Aan De Goede Kant
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Aan de goede kant Roeland Muskens Aan de goede kant Biografie van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging 1960-1990 Aspekt Aan de goede kant © 2014 Uitgeverij ASPEKT © Roeland Muskens Amersfoortsestraat 27, 3769 AD Soesterberg, Nederland [email protected] - http://www.uitgeverijaspekt.nl Ontwerp affiche omslag: Victor Levie Foto omslag: Joost Guntenaar Foto achterzijde omslag: Abeer Noechi Omslagontwerp: Mark Heuveling Binnenwerk: Thomas Wunderink ISBN: 9789461534743 NUR: 600 Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op- geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 882, 1180 AW, Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) van deze uitgave in bloemlezingen, readers, en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912), dient men zich tot de uitgever te wenden. INHOUD Voorwoord 11 Inleiding 17 1. De aanloop 27 Hollanders in de Kaap 27 Vroege apartheid en vroege anti-apartheid 28 Gevoelige betrekkingen 35 Belangen 39 Beleid van niet-inmenging 43 2. Comité Zuid-Afrika 47 Inleiding 47 Opmaat naar de roerige jaren zestig 49 Sharpeville, 21 maart 1960 54 Het CZA na Sharpeville 61 Steun voor Zuid-Afrika 69 Het CZA mist de boot 72 De ton van Luns 84 Een ton d’r op 89 Defence and Aid Fund Nederland 91 Onderzeeboten 97 3. Boycot Outspan Actie 107 Inleiding 107 Het bekendse anti-apartheidsmerk 111 Albert Heijn gaat om 117 Na Outspan 120 4. Anti-Apartheidsbeweging Nederland 127 Inleiding 127 Nederland in de jaren zeventig 127 De beginjaren van de AABN 133 Het kabinet Den Uyl en de apartheid 140 De AABN als speurhond 148 Concurentie uit Chili 152 Azania Komitee; maoïsten tegen apartheid 155 Kwestie van de reactorvaten 163 De vakbeweging tegen apartheid 172 Dagelijks leven bij de AABN 181 Overheidssubsidie 183 De banden met de CPN 185 Okhela en de val van Berend Schuitema 188 AABN versus KZA 202 Solidariteit aan het einde van de jaren zeventig 212 Soweto 215 De AABN na Soweto 223 Onderwijs tegen apartheid 226 De AABN en het wapenembargo 228 Muldergate 237 Culturele banden 241 Wetenschappelijke contacten met Zuid-Afrika 247 W.F. Hermans persona non grata in Amsterdam 262 Zingen tegen apartheid 266 Radio Freedom 273 AABN in dood tij 277 Culture in Another South Africa 283 Zwarte Nederlanders tegen apartheid 285 De affaire Klaas de Jonge 289 Operatie Vula 295 Breed Overleg Tegen Apartheid 298 Het verschijnsel Mandela 304 Het einde van de AABN 309 5. Werkgroep Kairos –christenen tegen apartheid 311 Inleiding 311 Beyers Naudé en het Christelijk Instituut 312 Lunteren en de oprichting van Kairos 315 Kairos kiest voor het ANC 323 Steun voor Buthelezi 329 Programme to Combat Racism 339 Betaald Antwoord 350 Betaald Antwoord en de desinvesteringen 355 Steunt uw geld apartheid? 360 Kerken en apartheid 365 Katholieken tegen apartheid 369 De strijd om het CDA 372 De laatste jaren 385 6. Smeer ‘m uit Zuid-Afrika - het olie-embargo en de acties tegen Shell 388 Inleiding 388 Gesprekken met Shell 390 Aandeelhoudersacties 394 Aandacht op Rhodesië 399 Gezamenlijke campagne voor een olieboycot 405 Shipping Research Bureau 413 Kamerdebat over de olieboycot 417 Na het Kamerdebat 423 Internationale campagne 432 Shell ontwikkelt een strategie 440 Shell tegen apartheid 448 7. Komitee Zuidelijk Afrika 452 Inleiding 452 Angola Comité 453 Amandla en Facts & Reports 457 Stichting Sanctiejaar en de sportboycot 460 Krugerrand 475 Pluk geen vruchten van apartheid 481 Lagere Overheden Tegen Apartheid (LOTA) 487 Amsterdam en Rotterdam tegen apartheid 495 Tweesporenbeleid 500 Het tweede spoor 504 Bevrijdingsfonds 508 Medefinanciering 514 Hulp in natura 518 Hulp versus actie 521 SA/NAM en het Europese geld 526 Een wandeling naar de vrijheid 537 Het einde van de sancties 540 Geef Mandela een eerlijke kans 546 De beweging na 1990 551 8. Autonomen tegen apartheid 554 Inleiding 554 De zwarte jaren tachtig 555 De achtergrond van de radicale vleugel 559 Bluf! 566 De verhouding met de comités 569 RARA 581 De Makrobranden en de strijd tegen SHV 587 De arrestatie van Roemersma 598 Blij dat ik snij 601 SuZA en de Spektakelblokkade 610 Na het spektakel de stilte 625 9. Succes en falen van de anti-apartheidsbeweging 632 Geraadpleegde literatuur 645 Namenregister 658 Geïnterviewde personen 674 Annex 676 Nederlandse anti-apartheidsorganisaties 676 Voorwoord In het najaar van 2005 werd ik door Sietse Bosgra benaderd om dit boek te schrijven. De formele opdracht kwam van de Amsterdam- se School voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (ASSR, nu AISSR) van de Universiteit van Amsterdam. Aanleiding was het feit dat een groot deel van de anti-apartheidsarchieven ondergebracht zou gaan worden bij het Internationaal Instituut voor