszystkich innych. kilka miejsc z różnych okresów dzia- Komendant wskazał na ścianę, na której łania obozu. Horst Joachim, który we wisiały bykowce, o różnych kształtach wczesnych latach siedemdziesiątych i wielkości, i zażądał, bym sobie wybrał XX w. badał nieistniejące już dokumen- ten, którym mam być bity. Oświadczono ty cmentarza, podaje, że w pierwszych mi, że otrzymam 25 batów i że powinie- miesiącach istnienia obozu zwłoki pa- nem sam liczyć uderzenia. Po pierwszym lono we frankfurckim krematorium. ciosie zacząłem krwawić. Po trzecim lub Osoby, które przeżyły obóz, pamięta- czwartym straciłem przytomność. Raz po ją cmentarze obozowe, znajdujące się raz polewano mnie zimną wodą, po czym w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, ale bito mnie znowu.”8 Ralf Dahrendorf (1929-2009) war zu Kriegsende Gefangener im Lager Schwetig. / nie mogą wskazać dokładnej lokalizacji. Ralf Dahrendorf (1929-2009) był pod koniec wojny więźniem obozu w Świecku. Hildegard Musick, mieszkająca wcze- „Ulubioną »rozrywką« wachmanów był Quelle / Źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/Ralf_Dahrendorf śniej w Świecku, wspomina wóz, który bieg więźniów wokół małego placyku. przynajmniej raz na tydzień wywoził W każdym rogu stali wartownicy i po- bez przytomności. Mnie w czasie takiej dwunastu czy czternastu młodych ludzi, wczesnym rankiem zwłoki więźniów ganiali nas kablem, którym bito gdzie gonitwy odbito lewą nerkę.”9 których tam zabrano. Nigdy ich więcej z obozu na nieistniejący obecnie cmen- popadło. »Zabawę« przerywano dopiero „Była też izba chorych, ale kto tam szedł, nie widziałem.”10 tarz wiejski w Świecku. Poznański IPN wtedy, gdy większość biegnących leżała już nie wracał. Przypominam sobie grupę 4 schwetig (oderblick) 46

Były niemiecki więzień wspomina roz- watele Związdku Radzieckiego, uprowa- mowę z 1944 r. z policyjnym sanitariu- dzeni z Ukrainy. (…) Pod koniec 1944 r. szem Otto, mówiącym o „odstrzykiwa- z tych 16 Ukraińców powieszono pięciu niu” chorych, czyli wstrzykiwaniu im mężczyzn i trzy kobiety (…). W przypad- trucizny w trakcie pobytu w obozowej ku małżeństw postąpiono wyjątkowo izbie chorych. okrutnie: obydwie żony musiały patrzeć, jak umierają ich mężowie.”13 „Z pracy nie wolno było nic przynosić, żadnych ziemniaków, jabłek czy papiero- Według anonimowej relacji człon- sów – nic. U jednego więźnia znaleziono ka rodziny lekarza policyjnego, każda paczuszkę papierosów. Nie wiem, skąd je egzekucja w Świecku była świętem miał, może ktoś mu je dał. Dostał 50 ude- dla frankfurckiej policji. Po egzekucji rzeń gumową pałką i nie mógł potem cho- szykowano poczęstunek w obozowej dzić dwa czy trzy tygodnie. Nie wiem, co stołówce, która znana była wśród poli- jeszcze z nim robili i czy przeżył. Z powodu cjantów z dobrego i obfitego jedzenia. nieporozumień czy prób ucieczki ciągle Produkty spożywcze na pewno były nas szykanowano i bito, wieczorem, do kradzione z zaopatrzenia więźniów. Überreste des Lagers / Pozostałości po obozie nocy. Najgorszy był jeden mały niemiecki Foto / Zdj.: Adam Czerneńko strażnik. Gdy znalazł u kogoś wieczorem Więźniowie, którym udało się przeżyć po- niedopałek papierosa, ten dostawał 25 byt w tzw. „wychowawczym obozie pra- uderzeń gumową pałką.”11 poddawany ciężkim szykanom i tzw. W ziemi były dwa betonowe kloce z dziu- cy” trafiali w niektórych przypadkach do „ćwiczeniom karnym”. Trzeci etap trwał rami, na których stawiano szubienicę. obozów koncentracyjnych SS. Większość Po całym, nawet kilkunastogodzinnym zwykle sześć do ośmiu tygodni, ale Trzymano ją w obozie i tylko na egze- z nich wychodziła jednak na wolność i była dniu pracy poza obozem, prowadzono w wielu przypadkach zdecydowanie dłu- kucje więźniowie przenosili ją tam i roz- kierowana albo do swojego dawnego, albo tzw. ćwiczenia gimnastyczne, np. wielo- żej. W tym czasie więźniowie pracowali stawiali. Egzekucje odbywały się prawie do nowego miejsca pracy. Uwolnienie godzinne wykonywanie przysiadów. In- pod dozorem strażników poza obozem, w każdym tygodniu, przy czym prawie z obozu następowało zwykle bez wcze- nym sposobem torturowania więźniów np. przy pracach ziemnych związanych zawsze obecny był kierownik gestapo SS śniejszej informacji, nikt więc nie wiedział, był ciągły pośpiech. Biegać trzeba było z budową autostrady. Sturmbannführer Richter.”12 ile jeszcze będzie w nim przebywał. nawet do toalety. Wyżywienie było zde- cydowanie niewystarczające i zupełnie Regularnie dochodziło do egzekucji, za- Według relacji innych świadków, szu- Osoba zwolniona z obozu była po odby- nie odpowiadało ludzkim potrzebom. równo na więźniach tego obozu, jak i na bienica znajdowała się na placu apelo- ciu kary zazwyczaj fizycznie i psychicz- Według relacji świadków, pobyt w obozie innych więźniach, których przywoziła wym. Prawdopodobnie przez jakiś czas nie załamana i poddawała się potem można podzielić na trzy etapy. Pierwszy frankfurcka policja. Świadkowie wspo- stała ona rzeczywiście na terenie obo- najgorszym szykanom, ze strachu przed etap to przybycie do obozu i bestialskie minają: zu, a w innym okresie – poza nim. ponownym uwięzieniem. Jej stan służył bicie. Drugi etap to tzw. kwarantanna, zarazem zastraszaniu innych robotni- trwająca ok. osiem dni, w czasie której „Tuż za obozem znajdowała się szkółka „Na początku listopada 1944 roku przy- ków przymusowych, aby się nie odwa- więzień jeszcze nie pracował, ale był leśna z polaną. Tam wieszano więźniów. wieziono więźniów z Guben. To byli oby- żyli nigdy sprzeciwić Niemcom i aby nie 47 4 schwetig (oderblick) próbowali ucieczki. Obóz Schwetig był politycznych i „rasowych” w wychowaw- znany w całej frankfurckiej rejencji rzą- czych obozach pracy. Od mniej więcej dowej ze swojego okrucieństwa i bali tego czasu w obozie istniał także barak się go nie tylko robotnicy przymusowi dla kobiet i dziewcząt. Z tego okresu po- z zagranicy, ale również Niemcy. chodzą też pierwsze pewne informacje o niemieckich więźniach. Znamienny jest „W listopadzie 1942 roku zostałem przypadek adwokata dr. Hermanna (albo zwolniony z obozu i przewieziony do Hansa) Hammerschidta z Cottbus. Jako urzędu pracy we Frankfurcie nad Odrą. osoba pochodzenia żydowskiego, żył on Ponieważ był już wieczór, musiałem w tzw. „uprzywilejowanym małżeństwie przenocować w baraku tuż koło urzę- mieszanym” z „aryjską” kobietą. Ode- du. Następnego ranka odebrała mnie brano mu jego pozycję społeczną, ale nie jakaś chłopka, córka mojego nowego można mu było dotąd osobiście zaszko- pracodawcy. Wcześniej zważono mnie, dzić. 11 grudnia 1944 r. wezwano go na ważyłem 40 kg. Przed moją deportacją przesłuchanie do Frankfurtu nad Odrą, z Ukrainy ważyłem 80 kg.”14 zabrano do obozu Schwetig i zastrzelono. Umierającego wyrzucono na obozowe Najpóźniej w czerwcu 1944 r. obóz gnojowisko, z którego potem inni więź- Schwetig przemianowano na Rozsze- niowie musieli wyciągać jego zwłoki. rzone Więzienie Policyjne Frankfurt nad Überreste des Lagers / Pozostałości po obozie Odrą. Według Elisabeth Thalhofer okre- Jesienią 1944 r. zostali zatrzymani Ralf Foto / Zdj.: Adam Czerneńko ślenie „rozszerzone” („erweitert”) ma Dahrendorf i jego szkolni koledzy. Po- dwa znaczenia. Z jednej strony chodzi stawiono im zarzut rozprowadzania Schwetig został rozwiązany. Przebywało (Crossener Weg) i dalej mostem przez o zwiększenie liczby więźniów, z drugiej antypaństwowych ulotek i uwięziono w nim wówczas ok. 800 więźniów. Dzień Odrę we Frankfurcie. Tam niemieckich zaś o rozszerzenie uprawnień policji. w obozie Schwetig. Ralf Dahrendorf zo- wcześniej z obozu Brätz (por. obóz nr 20) więźniów skierowano do budowy oko- Wcześniej policja mogła zatrzymywać stał zwolniony dwa dni przed likwidacją i być może także z Poznania dotarło tu pów, a pozostałych poprowadzono dalej. i kierować do obozów praktycznie tyl- obozu. Ojciec jego przyjaciela Eduarda 800 innych więźniów. Chorych i niezdol- Po minięciu Berlina więźniowie spędzi- ko obcokrajowców, tzw. „robotników Grosse, który otrzymał wyrok śmierci nych do marszu zamknięto w baraku dla li jedną noc w obozie koncentracyjnym zagranicznych”, którzy popełnili drob- i został wraz z nim zwolniony, przeku- chorych, które oblano benzyną i podpalo- w Sachsenhausen. W Poczdamie część ne wykroczenia. Cięższe przypadki były pił policjantów. Kilkumiesięczny pobyt no. Osoby próbujące uciekać z płonących więźniów skierowano do pracy w zakła- kierowane do sądu albo do obozów kon- w Świecku zajmował Dahrendorfa aż do baraków zastrzelono. Krzyki palących się dach lotniczych Heinkel. Po siedmiu ty- centracyjnych SS. Według Gabriele Lotfi śmierci w 2009 roku i prawdopodobnie osób były tak przeraźliwe, że niemiec- godniach, 16 marca, 29 więźniów obozu powodem przemianowania przez poli- miał wpływ na jego pracę w dziedzinie cy mieszkańcy pobliskiej wsi chowali Schwetig dotarło do obozu koncentracyj- cję „wychowawczych obozów pracy” na socjologii liberalnej.15 się w piwnicach. Około 1600 więźniów nego Buchenwald w Turyngii. Jeden z nich „rozszerzone więzienia policyjne” była poprowadzono marszem śmierci na za- ukrył się tam i został później uwolniony, próba obejścia rozkazu Reichsführera SS, 31 stycznia 1945 r., bezpośrednio przed chód, najpierw ulicą Powstańców Wiel- reszta została następnego dnia poprowa- zabraniającego umieszczania więźniów wkroczeniem Armii Czerwonej, obóz kopolskich (Schwetiger Weg), ulicą 1 Maja dzona dalej w nieznanym kierunku. 5 grundheide 48

Nahezu alle in dieser Tabelle erwähn- Erst ab Januar 1942 ist das Lager Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe ten Autobahnzwangsarbeitslager auf Grundheide durch Sterbefallakten Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / historisch brandenburgischen Terrain hier internierter sowjetischer Kriegs- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny sind auch bereits in der “Niederschrift gefangener eindeutig belegt. Die so- 1 Abort / 1 latryna der Streckenbereisung vom 21.10. - wjetischen Gefangenen führten 1942 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek 24.10.40” der Obersten Bauleitung die durchaus umfangreichen soge- Lagerführer / Komendant Müller II RAB Berlin (Bundesarchiv R4601/990, nannten Abschluss- und Restarbei- Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Bl. 23) als bezugsfertig oder als noch ten nach der ministeriell verordneten Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 25 im Jahr 1940 fertig zu stellen erwähnt. Stillegung des Reichsautobahnbaus Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 121 Das Lager Grundheide nicht. Statt- Frankfurt-Poznań durch. Gleichzeitig Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 175 dessen wird ein Lager Kunersdorf mit diente dieses Lager als sogenanntes Bemerkungen / Uwagi Durchgangslager / Obóz przejściowy einer vorgesehenen Belegungsstärke “Aufpäppelungslager”, in dem die völ- Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 von 400 und einem Belegungstermin lig entkräfteten sowjetischen Kriegs- “sofort” aufgeführt. Eventuell wurde gefangenen fit gemacht werden soll- das Lager Grundheide anstatt des bei ten für den Zwangsarbeitseinsatz im Kunowice (Kunersdorf) vorgesehenen Deutschen Reich. Die Sterblichkeit war Lagers errichtet. Auch eine komplette entsprechend hoch in diesem Lager. Verlegung des Lagers Kunersdorf 1941 Es verfügte über einen eigenen Lager- oder 1942 auf Świeckoer Gebiet mit der friedhof an einem unbekannten Ort in Neubenennung Grundheide wäre eine unmittelbarer Nähe des Lagers. Möglichkeit. Prawie wszystkie przedstawione Die Regionale Kommission zur Auf- w tej tabeli obozy autostradowe na te- klärung nationalsozialistischer Ver- renie historycznej Brandenburgii wy- brechen Zielona Góra führte 1972 ein mienia już jako gotowe do użytku albo Gefangenenlager für mehrere Hun- mające być gotowe w roku 1940 doku- dert polnische Kriegsgefangene bei ment „Zapiski z objazdu trasy w dniach Kunowice auf.16 Nach diesen Angaben 21-24.10.40” („Niederschrift der Strec- bestand es von 1939 bis 1941, die Ge- kenbereisung vom 21.10.-24.10.40”) fangenen arbeiteten am Bau der Reich- Generalna Dyrekcja Budowy Autostrad sautobahn und es befand sich abseits Rzeszy w Berlinie (Oberste Bauleitung der Chaussee von Kunowice Richtung RAB, Bundesarchiv R4601/990, k. 23). Rzepin im Wald. Diese Lagebeschrei- bung passt allerdings auch auf das Oboz Grundheide nie pojawia się na tej Reichsautobahnarbeitslager Neuen- liście. Zamiast niego widnieje na niej obóz Hinterlassenschaften des Lagers / Pozostałości po obozie dorfer Gestell (siehe Lager 6). Kunersdorf z przewidzianą liczbą 400 Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 49 5 grundheide

Lage: Südwestlich der Autobahnabfahrt Słubice im Wald, über nur sehr schlecht befahrbare Wege erreichbar. Świecko (Schwetig), Gemeinde Słubice, Landkreis Słubicki,Woiwodschaft Lubuskie. Funktionszeitraum: Möglicherweise bereits ab Oktober 1940, sicher ab Jahreswende 1941/42, wahrscheinlich bis Kriegsende. Mili- tärische Weiternutzung nach 1945. Insassen: Sowjetische Kriegsgefangene spätestens ab Januar 1942, zuvor möglicherweise polnische Kriegsgefangene. Es gibt einen vagen Hinweis, dass 1945 nach Kriegsende hier Deutsche durch die sowjetische Besatzung interniert waren. Falls das zutriff t, werden am selben Ort auch ehemalige sowjetische Kriegsgefangene interniert gewesen sein, ähnlich dem sowjetischen NKWD-Speziallager Nr. 6 in Słubice. Sichtbare topographische Spuren: Gruben (Ach- tung, ungesichert!) und andere weitfl ächige künstliche topographische Geländeveränderungen, gemauerte Torpfosten oder ähnliches, Zaunpfosten aus Beton mit Sta- cheldraht, ein in Teilen erhaltenes überdachtes Gebäude. Es ist off ensichtlich, dass Teile dieser Spuren aus der Zeit nach 1945, und Teile aus der Zeit vor 1945 stammen. Erinnerungszeichen: Keine

Położenie: Na południowy zachód od zjazdu Słubice, w lesie, utrudniony do- jazd. Świecko (Schwetig), Gmina Słubice, powiat słubicki, województwo lubuskie. Okres działania: Być może już od paździer- nika 1940 r., z pewnością od przełomu lat 1941/42, prawdopodobnie do końca wojny. Więźniowie: Radzieccy jeńcy wojenni – najpóźniej od stycznia 1942 roku. Przedtem być może polscy jeńcy wojenni. Istnieje niejasna przesłanka, że po 1945 r., po za- kończeniu wojny, radzieckie władze inter- nowały tutaj Niemców. Jeżeli tak rzeczywi- ście było, to w jednym miejscu internowani byli wcześniejsi radzieccy jeńcy wojenni, podobnie jak działo się w przypadku ra- dzieckiego obozu specjalnego NKWD nr 6 w Słubicach. Widoczne ślady w przestrze- ni: Doły (uwaga, niezabezpieczone!) i inne sztuczne zmiany w topografii, murowane słupki bramy itp., betonowe słupki będą- ce częścią ogrodzenia z resztkami drutu kolczastego, jeden zachowany częścio- wo zadaszony budynek. Jest oczywiste, że ślady te pochodzą częściowo z okresu po 1945 r., a częściowo sprzed tego czasu. Upamiętnienie: Brak. Hinterlassenschaften des Lagers / Pozostałości po obozie. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 5 grundheide 50 miejsc i terminem oddania do użytku: Istnienie obozu Grundheide jest do- „natychmiast”. Być może obóz Grundhe- statecznie udokumentowane dopiero ide powstał zamiast tego przewidzianego od stycznia 1942 r. poprzez akty zgo- koło Kunowic. Być może też przeniesiono nu internowanych tutaj jeńców ra- obóz Kunersdorf w 1941 lub 1942 r. na te- dzieckich. Jeńcy radzieccy wykonywali ren Świecka zmieniając wówczas jego na- w tym czasie szeroko zakrojone prace zwę na obóz Grundheide. wykończeniowe po zarządzonym przez ministerstwo zakończeniu prac przy Okręgowa Komisja Badania Zbrodni budowie autostrady z Frankfurtu do Hitlerowskich w Zielonej Górze wymie- Poznania. Obóz ten służył jednocze- nia w 1972 r. obóz jeniecki dla kilkuset śnie jako tzw. obóz „rekonwalescen- polskich jeńców wojennych w Kunowi- cyjny” („Aufpäppelungslager”), którego cach16. Według tych danych istniał on celem miało być poprawienie kondycji od 1939 do 1941 r. i znajdował się w lesie wyczerpanych jeńców radzieckich, tak przy drodze z Kunowic w kierunku Rze- żeby mogli oni zostać wykorzystani do pina. Ten opis położenia odpowiadałby innej pracy przymusowej na terenie III jednakże również położeniu innego Rzeszy. Śmiertelność w obozie była wy- obozu autostradowego – Neuendorfer soka, dlatego dysponował on własnym Gestell (por. obóz nr 6). cmentarzem obozowym. Miejsce maso- wego grobu w lesie jest nieznane.

Stammakte der Wehrmacht für den im Lager Grundheide verstorbenen sowjetischen Kriegsgefangenen Andrej Gusev / Akta osobowe wehrmachtu zmarłego w obozie Grundheide sowieckiego jeńca wojennego Andreja Guseva. Quelle / Źródło: Zentralarchiv des Verteidigungsministeriums der Russischen Föde- ration (CAMO) / Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej Hinterlassenschaften des Lagers / Pozostałości po obozie (CAMO), f. 58, op. 977521, d. 1315, https://www.obd-memorial.ru/html/info.htm? Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach id=300604790&page=1 51 5 grundheide

Quelle / Źródło: Zentralarchiv des Verteidigungsministeriums der Russischen Föderation (CAMO) / Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMO), f. 58, op. A-64233, d. 80, http://obd-memorial.ru 6 neuendorfer gestell 52

Die Kommission zur Aufklärung der der sie nicht selten in die Verbannung in Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe nationalsozialistischen Verbrechen ver- sowjetische Gulags führte. Falls die Toten Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) zeichnet auf der Gemarkung Gajec (Neu- des Autobahnarbeitslagers Neuendorfer 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny endorf) ein Lager für sowjetische Kriegs- Gestell doch auf den sowjetischen Ehren- 1 Abort / 1 latryna 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek gefangene.17 In seinem Bereich wurden friedhof in Rzepin umgebettet wurden, nach dem Krieg Massengräber entdeckt. so sind ihre Gräber in keiner Weise ge- Lagerführer / Komendant Müller, Unterführer / podkomendant Weber In den 1950er Jahren wurde in Rzepin ein kennzeichnet. Der Ort des Massengrabs Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 216 Ehrenfriedhof für in der Rzepiner Gegend im Wald ist heute unbekannt. Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 244 gefallene Soldaten der Roten Armee er- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - richtet. Es ist eher unwahrscheinlich, Die heutigen Einwohner der ca. 1200 Me- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - dass die verstorbenen Kriegsgefangenen ter entfernten nächstgelegensten An- Bemerkungen / Uwagi Durchgangslager / Obóz przejściowy dorthin umgebettet wurden, da von den siedlung, des früheren Forsthaus Zohlow, Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Hinterlassenschaften des Lagers / Pozostałości po obozie. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Sowjetischer Ehrenfriedhof in Rzepin / Cmentarz żołnierzy sowieckich w Rzepinie. Quelle / Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzepin Deutschen gefangene und zur Zwangs- sind sich sicher, dass kein weiteres Lager arbeit verpflichtete Soldaten der Roten in diesem Teil der Puszcza Rzepińska Lagebeschreibung oben genannte Straße Auch aus dem Lager Neuendorfer Armee nach Stalins Doktrin als ehrlos (Reppener Heide) bestand, da es nur am gepflastert hätten, die auch eine Quer- Gestell sind eine Reihe von Sterbe- galten. Die Überlebenden sahen sich nach beschriebenen Ort entsprechende Spu- verbindung zwischen den Landstraßen fallakten sowjetischer Kriegsgefan- ihrer Befreiung 1945 sogar einem gene- ren gibt. Sie meinen auch zu wissen, dass von Frankfurt nach Großpolen und nach gener erhalten. Zwischen den Lagern rellen Kollaborationsverdacht ausgesetzt, es Kriegsgefangene waren, die die in der Niederschlesien darstellt. Grundheide und Neuendorfer Gestell 53 6 neuendorfer gestell

Lage: Unmittelbar nordwestlich einer Kreuzung der gepflasterten Straße, die von Zielony Bór (Forsthaus Grüner Tisch und Forsthaus Am Spring) zur Landstraße von Frankfurt über Słubice nach Rzepin und Poznań führt, mit einem Waldweg, und zwar 750 Meter nördlich der Autobahn und 2500 Meter südlich von Sułówek (Neu Zohlow), schräg gegenüber eines Wanderparkplat- zes der Oberförsterei Rzepin. Gemeinde Rzepin (an der Gemarkungsgrenze zur Gemeinde Słubice), Landkreis Słubicki, Woiwodschaft Lubuskie. Funktion- szeitraum: Möglicherweise bereits ab Oktober 1940, sicher ab Jahreswende 1941/42, wahrscheinlich bis Kriegsende. Insassen: Sowjetische Kriegsgefan- gene spätestens ab Januar 1942, zuvor möglicherweise polnische Kriegsgefan- gene. Sichtbare topographische Spuren: Vereinzelte Beton- und Mauerreste, eventuell ungesicherte Fallgruben. Erinnerungszeichen: Keine

Położenie: Na północny zachód od skrzyżowania brukowanej ulicy prowa- dzącej z Zielonego Boru (leśniczówka Grüner Tisch i leśniczówka Am Spring) do drogi krajowej z Frankfurtu przez Słubice do Rzepina i Poznania, z leśną drogą, 750 metrów na północ od autostrady i 2500 metrów na południe od miejsco- Das Straßenpflaster geht in den Asphalt der Brücke über die Autobahn über / Bruk wości Sułówek, po skosie naprzeciwko leśnego parkingu Nadleśnictwa Rzepin. przechodzi w asfalt pokrywający most nad autostradą. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Gmina Rzepin (na granicy z gminą Słubice), powiat słubicki, województwo lu- buskie. Okres działania: Być może już od października 1940 roku, z pewnością i okolicach. Jest raczej mało prawdo- Obecni mieszkańcy oddalonego o około od przełomu lat 1941/42, prawdopodobnie do końca wojny. Więźniowie: Ra- podobne, że radzieccy jeńcy wojenni, 1200 metrów osiedla, będącego przed ro- dzieccy jeń cy wojenni – najpóźniej od stycznia 1942 roku. Przedtem być może którzy nie przetrwali obozów, zostali kiem 1945 leśniczówką Zohlow, są pewni, polscy jeńcy wojenni. Widoczne ślady w przestrzeni: Pojedyncze resztki beto- przeniesieni na teren tego cmenta- że w tej części Puszczy Rzepińskiej nie nu i murów, ewentualnie niezabezpieczone doły. Upamiętnienie: Brak. rza. Według doktryny Stalina pojmani było innego obozu. Jakiekolwiek ślady przez Niemców i zmuszeni do pracy można bowiem odnaleźć tylko na opisa- przymusowej żołnierze Armii Czerwo- nym wcześniej miejscu. Mieszkańcy wie- scheint eine enge Verbindung bestan- wurden auch am Lager Grundheide be- nej uchodzili za pozbawionych hono- dzą również, że to jeńcy wojenni wyłożyli den zu haben. Vermutlich arbeiteten graben, und umgekehrt. ru. Zgodnie z odgórnymi dyrektywami brukiem wspomnianą drogę, która łączy die sowjetischen Kriegsgefangenen tych, którzy przeżyli podejrzewano drogi krajowe z Frankfurtu w kierunku beider Lager an dem selben Baulos der Komisja Badania Zbrodni Hitlerow- o kolaborację, co najczęściej kończyło Wielkopolski i w kierunku Dolnego Śląska. Reichsautobahn. Auch das Reichsauto- skich wymienia w miejscowości Ga- się dla nich zesłaniem do Gułagu. Jeżeli bahnarbeitslager Neuendorfer Gestell jec (Neuendorf) obóz dla radzieckich zmarli z obozu autostradowego Neu- Akty zgonów radzieckich jeńców wo- wurde als Aufpäppelungslager klassifi- jeńców wojennych.17 Na tym terenie endorfer Gestell mimo wszystko zo- jennych zachowały się również dla obo- ziert, in dem die sowjetischen Kriegs- odkryto po wojnie masowe groby. stali przeniesieni na cmentarz w Rze- zu Neuendorfer Gestell. Wydaje się, że gefangenen wieder einigermaßen zu W latach 50. utworzono w Rzepinie pinie, ich mogiły nie są w żaden sposób istniały ścisłe powiązania między obo- Kräften kommen sollten. Verstorbene cmentarz wojenny dla żołnierzy Ar- oznaczone. Miejsce masowego grobu zami Grundheide i Neuendorfer Gestell. aus dem Lager Neuendorfer Gestell mii Radzieckiej poległych w Rzepinie w lesie jest dziś nieznane. Prawdopodobnie radzieccy jeńcy wo- 6 neuendorfer gestell 54

Quelle / Źródło: CAMO, f. 58, op. 977520, d. 1494

Quelle / Źródło: CAMO, f. 58, op. 977520, d. 1542 jenni z obu obozów pracowali przy tym w którym jeńcy radzieccy mieli nabrać samym odcinku budowy autostrady. nieco sił. Zmarli z obozu Neuendorfer Również obóz Neuendorfer Gestell był Gestell byli chowani również przy obo- tzw. obozem „rekonwalescencyjnym”, zie Grundheide i odwrotnie. Quelle / Źródło: CAMO, f. 58, op. A-64233, d. 80 55 rzepin (reppen)

Rzepin war die Kreisstadt des West- Erhaltener Barackenkomplex südlich des sowjetische Kriegsgefangene handeln. Jak we wszystkich miastach Rze- sternberger Landes, das vom 13. Jahr- Bahnhofs (ulica Zachodnia und ulica Celna) Es soll von 1941-1945 bestanden haben szy Niemieckiej, także w Rzepinie hundert bis 1945 ununterbrochen zu und sich an einem Eisenbahnknoten be- w okresie drugiej wojny światowej Brandenburg gehörte. Die Stadt hatte Wahrscheinlich handelt es sich um das funden haben. Die Gefangenen arbeite- robotnicy przymusowi byli wszech- 1939 ca. 6.400 Einwohner und war ge- Lager für ein Arbeitskommando sow- ten für die Reichsbahn.19 obecni: w zakładach przemysłowych prägt durch Industrie, Handwerk und jetischer Kriegsgefangener in der Nähe i rzemieślniczych, w rolnictwie, zakła- die Eisenbahn. des Bahnhofs, das die Hauptkommis- Die gemauerten Baracken werden heute dach miejskich, a nawet w prywatnych sion zur Aufklärung der nationalsozi- gewerblich genutzt. gospodarstwach domowych. Ponieważ Heute ist Sŀubice Kreisstadt des mit alistischen Verbrechen in Polen 1979 nie powstały dotąd żadne opracowania dem Landkreis Weststernberg nahe- aufführt. Demnach soll es von 1941 bis Jüdischer Friedhof Rzepin na temat pracy przymusowej w Rzepi- zu deckungsgleichen Powiat Sŀubickie. vermutlich 1945 bestanden haben. Die Der historische Friedhof der deutschen nie, obok obozów autostradowych dla Rzepin hat heute ca. 6.700 Einwohner, Sterblichkeit sei hoch gewesen. Nach jüdischen Gemeinde von Rzepin befin- Żydów, zostaną tu krótko przedstawio- mit den eingemeindeten Dörfern sind Kriegsende hätte man eine Vielzahl an det sich unweit des Standorts des Au- ne również dwa inne kompleksy obo- es knapp 10.000. Auch nach der Ein- Gräbern gefunden.18 tobahnlagers Kreuzsee. Es wäre nicht zowe, których budynki zachowały się stellung von Nebenlinien ist die Stadt untypisch, wenn die vermutlich vielen do dzisiaj. Poniższa mapa przedstawia Rzepin nach wie vor geprägt durch ei- Weiterhin gaben jüdische Überlebende, hundert jüdischen Toten dieses Lagers ich rozmieszczenie. nen bedeutenden Eisenbahnknoten und die im Autobahnlager Kreuzsee unter- zumindest zu einem großen Teil hier in Grenzbahnhof. gebracht waren an, sie hätten als gelern- Massengräbern beerdigt worden wären. Zachowany kompleks baraków na połu- te Schuster und Sattler Uniformteile für dnie od dworca (ul. Zachodnia i ul. Celna) Wie in allen Städten des Deutschen die Wehrmacht hergestellt. Ihre Werk- Reichs, wird ausländische Zwangsar- stätten hätten sich in einer Baracke am Rzepin był stolicą Ziemi Torzymskiej Prawdopodobnie był to obóz dla koman- beit im Rzepin des Zweiten Weltkriegs Bahnhof befunden. Demnach wären sie zachodniej (Weststernberger Land), do sowieckich jeńców wojennych w po- omnipräsent gewesen sein; von den jeden Morgen und jeden Abend in einer która od XIII wieku nieprzerwanie nale- bliżu dworca, który wymienia w 1979 r. Industrie- und Handwerksbetrieben, bewachten Kolonne mitten durch die żała do Brandenburgii. W 1939 r. miasto Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- über die Landwirtschaft, städtische Stadt gezogen. miało około 6.400 mieszkańców, a jego rowskich w Polsce. Istniał on od 1941 do Betriebe, bis zu privaten Haushalts- charakter kształtował przemysł, rze- prawdopodobnie 1945 r. Śmiertelność hilfen. Es liegen allerdings keinerlei Die gemauerten Baracken werden heute miosło i kolej. była bardzo duża. Po wojnie znaleziono regionalgeschichtliche Studien zu hauptsächlich gewerblich genutzt. wiele grobów.18 Żydzi, którzy w czasie Zwangsarbeit in Rzepin vor. Daher sol- Dzisiaj Słubice są stolicą powiatu słu- wojny przebywali w obozie autostra- len folgend, neben den Reichsauto- Erhaltener Barackenkomplex zwischen bickiego, który niemal całkowicie po- dowym Kreuzsee, podają, że jako wy- bahnzwangsarbeitslagern für Juden, der ulica Sienkiewicza und der ulica 1 Maja krywa się z dawnym okręgiem (Landkre- kształceni szewcy i siodlarze produko- auch zwei weitere größere Lager- is Weststernberg). Rzepin ma obecnie wali części mundurów dla Wehrmachtu. komplexe in der Stadt, die baulich bis Hierbei kann es sich um das von der Regi- 6.700 mieszkańców (wraz z włączonymi Ich warsztaty znajdowały się w baraku heute weitgehend erhalten sind, kurz onalkommission zur Aufklärung der na- do niego wsiami prawie 10.000). Nawet koło dworca. Prawdopodobnie prze- dargestellt werden. Zur räumlichen tionalsozialistischen Verbrechen Zielona po likwidacji części połączeń miasto to chodzili oni każdego ranka i każdego Veranschaulichung kann die folgende Góra 1972 aufgeführte Lager für mehre- jest wciąż ważnym węzłem kolejowym wieczoru w strzeżonej kolumnie przez Karte helfen. re hundert polnische, französische und i dworcem granicznym. miasto. rzepin (reppen) 56

Grundlagen dieser Grafik sind die Messtischblätter 3654 Drenzig von 1942 (linker Teil) und 3655 Reppen von 1909 (rechter Teil) aus Beständen der Universität Poznań, die vor und nach 1945 bearbeitet wurden und bis Anfang 2017 auf http://mapy.amzp.pl/ online frei verfügbar waren. Podstawą tej grafi ki są mapy topografi czne 3654 Drenzig z 1942 r. (lewa strona) i 3655 Reppen z 1909 r. (prawa strona) z zasobu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, które były opracowywane przed i po 1945 r. a do początku 2017 r. były dostępne na stronie: http://mapy.amzp.pl.

3

4 2

5

1 6

Autobahn im Bau / Autostrada w budowie 1940-1942

1. Reichsautobahnlager Reppen / Obóz autostradowy Reppen 2. Erhaltener Barackenkomplex südlich des Bahnhofs / Zachowany kompleks baraków na południe od dworca 3. Erhaltener Barackenkomplex zwischen der ul. Sienkiewicza und der ul. 1 Maja / Zachowany kompleks baraków między ul. Sienkiewicza a ul. 1 Maja 4. Matktplatz. Standort des Gedenksteins von 1985 / Rynek. Pomnik z 1985 r. 5. Historischer jüdischer Friedhof / Historyczny cmentarz żydowski 6. Reichsautobahnlager Kreuzsee. Genauer Standort unbekannt. / Obóz autostradowy Kreuzsee. Dokładne położenie nieznane. 57 rzepin (reppen)

Vermutlich erhaltene Zwangsarbeiterbaracken, 2016. / Prawdopodobnie zachowane baraki robotników przymusowych, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach

Murowane baraki wykorzystywane są Murowane baraki użytkowane są obec- obecnie głównie do celów gospodar- nie w celach gospodarczych. czych. Cmentarz żydowski w Rzepinie Zachowany kompleks baraków między Historyczny cmentarz niemieckiej gminy ul. Sienkiewicza a ul. 1 Maja żydowskiej w Rzepinie znajduje się w po- Jest to być może wymieniany przez Wo- bliżu miejsca, w którym działał obóz au- jewódzką Komisję Badań Zbrodni Hitle- tostradowy Kreuzsee. Można przypusz- rowskich w Zielonej Górze obóz dla kil- czać, że przynajmniej część z wielu setek kuset polskich, francuskich i sowieckich osób zmarłych w tym obozie pochowano jeńców wojennych. Istniał on w latach w grobach masowych na tym cmentarzu. 1941–1945 w okolicach węzła kolejowe- go. Jeńcy pracowali na kolei.19 58

Kostrzyn Ośno Kowalów DW 139 Lubuskie DW 134 Ilanka Bielice Rzepin Gajec Tarnawa Rzepińska 7 9

8 Jezioro Długie Kreuzsee

Ilanka Boczów

Rzepinek DW 139 Jezioro Kręcko DW 134

Nowy Młyn

Gądków Wielki G 59

Kownaty Sulęcin Prześlice Tursk Ilanka

DW 138

12 Walewice 10 11 Pniów MOP/Raststätte Walewice/Koryta

Torzym

Garbicz

DK 92 Koryta Ilanka Krosno Odrzańskie 7 reppen 60

Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe Lage: Südwestlich des Stadtrandes im Wald. Die vereinzelten Gehöft e in un- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / mittelbarer Lagernähe bestehen heute nicht mehr. Funktionszeitraum: Ende 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1940 bis vermutlich Sommer 1942. Insassen: Juden. Sichtbare topographische 1 Abort / 1 latryna Spuren: Barackenfundamente, Gruben (Achtung, ungesichert!). Erinnerungs- 2 weitere Gebäude / 2 inne budynki zeichen: Am Lagerort keine. Gedenkstein auf dem Marktplatz in Rzepin. Lagerführer / Komendant Müller, Unterführer / podkomendant Elias Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 216 Położenie: Na południowo-zachodnich obrzeżach miasta w lesie. Pojedyn- Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 213 czych gospodarstw, które istniały w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, już Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 206 dzisiaj nie ma. Okres działania: od końca 1940 do prawdopodobnie lata 1942. Więźniowie: Żydzi. Widoczne ślady w przestrzeni: fundamenty baraków, Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 163 doły (uwaga, niezabezpieczone!). Upamiętnienie: na terenie obozu brak Bemerkungen / Uwagi Eine Mannschaftsbaracke im Abbau / barak grupowy demontowany upamiętnienia. Pomnik na rynku w Rzepinie. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Hinterlassenschaften des Lagers, 2016. / Pozostałości po obozie, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 61 8 kreuzsee

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Lage: Vermutlich südlich der ulica Poznańska (Sternberger Straße) und Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / westlich des Jezioro Długie (Kreuzsee), unweit des Autobahnanschlusses Rze- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny pin. oder östlich der ulica Kilińskiego (Reichenwalder Straße), am Stadtrand 1 Abort / 1 latryna von Rzepin. Der genaue Lagerstandort konnte nicht bestimmt werden. Funk- Lagerführer / Komendant Perl, Unterführer / podkomendant Gallas tionszeitraum: Ende 1940 bis vermutlich Spätsommer 1943. Insassen: Juden. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 Sichtbare topographische Spuren: Unbekannt. Erinnerungszeichen: Am La- gerort keine. Gedenkstein auf dem Marktplatz in Rzepin Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 227 Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 308 Położenie: Prawdopodobnie na południe od ul. Poznańskiej i na zachód Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 386 od Jeziora Długiego (Kreuzsee), niedaleko zjazdu „Rzepin”, lub na wschód od Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi ul. Kilińskiego, na obrzeżach miasta Rzepin. Dokładnego położenia obozu nie Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 udało się ustalić. Okres działania: od końca 1940 do prawdopodobnie późnego lata 1943 r. Więźniowie: Żydzi. Widoczne ślady w przestrzeni: nieznane. Upamiętnienie: na miejscu obozu brak upamiętnienia. Pomnik na rynku w Rzepinie.

