Nr 8 Olkusz, maj 2013

Ilcusiana • 8 • 2013

Redakcja

Rada Programowa: Mieczysław Karwiński dr Włodzimierz Łysoń dr Marek Pieniążek

Redaktor Naczelny: Jacek Sypień

Sekretarz redakcji: Katarzyna Kulman

Korekta: Agnieszka Ryszka

Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl

ISSN: 2080-9859

Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: 32 7543232 www.grafpress.com.pl

Projekt okładki: Konrad Kulman

Zdjęcia na okładce: Portret generała Stefana Buchowieckiego (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej), D. Konieczny, Narodowe Archiwum Cyfrowe 1-U-4509, M. Marek „Cracovia 3D. Rekonstrukcje”cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa

© Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2013

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

2

Spis treści

4 Wstęp 7 Jacek Sypień Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej 55 Dawid Konieczny, Sławomir Góra Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach 85 Emilia Kotnis-Górka Legitymacja generała Buchowieckiego 137 Jerzy Roś Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci” 149 Andrzej Feliksik Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku 165 Dariusz Rozmus „Skarby” z nadzorów archeologicznych 177 Jolanta Kluczewska Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 3

Wstęp

zanowni Państwo. Oddajemy uratowane przed zniszczeniem zbiory Luwru. Sw Państwa ręce kolejny, ósmy już Równie ciekawą postacią jest generał Stefan numer czasopisma „Ilcusiana”. Buchowiecki: lekarz, społecznik, oficer. W tym W tym roku obchodzimy 150. rocznicę wy- roku mija 150. rocznica jego urodzin. Postać ge- buchu Powstania Styczniowego. Było to jedno nerała Buchowieckiego jest swoistym symbolem z najbardziej dramatycznych i ważnych wydarzeń postaw działaczy społecznych przełomu XIX i XX w naszej historii nowożytnej. Podjęto tę walkę wieku, którzy budowali niepodległość poprzez w skrajnie trudnych warunkach - była ona świa- pracę na rzecz swej lokalnej społeczności. Takim dectwem wielkiej narodowej determinacji w dą- lokalnym bohaterom nie stawiano pomników, żeniu do odbudowania własnego, suwerenne- niekiedy byli skazywani na zapomnienie. Tym go państwa. Dlatego znaczna część numeru po- bardziej dziś trzeba o nich pamiętać. Postawy, święcona jest właśnie Powstaniu Styczniowemu. jakie prezentowali - pracowitych fachowców, W prezentowanych tekstach przybliżamy zarów- a zarazem szczerych patriotów i światłych oby- no walki powstańcze, jakie rozgrywały się na te- wateli zaangażowanych w sprawy miasta i jego renie ziemi olkuskiej, jak i pamięć o Powstaniu. mieszkańców - są ponadczasowe i aktualne po Warto pamiętać, że powstańcy styczniowi zaj- dziś. mują ważne miejsce w polskiej „sztafecie poko- Ale nasze czasopismo żyje nie tylko rocznica- leń”: są wzorem wytrwałości i ofiarności w walce mi. Dlatego w numerze znajdziecie Państwo tak- o własne państwo. Dlatego staraliśmy się przed- że artykuły traktujące o archeologii, tajemnicach stawić, w jaki sposób my, mieszkańcy ziemi ol- olkuskiego rynku i historii górnictwa na naszych kuskiej, przez minione 150 lat kultywowaliśmy terenach oraz o najstarszych zbiorach olkuskiej pamięć o Powstaniu Styczniowym. Przybliżamy biblioteki. też sylwetki uczestników Powstania Styczniowego - mieszkańców ziemi olkuskiej, pochowanych na naszych cmentarzach. Winniśmy im pamięć. Zapraszamy do lektury. Przypominamy zapomnianych. Tak można najkrócej streścić przyświecające nam motto. Dlatego prezentujemy sylwetkę Floriana Trawiń- Jacek Sypień skiego, syna powstańczego naczelnika powiatu olkuskiego. Mało kto wie, że dzięki niemu zostały

4 Ilcusiana • 8 • 2013 5 6 Jacek Sypień

Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Ilcusiana • 8 • 2013 7 Jacek Sypień

Jacek Sypień

Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Francesco Nullo. Aby pojąć znaczenie tego wyda- rzenia, należy poznać jego kontekst historyczny. Był rok 1908. Grupa społeczników postano- wiła ze składek ufundować kamienny obelisk i postawić go na grobie Nullo. Ponieważ władze rosyjskie oficjalnie nigdy nie zgodziłyby się na takie upamiętnienie „buntownika” z Powstania Styczniowego, a inicjatorom tego przedsięwzię- cia mogło grozić więzienie, zrobiono to w tajem- nicy. Grupę owych inicjatorów tworzyli przed- stawiciele inteligencji (najczęściej szlacheckiego pochodzenia) i mieszczan. Do inicjatorów usta- wienia pomnika należeli: Tadeusz Korzon - pol- ski historyk, uczestnik Powstania Styczniowego, Aleksander Janowski - późniejszy twórca i pierw- szy prezes Polskiego Towarzystwa Krajoznaw- czego oraz dr Jan Jaworski z Warszawy. Grono to uzupełniali olkuscy społecznicy: dr Stefan Bu- chowiecki, Antoni Minkiewicz, Antoni Okrajni i Jan Jarno. Poza weteranem Powstania, profeso- rem Korzonem, pozostali byli za młodzi, aby pa- miętać pogrzeb Nullo na olkuskim cmentarzu, część z nich urodziła się już po klęsce Powstania. Zatem przekonanie, iż mieszkańcy Olkusza po- Il. 1. Widokówka Francesco Nullo wydana w 1963 roku z okazji 100. rocznicy jego śmierci. Wg. obrazu Luigi Trecourt. Arch. winni pamiętać o bohaterskim Włochu, który Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu oddał swe życie za wolność Polski, wynieśli je- Czasami mówi się, że jakieś wydarzenie pozo- dynie z rodzinnych domów. W rosyjskiej szko- stawia po sobie żywą pamięć. Ale co to właściwie le takie tematy były zabronione. O dzielnych znaczy? Kiedy zacząłem się interesować historią powstańcach, którzy ruszyli do walki niemal naszego miasta czytałem, jak to patriotycznie z góry skazanej na porażkę, opowiadali im ro- nastawieni olkuszanie przechytrzyli rosyjskie wła- dzice. Przekazali im żywą pamięć; oni przekazali dze stawiając potajemnie pomnik pułkownikowi ją następnym pokoleniom. Kiedy więc kilka lat

8 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

skoro idea, jaka mu przyświecała, ukształtowała kolejne pokolenia. W niniejszym tekście chciałbym ukazać, w jaki sposób my, mieszkańcy Olkusza i ziemi olkuskiej,

Il. 2. Dokument ze zdjęciem Francesco Nullo z archiwów muzeum w ciągu 150 lat, jakie minęły od wybuchu Po- w Bergamo wstania Styczniowego przekazywaliśmy ową żywą później, w listopadzie 1918 roku formował się o nim pamięć. Postanowiłem skupić się na okre- w Olkuszu batalion Strzelców Olkuskich, wy- sie międzywojennym, który wydaje się najmniej brał na swego patrona właśnie pułkownika Fran- znany. cesco Nullo. Do owego batalionu, a wcześniej do legionów, wstąpili na ochotnika wychowani Postać pułkownika Francesco Nullo została w patriotycznej atmosferze synowie inicjatorów bardzo obszernie przedstawiona w literaturze na- ustawienia pomnika Nullo. Powstanie Stycznio- ukowej i popularnonaukowej. Ten garybaldczyk we, najdłuższe i najbardziej krwawe z narodo- i współtwórca zjednoczenia Włoch, który oddał wych zrywów niepodległościowych w XIX wie- życie za niepodległość Polski podczas Powstania ku, było militarną klęską. Można jednak trakto- Styczniowego, jest symbolem walki za „wolność wać je jako swego rodzaju moralne zwycięstwo, naszą i waszą”. Można zaryzykować stwierdzenie,