Sociale Ge- schiedenis (IISG). Een mooie gelegenheid om daar in te duiken en een boek te schrijven over de beweging. Zelf was ik niet of nauwelijks betrokken geweest bij de anti-apart- heidsbeweging. In de jaren tachtig was ik gegrepen door Latijns Amerika. Die ervaring maakte dat ik de dynamiek van een landen- solidariteitsgroep goed kan invoelen, maar niet beticht kan worden van vooringenomenheid jegens één van de organisaties binnen de anti-apartheidsbeweging. Mijn bemoeienissen met de anti-apart- heidsstrijd beperkten zich tot mijn aanwezigheid tijdens de grote manifestatie op het Museumplein in Amsterdam in 1988 en later, in 1990, op het Leidseplein toen Nelson Mandela daar Amsterdam toesprak. Shell tankte ik toen nooit, ook al omdat ik geen auto had. Van Outspan fruit wist ik dat je dat beter kon mijden. Beleggen in Krugerrands was al helemaal niet aan de orde. Maar zoals alle progressieve mensen van mijn generatie, hadden Zuid-Afrika en de strijd tegen de apartheid wel een bijzondere klank. Zuid-Afrika gold als ‘de moeder aller foute regimes’. Vanuit de Latijns-Ameri- kabeweging keken we met milde jaloezie naar de activisten van de anti-apartheidsbeweging vanwege de heldere goed-fout scheidslijn die er in ‘hun’ strijdperk viel te onderscheiden. In 1993 en daarna nogmaals in 1994 heb ik Zuid-Afrika als jour- nalist bezocht en het land doorgereisd. Zuid-Afrika stond toen aan de vooravond van de eerste democratische verkiezingen. Voor het blad Hervormd Nederland heb ik een serie portretten gemaakt van ‘gewone’ Zuid-Afrikanen; blank en zwart, arm en rijk, gematigd en radicaal. Het land zinderde. Tegelijkertijd heerste er een nerveuze spanning: zouden de veranderingen zonder bloedvergieten verlo- 11 pen? De jaren ervoor waren er vele schermutselingen geweest, voor- al tussen aanhangers van het African National Congress (ANC) en volgelingen van Inkathaleider Buthelezi. Ook extremisten binnen de blanke minderheid roerden zich. Het leek allemaal mis te gaan toen de populaire ANC’er Chris Hani werd vermoord door een blanke activist. Maar hoop voerde de boventoon. Alles zou anders – en beter! – worden. Die hoop werd gepersonifieerd door Nelson Mandela. Tijdens beide reportagereizen bezocht ik ook een aantal buurlanden van Zuid-Afrika, de zogenoemde frontlijnstaten: Na- mibië, Lesotho, Swaziland en Mozambique. Sietse Bosgra heeft zich, nadat ik de eervolle opdracht tot het schrijven van dit boek had aanvaard, onmiddellijk teruggetrokken en heeft op geen enkel moment gepoogd om invloed uit te oefenen op mijn keuzes. Dat siert hem. Mensen die hem kennen, zullen weten dat dit hem moeite gekost zal hebben. Mijn begeleiding werd overgedragen aan prof. dr. Jan Willem Duyvendak (UvA) en prof. dr. Lex Heerma van Voss (IISG, later Huygens ING). Hun sugges- tie om van dit boek een proefschrift te maken, heb ik in dank aan- vaard, toen nog niet wetende hoeveel extra werk dit met zich mee zou brengen. Eind september 2013 ben ik gepromoveerd. Het boek dat u nu in handen heeft, is een bewerking van het proefschrift. In de ruim zeven jaar die ik (weliswaar part time) aan het onder- zoek en het schrijven heb besteed (de eerste interviews vonden plaats in de zomer van 2006) heb ik veel tijd doorgebracht in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Daar zijn veel relevante archieven verzameld van anti-apartheids- organisaties en van individuen die een rol speelden in de bewe- ging. De archieven van het Komitee Zuidelijk Afrika (KZA) en de Anti-apartheidsbeweging Nederland (AABN) heb ik deels door- zocht in de periode dat ze nog gehuisvest waren in het Nederlands Instituut voor Zuidelijk Afrika. Andere archieven die ik bezocht, zijn het Nationaal Archief in Den Haag en het archief van het ministerie van Algemene Zaken. Dit laatste om de verslagen van de ministerraad in te zien uit de periode die nog niet is overgedra- gen aan het Nationaal Archief. Daarnaast waren veel betrokkenen van de beweging bereid om mij inzage te geven in hun persoon- 12 lijke archieven. Enkele van hen hebben hun archief zelfs aan mij toevertrouwd. Ik hoop deze archieven over te kunnen dragen aan het IISG. Het archief van het Azania Komitee lag aanvankelijk bij één van de betrokkenen thuis en is later op mijn suggestie ver- plaatst naar het IISG. Voor één archief moest ik naar Zuid-Afrika: het archief van de Boycot Outspan Actie is ondergebracht in het Mayibuye Center in Kaapstad (onderdeel van de Universiteit van Wes-Kaapland). Naast archiefwerk en het doornemen van andere schriftelijke bron- nen, is mijn onderzoek voor een groot gedeelte gebaseerd op in- terviews met betrokkenen. Aan het eind van het boek geef ik een overzicht van de mensen die ik voor deze studie heb gesproken (na- genoeg allemaal face-to-face; een drietal telefonisch).