Nach Angaben jüdischer Überleben- Sterbezahlen in diesem Lager, die von der beim Internationalen Suchdienst ein bis zwei Toten täglich bis zu meh- des Roten Kreuzes Bad Arolsen arbei- reren Hundert im Laufe einiger Monate teten sie beim Autobahnbau für die reichen. Explizit als Krankenlager oder Baufirmen Carl Plötner aus Naumburg/ Spital wird es von einem jüdischen Über- Saale, Carl Rose, Carl Weiss und Otto lebenden, sowie Reinhard Wolff, dem Conrad. Im Bereich Rzepin wurden ne- Leiter der Frankfurter Gestapo in einem ben Trassierungsarbeiten mehrere Brü- Nachkriegsverhör bezeichnet. Reinhard ckenbauwerke begonnen. Wolff berichtet sogar von Vergasungen im Lager Kreuzsee, die mit einem Gas- Vermutlich ab 1942 diente das Auto- wagen an kranken und arbeitsunfähigen bahnlager Kreuzsee als Krankensam- Juden vorgenommen wurden. Er bringt Autobahnbrücke in der Nähe von Rzepin, 2007 / Most autostradowy koło Rzepina, 2007. mel- und Sterbelager für alle jüdischen das in einen Zusammenhang mit einer Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Arbeitslager im damaligen Branden- Fleckfieberepidemie. burg. Viele der jüdischen Überlebenden der Autobahnlager geben einen kürze- 1942 wurden auch die jüdischen Insas- ankamen, waren im Lager Kreuzen (sic!) storben seien, dass man vergessen habe, ren Aufenthalt im Lager Kreuzsee an, sen des Autobahnlagers Pinnow (vgl. 400 Mann, die alle krank waren. Sie schli- sie zu begraben. Das Essen war furchtbar. ohne nähere Angaben dazu zu machen. dort, Lager 10) nach Kreuzsee verlegt. chen wie Tote im Lager umher, man hatte Wir erhielten 12 Gramm (sic! Vermutlich Mehrere Überlebende nennen hohe Ein Überlebender erinnert sich: „Als wir den Eindruck, dass sie schon längst ge- Dekagramm. MD) Brot und etwas Suppe, 8 kreuzsee 62

einem sehr schlechten Zustand. Sie sind vollständig erschöpft und ausgearbeitet. Drei von ihnen starben noch in der Nacht der Ankunft. Sie erzählen, dass sie beson- ders unter den Schikanen ihrer eigenen jüdischen Aufseher zu leiden hatten, die sie nicht nur betrogen, um ihre Lebens- mittelrationen verkürzten, sondern sie auch misshandelten und schlugen.“ Am 7. Februar nennt der Ghettoinsasse Oskar Rosenfeld in seinem Tagebuch bereits 28 Tote aus dieser Gruppe.21

Die Erinnerung an Zwangsarbeit und die Autobahnlager in Rzepin

Als in den 1950er Jahren die Autobahn zwischen Güldendorf und Rzepin - und die Autobahnbrücke über die Oder - von der DDR und der Volksrepublik Polen einspurig fertig gestellt wurde, nutzte man ganz selbstverständlich die Vorar- Überführung über die Bahnlinie nach Poznań, 2007. / Niedokończona estakada nad linią kolejową do Poznania, 2007. beiten aus den 1940er Jahren, ohne die Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Herkunft der Planungen aus dem Na- tionalsozialismus und die Ausführung die aus Blättern und Sand bestand. Wir Krankensammellager waren im Lager lisieren ließ. Diese Arbeitskommandos der Vorarbeiten durch Sklavenarbeit zu hungerten furchtbar. Die hygienischen Kreuzsee auch verschiedene jüdische wurden täglich mitten durch die Stadt problematisieren. Die Kooperation der Bedingungen waren nicht schlecht. Wir Arbeitskommandos untergebracht, die geführt. einstigen Kriegsgegner des Zweiten hatten Decken und Pritschen, es war ein ihre Zwangsarbeitsplätze außerhalb des Weltkrieges, nun in propagierter sozia- Waschraum vorhanden, wir konnten uns Lagers hatten. Dazu zählt das erwähn- Am 4. Februar 1943 kehrten 232 kranke listischer Völkerfreundschaft, dazu auf und unsere Hände waschen. Deutsche te Kommando gelernter Schuster und Arbeiter aus dem Autobahnlager Kreuz- Gebiet, das teilweise seine nationale Zivilisten hüteten uns bei der Arbeit. Sie Sattler, sowie ein Arbeitskommando, see zurück ins Ghetto Litzmannstadt. Zugehörigkeit wechselte, war diploma- schlugen uns furchtbar. Wir waren fast das zu landwirtschaftlichen Arbeiten Die Ghettochronik vermeldete: „Die (…) tisch kompliziert genug, um es mit his- alle voll Wunden.“20 auf einem Staatsgut auf einer anderen 232 Personen, welche aus einem Sam- torischer Sensibilität zu belasten. Seit Seite der Stadt Rzepin eingesetzt war. mellager, von wo sie nach verschiedenen diesen Jahren verfügt Rzepin über ei- Nach Einstellung der Autobahnarbei- Der Überlebende nennt den Namen Richtungen zur Arbeit geschickt wurden, nen Autobahnanschluss, der selbstver- ten und parallel zu seiner Funktion als Altmannshof, der sich leider nicht loka- ins Ghetto zurückkamen, befi nden sich in ständlich positiv konnotiert ist. 63 8 kreuzsee

Am 9. Mai 1985 wurde, nicht an den La- Im heutigen Rzepin ist es vor allem der gerorten, sondern im Zentrum der Stadt Koło Regionalistów (Kreis der Regiona- Rzepin, ein Gedenkstein für die ermor- listen), der sich mit Fragen der deutsch- deten Gefangenen der Arbeitslager der polnisch geteilten Geschichte ausei- Kommandos Carl Plötner, Carl Rose, Carl nandersetzt und, in Person von Herrn Weiss und Otto Conrad eingeweiht. Das Damian Utracki, wertvolle Hinweise sind die Namen genau der Baufirmen, auf verschiedene Lagerstandorte geben die Überlebende als die Unternehmer konnte. des Reichsautobahnbaus nennen, die Seit einigen Jahren interessieren sich über die jüdischen Zwangsarbeiter des auch einige im Heimatkreis Weststern- Lagers Kreuzsee verfügten. Die La- berg organisierte ehemalige deutsche gerorte sind nicht genannt, aber es ist Einwohner von Rzepin, die 1945 noch tatsächlich möglich, dass es neben den Kinder waren, für die Geschichte der zwei genannten weitere gab. Mindes- Zwangsarbeit und der Juden in Rzepin tens eine der Baufirmen soll ein lokaler und recherchieren dazu. Sie verfügen Rzepiner Betrieb gewesen sein, der sei- über eigene, allerdings sehr unscharfe Autobahnunterführung bei Rzepin 2007. Die zwei südlichen - befahrenen - Fahr- ne jüdischen Zwangsarbeiter eventuell Erinnerungen an Kolonnen gefangener spuren wurden in den 1950er Jahren auf den von den jüdischen Zwangsarbeitern auf seinem Firmengelände unterbrach- Zwangsarbeiter, oder an einen Aufent- vorbereiteten Brückenelementen fertiggestellt – und in den 1990er Jahren erneuert. te. Bezeichnend ist aber, was sonst auf halt an einem Lagertor mit dem Vater. Die Die ungenutzten nördlichen Brückenteile aus den 1940er Jahren blieben bis 2010 so diesem Gedenkstein nicht genannt ist. lange Zeit bestehenden Vorbehalte gegen stehen. Heute ist die Autobahn zweispurig ausgebaut und es besteht an dieser Stelle Das ist vor allem die jüdische Herkunft eine Beschäftigung mit diesen Themen in eine komplett neue Brücke. der Gefangenen und zum zweiten der den Heimatzeitungen sind größtenteils Niedokończona estakada koło Rzepina, 2007. Dwa południowe – przejezdne – pasy Zusammenhang mit dem Autobahn- nicht mehr vorhanden. Zur Beschreibung zostały zbudowane w latach 50. XX wieku na przygotowanych przez żydowskich robot- bau. Die genauen und historischen Zu- des Lagers Kreuzsee verwenden sie den ników przymusowych elementach mostu. W latach 90. odnowiono je. Niewykorzysta- sammenhänge bleiben den Einwohnern Begriff Konzentrationslager. ne północne części konstrukcji z lat 40. stały tak do 2010 roku. Obecnie autostrada jest Rzepins und anderen Betrachtern damit dwupasmowa i w tym miejscu powstał zupełnie nowy most. unklar. Aber gerade durch diese Abs- Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach traktion fügte er sich um so besser in W archiwum Międzynarodowej Służ- die Narration des nationalen polnischen by Poszukiwań Czerwonego Krzyża Martyriums im Nationalsozialismus ein w Bad Arolsen zachowały się zeznania Prawdopodobnie od 1942 r. obóz auto- niej tego pobytu. Wielu ocalałych mówi und eignete sich für patriotische Feier- ocalałych Żydów, którzy pracowali przy stradowy Kreuzsee służył jako Zbiorczy o dużej liczbie zmarłych w tym obozie, lichkeiten zum Tag der Befreiung vom budowie autostrady dla firm Carl Plöt- Obóz dla Chorych i Umierających dla od jednego-dwóch dziennie do kilkuset Nationalsozialismus, der gleichzeitig ner z Naumburga nad rzeką Saale, Carl wszystkich żydowskich obozów pracy w ciągu kilku miesięcy. Jeden z ocala- für die Befreiung von deutscher Fremd- Rose, Carl Weiss i Otto Conrad. W oko- w ówczesnej Brandenburgii. Wielu oca- łych oraz Reinhard Wolff, kierownik herrschaft und der Polnischwerdung licach Rzepina obok prac ziemnych roz- lałych Żydów z obozów autostradowych frankfurckiego gestapo, nazywali ten der neuen polnischen Westgebiete, hier poczęto budowę kilku mostów auto- podawało, że przebywali krótko także obóz obozem dla chorych albo szpita- konkret der Stadt Rzepin, steht. stradowych. w obozie Kreuzsee, nie opisując dokład- lem. Reinhard Wolff mówi nawet o za- 8 kreuzsee 64 gazowywaniu na terenie obozu Kreuz- mannshof, której niestety nie udało się temie. Współpraca wrogów z okresu czystości w rocznicę wyzwolenia od na- see chorych i niezdolnych do pracy zlokalizować. Komanda były codziennie drugiej wojny światowej, zmuszo- zistów, które było zarazem momentem Żydów, które miało odbywać się w sa- prowadzone do pracy przez miasto. nych do przyjaźni w bloku socjalis- rozpoczęcia polonizacji nowych polskich mochodzie ze specjalną kabiną. Łączy 4 lutego 1943 r. 232 chorych robotni- tycznym, do tego na obszarze, który Ziem Zachodnich. to z epidemią tyfusu plamistego. ków wróciło z obozu autostradowe- częściowo zmienił swoją przynależność W Rzepinie sprawami polsko-niemiec- go Kreuzsee do getta Litzmannstadt. państwową, była i tak dość skompli- kiej podzielonej historii zajmuje się W 1942 r. żydowscy więźniowie obozu W Kronice zapisano: kowana i nie obciążano jej dodatkowo obecnie przede wszystkim Koło Regio- autostradowego Pinnow (por. obóz nr „Wyżej wymienione 232 osoby, które historyczną wrażliwością. Od tego czasu nalistów. Jego członek Damian Utracki 10) zostali przeniesieni do obozu Kreuz- wróciły do getta z obozu zbiorczego, Rzepin ma wjazd na autostradę, co jest służył bardzo cennymi informacjami see. Jeden z ocalałych wspomina: „Gdy skąd skierowano je na roboty do różnych oczywiście pozytywnie oceniane. dotyczącymi różnych lokalizacji obozo- przybyliśmy do obozu Kreuze (sic!) było miejscowości, są w bardzo złym stanie. wych. Od kilku lat również niektórzy byli już tam 400 więźniów, wszyscy chorzy. Są całkowicie osłabieni i wycieńczeni 9 maja 1985 r. w centrum Rzepina od- niemieccy mieszkańcy Rzepina, skupie- Snuli się po obozie jak umarli. Miało się pracą. Trzech spośród nich zmarło jesz- słonięto pomnik upamiętniający zamor- ni w organizacji ziomkowskiej Heimat- wrażenie, że już dawno temu umarli, tyl- cze tej samej nocy, zaraz po przybyciu. dowanych robotników przymusowych kreis Weststernberg, którzy w 1945 ko że zapomniano ich pochować. Jedze- Opowiadają, że szczególnie cierpieli z obozów pracy firm Carl Plötner, Carl r. byli dziećmi, interesują się historią nie było okropne. Otrzymywaliśmy 12 z powodu szykan ze strony własnych ży- Rose, Carl Weiss i Otto Conrad. Ocaleli pracy przymusowej i Żydów w Rzepinie g (sic! Prawdopodobnie dekagram. MD) dowskich nadzorców, którzy nie dość, że wskazują, że to właśnie te firmy praco- i badają te tematy. To właśnie te oso- chleba i trochę zupy zawierającej liście ich oszukiwali zmniejszając racje żywno- wały przy budowie autostrady Rzeszy, by pamiętają, niestety bardzo mgliście, i piasek. Strasznie głodowaliśmy. Wa- ściowe, to w dodatku maltretowali i bili.” wykorzystując żydowskich robotników grupy robotników przymusowych pro- runki sanitarne nie były złe. Mieliśmy przymusowych z obozu Kreuzsee. Miej- wadzonych przez miasto. Jedna osoba prycze i koce, była łaźnia, mogliśmy myć 7 lutego mieszkaniec getta Oskar Ro- sca obozów nie zostały podane i możli- pamięta, że była ze swoim ojcem przy ręce i całe ciało. Niemieccy cywile pilno- senfeld notuje w swoim dzienniku 28 we, że obok dwóch wymienionych ist- bramie obozu. W większości zniknęły wali nas podczas pracy. Bili nas niemiło- zgonów osób z tej grupy.21 niały jeszcze inne. Przynajmniej jedna już obecne przez długi czas zastrzeże- siernie. Wszędzie mieliśmy rany.”20 z tych firm pochodziła z Rzepina i mogła nia co do zajmowania się tym tematem Pamięć o pracy przymusowej i obozach na swoim terenie urządzić zakwatero- w gazetkach ziomkowskich. Opisu- Po wstrzymaniu prac przy autostradzie, autostradowych w Rzepinie wanie dla robotników przymusowych. jąc obóz Kreuzsee używają oni pojęcia w związku z funkcją zbiorczego obo- Znamienne jest to, co nie zostało napi- „obóz koncentracyjny”. zu dla chorych, przebywały tu różne Kiedy w latach 50. PRL i NRD zbudowały sane na pomniku. Przede wszystkim nie żydowskie komanda, które pracowa- jednopasmową autostradę pomiędzy wspomniano o żydowskim pochodzeniu ły przymusowo poza terenem obozu. Güldendorf a Rzepinem oraz most au- więźniów oraz o związku obozów z au- Do nich zalicza się wspomniane wyżej tostradowy na Odrze, wykorzystano tostradą. Dokładny historyczny kon- komando zawodowych szewców i sio- oczywiście prace przygotowawcze z lat tekst pozostaje przez to dla mieszkań- dlarzy, jak również komando wykorzy- 40. Nie zastanawiano się przy tym, że ców Rzepina niejasny. Ale właśnie dzięki stywane do prac rolniczych w majątku plany pochodzą z okresu narodowe- takiemu poziomowi ogólności napis pa- państwowym po drugiej stronie Rzepi- go socjalizmu, ani że, wcześniejsze sował do narracji o polskiej narodowej na. Jeden z ocalałych podaje nazwę Alt- prace wykonano w niewolniczym sys- martyrologii i do patriotycznych uro- 65 8 kreuzsee

Gedenkstein auf dem Marktplatz in Rzepin 2016. / Pomnik na rynku w Rzepinie, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 9 beelitz 66

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Zwischen Bielice (Beelitz) und Boczów (Bottschow). Die genaue Lage ist Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / unbekannt. Gemeinde Torzym (Sternberg), Kreis Sulęciński, Woiwodschaft Lu- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny buski. Sichtbare topographische Spuren: unbekannt. Funktionszeitraum: Ende 1 Abort / 1 latryna 1940 bis August 1942 oder 1943. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden. Eine Mannschaftsbaracke Położenie: Między Bielicami a Boczowem. Dokładne położenie nie jest zna- für Wannsee. Der Rest wird für Markstädt abgebaut. / Więźniowie żydowscy. Jeden ne. Gmina Torzym, powiat sulęciński, województwo lubuskie. Widoczne ślady barak grupowy dla Wannsee. Reszta zostanie w przestrzeni: nieznane. Okres działania: od końca 1940 do sierpnia 1942 lub zdemontowana dla Markstädt. Barak grupowy 1943 r. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. demontowany Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Ein Überlebender gibt an, vor den Ju- bensmitteln und eventuell anderen den wären bereits französische Kriegs- Materialien, vor allem Steckrüben, per gefangene in diesem Lager gewesen.22 Pferdewagen nach Boczów begleitet zu Die polnische Kommission zur Aufklä- haben. Der Vater erzählte ihm, das wäre rung der nationalsozialistischen Verbre- für die jüdischen Arbeiter an der Auto- chen führt ein Lager in Boczów für jüdi- bahn, aber er solle darüber nicht reden.25 sche Autobahnzwangsarbeiter auf. Die ca. 150 Insassen wären „in speziell abge- teilten Wirtschaftsgebäuden“23 „bei der Jedna z ocalałych osób podaje, że Baufirma Gustaw Dübner“24 unterge- w obozie przebywali wcześniej francu- bracht gewesen. Vermutlich handelt es scy jeńcy wojenni.22 Polska Komisja Ba- sich um das selbe jüdische Arbeitskom- dania Zbrodni Hitlerowskich wymienia mando. Möglich ist, dass im Frühjahr die obóz w Boczowie dla żydowskich robot- hölzernen Unterkunftsbaracken, wie ników przymusowych pracujących przy Spuren des Autobahnbaus zwischen Bielice und Boczów 2007. / Ślady budowy autostra- von der Obersten Bauleitung Reichsau- autostradzie. Tych około 150 więźniów dy między Bielicami a Boczowem, 2007. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach tobahn beschrieben, abgebaut und am ulokowano „w specjalnie wydzielonych Wannsee und bei Breslau weiter ver- budynkach gospodarczych”23 „przy fir- wendet wurden, und ein kleinerer Teil mie budowlanej »Gustaw Dübner«”24. cławia. Mała grupa robotników przy- towarzyszył swojemu ojcu podczas der Zwangsarbeiter vor Ort verblieb und Prawdopodobnie chodzi o to samo ży- musowych mogła pozostać i nocować transportu produktów żywnościo- anders untergebracht wurde. dowskie komando. Możliwe, że wiosną w innym miejscu. wych i być może także innych towarów, drewniane baraki mieszkalne, które wy- przede wszystkich buraków, wozem Ein früherer Einwohner von Mierczany mienia Generalna Dyrekcja Budowy Au- Istnieje relacja byłego mieszkańca wsi konnym aż do Boczowa. Ojciec opowia- (Hildesheim, Gemeinde Torzym) erin- tostrad Rzeszy, zostały rozmontowane Mierczany (Hildesheim, w gminie To- dał mu, że to dla żydowskich robotni- nert sich ca. 1941 als vierzehnjähriger i wykorzystane ponownie nad jeziorem rzym), urodzonego w 1927 roku, który ków autostradowych, ale on nie powi- seinem Vater beim Transport von Le- Wannsee pod Berlinem oraz koło Wro- jako czternastolatek, około 1941 roku nien o tym mówić.25 67 10 pinnow

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Nordöstlich von Pniów, Dorfrandlage, unmittelbar südlich der Auto- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / bahn. Der Lagerort ist über den asphaltierten Rettungsweg längs der Autobahn 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny bequem zu erreichen. Gemeinde Torzym (Sternberg), Kreis Sulęciński, Woiwod- 1 Abort / 1 latryna schaft Lubuski. Sichtbare topographische Spuren: Mauer- und Betonreste. Lagerführer / Komendant Neuhaus Achtung, ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: 10. Dezember 1940 bis Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 218 Sommer 1942. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 169 Położenie: Na północno-wschodnich obrzeżach wsi Pniów, po południowej Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 93 stronie autostrady. Do miejsca, w którym znajdował się obóz, można wygod- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 81 nie dojechać asfaltową drogą ewakuacyjną prowadzącą wzdłuż autostrady. Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / więźniowie żydowscy Gmina Torzym, powiat sulęciński, województwo lubuskie. Widoczne ślady Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 w przestrzeni: resztki muru i betonowe elementy. Uwaga: niezabezpieczo- ne doły! Okres działania: od 10 grudnia 1940 do lata 1942. Więźniowe: Żydzi. Upamiętnienie: brak. von einem Sattsein, das man im Ghetto tischen Motiven erklärt werden. Hier nicht mehr kennt: ‘Wir können essen, es- sollte eine deutschtümelnde Kultur- sen, und nochmals essen...’“27 landschaftsinszenierung stattfinden. Am 10. Dezember 1940 verließ der willigen abgewiesen, und die deutsche Die zensierten Briefe wurden auf An- (vgl. Kapitel: Die Gründe für den Auto- erste Zug mit jüdischen Autobahnarbei- Oberkommission hat von der Zahl der weisung der deutschen Lagerkomman- bahnbau Frankfurt an der Oder-Poznań tern das Ghetto Litzmannstadt. Sein Ziel bisher eingeteilten nochmals bis zu 7% danten geschrieben.28 im Dritten Reich). Pinnow galt als be- war der Bahnhof in Torzym. Je 200 Mann abgelehnt.“26 sonders schönes brandenburgisches sollten in die Arbeitslager Pinnow und Am 16. April schreibt Dawid Sierakowiak 1942 wurde das Autobahnarbeitslager Dorf. Seine Wälder waren populär bei Sternberg gebracht werden. Tatsächlich im Ghetto in sein Tagebuch: „Noch am Pinnow aufgelöst. Der Überlebende Jagdpächtern und -pächterinnen aus waren es dann über ein Drittel weniger. Freitag kam ein Aufruf zur freiwilligen Schmul Wiener berichtet: „Wir wurden Berlin. Von Westen kommend sollte die Ein zweiter Eisenbahntransport von 200 Registrierung heraus: Männer zwischen nach Kreuze bei Repen (sic! Vgl. Lager 8, geplante und heute bestehende Trasse Zwangsarbeitern nach Pinnow war für 18 und 45 und Frauen zwischen 20 und Kreuzsee) gebracht. Von den 400 Mann erst einmal unmittelbar an der Mauer den 9. Januar 1941 vorgesehen. An die- 30 können sich zur Arbeit in Deutschland sind nur noch 110 verblieben.(...) In Kreuze des Dorffriedhofs und zwei backstein- sem Tag fuhr auch ein entsprechender melden. Seit Sonnabend bekommen alle, arbeiteten wir wieder 18 Monate.“29 roten Bauernhöfen vorbei führen. Von Zug im Ghetto ab. Das ganze Frühjahr die sich schon früher eingetragen haben der erhöhten Brücke hätte sich dann, hindurch folgten weitere Transporte in und noch nicht weg sind, Benachrichti- Die Autobahnüberführung am nörd- ohne Schallschutzmauer, ein Blick über die brandenburgischen Autobahnlager gungen, sie sollen sich sofort zur Ausreise lichen Dorfrand, über zwei zusam- die gesamte Dorfflur eröffnet, auf den aus dem Ghetto, vermutlich auch nach einfi nden. Ein paar tausend Leute sind mengefasste Nebenstraßen, ist heute gepflegten Dorfteich, umringt von ro- Pinnow. Am 11.April 1941 vermerkt die schon fort. Wie es scheint, sind sie Glücks- bedeutend niedriger, als die 2010 be- mantischen alten Bauernhöfen. Im Ghettochronik: „Bis jetzt hat das Amt pilze, die die neuen, im Ghetto nicht vor- seitigten Relikte aus den 1940er Jahren. Hintergrund wäre die bis heute sehr be- über 7000 freiwillige Arbeitskandidaten handenen Chancen nutzen, diesen Krieg Diese übertriebene Höhe der von den eindruckende Kirche in Fachwerkkonst- registriert. (Jüdische, MD) Ärztekommis- zu überstehen. Alle Briefe, die von den zur jüdischen Zwangsarbeitern errichteten ruktion zu sehen gewesen. Im Zentrum sionen haben bis zu 40% der Arbeits- Arbeit Verschickten eintreffen, sprechen Brückenelemente kann nur mit ästhe- der Blickachse hätte sich der Gutshof 10 pinnow 68

Pinnow, praktisch ein Schloss, befunden. Sein Besitzer stammte aus einer ange- sehenen Familie von Wehrmachtoffi- zieren. Er verteidigte 1945 als Kompa- nieführer einer zusammengewürfelten Einheit aus Volkssturm-, Wehrmachts- und SS-Angehörigen in einem Bunker bei Międzyrzecz (Meseritz) noch das Deutsche Reich, als die Front bereits vor vier Wochen an ihm vorbei gezogen war, und die Rote Armee es sich längst in seinem Gutshaus in Pniów gemütlich gemacht hatte.30

10 grudnia 1940 r. pierwszy pociąg z żydowskimi robotnikami przymuso- wymi opuścił getto Litzmannstadt. Ce- lem podróży był dworzec w Torzymiu. Do obozów pracy Pinnow i Sternberg miało trafić po 200 mężczyzn. W rzeczywisto- ści było ich o ponad jedną trzecią mniej. Drugi transport kolejowy z 200 robot- nikami do Pniowa był zaplanowany na 9 lutego 1941 r. i zrealizowany zgodnie z planem. Transporty z getta do bran- denburskich obozów autostradowych, Unmittelbar links vom Weg befand sich das Zwangsarbeitslager für Juden zum Autobahnbau. Rechts, direkt hinter der Schallschutz- prawdopodobnie też do Pniowa, trwały wand, ist die Autobahn. Östlich, von Pniów aus gesehen hinter dem Lagerort, befi ndet sich auf einer Erhebung eine eingezäunte całą wiosnę. 11 kwietnia 1941 r. Kronika Waldschonung. Dort, mit Blick auf die Autobahnbaustelle, die Waldlandschaft , das Lager, das Dorf, letztere heute durch junge Bäume Getta notuje: „Do obecnej chwili urząd verdeckt, könnten sich noch Fundamente eines Wohnhauses für die deutschen Lagerangestellten und Wachleute fi nden. Ebenso gut zarejestrował ponad 7 000 zgłoszeń na könnte das Unternehmen Reichsautobahn Privatquartiere im Dorf angemietet haben. roboty. (Żydowskie, MD) komisje lekar- Bezpośrednio na lewo od tej drogi znajdował się obóz dla żydowskich robotników przymusowych pracujących przy budowie skie spośród zgłaszających chęć do wy- autostrady. Po prawej stronie, za ścianą akustyczną, znajduje się autostrada. Na wschód, z perspektywy Pniowa – za miejscem, jazdu zdyskwalifikowały 40%, zaś su- w którym mieścił się obóz, znajduje się na wzniesieniu ogrodzony obszar młodego lasu, z pięknym widokiem na plac budowy, las, perrewizja lekarska niemiecka z liczby obóz i wieś, którą dziś zasłaniają drzewa. Tam można by znaleźć jeszcze fundamenty domu mieszkalnego dla niemieckiej załogi już zakwalifikowanych ochotników od- obozu i strażników. Przedsiębiorstwo Budowy Autostrady Rzeszy mogło też wynajmować dla nich prywatne kwatery we wsi, 2017. rzuciła 7%.”26 16 kwietnia przebywający Foto / Zdj.: Janina Diefenbach, 2017. 69 10 pinnow w getcie Dawid Sierakowiak zanotował w swoim pamiętniku: „W piątek jesz- cze wyszło ogłoszenie o dobrowolnej rejestracji mężczyzn od 18 do 45 lat na roboty do Niemiec oraz kobiet od 20 do 30 lat. Od soboty wszyscy, którzy kie- dykolwiek przedtem rejestrowali się na roboty, a nie wyjechali jeszcze, zaczęli dostawać zawiadomienie o natychmia- stowym stawieniu się na wyjazd. Wy- jechało już kilka tysięcy osób. Zdaje się, że to szczęśliwcy, którzy zdobywają so- bie nowe, nieistniejące w getcie szanse na przetrzymanie tej wojny. Wszystkie listy, które przychodzą od wysłanych na roboty, zapewniają o nieznanej już w getcie sytości: możemy jeść i jeszcze raz jeść”.27 Ocenzurowane listy były pisane pod dyktando niemieckiego komendanta obozu.28

W 1942 r. zlikwidowano autostrado- wy obóz pracy Pinnow. Ocalały Schmul Wiener opowiadał: „Zostaliśmy przy- Zwei von vier identischen Brückenpfeilern am nördlichen Dorfrand von Pniów 2007. / Dwa z czterech identycznych fi larów mostu na wiezieni do Kreuze w pobliżu Repen (sic! północnych obrzeżach wsi Pniów, 2007. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Por. obóz nr 8, Kreuzsee). Z 400 osób pozostało 110. (...) W Kreuze pracowali- być wytłumaczona tylko motywami bezpośrednio wzdłuż muru wiejskiego nie pałac – Pinnow. Jego właściciel po- śmy znowu 18 miesięcy.”29 estetycznymi. Miała tu powstać insce- cmentarza oraz dwóch gospodarstw chodził z poważanej rodziny oficerów nizacja niemieckiego krajobrazu kul- z budynkami z czerwonej cegły. Z pod- Wehrmachtu i jeszcze w 1945 r. jako Wiadukt nad autostradą na północnym turowego (por. rozdział: Dlaczego w III wyższonego mostu widać byłoby – bez dowódca kompanii utworzonej z człon- skraju wsi nad dwiema schodzącymi się Rzeszy budowano autostradę z Frank- ściany akustycznej – całą wieś, zadbany ków Volkssturmu, Wehrmachtu i SS tam drogami jest dziś dużo niższy niż furt nad Odrą do Poznania). Pinnow staw wiejski, otoczony romantycznymi, bronił III Rzeszy w bunkrze koło Mię- usunięte w 2010 r. relikty z lat 40. XX uchodził za szczególnie piękną bran- starymi gospodarstwami. W tle widać dzyrzecza. Armia Czerwona przeszła wieku. Ta przesadna wysokość zbudo- denburską wieś. Otaczające ją lasy były byłoby istniejący do dziś imponujący tę linię już cztery tygodnie wcześniej wanych przez żydowskich robotników popularne wśród myśliwych z Berlina. kościół z muru pruskiego. W centrum i zdążyła urządzić się wygodnie w jego przymusowych elementów mostu może Jadąc z zachodu trasa miała przebiegać osi widzenia byłby dwór – praktycz- pałacu w Pniowie.30 11 sternberg 70

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Lage: Unmittelbar nördlich der Autobahnabfahrt Torzym, direkt in der Gabe- Liczba i rodzaj baraków 2 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / lung der asphaltierten Straße nach Prześnice und der Kopfsteinpfl asterstraße 2 baraki gospodarcze (kuchnia, kantyna, biuro) 2 Waschbaracke / 2 baraki sanitarne nach Kownaty. Stadt Torzym, Kreis Sulęciński, Woiwodschaft Lubuski. Sicht- 2 Aborte / 2 latryny bare topographische. Spuren: Der Lagerort stellt sich deutlich als Waldlichtung 2 weitere Gebäude / 2 inne budynki dar. An den Birkeninseln fi nden sich Reste von Beton und Mauerwerk. Funkti- Lagerführer / Komendant Barthelmann, Unterführer / podkomendant onszeitraum: 10. Dezember 1940 bis vermutlich Sommer 1942. Insassen: Juden. Kutscher Erinnerungszeichen: Keine. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 216 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 291 Położenie: Bezpośrednio na północ od zjazdu z autostrady „Torzym”, przy roz- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 165 widleniu asfaltowej drogi do Prześnic i brukowanej drogi do Kownat. Miasto To- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 150 rzym, powiat sulęciński, województwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrze- Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden. Eine Mannschaftsbaracke ni: Miejsce obozu jest widoczne jako polana w lesie. Przy rosnących wyspowo im Abbau / Więźniowie żydowscy, jeden barak brzozach znaleźć można resztki betonu i muru. Okres działania: od 10 grudnia demontowany

1940 do prawdopodobnie lata 1942 r. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

In der Kleinstadt Torzym gab es einst Geschichtslehrerin aus Torzym befragte auch eine kleine jüdische Gemeinde. sie bereits vor über zehn Jahren mehr- Sie hinterließ einen Friedhof, der heute mals über das Torzym der 1940er Jahre. ohne ortskundige Führung praktisch un- Diesen beiden Frauen ist es zu verdan- auffindbar ist. Vom Autobahnzwangsar- ken, dass die Standorte der Reichsauto- beitslager aus gesehen, befand er sich bahnarbeitslager für Juden Pinnow und unmittelbar auf der anderen Seite der Sternberg überhaupt noch lokalisiert Großbaustelle. Es ist anzunehmen, dass werden konnten. die Opfer des Autobahnbaus größten- teils dort begraben liegen. Die Belegung mit jüdischen Arbeitern aus dem Ghetto Litzmannstadt verlief In Torzym lebt eine Zeitzeugin, die be- weitgehend analog zum Lager Pinnow reits in den frühen 1940er Jahren als (vgl. Lager 10). Doch nur ein Überleben- polnische Zwangsarbeiterin hierher der füllte den Fragebogen des Internati- kam. Sie blieb, als nach dem Zweiten onalen Suchdienstes des Roten Kreuzes, Weltkrieg die gesamte Stadtbevöl- mit ganz wenigen Worten aus, so dass kerung ausgetauscht wurde. Aber im sich daraus keine weiteren Details der Hinblick auf ihren schlechten Gesund- Lagergeschichte entnehmen lassen. heitszustand konnte sie nicht mehr in- Der Lagerort, 2015. / Miejsce, w którym znajdował się obóz, 2015. terviewt werden. Doch eine engagierte Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 71 11 sternberg

Spuren des Lagers, 2015. / Ślady po obozie, 2015. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Grabstein auf dem Jüdischen Friedhof Torzym 2006. / Nagrobek na cmentarzu żydowskim w Torzymiu, 2006. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach

W małym mieście Torzymiu istniała W Torzymiu żyje starsza kobieta, któ- Dzięki tym dwóm kobietom udało się kietę Międzynarodowej Służby Poszu- kiedyś mała gmina żydowska. Pozostał ra przybyła tutaj już we wczesnych uzyskać informacje, które pozwoliły kiwań Czerwonego Krzyża, z której nie po niej cmentarz, którego dzisiaj prak- latach 40. XX wieku jako polska robot- zlokalizować miejsca, w których znaj- znajdują się żadne szczegóły dotyczące tycznie nie da się samodzielnie znaleźć. nica przymusowa. Została tu, kiedy po dowały się obozy autostradowe Pin- historii obozu. Patrząc z miejsca, w którym znajdował drugiej wojnie światowej dokonano now i Sternberg. się obóz autostradowy, cmentarz ży- wymiany wszystkich mieszkańców dowski znajduje się dokładnie po dru- miasta. Ze względu na zły stan jej zdro- Sprowadzanie żydowskich robotników giej stronie ówczesnego wielkiego pla- wia, nie można było z nią już niestety z getta Litzmannstadt przebiegało ana- cu budowy. Można przyjąć, że właśnie rozmawiać. W Torzymiu mieszka rów- logicznie jak w przypadku obozu Pin- tam pochowano większość ofiar budo- nież nauczycielka historii, która od po- now (por. obóz nr 10). Tylko jedna osoba, wy autostrady. nad dziesięciu lat rozmawia z tą panią. która przeżyła ten obóz wypełniła an- 11 sternberg 72

Die Gemeinde Torzym auf einer Hinweistafel im Stadtzentrum 2006. Damals kämpft e man um die Autobahnauf- und Abfahrt auf Gemeindegebiet, die nach den neuen Planungen eigentlich nicht mehr vorgesehen war. / Gmina Torzym na tablicy w centrum miasta, 2006. W tym czasie walczono jeszcze o wjazd i zjazd z autostrady na terenie gminy, który wówczas nie był zaplanowany. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 73 12 wallwitz

Die Arbeitskommandos der Kriegs- Kriegsgefangenenlager als auch ziviles gefangenen im Lager Wallwitz unter- Zwangsarbeitslager aufgeführt. Insas- Lage: An der alten Straße von Torzym nach Walewice (Wallwitz), nördlich der Autobahn. Gemeinde Torzym (Sternberg), Kreis Sulęciński, Woiwodschaft standen dem Stalag III C Alt Drewitz in sen sollen Polen, Russen, Ukrainer, Fran- Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: Mauer- und Betonreste. Achtung, Kostrzyn-Drzewice. Durchschnittlich zosen und ab Herbst 1944 ca. 1000 nach eventuell ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: 1941 bis Januar 1945. waren 700 Gefangene interniert. Beim dem Warschauer Aufstand ausgesiedel- Insassen: Italienische, jugoslawische, französische und sowjetische Kriegsge- Bau der Autobahn waren 1942 sowjeti- te Einwohner der Hauptstadt gewesen fangene, zu verschiedenen Zeiten. Erinnerungszeichen: Keine sche Kriegsgefangene eingesetzt wor- sein. Für die Toten dieses Lagers wären den, zuvor eventuell französische. In sowohl Massengräber im Wald angelegt, Położenie: przy starej drodze z Torzymia do Walewic (Wallwitz), na północ der Unterkunftsliste der Obersten Bau- als auch eine Leichenverbrennungsan- od autostrady. Gmina Torzym (Sternberg), powiat sulęciński, wojewódz- leitung Reichsautobahn Berlin vom Mai lage unweit des Nachbarorts Zagórze two lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: resztki muru i betonu. Uwaga, 1942 ist dieses Lager nicht aufgeführt. (Klein Heinersdorf) in Betrieb genom- możliwe niezabezpieczone doły! Okres działania: od 1941 do stycznia 1945 r. Nach Einstellung der Autobahnbauar- men worden.32 Więźniowie: w różnych okresach włoscy, jugosłowiańscy, francuscy i radziec- beiten wurden die Kriegsgefangenen cy jeńcy wojenni. Upamiętnienie: brak. zu landwirtschaftlichen Arbeiten ein- Komanda robotników złożone z jeń- gesetzt.31 ców wojennych podporządkowane były Stalagowi IIIC Alt Drewitz w Kostrzy- Südlich der Autobahn, in Toporów (Top- niu-Drzewicach. Przeciętnie w obozie znajdowały się dwa inne obozy jeniec- Więźniami byli Polacy, Rosjanie, Ukra- per) und in Bucze (Wutschdorf) bestan- było internowanych 700 jeńców. Przy kie, których więźniowie byli być może ińcy i Francuzi. Jesienią 1944 r. trafiło den zwei weitere Kriegsgefangenen- budowie autostrady w 1942 roku wyko- wykorzystywani do prac przy budowie tu około 1000 mieszkańców Warszawy lager, deren Insassen möglicherweise rzystano sowieckich jeńców, przedtem autostrady. Niestety informacje Komisji wysiedlonych po powstaniu warszaw- auch zu Autobahnbauarbeiten heran- być może francuskich. Na liście kwater Badania Zbrodni Hitlerowskich w Pol- skim. Zmarłych grzebano w grobach gezogen wurden. Die Angaben der pol- Generalnej Dyrekcji Autostrad Rzeszy sce na temat obozu koło wsi Bucze są masowych w lesie. Poza tym zbudowa- nischen Kommission zur Aufklärung der w Berlinie z maja 1942 roku niniejszy bardzo ubogie, a o obozie koło Toporo- no miejsce do palenia zwłok w pobliżu nationalsozialistischen Verbrechen das obóz nie widnieje. Po wstrzymaniu bu- wa zawierają nawet sprzeczności. Ten sąsiedniej miejscowości Zagórze (Klein Lager bei Bucze betreffend sind sehr dowy autostrady jeńcy wojenni zostali drugi był prawdopodobnie dużym obo- Heinersdorf).32 spärlich und zum Lager bei Toporów wykorzystani do pracy w rolnictwie.31 zem, dla 1500-1700 więźniów. Wymie- nicht widerspruchsfrei. Letzteres soll nia się go zarówno jako obóz dla jeńców ein größeres Lager mit 1500-1700 In- Na południe od autostrady, w Toporo- wojennych, jak również jako cywilny sassen gewesen sein. Es wird sowohl als wie (Topper) i w Buczach (Wutschdorf) obóz dla robotników przymusowych. 74

Borys

Buczyna Sieniawa Jezioro Małcz

Pliszka

Łagów Lubuski Zagaje Łagów

Jezioro Łagowskie Lagower See 15 Friedhof/cmentarz Jezioro Bobrze Żelechów 16 Romanówek

13 Łagowa Jezioro Poźrzadło Gronów Goszcza 14

Stok Czartów

Czyste DK 92

Pliszka Bucze Suszyn

Toporów Brzezinki 75

Gorzów Wlkp. szyn DK 3 Międzyrzecz

Międzyrzecz S3 Nowy Dworek Jordanowo Klasztor Barockkloster Paradyż

Jezioro Paklicko Wielkie Packlitz-See 18

19

17 Nowe Karcze

Lubrza DK 3 Glińsk 20

Rusinów Świebodzin Zielona Góra

Wilkowa S3

Witosław

Myszęcin

Rzerzyca DK 92 13 spiegelberg 76

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Vermutlich bei Poźrzadło (Spiegelberg). Die genaue Lage konnte nicht Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / festgestellt werden. Gemeinde Łagów, Kreis Świebodziński, Woiwodschaft Lu- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny buskie. Sichtbare topographische Spuren: unbekannt. Funktionszeitraum: 1 Abort / 1 latryna 14.12.1940 bis vermutlich Frühjahr 1943. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: 2 weitere Gebäude / 2 inne budynki Keine Lagerführer / Komendant Barthelmann Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Położenie: Prawdopodobnie w pobliżu miejscowości Poźrzadło (Spiegel- Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 179 berg). Nie udało się ustalić dokładnego położenia obozu. Gmina Łagów, powiat Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 311 świebodziński, województwo lubuskie. Okres działania: od 14.12.1940 prawdo- podobnie do wiosny 1943 r. Więźniowie: Żydzi. Widoczne ślady w przestrzeni: Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 297 nieznane. Upamiętnienie: brak. Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Więźniowie żydowscy Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Der Zug mit den ersten Autobahn- der Arbeit. Das waren Angestellte und arbeitern für das Lager Spiegelberg Miteigentümer der Baufirma Otto verließ das Ghetto Litzmannstadt am Conrad Hochtiefbau Berlin.33 13.12.1940 um 21.00 Uhr. Sein Ziel, der Bereits 1940 wurde ein jüdischer Arzt Bahnhof Toporów, wurde vermutlich aus dem Jüdischen Krankenhaus Ber- am frühen Morgen erreicht. Den letz- lin in das Lager Spiegelberg abgeord- ten Teil des Weges zum Lager gingen die net. Sein Name war Gerhard Glaser. Zwangsarbeiter zu Fuß. Das berichtet seine Frau Margarete, die Die Sterblichkeit in den Autobahnar- als Krankenschwester ebenfalls im Jü- beitslagern war generell hoch. Dies lag dischen Krankenhaus Berlin arbeitete. insbesondere an der schweren Arbeit, Gerhard Glaser konnte sich sowohl bei unzureichender Ernährung, fehlender den Arbeitern, als auch beim Lagerkom- Arbeitskleidung und den allgemein mandanten äußerst beliebt machen. Er schwierigen Lebensbedingungen, ge- wurde zu Umtrünken der Lagerbeleg- prägt von Krankheitsepidemien und schaft eingeladen und erreichte es, dass Misshandlungen der Gefangenen. Aus der Lagerkommandant ihn alle 14 Tage Spiegelberg berichtet 1950 der ehe- für eine Nacht nach Berlin fahren ließ, malige Häftling Jakob Beckermann um angeblich Medikamente, medizini- von einer Reihe von Selbstmorden. sche Instrumente und Verbandsmaterial Verursacht hätten sie die Schikanen zu holen. Größere Verletzungen jüdi- des Bauführers Nogosek, des Ober- scher Zwangsarbeiter wurden im Jüdi- schachtmeisters Gustav Holz und des schen Krankenhaus Berlin behandelt. Unvollendete Autobahnbrücke bei Poźrzadło 2017. / Niedokończony most autostradowy, Schachtmeisters Fritz Miki, während Margarete Glaser berichtet von einem Poźrzadło 2017. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko 77 13 spiegelberg