Ilcusiana • 8 • 2013 9 Jacek Sypień iż jego życie i działalność stały się symbolem losów jedynie za sprawą śmierci pułkownika Nullo. tysięcy często bezimiennych bojowników, którzy Kilkudziesięcioosobowa Legia Cudzoziem- oddali swe życie w obcym kraju walcząc o jego ska, którą dowodził pułkownik Francesco Nul- wolność. Śmierć pułkownika Francesco Nullo lo, wchodziła w skład liczącego około pięciuset w bitwie pod Krzykawką, która rozegrała się powstańców oddziału dowodzonego przez puł- 5 maja 1863 roku, odbiła się szerokim echem kownika Józefa Miniewskiego. Po przekrocze- w Europie. Jego przyjaciel, Giuseppe Garibaldi, niu granicy austriacko-rosyjskiej, 4 maja, od- kilka dni po śmierci Nullo w liście skierowanym dział stoczył zwycięską potyczkę pod Podlesiem do jego matki pisał: Teraz Polska nie może uczcić na i nocnym marszem przeszedł do Krzykawki. swej ziemi Franciszka Nullo inaczej, jak czcząc go Tam zostali zaatakowani przez przybyły z Olku- w głębi serca. Lecz gdy jej „causa santa” wyszarpie sza oddział rosyjski. się z powrozów, jednym z pierwszych czynów Polski Nullo, jako doświadczony żołnierz widząc wolnej będzie podnieść proch Franciszka Nullo i zło- ryzyko oskrzydlenia, chciał poderwać powstań- ców do ataku. Prze- jeżdżając konno przed oddziałem wołał je- dyne znane mu pol- skie słowa: „Naprzód, na bagnety!” Kula przebiła pas szabli i kierując się w górę trafiła go w samo serce. Zginął na miejscu. Po- grzeb Francesco Nullo na olkuskim Starym Cmentarzu odbył się 7 (lub 8) maja 1863 roku. Władze rosyj- skie zgodziły się, aby trumnę z ciałem Nullo

Il. 3. Jeńcy włoscy wzięci do niewoli pod Krzykawką. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu, nr nieśli jego przyjaciele - 184, F. 67 włoscy ochotnicy, któ- żyć go na miejscu należnym, w Panteonie narodu1. rzy trafili do niewoli po bitwie pod Krzykawką. Bitwa pod Krzykawką była jedną z tysięcy poty- Rosjanie okazali szacunek poległemu gari- czek i bitew powstańczych i przeszła do historii baldczykowi. Pogrzeb miał asystę wojskową, a nad grobem Nullo oddano salwę honorową. Obok grobu włoskiego ochotnika pochowano 1 List Giuseppe Garibaldiego z 27.05.1863 r., którego fragment został opublikowany m.in. w eseju „Nullo” Ste- dwóch polskich powstańców poległych w bi- fana Żeromskiego wydanym w 1915 roku w Krakowie.

10 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej twie - Władysława Romera oraz nieznanego nam ma ani słowa. W numerze „Czasu” z 7 maja na z nazwiska powstańca Juliana. Według niektó- ostatniej stronie znajduje się krótka wzmianka, rych relacji, konduktowi pogrzebowemu towa- iż oddział Miniewskiego został napadnięty przez rzyszyli licznie mieszkańcy Olkusza, których nie przeważające siły rosyjskie i poniósł dotkliwe wpuszczono jednak za cmentarną bramę. We- i znaczne straty. „Szczegółów nie znamy, lecz ju- dług innych relacji, władze rosyjskie zabroniły tro zapewne nadejdą” - kończą tekst redaktorzy. mieszkańcom miasta udziału w pogrzebie i prze- Tak też się stało. W następnym numerze „Czasu” marszu. - Później był umocowany na grobie drew- z 8 maja znajduje się dość obszerna relacja niany krzyż i napis, jako nekrologia śp. Franciszka o bitwie pod Krzykawką. Czytamy w niej: Po- Nullo, ale w krótkim czasie zaginął - wspominał legł ugodzony dwoma strzałami dowódca legii Alojzy Procner, świadek tych wydarzeń2. zagranicznej, niezrównanej odwagi Nello (pis. W trakcie Powstania Styczniowego mieszkań- oryg.)4. Sprawa śmierci pułkownika powraca cy ziemi olkuskiej czerpali swą wiedzę o wydarze- w kolejnych numerach. W jednym z następ- niach politycznych, bitwach i potyczkach głów- nych wydań czytamy: W szeregach powstania nie z informacji ustnych oraz urzędowych komu- walczy szlachcic i wielki pan obok rękodzielnika nikatów. Oficjalna prasa, poddana cenzurze, nie lub wieśniaka, a legitymista francuski pada od mogła zamieszczać takich artykułów. W zgoła in- kuli moskiewskiej obok jenerała Nullo, przyja- nej sytuacji byli mieszkańcy zaboru austriackie- ciela Garibaldiego. Dzielny ten jenerał poległ go. W wydawanych tam gazetach znaleźć można na czele garstki za pierwszymi zaraz strzałami, obszerne i bardzo szybko przekazywane relacje a przecież udając się do obozu nie chciał sam o powstańczych bitwach i potyczkach. Można przejąć dowództwa oświadczając, że mu wszyst- tam także znaleźć informacje o wydarzeniach, ja- ko jedno, kto dowodzi, byle rad jego słuchał.5 kie miały miejsce na ziemi olkuskiej. Krakowski W następnym numerze tej gazety znajduje się dziennik „Czas” w numerze z 6 maja przedsta- krótka wzmianka: Jutro we wtorek 12go odbędzie się wia szczegółowy opis potyczki pod Podlesiem, o godzinie 11ej w kościele OO Kapucynów na- w której oddział Miniewskiego pokonał Rosjan. bożeństwo żałobne za duszę jenerała Franciszka Relacja ukazała się w gazecie dwa dni po bitwie Nullo, kawalera siedmiu wojskowych znaków ho- - biorąc pod uwagę, że miało to miejsce za (ówcze- norowych, poległego w d. 5 bm. pod Krzykawką6. sną) granicą, a jedynym środkiem przekazywania W porównaniu do opisów polskich przywód- informacji był telegraf, tempo było imponujące. ców poszczególnych partii powstańczych, relacja W artykule czytamy, iż w składzie oddziału Mi- o śmierci Nullo, jaka ukazała się na łamach niewskiego znajdowała się Legia Zagraniczna, „Czasu”, jest dość skromna. Pytanie, czy miała jak pisze autor „złożona przeważnie z Francu- na to wpływ konserwatywna linia pisma, nie- zów”, choć zaznacza, iż jest w niej jeden Szwed3. chętna buntowniczym i lewicowym postawom O włoskich ochotnikach i pułkowniku Nullo nie garibaldczyków, czy może zadziałała swego

4 „Czas”, 8 maja 1863, nr 105, s. 3. 2 J. Liszka, Pamięć Powstania Styczniowego na ziemi olku- skiej…, Bukowno 1996, s. 46. 5 „Czas”, 10 maja 1863, nr 106, s.3. 3 „Czas”, 6 maja 1863, nr 103, s. 3. 6 „Czas”, 13 maja 1863, nr 107, s.3.

Ilcusiana • 8 • 2013 11 Jacek Sypień

Il. 4. Pomnik na grobie płk. Francesco Nullo w Olkuszu. 1923 rok. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu rodzaju autocenzura? Wszak stosunki Austrii Także we Lwowie w 1913 roku zorganizowano i jednoczących się Włoch były wtedy, delikatnie wystawę pamiątek po żołnierzach legionu cu- mówiąc, napięte... dzoziemskiego, dowodzonego przez Francesco W kolejnych latach krótkie wzmianki na temat Nullo. Materiały na wystawę przekazał Korsy- pułkownika Nullo i samej bitwy pod Krzykawką kanin Emilio Andreoli, uczestnik bitwy pod pojawiały się na łamach prasy wydawanej w za- Krzykawką, gdzie dostał się do niewoli rosyjskiej. borze austriackim, głównie w Krakowie i Lwo- Z czasem artykuły o Powstaniu Styczniowym wie. Przykładem może służyć styczniowy numer i jego bohaterach zaczęły się pojawiać na łamach z 1906 roku wydawanego we Lwowie tygodnika prasy wydawanej w zaborze rosyjskim. Ta zmia- ilustrowanego „Nasz Kraj”, który w całości został na była efektem złagodzenia polityki rosyjskiej poświęcony Powstaniu Styczniowemu. W nu- wobec Polaków (po rewolucji 1905 roku i klęsce merze zamieszczono artykuł o bitwie pod Krzy- w wojnie z Japonią). kawką oraz tekst o cudzoziemcach w Powstaniu, Kultywowaniem pamięci o Powstaniu Stycz- w którym wspomina się o pułkowniku Nullo. niowym i Francesco Nullo zajmował się powo-