Mutterbodenhaufen, 2017. / Nasyp z czarnoziemu, 2017. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko Mutterbodenhaufen 1941. Der Bauunternehmer Willi Krenz aus Berlin-Lichterfelde stellte dem Unternehmen Reichsautobahn den von jüdischen Zwangsarbeitern des La- gers Otusch (vgl. Lager 29) abgetragenen und gesicherten Mutterboden und Grassoden entsprechend seiner Kubikmeterzahl in Rechnung. jungen Juden, dem man im Lager Spie- gers Spiegelberg, nach Poznań-Krzesiny Nasyp z czarnoziemu w 1941 r. Przedsiębiorca budowlany Willi Krenz z Berlina- gelberg die Niere eingetreten hatte und (vgl. Lager 37, Kreising) verlegt. -Lichterfelde wystawił firmie Autostrada Rzeszy rachunek za policzony w metrach die im Krankenhaus entfernt wurde. Als sześciennych zabezpieczony nasyp z gleby i kawałków darni. Praca została wykonana es dem Patienten wieder etwas besser Spuren des Autobahnbaus przez robotników przymusowych z obozu Otusch (por. obóz nr 29). ging, erschienen Wachleute des Lagers in den Łagówer Wäldern Quelle / Źródło: Bundesarchiv 4601/2021 Bl./k. 18. Spiegelberg. Sie riefen: „Wir sollen hier ‘nen Itzig abholen“, warfen den gerade Auf 15 Kilometern, zwischen Poźrzadło Genesenen brutal auf einen Lastwagen und Lubrza, wurde die Autobahn 2010 und fuhren mit ihm ab. Gerhard Glaser auf einer anderen Trasse fertig gestellt, zialistischen Vorstellungen zur Land- se auch unkomplizierter und kosten- wurde zusammen mit seiner Frau im als von den Nationalsozialisten geplant schaftsinszenierung entlang der Reich- günstiger zu bauen. Juni 1943 nach Theresienstadt deportiert und begonnen. Ursprünglich sollte die sautobahnen (vgl. Kapitel Die Gründe und starb vermutlich in Auschwitz.34 Autobahn hier nördlich von Gronów für den Autobahnbau Frankfurt an der Aus diesem Grund haben sich in den Jakob Beckermann wurde bereits 1942 in (Grunow) und Żelechów (Selchow) ver- Oder-Poznań im Dritten Reich). Diese Łagówer Wäldern die Spuren des Au- das Zwangsarbeitslager für Juden Ebers- laufen, mitten durch die Mischwälder Trassenführung wäre ökologisch ver- tobahnbaus der Zwangsarbeiter in den walde verlegt. Eine größere Gruppe bei Łagów und direkt an der Südspitze heerend gewesen, daher wurde sie 2010 1940er Jahren, die andernorts durch den Häftlinge wurde, wahrscheinlich im Zu- des Jezioro Łagowskie (Lagower See) um ca. zwei Kilometer nach Süden ver- Nachkriegsautobahnbau überformt sammenhang mit der Auflösung des La- vorbei, entsprechend den nationalso- schoben. Vermutlich war die neue Tras- wurden, bis heute erhalten. Die Auto- 13 spiegelberg 78

Unvollendete Autobahntrasse bei Gronów 2015. / Niedokończona autostrada w pobliżu Bei Poźrzadło 2016. / W pobliżu wsi Poźrzadło, 2016. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski wsi Gronów, 2015. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski

bahntrasse mit ihren großflächigen dem Bauabschnitt zwischen dem Hotel Umieralność w obozach autostrado- karz ze Szpitala Żydowskiego w Berlinie. Geländeeinschnitten und Aufschüt- „Bukowy Dworek“ und der Straße zwi- wych była wysoka. Powodowała ją Wspomina o tym jego żona Margarete, tungen ist praktisch auf der ganzen schen Łagów und Żelechów direkt unter ciężka praca, niedostateczne wyżywie- która pracowała w tym samym szpita- Länge durch die Wälder zu verfolgen. den Fundamenten der begonnenen Au- nie, brak odzieży roboczej oraz ogólne lu jako pielęgniarka. Gerhard Glaser był Entlang der Strecke finden sich eine tobahntrasse Massengräber jüdischer trudne warunki życia, naznaczone epi- wyjątkowo lubiany zarówno przez ro- Vielzahl von Relikten aus Beton. Sie Zwangsarbeiter befinden. demiami i znęcaniem się nad więźnia- botników, jak i przez komendanta obozu. ist gesäumt von Mutterbodenwällen, mi. Jakob Beckermann, były więzień Był zapraszany na wspólne biesiady za- die zur „harmonischen Einfügung“ der obozu w Spiegelberg, opisał w 1950 r. łogi obozu i udało mu się uzyskać zgodę Straße in die Landschaft nach ihrer Fer- Pociąg z pierwszą grupą robotników całą serię samobójstw. Według Becker- komendanta na wyjazdy do Berlina co tigstellung dienen sollten. Nach dem wysłanych do obozu Spiegelberg do manna były one następstwem szykan 14 dni na jedną noc. Oficjalnym powo- bei dieser Reichsautobahn arbeiten- pracy przy budowie autostrady opuścił kierownika budowy Nogoska oraz jego dem tych wyjazdów było zaopatrywanie den „Landschaftsanwalt“ Hans Solbrig getto Litzmannstadt 13 grudnia 1940 r. zastępców Gustava Holza i Fritza Miki obozu w lekarstwa, przyrządy medyczne sollte das Abheben des Mutterbodens o godz. 21:00. Do celu – dworca w Topo- podczas pracy. Byli to współwłaściciele i materiały opatrunkowe. Poważniej- „nach dem Fällen und vor dem Wurzel- rowie – dotarł prawdopodobnie następ- i pracownicy firmy budowlanej „Otto sze rany żydowskich robotników były stockroden“ erfolgen.35 Nach Angaben nego dnia wczesnym rankiem. Z dworca Conrad Hochtiefbau” z Berlina.33 leczone w Szpitalu Żydowskim w Berli- des Zeitzeugen Edmund Napierała (vgl. do obozu robotnicy przymusowi szli Już w 1940 r. do obozu Spiegelberg od- nie. Margarete Glaser pisze o młodym Lager 14, Lagower See) sollen sich auf piechotą. delegowany został Gerhard Glaser, le- Żydzie, któremu w obozie Spiegelberg 79 13 spiegelberg

Bei Poźrzadło 2016. / W pobliżu wsi Poźrzadło, 2016. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski Vermutlich fertiggestelltes Entwässerungssystem der Autobahn bei Żelechów 2017. / Prawdopodobnie gotowy system odprowadzania wody wzdłuż autostrady koło Żelecho- wa, 2017. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski obito nerkę, która w szpitalu została Ślady budowy autostrady do Poznania”). Zbudowanie autostra- się wiele betonowych reliktów. Otoczo- usunięta. Kiedy pacjent poczuł się nieco w lasach łagowskich dy na tej trasie miałoby katastrofalne na jest ona wałami z czarnoziemu, które lepiej, pojawili się strażnicy z obozu Spie- skutki dla przyrody, więc w 2010 r. prze- miały służyć „harmonijnemu wpisaniu” gelberg i powiedzieli: „Mamy odebrać Na odcinku 15 kilometrów pomiędzy sunięto ją o około dwa kilometry na po- drogi w krajobraz po zakończeniu bu- tego mośka”. Rzucili ledwie wydobrza- Poźrzadłem a Lubrzą autostrada zbu- łudnie. Ta zmiana trasy prawdopodob- dowy. Według pracującego przy budo- łego brutalnie na ciężarówkę i odjechali dowana w 2010 r. przebiega inną trasą nie ułatwiła także budowę autostrady wie tej Autostrady Rzeszy „adwokata z nim. Gerhard Glaser razem ze swoją niż ta zaplanowana i rozpoczęta przez i obniżyła jej koszty. krajobrazu” Hansa Solbriga, czarnoziem żoną zostali deportowani w czerwcu Niemców. Pierwotnie autostrada mia- Z tego powodu w łagowskich lasach należało wydobywać „po wycince i przed 1943 r. do Theresienstadt. Glaser zmarł ła przebiegać tutaj na północ od wsi przetrwały do dziś ślady autostrady bu- wykopaniem korzeni i kłączy”.35 prawdopodobnie w Auschwitz.34 Gronów (Grunow) i Żelechów (Selchow), dowanej przez robotników przymuso- Według zeznań świadka Edmunda Na- Jakob Beckermann już w 1942 r. został przez lasy mieszane w okolicach Łago- wych w latach 40. XX wieku, które w in- pierały (por. obóz nr 14, Lagower See) przeniesiony do obozu dla robotników wa i bezpośrednio koło południowego nych miejscach zostały zatarte przez pomiędzy hotelem „Bukowy Dworek” przymusowych w Eberswalde. Więk- krańca Jeziora Łagowskiego – zgodnie budowę powojennej autostrady. Pier- koło Gronowa a drogą z Łagowa do Że- sza grupa więźniów, prawdopodobnie z wyobrażeniami nazistów o insceni- wotny przebieg autostrady z obszerny- lechowa, bezpośrednio pod fundamen- w związku z rozwiązaniem obozu Spie- zacji krajobrazu wzdłuż autostrad (por. mi wycięciami terenu i nasypami można tami rozpoczętej autostrady, znajdują gelberg, przeniesiona została do obozu rozdział „Dlaczego w III Rzeszy budo- prześledzić w tych lasach praktycznie na się groby masowe żydowskich robotni- w Poznaniu-Krzesinach (por. obóz nr 37). wano autostradę z Frankfurtu nad Odrą całej długości. Wzdłuż tej trasy znajduje ków przymusowych. 14 lagower see / grunow 80

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Lage: Nördlich der Nationalstraße DK 92, östlich der Autobahnunterführung Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / östlich von Poźrzadło, etwa 450 Meter entfernt vom früheren Bahnhof Gronów. 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Gemeinde Łagów, Kreis Świebodziński , Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare to- 1 Abort / 1 latryna pographische Spuren: Komplett erhaltene Fundamente von Baracken und an- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek deren Bauten. Achtung, ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: 14. De- Lagerführer / Komendant Krüger, Unterführer / podkomendant Schneider, zember 1940 bis Anfang 1945. Insassen: Mindestens bis Frühjahr 1942 Juden, Unterführer / podkomendant Straub danach vermutlich sowjetische Kriegsgefangene. Erinnerungszeichen: Keine Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 162 Położenie: Na północ od drogi krajowej nr 92, na wschód od przejazdu pod Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 328 autostradą na wschód od wsi Poźrzadło, około 450 metrów od byłego dwor- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 202 ca kolejowego Gronów. Gmina Łagów, powiat świebodziński, województwo Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Więźniowie żydowscy lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: kompletnie zachowane fundamenty Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 baraków i innych budowli. Uwaga na niezabezpieczone doły! Okres działania: od 14.12.1940 do sierpnia 1945 r. Więźniowie: Przynajmniej do wiosny 1942 r. Żydzi, potem prawdopodobnie sowieccy jeńcy wojenni. Upamiętnienie: brak.

Edmund Napierała war polnischer mehrjähriger Suche fand er die ver- Zwangsarbeiter auf einem deutschen steckt im Wald gelegenen Hinterlassen- Bauernhof in Łagów. Zu seinen Auf- schaften der Autobahnlager Lagower gaben gehörte u.a. der Transport von See und Selchow und kartographierte Milch per Pferdewagen in das Auto- die Ruinen und Spuren. bahnzwangsarbeitslager Selchow (vgl. Lager 15). Er konnte die Arbeiten an der Das Lager war etwa 100 mal 200 Me- Autobahn beobachten und wenn es ihm ter groß und von Stacheldraht um- möglich war, unterstützte er die jüdi- zäunt. Die fünf einstöckigen hölzernen schen Zwangsarbeiter mit Essen. Als Wohnbaracken, das Bad und die höher 1945 und in den folgenden Jahren die gelegene, teilweise unterkellerte Wirt- deutsche Bevölkerung flüchtete, ver- schaftsbaracke mit Küche und Kantine trieben oder ausgesiedelt wurde, blieb gruppierten sich um den Apellplatz, auf er in der Gegend und lebte bis zu seinem dem auch ein Feuerlöschteich angelegt Tod in Łagów. Seine über die Tochter war. Die Wohnbaracken waren jeweils transportierten Erzählungen vom Au- etwa acht mal 28 Meter groß und wur- tobahnbau der jüdischen Zwangsarbei- den aus vorgefertigten Elementen auf ter motivierten seinen Enkel Sławomir Betonfundamenten errichtet. Sie waren Milejski, im 21. Jahrhundert diese Ge- in drei Stuben mit jeweils etwa 24 Insas- Verborgenes vollständig erhaltenes Fundament einer Wohnbaracke. / Ukryty w pełni schichte genauer zu erforschen.36 Nach sen unterteilt. Die Holzgebäude haben zachowany fundament baraku mieszkalnego. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski 81 14 lagower see / grunow

Latrine / Latryna. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko.

sich nicht erhalten und wurden nach Der erste Gefangenentransport aus dem dem Krieg wahrscheinlich von den Be- Litzmannstädter Ghetto traf hier am 14. wohnerinnen und Bewohnern der um- Dezember 1940 ein und zählte 200 Per- liegenden Orte abgebaut. Auf der Anhö- sonen. Die Arbeiter mussten am Bahn- he südwestlich der Häftlingsbaracken hof Topper (Toporów) aussteigen. Der befanden sich gemauerte Wohngebäu- Überlebende des Autobahnbaus Szlama de, vermutlich für die deutsche Wach- Krupka erreichte das Lager mit diesem mannschaft, den Lagerkommandanten Transport. Im Jahr 1950 schrieb er dem und andere Lagerangestellte. Von hier Internationalen Suchdienst des Roten bestand ein guter Überblick über das Kreuzes aus Landskrona in Schweden, Lager und eine schöne Aussicht auf die wo mindestens drei Überlebende die- Wälder und das Tal des Łagowa-Fließ. ses Lagers wohnten, dass die Häftlinge Der südöstliche Teil mit Wachbunker, selbst die Baracken aufgestellt hätten. Eingangsgebäude und wahrscheinlich Das Lager hätte zu Beginn seines Be- einer Produktionsstätte stellt vermut- stehens über keinen Brunnen verfügt. lich eine Erweiterung nach 1942 dar. Es Das Wasser sei von einer mehrere Kilo- gibt Hinweise darauf, dass hier zwischen meter entfernten Stelle herbeigeschafft 1942 und 1945 eine Schneiderei oder ein worden. Heute befinden sich auf dem Sławomir Milejski an einem erhaltenen ungesicherten Brunnenschacht des Lagers 2017. / Uniformlager für die Wehrmacht exis- Lagergelände noch etwa zehn Kanalein- Sławomir Milejski przy zachowanej niezabezpieczonej pozostałości po studni na tere- tierten, in denen sowjetische Kriegsge- lässe, die auf ein ausgebautes Kanalsys- nie obozu, 2017. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko fangene beschäftigt waren. tem hinweisen. 14 lagower see / grunow 82

Szlama Krupka (Orthographische Fehler pozostał w tej okolicy i do końca życia korrigiert): „Wir waren immer bewacht mieszkał w Łagowie. Jego opowieści N WC durch Wachmänner, sehr schlimme o autostradzie i żydowskich robotni-

łaźnia Leute, 4:30 Uhr stehen wir auf, fünf Uhr kach przymusowych, przekazane przez Waschraum barak barak Appell und wir müssen auf die Baustelle, jego córkę, zmotywowały w XXI w. jego

bewacht durch fünf Wachmänner. Wir wnuka Sławomira Milejskiego, do do- barak arbeiten auf der Baustelle von sechs Uhr kładniejszego zbadania tej historii.36

plac apelowy barak früh bis sechs Uhr abends, wir bauen Po wieloletnich poszukiwaniach Milej- basen z wodą eine Reichsautobahn (…) sehr schwere ski znalazł schowane w lesie pozosta- Wasserbassin Arbeit und sehr wenig zu essen. Ers- łości obozów Lagower See i Selchow

toaleta załogi ter Lagerführer war Dykhof, Bauführer i sporządził plany kartograficzne tych Toilette der Belegschaft basen przeciwpożarowy Feuerlöschteich Zette, mein Kommandoschachtmeister ruin i śladów.

barak Mulon, das allgemeine Leben in die KZ- kuchnia / pom. gosp. Küche / Essraum Lager ist unmöglich, dass die Feder soll Powierzchnia otoczonego drutem das keinem beschreiben.“37 kolczastym obozu wynosiła około 100 na 200 metrów. Pięć parterowych BARAK PRZEMYSŁOWY PRODUKTIONS- ODER WERKSTATTBARACKE Auftragnehmer im Abschnitt Grunow drewnianych baraków, łaźnia i nieco war das private deutsche Unterneh- wyżej położony, częściowo podpiw-

budynki komendantury men Hermann Klammt aus Berlin. 1942 niczony, barak gospodarczy z kuchnią i załogi obozu wurden die jüdischen Häftlinge in das i kantyną ustawione były wokół pla- Zwangsarbeitslager für Juden Kreising cu apelowego, na którym znajdował Wohngebäude des Kommandanten 38

und der Belegschaft bei Poznań (vgl. Lager 37) verbracht. się również basen przeciwpożarowy.

Weg außerhalb des Lagers des außerhalb Weg droga poza obozem poza droga

śmietnik Baraki mieszkalne miały po 8 metrów

Müllplatz Weg im Inneren des Lagers des Inneren im Weg droga wewnątrz obozu wewnątrz droga szerokości i 28 metrów długości i były Edmund Napierała był polskim ro- budowane z gotowych elementów stołówka załogi Kantine der Belegschaft botnikiem przymusowym w niemiec- stawianych na betonowych funda- kim gospodarstwie w Łagowie. Do jego mentach. Baraki były podzielone na biuro przepustek wartownia zadań należał m.in. transport wozem trzy pomieszczenia, w których miesz- Wachstube Pforte konnym mleka do obozu autostrado- kało po około 24 więźniów. Te drew-

droga do stacji kolejowej Gronów Weg zum Bahnhof Gronów wego Selchow (por. obóz nr 15). Świa- niane budynki nie zachowały się do droga nr 92 dek ten mógł obserwować prace przy naszych czasów. Prawdopodobnie po budowie autostrady i, kiedy było to wojnie zostały rozebrane przez miesz- studzienki kanalizacyjne Brunnen und Kanalisationsanlagen możliwe, pomagał żydowskim robotni- kańców okolicznych miejscowości. Na kom przymusowym dając im jedzenie. wzniesieniu, na południowy zachód reichsautobahnlager grunow „lagower see” - schemat Kiedy w okolicy roku 1945 niemiecka od baraków, w których zamieszkiwali Ausgearbeitet von Sławomir Milejski 2016 anhand der vorgefundenen Spuren ludność uciekała, bądź była wypędza- więźniowie, znajdowały się murowa- Opr. Sławomir Milejski 2016 na podstawie znalezionych pozostałości na i przesiedlana, Edmund Napierała ne budynki mieszkalne, prawdopo- 83 14 lagower see / grunow

Służby Poszukiwawczej Czerwonego Krzyża z Landskrony w Szwecji, gdzie mieszkało przynajmniej trzech byłych więźniów tego obozu, że więźniowie sami budowali te baraki. Na początku obóz nie dysponował studnią, dostępna studnia oddalona była o wiele kilome- trów. Obecnie na terenie byłego obozu znaleźć można jeszcze około dziesię- ciu studzienek kanalizacyjnych, które świadczą o rozbudowanym systemie kanałów.

Szlama Krupka: „Cały czas pilnowali nas strażnicy, bardzo źli ludzie, wsta- waliśmy o czwartej trzydzieści, o piątej był apel i musieliśmy iść na plac budo- wy, pilnowani przez pięciu strażników. Pracowaliśmy na placu budowy od szó- stej rano do szóstej wieczorem, budo- waliśmy Autostradę Rzeszy (…) bardzo trudna praca i bardzo mało jedzenia. Pierwszym komendantem był Dykhof, kierownikiem budowy Zette, moim przełożonym był Mulon, ogólne życie Der Zwangsarbeiter Jakob Grynszpan bittet die Arbeitseinsatzleitung um eine Teilauszahlung aus seinen angesammelten Lohngel- w tym obozie koncentracyjnym było dern an seine Frau und seine Mutter im Ghetto Litzmannstadt. Aus der Sammlung Eward Victor, USA. / Robotnik przymusowy Jakob niemożliwe, to pióro nie potrafi tego ni- Grynszpan prosi administrację żydowską o częściową wypłatę jego wynagrodzenia chorej żonie i matce w getcie Litzmannstadt. komu opisać.”38 Ze zbiorów Edwarda Victora, USA. Zleceniobiorcą na odcinku Grunow była dobnie użytkowane przez niemieckich z wartownią, jednym budynkiem wej- Pierwszy transport więźniów z getta prywatna niemiecka firma Hermann strażników, komendanta obozu i inne ściowym i prawdopodobnie jednym Litzmannstadt przybył tutaj 14 grudnia Klammt z Berlina. W 1942 r. żydow- osoby zatrudnione w obozie. Stąd bar- przemysłowym powstała prawdopo- 1940 r. i liczył 200 osób. Z dworca w To- scy więźniowie zostali przewiezieni do dzo dobrze widać było cały obóz, roz- dobnie po 1942 roku. Być może w latach porowie robotnicy szli piechotą. Szlama obozu pracy przymusowej dla Żydów taczał się stąd również piękny widok 1942–1945 istniała tutaj szwalnia mun- Krupka, który przeżył ten obóz, dotarł w Poznaniu-Krzesinach (por. obóz nr 37, na lasy i dolinę rzeczki Łagowa. durów Wehrmachtu, w której zatrud- do niego właśnie tym transportem. Kreising).3 Południowo-wschodnia część obozu nieni byli sowieccy jeńcy wojenni. W 1950 r. pisał on do Międzynarodowej 15 selchow 84

Mitte Dezember 1940 erreichte nach fertigten Bauelementen die Wohnba- über 24-stündiger Fahrt ohne Essens- racken auf. „Zum Mittag bekamen wir Lage: Ca. 200 Meter nordöstlich des Friedhofs von Żelechów, nördlich des unbefestigten Fahrwegs, der nördlich des Friedhofs von der Straße von Żele- versorgung der erste Transport von eine warme Suppe. Am Nachmittag chów nach Sieniawa (Schönow)nach Osten abzweigt. Gemeinde Łagów, Kreis wahrscheinlich 200 Personen aus dem kamen dann Elektriker, die Kabel ver- Świebodziński , Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: Ghetto Litzmannstadt den Bahnhof legten, und am Ende des Tages waren Nivellierte Flächen für Wohnbaracken ohne Spuren von Fundamenten. Drei Bucze (Wutschdorf), unter ihnen der die Baracken fertig. Innen reihten sich Ruinen weiterer Bauten aus Beton oder Mauerwerk. Das Lagergelände hatte 21-jährige angehende Boxprofi Moniek drei-etagige Betten aneinander, die Ausmaße von etwa 100x180 Metern. Achtung, ungesicherte Fallgruben! Funk- Baumsecer. Er beschreibt, dass bei der Liegefläche mit Stroh ausgekleidet. Als tionszeitraum: Dezember 1940 bis Anfang 1942. Insassen: Juden. Erinnerung- Ankunft jeder drei bis vier kalte ge- wir uns zum Schlafen gelegt hatten, szeichen: Keine. kochte Kartoffeln erhielt, und wie sie konnte ich an nichts anderes denken, bei Eiseskälte und hungrig auf freiem als an mein Zuhause, an die guten al- Położenie: około 200 metrów na północny wschód od cmentarza w Żelecho- Feld, nur von etwas Stroh geschützt, ten Betten mit Laken. Das Stroh kratz- wie, na północ od drogi leśnej, która na północ od cmentarza odchodzi od drogi die Nacht verbrachten. Am nächsten te mich so sehr, dass ich mich wieder z Żelechowa do Sieniawy (Schönow) w kierunku wschodnim. Gmina Łagów, Tag erhielten sie einen Malzkaffee und anzog. Ich dachte an meine Eltern und powiat świebodziński, województwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: ein Stück Brot und stellten aus vorge- weinte.“ wyrównane podłoże pod baraki, bez śladów fundamentów. Ruiny trzech bu- dynków betonowych i murowanych. Teren obozu miał wymiary około 100 na 180 metrów. Uwaga, niezabezpieczone doły! Okres działania: od grudnia 1940 do początku 1942 r. Upamiętnienie: brak.

Die Autobahnbauarbeiten leitete die unerlaubt verlassen hatte, um im nahe Firma Köhler aus Köln. Baumsecer nennt gelegenen Dorf Brot zu kaufen. Dies die Arbeits- und Lebensbedingungen spricht dafür, dass im Lager Selchow, erträglich; er erreichte es aber auch, im Vergleich zu anderen Autobahnar- als einer der wenigen mit deutschen beitslagern, ein milderes Regiment ge- Sprachkenntnissen, eine leichtere Ar- herrscht hatte. Andererseits berichtet beit als Lokomotivführer zugeteilt zu Baumsecer auch von einem schweren bekommen. Die sicher ebenfalls von Arbeitsunfall, wie er, der noch nie eine den Zwangsarbeitern gebaute Schmal- Schaufel oder Axt in der Hand hatte, sich spurbahn transportierte Erde und Sand beim Baumfällen in den Fuß hackte. Er entlang der Baustelle, von ihr weg, oder erzählt von Hunger, Kälte, den allgemein zu ihr hin. unmenschlichen Lebensbedingungen, Edmund Napierała 1942 in Żelechów auf dem Milchwagen, mit dem er auch das Reich- und dass er im Lager Selchow aufgrund sautobahnlager Selchow belieferte (vgl. Lager 14). Sammlung Sławomir Milejski. / Ed- Es gab einen jüdischen Arzt aus der Umstände und Geschehnisse seinen mund Napierała na wozie z mlekiem, które dostarczał do obozu autostradowego Sel- Deutschland.Umzäunt wurde das La- Glauben an Gott verlor. Er berichtet, chow, Żelechów 1942 (por. obóz nr 14). Ze zbiorów Sławomira Milejskiego. ger erst, nachdem Baumsecer es einmal wie ein älterer, ca. 35-jähriger Mitge- 85 15 selchow

Anzahl und Art der Baracken 6 Mannschaftsbaracken / 6 baraków grupowych Liczba i rodzaj baraków 2 Wirtschaftsbaracken (Küche, Kantine, Büro) / 2 baraki gospodarcze (kuchnia, kantyna, biuro) 2 Waschbaracken / 2 baraki sanitarne 2 Aborte / 2 latryny 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden. Abgebaut für Markstädt / Więźniowie żydowscy, zabudowania zdemontowane i wywiezione do Markstädt (koło Wrocławia) Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 fangener, von den Aufsehern zu Tode dostali kawę zbożową i kawałek chleba. gequält und geprügelt wurde, nachdem Ich zadaniem było ustawienie baraków man seinen Gebetsmantel und seinen mieszkalnych z gotowych elementów. Gebetsriemen bei einer Barackendurch- „Na obiad dostaliśmy ciepłą zupę. Po suchung fand.39 południu przyszli elektrycy, którzy po- łożyli kable, a pod koniec dnia baraki Das Lager wurde Anfang 1942 geschlos- były gotowe. W środku stały obok sie- sen. Die Häftlinge wurden in andere bie trzypiętrowe łóżka, powierzchnia Zwangsarbeitslager verlegt, unter ande- do spania była pokryta słomą. Kiedy Bauliche Hinterlassenschaft des Lagers 2016. / Pozostałości zabudowań obozowych, 2016. rem nach Nowogród Bobrzań ski (Christi- położyliśmy się spać, nie mogłem my- Foto / Zdj.: Sławomir Milejski anstadt am Bober ) zur Arbeit in der Mu- śleć o niczym innym niż o moim domu, nitionsfabrik. Ihr weiterer Weg führte in o tych dobrych starych łóżkach i po- W obozie pracował żydowski lekarz starszy, około 35-letni współwięzień, das Konzentrationslager Auschwitz. ścieli. Słoma drapała tak bardzo, że się z Niemiec. Obóz został otoczony pło- został pobity i zamęczony przez straż- znowu ubrałem. Myślałem o moich ro- tem dopiero po tym, jak Baumsecer ników na śmierć po tym, jak podczas dzicach i płakałem.” opuścił go bez zezwolenia, żeby w po- przeszukiwania baraku znaleziono jego W połowie grudnia 1940 r., po ponad bliskiej wsi kupić chleb. Wszystko to chałat i tefilin używane przez żydów 24-godzinnej jeździe bez prowiantu, Pracami przy budowie autostrady kie- wskazuje na to, że w obozie Selchow pa- podczas modlitwy. Człowiek ten został do dworca Bucze (Wutschdorf) dotarło rowała firma Köhler z Kolonii. Baum- nował łagodniejszy reżim niż w innych pochowany na cmentarzu wiejskim pierwszym transportem prawdopo- secer opisuje warunki pracy i życia jako obozach autostradowych. Z drugiej w Żelechowie.39 dobnie dwieście osób z getta Litzman- znośnie. Być może wynika to z tego, że strony Baumsecer wspomina też o po- nstadt. W tej grupie znajdował się roz- udało mu się, jako jednemu z niewielu ważnym wypadku przy pracy, kiedy on, Obóz zamknięto na początku 1942 roku. poczynający karierę bokserską 21-letni znających język niemiecki, dostać lżej- który nie miał dotąd w ręku łopaty albo Więźniowie zostali przewiezieni do in- Moniek Baumsecer. Opisuje, że po szą pracę jako maszynista kolejki wą- siekiery, podczas ścinania drzewa wbił nych obozów pracy przymusowej, m.in. przybyciu na miejsce każdy dostał trzy- skotorowej. Kolejka ta, wybudowana sobie siekierę w stopę. Opowiada też w Nowogrodzie Bobrzańskim (Chri- -cztery ugotowane ziemniaki. Pierwszą z pewnością również przez robotników o głodzie, zimnie, nieludzkich warun- stianstadt am Bober), gdzie pracowali noc spędzono w mrozie i głodzie na przymusowych, transportowała ziemię kach życia, oraz że w obozie Selchow, w fabryce amunicji. Ostatecznie ich dworzu, mając do okrycia tylko trochę i piasek wzdłuż placu budowy oraz do z powodu warunków i wydarzeń stracił droga wiodła do obozu koncentracyjne- słomy. Następnego dnia więźniowie i z innych miejsc. swoją wiarę w Boga. Relacjonuje, jak go Auschwitz. 16 liebenau i 86

Lage: Romanówek (Hammer Vorwerk) ist eine Mühlsiedlung mit erhalte- nem Gutshaus. Das Lager befand sich unmittelbar am nördlichen Dorfrand, in ca. 500 Meter Entfernung zur Autobahn. Gemeinde Lubrza (Liebenau), Kreis Świebodziński, Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: Sieben Barackenfundamente mit Unterkellerung und Schornsteinen sowie ei- nige kleinere Objekte erhalten. Besterhaltenes aller behandelten Reichsauto- bahnlager. Achtung! Ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: von Anfang 1941 bis Sommer 1942. Eine Weiternutzung nach Einstellung der Autobahnar- beiten ist nicht belegt. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine

Położenie: Romanówek (Hammer Vorwerk) jest osadą powstałą wokół mły- na, z zachowanym dworem. Obóz znajdował się na północnym skraju miejsco- wości i w odległości 500 metrów od autostrady. Gmina Lubrza, powiat świebo- dziński, województwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: Zachowały się fundamenty siedmiu podpiwniczonych baraków i kominy, jak również inne mniejsze obiekty. To najlepiej zachowane pozostałości ze wszystkich omawia- nych obozów autostradowych. Uwaga! Niezabezpieczone doły! Okres działa- nia obozu: Od początku 1941 do lata 1942 roku. Nic nie wiadomo o użytkowaniu obozu po zaprzestaniu prac przy autostradzie. Więźniowie: Żydzi. Upamięt- nienie: brak.

Bemerkenswert ist, dass im Gegen- von Wachleuten außerhalb des Lagerge- satz zu allen anderen behandelten Au- ländes begangen wurden.40 tobahnlagern, alle Baracken unterkellert oder zweistöckig, sowie mit massiven Die jüdischen Autobahnzwangsarbeiter Schornsteinen versehen waren, die bis wurden im Sommer 1942 nach Kostrzyn heute erhalten sind. Die Keller tragen in das Arbeitslager der Zellulosefabrik deutliche Spuren ihrer Nutzung durch verlegt, und von dort aus im Sommer die Dorfbevölkerung nach 1945. 1943 nach Auschwitz deportiert.

Die Brutalität der Wachleute gegenüber den jüdischen Arbeitern führte zu zahl- W przeciwieństwie do wszystkich reichen Opfern. Berichtet wird von we- innych omawianych obozów autostra- nigstens fünf Morden an Gefangenen, dowych, wszystkie baraki były pod- Bauliche Hinterlassenschaften / Pozostałości budowli obozowych, 2016. die vom 15. August 1941 bis 21. April 1942 piwniczone i dwupiętrowe, posiadały Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 87 16 liebenau i również masywne kominy, które zacho- poza jego terenem w okresie 15 sierpnia Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych wały się do dnia dzisiejszego. W piwni- 1941 – 21 kwietnia 1942 roku.40 Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) cach widać ślady użytkowania ich przez 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny miejscową ludność po 1945 roku. Żydowscy robotnicy przymusowi zosta- 1 Abort / 1 latryna 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek li latem 1942 roku przeniesieni do obo- Brutalność strażników podczas pra- zu pracy w Kostrzyniu, gdzie pracowali Lagerführer / Komendant Wiener cy wykonywanej przez robotników w fabryce celulozy, a stamtąd latem Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 żydowskich powodowała dużo ofiar. 1943 roku deportowani do obozu kon- Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 175 Opisano morderstwa pię ciu wię ź niów centracyjnego Auschwitz. Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 175 tego obozu dokonane przez straż ników Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 175 Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Więźniowie żydowscy

Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Bauliche Hinterlassenschaften / Pozostałości budowli obozowych, 2016. Bauliche Hinterlassenschaften / Pozostałości budowli obozowych, 2016. Foto / Zdj.: Sławomir Milejski Foto / Zdj.: Sławomir Milejski 17 liebenau ii 88

Lage: Ein Kilometer nordöstlich der Kleinstadt Lubrza (Liebenau) im Wald. Rechts der Pfl asterstraße Richtung Jordanowo (Jordan), ca. 50 Meter östlich einer markanten Wegkreuzung (siehe Bild). 200 Meter Entfernung zur Auto- bahn. Gemeinde Lubrza, Kreis Świebodziński, Woiwodschaft Lubuskie. Sicht- bare topographische Spuren: Mehrere überwachsene Barackenfundamente, teils unterkellert, und weitere Ruinenobjekte erhalten. Achtung! Ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: von Anfang 1941 bis Sommer 1942. Eine Wei- ternutzung nach Einstellung der Autobahnarbeiten ist nicht belegt. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine.

Położenie: Obóz znajdował się w lesie, w odległości jednego kilometra na północny wschód od małego miasteczka Lubrza (Liebenau), na prawo od wy- brukowanej leśnej drogi w kierunku Jordanowa i około 50 metrów na wschód od charakterystycznego skrzyżowania (widocznego na zdjęciu). Odległość od autostrady wynosiła 200 metrów. Gmina Lubrza, powiat świebodziński, wo- jewództwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: Zarośnięte fundamenty baraków, częściowo podpiwniczonych oraz inne zrujnowane części obiektów. Uwaga! Niezabezpieczone doły! Okres działania obozu: Od początku 1941 do Das Lager befand sich rechts der Wege, der jüdische Lagerfriedhof zwischen den We- lata 1942 roku. Nic nie wiadomo o użytkowaniu obozu po zaprzestaniu prac gen. / Obóz znajdował się po prawej strony drogi, cmentarz żydowski pomiędzy droga- przy autostradzie. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. mi. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach

lebende gaben an, bereits ab Mai und • Firma Kunz, Hoch und Tiefbau Berlin Nach Aussagen von älteren Einwoh- der Befreiung der Konzentrationslager Juni 1940 in einem der zwei Liebenauer bzw. Alfred Kunz & Co., München 15, nern Lubrzas, frühen polnischen Ange- meldeten sich noch 23 jüdische Über- Autobahnlager gewesen zu sein, also Bavariaring 26 siedelten nach 1945, befanden sich auf lebende der Reichsautobahnlager Lie- mehrere Monate vor Beginn der Auto- • Firma Krecker dem Arbeitslager gegenüber gelegenen benau I oder II beim Internationalen bahnarbeiten. Der älteste Überlebende • Firma Karl Bartel, Hoch-, Tief-, und Gelände, auf der anderen Wegseite, Suchdienst des Roten Kreuzes. Es ist war im Jahr 1940, zu Beginn seines Ar- Eisenbetonbau, Berlin NW 87, Klop- eine große Anzahl Gräber. Von diesem, davon auszugehen, dass das nahezu alle beitseinsatzes an der Reichsautobahn, stockstraße 53 und Brückenallee 20 wie man folgern kann, jüdischen Lager- Überlebenden dieser zwei Lager waren. 47 Jahre alt, der jüngste erst 14. Aus friedhof, sind keine sichtbaren Spuren Sie durchliefen alle, bis auf eine Aus- Łęczyca kamen u.a. ein sechzehnjähriger erhalten. nahme, mehrere der behandelten Au- Schüler und ein neunzehnjähriger We- Starsi mieszkańcy Lubrzy, którzy tobahnarbeitslager. In Liebenau I oder II bergeselle des gleichen Nachnamens: przybyli na miejsce jako osadnicy po Die überlebenden Lagerinsassen wur- waren sie zum Teil nur wenige Monate. Ring. Beide überlebten. 1945 roku, opowiadają, że naprzeciwko den im Sommer 1943 aus den jüdischen Aus dem Ghetto Litzmannstadt in Łódź terenu, na którym znajdował się obóz, Arbeitslagern, in die sie aus Liebenau kam nur ca. die Hälfte von ihnen, die Die Lagerinsassen arbeiteten an den po drugiej stronie drogi, znajdowała überstellt wurden, in das Konzentra- andere Hälfte kam aus anderen Städten Autobahnbaustellen um Lubrza für die się duża liczba grobów. Można wnio- tionslager Auschwitz deportiert. Nach undGhettos in Großpolen. Zwei Über- Unternehmen: skować, że był to obozowy cmentarz 89 17 liebenau ii

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Abgebaut 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Liczba i rodzaj baraków 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) Rozebrane 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

I albo II. Można przypuszczać, że to jedy- pracy przy autostradzie w 1940 roku 47 ni, którzy ocaleli z tych dwóch obozów. lat, najmłodszy zaś tylko 14. Z miejsco- Z wyjątkiem jednej osoby, wszyscy oni wości Łęczyca pochodzili 16-letni uczeń przeszli przez kilka omawianych w tej i 19-letni czeladnik tkacki, obaj nosili to broszurze obozów. Niektórzy z nich spę- samo nazwisko: Ring. Obaj przeżyli. dzili w Liebenau I i II po kilka miesięcy. Tylko około połowa z nich została przy- Więźniowie obozu pracowali przy budo- wieziona z getta Litzmannstadt. Nato- wie autostrady w okolicach Lubrzy dla miast druga połowa pochodziła z innych następujących przedsiębiorstw: miast i gett na terenie Wielkopolski. • Firma Kunz, Hoch und Tiefbau Berlin Dwóch ocalałych więźniów podało, że już lub też Alfred Kunz & Co, München 15, od maja i czerwca 1940 roku przebywali Bavariaring 26, oni w jednym z obozów w Lubrzy, a za- • Firma Krecker, Bauliche Hinterlassenschaften / Pozostałości budowli obozowych, 2016. tem wiele miesięcy przed rozpoczęciem • Firma Karl Bartel, Hoch-, Tief-, und Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach prac przy budowie autostrady. Najstar- Eisenbetonbau, Berlin NW 87, Klop- szy z ocalałych miał na początku swojej stockstraße 53 oraz Brückenallee 20.

żydowski, po którym nie zachowały się żadne widoczne ślady.

Więźniowie obozu, którzy przeżyli po- byt w nim i zostali przeniesieni do in- nych obozów, latem 1943 roku zostali deportowani do obozu koncentracyjne- go Auschwitz.

Po wyzwoleniu obozu Auschwitz do Międzynarodowej Służby Poszukiwań Czerwonego Krzyża zgłosiło się 23 ocala- łych Żydów, którzy przebywali wcześniej w obozach autostradowych Liebenau Bauliche Hinterlassenschaften / Pozostałości budowli obozowych, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach jezioro paklicko wielkie (packlitzsee) 90

Die Nazis planten, die Autobahn prak- Naziści planowali poprowadzić au- tisch unmittelbar am Ufer dieses sehr tostradę właściwie bezpośrednio przy reizvollen Sees entlang zu führen, um brzegu bardzo uroczego jeziora Paklic- dem vorbeirasenden Autofahrer einen ko Wielkie. Tak, żeby przejeżdżający kurzen Blick auf den See zu bieten. Auch kierowcy mogli spojrzeć na jezioro. Pla- ein Autobahnrastplatz war hier vorgese- nowano tu również parking przy auto- hen. Beim Bau 2012 wurde die Autobahn- stradzie. Podczas budowy autostrady trasse zwischen Lubrza und Jordanowo ukończonej w 2012 roku ten fragment landschaftsschonend etwas nach Süden autostrady pomiędzy Lubrzą a Jorda- verschoben. Nördlich der Autobahn sind nowem przesunięto nieco na południe, hier vereinzelt Relikte der Bauaktivitäten w efekcie czego ochroniono krajobraz. 1940–1942 zu sehen, u.a. eine Rampen- Na północ od autostrady widać po- führung der Autobahntrasse, sowie der jedyncze pozostałości budowy z lat Mutterboden, den die Zwangsarbeiter 1940–1942. Są to m.in. nasyp pod budo- auf der Bautrasse abgraben und in Form wę samej autostrady jak również usy- von Wällen daneben aufschütten muss- pane przez robotników przymusowych ten. Dieser Humus sollte nach Fertigstel- wały z ziemi uprawnej, którą usunęli lung der Autobahn für eine „harmonische oni z trasy budowanej autostrady, aby Einfügung der Reichsautobahn in die wykorzystać ją później. Jezioro Paklicko Wielkie (Packlitzsee), 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Landschaft“ wiederverwendet werden.