12 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 5. Uroczystości pod pomnikiem Francesco Nullo w Bergamo (www.comune.bergamo.it) łany w 1911 roku w Olkuszu oddział Polskiego zniszczony przez władze rosyjskie. Towarzystwa Krajoznawczego. Jego twórcami Warto dodać, że rok wcześniej (w 1907 r.) i działaczami byli przedstawiciele miejscowej w Bergamo odsłonięto pomnik Francesco Nul- inteligencji, którzy w 1908 roku znaleźli się lo dłuta Ernesto Bazzaro. Można tylko domnie- w gronie inicjatorów ustawienia pomnika na mywać, czy inicjatorzy upamiętnienia Nullo na grobie pułkownika Nullo. Byli to m.in.: inż. olkuskim cmentarzu wiedzieli o tym fakcie i czy Antoni Minkiewicz, dr Józef Opalski, dr Ste- stanowił on dla nich swego rodzaju inspirację. fan Buchowiecki i inż. Jan Osmołowski. Na pomniku w kształcie strzaskanego pnia dębu Grono olkuskich społeczników-patriotów, znalazł się jedynie skromny napis: FR.NULLO skupionych wokół Polskiego Towarzystwa Kra- 5 - V - 1863 POD KRZYKAWKĄ. Nie było joznawczego, stanowiło silną i aktywną grupę. wzmianki o Powstaniu - zapewne inicjatorzy Twórca i prezes PTK, Aleksander Janowski, za- ustawienia pomnika zdawali sobie sprawę, że liczał olkuski oddział do najbardziej czynnych gdyby ją umieścili, pomnik niechybnie zostałby oddziałów PTK. W olkuskim oddziale działa-

Ilcusiana • 8 • 2013 13 Jacek Sypień

ły sekcje: wycieczkowa, muzealna, biblioteczna wyciosany. Obok ołtarz polowy, przybrany zie- i fotograficzna, a także filia administracyjna rocz- lenią. Do tego miejsca zmierzał orszak wojenny nika „Ziemia”. Biblioteka i muzeum regionalne z Orłem Białym na czele. W miejscu tem przed oddziału mieściły się w pokojach odstąpionych laty 50-ciu, szlachetny Włoch pułkownik Nullo przez Resursę Obywatelską7. z garstką walecznych współrodaków poległ wal- W utrwalaniu wśród mieszkańców ziemi ol- cząc bohatersko za sprawę nie włoską, lecz wspól- kuskiej pamięci o Powstaniu spore zasługi mia- nie drogą zarówno Włochom, jak i Polakom - za ła wspomniana Resursa Obywatelska, a także sprawę Wolności. Poszli polscy żołnierze uczcić to powołana w 1885 roku olkuska straż ogniowa. miejsce święte złożyć hołd bohaterom w rocznicę Nazwiska działaczy olkuskiej straży znajdujemy walki o Niepodległość Ojczyzny. Pod namiotem w składzie honorowych komitetów, powoła- kapelan Legionów odprawił mszę świętą w asy- nych dla organizacji kolejnych obchodów rocz- stencji proboszcza sławkowskiego; służyli do mszy nicowych Powstania Styczniowego. dwaj ułani polscy. Kompania honorowa podczas Kiedy po raz pierwszy zorganizowano Ewangelii i Podniesienia oddała Salwy honorowe. w Olkuszu oficjalne obchody rocznicy Powstania Po mszy proboszcz parafii Sławkowskiej. ks. Mil- i śmierci pułkownika Nullo? Wszystko wskazu- bert przystąpił do uroczystego obrządku poświęce- je na to, iż miało to miejsce w styczniu 1915 nia krzyża, ku czci poległych za wolność. Podczas roku. Po wybuchu I wojny światowej teren aktu poświęcenia Legioniści, spadkobiercy idei powiatu olkuskiego szybko został zajęty przez powstańczej ponowną salwę oddali na cześć pro- wojska austriackie. Oznaczało to znaczne po- chów tych, co nauczyli ich kochać i w imię tego ko- większenie swobód obywatelskich. Wtedy chania - umierać. Akt poświęcenia poprzedził ks. też zaczęto obchodzić patriotyczne rocznice. kapelan krótką przemową do zebranej ludności, W wydawanym w Cieszynie czasopiśmie „Wia- stawiał za wzór postacie dzielnych wojowników, domości Polskie”, w numerze ze stycznia 1915 wzywał do naśladowania ich i do wstępowania roku, znajdujemy opis poświęconych boha- w szeregi wolska polskiego dla walki z odwiecz- terom Powstania Styczniowego uroczystości nym wrogiem. Uroczystość podniosłą zakończyło w Olkuszu i Krzykawce. W artykule „Gdzie po- przemówienie oficerów, pełne zapału, z serdecz- legł pułkownik Nullo”8 czytamy: 20 stycznia, nością i braterstwem zwracające się do młodzieży, rankiem na gościńcu, wiodącym do wsi Krzykaw- ażeby chwyciła za broń pomna obowiązku wzglę- ki rozwinęła się wzorzysta wstęga. Na czele sztab. dem Ojczyzny i przyszłości własnej i najbliższych. tuż za nim błyszczące mundury ułanów, dalej (…) Do szeregów Legionów zgłaszają się obficie miarowym krokiem maszerują Strzelcy. Pochód od czasu uroczystości tej ochotnicy. Pragną oni zamyka niezliczona masa ludności miejscowej. walczyć za Polskę - wzorem tych, którym tam na W lesie za wsią, na górce widnieje krzyż. świeżo wzgórku leśnym krzyż pamiątkowy wystawio- no (…) napis widniejący u góry: ,,Powstańcom 7 J. B. Twaróg, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Oddziały w r. 1863 - Legioniści w r. 1915”9. 1908-1950 na terenie województwa małopolskiego (wg sta- nu wiedzy z 2003 r.), s. 2. 8 Korespondencja autora o inicjale „K”, datowana na 23 9 K., Gdzie poległ pułkownik Nullo, [w:] „Wiadomości Pol- stycznia w Sławkowie. skie”, Cieszyn: 1 luty 1915, nr 12 i 13, s. 13.

14 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 6. Krzyż w miejscu bitwy pod Krzykawką w sześćdziesiątą rocznicę śmierci płk. Francesco Nullo. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 15 Jacek Sypień

Il. 7. Pamiątkowa karta pocztowa „Obchód ku czci pułkownika Nullo w Olkuszu” wydana w 1915 roku nakładem gazety „Wiadomości Polskie”. Kopia Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu. Po uroczystościach w Krzykawce legioniści, się w południowo-zachodnim rogu cmentarza. którzy stacjonowali w Bolesławiu i Sławkowie, Niosą flagi i krzyż, a w oddali widać oddział gdzie wzięli udział w wieczorze patriotycznym, wojska11. Legioniści, o których mowa, stacjono- podczas którego fragmenty „Nocy Listopado- wali w Sławkowie, gdzie w styczniu i lutym 1915 wej” zaprezentował znany aktor, Antoni Sie- roku w miejscowym ratuszu miał swoją siedzibę maszko10. Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego, z ówczesnym podpułkownikiem Dzień później, 21 stycznia, legioniści oddali Władysławem Sikorskim na czele12. salwę honorową nad grobem pułkownika Nullo na olkuskim cmentarzu. Gazeta „Wiadomości Obchody ku czci pułkownika Nullo zorgani- Polskie” w 1915 roku wydała drukiem pocztów- zowano także w 1916 roku, jednak mamy o nich kę „Obchód ku czci pułkownika Nullo”. niewiele informacji. Nieco więcej wiadomości W zimowej scenerii liczna grupa podchodzi zachowało się na temat przebiegu uroczystości pod nieistniejący dziś budynek, jaki znajdował

11 J. Liszka, Pamięć…, op.cit., s. 190. 10 Kartki z dziejów gminy Bolesław, oprac. J. Liszka, Bole- 12 Z. Matuszczyk, W czasach niewoli narodowej, [w:] Dzieje sław 1998, s.103. Sławkowa, red. F. Kiryk, Kraków 2001, s. 330-331.