Abgetragener Mutterboden nach 75 Jahren / Usypany czarnoziem sprzed 75 lat. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 2016 91 18 jordan

Nahe der Nordseite der Autobahn, zwischen der alten Landstraße 3 und der Au- Lage: Am südlichen Ortsrand von Jordanowo, östlich der alten Landstra- tobahn finden sich noch Relikte des Autobahnbaus 1941–1942, u.a. aufgeschüttete ße 3, ca. 600 Meter Entfernung zur Autobahn, ca. 100 Meter südwestlich des Mutterbodenwälle. Dorfsportplatzes. Gemeinde Świebodzin (Schwiebus), Kreis Świebodziński, Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: Reste von Bara- W pobliżu północnej strony autostrady, pomiędzy starą drogą nr 3 a autostradą znaj- ckenfundamenten Achtung! Ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: dują się jeszcze pozostałości budowy z lat 1941–1942, m.in. usypane wały ziemne. von Ende 1940 bis Sommer 1942. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine

Położenie: Na południowym skraju Jordanowa, na wschód od starej drogi Anzahl und Art der Baracken 2 Mannschaftsbaracken / 2 baraki grupowe krajowej nr 3, około 600 metrów od autostrady i około 100 metrów na połu- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / dniowy zachód od wiejskiego boiska. Gmina Świebodzin, powiat świebodziń- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny ski, województwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: Resztki fundamen- 1 Abort / 1 latryna tów baraków. Uwaga! Niezabezpieczone doły! Okres działania obozu: Od końca 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek 1940 do lata 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Lagerführer / Komendant Unterführer / podkomendant Grundmann Bemerkungen / Uwagi Unbelegt / Brak więźniów Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Bauliche Hinterlassenschaften, 2016. / Pozostałości budowli obozowych, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 19 leimnitz 92

Die NS-Behörden vernichteten ge- Endes des Krieges keinem einzigen Lage: 2,5 Kilometer nordöstlich von Glińsk (Leimnitz), über unbefestig- zielt sämtliche Unterlagen aller Auto- Überlebenden seine Haft und Zwangsar- te Wege. 100 Meter Entfernung zur Autobahn Gemeinde Świebodzin, Kreis bahnarbeitslager, u.a. die Häftlingslis- beit in einem Autobahnlager bestätigen. Świebodziński, Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: ten. Aufgrund dieses Fehlens offizieller Zum Lager Leimnitz verfügt der ITS bis Reste von Barackenfundamenten Achtung! Ungesicherte Fallgruben! Funkti- Dokumente konnte der Internationale heute im Wesentlichen nur über die onszeitraum: von April 1940 bis Frühjahr 1942. Insassen: Juden. Erinnerungs- Suchdienst des Roten Kreuzes (ITS) nach Informationen aus einem Brief eines zeichen: Keine.

Położenie: 2,5 km na północny wschód od miejscowości Glińsk (Leimnitz), w odległości 100 m od autostrady. Do tego miejsca można dotrzeć tylko nie- Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe Abgebaut 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / utwardzonymi drogami. Gmina Świebodzin, powiat świebodziński, wojewódz- Liczba i rodzaj baraków 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) two lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: resztki fundamentów baraków. Rozebrane 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Uwaga! Niezabezpieczone doły! Okres działania obozu: Od kwietnia 1940 do 1 Abort / 1 latryna 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek wiosny 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Szanowny Panie Dyrektorze, otrzymałem list od Pana i w nim prośbę o informacje Mam nadzieję, że moje informacje Panu wystarczą i że rozwieją Pana niejasności. na temat obozu Leimnitz. Odpowiadam niniejszym na Pana pytania: Leimnitz, powiat Jestem gotowy udzielić Panu dalszych informacji. Z poważaniem Jakub Jakubowic. świebodziński koło Frankfurtu nad Odrą.

Archiv des Internationalen Suchdienstes des Roten Kreuz, Bad Arolsen, Dokument 1.1.0.7 / 87768035. / Archiwum Międzynarodowej Służby Poszukiwań Czerwonego Krzyża (ITS), Bad Arolsen, Dokument 1.1.0.7 / 87768035 93 19 leimnitz

Überlebenden, der im Jahr 1950 anhand eines standardisierten Fragebogens ei- nige kurze, aber offensichtlich genaue Angaben machte.

Er schreibt seinen Brief in einem an das Jiddische erinnernden Deutsch und be- richtet, dass das Lager mit Stacheldraht umzäunt und von frontuntauglichen älteren Männern bewacht wurde. Die jüdischen Zwangsarbeiter trugen Zi- vilkleidung mit gelben Judensternen. Sie arbeiteten für die Baufirmen Bartel, Keller, Schulz, Moll und Stier an der Au- tobahn.

„Es sind nur einzelne am Leben geblie- ben, und an die namen for die, kann ich mich leider nicht erinnern. (…) Nach dem schliesen fom lager sind schon kei- ne lebende insassen zum ewakuieren gewesen. Leben geblieben sind nur die einzelne die als jugendliche oder Kranke in anderen lagern überschickt worden sind. (natürlich wen sie die anderen la- Ein Einwohner von Glińsk erzählt, dass sich in dieser Waldinsel auf einem Acker die Ruinen des Wohnhauses der Wachmannschaft des gern durchlebten.) (…) Es war ein Ver- Judenlagers befi nden. Als er in den frühen 1960er Jahren von Toruń nach Glińsk kam, stand das Gebäude noch. Er beschreibt es als schö- nichtungs lager (...)“ nes und großes zweistöckiges Haus ohne landwirtschaft liche Nebengebäude. Links vom Weg war das Judenlager für den Autobahnbau. Damals waren Stacheldraht und Umzäunung noch vorhanden, die Baracken waren etwas verfallen, standen aber noch komplett mit Dä- In Glińsk (Leimnitz) verblieben am Ende chern da. Den Wald, der auf dem Lagergelände heute steht, hätte er selbst gepfl anzt. Seit Jahrzehnten hätte sich nicht ein einziges Mal des Krieges zwei „deutsche Omas“, die irgendjemand von außerhalb des Dorfes für diesen Ort interessiert. In Glińsk nennt man ihn „Żydowska Krew“ – „Jüdisches Blut“. nicht flüchteten oder vertrieben wur- Im Hintergrund rauscht die nagelneue, erst 2012 in Betrieb genommene Autobahn. den. Bis zu ihrem Tod lebten sie mit der Pewien mężczyzna opowiada, że w tym lasku porastającym pole znajdują się ruiny budynku mieszkalnego załogi wartowników nach 1945 neu angesiedelten polnischen obozu żydowskiego. Kiedy świadek ten przyjechał we wczesnych latach 60. do Glińska budynek ten jeszcze stał. Był to ładny i dwu- Bevölkerung zusammen. Eine von ih- piętrowy dom, bez zabudowań gospodarczych. Na lewo od drogi stały jeszcze pokryte dachem nieco zniszczone baraki. Wokół leżał nen soll familiäre Wurzeln in Warschau drut kolczasty i resztki ogrodzenia. W czasie wojny znajdował się tu obóz dla Żydów pracujących przy budowie autostrady. Sam gehabt haben und eine, vielleicht die posadził ten las, który dziś porasta teren obozu. Od dziesięcioleci nikt spoza wsi nie interesował się tym miejscem. W Glińsku mówi selbe, für die jüdischen Zwangsarbeiter się o tym miejscu „Żydowska Krew”. W tle szumi nowa, działająca od 2012 roku autostrada. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 19 leimnitz 94 gekochte Kartoffeln so versteckt haben, dass sie sie auf irgendeine Art finden konnten. Über diese zwei Frauen, sowie die baulichen Hinterlassenschaften, ent- wickelte sich eine dörfliche Erinnerung an das jüdische Arbeitslager, die aber un- ter den jüngeren Einwohnern heute nur noch sehr undeutlich fortbesteht.

Urzędy nazistowskie specjalnie nisz- czyły dokumenty dotyczące wszystkich obozów pracy przy budowie autostrady, w tym listy osób w nich przetrzymywa- nych. Z powodu braku oficjalnych do- kumentów już po zakończeniu wojny Międzynarodowa Służba Poszukiwań Czerwonego Krzyża (ITS) nie mogła ni- komu z ocalałych potwierdzić pobytu w obozie i pracy przymusowej. Do dziś ITS dysponuje szczątkowymi informa- cjami na temat obozu Leimnitz. Po- chodzą one z listu jednego z ocalałych, który w 1950 roku na standardowym formularzu ITS zamieścił kilka krótkich, ale dość dokładnych informacji. Irgendwie ist der nur lokal verwendete Name „Żydowska Krew“ – „Jüdisches Blut“ für den Ort des Zwangsarbeitslagers dann aber doch in offi zielles Kartenmaterial geraten. W liście napisanym w języku niemiec- W jakiś sposób to określenie „Żydowska Krew”, opisujące miejsce obozu i używane tylko lokalnie trafiło jednak na oficjalne mapy kim przypominającym jidysz pisze on, topograficzne. że obóz był otoczony drutem kolcza- stym i strzeżony przez starszych nie- zdolnych do walki na froncie mężczyzn. „Tylko niektórzy przeżyli i nie mogę nie- wysłani do innego obozu (oczywiście nie uciekły ani nie zostały wypędzo- Żydowscy robotnicy przymusowi nosili stety przypomnieć sobie ich nazwisk. o ile przeżyli te inne obozy). (…) To był ne. Do swych ostatnich dni mieszkały cywilne ubrania z żółtymi gwiazdami (…) Po zamknięciu obozu nie było już obóz zagłady (…).” razem z osiedloną tutaj po 1945 roku Dawida. Pracowali dla firm budowla- żadnych żyjących więźniów do ewaku- polską ludnością. Według relacji, rodzi- nych Bartel, Keller, Schulz, Moll i Stier acji. Przy życiu pozostali tylko niektórzy, Po wojnie pozostały w Glińsku (Leim- na jednej z nich pochodziła z Warsza- przy budowie autostrady. którzy jako młodzież albo chorzy zostali nitz) dwie „niemieckie babcie”, które wy. Jedna z nich miała w jakiś sposób 95 19 leimnitz ukrywać gotowane ziemniaki dla ży- dowskich robotników przymusowych, tak że potrafili je znaleźć. Dzięki tym dwóm kobietom zachowała się we wsi również pamięć o żydowskim obozie pracy. Jest ona jednak bardzo fragmen- taryczna, zwłaszcza wśród młodszych mieszkańców.

Der jüdische Zwangsarbeiter Hiel(?) Drelich schreibt an Herrn Fuks, den Leiter der Arbeitseinsatzverwaltung in der jüdischen Selbstverwaltung des Ghettos Litzmannstadt in Łódź, und bittet, dass nun sein Vater Abram die Unterstützung von 12 Reichsmark wö- chentlich (Lohn für die Zwangsarbeit an der Autobahn) von der Ghettokasse ausgezahlt bekommen soll, da seine Frau Diament, die als einzige dafür bevollmächtigt war, zwischenzeitlich verstorben sei. Aus der Sammlung Eward Victor, USA. Żydowski robotnik przymusowy Hiel(?) Drelich pisze do pana Fuksa, kierownika Centralnego Biura Resortów Pracy przy administracji żydowskiej getta Litzmannstadt w Łodzi. Prosi, aby jego ojciec Abram otrzymywał tygodniowo 12 marek (wynagrodzenie za pracę przy- musową przy budowie autostrady) z kasy getta, ponieważ jego żona o nazwisku Diament, która jako jedyna była upoważniona do odbioru pieniędzy, w międzyczasie umarła. Ze zbiorów Edwarda Victora, USA. 20 brätz 96

Lagergeschichte Die ersten jüdischen Zwangsarbeiter stammten aus dem Ghetto Litzmann- stadt. So berichtete der aus Łódź stam- mende Mosche-Moritz Rosenblum, dass er nach der Einweisung ins Ghetto im Mai 1940 am 16. Dezember 1940 in das mit Stacheldraht umzäumte Lager Brätz überführt wurde, wo er in einer Baracke untergebracht war und auf der Auto- bahnbaustelle arbeitete.

Nach Einstellung der Arbeiten an der Autobahn im Juni 1942 wurde das Lager in ein weiteres „Arbeitserziehungsla- ger“ und erweitertes Polizeigefängnis der Frankfurter Gestapo (vgl. Lager 4, Schwetig) umgewandelt, in dem sowohl Männer als auch Frauen inhaftiert wa- ren. So schrieb der Leiter der Gestapo Frankfurt (Oder), SS Obersturmbann- führer Reinhard Wolf am 2. Juli 1942, dass auf seinen Antrag hin das Lager entsprechend umgewandelt wurde. In- sassen waren von der Polizei „vorläufig Verhaftete“, zum überwiegenden Teil ausländische zivile Zwangsarbeiter aus allen deutsch besetzten Ländern, die entweder im Regierungsbezirk Frank- Etwa 100 Meter hinter diesem Gedenkstein befi nden sich bis heute Überreste des Lagers. / Pozostałości obozu znajdują się około 100 furt ihre Zwangsarbeitsstelle hatten metrów za tym kamieniem pamiątkowym, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach. und z.B. ihren Arbeitsort unerlaubt verlassen hatten oder der Sabotage be- teil der Zwangsarbeiter stellten Polen, wurden sie unter anderem beim Um- Zwischen Mitte 1942 und Mitte 1943 zichtigt wurden, oder die auf der Flucht daneben sowjetische Staatsangehö- bau des Bahnhofs in Zbąszynek (Neu waren hier gleichzeitig 400-700 Men- über die nahegelegene Polizeigrenze, rige, Franzosen, Belgier und andere. Bentschen) sowie in der Rekord Gum- schen inhaftiert, danach 800-1200. Das die deutsche Reichsgrenze von 1937, Augenzeugen berichteten auch von mifabrik und dem Telefunken-Werk in Lager stellte in dieser Zeit ein Rechteck aufgegriffen wurden. Den größten An- deutschen Gefangenen. Beschäftigt Świebodzin (Schwiebus). von 120 mal 150 Metern dar, war von 97 20 brätz

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Lage: Zwischen Brójce (Brätz) und Myszęcin (Muschten), etwa 200 Meter Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / nördlich der Unterführung der Nationalstraße DK 92 mit der Autobahn. Folgt 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) man dem Fahrweg, der von der DK 92 in nordwestlicher Richtung nach Nowe 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna Karcze (Neue Welt) abzweigt (Trafohäuschen und Gedenkstein an der Einmün- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek dung), so befi nden sich die Überreste des Lagers nach etwa 100 Metern links Lagerführer / Komendant Hoeft im Wald. Gemeinde Szczaniec (Stentsch), Kreis Świebodziński (Schwiebus), Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: Fundamente, Gruben (Achtung ungesichert!) und andere topographische Erdveränderungen Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 218 auf dem Lagergelände. Fundamente großer Gebäude, die wahrscheinlich als Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 328 Produktionsstätten oder Baracken geplant waren. Funktionszeitraum: 1940 Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 355 - 1945. Insassen: Bis Mitte 1942 jüdische Polen; danach polnische und sowje- Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi tische Zwangsarbeiter, sowie Zwangsarbeiter aus anderen Teilen des besetz- Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 ten Europas, darunter viele Frauen. Erinnerungszeichen: Gedenksteine in der Nähe des Lagergeländes sowie am Ort von Massengräbern im Lager Gestorbe- tete Stanisław Wasilewski, dass in den fangreichen archäologischen Grabun- ner auf dem Dorff riedhof Brójce. 25 Quadratmeter großen Schlafräumen gen. Dabei wurden neben den oben er- Położenie: Między Brójcami (Brätz) i Myszęcinem, około 200 metrów na jeweils etwa 60 Menschen eingepfercht wähnten Lagerbaracken etwa 50 Meter północ od estakady autostrady nad drogą krajową nr 92. W miejscu, w którym waren. Wenn die Kontrolle ergab, dass südlich des Waldstücks und 150 Meter od drogi krajowej odchodzi w kierunku zachodnio-północnym (do osady Nowe einer der Häftlinge nachts nicht auf nördlich der Autobahn die Betonfun- Karcze) ścieżka rowerowa, znajduje się stacja transformatorowa i kamień upa- seiner Pritsche lag, so erhielten alle In- damente eines rechteckigen Gebäudes miętniający istnienie obozu. Jadąc ścieżką, po około 100 metrach dociera się do sassen des Raums zehn Stockhiebe. mit den Ausmaßen 81 mal 15,5 Meter pozostałości obozu (w lesie, po lewej stronie). Gmina Szczaniec, powiat świe- 1944 waren im Lager etwa 60 Frauen freigelegt, das in acht Räume unterteilt bodziński (Schwiebus), województwo lubuskie. Widoczne ślady w przestrzeni: inhaftiert. Ungenügende Mahlzeiten, war und auf die Jahre 1940-42 datiert fundamenty, rowy (uwaga! niezabezpieczone!) i inne widoczne zmiany topogra- harte Arbeit und Strafübungen waren werden konnte. Es wurde wahrschein- ficzne na terenie byłego obozu; w pobliżu fundamenty dużych budynków, praw- auch für sie an der Tagesordnung, wobei lich nicht fertiggestellt und könnte als dopodobnie nieukończonej fabryki lub baraków. Okres działania: 1940–1945. sich eine Wärterin aus Posen – genannt Fabrikgebäude geplant gewesen sein. Więźniowie: Do połowy 1942 roku polscy Żydzi; później robotnicy przymusowi „Halina“ – besonders hervortat, da sie Daneben wurden die Ziegelfundamente z Polski i ZSRR oraz z innych części okupowanej Europy, wśród nich wiele kobiet. die Häftlinge mit einem Ochsenziemer eines 14 mal 14 Meter großen Gebäudes Upamiętnienie: Kamień w pobliżu terenu obozu oraz pomnik przy grobach zbio- misshandelte. freigelegt – wahrscheinlich die Funda- rowych osób zmarłych w obozie na cmentarzu wiejskim w Brójcach. Kurz vor Einmarsch der Roten Armee mente einer Baracke. wurden die Häftlinge um den 20. Januar 1945 nach Świecko in das Lager Schwe- Das Lager Brätz in der Erinnerung einem drei Meter hohen Stacheldraht- schaftsgebäude. Insgesamt durchliefen tig evakuiert (vgl. dort, Lager 4). Den im Lager Brätz Inhaftierten bzw. zaun umgeben und durch Wachtürme etwa 10.000 Häftlinge das Lager, von Umgekommenen wird heute an zwei Or- gesichert. Neben zwei Reihen Baracken denen wenigstens 2.646 aufgrund der Im Vorfeld des Autobahnbaus kam es ten gedacht. Der Gedenkstein in Sicht- existierten hier Verwaltungsgebäude, schlimmen Lebens- und Arbeitsbedin- 2005-2007 unter anderem auf dem weite des Lagergeländes wurde im Rah- ein Bad, ein Arrestgebäude sowie Wirt- gungen ums Leben kamen. So berich- Gelände des früheren Lagers zu um- men der Bauarbeiten an der Autobahn 20 brätz 98

2008/2009 erneuert. Das auf dem Fried- hof gelegene, und in der Vergangenheit weitgehend überwucherte Denkmal wird seit jüngster Zeit in einer lokalen Initiative durch Schüler gepflegt und wurde durch eine Informationstafel er- gänzt. Beide Monumente lassen sich wie auch im Falle von Świecko (vgl. Lager 4) und Rzepin (vgl. Lager 7-8) in die Schaf- fung nationaler Erinnerungsorte in den so genannten „Wiedergewonnenen Ge- bieten“ nach 1945 einordnen, mit denen das polnische Martyrium in den Lagern mit zur historischen Begründung der Rechte Polens auf dieses Gebiet diente. Der Historiker Marceli Tureczek wies in jüngster Zeit darauf hin, dass die Erin- nerung an das Lager gegenwärtig durch das Aussterben der Erlebnisgeneration einen Wandel durchlebt. Er plädiert für eine neue Einbettung der Geschichte des Lagers in die lokale Erinnerungs- kultur, in der neben den im Lager von deutschen Tätern begangenen Verbre- chen auch die Flucht und Vertreibung einheimischer deutscher Bevölkerung sowie die Probleme der Besiedlung mit polnischer Bevölkerung nach 1945 ihren Blick vom früheren Lagergelände mit Mauerresten auf die Autobahn. / Widok na autostradę z terenu byłego obozu z resztkami muru, Platz haben müssen – und dies vor dem 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach. Hintergrund der europäischen Einigung im Allgemeinen und der deutsch-polni- blum relacjonował, że – po skierowaniu Po wstrzymaniu prac przy budowie Obersturmbannführer Reinhard Wolf, schen Aussöhnung im Besonderen. go do getta w maju 1940 roku – został autostrady (lipiec 1942 roku) obóz komendant gestapo we Frankfurcie 16 grudnia tego samego roku przewie- został przekształcony w kolejny „wy- nad Odrą, pisał 2 lipca 1942 roku, że Historia obozu ziony do ogrodzonego drutem kolcza- chowawczy obóz pracy” i rozszerzone na jego wniosek zmieniono właśnie Pierwsi żydowscy robotnicy przymuso- stym obozu Brätz, w którym zamieszkał więzienie policyjne frankfurckiego status tego obozu. Więźniami były wi pochodzili z getta łódzkiego. Pocho- w jednym z baraków i został skierowany gestapo, w którym przetrzymywa- osoby „tymczasowo uwięzione” przez dzący z Łodzi Mosche-Moritz Rosen- do pracy przy budowie autostrady. no zarówno mężczyzn, jak i kobiety. policję, głównie cywilni robotnicy 99 20 brätz przymusowi ze wszystkich okupo- Od połowy 1942 roku do połowy 1943 25 metrów kwadratowych spało po 60 Pamięć o obozie Brätz wanych krajów, pracujący na terenie roku przebywało tu przeciętnie 400- osób. Jeśli w czasie kontroli okazało się, Istnieją dwa miejsca pamięci o osobach rejencji frankfurckiej (aresztowani 700 osób, potem liczba ta wzrosła do że ktoś przebywał poza swoją pryczą, więzionych i zmarłych w obozie Brätz. np. za opuszczenie miejsca pracy bez 800-1200. W tym okresie teren obozu wszyscy więźniowie z danego pomiesz- Kamień pamiątkowy, znajdujący się nie- zezwolenia albo posądzani o sabotaż) miał wymiary ok. 120 na 150 metrów, czeniach otrzymywali dziesięć uderzeń daleko terenu obozu, został odnowiony albo złapani w czasie próby ucieczki otoczony był wysokim na trzy metry kijem. W 1944 roku w obozie przeby- w ramach prac związanych z budową w okolicy dawnej granicy polsko-nie- ogrodzeniem z drutu kolczastego i wy- wało 60 kobiet. Także w ich przypad- autostrady w latach 2008–2009. mieckiej z okresu międzywojennego, posażony był w wieże strażnicze. Na ku wyżywienie było niewystarczające, Częściowo zapomnianym i zarośnię- gdzie policja wciąż przeprowadzała terenie obozu znajdowały się dwa rzędy praca ciężka, a kary niezwykle surowe. tym, znajdującym się na cmentarzu kontrole. Największą grupę więź- baraków dla więźniów, budynek admi- Szczególnie dawała się we znaki jedna pomnikiem upamiętniającym ofiary niów stanowili Polacy, obywatele nistracyjny, łaźnia, areszt oraz budynek ze strażniczek, pochodząca z Poznania, opiekują się od niedawna uczniowie ZSRR, Francji, Belgii i innych krajów. gospodarczy. W sumie przez obóz prze- nazywana „Haliną”, używająca bykowca miejscowej szkoły. Pomnik uzupełnia Świadkowie wspominają też więźniów szło około 10 000 więźniów. Conajmniej (rodzaj bicza) do znęcania się nad więź- tablica informacyjna. Obydwa pomniki, niemieckich. Pracowano m.in. przy 2646 osób zmarło z powodu złych wa- niarkami. Na krótko przed wejściem Ar- tak jak te związane z obozem w Świecku przebudowie dworca w Zbąszynku, runków życia i pracy. mii Czerwonej, około 20 stycznia 1945 (por. obóz 4) i Rzepinie (por. obozy 7-8), w fabryce gumy „Rekord” i w zakła- roku, więźniowie zostali ewakuowani do należą do miejsc pamięci tworzonych dach radiowych „Telefunken” w Świe- Stanisław Wasilewski relacjonował, obozu Schwetig (Świecko, por. obóz 4). po 1945 roku na tzw. Ziemiach Odzyska- bodzinie. że w pomieszczeniach o powierzchni nych i mających służyć wykorzystaniu W latach 2005-2007, przed rozpoczę- polskiego męczeństwa do potwierdze- ciem budowy autostrady, przepro- nia historycznych praw Polski do tych Quellen / Źródła: wadzono na terenie obozu rozległe terenów. badania archeologiczne. Obok wymie- Marceli Tureczek: Autostrada A 2 – Autostrada Wolności jako miejsce (nie)pamięci?, in/w: Militarne dziedzictwo Świebodzina i okolic. Studia nionych wcześniej baraków obozowych, Historyk Marceli Tureczek zwrócił i materiały, hg. von/red. Grzegorz Urbanek, Międzyrzecz, Świebodzin 2016, odnaleziono wówczas także betonowe ostatnio uwagę na to, że wraz z odcho- S./s. 125-137. fundamenty prostokątnego budynku dzeniem pokolenia świadków, zmienia Wiktor Lemiesz: Miejsca Martyrologii na Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra o wymiarach 81 na 15,5 metra, znajdu- się pamięć o obozie. Postuluje on włą- 1969, S./s.100-108. jące się około 50 metrów na południe czenie historii obozu w lokalną kulturę Marcin Krzepkowski: Obiekty z okresu II wojny światowej związane od lasu i 150 metrów na północ od au- pamięci, w której obok zbrodni popeł- z budową autostrady i funkcjonowaniem niemieckiego obozu pracy Bratz tostrady. Budynek ten podzielony był nionych w obozie przez niemieckich (sic!), in/w: Myszęcin, stanowisko 19, woj. lubuskie. Od młodszej epoki ka- na 8 pomieszczeń i prawdopodobnie sprawców znajdzie się także miejsce na mienia po XX wiek, hg. von/red. Ewa Pawlak und/i Paweł Pawlak, Zielona pochodził z lat 1940–1942. Jego budowa pamięć o ucieczce i wypędzeniu ludno- Góra 2013. Elisabeth Thalhöfer: Entgrenzung der Gewalt. Gestapo-Lager in der End- pewnie nie została ukończona, a znaj- ści niemieckiej oraz o osiedlaniu się na phase des Dritten Reichs, Paderborn 2010, S./s. 209-226. dować miał się w nim zakład produk- tych terenach ludności polskiej po 1945 Bericht von Mosche-Moritz Rosenblum/Relacja Mosche-Moritz Rosenblu- cyjny. W jego pobliżu odnaleziono fun- roku. Ta przemiana kultury pamięci po- ma, in/w: ITS Archiv/Archiwum ITS Bad Arolsen, Hängemappe/teczka: ZAL damenty budynku o wymiarach 14 na 14 winna następować ze względu na zjed- Brätz. metrów. noczenie europejskie i pojednanie pol- sko-niemieckie. 100

Międzychowo

Łęczno

Trzciel Trzciel Obra

22 Prądówka

Lutol Suchy

23 Jezioro Lutol

21 Przychodzko Łomnica

MOP/Raststätte Rogoziniec Strzyżewo Lutol Mokry Obra

Rogoziniec 101 21 rogsen

Die Informationen zum Standort die- Informacji o położeniu obozu dla robot- ses Zwangsarbeitslagers stellte Rafał ników przymusowych udzielił pan Ra- Lage: Ca 2,5 Kilometer nordöstlich von Rogoziniec sehr unscheinbar im Rzeszuto, Lehrer an der Forstschule Ro- fał Rzeszuto, pracujący jako nauczyciel Wald gelegen, ca. 300 Meter Entfernung zur Autobahn. Gemeinde Zbąszynek, Kreis Świebodziński, Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spu- goziniec, zur Verfügung. Er erhielt sie in w Zespole Szkół Leśnych w Rogozińcu. ren: Flacher Graben, der die Lagergrenzen markiert. Reste des Brunnens und den 1980er Jahren von einem zwischen- Otrzymał te informacje w latach 80. vermutlich der Latrinenanlage. Funktionszeitraum: Von Anfang 1941 bis Früh- zeitlich verstorbenen frühen polnischen XX wieku od nieżyjącego już polskiego jahr 1942. Insassen: vermutlich Juden. Erinnerungszeichen: Keine Einwohner von Rogoziniec, der 1945 mieszkańca Rogozińca, który w 1945 noch auf die deutschen Einwohner die- roku spotkał jeszcze we wsi niemiec- Położenie: ok. 2,5 km na północny wschód od Rogozińca, w odległości ok. ses Ortes vor ihrer Aussiedlung traf. Sie kich mieszkańców przed ich wysiedle- 300 metrów od autostrady, miejsce po obozie nie wyróżnia się niczym szcze- zeigten ihm den Ort des Lagers und be- niem. Pokazali mu oni miejsce obozu gólnym. Gmina Zbąszynek, powiat świebodziński, województwo lubuskie. richteten, dass sie es mit Lebensmitteln i opowiedzieli, że dostarczali do niego Widoczne ślady w przestrzeni: płytkie rowy, które zaznaczają granicę obozu; belieferten. Weitere Informationen sind żywność. Nic więcej o tym obozie nie pozostałości studni i prawdopodobnie latryny. Okres działania: od początku nicht bekannt. wiadomo. 1941 do wiosny 1942 roku. Więźniowie: prawdopodobnie Żydzi. Upamiętnie- nie: brak.

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Bemerkungen / Uwagi Wird abgebaut / w likwidacji Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Der Regionalforscher Rafał Rzeszuto zeigt Überreste des Lagers, 2016. / Badacz histo- rii lokalnej Rafał Rzeszuto pokazuje pozostałości po obozie, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 22 tirschtiegel 102

Die polnische Kommission zur Aufklä- Obra umfangreiche Brückenbauarbeiten rung der nationalsozialistischen Verbre- unternommen wurden. Das Lager wird Lage: Ca. 2,5 Kilometer südöstlich von Trzciel, östlich der unbefestigten Stra- ße und des markierten Radwegs nach Rogoziniec, ca. 800 Meter nördlich der chen führt, ohne weitere Angaben, ein also angemietet und im April 1942 bereits Autobahn, zum Dorf Jasieniec (Eschwalde) gehörend. Gemeinde Trzciel, Kreis Zwangsarbeitslager zum Autobahnbau nicht mehr für den Autobahnbau genutzt Międzyrzecki, Woiwodschaft Lubuskie. Sichtbare topographische Spuren: für Juden bei Trzciel (Tirschtiegel) auf.41 worden sein. Dabei hat es sich mit an Si- Gut erhaltene Fundamente diverser Baracken und andere Spuren. Achtung: Die Oberste Bauleitung Reichsautobahn cherheit grenzender Wahrscheinlichkeit Ungesicherte Fallgruben! Funktionszeitraum: Vermutlich von Anfang 1941 bis Berlin verzeichnet in ihrer Unterkunfts- um ein Lager des Reichsarbeitsdiens- Frühjahr 1942. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. liste vom Mai 1942 allerdings kein Lager tes gehandelt, dass hier seit den 1930er bei Trzciel. Es ist aber anzunehmen, dass Jahren bestand und zu Kriegsende von Położenie: ok. 2,5 km na południowy wschód od miejscowości Trzciel, na in diesem Bereich ein Autobahnarbeitsla- der Wehrmacht genutzt wurde. Dessen wschód od nieutwardzonej drogi i oznaczonego szlaku rowerowego do Ro- ger bestand, da der Abstand zwischen den genaue Lage bei Trzciel ist bekannt, und gozińca, ok. 800 metrów na północ od autostrady, w obrębie miejscowości Lagern Rogsen und Deutschhöhe sonst es haben sich zahlreiche topographische Jasieniec (Eschwalde). Gmina Trzciel, powiat międzyrzecki, województwo lu- ungewöhnlich groß wäre und an diesem Spuren erhalten. Ein Gebäude dieses La- buskie. Widoczne ślady w przestrzeni: dobrze zachowane fundamenty róż- Abschnitt der Autobahnarbeiten an der gers, vermutlich das Wohnhaus des Kom- nych baraków i inne ślady. Uwaga: niezabezpieczone doły. Okres działania: prawdopodobnie od początku 1941 do wiosny 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak.

mandanten, wurde von der Roten Armee autostrady podjęto szeroko zakrojone nach Kriegsende in das ca. vier Kilometer prace przy budowie mostów na rzece entfernte Lutol Mokry (Naßlettel) ver- Obra. Obóz był zatem wynajmowany setzt, und steht dort bis heute. i w kwietniu 1942 roku nie służył już robotnikom pracującym przy budowie Komisja Badania Zbrodni Hitlerow- autostrady. Bardzo prawdopodobne skich w Polsce podaje – bez żadnych jest, że chodzi o obóz Służby Pracy Rze- szczegółów – że koło Trzciela istniał szy, który działał tutaj od lat 30. XX wie- jeden obóz dla żydowskich robotników ku i pod koniec wojny był użytkowany przymusowych pracujących przy budo- przez wehrmacht. Zachowały się liczne wie autostrady.41 Natomiast General- ślady tego obozu. Jeden z budynków, na Dyrekcja Autostrad Rzeszy w Ber- w którym prawdopodobnie znajdowa- linie nie podaje na liście noclegowej ło się mieszkanie komendanta, Armia z maja 1942 roku żadnego obozu koło Czerwona przeniosła po zakończeniu Das Reichsarbeitsdienstlager vor seiner Nutzung als Autobahnzwangsarbeitslager für tej miejscowości. Należy jednak przy- drugiej wojny światowej do położone- Juden. Postkarte aus dem Privatarchiv von Dariusz Brożek. / Obóz Służby Pracy Rzeszy jąć, że w tej okolicy istniał jakiś obóz, go w odległości ok. 4 kilometrów Luto- z okresu przed wykorzystaniem go jako obóz dla żydowskich robotników przymuso- gdyż odległość pomiędzy obozem Rog- la Mokrego, gdzie stoi do dziś. wych pracujących przy budowie autostrady. Pocztówka pochodzi z prywatnych zbiorów sen i Deutschhöhe byłaby zbyt duża, Dariusza Brożka. a ponadto na tym odcinku budowy 103 22 tirschtiegel

Überreste des Lagers, 2016. / Pozostałości po obozie, 2016. Der Regionalforscher Rafał Rzeszuto zeigt Hinterlassenschaften des Lagers, 2016. / Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach Badacz lokalnej historii Rafał Rzeszuto pokazuje pozostałości po obozie, 2016. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach

Überreste des Lagers, 2015. / Pozostałości po obozie, 2015. Lutol Mokry, Hausnummer 7. Aus dem Lager hierher versetztes Gebäude, 2015. / Lutol Foto / Zdj.: Rafał Rzeszuto Mokry 7. Budynek przeniesiony z terenu obozu. Foto / Zdj.: Rafał Rzeszuto 23 deutschhöhe 104

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Nordnordwestlich der Ortschaft Przychodzko im Wald. Gemeinde Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Zbąszyń, Kreis Nowy Tomyśl, Woiwodschaft Wielkopolskie. 1941–1945: Kreis 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographische Spuren: Trümmerre- 1 Abort / 1 latryna ste, Gräben, Betonelemente. Funktionszeitraum: von Mai 1941 bis August 1943. 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine Lagerführer / Komendant Wittig, Unterführer / podkomendant Schnelle Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Położenie: Na północny zachód od miejscowości Przychodzko, w lesie. Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 141 Gmina Zbąszyń, powiat nowotomyski, województwo wielkopolskie. W latach Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 147 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady w przestrzeni: pozostałości gruzu, wykopy, betonowe elementy. Okres działania obozu: Od Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 141 maja 1941 do sierpnia 1943 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Quellen der polnischen Kommission Źródła Głównej Komisji Badania zur Aufklärung nationalsozialistischer Zbrodni Hitlerowskich w Polsce wy- Verbrechen aus den Nachkriegsjahr- mieniają ponadto inżyniera Williego zehnten nennen einen Ingenieur Wil- Methke jako osobę odpowiedzialną za li Methke als den verantwortlichen, budowę autostrady, podlegającą bez- unmittelbar der Obersten Bauleitung pośrednio Generalnej Dyrekcji Budowy Reichsautobahn unterstellten Baufüh- Autostrad Rzeszy (por. obóz nr 25, Bu- rer (vgl. Lager 25, Buchwerder Forst). Der chwerder Forst). Polski świadek opisuje polnische Zeuge beschreibt ihn als einen go jako człowieka ordynarnego i uży- ordinären und gegenüber den jüdischen wającego przemocy wobec robotników Arbeitern außerordentlich gewalttäti- żydowskich. Jego stosunek do nich był gen Menschen. Über seine Behandlung tak brutalny, że stał się nawet źródłem der Juden sei es sogar zu einer Ausein- konfliktu z komendantem obozu. Straż- andersetzung mit dem Lagerkomman- nikami w obozie byli również Polacy. danten gekommen. Als Wachleute sol- len auch Polen eingesetzt worden sein.