16 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 8. Legioniści na rynku w Sławkowie podczas uroczystości 52 rocznicy Powstania Styczniowego. Ze zbiorów J. M. Włodka. rocznicowych w 1917 roku w Olkuszu. Obszer- w rubryce „Kronika miejscowa”, znajduje się ny artykuł ukazał się na łamach wydawanego opis uroczystości rocznicowych. Czytamy w nim: w Olkuszu od 1917 roku czasopisma „Kroni- Obchód styczniowy, urządzony staraniem szko- ka Powiatu Olkuskiego”. Na pierwszej stronie ły rzemieślniczej i gimnazjum męskiego, odbył się opublikowano artykuł „W 54-tą rocznicę po- w niedzielę dn. 21 stycznia w wielkiej sali szkoły wstania styczniowego” pióra Stanisława Baca rzemieślniczej. W skład programu weszły deklama- - redaktora naczelnego gazety. W obszernym, cje uczniów, przy czym uwydatniły się doskonałym dwustronicowym tekście opisał on pokrótce hi- wygłoszeniem ,,Listy z Sybiru” Or-Ota, wypowie- storię Powstania, skupiając się na wydarzeniach dziane przez ucznia S. Chmielowskiego i ,,Stracenie dotyczących ziemi olkuskiej: A jeśli spojrzymy na członków Rządu Narodowego” (wyjątek z ,,Kryja- mapę powiatu olkuskigo i śledzić będziemy ruchy ków” Walewskiej) odczytany przez ucznia J. Kleina. oddziałów powstańczych - to wprost nie ma ścieżki, W dłuższym odczycie o powstaniu w r. 63 i 64 na którąby nie kroczyły, nie ma wioski, w którejby nie gruncie powiatu olkuskiego, ilustrowanym śpiewa- walczyły lub przez którąby nie dążyły na spotka- mi powstańczymi przez chór szkoły rzemieślniczej, nie wroga13. Na kolejnych stronach czasopisma, skreślił p. St. Bac pamiętne dzieje obozu Kurowskie- go w Ojcowie, wyprawę na Sosnowiec i Dąbrowę, 13 „Kronika Powiatu Olkuskiego”, 1 lutego 1917, nr 2. działalność Langiewicza w bitwach pod Sułoszo-

Ilcusiana • 8 • 2013 17 Jacek Sypień wą i Skałą, przebieg bojów Miniewskiego i Nulla, wała ta sama moc, która mu śmierć zadała. wreszcie wyprawę oddziału hr. Krukowieckiego, W następnych latach, po odzyskaniu niepod- zakończoną salwą obronną dworu w Glanowie. ległości, styczniowe i majowe obchody rocznicy Chórem dyrygował p. W. Majewski, akompaniował wybuchu Powstania i śmierci pułkownika Nullo p. Jakowski. Pomimo braku ogłoszeń lub rozsyła- przybrały znacznie szerszy charakter. Najbardziej nych zaproszeń, publiczność zgroma­dziła się licznie. pamiętne były olkuskie uroczystości 60. rocznicy Obchód udał się doskonale, ponieważ osiągnął swój śmierci pułkownika Nullo. Szeroko pisała o nich cel: uwydatnił znaczenie i cały urok, jaki ma dla prasa polska i włoska. Obszerny opis tych uro- nas rok 63, przeniósł słuchaczy na chwilę w nastrój, czystości został zamieszczony w wydanej w 1933 który panował w obozach powstańczych i w całej roku książce „Historyczny opis kościołów, miast, Polsce, nastrój o wysokim napięciu ideowym, skiero- zabytków i pamiątek w Olkuskiem”. W książce wał myśl do porównań między ,,dawnymi i młod- czytamy: szymi laty”, między rokiem 63 a dobą dzisiejszą. Dnia 5 maja 1923 roku obchodzono w Ol- (...) Odczyt o Powstaniu Styczniowym p. prof. Jana kuszu 60 rocznicę śmierci pułkownika Nullo. Rzepeckiego ściągnął do sali Resursy d. 28 I poważ- Rano, na dworcu kolejowym, miejscowy komitet ną ilość publiczności, przeważnie jednak miejscowej witał delegacje: włoską, polską i przedstawicie- inteligencji. Było to poniekąd uzupełnienie obcho- li Rządu. Przybyli: hrabia Roncalli z Bergamo, du szkolnego, żałować więc wypada, że szersze sfery w zastępstwie posła Tomassiniego radca handlowy naszego miasta objawiły w tym wypadku brak za- poselstwa włoskiego Corvi, konsul wioski w Kra- interesowania. Odczyt był bardzo piękny i ciekawy, kowie p. Giusti, prof. ks. Giannini, prof. Boni czego zresztą można się było spodziewać14. z żoną, p. Olivicari, Barignioni, Chianti i wielu in- Rok później przypadała okrągła, 55. rocznica nych. Orkiestry grały hymn włoski. Były malownicze Powstania Styczniowego. Na pierwszej stronie 27 delegacje gmin: wolbromskiej, skalskiej, pilickiej, numeru „Kroniki…” z 1 lutego 1918 roku ukazał sławkowskiej, sułoszowskiej, kidowskiej, ogrodzie- się artykuł „W 55 rocznicę powstania stycznio- nieckiej... żarnowiecka, minoska, kroczycka, rabsz- wego”, w którym wspomniano o pogrzebach we- tyńska i inne. Przybycie delegacji witały orkiestry. teranów Powstania – Franciszka Opatowieckiego Rynek zapełniły tłumy ludu, szkoły, zrzeszenia, we- i Antoniego Szmidta. W wydanym 15 maja 1918 terani z 1863 r. z Kwiatkowskim na czele: 4 z Kra- roku 34 numerze „Kroniki…” na stronie tytuło- kowa i 4 z Olkusza. Kordon policji i straży ognio- wej zaczyna się obszerny artykuł „Francesco Nul- wej tworzył przejście od stacji kolejowej do kościoła. lo”, autorstwa Stanisława Baca, opisujący barwny Przybyła kompania 73 pułku strzelców katowickich życiorys włoskiego ochotnika pochowanego na ze sztandarem i własną orkiestrą, przybył delegat olkuskim cmentarzu. Autor tekstu, odnosząc się sztabu generalnego, jenerał Horoszkiewicz, do- do napisu wyrytego na pomniku na grobie Nul- wódca 23 pułku piechoty, zastępca wojewody Kro- lo, pisał: Fr.Nullo 5 - V - 1863 Pod Krzykawką. ebel, starosta Stamirowski, pułkownik Miniewski I nic więcej nie zdołało wyryć dłuto na grobowcu - uczestnik wyprawy pułkownika Nullo i naoczny bohaterskiego pułkownika Włocha, bo rękę krępo- świadek jego śmierci; czternaście straży ogniowych z orkiestrami, skauci, sokoli. Przybyła delegacja 14 Tamże.

18 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

50 pułku piechoty im. płka Nullo, sformowanego Bac. Wznosi okrzyk na cześć Włoch. Po nim prze- 2 lutego 1918 roku we Włoszech, z organizatorem mawia Dienstl-Dąbrowa, organizator oddziałów Dientel Dąbrową i kapitanem Sosialukiem na cze- polskich we Włoszech. Następnie odbył się pochód na le. Generał Horoszkiewicz powitał wojsko, wetera- cmentarz, na grób pułkownika Nullo. Tam przema- nów i odebrał raport. Wszyscy wchodzą do kościoła, wiał w imieniu Rządu zastępca wojewody kieleckie- w którym celebruje ksiądz kanonik Smółka, pro- go Kroebel, po nim generał Horoszkiewicz, kapitan boszcz olkuski. W środku nawy stał katafalk pokryty Sosialuk z ramienia 5 pułku im. płka Nullo, złożyli wieńcami. Po nabożeństwie na rynku, defilada woj- ślubowanie. ska. Następuje odsłonięcie białej marmurowej ta- Starosta olkuski Stamirowski przemawiając bliczki na domu przy ulicy noszącej imię F. Nullo15. składa wieniec na grób bohatera. Kończą prze- Napis na niej brzmi: Pułkownikowi Francesco mówienia inż. Rogaczewski, burmistrz Olkusza Nullo + 5 v 1863 pod Krzykawką 5 V 1923 R. i Radłowski. Grób okryto wieńcami i kwiatami. Przemawia na temat bitwy pod Krzykawką inż. I znów tworzy się piękny pochód, by się rozwiązać na rynku. O drugiej odbywa się obiad na 130 osób. Szereg toastów rozpoczął vicewojewoda Kroebel 15 Tablica wmurowana w zachodnią ścianę budynku staro- stwa powiatowego została zniszczona podczas II wojny toastem na cześć Włoch. Odpowiadał hr. Roncal- światowej. Imię Francesco Nullo nosiła dzisiejsza ulica Basztowa. li. Przemawiał Giannini, profesor Uniwersytetu

Il. 9. Uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej poświęconej Francesco Nullo na budynku starostwa przy olkuskim rynku. 5 maja 1923 r. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 19 Jacek Sypień