Diese bauliche Hinterlassenschaft des Lagers dient heute als informeller Gedenkstein, 2015 / Ta pozostałość po obozie służy dziś za nieformalny pomnik, 2015. Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 105

Mała Lipka

Bolewice

Poznań Bolewicko

DK 92 Wytomyśl Trzciel Świecko Sępolno

25

Kozie Toczeń Czarna Woda Laski

Gilińskie DW 305 Góry

Szarka

24

Przyłęk Nowy Tomyśl

Bobrówka 24 wiesengrund 106

Die Gefangenen mussten in einem brówki w odległym o około 8 km obozie schwierigen Wald- und Sumpfgebiet w Bolewicach (por. obóz nr 25, Buchwer- Lage: Am vermutlich südöstlichen Ortsrand der nicht mehr bestehenden schwere körperliche Arbeit leisten. Die der Forst). Krystyna Zalewska, świadek Mühlensiedlung Bobrówko, heute zum Dorf Przyłęk gehörend. Gelegen südlich Zahl der dabei aufgrund von Erschöp- historii – która jako młoda dziewczyna der alten Landstraße Zbąszyń – Łomnica – Bolewice – Lwówek; nördlich da- fung, Hunger und Krankheiten umge- mieszkała w tym czasie w Bobrówku – von verläuft die Autobahn. Der genaue Lagerort ist nicht bekannt. Von Mied- kommenen Juden bzw. der durch ihre przypomina sobie również, że słyszała zichowo führt der schwarze Fahrradweg „Przez Autostradę” am Denkmal für deutschen Aufseher Ermordeten ist o egzekucjach na terenie obozu. Pamię- das Lager vorbei. Gemeinde Nowy Tomyśl. Kreis Nowy Tomyśl, Woiwodschaft Wielkopolskie; Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. unbekannt. Wir wissen hingegen von ei- ta również, że każdy strażnik miał przy 1941–1945: Sichtbare topo- graphische Spuren: unbekannt. Funktionszeitraum: Frühjahr 1941 bis Herbst ner öffentlichen Hinrichtung durch den sobie ostrego psa. 1942. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Gedenkstein von 1979, nicht di- Strang eines jüdischen Häftling des La- rekt am Lagerort. gers Wiesengrund, die im acht Kilometer Podczas całodziennej pracy więźniowie entfernten Lager Buchwerder Forst (sie- byli pilnowani przez wachmanów, zaś Położenie: Prawdopodobnie na południowo-wschodnim obrzeżu już nieist- he dort, Lager 25) vollzogen wurde. Kry- w nocy przez Polaków zatrudnionych niejącej osady młyńskiej Bobrówko, obecnie należącej do wsi Przyłęk. Usytu- styna Zalewska, ein zu dieser Zeit in Bob- odpłatnie w firmie Posener Wach- und owany po południowej stronie dawnego traktu Zbąszyń-Łomnica-Bolewice- rówko lebendes polnisches Mädchen, Schliessgesellschaft (Poznańskie Towa- -Lwówek (po stronie północnej tego traktu przebiega autostrada). Oznakowany erinnert sich auch daran, von Hinrich- rzystwo Dozoru i Ochrony Mienia), skie- na czarno szlak rowerowy „Przez Autostradę” z Miedzichowa przechodzi obok tungen im Lager selbst gehört zu haben. rowanych do obozu przez miejscowy pomnika poświęconego pamięci o obozie. Dokładne położenie obozu nie jest Sie erzählte auch, dass jeder Wachmann niemiecki urząd pracy. znane. Gmina Nowy Tomyśl, powiat nowotomyski, województwo wielkopol- über einen scharfen Hund verfügte. skie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady w przestrzeni: nieznane. Okres działania obozu: Od początku 1941 do jesieni Während der Tagesarbeit beaufsich- 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: Kamień z 1979 roku, usytuowa- tigten deutsche Wachleute die Gefan- ny poza terenem byłego obozu. genen, in der Nacht wurde diese Arbeit von polnischen Angestellten der Posener Wach- und Schließgesellschaft übernom- Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe men, die vom lokalen deutschen Arbeits- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / amt zum Lager abgeordnet wurden. 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna Więźniowie wykonywali ręcznie cięż- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek kie prace ziemne w trudnym terenie Lagerführer / Komendant Lau lesisto-bagnistym. Nieznana jest liczba Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Żydów zmarłych z wycieńczenia, głodu, Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 76 chorób lub zamordowanych przez nad- zorujących ich strażników niemieckich. Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 76 Wiadomo natomiast o jednej publicznej Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 52 egzekucji przez powieszenie przepro- Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi wadzonej na więźniu żydowskim z Bo- Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 107 24 wiesengrund

Die Gastwirtschaft von Bobrówko. In unmittelbarer Nähe dieses nicht mehr beste- henden Gebäudes und nicht am tatsächlichen Lagerort wurde 1979 der Gedenkstein für das Reichsautobahnlager Wiesengrund aufgestellt. Die Angaben auf dem Gedenkstein und der zugefügten Informationstafel neueren Datums sind nicht alle stimmig. Private Mühlensiedlung Bobrówko, 1941. Lager- Osada młyńska Bobrówko, rok 1941. Sammlung Krystyna Zalewska. kommandant und Wehrmachtsoffi zier Lau Komendant obozu i oficer Wehrmachtu, Gospoda w Bobrówku. W 1979 r. ustawiono tam kamień upamiętniający autostra- (zweiter von links) mit seiner deutschen Lau (drugi od lewej) i jego niemiecka dowy obóz pracy Wiesengrund. Co ciekawe, kamień został położony w bezpośrednim Geliebten, einer deutschen Angestellten kochanka, pracownica obozu autostra- sąsiedztwie tego dziś już nieistniejącego budynku, nie zaś w miejscu, w którym obóz des Reichsautobahnlagers (erste von dowego (pierwsza z lewej). Obok stoją faktycznie działał. Niektóre informacje widniejące na kamieniu i na ustawionej links). Lau stammte aus Sachsen und war członkowie polskiej rodziny, u której później tablicy stojącej obok niego są nieprawdziwe. Ze zbiorów Krystyny Zalewskiej. dort verheiratet. Er wohnte in Bobrówko mieszkał komendant. Lau pochodził bei einer polnischen Familie, die sich hier z Saksonii i był żonaty. Krystyna Zalew- neben ihm befi ndet. Die polnische Zeit- ska wspomina go jako uprzejmego urzęd- zeugin erinnert sich an ihn als einen kor- nika i ulubieńca kobiet, który zachowy- rekten Beamten und Frauenheld, der sich wał się bardzo poprawnie w stosunku do ihr gegenüber anständig verhalten hätte. nich. W 1942 r. podporządkowany został 1942 wurde ihm auch das Lager Buchwer- mu również obóz Buchwerder Forst (por. der Forst (siehe dort, Lager 25) unterstellt. obóz nr 25). Jeden z więźniów tego obo- Einer der dortigen Häft linge berichtete zu zachował o komendancie następujące über Lau: „Während die Juden schliefen, wspomnienie: „kiedy Żydzi spali wcho- drang er in die Baracke ein und schlug dził do baraku i rzemiennym pejczem bił die liegenden Juden ohne den geringsten leżących Żydów bez najmniejszego po- Grund mit einer Riemenpeitsche.“ Private wodu”. Ze zbiorów Krystyny Zalewskiej. Sammlung Krystyna Zalewska. Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 24 wiesengrund 108

Die zwei jungen Frauen in der Türöff - Dwie młode kobiety stojące w drzwiach nung waren zivile deutsche Angestellte (w drugim rzędzie) to niemieckie pracow- des Lagers, die auf einem weiteren Gehöft nice obozu, które mieszkały w jednym in Bobrówko wohnten. Rechts befi ndet z gospodarstw w Bobrówku. Pierwsza sich wieder die Geliebte des Komman- z prawej stoi kochanka komendanta danten. Es ist deutlich, dass in dem klei- obozu. Wyraźnie widać, że w tej małej nen und überschaubaren Bobrówko enge miejscowości istniały bliskie społeczne gesellschaft liche und ökonomische Be- i ekonomiczne kontakty pomiędzy Pola- ziehungen zwischen den deutschen und kami, Niemcami i załogą obozu. Np. ciot- den polnischen Einwohnern sowie dem ka świadka historii pracowała jako kraw- Lagerpersonal bestanden. Die Tante der cowa dla załogi obozu. Bezpośrednim Zeitzeugin z.B. arbeitete als Schneiderin tego następstwem było to, że inaczej niż für das Lager. Eine unmittelbare Folge znamy to z innych miejscowości, gdzie davon war, dass Solidarisierungen der wygłodniałym żydowskim więźniom Anwohner mit den ausgehungerten jüdi- próbowano dawać żywność, tutaj nie schen Häft lingen, v.a. in Form versteckter było takiej solidarności z żydowskimi Essensspenden, wie es von anderen Orten więźniami. Na tych schodach, które jako immer wieder berichtet wird, hier unter- jedyny element domu zachowały się do blieben. Auf diesen Eingangsstufen, die dziś, co roku spotykają się potomkowie als einzige vom Haus bis heute erhalten dawnych mieszkańców opuszczonej dziś sind, versammeln sich jährlich die Nach- osady Bobrówko. Ze zbiorów Krystyny kommen der alteingesessenen Einwohner Zalewskiej. von Bobrówko. Private Sammlung Krysty- na Zalewska. 109 24 wiesengrund

Das Feuchtgebiet des Flüsschens Bobrówka in den frühen Dreißiger Jahren, vor sei- Das Bobrówkafl ieß nach den Meliorationsarbeiten unter der Autobahn. / Rzeczka Bo- ner Trockenlegung im Bereich des Autobahnbaus. In den Booten befi nden sich u.a. da- brówka po przeprowadzeniu prac melioracyjnych pod autostradą. malige Einwohner von Bobrówko. Private Sammlung Krystyna Zalewska. Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak, 2015

Tereny bagienne w okolicach rzeczki Bobrówka we wczesnych latach 30. XX w., przed osuszeniem ich w związku z budową autostrady. W łódkach znajdują się m.in. ówcześni mieszkańcy osady Bobrówko. Ze zbiorów Krystyny Zalewskiej. 25 buchwerder forst 110

Das genaue Datum der Gründung des sche Felix Göhlich, der nach Aussage Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lagers ist unbekannt, wahrscheinlich örtlicher Zeugen die Gefangenen zur Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / jedoch erfolgte sie im Frühling 1941. Die Arbeit und zurück begleitete. Verbin- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Polizei in Grodzisk berichtete im Okto- dungsmann zwischen dem Lagerführer 1 Abort / 1 latryna ber 1941, dass im Buchwerder Forst 350 und den Gefangenen war der so ge- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Häftlinge eingesetzt waren, und zwar nannte Judenälteste Goldstein, der nach Lagerführer / Komendant Stülpnagel ausschließlich männliche Juden. Die ins Aussage von Zeugen aus Berlin stamm- Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Lager Deportierten stammten aus dem te. Nach der Verhaftung Stülpnagels Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 165 Litzmannstädter Ghetto sowie aus so 1942 wurde der Lagerführer von Wie- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 165 genannten Provinzghettos des War- sengrund, Herr Lau, neuer Lagerführer. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 167 thelands. In der Gruppe der jüdischen Arbeiter befand sich Leon Borkowski Alle jüdischen Arbeiter des Lagers wa- Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 aus Kłodawa (1940–1945 Tonningen), ren in Holzbaracken untergebracht, der am 6. Juni 1941 mit einer Gruppe die von Stacheldraht umgeben waren das deutsche Bauunternehmen Paul Fall für zwei Wochen unter Quarantäne von 150 Personen vom örtlichen Ar- und aus vorgefertigten Elementen be- Gatz tätig war. Die in diesem Bereich gestellt. Entlaust wurde die Kleidung beitsamt zunächst in das Ghetto des standen. Über dem Eingangstor zum durch nichtjüdische Arbeiter ausge- der Häftlinge; sie selbst mussten sich nahen Koło (1941–1945 Warthbrücken) Lager befand sich die Aufschrift „Ju- führten Tätigkeiten überwachte der einer Desinfektionsdusche unterziehen. geschickt wurde. Eine unbekannte Zahl denlager“. Die Gefangenen wurden in deutsche Ingenieur Willi Methke, wäh- Da sich keine Lagerdokumentation er- von Männern wurde anschließend in das vier Baracken untergebracht; in der rend ein Deutscher namens David aus- halten hat, lässt sich nicht feststellen, bereits bestehende Lager „Buchwerder fünften Baracke befanden sich das La- schließlich die Arbeiten der jüdischen wie viele Gefangenen erkrankten und Forst“ gebracht. Der Zeitzeuge erinnert gerpersonal und die Lagerküche. In den Arbeiter leitete. wie viele im Lager umkamen. sich, dass sie die drei Kilometer von der Gefangenenbaracken waren auf drei Bahnstation zu Fuß zurücklegten und Etagen Holzpritschen angebracht, auf Im Winter mussten die Gefangenen Wie auch in anderen Lagern reichten dabei von den deutschen Wachleuten die Strohsäcke geworfen wurden. Jeder nicht zur Arbeit ausrücken. In dieser Zeit die Nahrungsmittelrationen nie aus. geschlagen wurden. Zwei Wochen spä- Häftling bekam je eine Decke zugeteilt. wurden Sportübungen angeordnet, die Wie sich der Überlebende Leon Bor- ter wurde eine weitere Gruppe aus Koło Im Winter wurden die Baracken nur man aber aufgrund des Gesundheitszu- kowski erinnerte, „erhielten wir zum in das Lager abgeordnet, darunter Bor- dann geheizt, wenn die von den Arbei- stand und der körperlichen Erschöpfung Frühstück und zum Abendessen jeweils kowskis Vater. ten Heimkehrenden auf dem Weg Rei- als Strafübungen ansehen kann. 200 Gramm Brot sowie schwarzen, un- sig gesammelt hatten. gesüßten Getreidekaffee. Zum Mittag- Die Aufsicht über die Gefangenen führ- Für die ärztliche Betreuung der Gefan- essen erhielten wir meistens zwei Liter ten der deutsche Lagerführer Martin Zu den Aufgaben der Gefangenen ge- genen war ein jüdischer Arzt verant- Suppe, eigentlich Wasser mit zerkoch- Stülpnagel aus Berlin sowie sieben Po- hörte die Rodung des Waldes auf der wortlich, der ebenfalls Gefangener war. ten weißen Karotten, der etwas Öl zu- len, die Beschäftigte der Posener Wach- geplanten Autobahntrasse. Sie arbei- Darüber hinaus fertigte ein deutscher gesetzt war. Zum Brot gab es manchmal und Schließgesellschaft waren. Der teten von Sonnenaufgang bis -unter- Arzt bei seinen Visitationen Kranken- Margarine und Rübensirup.“ Der Lager- Wachführer des Sicherheitspersonals gang. Polnische Zeitzeugen, die als listen an. Im Lager herrschten schlech- kommandant Stülpnagel verringerte war der Pole Stefan Mańczyński. Zum Arbeiter beim Bau beschäftigt waren, te sanitäre Bedingungen, aufgrund von die zugeteilten Lebensmittelrationen. Wachpersonal gehörte auch der Deut- erinnern sich daran, dass in Bolewice Läusebefall wurde das Lager in einem Er entwendete Lebensmittel aus der 111 25 buchwerder forst

gende Kommandant Lau, der sich an den deutsche Funktionsträger, die zu die- Lage: Das Lager befand sich zwischen der Autobahnabfahrt Nowy Tomyśl Häftlingen verging. sem Zweck ins Lager gekommen waren. und dem Dorf Bolewicko im Wald, vermutlich östlich der Woiwodschaft sstra- Nach Vollstreckung des Urteils hatten ße 305. Der exakte Lagerstandort ließ sich nicht bestimmen. Gemeinde Mied- Für jedweden Versuch des Absetzens die Gefangenen um den Galgen herum- zichowo, Kreis Nowy Tomyśl, Woiwodschaft Wielkopolskie; 1941–1945: Kreis aus dem Lager oder von der Arbeitsstel- zugehen und ihre Augen auf die Erhäng- Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographische Spuren: die im Wald le – meist auf der Suche nach Nahrungs- ten zu richten. Wer dieser Anweisung auszumachenden Aufschüttungen entstanden vermutlich in der Zeit des Auto- mitteln – wurden Häftlinge mit dem nicht Folge leistete, wurde geschlagen. bahnbaus. Funktionszeitraum: Mai 1941 bis Juni 1942. Insassen: Juden. Erin- Tode bestraft. Die Urteile wurden durch Den nach dem Krieg aufgenommen nerungszeichen: Keine. den Strang vollstreckt. Augenzeugen Aussagen eines Angehörigen der Lager- und schriftliche Quellen berichten von mannschaft ist zu entnehmen, dass an Położenie: Obóz znajdował się pomiędzy zjazdem z autostrady Nowy To- mehreren Hinrichtungen. Das erste To- diesem Tag Levy Trawa (geb. 8. Oktober myśl a wsią Bolewicko w lesie, prawdopodobnie na wschód od drogi woje- desurteil erfolgte im Juli 1941. Zu dieser 1894 in Żychlin), entflohen aus dem La- wódzkiej nr 305. Dokładne położenie obozu nie jest znane. Gmina Miedzicho- Zeit wurden fünf Häftlinge erhängt, und ger Kahlfelde, sowie Nuta Piaskowski wo, powiat nowotomyski, województwo wielkopolskie. W latach 1941–1945: zwar zwei aus dem Lager Buchwerder (geb. am 10. März 1922 in Bełchatów) aus Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady w przestrzeni: widocz- ne w lesie nasypy powstałe prawdopodobnie podczas budowy autostrady. Forst und drei aus dem Lager Kreising. dem Lager Otusch ermordet wurden. Okres działania obozu: od maja 1941 do czerwca 1942 roku. Więźniowie: Unter ihnen befand sich Leon Borkows- Żydzi. Upamiętnienie: brak. kis Bruder Moniek. Allen war Entfernung Ein polnischer Augenzeuge erwähnt aus dem Lager vorgeworfen worden. Bei eine weitere Hinrichtung. Nach dem einer Leibesvisitation wurden bei ih- Diebstahl einiger roher Kartoffeln wur- Lagerküche und nahm den Häftlingen Die Gefangenen des Lagers Buchwer- nen jeweils einige Kartoffeln gefunden. de zu einem nicht näher bekannten Zeit- während Lagerrevisionen die ihnen der Forst litten auch unter einem Man- Die Vollstreckung des Urteils wird im punkt ein etwa sechzehnjähriger jüdi- geschickten Pakete weg, um die eige- gel an Kleidung und Schuhwerk; die in Bericht von Leon Borkowski erwähnt: scher Häftling erhängt. Die Hinrichtung nen Rationen aufzubessern. Stülpna- den Ghettos verbliebenen Verwandten Auf dem Lagerplatz wurde zu diesem mussten vom Lagerkommandanten be- gel wurde der Diebstahl von zehn Kilo konnten nur in wenigen Fällen durch Zweck ein Podest und ein Galgen aus stimmte Mithäftlinge vollstrecken. Zeu- Fleisch und zwei Zentnern Butter nach- ihre Zusendungen aushelfen. Holz errichtet. Die Verurteilten wurden gen berichten davon, dass hingerichtete gewiesen, die er zu seiner Familie ins mit Kraftfahrzeugen zum Lagergelän- ebenso wie verstorbene Gefangene auf „Altreich“ geschickt hatte; der deutsche Die Lagerinsassen wurden nicht nur vom de gefahren, ihre Oberkörper entblößt dem Friedhof in Nowy Tomyśl beerdigt Oberstaatsanwalt leitete ein Verfahren Kommandanten geschlagen. Auch der und ihre Hände gefesselt. Neben dem wurden. ein und verurteilte ihn zu 15 Monaten Wachführer Stefan Mańczyński verteil- Galgen wurden fünf Kisten zur Aufnah- Gefängnis, während der ebenfalls be- te Schläge (meist mit einem Stock aus me der Körper aufgestellt (keine Särge). Leon Borkowski überlebte das Lager teiligte deutsche Wachmann Felix Göh- Eschenholz) und ordnete Strafübungen Das Urteil verlas der Leiter der Posener Buchwerder Forst und wurde gemein- lich zu zwölf Monaten verurteilt wurde. an. Dazu kam es, wenn er zum Beispiel Gestapo, SS-Sturmbannführer Hermann sam mit einer Häftlingsgruppe ins Darüber hinaus wurde festgestellt, dass den Diebstahl von Lebensmitteln durch Wilhelm Bischoff. Die Juden wurden vor Zwangsarbeitslager der Zellwollfabrik den Gefangenen Geld gestohlen wurde, Juden oder mangelnde Sauberkeit fest- den Augen aller Häftlinge des Lagers in Küstrin abtransportiert. Das Schicksal das ihnen ihre Verwandten per Brief ge- stellte. Nach Zeitzeugenberichten war Buchwerder Forst hingerichtet. Zeugen der übrigen Häftlinge aus Buchwerder schickt hatten. es insbesondere der Stülpnagel nachfol- waren deutsche Polizisten und andere Forst ist unbekannt. 25 buchwerder forst 112

Man nimmt an, dass das Lager im Juni do Buchwerder Forst, gdzie znajdowa- ściową do obozu znajdował się napis: Opiekę lekarską nad więźniami Bu- 1942 endgültig aufgelöst wurde. Zeit- ła się już grupa więźniów przywiezio- „Judenlager” („Obóz dla Żydów”). Więź- chwerder Forst sprawował lekarz ży- zeugen berichten, dass die Baracken nych tam wcześniej. Świadek pamięta, niów rozlokowano w czterech barakach, dowski – więzień obozu. Wiadomo tak- nach der Auflösung des Lagers abgebaut jak liczącą 3 kilometry drogę ze stacji piąty zajmowała załoga obozu i kuchnia że, że obóz wizytował lekarz niemiecki, und an einen unbekannten Ort abtrans- do obozu pokonywali pieszo, bici przez obozowa. Jak pamięta Borkowski, w ba- który sporządzał wykazy chorych więź- portiert wurden. konwojujących ich Niemców. Po dwóch raku dla więźniów znajdowały się zbite niów. W obozie panowały złe warun- tygodniach do obozu Buchwerder Forst z drewna trzypiętrowe prycze, na które ki sanitarne. Z powodu zawszenia za- 1946 eröffnete ein Strafgericht in Posen skierowano kolejną grupę mężczyzn rzucono sienniki wypchane słomą. Do mknięto obóz na dwa tygodnie, podczas das Verfahren gegen Stefan Mańczyński, z getta w Kole, wśród których był ojciec przykrycia przydzielono im po jednym których odwszawiono odzież więźniów, Wachführer des Lagers Buchwerder Borkowskiego. kocu. Zimą baraki więźniów ogrzewane a ich samych poddano kąpieli dezynfek- Forst. In einem Urteil des Kreisgerichts były jedynie wówczas, kiedy wracając cyjnej. Ponieważ nie zachowała się żad- Posen wurde er im Februar 1947 zu 15 Nadzór nad więźniami sprawował po- z robót więźniowie sami przynosili ze- na dokumentacja obozowa, nie można Monaten Gefängnis dafür verurteilt, chodzący z Berlina niemiecki komen- brany po drodze chrust. stwierdzić, ilu więźniów chorowało, ilu dass er im Lager auf Anordnung deut- dant obozu Martin Stülpnagel oraz zmarło w obozie. scher Vorgesetzter „seinen Anweisun- siedmiu Polaków, zatrudnionych w fir- Do zadań zleconych więźniom należało gen unterworfene Juden mit dem Stock mie Posener Wach- und Schliessgesel- karczowanie lasu pod budowę autostra- W obozie Buchwerder Forst, tak jak und der Hand schlug.“ lschaft. Przełożonym strażników był dy. Pracowano od świtu do zmroku. Pol- w większości obozów, racje żywno- Polak, Stefan Mańczyński. W obozie scy świadkowie, zatrudnieni jako robot- ściowe nigdy nie były wystarczające. Dokładna data założenia obozu nie strażnikiem był także Niemiec Felix nicy przy budowie autostrady zeznają, Jak wspomina ocalały Leon Borkowski, jest znana, najprawdopodobniej po- Göhlich, który w relacjach niektórych że jej budową w Bolewicach i okolicy „otrzymywaliśmy na śniadanie i kola- wstał on wiosną 1941 roku. Posteru- miejscowych świadków miał konwojo- zajmowało się przedsiębiorstwo nie- cję po 200 gramów chleba oraz czarną nek żandarmerii w Grodzisku (Grätz) wać więźniów do pracy i po jej zakoń- mieckie Bauunternehmen Paul Gatz. niesłodzoną kawę zbożową. Na obiad meldował w październiku tego roku czeniu odprowadzać do obozu. Funkcję Wszystkimi robotami na tym odcinku, otrzymywaliśmy na ogół 2 litry zupy, oraz w marcu 1942 r., że w Buchwerder łącznika pomiędzy komendantem obo- wykonywanymi przez Żydów i robot- wody właściwie, z rozgotowaną białą Forst osadzonych było 350 więźniów, zu a więźniami sprawował tzw. starszy ników polskich, zatrudnionych przy marchwią, dodawano też trochę oleju. wyłącznie mężczyzn żydowskiego po- Żydów o nazwisku Goldstein, który we- budowie autostrady, ale nie będących Do chleba nieraz dawano margarynę chodzenia. Deportowani do obozu po- dług świadków miał pochodzić z Berli- więźniami obozu kierował Niemiec inż. i marmoladę z brukwi”. Racje żywno- chodzili z getta łódzkiego i tzw. gett na. Po aresztowaniu Stülpnagla w 1942 Willi Methke. Natomiast Niemiec o na- ściowe przydzielane więźniom były prowincjonalnych Kraju Warty. W gru- r., komendantem obozu aż do jego li- zwisku Dawid był kierownikiem robót umniejszane przez komendanta obozu pie robotników żydowskich był Leon kwidacji został komendant obozu Wie- wykonywanych wyłącznie przez robot- Stülpnagela. Okradał on kuchnię obo- Borkowski z Kłodawy (Tonningen), któ- sengrund, Lau. ników żydowskich. zową, okradał też Żydów podczas rewi- rego 6 czerwca 1941 r. wraz z grupą oko- zji paczek, by w ten sposób uzupełnić ło 150 mężczyzn miejscowy Urząd Pracy W Buchwerder Forst wszyscy pracow- Zimą więźniów nie wyprowadzano do własne niedobory żywieniowe. W spra- skierował początkowo do getta w po- nicy żydowscy zostali zakwaterowa- prac. W tym czasie wprowadzono ćwi- wie stwierdzonego przywłaszczania bliskim Kole (Warthbrücken). Następnie ni w ogrodzonych drutem kolczastym czenia gimnastyczne, ale ze względu przez Stülpnagla 10 kilogramów mięsa nieznaną liczbę mężczyzn załadowano drewnianych barakach zbudowanych na stan zdrowia robotników można je i 2 centnarów masła, które zostały wy- do wagonów kolejowych i wywieziono z gotowych elementów. Nad bramą wej- uznać za ćwiczenia karne. słane do jego rodziny w „starej Rzeszy”, 113 25 buchwerder forst niemiecki nadprokurator rozpoczął na- powieszono pięciu więźniów: dwóch mogą wskazywać, że powieszono prawomocnego wyroku Sądu Okręgo- wet śledztwo. Za ten czyn Stülpnagel więźniów Buchwerder Forst, trzech wówczas Levy Trawę (ur. 8 październi- wego w Poznaniu został on w lutym został skazany na 15 miesięcy więzie- pozostałych przywieziono z obozu ka 1894 r. w Żychlinie), zbiega z obozu 1947 r. skazany na karę 15 miesięcy nia, a jego kolega strażnik Felix Göhlich, Kreising. Wśród nich był brat więzione- RAB Kahlfelde i Nutę Piaskowskiego więzienia za to, że w obozie w Bole- także zamieszany w ten proceder, na go w Buchwerder Forst Leona Borkow- (ur. 10 marca 1922 r. w Bełchatowie) wicach, działając z nakazu władz nie- 12 miesięcy. Ponadto w obozie stwier- skiego – Moniek. Wszystkim im zarzu- z obozu RAB w Otuschu. Polski świa- mieckich, jak czytamy w sentencji wy- dzono okradanie więźniów z pieniędzy, cano oddalenie się od obozu. Po ujęciu dek pamięta o jeszcze jednej egzekucji. roku: „bił kijem i ręką podległych jego przesyłanych bliskim przez rodziny i przeprowadzonej rewizji znaleziono Za kradzież kilku surowych ziemnia- rozkazom Żydów”. w listach. przy nich kilka ziemniaków. Opis wy- ków został powieszony, liczący około konania wyroku znajdujemy w relacji 16 lat więzień żydowski. Egzekucję mu- Więźniowie Buchwerder Forst odczuwali ocalałego Leona Borkowskiego: w celu sieli przeprowadzić Żydzi wyznaczeni także niedostatek odzieży i obuwia, któ- wykonania egzekucji na placu obozo- przez komendanta obozu. Jak wynika Materialien zum Lager Buch- ry zaledwie nielicznym starały się uzu- wym zbudowana została szubienica z relacji polskich świadków, powieszo- werder Forst fi nden sich in den pełnić rodziny pozostałe nadal z getcie, z drewna i podesty. Skazańców przy- nych i zmarłych więźniów chowano na folgenden Archiven / Podstawo- same borykające się z ich brakiem. wieziono na teren obozu samochoda- cmentarzu w Nowym Tomyślu. wa dokumentacja archiwalna mi, byli rozebrani do pasa i mieli powią- dotycząca obozu Buchwerder W obozie dochodziło do przypadków bi- zane ręce. Obok szubienicy ustawiono Ocalały z Buchwerder Forst, Leon Bor- Forst znajduje się w poniższych cia więźniów nie tylko przez komendan- pięć skrzyń na ciała (ale nie trumien). kowski został wraz z grupą więźniów archiwach: ta obozu. Bicia (najczęściej jesionowym Wyrok odczytał szef poznańskiego ge- wywieziony do obozu pracy przymuso- Staatsarchiv Poznań / Archiwum kijem) i stosowania karnych ćwiczeń stapo SS-Sturmbannführer Hermann wej przy Fabryce Włókien Sztucznych Państwowe w Poznaniu, Bestand dopuszczał się wachführer Stefan Mań- Wilhelm Bischoff. Żydów powieszo- (Zellwollfabrik) w Kostrzynie nad Odrą. / zespół: Landrat Grätz czyński. Do takich zdarzeń dochodziło, no na oczach wszystkich osadzonych Z obozu tego został on w paździer- kiedy stwierdził on m.in. kradzież żyw- w Buchwerder Forst. Świadkami wyko- niku 1943 r. przetransportowany do Staatsarchiv Łódź / Archiwum ności czy brak czystości w obozie. Jak nania wyroku byli żandarmi i inni funk- Auschwitz. Los pozostałych więźniów Państwowe w Łodzi, Bestand / zeznają świadkowie, nad mężczyznami cjonariusze niemieccy przybyli w tym obozu Buchwerder Forst nie jest znany. zespół: Akta Miasta Łodzi, Zarząd z obozu znęcał się jednak szczególnie celu do obozu. Po wykonaniu wyroku Miejski, Wydział do spraw Getta drugi komendant obozu, Lau. nakazano więźniom Buchwerder Forst Przyjmuje się, że obóz został ostatecz- chodzenie wokół szubienicy, ze wzro- nie zlikwidowany w czerwcu 1942 roku. Archiv des Instituts für Nationa- les Gedenken / Archiwum Insty- Więźniów karano śmiercią za wszel- kiem zwróconym w stronę powieszo- Jak zeznają polscy świadkowie, po likwi- tutu Pamięci Narodowej (IPN), kie próby oddalenia się od obozu czy nych. Tych, którzy nie wykonywali tego dacji obozu baraki zostały rozebrane, Außenstellen in Poznań und Łódź miejsca pracy, najczęściej w poszuki- polecenia bito. 23 grudnia 1941 r. w Bu- a następnie wywiezione w nieznanym / oddziały w Poznaniu i w Łodzi waniu jedzenia. Wyroki wykonywano chwerder Forst przeprowadzono kolej- kierunku. przez powieszenie. Z relacji świadków ną publiczną egzekucję. Podane w po- Bundesarchiv in Berlin / Archi- i przekazów źródłowych wiemy, że wojennych zeznaniach przez członka W roku 1946 Specjalny Sąd Karny w Po- wum Federalne w Berlinie, Be- w obozie przeprowadzono kilka egze- załogi obozowej z Buchwerder Forst znaniu wszczął sprawę przeciwko Ste- stand / zespół: Reichsautobahn kucji. Pierwszą karę śmierci wymie- informacje, że egzekucję przeprowa- fanowi Mańczyńskiemu, wachführero- Direktion rzono w lipcu 1941 roku. Wówczas to dzono na więźniach z innych obozów, wi z obozu Buchwerder Forst. Na mocy 114

Trzcianka Trzcianka Mała Lipka Władysławowo Zachodnia

Głoponie Wąsówko Mogilnica

Wytomyśl Michorzewo

Mogilnica Krystianowo Tomaszewo 26 Wąsowo

Mogilnica

Kozie Kuślin Laski

Róża 115

Duszniki

Sędzinko Wilkowo

Turkowo 27 MOP/Raststätte Brzoza Zalesie Brzoza

Mogielnica Niepruszewo

Zalesie

Wysoczka 28

DW 306 Żegowo Jezioro Niepruszewskie

DW 307 Niegolewo Wygoda

Wiktorowo

Cieśle Otusz

Buk

29

Otusz

Skrzynki 26 hardt 116

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Bei Wąsowo, nördlich der Straße nach Wytomyśl, auf dem Acker der Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Familie Lisek. Gemeinde Kuślin, Kreis Nowy Tomyśl, Woiwodschaft Wielko- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny polskie. 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographi- 1 Abort / 1 latryna sche Spuren: Keine. Funktionszeitraum: April 1941 bis Juni 1942. Insassen: 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Juden. Erinnerungszeichen: Gedenkstele am genauen Lagerort. Lagerführer / Komendant Baumann Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Położenie: W pobliżu miejscowości Wąsowo, na północ od drogi do Wyto- Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 61 myśla, na polu uprawnym należącym do rodziny o nazwisku Lisek. Gmina Ku- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 62 ślin, powiat nowotomyski, województwo wielkopolskie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 48 Okres działania obozu: Od kwietnia 1941 do czerwca 1942 roku. Więźniowie: Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / Żydzi Żydzi. Upamiętnienie: Pomnik w miejscu, w którym znajdował się obóz. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Hälfte von ihnen irgendwohin weiter fen sollte. Sie trugen den Mutterboden Dank der Bemühungen des Regional- zeigte sich dann, dass man auf dem Feld deportiert. Der Befehlshaber des Lagers ab, schütteten ihn auf kleine Waggons, forschers Mieczysław Janas befindet meiner Eltern mit dem Bau von Bara- hieß Otto Bauman. Die Juden arbeiteten sogenannte Loren und holzten Bäume sich an der Stelle des Lagers eine Ge- cken begann. Ab und zu kamen LKWs am Bau der Autobahn, die damals mit- ab. Die Waggons mit der Erde wurden denktafel, die an die Opfer des Zwangs- mit hölzernen Platten angefahren. Die ten durch den Park von Wąsowo verlau- von drei kleinen Lokomotiven auf ein arbeitslagers erinnert. Gemeinsam mit Aufsicht auf der Baustelle erfüllte ein dem Zeitzeugen Bolesław Lisek recher- Deutscher aus Nowy Tomyśl. chierte er die Geschichte des Lagers und fertigte auf eigene Kosten einen Ge- denkstein an, der aus einer Granittafel An der Aufstellung der Baracken ar- besteht, die auf einem nicht verwende- beiteten polnische Zimmermänner aus ten Betonelement der neuen Autobahn den umliegenden Dörfern. Sie kamen befestigt ist. um 7 Uhr morgens mit Fahrrädern und arbeiteten bis abends. Oft aßen sie ihre Erinnerungen an das Lager in Wąsowo Mahlzeiten bei uns. Mama machte ih- von Bolesław Lisek (*1927) nen heißen Getreidekaffee. Die Bara- cken hatten eine Länge von 20 und eine Mitte Februar, im Jahre 1941, kam ein Breite von sechs Metern. Das Ganze deutscher LKW aufs Feld meiner Eltern wurde mit Stacheldraht eingezäunt. So gefahren, von dem ca. ein Meter lan- entstand also das Arbeitslager. ge Holzbalken abgeladen wurden. Wir dachten alle darüber nach, wozu sie Ende April 1941 kamen um die 700 Juden wohl dienen werden. Mitte März 1941 ins Lager. Nach drei Tagen wurde die Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 117 26 hardt

Feld bei Kuślin gebracht. Schon in der Insassen fand ohne jegliche Zeremonie ersten Woche wurde einer der Gefange- statt. Sie wurden in ein Leinentuch ge- nen für einen Fluchtversuch zum Tode wickelt begraben, und die Holzkisten verurteilt. Das Urteil wurde mitten auf musste ich im Lager wieder abgeben. dem Platz des Lagers, vor den Augen al- (…) ler Insassen, durch Erhängen vollstreckt. Ausschnitt aus den Kriegserinnerungen Die Bewohner von Wąsowo haben den von Bolesław Lisek, aufgeschrieben von Juden oft geholfen und ihnen etwas Roman Janas, eingeschickt zum von der zu essen gegeben. An einem Platz in Öffentlichen Bibliothek in Kuślin or- Wąsowo, den wir die „Hölle“ nennen, ganisierten Literaturwettbewerb „Auf sind die Stufen der Wohnhäuser unmit- dem Weg in die Freiheit – Kriegsge- telbar an der Straße gelegen. Auf ihnen schichten“, Quelle: Skąd przychodzimy… haben die Bewohner ihre Töpfe mit ge- dokąd zmierzamy. Przewodnik po Gminie kochten Kartoffeln abgestellt, als ob sie Kuślin, Herausgeberin: Gminna Biblio- dort nur zum Abkühlen stünden. Da- teka Publiczna in Kuślin, Kuślin 2011, S. durch gelang es den vorübergehenden 157-158. ausgehungerten jüdischen Gefangenen immer wieder, sich etwas von dort mit- Dzięki staraniom regionalisty zunehmen. Frau Czub, deren Bauernhof Mieczysława Janasa na miejscu, w któ- zwischen Wąsowo und Wytomyśl liegt, rym znajdował się obóz pracy przy- hat denen, die in der Nähe ihres Hau- musowej, stoi tablica upamiętniająca ses an der Autobahn gearbeitet haben, jego ofiary. Wspólnie ze świadkiem Brot gegeben. Leider hatte das für fünf historii Bolesławem Liskiem badał on der Insassen dramatische Folgen. Sie historię obozu i na własny koszt ustawił schlugen sich um einen Laib Brot. Dafür granitową tablicę, przymocowaną do wurden sie zum Tode verurteilt und am betonowego elementu, który porzucono Galgen im Lager gehängt. przy budowie nowej autostrady.

Auf Befehl des Lagerkommandanten Wspomnienia Bolesława Liska (*1927) sollte mein Vater die Leichen mit dem o obozie w Wąsowie Wagen auf den Friedhof von Wytomyśl schaffen. Leider war er krank und so W połowie lutego 1941 r. na pole rodzi- musste ich den Befehl ausführen. Ich ców wjechały ciężarówki niemieckie, erinnere mich genau an diesen düsteren z których wyładowano drewniane wałki Tag. Das Massengrab hob ein Einwohner długości około 1 metra. Zastanawiali- aus Wytomyśl aus. Das Begräbnis der śmy się wszyscy do czego będą one słu- 26 hardt 118

wystawiali garnki z ugotowanymi ziem- niakami, niby po to, aby ostygły. W ten sposób przechodzącym, wygłodniałym żydowskim więźniom zawsze udawało się coś zabrać.

Pani Czub z gospodarstwa między Wą- sowem a Wytomyślem często dawała chleb tym, którzy pracowali blisko jej domu, także przy budowie autostrady. Niestety dla pięciu więźniów zakończy- ło się to tragicznie. Pobili się o bochen chleba, za co po wyroku w grodziskim sądzie zostali powieszeni na obozowej szubienicy.

Z rozkazu dowódcy obozu, mój ojciec miał saniami przetransportować ich zwłoki na cmentarz do Wytomyśla. Nie- stety, leżał chory i to ja musiałem wy- konać rozkaz. Pamiętam, dzień był po- nury. Grób zbiorowy kopał mieszkaniec Wytomyśla. Pochówek więźniów odbył Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak się bez ceremonii. Zostali pochowani żyć. W połowie marca 1941 okazało się, 20 i szerokość 6 metrów. Całość ogro- z ziemią wywoziły trzy małe lokomoty- owinięci w płótna, a drewniane skrzynie że na polu rodziców rozpoczęto budowę dzono płotem z drutu kolczastego. Tak wy na pole pod Kuślinem. Już w pierw- musiałem oddać do obozu. baraków. Co jakiś czas nadjeżdżały cię- powstał obóz pracy. szym tygodniu za próbę ucieczki z obo- żarówki z drewnianymi płytami. Nadzór zu na karę śmierci skazany został jeden Fragment wspomnień wojennych Bo- nad budową pełnił Niemiec z Nowego Pod koniec kwietnia 1941 r. do obozu z więźniów. Wyrok przez powieszenie lesława Liska spisanych przez Romana Tomyśla. przyszło około 700 Żydów. Po 3 dniach wykonano na środku placu obozowego Janasa, nadesłanych na zorganizowany połowę z nich gdzieś wywieziono. Do- na oczach wszystkich więźniów. przez Bibliotekę Publiczną w Kuślinie Przy stawianiu baraków pracowa- wódcą obozu był Otto Baumann. Żydzi konkurs literacki „W drodze do wolno- li polscy cieśle z okolicznych wiosek. pracowali przy budowie autostrady, któ- Mieszkańcy Wąsowa często pomaga- ści – historie wojenne”, Źródło: Skąd Przyjeżdżali rowerami na siódmą rano ra miała przebiegać wówczas przez śro- li Żydom dając im jedzenie. W miejscu przychodzimy... dokąd zmierzamy. Prze- i pracowali do wieczora. Często jedli dek parku w Wąsowie. Skopywali czar- w Wąsowie, które nazywamy „piekło”, wodnik po Gminie Kuślin, wyd. Gminna u nas posiłki. Mama robiła im gorącą ną ziemię, sypali ją na wagoniki zwane schody do domów znajdują się tuż przy Biblioteka Publiczna w Kuślinie, Kuślin kawę zbożową. Baraki miały długość lorkami, karczowali drzewa. Wagoniki samej drodze. To na nie wąsowianie 2011, s. 157–158. 119 27 fahlenfeld

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Bei Turkowo, auf dem Betriebsgelände der seit 1987 bestehenden Ze- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / mentfabrik Terbud. Gemeinde Kuślin, Kreis Nowy Tomyśl, Woiwodschaft Wie- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) lkopolskie. 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topogra- 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna phische Spuren: Keine. Funktionszeitraum: April/Juni 1941 bis März 1942. 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - Położenie: W miejscowości Turkowo, na terenie działającej w tym miejscu od 1987 r. cementowni Terbud. Gmina Kuślin, powiat nowotomyski, wojewódz- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - two wielkopolskie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Okres działania obozu: Od kwietnia/ Bemerkungen / Uwagi Ausbelegt / nieużywany czerwca 1941 do marca 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Der Amtskommissar Buk schreibt in 40 cm tief. Darin befanden sich Teile einem Lagebericht vom 19. März 1942: menschlicher Skelette (...).“ „Das im Judenlager Falenfeld ausgebro- chene Fleckfieber ist soweit behoben. Die Einwohner Turkowos erinnerten Die vorläufige Desinfektion hat stattge- sich folgend daran, dass sich hier zur funden. Insgesamt sind an Fleckfieber Zeit des Krieges ein Lager für Juden be- 12 Personen (der deutsche Lagerführer, funden hatte. Nach dieser Entdeckung 1 poln. Wachtführer und 10 Juden) ver- wurde ein Schild aufgestellt, das auf den storben.“ Ort des Lagers verwies. Heute gibt es hier keine Hinweistafeln. 1983 wurden auf dem Gelände des frü- heren Lagers menschliche Knochen ge- Komisarz Buk pisze w raporcie z obo- funden. Der zuständige Polizeibeamte zu z dnia 19 marca 1942 roku: Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak notierte: „Udało się zahamować epidemię tyfusu „Am 17. Mai 1983 wurde ich (…) über das plamistego w obozie dla Żydów Fahlen- zostałem powiadomiony (…) o znalezie- Mieszkańcy Turkowa pamiętali, że Auffinden menschlicher Skelette auf feld. Przeprowadzono prowizoryczną niu szkieletów ludzkich na terenie bazy w czasie wojny w tym miejscu znajdo- dem Gelände der Landwirtschaftsge- dezynfekcję. W sumie na tyfus zmarło 12 SKR w Turkowie. Po przybyciu na miejscu wał się obóz dla Żydów. Po tym odkry- nossenschaft in Turkowo informiert. Als osób (niemiecki komendant obozu, pol- ustaliłem, że na placu bazy w Turkowie ciu ustawiono szyld wskazujący miejsce ich vor Ort eintraf stellte ich fest, dass ski kierownik strażników i 10 Żydów)”. robiony jest wykop pod nowe podłoże istnienia obozu. Obecnie nie ma żad- auf dem Gelände Aushebungen vorge- przeznaczone do ustawiania sprzętu rol- nych szyldów. nommen werden, die der Anlage eines W 1983 r. na terenie byłego obozu zna- niczego. Był to wykop o głębokości oko- Stellfläche für landwirtschaftliche Gerä- leziono kości ludzkie. Miejscowy mili- ło 40 cm. W wykopie tym znajdowały się te dienen sollten. Der Aushub war etwa cjant zanotował: „Dnia 17 maja 1983 r. części szkieletów ludzkich. (…)”. 28 freudenau 120

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Lagerstandort unbekannt, vermutlich am Nordrand von Żegowo. Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Gemeinde Buk, Kreis Poznań, Woiwodschaft Wielkopolskie. 1941–1945: Kreis 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) Grätz, Reichsgau Wartheland. Funktionszeitraum: unbekannt. Sichtbare topo- 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna graphische Spuren: unbekannt. Insassen: unbekannt. Erinnerungszeichen: Keine. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - Położenie: Dokładne miejsce położenia obozu nie jest znane, prawdopo- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - dobnie na północnym skraju wsi Żegowo. Gmina Buk, powiat poznański, wo- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - jewództwo wielkopolskie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Warthe- Bemerkungen / Uwagi Ist abgebaut für Markstädt / Zlikwidowany, land. Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Okres działania obozu: nieznany. baraki przeniesiono do Markstädt. Więźniowie: brak danych. Upamiętnienie: brak. Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Die Gendarmerie in Grodzisk (Grätz) Żandarmeria w Grodzisku donosiła meldete im Lagebericht vom Oktober w raporcie z października 1941 r.: 1941: „W Freudenau (Żegowo) znajduje się „In Freudenau (Żegowo) befindet sich obóz szkoleniowy organizacji Todt słu- ein Ausbildungslager für die O.T. (Orga- żący ochronie budowli (autostrady itd.) nisation Todt) zum Schutz der Einrich- na wschodzie. Do szkolenia przewidzia- tungen (Autobahn usw.) im Osten. Zur no 200 mężczyzn. Obecnie znajduje się Ausbildung sind 200 Männer vorgese- w nim około 20 mężczyzn. Szkolenie hen. Zur Zeit sind etwa 20 Männer vor- przeprowadza Policja Rzeszy (Schutz- handen. Die Ausbildung erfolgt durch polizei des Reiches)”. Schutzpolizei des Reiches.“ 121 29 wolfenweiler-otusch

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Lage: Nahe dem Bahnhof Otusz im Wald. Bahnhofsgebäude wurden eben- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / falls genutzt. Gemeinde Buk, Kreis Poznań,Woiwodschaft Wielkopolskie. 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographische Spu- 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna ren: Keine. Funktionszeitraum: Frühling 1941 bis August 1943. Insassen: Po- 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek len und Juden. Erinnerungszeichen: Keine. Lagerführer / Komendant Unteführer / podkomendant Zinnert Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Położenie: W pobliżu dworca kolejowego Otusz w lesie. Budynek dworca był również użytkowany w ramach działania obozu. Gmina Buk, powiat poznański, Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 34 województwo wielkopolskie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau War- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 77 theland. Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Okres działania obozu: Od wio- Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 75 sny 1941 do sierpnia 1943 roku. Więźniowie: Polacy i Żydzi. Upamiętnienie: Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Polen und Juden / brak. W obozie przebywali Polacy i Żydzi Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521

Otusch ist der historische Name des arbeitern wird es sich um zwangs- Otusch to nazwa miejscowości Otusz robotników przymusowych, któ- Ortes Otusz aus wilhelminischer Zeit. verpflichtete Polen gehandelt z okresu zaboru pruskiego. Podczas rzy żyli w lepszych warunkach niż Während der NS-Zeit hieß der Ort of- haben, die besseren Lebensbedin- okupacji niemieckiej miejscowość na- pracownicy żydowscy. To miejsce fiziell Wolfenweiler, wobei sich dieser gungen unterlagen als die jüdischen zywała się oficjalnie Wolfenweiler, cho- mogło jednakże należeć również do Name nicht einmal in amtlichen Doku- Arbeiter. Dieser Standort könnte ciaż nie używano jej konsekwentnie na- obozu Wiesenwinkel. menten klar durchgesetzt hat. aber auch bereits dem Lager Wie- wet w pismach urzędowych. senwinkel zugeordnet werden. (vgl. Budową obozu i pracami ziemnymi zaj- Polnische Augenzeugen nennen drei Lager 30) Polscy świadkowie wskazują trzy różne mowała się firma Krenz, która zatrud- zum Lager gehörende Orte dieses miejsca należące do tego obozu: niała pracowników polskich z okolicy. Reichsautobahnlagers: Den Bau des Lagers und die Arbeiten des − baraki w pobliżu dworca w lesie, W obozie przebywało około 300 Żydów, − ein Barackenlager nahe dem Bahn- Mutterbodenabtrags leitete die Firma − sam budynek dworca kolejowego, którzy pracowali przy budowie nasypu hof im Wald Krenz. Im Lager befanden sich etwa 300 który użytkowany był jako magazyn, ziemnego pod planowaną autostra- − die Nutzung von Bahnhofsgebäu- Juden, die bei Trassierungsarbeiten zwi- − baraki znajdujące się pomiędzy dę na odcinku od Dopiewa do Żegowa den, vermutlich als Materiallager schen Dopiewo und Żegowo, konkret miejscowościami Otusz i Niepru- pomiędzy wsią Cieśle i Otusz. Odcinek − einen weiteren Barackenstandort zwischen den Dörfern Cieśle und Otusz, szewo, użytkowane przez niemiec- autostrady w okolicy Otusza budowała zwischen Otusz und Niepruszewo eingesetzt waren. Die Bauarbeiten in ką załogę obozu oraz pracowników firma Fritza Schuberta z Hanoweru. für die deutsche Lagerbesatzung diesem Abschnitt übernahm die Firma firmy. Firma ta zatrudniała polskich und Firmenarbeiter. Bei den Firmen- Fritz Schubert aus Hannover. 29 wolfenweiler-Otusch 122

Bahnstation Otusz, Lagerort für Baumaterial und Gerätschaft en während des Bestehens des Lagers. / Stacja kolejowa Otusz, miejsce składowania materiałów i narzędzi w okresie funkcjonowania obozu. Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 123

Jezioro Niepruszewskie

Palędzin

Zborowo Plewiska

Dopiewiec Cieśle Zborówko Gołuski 31 Dopiewo

30

Głuchowo Komorniki ki Podłoziny

Konarzewo

Rosnowo

Chomęcice

DK 5

32 Stęszew Wrocław

Szreniawa 30 wiesenwinkel 124

Lage: Östlich der Straße von Cieśle nach Podłoziny, zwischen Autobahn und Bahnlinie. Gemeinde Dopiewo, Kreis Poznań, Woiwodschaft Wielkopolskie. 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographische Spuren: Keine. Funktionszeitraum: Juni 1941 bis vermutlich Anfang 1942. In- sassen: Polen und Juden. Erinnerungszeichen: Keine.

Położenie: Na wschód od drogi z miejscowości Cieśle do Podłozisk, pomiędzy autostradą a linia kolejową. Dokładne położenie nie jest znane. Gmina Dopie- wo, powiat poznański, województwo wielkopolskie. W latach 1941–1945: Kreis Grätz, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Okres działania obozu: Od czerwca 1941 do prawdopodobnie do początku 1942 roku Więźniowie: Polacy i Żydzi. Upamiętnienie: brak.

Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak Nach Angaben eines polnischer Fir- in das Lager Wąsowo (siehe dort, Lager menarbeiters und Wachmanns soll das 26) abtransportiert. Według zeznań polskiego robot- wywieziono do obozu w Wąsowie (por. Lager auf dem Gutshof in Cieśle selber nika przymusowego i strażnika obóz obóz nr 26). untergebracht gewesen sein. Demnach Die Reichsautobahndirektion Berlin znajdował się na terenie majątku bestand es aus vier Holzbaracken, die führt in ihrer Liste vom April 1942 die- w miejscowości Cieśle. Mieścił się Dyrekcja Autostrady Rzeszy w Berlinie von Stacheldraht umgeben waren. Zwei ses Lager nicht auf. Entweder hat es sich w czterech drewnianych barakach nie wymienia tego obozu na swojej li- der Baracken waren für Juden bestimmt, also nicht in ihrem Eigentum befunden, otoczonych drutem kolczastym. Dwa ście z kwietnia 1942 r., ponieważ nie eine kleinere als Wohnung für den Kom- sondern war angemietet und auch in der z baraków zajmowali Żydzi, natomiast był jej własnością i prawdopodobnie mandanten und das Wachpersonal. Die Phase der Einstellung der Autobahn- jeden mniejszy służył za mieszkanie w okresie kończenia prac przy budowie vierte wiederum diente als Magazin. arbeiten bereits wieder aufgegeben. dla komendanta obozu oraz strażni- autostrady już nie działał. Das Lager verwaltete sich selbst und Oder es handelt sich um einen weite- ków. Czwarty pełnił funkcję magazy- die Insassen verfügten über eine eigene ren Standort des Lagers Wolfenweiler- nu. W obozie funkcjonował samorząd, Być może chodzi o dodatkowe miej- Küche zur Zubereitung der Mahlzeiten. Otusch. Es ist möglich, dass manche der a osadzeni mieli do dyspozycji własną sce należące do obozu Wolfenweiler- Sie führten Arbeiten im Bereich Gelän- sieben dort genannten Barackengebäu- kuchnię w której przygotowywano po- -Otusch. Możliwe, że niektóre spośród deplanierung und beim Bau des Auto- de zwischen 1941 und 1943 ein- oder siłki. Wykonywali oni prace przy pla- siedmiu tam wymienianych baraków bahndamms bei Otusz durch. Zur Arbeit mehrmals umgesetzt, oder auf ver- nowaniu terenu i budowie nasypu pod pomiędzy 1941 a 1943 rokiem były raz wurden sie normalerweise mit einer schiedene Standorte aufgeteilt wurden, autostradę w okolicach Otusza. Do lub kilka razy przemieszczane lub po- Kleinbahn transportiert. Nach Auflö- entsprechend den Erfordernissen des miejsca robót dowożeni byli zazwyczaj dzielone na kilka lokalizacji, odpowied- sung des Lagers wurden die Gefangenen Autobahnbaus. kolejką. Po likwidacji obozu więźniów nio do potrzeb budowy autostrady. 125 31 kahlfelde

Lage: im Wald bei Gołuski. Der genaue Lagerstandort ist unbekannt. Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Gemeinde Dopiewo, Kreis: Poznań, Woiwodschaft Wielkopolskie. 1941–1945: 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) Kreis Posen, Reichsgau Wartheland. Sichtbare topographische Spuren: un- 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny bekannt. Funktionszeitraum: Mai 1941 bis Juni 1942. Insassen: Juden. Er- 1 Abort / 1 latryna innerungszeichen: Informationstafel und Gedenkstein, vermutlich nicht am Lagerführer / Komendant Unterführer Wels / Podkomendant Wels originalen Lagerort. Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 290 Położenie: W lesie koło miejscowości Gołuski. Dokładne położenie obozu nie Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 140 jest znane. Gmina Dopiewo, powiat poznański, województwo wielkopolskie. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 51 W latach 1941–1945: Kreis Posen, Reichsgau Wartheland. Widoczne ślady Bemerkungen / Uwagi Juden / W obozie przebywali Żydzi w przestrzeni: brak. Okres działania obozu: Od maja 1941 do czerwca 1942 Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: tablica informacyjna i obelisk, pra- wdopodobnie w innym miejscu niż to, w którym znajdował się obóz.

Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 32 marienberg 126

Die Reichsautobahndirektion Berlin Dyrekcja Autostrady Rzeszy w Berli- Lage: Im historischen Schulgebäude, heute Kindergarten, in Szreniawa, führt in Ihrer Liste vom April 1942 dieses nie nie wymienia tego obozu na swojej ulica Poznańska 6. Gemeinde Komorniki, Kreis Poznań, Woiwodschaft Wielko- Lager nicht auf, da es sich nicht in ihrem liście z kwietnia 1942 r., ponieważ nie polskie. 1941–1945: Kreis Posen, Reichsgau Wartheland. Funktionszeitraum: Eigentum befunden und wahrscheinlich był jej własnością i prawdopodobnie unbekannt. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. in der Phase der Einstellung der Auto- w okresie kończenia prac przy budo- bahnarbeiten bereits wieder aufgege- wie autostrady już nie działał. Według Położenie: W historycznym budynku dawnej szkoły, obecnie użytkowanym ben war. Nach Angaben polnischer Au- zeznań polskich świadków nie był to jako przedszkole, w miejscowości Szreniawa, ul. Poznańska 6. Gmina Komorni- genzeugen war es kein Barackenlager, obóz z barakami. Żydowscy pracowni- ki, powiat poznański, województwo wielkopolskie. W latach: 1941–1945: Kreis die jüdischen Autobahnzwangsarbeiter cy przymusowi pracujący przy budowie Posen, Reichsgau Wartheland. Okres działania obozu: nieznany. Więźniowie: sollen im Schulgebäude in Szreniawa autostrady mieszkali w budynku szkoły Żydzi. Upamiętnienie: brak. untergebracht gewesen sein. w Szreniawie.

Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak 127

Poznań Plewiska Poznań-Wilda

DW 430

Muzeum Żabikowo 34

DW 433 35 36

33

Luboń Krzesiny Warszawa rniki

Warta 37

DW 430 Baza Lotnictwa Militärflughafen

S11

Środa Wlkp. Krotoszyn iawa Mosina 33 poggenburg 128

Einige Monate nach der Auflösung Elhan Sombek (oder Ząbek, geb. 1925) Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe des Autobahnarbeitslagers Poggen- war zu Beginn der deutschen Besat- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / burg wurde auf der gegenüberliegen- zung zunächst in der Nähe seiner Hei- 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny den Seite der Autobahnbaustelle das matstadt Wieluń Zwangsarbeiter beim 1 Abort / 1 latryna Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei Straßenbau und gehörte im Sommer 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek und Arbeitserziehungslager in Posen- 1941 zu den ersten Insassen des Lagers Lagerführer / Komendant Jablowkoff [eventuell Tippfehler und meint Lenzingen der Gestapoleitstelle Poznań in Poggenburg. Er lebte nach dem Krieg Jablokoff, siehe Lager Lobau] / być może jest to błąd i chodzi o nazwisko Jablokoff, por. obóz Lobau] für fast ausschließlich nichtdeutsche in Ramat Gan/Israel. Jahrzehnte später Polizeihäftlinge eingerichtet. Hierzu erinnerte er sich: Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 wurden eventuell auch Baracken des Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 151 aufgelösten Autobahnarbeitslagers „Im Lager Poggenburg waren wir knapp Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 151 Poggenburg genutzt. Dieses „Arbeitser- 400 Personen in sechs Baracken. (...) Sie Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 168 ziehungslager“ ist baulich teilweise er- teilten uns in zwei Arbeitsgruppen ein. Bemerkungen / Uwagi Belegt mit Juden / W obozie przebywali Żydzi halten. Es dient als Museum für die Op- Eine Gruppe arbeitete für die Firma Gin- Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 fer des Nationalsozialismus Żabikowo ter Rom [vermutlich Günther Rohm], (...) und beherbergt u.a. eine Dauerausstel- beide arbeiteten für die RAB. Die Aufse- lung zum Reichsautobahnbau zwischen her waren Deutsche aus dem Sudeten- Frankfurt und Poznań. land. Sie verhielten sich uns gegenüber mit besonderer Grausamkeit. Meine „Poggenburg war eine Hölle“42 Arbeit bestand darin, Erde auszuheben Bericht von Elhanan Sombek und sie auf eiserne Loren zu verladen [dieser Mutterboden wurden neben der Baustelle angehäuft und sollte später weiterverwendet werden] und wehe dem, der (...) schwach war und mit der Erfüllung der Norm nicht hinterher kam, er wurde an Ort und Stelle bestraft. Und später im Lager bekam er die Hauptstra- fe in Form von Schlägen. Wenn jemand Archiv / Archiwum Muzeum Żabikowo ohnmächtig wurde, durfte man einen Arzt oder Hilfe noch nicht einmal er- gen eiserne Rohre mit bloßen Händen, Im Laufe der Zeit begannen die Leute wähnen, selbst für den Fall einer Katast- wobei der Frost die Hände am Eisen vor Hunger und schwerer Arbeit aufzu- rophe auf der Arbeit. festkleben ließ, was offene und sehr quellen. Einige verloren ihren Verstand. schmerzhafte Wunden zur Folge hatte. Die Strafen wurden täglich schlimmer. (...) So verging bei schwerer Arbeit der Und die Aufseher schlugen uns auf den Schläge, Hunde wurden losgelassen auf Sommer und im Winter fanden sie für Rücken und riefen „Schlag den Juden, wehrlose Menschen, geschwächt von Archiv / Archiwum Muzeum Żabikowo uns die schwersten Arbeiten. Wir tru- hilf den Deutschen“. ständigem Hunger und Kälte. (...) 129 33 poggenburg

Eines Tages im Sommer 1942 teilten sie duje się wystawa stała o historii Auto- uns mit, dass wir nach Hause zurück- strady Rzeszy pomiędzy Frankfurtem Lage: In Luboń-Żabikowo, auf der südlichen Autobahnseite, an der ulica Kościuszki. Das Gelände wurde im Zuge der Entwicklung der Stadt Luboń an kehren würden. In welches Zuhause? nad Odrą a Poznaniem. der Stadtgrenze der Metropole Poznań nach 1945 überbaut, unter anderem mit Stattdessen schickten sie uns ins Inne- einem Supermarkt. Stadt Luboń, Kreis Poznań, Woiwodschaft Wielkopolskie. re Deutschlands. In die Umgebung von „Poggenburg było piekłem”42 1941–1945: Stadt Posen, Warthegau. Sichtbare topographische Spuren: Keine. Frankfurt (Oder), denn sie benötigten Relacja Elhanana Sombka (*1925, Wieluń) Bestand von 1941 bis Frühjahr 1942. Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: das Lager für andere Zwecke.“43 Ausstellung im Museum für die Opfer des Nationalsozialismus Żabikowo auf Elhanan Sombek (albo Ząbek) pochodził der nördlichen Autobahnseite. Am Lagerort keine Erinnerungszeichen. Elhan Sombek wurde in der Folge zu- z rodziny ubogiego żydowskiego kupca nächst in den Lagern Liebenau (vgl. dort, z Wielunia położonego niedaleko granicy Położenie: W Luboniu-Żabikowo, na południe od autostrady, przy ul. Lager 16-17) und Finkenheerd (vgl. dort) polsko-niemieckiej. Jego dom rodzinny Kościuszki. W toku rozwoju miasta Luboń, leżącego na granicy metropolii Pozna- bei Frankfurt (Oder) interniert und am został zniszczony podczas bombardowa- nia, teren byłego obozu został zabudowany, znajduje się na nim m.in. supermar- 28. August 1943 ins Konzentrationsla- nia miasta przez niemiecką Luftwaffe 1 ket. Miasto Luboń, powiat poznański, województwo wielkopolskie. 1941–1945: ger Auschwitz-Birkenau deportiert. września 1939 roku. W roku 1941 został on Stadt Posen, Warthegau. Widoczne ślady w przestrzeni: brak. Okres działania deportowany do obozu RAB w Żabikowie. obozu: Od 1941 do wiosny 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: Wy- „W obozie Żabikowo było blisko 400 stawa w Muzeum Martyrologicznym w Żabikowie położonym na północ od au- Kilka miesięcy po likwidacji obozu osób w sześciu barakach. Jeden barak tostrady. Na miejscu nie ma żadnej formy upamiętnienia. autostradowego Poggenburg po prze- służył wszystkim do mycia i innych po- ciwległej stronie trasy budowanej au- tostrady urządzono obóz karno-śledczy Poggenburg. Podlegał on poznańskiej kierowniczej placówce Tajnej Policji Państwowej Gestapo (Geheime Staat- spolizei, Staatspolizeileitstelle Posen) i był przeznaczony prawie wyłącznie dla nie-niemieckich więźniów policji. Być może wykorzystano baraki obozu autostradowego. Budynki obozu karno- -śledczego w Żabikowie, który podczas okupacji niemieckiej nosił urzędową nazwę Więzienie Policji Bezpieczeń- stwa i Wychowawczy Obóz Pracy Po- znań-Żabikowo (Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei und Arbeitserziehung- slager in Posen-Lenzingen) częściowo się zachowały. Służą one jako Muzeum Martyrologiczne Żabikowo, gdzie znaj- Lager Poggenburg / Obóz Poggenburg. Archiv / Archiwum Muzeum Żabikowo 33 poggenburg 130

dzień cięższe. Baty, szczucie psów na lu- dzi bezbronnych, słabnących z ciągłego głodu i chłodu. (...) Pewnego dnia w lecie 1942 r. zawiadomili nas, że wracamy do domu. Do którego domu? Zamiast tego posłali nas w głąb Niemiec. W okolicę Frankfurtu nad Odrą, ponieważ potrze- bowali ten obóz dla innego celu.”43

Elhanan Sombek został przeniesiony do obozu Liebenau (Lubrza) (por. obozy nr 16 i 17) i Finkenheerd koło Frankfurtu nad Odrą, a 28 sierpnia 1943 r. deporto- wany do KL Auschwitz-Birkenau.

Der Lagerort, 2015 / Miejsce po obozie, 2015. Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak trzeb. Podzielili nas na dwie grupy pracy. kopców wzdłuż trasy autostrady i miała a w zimę wyszukiwali nam jak najcięż- Jedna grupa pracowała dla firmy Ginter później zostać użyta] i biada temu, kto sze roboty. Przenosiliśmy żelazne rury Rom [prawdopodobnie: Günter Rohm], odstawał albo był słaby i nie mógł na- gołymi rękoma, podczas gdy mróz przy- (…) obie pracowały dla RAB [Autostrady dążyć i wypełnić swojej normy, został lepiał ręce do żelaza, co powodowało Rzeszy]. Nadzorcami pracy byli Niemcy, na miejscu ukarany. A potem w obozie otwarte bardzo bolesne rany. A straż- którzy pochodzili z Sudetów. Odnosi- dostał główną porcję w postaci batów. nicy walili nas po plecach i wołali . Z biegiem Moja praca polegała na kopaniu ziemi cy nie wolno było wspomnieć nawet czasu ludzie zaczęli puchnąć z głodu i ładowaniu jej na żelazne wagonetki na wypadek katastrofy podczas pracy. i z ciężkiej pracy. Byli tacy, którzy tra- [ta ziemia gromadzona była w postaci (…) Tak przy ciężkiej pracy minęło lato, cili zdrowe zmysły. Kary były z dnia na 131 34 lobau

Anzahl und Art der Baracken 5 Mannschaftsbaracken / 5 baraków grupowych Lage: Am Rand der Stadt Luboń, ulica Armii Poznań, unmittelbar nordwest- Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / lich der Autobahnausfahrt Poznań Luboń, in einem kleinen Gewerbegebiet. 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Bestand von 1941 bis Frühjahr 1942. Insassen: Juden. Keine Erinnerungs- 1 Abort / 1 latryna zeichen. Keine feststellbaren topographischen Spuren Lagerführer / Komendant Jablokoff [eventuell Tippfehler, Jablowkoff, siehe Lager Poggenburg] / Jablokoff [być może Położenie: Na obrzeżach miasta Luboń, ul. Armii Poznań, bezpośrednio przy błąd, Jablowkoff, por. obóz Poggenburg] zjeździe z autostrady Poznań Luboń, po stronie północno-zachodniej, na tere- Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 360 nie małego obszaru przemysłowego. Odkres działania: od 1941 do początku Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 117 1942. Żydzi. brak. Więźniowie: Upamiętnienie: Widoczne ślady w przestrze- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 42 ni: nieznane. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Bemerkungen / Uwagi Zum Abbau für Markstädt vorgesehen. Juden / Przewidziany do wykorzystania w Markstädt. W obozie przebywali Żydzi Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 Die Gefangenen dieses Lagers wur- Więźniów z tych obozów zatrudnio- den unter anderem bei der Verlegung no m.in. przy układaniu torów kolejki der Schienen für die Schmalspurbahn wąskotorowej biegnącej do Komornik nach Komorniki eingesetzt, die dem Au- i służącej do obsługi budowy autostra- tobahnbau diente. Die übrigen Gefange- dy. Pozostali pracowali przy budowie nen arbeiteten beim Bau des Autobahn- nasypu pod przyszłą autostradę bądź damms oder bei Aushebungsarbeiten. w głębokim wykopie.

Die 1935 fertiggestellte Kirche zum Hei- Niemcy zarekwirowali wybudowany ligen Johannes Bosko, ulica Władysława w roku 1935 kościół pw. św. Jana Bo- Jagiełły 11, wurde von den Nationalsozi- sko przy ul. Jagiełły 11. Na terenie ko- alisten requiriert. Auf dem Kirchgelände ścielnym stworzyli zaplecze budowla- wurde ein Materialplatz angelegt, wo ne autostrady, gdzie składowano m.in. unter anderem Splitt, Kies und Stahl ge- tłuczeń, żwir, stal. Do celów magazy- lagert wurden. Als Materiallager wurde nowych przeznaczono także salę pobli- auch der Saal des nahegelegenen Pfarr- skiego domu parafialnego. Po pożarach hauses bestimmt. Nach Bränden wurde w 1945 r. odbudowano kościół, który Foto / Zdj.: Michał Maćkowiak die Kirche 1945 wieder aufgebaut und ponownie poświęcono w roku 1946. 1946 erneut geweiht. 34 lobau 132

1. Anschlussgleis an der ul. Dworcowej (Bahnhofs- straße) – Verladestelle / Bocznica przy ul. Dwor- cowej – punkt przeładunkowy 2. Standort der Dampflokomotiven und der Zug- maschinen, Lagerplatz für Basaltsplitt, Holz und Stahl / Baza parowozów i ciągników spalinowych, składnica grysu bazaltowego, drewna i stali 3. Zementlager (im großen Saal des Pfarrhauses) / Składnica cementu (w dużej sali domu parafial- nego) 4. Brücken über den Junikowskifließ / Mostki przez Strumień Junikowski 5. Betonwerk / Betoniarnia 6. Fundamente mehrerer Brückenköpfe, jeweilige Länge 30 Meter, Breite 6 Meter, Höhe 3,5 Meter / Fundamenty przyczółków mostowych (dł. 30 m x szer. 6 m x głęb. 3,5 m każdy) 7. Bereich mit abgetragenem Mutterboden / Pole oczyszczone z ziemi roślinnej 8. Betontunnel mit einem Durchmesser von 2 x 2 Metern für Entwässerungsgraben / Tunel beto- nowy o przekroju 2x2 m dla rowu odwadniające- go 9. Bagger / Koparka 10. RAB-Lager Poggenburg 11. RAB-Lager Lobau 12. Galgenplatz / Szubienice 13. Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei und Ar- beitserziehungslager in Posen-Lenzingen. Bau- beginn September 1942 (bestand 1943–1945, heu- te Museum der Opfer des Nationalsozialismus in Organisation des Autobahnbaus bei Luboń und Żabikowo 1942 / Żabikowo) / Więzienie Policji Bezpieczeństwa Organizacja budowy autostrady koło Lubonia i Żabikowa w 1942 r. i Wychowawczy Obóz Pracy w Żabikowie – roz- poczęcie budowy – wrzesień 1942 (funkcjono- Aus/z: Malepszak: Żabikowo – dzieje wsi i fundacji Augusta Cieszkowskiego, Luboń 1999, s. 85. wanie 1943–1945, obecnie Muzeum Martyrolo- giczne w Żabikowie). 133 35-36 luisenhain i, ii

Anzahl und Art der Baracken 4 Mannschaftsbaracken / 4 baraki grupowe Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / luisenhain i 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny Lage: In Poznań-Starołęka. Der von den Deutschen eingemeindete Ortsbe- 1 Abort / 1 latryna reich Starołęka (1941–1945 Luisenhain), der aber 1941 noch außerhalb des be- Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 288 bauten städtischen Raums Poznańs lag, wurde im Zuge der Entwicklung der Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - Metropole Poznań überbaut und städtisch verformt. Der genaue Lagerort ließ Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - sich nicht lokalisieren. Keine topographischen Spuren bekannt. Keine Er- innerungszeichen. Bestand von 1941 bis 1942. Insassen: Vermutlich Juden. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Bemerkungen / Uwagi Ist abgebaut für Markstädt / Do wykorzystania Położenie: W Poznaniu-Starołęce. Włączony do Poznania obszar Starołęka w Markstädt Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 (w latach 1941–1945 Luisenhain), który w 1941 r. znajdował się jeszcze poza zabudowanym terenem miejskim Poznania, został w toku rozwoju metropoli poznańskiej zabudowany i zmieniony. Dokładnego miejsca obozu nie można ustalić. Nie zachowały się żadne ślady w przestrzeni. Okres działania obo- zu: Od 1941 do 1942 roku. Więźniowie: prawdopodobnie Żydzi. Upamiętnienie: brak.

Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe Liczba i rodzaj baraków 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny luisenhain ii 1 Abort / 1 latryna Lage: In Poznań-Starołęka. Das 1941 noch außerhalb des städtischen Raums Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 216 liegende Gebiet wurde im Zuge der Entwicklung der Metropole Poznań bebaut Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) - und städtisch überformt. Keine topographischen Spuren. Keine Erinnerungs- Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) - zeichen. Bestand von 1941 bis 1942. Insassen: Vermutlich Juden. Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) - Bemerkungen / Uwagi Ist abgebaut für Markstädt / Do wykorzystania Położenie: Poznań-Starołęka. Teren ten znajdował się w 1941 r. poza mia- w Markstädt stem. Nie zachowały się żadne ślady w przestrzeni. Okres działania obozu: Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 Od 1941 do 1942 roku. Więźniowie: prawdopodobnie Żydzi. Upamiętnienie: brak. 37 kreising 134

Anzahl und Art der Baracken 3 Mannschaftsbaracken / 3 baraki grupowe Lage: Siehe unten. Funktionszeitraum: Vermutlich Anfang 1941 bis Mai 1942 Liczba i rodzaj baraków 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro) / Insassen: Juden. Erinnerungszeichen: Keine. 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro) 1 Waschbaracke / 1 barak sanitarny 1 Abort / 1 latryna Położenie: por. opis w tekście głównym. Okres działania: prawdopodobnie 1 weiteres Gebäude / 1 inny budynek od początku 1941 do maja 1942 roku. Więźniowie: Żydzi. Upamiętnienie: brak. Lagerführer / Komendant May Vorhandene Plätze / Ilość miejsc 216 Belegung / Ilość więźniów (05.4.1942) 263 Das Dorf Krzesiny (Kreising) wurde kriegszeit stark verändert. So erstreckt Belegung / Ilość więźniów (15.4.1942) 206 während der deutschen Besatzung nach sich Krzesiny heute bis zum Bahnhof Belegung / Ilość więźniów (25.4.1942) 18 Posen eingemeindet. Die Nazis nahmen und das heutige Piotrowo liegt ca. einen Bemerkungen / Uwagi Zum Abbau für Markstädt vorgesehen / hier einen Stadtausbau nach Südosten Kilometer nordwestlich der hier ver- Przeznaczony do rozbiórki i wywiezienia do für gewerbliche Nutzung und kriegs- zeichneten Ortschaft. Markstädt Bundesarchiv R 4602/394, Blatt/karty 45-521 relevante Rüstungsindustrie vor. Für die Verwirklichung der Pläne wurden 1) Nach einer weiteren Karte der Obers- tobahn geplant. Heute befindet sich stand. Es wäre nicht das einzige Lager, Tausende von Zwangsarbeitern einge- ten Bauleitung Reichsautobahn Berlin hier ein Acker. Es gibt keinerlei Spuren dass an einem anderen Ort errichtet setzt. Sie arbeiteten hier am Bau der war Ende 1940 hier das Zwangsarbeits- oder Zeitzeugenerinnerungen, dass an worden war, als Ende 1940 geplant. Autobahn, beim Bau von Fabriken und lager für Juden zum Bau der Reichsau- diesem Ort ein Zwangsarbeitslager be- folgend in den Fabriken, insbesondere ab Dezember 1941 in den Focke-Wulff Flugzeugwerken, und am neu angeleg- ten Flughafen.

Die nebenstehende Karte aus dem Be- stand der Obersten Bauleitung Reichs- autobahn Berlin zeigt diese Ausbaupla- nungen. Die Autobahn wurde hier im Jahr 2003, die Flughafenzubringerstra- ßen größtenteils überhaupt nie fertig gestellt. Der Flughafen dient heute als 31. Basis der taktischen Luftstreitkräfte der polnischen Armee und der NATO. Die Focke-Wulff Flugzeugwerke wurden am 9. April und am 29. Mai 1944 von alliier- ten Bombern größtenteils zerstört. Die Topographie hat sich während der deutschen Okkupation und in der Nach- Poznań-Krzesiny, ulica Nowatorska 26, 2017. Foto / Zdj.: Wojciech Walasiak 135 37 kreising

und Jan Kwiatkowski weisen allerdings nach, dass es sich tatsächlich um ein nicht geschlossenes Wohnlager für Po- len handelte, die aus ihren Wohnungen im Stadtzentrum vertrieben und zur Arbeit bei den Focke-Wulff Flugzeug- werken verpflichtet worden waren45.

3) Nach von der Kommission zur Auf- klärung der nationalsozialistischen Verbrechen gesammelten Zeugenaus- sagen bestand ein großes geschlosse- 1 nes Zwangsarbeitslager für Juden auf dem Feld zwischen Piotrowo und dem Flughafen. 2 4) Poznań-Sypniewo 23 A-F In unmittelbarer Nähe zu diesem ge- nannten Ort bestehen ebenfalls bis heu- te sechs erhaltene steinerne Zwangsar- beitsbaracken. Es könnte sich um ein weiteres Zwangsarbeitslager gehandelt haben, oder das unter 3) aufgeführte La- ger für Juden. Ein Überlebender des jü- 3 dischen Arbeitslagers Kreising erwähnt 4 tatsächlich die Unterbringung in stei- nernen Baracken46. Bundesarchiv 4601/4023 T2, unpaginiert in einer eigenen Bearbeitung mit geplanten, erinnerten und tatsächlichen Orten von Zwangsarbeitslagern. / Bundesarchiv 4601/4023 T2, brak numeracji stron, opracowanie własne, zaznaczone są pamiętane i rzeczy- Es scheint zwei nicht identische wiste miejsca obozów dla robotników przymusowych. Zwangsarbeitslager für Juden unter dem Namen Kreising gegeben zu haben, 2) Poznań-Krzesiny, ul. Nowatorska 26 genutzt. Es handelt sich um eine der sation angeschlossen.44 Die Bewohner eines für den Autobahnbau, und eines In unmittelbarer Nähe des markier- problematischsten Wohnsiedlungen sind der Überzeugung, dass es sich für den Flugplatz und die Flugzeugfa- ten Ortes Nr. 1 haben sich bis heute Poznańs, am äußersten Stadtrand, ge- bei dieser Siedlung um ein ehemaliges brik, sowie weitere Zwangsarbeitsla- über 12 steinerne Zwangsarbeitsba- prägt durch den Lärm der Autobahn jüdisches Arbeitslager handelt. Fast ger für Polen und sowjetische Kriegs- racken komplett erhalten und werden und des Militärflughafens und bis scheint es, als kokettierten sie mit gefangene. Letztere wurden sowohl als Wohnraum für sozial Schwache heute nicht vollständig an die Kanali- dieser Vorstellung. Danijel Matijevic von jüdischen Überlebenden als auch 37 kreising 136

nych fabryk, a następnie w tych fabry- kach, a od grudnia 1941 r. głównie w Fa- bryce Samolotów Focke-Wulffa i na nowo powstałym lotnisku.

Ta mapa ze zbiorów Generalnej Dyrek- cji Budowy Autostrad Rzeszy w Berli- nie pokazuje plany rozbudowy miasta. Autostrada została na tym odcinku ukończona w roku 2003, drogi łączące miasto z lotniskiem w większości nie powstały. Lotnisko służy obecnie jako 31. Baza Lotnictwa Taktycznego Wojska Polskiego i NATO. Fabryka Samolotów Focke-Wulfa została 9 kwietnia i 29 maja 1944 roku w większości zniszczo- na przez amerykańskie bombowce.

Ukształtowanie przestrzeni zmieni- ło się w okresie powojennym znacznie Bahnhof / Dworzec Poznań-Krzesiny, 2017. Foto / Zdj.: Wojciech Walasiak w stosunku do tego z okresu okupacji. Np. Krzesiny rozciągają się obecnie do von polnischen Zeitzeugen als weite- Erinnerung an dieses Lager scheint über- für die Straßenbaufirma Strobl aus Ber- dworca, a dzisiejsze Piotrowo położone re Zwangsarbeiter auf dem Flughafen lagert durch die für sich bereits legen- lin. Die letztgenannte Erinnerung könnte jest w odległości około jednego kilo- und in der Flugzeugfabrik genannt, und denhafte Erinnerung an das spätere und sich auch auf das Reichsautobahnarbeits- metra na północny zachód od miejsca, werden separat untergebracht gewesen größere jüdische Arbeitslager Kreising lager Kreising beziehen. w którym jest tutaj zaznaczone. sein. Die wenigsten Standorte sind be- für den Flugplatz und die Flugzeugfabrik. kannt. Auch unmittelbar auf dem heute Dieses zweite Lager bestand anscheinend Wieś Krzesiny została w okresie oku- 1) Według innej mapy Naczelnego Kie- nicht öffentlich zugänglichen Flugha- aus gemauerten Baracken. 1942 wurden pacji niemieckiej włączona do miasta rownictwa Budowy Autostrady Rzeszy fengelände kann es weitere Zwangsar- jüdische Zwangsarbeiter aus mehreren Poznań. Niemcy chcieli w tym rejonie w Berlinie pod koniec 1940 roku w tym beiterbaracken gegeben haben. in dieser Broschüre behandelten Reich- rozbudować miasto w kierunku połu- miejscu zaplanowany był obóz dla ży- sautobahnlagern hierher verlegt. Im dniowo-wschodnim i przeznaczyć te dowskich robotników przymusowych Das Reichsautobahnlager für Juden be- August 1943 wurden alle Insassen nach tereny na obszar przemysłowy, w tym pracujących przy budowie autostrady. stand aus hölzernen Baracken und wurde Auschwitz deportiert. Überlebende erin- służący celom wojskowym. Aby zreali- Obecnie jest to pole. Nie ma żadnych śla- vermutlich im Mai 1942 mit Einstellung nern Belegungszahlen zwischen 700 und zować te plany wykorzystano tysiące dów ani wspomnień, które wskazywały- der Autobahnarbeiten abgebaut. Sein 3.000 für Arbeiten auf dem Flughafen, robotników przymusowych. Pracowali by na istnienie w tym miejscu obozu. Nie Standort ließ sich nicht bestimmen. Die für die Focke-Wulff Flugzeugwerke und oni przy budowie autostrady oraz róż- byłby to jedyny przykład zbudowania 137 37 kreising obozu autostradowego w innym miejscu niż planowane pod koniec 1940 roku.