Il. 10. Uroczystości przed grobem płk. Francesco Nullo w Olkuszu. 1923 rok. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Jagiellońskiego, weteran Kwiatkowski, płk Dą- Piękny, metalowy, symboliczny wieniec z tej uroczy- browski, ks. Kruszyński, Stefan Żeromski, senator stości przechowuje się w Kaplicy św. Jana Kantego Nowicki. Odczytano depeszę, między innymi od w Olkuszu. W przypisie do tekstu autor podaje: marszałka Piłsudskiego, od jenerała Thullie, także Żeromski proponował przeniesienie szczątków płka z Bergamo od p. Boniniego. Wysłano depeszę do Nullo do War­szawy. Zaś profesor Giannini dowo- syndyka miasta Bergamo, do Towarzystwa Cir-Colo dził, że grób Nulla powinien zostać w Ziemi Olku- e Cultura Italio-Polonica w Turynie, do prof Attili skiej, która okazała mu tyle kultu. Włocławek też Begey, przyjaciela Polaków, do posła Tomassinie- szczyci się swoim bohaterem - Włochem Stanisła- go w Warszawie. Po obiedzie wiele osób zwiedziło wem Bechi z Florencji, którego Moskale rozstrzelali Krzykawkę. Inni udali się na akademię w lokalu we Włocławku 17 grudnia 1863 roku. Ma pomni- fabryki ,,Westen”, gdzie ku czci Nulla słowo wstępne ki we Włocławku i w Kościele Świętego Krzyża we wypowiedział płk Dąbrowski, zaś obszerny referat Florencji16. Stefan Żeromski. O godz. 9.00 wieczór Komitet obchodu odprowadził delegatów do stacji kolejowej. 16 J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w olkuskiem, Kielce 2000, s. 204 i 205.

20 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 11. Bankiet z okazji obchodów 60-lecia śmierci płk. Francesco Nullo. Fot. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Przygotowanie uroczystości na taką skalę było we wszelkich tego typu komitetach, zasiadali tu nie lada zadaniem dla olkuszan. Kilka miesięcy przedstawiciele administracji oraz byli urzęd- wcześniej został powołany Komitet Organizacy- nicy i czynni działacze społeczni. W składzie jny obchodów. W zbiorach olkuskiego Muzeum komitetu widzimy zatem ówczesnego starostę Regionalnego PTTK znajduje się fotografia, Jerzy Stamirowskiego, burmistrza Olkusza Ka- przedstawiająca członków olkuskiego honorowe- rola Radłowskiego, czy Józefa Gurbiela. Ostatni go komitetu obchodów 60. rocznicy śmierci puł- z wymienionych był z zawodu obrońcą sądowym. kownika Francesco Nullo. Odświętnie ubrani, Rodzina Gurbielów była właścicielami hotelu wszyscy mają przypięte do ubrań biało-czerwone „Krakowskiego” (obecnie zespół kamienic przy wstążki. Na odwrocie fotografii spisano osoby, ul. Króla Kazimierza Wielkiego). Józef Gurbiel które się na niej znajdują. był również członkiem Komitetu Bezpieczeństwa Była to dość zróżnicowana zawodowo i spo- Publicznego i pierwszej rady miejskiej Olkusza, po- łecznie grupa mieszkańców, których połączyła wołanej 1 września 1914 roku. Był także członkiem potrzeba działań społecznych. Oczywiście, jak sześcioosobowego Wydziału Powiatowego, powoła-

Ilcusiana • 8 • 2013 21 Jacek Sypień

Il. 12. Komitet powołany w Olkuszu dla uczczenia 60-tej rocznicy śmierci płk Francesco Nullo, Olkusz 1923 rok. Arch. Muzeum Regional- ne PTTK w Olkuszu. Nr.359.F.69. Od lewej stoją: Antoni Okrajni, Zalewski, Jan Stachurski, Jan Jarno, Jan Wójtowicz, Stanisław Bac, Władysław Dubaj, Zygmunt Rzadkowski, Józef Gurbiel, Józef Opalski, W. Gerstmann, L. Wewerek, Gorzkowski, Bolesław Jasiński, Jerzy Stamirowski, Karol Radłowski, Wincenty Filarski, A. Radwanowski, Ziemba. Siedzą (od lewej) panie: Gorzkowska, Jadwiga Witczyńska, Zofia Okrajniowa, ks. Tadeusz Kozłowski, Stefania Gurbielowa, Radłowska, Stefania Opalska. nego podczas pierwszego posiedzenia Sejmiku Po- - lekarz i dyrektor Szpitala św. Błażeja w Olkuszu, rad- wiatowego, jakie odbyło się 19 stycznia 1918 roku. ny miejski, wiceprezes olkuskiego oddziału Polskiego Przez pewien czas pełnił też funkcję burmistrza Ol- Towarzystwa Krajoznawczego. W składzie komitetu kusza. Członkiem komitetu był także Jan Stachurski, zasiadali także olkuscy nauczyciele, m. in. Stanisław pierwszy burmistrz Olkusza w 1914 roku i właściciel Bac (1887-1970), w tym czasie dyrektor olkuskiej miejscowej drukarni. W składzie komitetu widzimy Szkoły Rzemieślniczej (dzisiejszego Zespołu Szkół również zasłużonego społecznika, olkuskiego radne- nr 1 „Mechanika”), a później znany i zasłużony na- go, naczelnika miejscowej straży pożarnej i kowala ukowiec, profesor wrocławskiej Akademii Rolniczej. z zawodu, Jana Jarno. Obok niego na fotografii stoi Na zdjęciu jest też Władysław Dubaj, w latach 1921- Jan Wójtowicz, komisarz policji, później (od 1926 29 nauczyciel i dyrektor olkuskiego gimnazjum mę- roku) komendant policji w powiecie opatowickim. skiego (dzisiejsze I LO im. Króla Kazimierza Wiel- W środkowym rzędzie, nieco niżej niż pozostali, kiego), działacz olkuskiego koła Polskiego Towarzy- pierwszy od lewej stoi Józef Opalski (1864-1926) stwa Krajoznawczego i jego wiceprezes.

22 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Warto nadmienić, iż większość członków wspo- tetu. Pani Jadwiga Witczyńska w latach 1930-39 mnianego komitetu była zarazem aktywnymi dzia- prowadziła sekretariat żeńskiego liceum w Olkuszu, łaczami olkuskiego Polskiego Towarzystwa Krajo- panie Zofia Okrajniowa i Stefania Opalska były znawczego, organizacji wielce zasłużonej dla kre- członkiniami olkuskiego oddziału Polskiego Towa- owania postaw patriotycznych mieszkańców miasta. rzystwa Krajoznawczego. Przypomnijmy, że olkuskie Muzeum Regionalne W przygotowaniu i przeprowadzeniu uroczy- PTK zostało założone w 1911 roku z inicjatywy Jana stości rocznicowych brała udział znana miejscowa Jarno, Antoniego Minkiewicza, Zofii i Antoniego malarka, Maria Płonowska, która biegle władała ję- Okrajnich, Jana Osmołowskiego, Reginy i Kazimie- zykiem włoskim i pomagała w tłumaczeniach. Go- rza Tacikowskich. Na fotografii jest zarówno pan ście z Bergamo dostali na pamiątkę portret Francesco Antoni Okrajni, olkuski aptekarz z zawodu i działacz Nullo autorstwa Płonowskiej. W zbiorach olkuskie- społeczny z zamiłowania, jak i jego żona. Pośrodku go Muzeum Regionalnego PTTK znajduje się także pań siedzi natomiast ks. Tadeusz Kozłowski, wikary odezwa Komitetu Obchodu 60-tej rocznicy śmierci w olkuskiej parafii św. Andrzeja. O części członków pułk. Franciszka Nullo w Olkuszu. Pod tekstem ode- komitetu wiemy znacznie mniej. Na odwrocie fo- zwy, datowanej na 20 kwietnia 1923 roku, znajduje tografii czytamy: W Gerstman, L. Wewerek, Gorz- się zwrot: „Za Komitet Wykonawczy Obchodu. Je- kowski, Jasiński. Możemy tylko domniemywać, że rzy Stamirowski - przewodniczący, Karol Radłowski ów L. Wewerek był kupcem. Jego nazwisko poja- - zast. Przewodniczącego, Stanisław Nocoń - sekre- wia się w składzie zarządu powołanego w 1936 r. tarz, Jan Jarno - skarbnik, Zofja Okrajniowa, Stani- w Wolbromiu stowarzyszenia Kasa Bezprocento- sław Bac, Władysław Dubaj i Leon Jasiński”18. wych Pożyczek dla Drobnego Rzemiosła i Kupiectwa Warto nadmienić, iż w 1923 roku z okazji Chrześcijańskiego w Wolbromiu. Analizując ręczne 60. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego dopiski na odwrocie zdjęcia można mieć wątpliwość ukazała się książka Karoliny Firlej-Bielańskiej pt. przy nazwisku Wincenty Filarski. Być może chodzi „Nullo i jego towarzysze”, z przedmową Stefana tu o Wawrzyńca Filawskiego - właściciela olkuskiej Żeromskiego. Oto jej fragment: Trzeba wszystkie fabryki kafli.17 Podobnie możemy domniemywać, iż mogiły przychodniów do naszej przegranej wów- wspomniany w opisie Zygmunt Rzadkowski to póź- czas sprawy, kondotierów zagubionego w puszczy niejszy działacz konspiracji podczas okupacji, a po powstania prześwietlić latarnią wolności. Radosny wojnie struktur wywiadowczych WiN, aresztowany skutek zawiera w sobie to podnoszenie umarłych. i sądzony w procesie odpryskowym olkuszanina Okazuje się dzisiaj, że chybioną polityką była chy- Józefa Lipy ps. Kukułka, ostatniego dowódcy olku- trość polska, usiłująca omamić wroga, a doskonałą skiego obwodu AK, a potem działacza WiN. Jeszcze była polityka beznadziejnej walki. Okazuje się dzi- mniej wiemy o paniach - członkiniach tego komi- siaj, że pakty międzynarodowe zawiera się nie tylko za cenę złota, żelaza i nafty, lecz właśnie za cenę wy- 17 Na odwrocie fotografii znajdują się ręczne dopiski mienną krwi bohaterów. Francesco Nullo patrzył na z nazwiskami osób, poczynione najprawdopodobniej przez Janinę Majewską, kustosz Muzeum Regionalnego nieśmiertelny legion Adama Mickiewicza - legion, PTTK. Niezbyt czytelny opis brzmi: „Wincenty Filar(w) o którym nasi historycy i myśliciele mówili i pisali ski”. Tymczasem w książce J. Liszki Pamięć Powstania Styczniowego… (op.cit., s. 342) w opisie tej samej foto- grafii podano „W. Filawski”. 18 Teczka „Powstanie Styczniowe”, sygn. 653.

Ilcusiana • 8 • 2013 23 Jacek Sypień

Il. 13. Olkuscy działacze społeczni przed grobem Nullo. Antoni Okrajni w towarzystwie córek Zofii i Janiny oraz Jan Jarno z Karoliną Firlej Bielańską, autorką książki „Nullo i jego towarzysze”. 9 maja 1923 r. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

24 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej z drwinami i poszedł spłacić dług Polsce. Spłacił go awionetki, z których tylko jedna dobiła wczoraj na zaś uczciwie. (…) Żywa krew Franciszka Nullo wre lotnisko rakowic­kie, gdyż inne nie zdołały dotrzeć w kielichu jego ofiary, jakoby w żyłach tętniących, do Krakowa z powodu defektów na terenie Austrii21. a upojenie braterstwem, które napełniało jego serce, Powitanie włoskich miłośników motoryzacji jednoczy oba narody19. odbyło się na granicy w Cieszynie, gdzie witali ich Autorka była dziennikarką, zajmowała się także nie tylko przedstawiciele krakowskiego i śląskie- tłumaczeniami. W latach trzydziestych pracowała go Automobilklubu, ale także poseł T. Dyboski, w administracji rządowej, w tym w Belwederze. dr Macudziński oraz konsulowie włoscy: Luppis Odwiedziła w 1923 roku Olkusz oraz Krzykawkę i hr. Tornelli. Jak opisuje dziennikarz, wozy włoskie i brała udział w uroczystościach. Wcześniej spo- spóźniły się nieco. Jak potem opowiadali nasi sym- tkała się z członkami komitetu organizacyjnego patyczni goście, opóźnienie to spowodował fatalny obchodów. stan dróg w Czechosłowacji, oraz rozmaite szykany Z okazji 60. rocznicy śmierci pułkownika Nul- władz czeskich przy przejeździe przez granicę.22 Po lo także na łamach prasy włoskiej ukazały się rela- przyjeździe do Krakowa włoskich automobilistów cje z uroczystości w Olkuszu20. powitał prezes Krakowskiego Automobilklubu, Kolejne, szeroko opisywane w mediach uro- hr. Z. Potocki, a podczas wydanego na ich cześć czystości związane z rocznicą śmierci pułkownika przyjęcia wiceprezydent Krakowa, Ostrowski. Nullo, odbyły się w 1931 roku i były związane Przeszło dwudziestu uczestników automobilowej z przyjazdem do Polski grupy włoskich automo- wyprawy otrzymało wydany w języku włoskim bilistów. Ten swoisty rajd-pielgrzymkę do grobów i bogato ilustrowany folder, zawierający program Francesco Nullo w Olkuszu oraz Elii Marchettie- ich pobytu. Jeden egzemplarz tego unikatowego go w Chrzanowie zorganizował Automobilklub wydawnictwa znajduje się w zbiorach olkuskiego Bergamo. Muzeum Regionalnego PTTK. Na łamach wydawanego w Krakowie „Ilustro- wanego Kuryera Codziennego” wydarzenie to W piątek 19 czerwca uczestnicy rajdu poje- było szeroko opisywane. W opatrzonym wspól- chali do Chrzanowa i Olkusza. Dołączył do nich ną fotografią artykule „Włoscy automobiliści faszystowski literat i poeta Coselschi (Kozelski), po- w Krakowie”, jaki ukazał się 20 czerwca czytamy, tomek polskiego emigranta23. W tym samym nu- iż Klub automobilowy z miasta Bergamo we Wło- merze gazety, na stronie 13, znajduje się artykuł szech zorganizował rajd automobilowy, idący z Ber- o wspomnianym Eugenio Coselschim, przypo- gamo do Krakowa. Celem rajdu turystycznego,­ który minający jego zasługi z czasów I wojny światowej, pokrywa dystans 1100 km, jest przede wszystkim w której walczył jako ochotnik, a przede wszyst- ­złożenie hołdu włoskim bohate­rom, którzy spoczy- kim jego dorobek literacki. W zamieszczonym wają na cmentarzach w Chrzanowie­ i w Olkuszu. Poza automobilistami wystartowały z Bergamo trzy 21 Włoscy automobiliści w Krakowie, [w:] „Ilustrowany Ku- ryer Codzienny”, 20.06.1931, nr 167, s. 7. 22 Włoscy automobiliści w Krakowie, [w:] „Ilustrowany Ku- 19 K. Firlej-Bielańska, Nullo i jego towarzysze, Warszawa ryer Codzienny”, 20.06.1931, nr 167, s. 7. 1923. 23 Włoscy automobiliści w Krakowie, [w:] „Ilustrowany Ku- 20 „La rivista di Bergamo”, r. II, maj 1923, nr 17. ryer Codzienny”, 20.06.1931, nr 167, s. 7.

Ilcusiana • 8 • 2013 25 Jacek Sypień

Il. 14. Uroczystości 68. rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Na- rodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2029-1

Il. 15. Uroczystości 68. rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Na- rodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2029-3