2) Poznań-Krzesiny, ul. Nowatorska 26 W bezpośredniej bliskości miejsca za- znaczonego nr 1 do dziś zachowało się ponad 12 kamiennych baraków dla ro- botników przymusowych, które wyko- rzystywane są jako mieszkania socjalne. Jest to jedno z najbardziej problema- tycznych osiedli Poznania, na najdal- szym krańcu miasta, w którym domi- nuje hałas autostrady oraz wojskowego lotniska i które do dziś nie jest w pełni podłączone do systemu kanalizacji.44 Mieszkańcy są przekonani, że osiedle to było w przeszłości żydowskim obozem pracy. Zdaje się, że niemalże kokietują tym wyobrażeniem. Danijel Matijevic i Jan Kwiatkowski udowadniają jednak- że, że w rzeczywistości chodzi o otwar- Poznań-Sypniewo 23, 2017. Foto / Zdj.: Wojciech Walasiak ty obóz mieszkalny dla Polaków, którzy zostali wyrzuceni ze swoich mieszkań Być może chodzi o inny obóz, być może jak i polscy świadkowie jako istniejące robotników pracujących na lotnisku w centrum miasta i zmuszeni do pracy o ten opisany pod nr 3 obóz dla Żydów. osobno. Ich lokalizacje w większości i w fabryce samolotów. Ten drugi obóz w Fabryce Samolotów Focke-Wulfa45. Jeden z ocalałych Żydów z obozu pracy pozostają nieznane. Być może niektóre składał się widocznie z kamiennych Kreising wspomina, że nocowano w ka- z nich mieściły się na obecnie niedo- baraków. W 1942 r. żydowscy robotni- 3) Według wypowiedzi świadków zebra- miennych barakach46. stępnym terenie lotniska wojskowego. cy przymusowi z różnych omówionych nych przez Komisję Badania Zbrodni Hi- Obóz dla żydowskich robotników przy- tutaj obozów autostradowych zostali tlerowskich w Polsce na polu pomiędzy Wydaje się, że pod nazwą „Kreising” musowych pracujących przy budowie przeniesieni do tego obozu. W sierp- Piotrowem a lotniskiem znajdował się istniały dwa różne obozy pracy przymu- autostrady składał się z drewnianych niu 1943 r. wszyscy więźniowie zostali duży zamknięty obóz dla żydowskich sowej dla Żydów, jeden dla robotników baraków i został prawdopodobnie deportowani do Auschwitz. Ocaleli wy- robotników przymusowych. pracujących przy budowie autostrady, w maju 1942 roku, po zaprzestaniu prac mieniają w sumie od 700 do 3 000 więź- a drugi na lotnisku i w fabryce samo- przy autostradzie, rozebrany. Jego loka- niów, mówią o pracy na lotnisku, w Fa- 4) Poznań-Sypniewo 23 A-F lotów. Poza tym istniały kolejne obozy lizacji nie da się ustalić. Pamięć o tym bryce Samolotów Focke-Wulffa oraz dla Bardzo blisko tego miejsca do dziś za- dla polskich robotników przymusowych obozie zdaje się zamazywać pełna le- firmy budującej drogi Strobl z Berlina. chowało się sześć kamiennych bara- oraz dla radzieckich jeńców wojennych, gend pamięć o późniejszym i większym To ostatnie wspomnienie może doty- ków dla robotników przymusowych. które wspominają zarówno żydowscy obozie pracy Kreising dla żydowskich czyć obozu autostradowego Kreising. 138 139

die erinnerung an zwangsarbeit zwischen frankfurt (oder) und poznań pamięć o pracy przymusowej między frankfurtem nad odrą a poznaniem

Güldendorf chen der unmenschlichen sklavischen DDR-Zeiten nie publiziert. Bis heute die NS-Zwangsarbeit bereits während Arbeitsausbeutung von Nichtdeutschen werden die Lager in Güldendorf nur sie geschah als Unrecht erkannten, die mit ihren unzähligen Toten, seelisch und in zwei lokalen Publikationen, die vor Mitgefühl mit den Opfern besaßen und Die Dorferinnerung körperlich Verletzten und europaweiten allem die Forschungslücken offenba- vielfach, oft unter hohem persönlichen Verheerungen thematisierten. Die allge- ren, kurz behandelt.1 In Joachims un- Risiko, Hilfe leisteten, oder einfach nur Eine nachbarschaftliche Erinnerung meine Verdrängung und Beschönigung vollständigem Nachlass finden sich Solidarität zeigten. Für die gezielt ent- an die nationalsozialistischen Gefan- ergibt sich auch aus der Verstrickung allerdings Namen und Anschriften zu menschlichten, wie Arbeitsvieh gehal- genenlager, 1940–1942 als Reichsauto- nahezu aller deutschen Bevölkerungs- dieser Zeit in der DDR, teilweise in Gül- tenen Zwangsarbeiter, insbesondere bahnarbeitslager betrieben, danach als teile in diese Verbrechen, die dafür dendorf, wohnender ehemaliger ziviler der geschlossenen Lager, wie es auch Krankensammellager, ist in Güldendorf durchaus nicht überzeugte National- Angestellter der Lager, z.B. Küchenan- alle Autobahnlager waren, war das, wie praktisch nicht vorhanden, obwohl bis sozialisten sein mussten. Diese Verstri- gestellter, in Güldendorf und Schwetig ihre Erinnerungen immer wieder bewei- heute zu großen Teilen die selben Fa- ckung gestaltete sich dabei nicht immer (vgl. Lager 4). Sie wurden nie angeklagt. sen, seelisch unglaublich wichtig und milien im Ort wohnen. Die wenigen schuldhaft, bisweilen sogar unfreiwil- Aber es ist naheliegend anzunehmen, rettete ihnen nicht selten auch unmit- gesammelten Informationen aus der lig, da das System der ausländischen dass die Stasi diese Informationen, telbar das Leben. Ein solcher Zeitzeuge Bevölkerung scheinen durchgehend Zwangsarbeit im „totalen Krieg“ so zumindest perspektivisch, für Erpres- war für Güldendorf nicht aufzufinden. anonym zur Verfügung gestellt worden umfassend war, dass es in nahezu allen sungen nutzte. Auch das dürfte in Gül- zu sein. Sie sind ungenau oder sogar un- Lebens- und Gesellschaftsbereichen an- dendorf dazu geführt haben, über die Pamięć we wsi zutreffend und wirken oft beschönigend. zutreffen war. lokalen Vorkommnisse in der NS-Zeit zu schweigen. Pamięć o narodowosocjalistycznym Erklärt werden kann das mit der erst in In Güldendorf kommt weiterhin die obozie w Güldendorf, w latach 1940– neuerer Zeit einsetzenden Aufarbeitung ambivalente Rolle des genannten Lo- Es bleibt allgemein anhand der Er- 1942 autostradowym obozie pracy, po- der Verbrechen der NS-Zwangsarbeit. In kalforschers Horst Joachim hinzu, der innerungen zu den behandelten Au- tem obozie dla chorych, praktycznie nie den Nachkriegsjahrzehnten gab es in gleichzeitig informeller Mitarbeiter tobahnlagern festzustellen, dass die istnieje wśród mieszkańców wsi, choć der DDR, aber auch in der Bundesrepub- der DDR-Staatssicherheit war, was genauesten und schlüssigsten Zeitzeu- mieszkają tu do dziś w większości te lik Deutschland, keine öffentlichen lokal auch allgemein bekannt war. Seine Er- genaussagen, das gilt für Deutsche und same co przed laty rodziny. Nieliczne in- wirksamen Diskurse, die diese Verbre- kenntnisse zu Güldendorf wurden zu Polen, von den Menschen stammen, die formacje, które udało się zebrać wśród 140

mieszkańców, sprawiają wrażenie ano- Obozy w Güldendorfie zostały dotąd nimowych przekazów. Są niedokładne wymienione krótko jedynie w dwóch lub nawet błędne i zdają się tuszować lokalnych publikacjach, które przede rzeczywistość. wszystkim ujawniały luki w badaniach.1 Ale w niepełnej spuściźnie Joachima Można wyjaśnić to tym, że dopiero nie- znajdują się nazwiska i adresy osób cy- dawno zaczęto przepracowywać temat wilnych, mieszkających wówczas na te- zbrodni pracy przymusowej okresu na- renie NRD, częściowo w Güldendorfie, rodowego socjalizmu. W pierwszych np. pracownika kuchni obozów Gülden- dziesięcioleciach po wojnie, zarówno dorf i Schwetig (por. obóz 4). Nie zostali w NRD, jak i w RFN, brakowało istot- oni nigdy oskarżeni. Można z pewnością nej społecznie debaty o nieludzkim, uznać, że Stasi wykorzystywała te in- niewolniczym wykorzystywaniu pracy formacje do szantażowania osób, któ- nie-Niemców, o niezliczonych ofiarach rych one dotyczyły (lub przechowywała śmiertelnych, o zranionych fizycznie je z zamiarem takiego wykorzystania). i psychicznie oraz o związanym z tym To także mogło prowadzić do tego, że spustoszeniu Europy. Ogólne wyparcie w Güldendorfie milczało się o lokalnych i upiększanie wynika z uwikłania w tę wydarzeniach okresu nazizmu. zbrodnię prawie wszystkich części nie- mieckiego społeczeństwa, które w du- Na podstawie wspomnień, dotyczących żej mierze nie były przekonane do na- opracowanych w tej broszurze obozów rodowego socjalizmu. To uwikłanie nie autostradowych, można stwierdzić, zawsze było związane z winą, często że zarówno w przypadku Polaków, jak nawet było wymuszone, ponieważ sys- i Niemców, najdokładniejsze i najpeł- tem zagranicznej pracy przymusowej niejsze wypowiedzi świadków historii był w „wojnie totalnej“ na tyle wszech- pochodzą od osób, które już w trakcie obecny, że obejmował prawie wszystkie istnienia obozów uważały wykorzysta- obszary życia i społeczeństwa. nie pracy przymusowej przez nazistów za niesprawiedliwe, które współczuły W przypadku Güldendorf dochodzi do ofiarom i które wielokrotnie, często tego ambiwalentna rola Horsta Joachi- osobiście wiele ryzykując, pomagały im ma, wspomnianego badacza lokalne- albo przynajmniej pokazywały swoją go, a równocześnie – co było ogólnie solidarność. Dla pozbawianych czło- wiadome – nieoficjalnego współpra- wieczeństwa, traktowanych niczym cownika służb bezpieczeństwa. Wyniki bydło robotników przymusowych było jego badań dotyczące Güldendorf nie to, zwłaszcza dla osób przetrzymywa- zostały opublikowane w okresie NRD. nych w zamkniętych obozach – tak jak Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 2016 141

to było w przypadku obozów autostra- Regina Scheer konstatiert in ihrer Un- Sie erklärt sich möglicherweise durch triebener aus den polnisch gewordenen dowych – emocjonalnie niezwykle waż- tersuchung „Der Umgang mit den Denk- die Betrachtungen der anderen Merk- Teilen Deutschlands sowie sowjetischer ne i nierzadko nawet ratowało im życie. mälern. Eine Recherche in Branden- würdigkeiten in Zusammenhang mit Gefangenentransporte. Im Frankfurter Takiego świadka historii w Güldendor- burg“2, die das Güldendorfer Denkmal diesem Denkmal. Westen dienten die großen Kasernen- fie nie udało się znaleźć. leider nicht behandelt, dass ein großer anlagen, aber auch vorherige Zwangs- Teil der in der DDR errichteten Denkmä- Es sind keine Akten zur Errichtung der arbeiterlager, als Lazarette und Gefan- Das Denkmal ler für die Opfer des Faschismus einen Ehrengrabanlage in Güldendorf aufzu- genensammellager der sowjetischen konkreten historischen und örtlichen finden. Auch ungefähr seit dieser Zeit Militäradministration. Hier starteten Auf dem Dorffriedhof Güldendorf, in Bezug zu Verbrechens an Zwangsarbei- sind die Güldendorfer Sterberegister unzählige Transporte kriegsgefangener unmittelbarer Nähe zu den beschrie- tern hätte. Doch sei dieser durchgängig 1941–1945 verschollen. Ein Lokalfor- und ziviler verhafteter Deutscher in die benen Lagern, befindet sich eine, seit nicht genannt. In den unmittelbaren scher, der bereits vor ca. 20 Jahren ver- sowjetischen Lagersysteme, und hier der politischen Wende 1990 nur noch Nachkriegsjahren sei das nicht nötig suchte, diese Fragen zu klären, stieß endeten die Transporte bei ihrer Rück- rudimentär gepflegte, als Kriegsgräber- gewesen, denn die Gedenk- und Mahn- im Frankfurter Friedhofsamt auf vehe- kehr aus dem Osten, vor der Freilassung. stätte klassifizierte Ehrengrabanlage mäler knüpften unmittelbar an eine menten Widerstand. Zudem ist es sehr Hunger, Krankheiten, Verletzungen und mit einem Denk- und Mahnmal, sowie lebendige lokale Kollektiverinnerung erstaunlich, dass Horst Joachim, der in die Transportstrapazen forderten zahl- einer steinernen Informationstafel mit an. Später seien die konkreten Denk- den 1960er und 70er Jahren im Einver- reiche Todesopfer. Die Friedhöfe wur- der Aufschrift: „Hier ruhen über 1000 malshintergründe bewusst und gezielt nehmen mit den kommunalen Staats- den zum Teil durch die deutsche Ver- Bürger europäischer Völker – zu Tode nicht genannt worden. Nach der Auf- und Parteigliederungen zu den Opfern waltung, zum Teil durch die sowjetische geschunden in Zwangsarbeit durch die lösung der mehr oder weniger pluralis- der NS-Zwangsarbeit forschte, sich mit Militäradministration angelegt und faschistische Barbarei in den Jahren tischen Vereinigung der Verfolgten des diesen vielen Toten anscheinend nicht trugen die Namen Nuhnenfriedhof oder 1939–1945“. Bedingt durch die räumli- Naziregimes 1953 in der DDR, übernahm befasste. Kiesberge oder blieben namenlos. che Nähe wird sie als Erinnerungsort für fortan das neu gegründete Komitee der die Güldendorfer Zwangsarbeitslager Antifaschistischen Widerstandskämp- Der oben auf der Tafel erwähnte „West- Es ist möglich, dass in die Güldendorfer verstanden. fer (KdAW) die staatstragende Aufgabe friedhof“ ist in Frankfurt nicht doku- Kriegsgräberstätte, wie auf der Tafel der Erinnerung an den Nationalsozia- mentiert und völlig unbekannt. Aller- vermerkt, tatsächlich im Nationalsozia- Doch die Toten der Güldendorfer Auto- lismus. Die Denkmäler für die Opfer dings gab es im Frankfurter Westen lismus umgekommene Zwangsarbeiter bahnlager liegen nicht in diesem kennt- des Faschismus und die herausfokus- ausgedehnte Friedhofsanlagen Kriegs- von einem der erwähnten namenlosen lich gemachten Massengrab. Sie be- sierte Rolle der kommunistischen Wi- und Nachkriegstoter verschiedenster Friedhöfe im Frankfurter Westen umge- finden sich an einem unbekannten Ort derstandskämpfer dienten nun unmit- Herkunft, die bis 1975 sukzessive auf- bettet worden sind. In dieser Gegend be- wohl in unmittelbarer Nähe davon. In telbar der Herrschaftslegitimation der gelöst wurden. Frankfurt war in den fand sich u.a. das erwähnte zentrale Ver- der 1975 angelegten Anlage liegen, nach SED. Andere Gruppen von Verfolgten unmittelbaren Nachkriegsjahren durch teillager für zivile Zwangsarbeiter des übereinstimmenden Angaben Gülden- des Naziregimes wurden marginalisiert. seine Lage an der neuen deutschen Ost- Arbeitsamts- und Regierungsbezirks dorfer Einwohner und einer Tafel auf Regina Scheer nennt dies einen „gerei- grenze und an den wichtigsten Eisen- Frankfurt an der Oder. Es ist zwar nichts dem Frankfurter Hauptfriedhof „1.124 nigten Antifaschismus“. bahn- und Straßenverbindungen von über ein Massensterben von Frankfurter europäische Kriegstote in Sammelgrab- Von daher ist die explizite Erwähnung und nach Osten ein zentraler Ort für die Zwangsarbeitern, abgesehen von den anlage, 1975 umgebettet vom ‚West- von Zwangsarbeitern auf dem Gülden- Migrationsströme befreiter Zwangsar- Lagern in Güldendorf (vgl. Lager 1-3) und friedhof‘“. dorfer Denkmal höchst ungewöhnlich. beiter, deutscher Flüchtlinge und Ver- Schwetig (vgl. Lager 4), deren Opfer hier 142

aber nicht in Frage kommen, bekannt, wie oben ausgeführt, in der DDR, ins- furt für die Sammeltransporte aus NS- w niewielkim stopniu. Zostało ono za- doch da die Geschichte der NS-Zwangs- besondere auf Denkmälern, eher zu den Zwangsarbeit befreiter „Ostarbeiter“ klasyfikowane jako miejsce pochówku arbeit in Frankfurt bisher nur sehr unge- vergessenen, weniger euphemistisch, und sowjetischer Kriegsgefangener aus ofiar wojennych. Na kamiennej tablicy nau erforscht ist, kann das letztlich auch verschwiegenen Opfern gehörten und ganz Deutschland, die massenhaft we- informacyjnej znajduje się napis: „Tutaj nicht ausgeschlossen werden. die peripher gelegene Güldendorfer gen angeblicher Kollaboration mit den spoczywa ponad 1.000 obywateli naro- Grabanlage auch keine herausgehobene Deutschen und Landesverrat zu zehn dów Europy – zamęczonych na śmierć Weiterhin ist es möglich, dass die Grab- Rolle in der Frankfurter Erinnerungspo- und mehr Jahren Zwangsarbeit im so- w pracy przymusowej przez faszystow- anlagen nur inszeniert und tatsächlich litik spielte. wjetischen Lagersystem verurteilt wur- skie barbarzyństwo w latach 1939– leer sind, wie es erwiesenermaßen bei den, dieselbe logistische Schlüsselrolle 1945”. W związku z bliskością obozów den sowjetischen Ehrenfriedhöfen in Eine weitere Möglichkeit ist, dass in spielte, wie für Deutsche in sowjetischer interpretuje się je jako miejsce pamięci Kostrzyn und Seelow ganz oder teilwei- Güldendorf über 1000 ehemalige sow- Gefangenenschaft. Darauf deuten auch o ofiarach tych obozów. se der Fall war. Die Zahl von 1.124 Toten jetische Zwangsarbeiter, sowohl Kriegs- mehrere Hinweise von Zeitzeugen in könnte dann der damals angenomme- gefangene als auch zivile Zwangsarbei- Wolfgang Buwerts Studie zu deutschen Ale ofiary obozów autostradowych nen Zahl der Opfer der NS-Zwangsar- ter, und nicht nur aus Frankfurt, sondern Gefangenen und Heimkehrern in Frank- w Güldendorf nie zostały pochowa- beit in Frankfurt, oder aber des Lagers aus ganz Deutschland, begraben sind, furt (Oder) hin.3 Zur Verschleierung die- ne w oznakowanym grobie masowym. Schwetig, dessen Massengräber bisher die aber nicht in nationalsozialistischen, ser Vorkommnisse wäre die untypische Spoczywają w jakimś nieznanym miej- nicht gefunden sind, entsprechen. Doch sondern in sowjetischen Lazaretten und konkrete Benennung von Zwangsar- scu w pobliżu. W urządzonym w 1975 fällt es schwer, dafür ein Motiv zu fin- Gefangenenlagern in Frankfurt verstar- beitern auf einem DDR-Denkmal für roku miejscu uoamiętnienia znajdują den, da ausländische Zwangsarbeiter, ben. Es ist anzunehmen, dass Frank- die Opfer des Faschismus sinnhaft und się – co zgodnie potwierdzają miesz- auch alle anderen genannten Unge- kańcy i tablica na cmentarzu komunal- reimtheiten im Zusammenhang mit nym we Frankfurcie nad Odrą – prochy diesem Denkmal würden sich erklären. „1.124 zmarłych z Europy, grób zbio- Es wäre darüber hinaus bezeichnend für rowy, 1975 przeniesiony z cmentarza das besonders tragische Schicksal der Westfriedhof”. sowjetischen Zwangsarbeiter des Deut- schen Reichs, deren Leidensgeschichte Regina Scheer podsumowuję w swoim 1945 noch lange nicht beendet war, und opracowaniu na temat obchodzenia się die über Jahrzehnte tabuisiert oder ver- z pomnikami na terenie Brandenbur- fälscht dargestellt wurde. gii2, które niestety nie zajmuje się po- mnikiem w Güldendorfie, że większość Pomnik pomników ofiar faszyzmu powstałych w NRD związana była z konkretną lo- Na cmentarzu wiejskim w Gülden- kalną historią określonej zbrodni na ro- dorf, w sąsiedztwie opisywanych obo- botnikach przymusowych. Ta jednakże zów, znajduje się pomnik – miejsce nie była zawsze wspominana. W pierw- pamięci, który od okresu przełomu szych latach powojennych zapewne nie Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 2016 w roku 1990 było pielęgnowane jedynie było to konieczne, ponieważ pomniki 143

nawiązywały bezpośrednio do żywej natknął się na silny opór. Ponadto bar- lokalnej pamięci zbiorowej. Później te dzo zadziwia, że Horst Joachim, który konkretne historyczne okoliczności w latach 60. i 70. XX wieku za zgodą powstania pomników były świado- organów partyjnych, państwowych mie i celowo pomijane. Po rozwiązaniu i miejskich, badał historię ofiar pracy mniej lub bardziej pluralistycznego Sto- przymusowej w okresie narodowego warzyszenia Prześladowanych przez socjalizmu, widocznie nie zajmował się Reżim Nazistowski w 1953 roku w NRD, tą wielką liczbą zmarłych. utworzony właśnie Komitet Antyfaszy- stowskich Bojowników przejął zadanie, Historyczny cmentarz „Westfriedhof” leżące u podstaw państwowości NRD, nie jest udokumentowany we Frank- pielęgnowania pamięci o okresie naro- furcie i zupełnie nieznany. Jednakże dowego socjalizmu. Pomniki poświęco- we frankfurckiej dzielnicy „Westen” ne ofiarom faszyzmu i podkreślanie roli znajdowały się duże cmentarze dla opozycjonistów komunistycznych słu- ofiar wojennych, które do 1975 roku żyły bezpośrednio legitymizacji władzy sukcesywnie likwidowano. Frankfurt partii SED. Inne grupy prześladowanych w pierwszych latach powojennych był przez reżim nazistowski były margi- centralnym miejscem w procesie mi- nalizowane. Regina Scheer nazywa to gracji byłych robotników przymuso- „oczyszczonym antyfaszyzmem”. wych, jeńców radzieckich, niemieckich uciekinierów i tzw. wypędzonych z te- Dlatego konkretne nazwanie robotni- renów niemieckich, które przypadły ków przymusowych na pomniku w Gül- powojennej Polsce. Decydowało o tym dendorfie jest bardzo nietypowe. Być położenie miasta przy nowej niemiec- może przyjrzenie się innym osobliwo- kiej granicy wschodniej i przy jednym ściom związanym z tym pomnikiem po- z ważniejszych węzłów kolejowych zwoli to wyjaśnić. i drogowych na osi zachód-wschód. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach 2016 W dzielnicy „Westen” ogromne kosza- Nie sposób znaleźć dokumentację do- ry, ale także wcześniejsze obozy pracy choroby, okaleczenia i trudy podróży Możliwe, że na miejscu pochówku tyczącą urządzenia pamiątkowej kwa- przymusowej, służyły radzieckiej Admi- powodowały wiele ofiar śmiertelnych. w Güldendorfie, jak zaznaczono na ta- tery i pomnika w Güldendorfie. Rów- nistracji Wojskowej jako lazarety oraz Cmentarze zostały założone częściowo blicy, rzeczywiście leżą zmarli w cza- nież mniej więcej w tym czasie zaginęły jako obozy zbiorcze dla jeńców. Stąd przez niemiecką administrację cywilną, sie drugiej wojny światowej robotnicy różne akta zgonu urzędu cywilnego wyruszały niezliczone transporty nie- częściowo przez radziecką Administra- przymusowi przeniesieni tu z jakiegoś z lat 1941–1945 z Güldendorfu. Lokal- mieckich jeńców wojennych oraz więź- cję Wojskową. Niektóre z nich otrzyma- cmentarza z zachodniej części Frank- ny badacz historii, który około 20 lat niów cywilnych do gułagów i tutaj koń- ły nazwy, tak jak „Nuhnenfriedhof“, lub furtu, który nie miał nazwy. W tej oko- temu próbował wyjaśnić te pytania, czyły się transporty powracających ze „Kiesberge”, inne obyły się bez nazw licy znajdował się m.in. wspomniany w urzędzie zarządzającym cmentarzem wschodu, przed ich uwolnieniem. Głód, własnych. już centralny obóz zbiorczy zajmujący 144 się rozsyłaniem cywilnych robotników ników przymusowych, zarówno jeńców Świecko przymusowych w granicach działania wojennych jak i cywili, wykorzysty- urzędu pracy i rejencji rządowej we wanych nie tylko we Frankfurcie, ale Frankfurcie. Nic nie wiadomo o maso- w całych Niemczech, którzy nie zmarli wym umieraniu frankfurckich robot- w niemieckim ale w radzieckim laza- ników przymusowych, poza obozami recie oraz w radzieckich obozach dla w Güldendorfie i w Świecku (por. obóz jeńców we Frankfurcie. Należy przyjąć, nr 4), o których ofiary jednak tutaj nie że Frankfurt dla zbiorowych transpor- chodzi. Jednakże historia pracy przy- tów uwolnionych z pracy przymusowej musowej w okresie drugiej wojny świa- „robotników ze Wschodu” i sowieckich towej we Frankfurcie jest bardzo słabo jeńców wojennych z całych Niemiec, zbadana i mimo wszelkiej niedorzecz- którzy masowo ze względu na rzekomą ności nie da się takiego faktu wykluczyć. kolaborację z Niemcami i zdradę stanu dostawali wyroki dziesięciu i więcej Jest również możliwe, że kwatery są je- lat w obozie pracy w sowieckim guła- dynie na pokaz a w rzeczywistości pu- gu, odgrywał taką samą kluczową rolę ste, jak to miało miejsce – częściowo jak dla Niemców w niewoli sowieckiej. lub w pełni – na cmentarzach żołnierzy Wskazują na to niektórzy świadkowie Die ersten Ideen für eine Gedenkanlage in Świecko erschienen Anfang der 1970er radzieckich w Kostrzynie i w Seelow. cytowani w studium Wolfganga Bu- Jahre in Warschau. Davon zeugen Akten im Archiwum Akt Nowych ebendort. Eingeweiht Liczba 1.124 zmarłych mogła być znaną werta o niemieckich więźniach i żołnie- wurde sie im Mai 1977. Begleitend wurde eine Broschüre herausgegeben und eine Kon- wówczas liczbą wszystkich ofiar pracy rzach powracających do Frankfurtu nad ferenz in Słubice ausgerichtet. Mit dem Ziel einer lokalen Anbindung wurde die Słubicer przymusowej we Frankfurcie, albo jedy- Odrą.3 Aby zatuszować te wydarzenia Pfadfi nderschaft mit der Aufgabe der Betreuung der Anlage betraut, was sich sehr nach- nie ofiar obozu w Świecku, którego gro- takie nietypowe, konkretne nazwanie haltig gestaltete. Damals und in den folgenden Jahren Beteiligte fühlen sich zum Teil bis bów masowych dotąd nie odnaleziono robotników przymusowych na pomni- heute für ihren Erhalt und die Nutzung verantwortlich. Das Lager Schwetig war regu- (por. obóz nr 4). Trudno jednak znaleźć ku w NRD poświęconym ofiarom faszy- lärer Unterrichtsstoff in Schulen weit über Słubice hinaus. Generationen von Schülern odpowiedni motyw, ponieważ zagra- zmu miałoby sens. Również wszystkie schrieben Aufsätze über das Thema. In der Słubicer Stadtbibliothek sind bis heute elf niczni robotnicy przymusowi, jak wyka- inne dziwne elementy związane z tym Bände mit Häft lingslisten und Häft lingsberichten einsehbar. zano wyżej, należeli w NRD – szczególnie pomnikiem dałoby się w ten sposób Pierwsze pomysły utworzenia w Świecku miejsca pamięci pojawiły się w latach 70. na pomnikach – raczej do zapomnianych, wytłumaczyć. Byłoby to również cha- XX wieku w Warszawie. Świadczą o tym akta w Archiwum Akt Nowych. Miejsce zostało a mniej eufemistycznie, przemilczanych rakterystyczne dla szczególnie tra- uroczyście otwarte w maju 1977 roku. Towarzyszyło temu wydanie broszury i zorgani- ofiar a miejsce upamiętnienia na peryfe- gicznego losu sowieckich robotników zowanie konferencji w Słubicach. Harcerzom ze Słubic powierzono zadanie dbania o to ryjnie położonym cmentarzu w Gülden- przymusowych w Rzeszy Niemieckiej, miejsce, co okazało się dobrym rozwiązaniem i wiązało to miejsce z lokalną społeczno- dorfie nie odgrywało jakiejś ważnej roli których historia cierpienia w 1945 roku ścią. Wówczas i w kolejnych latach osoby te czują się częściowo nawet do dziś odpowie- we frankfurckiej polityce pamięci. się nie zakończyła a miała jeszcze dłu- dzialne za zachowanie i użytkowanie tego miejsca. Obóz w Świecku był regularnie treścią go trwać i przez dziesięciolecia była ta- nauczania szkolnego nie tylko w Słubicach. Pokolenia uczniów pisały wypracowania na Być może w Güldendorfie pochowano buizowana i prezentowana w zafałszo- ten temat. W słubickiej Bibliotece Miejskiej znajduje się do dziś jedenaście tomów z lista- ponad 1.000 byłych sowieckich robot- wany sposób. mi ofiar i raportami więźniów. Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach, 2016. 145

Das Denkmal symbolisiert eine Befreiung, wo faktisch keine statt fand. Als die Rote Armee eintraf, waren alle Lagerinsassen entweder ermordet, oder befanden sich auf einem Todesmarsch nach Westen. Bis 1989 fanden an die- sem Denkmal in Świecko zu den Jahrestagen von Kriegsbeginn am 1. Septem- ber oder des Kriegsendes am 8. oder 9. Mai patriotische Feierlichkeiten und Kranzniederlegungen statt. Die Befreiung vom Nationalsozialismus und der deutschen Okkupation Polens bedeutete in den historisch deutschen Land- schaft en notwendigerweise immer, und sogar vorrangig, die Polnischwer- dung der neuen Westgebiete und den Beginn ihrer Neubesiedlung. Unzählige Marktplätze neumärkischer Kleinstädte tragen seitdem den Namen „Platz der Freiheit“. Świecko wurde zu einem überregional bedeutenden polnischen na- tionalen Erinnerungsort, in einer Geschichtslandschaft , der es in der langen Nachkriegszeit an neuerer polnischer Geschichte und entsprechenden Erin- nerungsorten mangelte, die aber für eine Identifi kation der neuangesiedelten Bevölkerung mit der Region wichtig waren. Die Geschichte des Lagers Schwe- tig erklärt und begründet die heutige Zugehörigkeit der Region zu Polen tat- sächlich besser, als der ebenfalls bemühte Verweis auf ihre Lage im polnischen Großreich Mieszko I im Mittelalter und die vorangegangene Besiedlung durch slawische Stämme. Ten pomnik symbolizuje wyzwolenie w miejscu, w którym nie było wy- zwolenia. Kiedy na miejsce dotarły oddziały Armii Czerwonej, wszyscy więź- niowie byli abo zamordowani, albo szli w Marszu Śmierci w kierunku na zachód. Do 1989 roku odbywały się przy tym pomniku patriotyczne uroczy- stości upamiętniające początek wojny 1 września lub jej koniec 8 lub 9 maja. Składano przy nim wieńce. Wyzwolenie od narodowego socjalizmu i nie- mieckiej okupacji Polski oznaczało na historycznie niemieckich terenach siłą rzeczy polonizację nowych Ziem Zachodnich i początek nowego osadnic- twa. Niezliczone rynki nowomarchijskich masteczek otrzymały nazwy „Plac Wolności”. Świecko stało się ponadregionalnie ważnym polskim narodowym miejscem pamięci. W historycznej przestrzeni, w której jeszcze długo po drugiej wojnie światowej brakowało nowych polskich narracji i odpowied- nich miejsc pamięci, które jednakże były niezwykle ważne dla identyfikacji nowych mieszkańców z tym regionem. Historia obozu w Świecku wyjaśnia i legitymizuje obecną przynależność tego regionu do Polski w rzeczywistości lepiej niż odwoływanie się do jego położenia w państwie Mieszka I w śre- dniowieczu i słowiańskie osadnictwo na tych terenach. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 146

Dieser Weg wirkt, als stamme er aus dem 19. Jahrhundert. Doch er wurde in den 1950er Jahren als Zugangsweg zur Grenzübergangsstelle, die heute das gemeinsame deutsch- polnische Polizei- und Zollzusammenarbeitszentrum beherbergt angelegt, und zwar über das historische Gelände des Lagers Schwetig hinweg. 1980 diskutierte man, Personen bei der Autobahneinreise nach Polen über diesen Weg zur Gedenkanlage zu führen. Die Grenzabfertigung war mit einem Aufenthalt verbunden und es gab am Autobahngrenzübergang sogar eine Raststätte. Auch in touristischen Rei- seführern der Volksrepublik Polen wurde die Denkmalanlage aufgeführt. Als nationaler polnischer Erinnerungsort in den Westgebieten, wenn auch mit einer lo- kal engeren Bedeutung, wurde auch das Lager Brätz (vgl. Lager 20) betrachtet. Die an den zwei Orten gelegenen polizeilichen Arbeitserziehungslager zeichneten sich durch konzentrationslagerähnliche Haft bedingungen und große Zahlen polnischer Häft lin- ge aus. Die zwei Kriegsgefangenenlager in Świecko für sowjetische und französische Soldaten, sowie alle weiteren Autobahnlager in der heutigen Woiwodschaft Lubuskie, darunter 14 Lager für polnische Juden mit vergleichbaren Bedingungen, spielten keine Rolle in der Erinnerungspolitik vor 1989.

Ta droga wygląda jakby pochodziła z XIX wieku. Została jednakże zbudowana w la- tach 50. XX wieku, żeby umożliwić dojazd do przejścia granicznego, które dziś jest wspólną siedzibą polskiej i niemieckich służb policyjnych i celnych, i prowadzi przez historyczny teren obozu. W 1980 roku dyskutowano, czy osoby jadące autostradą w kierunku Polski kierować tą drogą do miejsca pamięci o obozie w Świecku. Kontrola na przejściu granicznym związana była z czasem oczekiwania, na przejściu granicznym znajdowała się nawet restauracja. Także w przewodnikach turystycznych po Polskiej Republice Ludowej wy- mieniano ten pomnik. Jako narodowe polskie miejsce pamięci na Ziemiach Zachodnich, nawet ze swoim lo- kalnym wąskim znaczeniem, brano pod uwagę także obóz w Brójcach (por. obóz nr 20). Znajdujące się w tych dwóch miejscowościach policyjne wychowawcze obozy pra- cy wyróżniały zbliżone do panujących w obozie koncentracyjnym warunki oraz duża liczba polskich więźniów. Dwa obozy jeńców wojennych w Świecku, dla radzieckich i francuskich żołnierzy, jak również wszystkie inne obozy autostradowe na terenie dzisiejszego województwa lubuskiego, w tym 14 obozów dla polskich Żydów, w któ- rych panowały podobne warunki, nie odgrywały żadnej roli w polityce historycznej do 1989 roku. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 147

In den folgenden Jahren wurde eine Tafel mit den Namen der namentlich bekannten Toten des Lagers Schwetig in der Gedenkanlage angebracht. Dass vermutlich über 1000 weitere Tote in bisher unentdeckten Massengräbern in der Nähe des Lagers begraben sind, ist nicht erwähnt. Die Anlage, wie sie sich heute präsentiert und ohne Lektüre der Häft lingsberichte, erklärt die Geschichte dieses Ortes nur sehr unzureichend. Zum Teil führt sie gar zu Fehlinterpretationen. Auch dass das Lager Schwetig die mindestens achtfache Größe der Gedenkanlage hatte, erschließt sich in keiner Weise. Dennoch liegt ihr unschätzbarer Wert darin, den Lagerort deutlich zu markieren, der Erinnerung einen Raum zu geben und den Angehörigen der Opfer einen würdigen Ort des Totengedenkens. W późniejszych latach na pomniku umieszczono tablicę z nazwiskami znanych ofiar śmiertelnych obozu w Świecku. Nie podano informacji, że prawdopodobnie ponad ty- siąc innych ofiar obozu pochowano w masowym grobie w jego pobliżu, którego do- kładne położenie do dziś nie jest znane. Miejsce pamięci w swoim dzisiejszym kształ- cie, bez znajomości raportów byłych więźniów, wyjaśnia historię tego miejsca jedynie fragmentarycznie. Częściowo prowadzi nawet do błędnych wniosków. Nie sposób wy- obrazić sobie w tym miejscu obozu, który zajmował co najmniej ośmiokrotnie więk- szą powierzchnię niż miejsce pamięci to sugeruje. Jednakże jest ono bardzo cenne, ponieważ wyraźnie zaznacza w przestrzeni i daje pamięci o nim konkretne miejsce a potomkom ofiar godne miejsce pamięci o zmarłych. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 148

In den 1990er Jahren, nach den politi- schen Umbrüchen, fanden keine offi ziel- len Gedenkveranstaltungen mehr statt. Mehrere Jahre verwilderte die Anlage, was sowohl von der polnischen, wie der deutschen Presse skandalisiert wurde. 2001 fand eine Konferenz zur Geschich- te des Lagers Schwetig statt, an der sich u.a. so unterschiedliche Gruppen wie deutsche Antifaschisten, deutsche Hei- matvertriebene, Świeckoer und Słubicer Bürger beteiligten. Man vereinbarte eine Pfl ege der Anlage, die Wiederaufnahme von Gedenkveranstaltungen und eine in- haltliche Ergänzung des Denkmals, das als nicht mehr zeitgemäß empfunden wurde. Im Laufe eines Jahres zerfi el der Grup- penzusammenhalt. Fortgesetzt wurde der Aktionsplan hauptsächlich noch von zwei Personen, der damaligen Ortsvorstehe- rin von Świecko, einer früheren Słubicer Pfadfi nderin, und Henryk Rączkowski (1931-2013), der Seele der deutsch-pol- nischen Seniorenakademie Frankfurt/ Słubice. 2005 errichteten sie eine neue Tafel am Eingang der Gedenkanlage, die christliche Motive aufgreift und vor dem Hintergrund der Geschichte des Lagers Schwetig zur deutsch-polnischen Versöh- nung aufruft . W latach 90. XX wieku, po przemia- nach politycznych, nie odbywały się w tym miejscu żadne uroczystości upamiętniające. Przez wiele lat miejsce to było zaniedbane, co opisywały zarówno polska jak i nie- miecka prasa. W 2001 roku odbyła się konferencja na temat historii obozu w Świecku, w której brały udział różne grupy, m.in. niemieccy antyfaszyści, niemieccy wypędzeni, mieszkańcy Świecka i Słubic. Umówiono się co do dbania o to miejsce pamięci, uroczystości upamiętniających i merytorycznego uzupełnienia treści pomnika, który odczuwano jako nieodpowiadający aktualnym potrzebom. Ta grupa rozpadła się w ciągu roku. Plan realizowały głównie dwie osoby, ówczesna sołtys wsi Świecko, była słubicka harcerka i Henryk Rączkowski (1931–2013), dusza polsko-niemieckiej Akademii Seniorów we Frankfurcie nad Odrą i Słubicach. W 2005 roku postawili oni nową tablicę przy wejściu na teren miejsca pamięci, która zawiera motywy chrześcijańskie i nawołuje do polsko-niemieckiego pojednania. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 149

2016 stellte die Berliner Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes (VVN-BdA) mit zwei lokalen Partnern einen Findling mit Erinnerungstafel an eine gelungene deutsch- polnische Blockade eines neonazistischen Aufmarschs in Frankfurt (Oder) an der Ge- denkstätte in Świecko auf. Seit über 10 Jahren kümmert sich nun die Stadt Słubice um die Pfl ege der Anlage. Auch Gedenkveranstaltungen zu den Jahrestagen des deutschen Überfalls auf Polen am 1. Sep- tember 1939 und zum Ende des Zweiten Weltkriegs am 8. Mai 1945 fi nden wieder statt. W 2016 roku berlińskie Stowarzyszenie Ofiar Reżimu Nazistowskiego wraz z dwoma lokalnymi partnerami umieściło na terenie miejsca pamięci w Świecku kamień na pamiątkę polsko-niemieckiej blokady neonazistowskiego przemarszu we Frankfurcie nad Odrą. Od ponad 10 lat o to miejsce pamięci dba Miasto Słubice. W tym miejscu odbywają się 2014 wurde auf dem Lagergelände eine „Eiche der Freiheit“ im Rahmen der von również ponownie uroczystości upamiętniające napad Niemiec na Polskę 1 września Bronisław Komorowski, dem damaligen polnischen Präsidenten, initiierten landeswei- 1939 roku oraz koniec drugiej wojny światowej 8 maja 1945 roku. ten Erinnerungsaktion an den 25. Jahrestag der Erringung der Freiheit gepfl anzt, und Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 durch einem Findling mit Informationstafel markiert. W 2014 roku na terenie obozu posadzono „Dąb wolności” w ramach ogólnopolskiej akcji zainicjowanej przez ówczesnego prezydenta Polski Bronisława Komorowskiego w związku z 25-leciem odzyskania przez Polskę wolności. Obok umieszczono głaz na- rzutowy z tablicą informacyjną. Foto / Zdj.: Adam Czerneńko, 2017 150

Hildegard (geb. 1925 in Świecko) war mit einer jungen Ukrainerin eingesperrt 1942 ein lebenslustiges Mädchen, ein war, die auch in der Haft Zwangsarbei- großes Kind vom Lande. Außerhalb ten, verschiedene Näharbeiten, ausfüh- des Dorfes, in einem dritten Lager in ren musste. Nach ihrer Entlassung lebte Świecko, südlich der Ilanka (Eilang), und diente sie bis Kriegsende unter der waren französische kriegsgefange- Vormundschaft liebloser Nazis in Frank- ne Zwangsarbeiter untergebracht. Sie furt und Cybinka (Ziebingen). In der DDR durften unter Bewachung im Świeckoer wurde sie nicht als Verfolgte des Nazi- Dorfladen einkaufen. Hildegard schenk- regimes anerkannt. Die Berlin-Branden- te einem von ihnen auf dem Weg ein burgische Stiftung „Hilfe für Opfer der illustriertes Magazin, dessen Kauf dem NS-Willkürherrschaft“ wurde explizit Kriegsgefangenen verboten war. Der für vergessene NS-Opfer gegründet. Wachmann tat, als hätte er nichts ge- Sie sprach Hildegard 1996 eine Zusatz- sehen. Aber ein eifersüchtiges Land- rente von monatlich 200 DM zu. Nach jahrmädchen denunzierte sie und zwei dem Tod ihres Mannes wurde diese Freundinnen, die ebenfalls mit Franzo- Zusatzrente, die eine offizielle symbo- sen sprachen, bei der Polizei. Sechs Stun- lische Anerkennung des ihr angetanen den wurde sie von der Gestapo im Amts- Unrechts darstellte, wieder gestrichen,4 zimmer des Bürgermeisters in Świecko was sie sehr verbittert. verhört. Dann musste sie ins Auto. Man fuhr vor das Lager Schwetig, öffnete das Werner (1926–2015) stammte aus To- Tor und fuhr hinein. Sie sah die kahlge- porów (Topper, vgl. Lager 12) Er wuchs schorenen Häftlinge über den Apellplatz im Schrankenwärterhaus in Güldendorf rennen. Sie sah den Galgen. Ein Polizist auf. Morgens erlebte er die Kolonnen sprach: „Hier kommen Volksschädlinge der Zwangsarbeiter aus den Gülden- wie du hin“. Doch man brachte sie ins dorfer Lagern auf dem Weg zur Arbeit Polizeigefängnis nach Frankfurt, das nach Frankfurt, und am Abend zurück. sich in der heutigen Collegienstraße (vgl. Lager 1-3). Durch Hildegard hatte befand. Die Polizei verhörte sie und ihre er enge Bindungen zu Świecko (vgl. La- Freundinnen mehrere Tage immer wie- ger 4). An seinen Ausbildungsstätten der, dann wurde sie vor Gericht gestellt. Heinkel-Flugzeugwerke Berlin und Flie- Man verurteilte sie zu fünf Monaten gerhorst Frankfurt (heute in Słubice) ar- Gefängnis, zum Verlust aller bürgerli- beitete er neben Zwangsarbeitern, die chen Ehrenrechte und zur Verbannung jeweils auf dem Betriebsgeländen in Ba- Hildegard und Werner Musick 2010 in Świecko (Schwetig). / Hildegard i Werner Musick von ihrer Familie und aus Świecko. Die racken untergebracht waren. Siebzehn- w Świecku w 2010 roku. Haft saß sie im Frankfurter Gefängnis jährig wurde er zur Wehrmacht einbe- Foto / Zdj.: Matthias Diefenbach ab, wo sie in einer Gemeinschaftszelle rufen, in Italien schwer verwundet und 151

überlebte den Zweiten Weltkrieg nur przymusowymi, policji. Przez sześć go- wał się w domu dróżnika w Güldendorf. knapp. Kriegsversehrt baute er Flugzeu- dzin przesłuchiwano ją w biurze soltysa Rano widział kolumny robotników przy- ge für die DDR, er glaubte an das „besse- w Świecku. Potem kazano wsiąść jej do musowych idących z obozów w Gül- re“, das antifaschistische Deutschland. samochodu, którym zawieziono ją przed dendorf do pracy, a wieczorem – tych obóz Świecko i przewieziono przez jego samych robotników wracających do Wie gar nicht so wenige deutsche Jugend- bramę. Tam zobaczyła ogolonych więź- obozu (por. obozy nr 1-3). Ze względu liche, die nahezu vollständig im National- niów, biegnących przez plac apelowy. na Hildegardę był blisko związany ze sozialismus sozialisiert waren, empfan- Zobaczyła też szubienicę. Jeden z po- Świeckiem (por. obóz nr 4). Ucząc się den Hildegard und Werner deutlich das licjantów powiedział jej: „Tu trafiają zawodu w firmach Heinkel-Flugzeu- schreiende Unrecht der ausländischen wrogowie narodu – tacy, jak ty“. Ale gwerke Berlin i Fliegerhorst Frankfurt Zwangsarbeit in dessen Angesicht. Sie er- zabrano ją do frankfurckiego więzienia (obecnie Słubice) pracował razem z ro- innerten und erinnern sich genau und in policyjnego, mieszczącego się przy Col- botnikami przymusowymi, mieszka- vielen Details. Ihnen ist es zu verdanken, legienstraße. Przez wiele dni wielokrot- jącymi w barakach na terenie zakładu. dass der Kreis der früheren deutschen nie przesłuchiwano ją i jej przyjaciółki, Jako siedemnastolatek został powoła- Einwohner von Świecko, die zu einem a potem postawiono ją przed sądem. ny do wojska, został ciężko ranny we großen Teil bis heute bezeugen, nichts Skazano ją na dwa miesiące więzienia Włoszech i ledwo przeżył drugą wojnę vom polizeilichen „Arbeitserziehungs- (karę tę odbyła we Frankfurcie), utra- światową. Poszkodowany w czasie woj- lager“ in der Nachbarschaft gewusst zu tę wszelkich praw obywatelskich oraz ny, budował samoloty dla NRD, wierząc haben, jedes Jahr auf seinem Heimat- wygnanie ze Świecka i oddzielenie od w „lepsze“, antyfaszystowskie Niemcy. treffen einen Kranz für die verstorbenen rodziny. Do końca wojny mieszkała Zwangsarbeitshäftlinge an der Gedenk- i pracowała pod kuratelą bezdusznych Hildegard i Werner – podobnie jak wca- stätte in Świecko niederlegte. nazistów we Frankfurcie i w Cybince. le nie tak mało innych młodych Niem- W czasach NRD nie została uznana za ców, prawie całkowicie socjalizowa- Hildegard (ur. 1925 w Świecku) była osobę prześladowaną przez reżim na- nych w okresie narodowego socjalizmu w 1942 roku wesołą dziewczyną. Za zistowski. Berlińsko-brandenburska – wyraźnie odczuwali rażącą niespra- wsią, w której mieszkała, w trzecim fundacja „Pomoc ofiarom nazistowskiej wiedliwość dotykającą spotykanych obozie w Świecku, przetrzymywani tyranii“ („Hilfe für Opfer der NS-Will- osobiście zagranicznych robotników byli francuscy robotnicy przymusowi. kürherrschaft“) została powołana wła- przymusowych. Pamiętali i pamiętają to Mogli oni, pod nadzorem, robić zakupy śnie dla „zapomnianych ofiar narodo- dokładnie i z wieloma szczegółami. To w wiejskim sklepie w Świecku. Hilde- wego socjalizmu“. W 1996 roku fundacja dzięki nim krąg dawnych niemieckich gard dała jednemu z nich magazyn ilu- ta przyznała Hildegardzie dodatkową mieszkańców Świecka, którzy w więk- strowany. Strażnik zachowywał się tak, rentę w wysokości 200 marek miesięcz- szości do dziś zaręczają, że nic nie wie- jakby niczego nie zauważył. Ale inna nie. Po śmierci jej męża, rentę tę jej ode- dzieli o „wychowawczym obozie pracy“, dziewczyna, odbywająca na wsi roczne brano,4 co ją bardzo rozgoryczyło. znajdującym się w sąsiedztwie, co roku, szkolenie, z zazdrości doniosła na nią podczas spotkania w Świecku, składa i na jej dwie przyjaciółki, które także Werner (1926–2015) pochodził z Topo- wieniec pod pomnikiem upamiętniają- rozmawiały z francuskimi robotnikami rowa (Topper, por. obóz nr 12). Wycho- cym zmarłych więźniów tego obozu. 152

Großpolen

In Großpolen fand keine vergleichba- re politische Instrumentalisierung der Erinnerung hier behandelter Reichsau- tobahnarbeitslager wie in der DDR und in der Wojwodschaft Lubuskie statt. Entsprechend wurde auch keine große Gedenkanlage gebaut und die Erinne- rungskultur gestaltete und gestaltet sich unauffälliger und vielfältiger.