26 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej poniżej artykule „Aeroklub akademicki dla wło- mo. Wzruszający był moment, kiedy na grobie gene- skich bohaterów” czytamy, iż dwa samoloty kra- rała Nullo złożyła wiązankę kwiatów sędziwa ku- kowskiego aeroklubu (S1 - załoga: Krok, Mił- zynka bohatera, która specjalnie przybyła z Włoch kowski i RWD 14 - Chrusciński, Dudek) będą - relacjonował dziennikarz25. Również w Olkuszu asystować włoskiemu pilotowi awionetki, która uroczystość miała charakter niezwykle poważny, pe- następnego dnia podczas uroczystości miała łen czci i hołdu dla gen. Nullo. Po oddaniu hołdu zrzucić wieńce nad olkuskim starym cmenta- poległemu generałowi uroczystość przemieniła się rzem, gdzie znajduje się grób Nullo. Włoscy w żywiołową manifestację przyjaźni polsko - wło- lotnicy mieli następnie udać się do Warszawy, skiej. W duchu tym przemawiali wszyscy Włosi: prowadzeni przez samolot warszawskiego ae- p. Corvi radca handlowy ambasady włoskiej w War- roklubu (załoga: Wysiekierski, Klimaszewska). szawie, poza tem sekr. związku faszystów włoskich Zrzucenie wieńca z samolotu musiało być nie w Polsce p. sen. Coselchi, prezes Federacji komba- lada wydarzeniem, skoro jego ślad można odna- tantów ochotników włoskich i gen. milicji faszy- leźć we wspomnieniach olkuszan. Jeden z nich stowskiej, wreszcie p. Petrucci, komisarz miasta opisywał: „Widzieliśmy, jak nadleciał samolot, Bergamo i in. Po uroczystościach gości włoskich po- zatoczył koło i zniżył lot nad starym cmenta- dejmował obiadem starosta olkuski p. Stamirowski. rzem, a następnie zrzucił wieniec. Pobiegliśmy W czasie obiadu wygłosił przemówienie m. in. as tam, było dużo ludzi, a wieniec był już na gro- lot­nictwa włoskiego Locatelli. Przemówienie Loca- bie, zdjęty z drzewa, na którym wisiał”24. telliego przyjęte było huraganem oklasków. Poza tem W następnym numerze gazety z 21 czerwca na przemawiał p. Beratto, sekretarz związków faszy- pierwszej stronie zamieszczono zdjęcie z uroczy- stowskich miasta Bergamo. Na przybyłych Włochach stości pod grobem Nullo w Olkuszu, które stano- uroczystości ku czci ich rodaków wy­warły niezwykłe wiło ilustrację tekstu „Hołd Polski dla bohaterów wrażenie. Dzielili się tem w po­szczególnych rozmo- Włochów”. wach. Zachwyceni byli pozatem zwłaszcza polskim Na stronie trzeciej fotografia z uroczystości krajobrazem i jego czarem, który mogli podziwiać, w Chrzanowie, w którą wkomponowano zdjęcie przejeżdżając prześlicznym wąwozem Ojcowa do jednego z uczestników uroczystości, sędziwego Modlnicy, gdzie byli podejmowani przez pp. Ko- prof. Lowenfelda. Profesor, jako siedmioletni nopków.26 chłopiec, widział Marchettiego kilka dni przed W tym samym numerze gazety, na kolejnej jego śmiercią. W dalszej części numeru gazety stronie, zamieszczona została fotografia włoskich zamieszczono opis uroczystości w Chrzanowie lotników, stojących obok samolotu po przylo- i Olkuszu, pt. „Wspaniała manifestacja ku czci cie do Warszawy. Samolot pilotował Locatelli, bohaterów włoskich poległych w obronie naszej bohater lotu transatlantyckiego, oraz Girardi.27 wolności”. Większa część tekstu dotyczy prze- Wspomniany Antonio Locatelli (1895-1936) był biegu uroczystości w Chrzanowie. W Olkuszu postacią niezwykłą. Lotnik, dziennikarz i polityk w imieniu delegacji włoskiej nad grobem Nullo przemawiał pan Mastriogiacomo, prefekt Berga- 25 „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 21.06.1931, nr 168, s. 7. 26 Ibidem. 24 J. Liszka, Pamięć..., op.cit., s. 309. 27 „IKC”, 22.06.1931, nr 170, s. 6, 9.

Ilcusiana • 8 • 2013 27 Jacek Sypień

Il. 16. Uroczystości 68. rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Na- rodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2029-5

Il. 17. Uroczystości 68. rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Na- rodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2029-6

28 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej rodem z Bergamo, zasłużył się jako lotnik podczas leski, minister spraw zagranicznych, złożył wizytę I wojny światowej. W 1919 roku jako pierwszy Mussoliniemu, podczas której omawiano ewen- Włoch przeleciał nad Andami, a w 1924 dokonał tulany układ o przyjaźni i współpracy. Wkrótce przelotu transatlantyckiego. oba państwa podniosły swe przedstawicielstwa do Kolejne rocznicowe obchody śmierci pułkow- rangi ambasad. Dobre stosunki z Włochami po- nika Nullo z udziałem delegacji włoskiej odby- gorszyły się po zawarciu przez Mussoliniego soju- ły się rok później. Inicjatorem i organizatorem szu z Hitlerem, ale nadal pozostawały względnie przyjazdu włoskich kombatantów do Polski był poprawne.28 Eugenio Coselschi. Była to ciekawa i nietuzin- Ciekawe były natomiast losy samego Euge- kowa postać. Eugenio Coselschi (1888-1969) nia Coselschiego. Podczas II wojny światowej, z wykształcenia był prawnikiem, lecz na kar- mimo swego wieku zgłosił się na ochotnika do tach historii zapisał się jako działacz polityczny wojska. Kiedy w 1943 roku rząd Pietro Badoglio i wojskowy oraz literat. Walczył podczas I wojny podpisał akt kapitulacji, Coselschi przyłączył się światowej, był przyjacielem i sekretarzem Ga- do antyhitlerowskiej opozycji i był kilkakrotnie briele D’Annunzio (1863-1936), dramaturga aresztowany przez SS. Po wojnie przez kilka lat i pisarza uważanego za jednego z prekursorów był profesorem w Międzynarodowym Instytucie włoskiego faszyzmu (z jego koncepcji korzystał Studiów Społecznych29. Mussolini). Później D’Annunzio przestał popie- Wracając jednak do uroczystości rocznicowych rać Mussoliniego, był bowiem przeciwnikiem so- w 1932 roku w Olkuszu, obszernie opisywała to juszu Włoch z Hitlerem. Nieco inaczej potoczyły wydarzenie ówczesna prasa. W przededniu wizy- się losy Coselschiego. Był jednym z czołowych ty włoskich gości artykuł na ten temat, zatytuło- działaczy faszystowskich oraz inicjatorem pow- wany: „Na powitanie włoskich gości”, zamieścił stania Comitati d’Azione per l’Universalità di krakowski „Ilustrowany Kuryer Codzienny”30. Roma (CAUR), swoistej międzynarodówki faszy- Na wstępie wyjaśniono, iż przyjazd delegacji stowskiej, która miała za zadanie wspierać ruchy włoskiej ma charakter rewizyty: „Jest to rewizyta faszystowskie w innych krajach. Stąd jego liczne w odpowiedzi na odwiedziny­ wycieczki Związ- zagraniczne podróże, w tym do Polski. O tym, ku Legionistów, która pod przewodnictwem prez. jak bardzo doceniano jego rolę w dziele zbliżenia miasta Krakowa Beliny - Prażmowskiego udała polsko-włoskiego niech świadczy fakt, iż został się do Włoch i tam niezwykle gościnnie przyjęta odznaczony orderem Polonia Restituta. została zarówno przez oficjalne sfery włoskie, jak Wspólne polsko-włoskie obchody rocznicowe i przez wszystkie warstwy społeczeństwa włoskie- Nullo mają pewien kontekst polityczny. Warto go.” W dalszej części tekstu, która ma charakter bowiem pamiętać, że od połowy lat dwudzie- analizy politycznej, można szerzej poznać mię- stych XX wieku miało miejsce zbliżenie Polski i Włoch na arenie międzynarodowej. W 1926 28 M. Eckert, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990, s. 266, 320. roku zawarto traktat o spłacie Włochom polskich 29 Eugenio Coselschi, [w:] Wikipedia, 6 lipca 2012 [dostęp: długów, zaciagniętych w latach 1918-20 na zakup 23 kwietnia 2013], . 30 „IKC”, 11.05.1932, nr 129, s. 8.