An drei von 15 Lagerorten wurden zu volkspolnischen Zeiten offizielle Erinne- rungszeichen aufgestellt, deren Inhalt zwar nicht immer stimmig ist, die aber sogar in zwei Fällen den jüdischen Hin- tergrund der Opfer, in Großpolen waren alle Autobahnlager Judenlager, und in einem Fall den Zusammenhang mit der Autobahn benennen.

Zu erwähnen sind darüber hinaus ei- nige private Erinnerungsinitiativen. Dazu können wir auch das Museum für die Opfer des Nationalsozialis- mus Żabikowo mit seiner Daueraus- stellung zur jüdischen Zwangsarbeit Bolesław Lisek und Mieczysław Janas, 2017 / Bolesław Lisek i Mieczysław Janas, 2017. Foto / zdj: Raphael Jung in den Reichsautobahnlagern zählen. Zwar ist es seit 1979 eine staatliche In- auszuhebendes Beispiel für ein lokales Am Lager Deutschhöhe (Lager 23) bei reits seit seiner Schulzeit in den 1960ern stitution, die dem Wojwodschaftsamt Engagement in der Erinnerungsarbeit Nowy Tomyśl-Przylek dient eine bauliche mit dem Autobahnlager für Juden Hardt Poznań unterstellt ist, doch seine Ent- finden wir in Wąsowo, im Regional- Hinterlassenschaft des Lagers als Geden- befasst. Nach den antisemitischen Er- stehung und seine sich immer weiter forscher Mieczysław Janas, dem Zeit- kort. Erinnert wird hier auch auf die jüdi- eignissen 1968 hätte man ihm geraten, entwickelnde Arbeit geht auf die Pri- zeugen Bolesław Lisek und weiteren sche Weise, mit abgelegten Fundsteinen. sich besser mit dem eigenen polnischen vatinitiative, die Forschungen und das Mitstreitern mit ihrem in privater In- Martyrium zu befassen, statt mit dem persönliche Engagement von Dr. Anna itiative errichteten Denkmal für das Von Widerständen gegen Erinnerung jüdisch polnischen. Matijevec und Kwi- Ziółkowska zurück. Ein besonders her- Autobahnarbeitslager Hardt (Lager 26). berichtet Mieczysław Janas, der sich be- atkowski resümieren in Ihrer Untersu- 153

chung des Erinnerns in Krzesiny (vgl. Lager 37) gar, die Mehrheitsbevölkerung würde nichtjüdisches polnisches Leid emphatisch erinnern, während die lo- kalen Geschehnisse um jüdische Opfer ihnen nur eine anekdotische historische Randnotiz bedeuteten.5

Wielkopolska

Na terenie Wielkopolski nie doszło do politycznej instrumentalizacji pamię- ci o omawianych tutaj autostradowych obozach pracy przymusowej porówny- walnej do tej z NRD lub z terenu (obecne- go) województwa lubuskiego. Dlatego nie zbudowano żadnych wielkich pomników, a kultura pamięci przybrała i przybiera przeróżne formy i mniej rzuca się w oczy.

W okresie PRL-u oficjalnie oznakowano trzy z piętnastu miejsc poobozowych. Treść napisów nie zawsze była spójna, ale w dwóch przypadkach wymieniono nawet żydowskie pochodzenie ofiar (na terenie Wielkopolski wszystkie obozy autostradowe były obozami dla Żydów), Foto / Zdj.: Raphael Jung a w jednym przypadku wskazano na związek obozu z autostradą. stwową, podporządkowaną Urzędowi w Wąsowie, w osobach regionalnego dowlane pozostałości obozu posłużyły Wojewódzkiemu w Poznaniu, ale jego badacza Mieczysława Janasa, świad- jako miejsce pamięci. Pamięta się tutaj Należy natomiast wymienić inicjatywy powstanie i ciągły rozwój związane są ka historii Bolesława Liska i innych w odpowiadający żydowskiej tradycji prywatne. Muzeum Martyrologiczne z badaniami i osobistym zaangażowa- pomocników, którzy wspólnie posta- sposób, kładąc kamyk. w Żabikowie ze swoją wystawą stałą na niem dr Anny Ziółkowskiej. wili pomnik upamiętniający obóz au- temat żydowskich robotników przymu- tostradowy Hardt (por. obóz nr 26). Ale Mieczysław Janas, który już od cza- sowych w obozach autostradowych jest Wyjątkowy przykład lokalnej inicja- Przy obozie Deutschhöhe (por. obóz sów kiedy był uczniem w latach 60. co prawda od 1979 roku instytucją pań- tywy upamiętniającej znajdziemy 23) koło Nowego Tomyśla-Przylek bu- XX wieku, zajmuje się obozem Hardt, 154

tät ihrer Präsenz und ihrer Erzählungen ist zunehmend selbst Erinnerung.

Um so wichtiger werden die originalen Orte der Verbrechen der Zwangsarbeit, vor allem die Lagerorte. Es gilt, sie als authentische Zeugen zum Sprechen zu bringen, um die Vorkommnisse zu veranschaulichen und nachhaltig zu vermitteln, und so die Erinnerung zu bewahren. Gedenksteine und Mahnzei- chen sind hierfür nicht ausreichend. Sie vermitteln zu wenig Information und sind, oder werden, als Kind ihrer jewei- ligen Zeit, oft selbst einer historischen Interpretation bedürftig.

Entlang der Autobahntrasse Frankfurt- Poznań bestanden mindestens 37 Zwangsarbeitslager für ganz unter- schiedliche Gruppen von Häftlingen. Viele dieser bisher weitgehend unbe- kannten oder bereits völlig vergesse- nen Lager, an oft im Wald gelegenen Orten, sind in einem guten Erhaltungs- zustand, mit komplett erhaltenen Fun- damenten und Kellern. Sie bieten sich Muzeum Żabikowo. Foto / Zdj.: Raphael Jung für erkenntnisreiche archäologische Forschungen an, und für eine didak- tische Aufbereitung. An Erinnerungs- opowiada o oporze, z jakim się spoty- badania pamięci w Krzesinach stwier- Ein Ausblick orten wie dem Reichsautobahnlager kał. Po antysemickiej kampanii w 1968 dzeniem, że większość społeczeństwa Lagower See sollte nicht einfach eine roku nauczyciele radzili mu, żeby le- pamięta empatycznie o nieżydowskim Die Erinnerung an NS-Zwangsarbeit Tafel stehen, anstatt wie heute keiner. piej zajmował się własnym polskim polskim cierpieniu, podczas gdy lokal- unterliegt aktuell einer grundlegenden Jedes einzelne Fundament kann eine cierpieniem w okresie drugiej wojny ne wydarzenia związane z żydowskimi Veränderung. Die letzten Zeitzeugen Beschreibung erhalten. Die Topogra- światowej, a nie żydowskim. Matije- ofiarami są dla nich czymś w rodzaju gehen von uns. Es bleiben ihre Texte und phie und Geschichte bezeichnender vec i Kwiatkowski podsumowują swoje historycznej ciekawostki.5 sonstigen Zeugnisse, doch die Authenzi- Zwangsarbeitslager kann an diesem 155

und anderen Orten überdeutlich sicht- formacji i są, lub będą, owocem danego Łagowskim nie chodzi tylko o to, by po- Anmerkungen / Przypisy bar und erfahrbar gemacht werden. okresu, wymagając często historycznej stawić tablicę informacyjną, której tam 1 Arbeitskreis für evangelische Kinder- Erarbeiten ließe sich das in einer Zu- interpretacji. obecnie nie ma. Każdy fundament może und Jugendarbeit im Kirchenkreis an sammenarbeit lokaler Aktivisten und zostać opisany. Topografia i historia Oder und Spree (Hg./red.): Zwangsarbeit externer Fachkräfte. Eine geeignete Wzdłuż trasy autostrady z Frankfurtu obozów pracy przymusowych może in Frankfurt (Oder) 1940–1945, Frankfurt (Oder) 2009; Heimatverein Tzschetz- Form wären auch Audioguides zum nad Odrą do Poznania znajdowało się w tym lub w innych miejscach uczynio- schnow – Güldendorf e. V. (Hg./red.): Download für einzelne Lager entlang przynajmniej 37 obozów dla robotników na zostać niezwykle namacalną. Można Festschrift anlässlich der 775-Jahrfeier der Autobahn. Durch das Naturschutz- przymusowych, którymi byli bardzo to zrobić we współpracy z lokalnymi Güldendorf bis 1937 Tzschetzschnow, gebiet der Łagówer Wälder könnte ein różni więźniowie. Wiele spośród tych aktywistami i zewnętrznymi eksperta- Frankfurt (Oder) 2005. 2 Lehrpfad entlang der Autobahnbau- dotąd słabo znanych lub już zupełnie mi. Ciekawą formą byłyby przewodniki Regina Scheer: Der Umgang mit den Denkmälern. Eine Recherche in Branden- und Zwangsarbeitsspuren verlaufen. zapomnianych obozów przy często po- audio na temat poszczególnych obo- burg, Eggersdorf 2003. In Świecko könnte ein kleines Freilicht- łożonych w lesie miejscowościach, jest zów wzdłuż autostrady. Przez Łagowski 3 Wolfgang Buwert (Hg./red.): Gefangene museum entstehen, das sowohl die Ge- w dobrym stanie, zachowały się funda- Park Krajobrazowy mogłaby prowadzić und Heimkehrer in Frankfurt (Oder). Stu- schichte des „Arbeitserziehungslager menty i piwnice. ścieżka edukacyjna wzdłuż śladów bu- dien, Potsdam 1998. 4 Oderblick“, als auch die der Erinnerung dowy autostrady i pracy przymusowej. Auf Nachfrage des Verfassers bedauer- te die Stiftung „Hilfe für Opfer der NS- daran im Laufe der Epochen und an- Są miejscem nadającym się do prze- W Świecku można by urządzić małą -Willkürherrschaft“ diesen Vorgang sehr. hand authentischer Spuren darstellt prowadzenia badań archeologicznych, instalację muzealną na świeżym powie- Aber sie seien an die Zuwendungen und und vermittelt. a jednocześnie przygotowania oferty trzu, która przy pomocy autentycznych Stiftungsbedingungen der Länder Berlin dydaktycznej. W historycznych miej- śladów opowiadałaby zarówno histo- und Brandenburg gebunden, die nur eine scach pamięci jak miejsce po auto- rię „wychowawczego obozu pracy” jak Unterstützung bedürftiger NS-Verfolg- ter vorsehen. Nach der erforderlichen Przyszłość stradowym obozie pracy przy Jeziorze również historię jego upamiętniania. Neuberechnung ihres Einkommens nach dem Tod ihres Ehemannes überschritt Pamięć o pracy przymusowej w III Hildegard Musick die Bemessungsgrenze Rzeszy podlega obecnie głębokim knapp. / Po zapytaniu przez autora tego opracowania Fundacja „Pomoc Ofiarom przemianom. Opuszczają nas ostatni Reżimu Nazistowskiego” wyraziła głębo- świadkowie historii. Pozostają teksty kie ubolewanie z tego powodu. Jednakże i inne świadectwa, ale autentyczność działa ona na podstawie reguł opraco- ich obecności i ich wspomnienia stają wanych przez kraje związkowe Berlin się również historią. Tym ważniejsze i Brandenburgia, które przewidują pomoc jedynie dla ofiar znajdujących się w trud- stają się historyczne miejca zbrodni nej sytuacji materialnej. Po koniecznych pracy przymusowej, przede wszystkim nowych wyliczeniach po śmierci męża miejsca poobozowe. Należy, jako au- Hildegard nieznacznie przekroczyła gra- tentycznym świadkom, dać możliwość nicę dochodów. 5 opowiedzenia ich historii, aby unaocz- Danijel Matijevic, Jan Kwiatkowski: Krze- siny i Kreising – między pamiętaniem nić te wydarzenia, aby zachować pa- a pomijaniem. Polskie miasteczko wobec mięć. Kamienie pamięci i pomniki nie są historii, pamięci i rywalizacji w cierpieniu, wystarczające. Przekazują za mało in- Foto / Zdj.: Raphael Jung in/w: Zagłada Żydow. Studia i Materiały, Nr./nr 10, Teil/część 2, Warszawa 2014. anmerkungen 156

1. Monatsnachweisung der vorhandenen 7. Wiktor Lemiesz: Miejsca Martyrologii na 21. Sascha Feuchert u. a. (Hg.): Die Chronik..., nie powiatu świebodzińskiego w latach Wohnlager und Unterkünfte im Bezirk Ziemi Lubuskiej, Poznań 1969, S. 73-100. S. 39 und Fn. 22, S. 677. 1940-42. In: Grzegorz Urbanek (Hg.): Mi- der OBR (Oberste Bauleitung Reichs- 8. Bericht von Wincenty Janowski, zit. nach 22. ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7/87767834. litarne Dziedzictwo Świebodzina i Okolic, autobahn) Berlin vom 6.5.1942. Es ist Wiktor Lemiesz: O pracy niewolniczej na 23. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci..., Międzyrzecz i Świebodziń 2016. die einzige auffindbare Liste dieser Art Ziemi Lubuskiej, Poznań 1962, S. 124 so- S. 117. 37. ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7/87767944 und der OBR Berlin, die aber offensichtlich wie Wiktor Lemiesz: Miejsca Martyrolo- 24. Główna Komisja Badania Zbrodni Hit- 1.1.0.7/87767945. monatlich geführt wurden. Auffällig gii..., S. 81. lerowskich w Polsce (Hg.): Obozy hitle- 38. Angaben des Überlebenden Sczapse Su- ist, dass es eine Spalte für „RAB-eigene 9. Ebd., S. 81f. rowskie..., S. 111. checki, ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7/87767946. Wohnlager“ mit den genauen Angaben 10. Bericht des ehemaligen Zwangsarbeiters 25. Persönliche Mitteilung des Neffen des 39. Moniek Baumzecer: Ich versprach der zur Belegung gibt, sowie zwei durchgän- Nikolai Liwkowski. Online unter: https:// Jungen an den Verfasser. Mutter heimzukehren. Mein Leben zwi- gig leere Spalten für „Andere Wohnlager“ www.wsws.org/de/articles/2000/03/ 26. Sascha Feuchert u. a. (Hg.): Die Chronik..., schen Radom und Paris, Ostbevern 2013, und „Sonst. Unterkünfte“. Es ist also an- liwk-m01.html 1941, S. 121. Vgl. auch: Wiktor Lemiesz: S. 23-27. zunehmen, dass vor April 1942, während 11. Ebd. Miejsca Martyrologii na Ziemi Lubuskiej, 40. Andrzej Toczewski: Miejsca zbrodni hit- der intensiven Bauphase der Autobahn 12. Bericht des Häftlings Alfred Donath. Poznań 1969, S. 111ff. lerowskich na terenie ziemi lubuskiej, Frankfurt-Posen, die ORB Berlin weitere Archiviert u.a. in der Gedenk- und Do- 27. Sascha Feuchert u. a. (Hg.): Die Chronik..., Zielona Góra 2011, S. 9-10. Barackenlager und sonstige Unterkünf- kumentationsstätte Opfer politischer 1941, Fn. 28, April 1941, S. 384f. 41. Główna Komisja Badania Zbrodni Hit- te, z.B. auf Gutshöfen oder in Schulhäu- Gewaltherrschaft in Frankfurt (Oder), 28. Ebenda, Fn. 128, März 1941, S. 379. lerowskich w Polsce (Hg.): Obozy hitle- sern, wie sie in polnischen Quellen auch Collegienstr. 10. 29. Archiwum Żydowskiego Instytutu Histo- rowskie..., S. 528. genannt werden, angemietet, und in der 13. Ebd. rycznego, Warszawa: 301/4936, Bl. 271f. 42. Zitat aus dem Bericht von Elhanan Som- Phase der Einstellung der Bauarbeiten 14. Bericht des ehemaligen Zwangsarbeiters Zitiert nach: Sascha Feuchert u. a. (Hg.): bek für das Institut Yad Vashem in Jeru- bereits wieder aufgegeben hatte. Nikolai Liwkowski, ebd. Die Chronik..., 1943, Fn. 21, Februar 1943, salem, Sygn. 03/592. 2. Archiv des Internationalen Suchdienst 15. Vgl.: Ralf Dahrendorf: Über Grenzen. Le- S. 677. 43. Handschriftlicher Bericht von Elhanan des Roten Kreuz, ITS Bad Arolsen, Sygn. benserinnerungen, München 2002, so- 30. Vgl: Bunkergruppe Starpel noch 30 Tage Sombek aus den 1980er Jahren für das 1.1.0.6./82338762-82338777. Dieses wie Eduard Grosse: Vom Traum zur Wirk- gehalten. In: Hanns-Ulrich Wein (Hg.): Museum für die Opfer des Nationalso- Rundschreiben aus dem Reichssicher- lichkeit der Freiheit: Vorgeschichte und Wanderungen durch Südostbrandenburg zialismus. Quelle: Archiv des Museums heitshauptamt behandelt die Einrich- Geschichte der Zeitschrift „Horizont“ an und jenseits der Oder-Neiße-Grenze. für die Opfer des Nationalsozialismus in tung zentraler Verteillager für zivile 1943-1948, Berlin 1996. Jahrbuch 1997/98, Soltau 1997, S. 98-101. Żabikowo (Muzeum Martyrologicznego sowjetische Zwangsarbeiter in den 16. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci 31. Główna Komisja Badania Zbrodni Hit- w Żabikowie). Landesarbeitsamtsbezirken und führt w województwie zielonogórskim. Lubus- lerowskich w Polsce (Hg.): Obozy hitle- 44. Vgl. http://ozzip.pl/teksty/publicystyka/ die einzelnen Standorte auf. Das Lager kie Towarzystwo Kultury, Zielona Góra rowskie..., S. 536 und Eugeniusz Jakubas- spoleczenstwo/item/1814-mieszkania- Booßen befand sich am Ort der heuti- 1972, S. 124. zek: Miejsca Pamięci..., S. 175. socjalne-w-poznaniu. gen Mülldeponie Seefichten in Frankfurt 17. Główna Komisja Badania Zbrodni Hit- 32. Główna Komisja Badania Zbrodni Hit- 45. Danijel Matijevic, Jan Kwiatkowski: (Oder). Rechts der Einfahrt zur Müllde- lerowskich w Polsce (Hg.): Obozy hitle- lerowskich w Polsce (Hg.): Obozy hitle- Krzesiny i Kreising – między pamiętaniem ponie erinnert ein Gedenkstein an seine rowskie na ziemiach polskich 1939-1945, rowskie..., S. 120 und S. 520 und Eugeni- a pomijaniem. Polskie miasteczko wobec Weiternutzung nach 1945 unter dem Na- Warszawa 1979, S. 169. usz Jakubaszek: Miejsca Pamięci..., S. 197f. historii, pamięci i rywalizacji w cierpie- men Lager Gronenfelde für aus der Sow- 18. Ebd., S. 441. 33. ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7/87768259. niu, in: Zagłada Żydów. Studia i Materiały, jetunion heimkehrende deutsche Kriegs- 19. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci..., 34. Margarete Agid: Meine Lebenserinne- Nr. 10, Teil 2, Warszawa 2014. gefangene vor ihrer Entlassung. S. 126. rungen, 1998, o.O., unveröffentlicht. 46. ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7/87768019. 3. Brandenburgisches Landeshauptarchiv, 20. Archiv des Jüdischen Historischen Insti- 35. Hans Solbrig am 23.12.1940 an den Gene- Rep. 551X/1655. tuts, Warszawa: 301/4936, Bl. 271f. Zitiert ralinspektor für das deutsche Straßen- 4. ITS Archiv, Sygn. 1.1.0.7 / 87767928. nach: Sascha Feuchert, Erwin Leibfried, wesen, Bundesarchiv R4601/990, Bl. 44- 5. Kreisarchiv Seelow, Sign. 1.4-02 1859. Jörg Riecke (Hg.): Die Chronik des Ghettos 45. 6. AP Zielona Góra, Bestand Magistrat Litzmannstadt, 1943, Göttingen 2007, Fn. 36. Sławomir Milejski: Budowa Autostrady Schwiebus, z.B. Signatur 1945/K152. 21, S. 677. Frankfurt nad Odrą – Poznań na tere- 157 przypisy

ze Związku Radzieckiego niemieckich 1. Miesięczne raporty o istniejących obo- 20. Archiwum Żydowskiego Instytutu Histo- 34. Margarete Agid: Meine Lebenserinnerun- żołnierzy przed ich zwolnieniem. zach mieszkalnych i kwaterach w okręgu rycznego, Warszawa: 301/4936, k. 271 n. gen, 1998, nieopublikowane wspomnienia. 3. Brandenburgisches Landeshauptarchiv, Generalnej Dyrekcji Budowy Autostrad Cyt. za: Sascha Peuchert, Erwin Leibfried, 35. Hans Solbrig 23.12.1940 do Generalnego Rep. 551X/1655. Rzeszy Berlin, OBR Berlin (Monatsna- Jörg Riecke (red.): Die Chronik des Ghet- Inspektora ds. niemieckich Dróg (Genera- 4. Archiwum ITS, sygn. 1.1.0.7 / 87767928. chweisung der vorhandenen Wohnlager tos Litzmannstadt 1943, Göttingen 2007, linspektor für das deutsche Straßenwe- 5. Kreisarchiv Seelow, sygn. 1.4-02 1859. und Unterkünfte im Bezirk der OBR, Obe- przypis nr 21, s. 677 sen), Bundesarchiv R4601/990, k. 44-45. 6. AP Zielona Góra, Akta miasta Świebodzin, rste Bauleitung Reichsautobahn, Berlin) 21. Sascha Peuchert i in. (red.): Die Chronik 36. Sławomir Milejski: Budowa Autostrady np. sygn. 1945/K152. z dnia 6.5.1942. Jest to jedyna znaleziona des Ghettos Litzmannstadt 1943, Göttin- Frankfurt nad Odrą – Poznań na tere- 7. Wiktor Lemiesz: Miejsca martyrologii na lista tego rodzaju, listy takie powstawały gen 2007, s. 39 i przypis nr 22, s. 677. nie powiatu świebodzińskiego w latach Ziemi Lubuskiej, Poznań 1969, s. 73-100. najprawdopodobniej co miesiąc. Znajduje 22. Archiwum ITS, sygn. 1.1.0.7/87767834. 1940-42, w: Grzegorz Urbanek (red.), Mi- 8. Zeznania Wincentego Janowskiego, za: Wik- się na niej rubryka „RAB-eigene Wohn- 23. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci..., litarne Dziedzictwo Świebodzina i okolic, tor Lemiesz, O pracy niewolniczej na Ziemi lager“ (obozy będące własnością RAB), s. 117. Międzyrzecz i Świebodziń 2016. Lubuskiej, Poznań 1962, s. 124 oraz Wiktor w której są dane dotyczące ilości więź- 24. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- 37. Archiwum ITS, sygn. 1.1.0.7/87767944 Lemiesz, Miejsca martyrologii..., s. 81. niów. Poza tym widnieją na niej puste rowskich w Polsce (red.): Obozy hitlerow- i 1.1.0.7/87767945. 9. Tamże, s. 81 i n. rubryki „Andere Wohnlager“ (inne obozy skie..., s. 111. 38. Informacje pochodzą od ocalałego 10. Sprawozdanie byłego pracownika przy- mieszkalne) i „Sonst. Unterkünfte“ (po- 25. Informacje uzyskane przez autora tekstu Sczapse Suchecki, Archiwum ITS, sygn. musowego Nikolaia Liwkowskiego. On- zostałe kwatery). Można zatem przyjąć, bezpośrednio od bratanka tego chłopca. 1.1.0.7/87767946. line: https://www.wsws.org/de/artic- że przed kwietniem 1942 roku, podczas 26. Julian Baranowski i in. (red.): Kronika get- 39. Moniek Baumzecer: Ich versprach der les/2000/03/liwk-m01.html (10.01.2017). intensywnych prac budowlanych przy au- ta łódzkiego Litzmannstadt Getto 1941- Mutter heimzukehren. Mein Leben zwi- 11. Tamże. tostradzie z Frankfurtu nad Odrą do Po- 1944 t. 1, 1941, s. 167. Por. również: Wiktor schen Radom und Paris, Ostbevern 2013, 12. Sprawozdanie więźnia Alfreda Donatha. znania, ORB Berlin wynajmowało również Lemiesz: Miejsca Martyrologii na Ziemi s. 23-27. M.in. w Archiwum Gedenk- und Doku- inne baraki i kwatery, np. w dworach albo Lubuskiej, Poznań 1969, s. 111 nn. 40. Andrzej Toczewski: Miejsca zbrodni hi- mentationsstätte Opfer politischer Ge- w budynkach szkolnych, o czym świadczą 27. Julian Baranowski i in. (red.): Kronika get- tlerowskich na terenie ziemi lubuskiej, waltherrschaft we Frankfurcie nad Odrą, też polskie źródła. Natomiast w okresie ta..., t. 1, 1941, przypis nr 200 na ss. 166-167. Zielona Góra 2011, s. 9-10. Collegienstr. 10. kończenia prac budowlanych już nie ko- 28. Tamże, przypis nr 128, marzec 1941, s. 41. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- 13. Tamże. rzystano z tych dodatkowych możliwości. 379. rowskich w Polsce (red.): Obozy hitlerow- 14. Sprawozdanie byłego pracownika przy- 2. Archiwum Międzynarodowej Służby 29. Archiwum Żydowskiego Instytutu Histo- skie..., s. 528. musowego Nikolaia Liwkowskiego. Poszukiwań Czerwonego Krzyża, ITS rycznego, Warszawa, sygn. 301/4936, s. 271. 42. Cytat z zeznań, których Elhanan Sombek 15. Por.: Ralf Dahrendorf: Über Grenzen. Le- Bad Arolsen, sygn. 1.1.0.6./82338762- Cyt. za: Julian Baranowski i in. (red.): Kronika udzielił Instytutowi Yad Vashem w Jero- benserinnerungen, München 2002 oraz 82338777. To pismo z Głównego Urzędu getta..., t. 3, 1943, przypis nr 32 na s. 38. zolimie. Nr. Syg. 03/592. Eduard Grosse: Vom Traum zur Wirklich- Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherhe- 30. Por.: Bunkergruppe Starpel noch 30 Tage 43. Relacja spisana własnoręcznie w latach 80. keit der Freiheit: Vorgeschichte und Ge- itshauptamt) omawia urządzenie cen- gehalten, w: Hanns-Ulrich Wein (red.): XX wieku dla Muzeum Martyrologicznego schichte der Zeitschrift „Horizont“ 1943- tralnych obozów przeprowadzających Wanderungen durch Südostbrandenburg w Żabikowie. Źródło: Archiwum Muzeum 1948, Berlin 1996. rozsyłanie cywilnych sowieckich pra- an und jenseits der Oder-Neiße-Grenze. Martyrologicznego w Żabikowie. 16. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci cowników przymusowych w ramach Rocznik 1997/98, Soltau 1997, s. 98-101. 44. Por. http://ozzip.pl/teksty/publicystyka/ w Województwie Zielonogórskim. Lubu- poszczególnych okręgów urzędów pra- 31. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- spoleczenstwo/item/1814-mieszkania- skie Towarzystwo Kultury, Zielona Góra cy i wymienia poszczególne lokalizacje. rowskich w Polsce (red.): Obozy hitlerow- -socjalne-w-poznaniu (10.01.2017). 1972, s. 124. Obóz Booßen znajdował się na terenie skie ..., s. 536 oraz Eugeniusz Jakubaszek: 45. Danijel Matijevic, Jan Kwiatkowski: Krze- 17. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- dzisiejszego wysypiska śmieci Seefich- Miejsca Pamięci..., s. 175. siny i Kreising – między pamiętaniem rowskich w Polsce (red.): Obozy hitle- ten we Frankfurcie nad Odrą. Kamień 32. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- a pomijaniem. Polskie miasteczko wobec rowskie na ziemiach polskich 1939-1945. pamiątkowy znajduje się na prawo od rowskich w Polsce (red.): Obozy hitlerow- historii, pamięci i rywalizacji w cierpie- Warszawa 1979, s. 169. wjazdu na teren wysypiska i przypomina skie..., s. 120 i 520 oraz Eugeniusz Jakuba- niu, w: Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 18. Tamże, s. 441. o użytkowaniu tego obozu po 1945 roku szek: Miejsca Pamięci..., s. 197n. nr 10, część 2, Warszawa 2014. 19. Eugeniusz Jakubaszek: Miejsca Pamięci..., jako obóz Gronenfelde dla wracających 33. Archiwum ITS, sygn. 1.1.0.7/87768259. 46. Archiwum ITS, sygn. 1.1.0.7/87768019. s. 126. projektpartner / partnerzy projektu 158

Institut für angewandte Geschichte Gesellschaft und Wissenschaft im Dialog e.V.

Geschichte wird gemacht – im Hier und Jetzt. Wie Geschichte gestaltet, verhandelt und konstruiert wird, steht im Fokus der Arbeit am Institut für angewandte Geschichte. Der Verein vermittelt in mehrfacher Hinsicht: zwischen Wissenschaft und Zivilgesellschaft , zwischen unterschiedlichen Sprachen, Kulturen und Generationen, zwischen Theorie und Praxis. Dazu hat das Institut vielfältige Formate und Methoden der historisch-po- litischen Bildung in der deutsch-polnischen Grenzregion entwickelt: Von der Spuren- suche am historischen Ort und in internationalen Gruppen über Projektseminare an der Europa-Universität Viadrina bis hin zum künstlerischen Umgang mit schwieriger Vergangenheit. Hervorgegangen aus einer studentischen Initiative realisiert der Verein seine Arbeit seit über fünfzehn Jahren über ehrenamtliches Engagement, projektbezo- gene Förderungen, Spenden, Mitgliedsbeiträgen sowie Fördermitgliedschaft en.

Instytut historii stosowanej Społeczeństwo i nauka w dialogu

Historia jest tworzona – tutaj i teraz. Sposoby powstawania, negocjowania i konstru- owania historii znajdują się w centrum zainteresowania Instytutu historii stosowanej. Stowarzyszenie to pośredniczy przy tym na wielu płaszczyznach – pomiędzy nauką a społeczeństwem obywatelskim, pomiędzy różnymi językami, kulturami i pokolenia- Kontakt mi, pomiędzy teorią a praktyką. W tym celu zostały wypracowane różnorakie formaty Institut für angewandte Geschichte i metody kształcenia historyczno-politycznego na terenie pogranicza polsko-niemiec- – Gesellschaft und Wissenschaft im Dialog e.V. kiego: od poszukiwania śladów w autentycznym miejscu wydarzeń historycznych c/o Europa-Universität Viadrina i w grupach międzynarodowych, poprzez seminaria na Europejskim Uniwersytecie Große Scharrnstraße 59 Viadrina, po artystyczny sposób obchodzenia się z trudną przeszłością. DE 15230 Frankfurt (Oder) Instytut historii stosowanej powstał jako inicjatywa studencja i przybrał postać sto- [email protected] warzyszenia, które od ponad 15 lat działa wolontariacko, dzięki dotacjom na poszcze- www.instytut.net gólne projekty, darowiznom i składkom członkowskim. 159 projektpartner / partnerzy projektu

Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie. Instytucja Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego

Istniejące od 1979 roku Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie usytuowane jest na terenie byłego niemieckiego więzienia policji bezpieczeństwa i obozu karno-wycho- wawczego. Sprawuje – na obszarze swego działania – statutową opiekę nad Miejscami Pamięci, którymi są tereny i obiekty byłych obozów i miejsc zagłady. Misją Muzeum jest zachowanie pamięci o ofiarach zbrodni niemieckich, dokonanych na terenie Wielkopolski, prowadzenie działalności wystawienniczej, naukowej, edukacyjnej oraz ochrona i konserwacja reliktów poobozowych. W sposób szczególny Muzeum doku- mentuje historię obozu w Żabikowie oraz 144 obozów pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce. Muzeum współdziała z innymi muzeami, krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowo-badawczymi oraz stowarzyszeniami mającymi podobne cele.

Museums für die Opfer des Nationalsozialismus in Żabikowo. Kulturinstitut des Woiwodschaftsamtes Großpolen

Das Museum wurde 1979 auf dem Gelände des früheren deutschen Gefängnisses der Sicherheitspolizei sowie des Arbeitserziehungslagers eingerichtet. Es widmet sich, entsprechend seiner Satzung, den Erinnerungsorten früherer Lager und Vernichtungs- stätten und sieht seine Aufgabe darin, die Erinnerung an die Opfer der deutschen Ver- Kontakt: brechen auf dem Gebiet von Großpolen (Wielkopolska) nicht in Vergessenheit geraten Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie zu lassen. Dazu sollen Ausstellungen, wissenschaft liche Projekte und Bildungsarbeit Dr. Anna Ziółkowska sowie der Schutz und die Konservierung von Lagerüberresten und Relikten beitragen. ul. Niezłomnych 2 Einen Schwerpunkt in der Arbeit des Museums stellt die Geschichte des Sicherheitspoli- PL 62-030 Luboń zeigefängnisses und Untersuchungshaft lagers in Żabikowo sowie die Geschichte der 144 Tel.: 0048 61 8130 681, Fax: 0048 61 8103 411 Zwangsarbeiterlager für Juden in Großpolen dar. Das Museum kooperiert mit anderen [email protected] Museen, mit Forschungseinrichtungen in Polen und im Ausland sowie mit Vereinen, die www.zabikowo.eu ähnliche Ziele verfolgen. 160

Per Audioguide durch die jüdische Stadtgeschichte JÜDISCHE GESCHICHTE VOR ORT Die jüdische Geschichte in Mitteleuropa lässt sich visuell oft nur noch schwer erschlie- EIN VIRTUELLER STADTSPAZIERGANG ßen. Die Landschaft jüdischen Glaubens und Lebens ist vielerorts zerstört, überbaut DURCH FRANKFURT (ODER) UND SŁUBICE oder verblichen. Ohne Hinweise in Publikationen, Reiseführern, auf Gedenktafeln und Ein Projekt des Instituts für angewandte Geschichte geführten Ortsbegehungen bleiben uns die Orte von Synagogen und Friedhöfen, von Ge- – Gesellschaft und Wissenschaft im Dialog e.V. schäft en und Wohnungen ehemaliger jüdischer Bürger verborgen. Am Institut für angewandte Geschichte haben Studierenden der Europa-Universität Viadrina gemeinsam mit lokalen Initiativen einen Audioguide durch die jüdische Stadt- geschichte von Frankfurt (Oder) erarbeitet. Zusammen mit einer deutsch-polnischen Broschüre über die in Frankfurt und Słubice verlegten Stolpersteine kann man sich nun selbst auf Spurensuche jüdischen Lebens in der Doppelstadt an der Oder begeben. www.juedischesfrankfurtvirtuell.de

Żydowska historia miasta z przewodnikiem audio

Historię żydowską w Europie Środkowej często trudno przedstawić w sposób wizual- ny. Krajobraz wiary i życia żydowskiego w wielu miejscach został zniszczony, zabudo- wany lub wymarł. Bez wskazówek w książkach, w przewodnikach turystycznych, na pamiątkowych tablicach i podczas oprowadzania przez przewodnika, miejsca, w któ- Gefördert im Rahmen des Bundesprogramms „VIELFALT TUT GUT. Jugend für Vielfalt, Toleranz und Demokratie“ rych znajdowały się synagogi i cmentarze, sklepy i mieszkania dawnych żydowskich mieszkańców pozostaną dla nas ukryte. W stowarzyszeniu Instytut historii stosowanej studenci Europejskiego Uniwersytetu Viadrina opracowali wspólnie z inicjatywami lokalnymi przewodnik audio po żydow- skiej historii miasta Franfkurtu nad Odrą. Razem z polsko-niemiecką broszurą na temat ułożonych we Frankfurcie i Słubicach kamieniach pamięci można udać się na poszuki- wanie śladów życia żydowskiego w dwumieście nad Odrą. www.juedischesfrankfurtvirtuell.de