Ilcusiana • 8 • 2013 29 Jacek Sypień dzynarodowe uwarunkowania zacieśnienia sto- spotkanie przebiegało w miłej atmosferze, sko- sunków z Włochami. W artykule czytamy m.in.: ro Marszałek opowiedział kilka wesołych anegdot Witając przedstawicieli narodu Włoskiego w Pol- z życia wojskowego - jak zanotował skrupulatnie sce, chcielibyśmy, by wizyta byłych kombatantów­ dziennikarz. W tekście znajduje się notka biogra- włoskich również nie była traktowana tylko, jako ficzna Coselschiego oraz wymienieni są członko- zwykła formalność grzecznościowa. Przyjaźń wło- wie delegacji włoskiej - kombatanci wielkiej woj- sko-polska, opierająca się na fak­tach historycznych ny, a podówczas znani politycy, naukowcy, literaci i na przejawach wspólnoty kulturalnej, zawsze i dziennikarze. Byli to m.in.: Augusto Pescoso- odpowiadała uczuciom na­rodu polskiego31. Myślą lido, znany podróżnik Luigi Corrado, Antonio przewodnią tekstu jest wspólne, czyli zarówno ze Cippico, Adone Nosari, burmistrz Florencji Józef strony Polski, jak i Włoch dążenie do utrzymania Gherardesca i rektor miejscowego uniwersytetu pokoju w Europie. Nie brakuje też komplemen- Bindo de Vecchi33. W kolejnym numerze tego tów pod adresem Mussoliniego: Pokój europejski czasopisma zamieszczono fotografię ze spotka- stanowi nie tylko dla Polski punkt rozwoju nowo- nia włoskiej delegacji z prezydentem Mościckim czesnej państwowości, ale tak samo dla Włoch, które w Belwederze oraz relację ze złożenia wieńców pod wodzą Mussoliniego wkroczyły w nową erę kon- pod grobem Nieznanego Żołnierza. Jak odnoto- solidacji i imponującego­ pochodu naprzód32. wał dziennikarz, Coselschi zwrócił się do przed- W kolejnych numerach „Ikaca” opisano stawicieli władz w języku polskim34. W kolejnym przebieg wizyty włoskich kombatantów w Pol- numerze „Kuryera…” zamieszczono na pierwszej sce, sporo miejsca poświęcając uroczystościom stronie zdjęcie z tej uroczystości, a także fotogra- w Olkuszu. Dzień później na łamach tego fię medali, jakie Włosi przekazali Marszałkowi pisma ukazała się obszerna relacja „Go- Piłsudskiemu. Dwa dni później relacjonowano ście włoscy na ziemiach polskich”, traktująca udział delegacji włoskich kombatantów w od- o przyjeździe włoskiej delegacji, która zosta- słonięciu pomnika ku czci włoskich żołnierzy, ła powitana na granicy w Zebrzydowicach, poległych na ziemiach polskich, jaki wzniesiono a następnie w drodze do Warszawy na stacjach w Młocinach pod Warszawą. kolejowych w Katowicach, Sosnowcu i Czę- W numerze „IKC” z 18 maja, na pierwszej stochowie. W Warszawie włoscy goście zostali stronie, nad dużym zdjęciem widnieje tytuł: przyjęci na specjalnej audiencji przez Prezy- „Ochotnicy włoscy w Krakowie”, a na kolejnych denta RP Ignacego Mościckiego. Wieczorem stronach relacja o ich pobycie w Krakowie i oko- wzięli udział w akademii ku czci Garibaldiego, licach. Dowiadujemy się, że zwiedzili Wawel a następnie (…) po akademii udali się do Belwede- i kopalnię soli w Wieliczce. Tekst kończy się zda- ru celem złożenia hołdu Marszałkowi Piłsudskie- niem (…) goście włoscy opuścili katedrę odjeżdża- mu - jak czytamy w gazecie. Włoscy goście prze- jąc do Olkusza, aby uczestniczyć w uroczystości na kazali Marszałkowi swe medale i ordery z czasów grobie płk. Nullo. W tym samym numerze kilka I wojny światowej. Trwające niespełna godzinę stron dalej zamieszczono artykuł „Manifesta-

31 „IKC”, 11 maja 1932, nr 129, s.8. 33 „IKC”, 12 maja 1932, nr 130, s. 6. 32 Ibidem. 34 „IKC”, 13 maja 1932, nr 131, s. 3, 10.

30 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej cja na grobie płk. Nullo w Olkuszu”. Czytamy szu”. Uwieczniono moment, gdy włoscy delega- w nim: Olkusz przybrał na przyjęcie gości ci składają wiązanki kwiatów na grobie Nullo. odświę­tny charakter, tonąc w powodzi chorą- Wśród przedstawicieli władz, poza wcześniej gwi wło­skich i polskich. U bramy tryumfalnej wymienionymi w tekście, był także Władysław oczekiwali­ gości starosta Stamirowski wraz z radą Belina Prażmowski, który podczas I wojny świa- miejską z burmistrzem na czele. Po obu stronach towej był dowódcą słynnych „beliniaków”, czy- drogi stanęły w wojskowym ordynku długie sze­ li I Pułku Ułanów Legionów Polskich (na czele regi oddziałów Związku Legionistów, Strzelca, którego przeszedł cały szlak bojowy Legionów), Rezerwistów, Sokołów, straży pożarnych, skau­ a w 1932 roku pełnił funkcję prezydenta Krako- tów i młodzieży szkolnej. Przemówienie powital- wa. Na kolejnej stronie gazety zamieszczono ob- ne dla tych gości wygło­sił starosta Stamirowski, szerny biogram płk. Francesco Nullo opatrzony oświadczając, że mia­sto Olkusz po wieczne czasy jego zdjęciem.36 otaczać będzie czcią grobowiec, w którym spoczywa O tym, że delegacja włoskich kombatantów, wraz z to­warzyszami broni z 63 roku płk. Nullo. ale zarazem prominentnych działaczy faszystow- Następnie delegacja udała się na cmentarz, gdzie skich była różnie przyjmowana, świadczy artykuł prezes delegacji Coselschi złożył wieniec na pomni- relacjonujący pobyt włoskiej delegacji w Tarno- ku poległego pułkownika. Po odśpie­waniu pieśni wie i Mościcach. Należy dodać, że ze strony PPS przez chór miejscowy, wygłosił przemówienie pos. (Polskiej Partii Socjalistycznej - dop. aut.) miejsco- Kłeszczyński, podnosząc zna­czenie wyzwoleń- wej nie szczędzono trudów, aby zamącić uroczystości czego czynu płk. Nullo i jego towarzyszy. Wielkie i udaremnić wycieczkę przez umieszczenie napisów wrażenie wywołało u uczestników uroczystości pod adresem gości i wznoszenie wrogich okrzyków. wygłoszenie wiersza przez małą dziewczynkę ku W efekcie kilka osób zostało aresztowanych. T.U.R. czci poległego puł­kownika. Wśród ogólnego wzru- (Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych szenia wzniosła okrzyk: „Niech żyje Italja, Niech - dop. aut) socjalistyczny zabrał wszystkie instru- żyje jej wódz Mussolini! Niech żyje Polska! Niech menty muzyce kolejowej, tak, że przyjęcie odbyło się żyje Marsz. Piłsudski!“. Prez. delegacji Coselschi bez muzyki37. wygłaszając głębokie przemówienie podkreślił, że W 1933 roku przypadała okrągła, 70. rocznica w obecnej chwili ciemne chmury przeciągają ponad wybuchu Powstania Styczniowego. Na pierwszej ludzkością. Jedyną drogą do ocalenia świata jest stronie styczniowego numeru „Ikaca” zamieszczo- droga ideału. Oby Polska i Włochy wskazały drogę no fotografię z krakowskiego spotkania wetera- ku ocaleniu świata. Podniosła uroczystość na cmen­ nów Powstania, a na kolejnych stronach gazety tarzu zakończyła się odśpiewaniem: „Jeszcze Polska relację z uroczystości, jakie odbywały się w Kra- nie zginęła“ 35. kowie, Warszawie i Lwowie38. Jednak w następ- W numerze „Ikaca” z następnego dnia, na nych kilku numerach gazety nie ma wzmianki pierwszej stronie zamieszczono na połowie ko- o uroczystościach w Olkuszu. Podobnie nie udało lumny duże zdjęcie, rozpoczynające tekst „Wspa- niała manifestacja na grobie płk. Nulllo w Olku- 36 „IKC”, 19 maja 1932, nr 137, s. 1 i 5. 37 „IKC”, 20 maja 1932, nr 138, s. 12. 35 „IKC”, 18 maja 1932, nr 136, s. 13. 38 „IKC”, 24 stycznia 1933, nr 24, s. 1, 2 i 13.

Ilcusiana • 8 • 2013 31 Jacek Sypień

Il. 18. Uroczystości 69. rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich kombatantów. Olkusz 16 maja 1932 r. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2029-14

Il. 19. Oficjalna delegacja polskiego wojska i kombatantów, jaka udała się do Rzymu zawożąc urnę z ziemią z grobów pułkownika Franciszka Nullo w Olkuszu i pułkownika Stanisława Bechiego we Włocławku. Grudzień 1937 rok. Arch. NAC, sygn. 14_PIC_1-P-1996

32 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej się natrafić na relację z obchodów 70. rocznicy kurs na projekt pomnika i 6 marca 1938 roku śmierci Nullo w Olkuszu. Prawdopodobnie ma- w Olkuszu, podczas spotkania komitetu, z trzech jowe uroczystości na olkuskim cmentarzu mia- projektów przedstawionych przez artystę rzeźbia- ły zasięg lokalny. Zachowała się jedynie relacja rza Franciszka Jaźwieckiego z Krakowa wybrano mówiąca, iż w 1935 roku ziemię z grobu Nullo najbardziej odpowiadający warunkom miejsco- i miejsca bitwy pod Krzykawką uroczyście prze- wym. Projekt pomnika został opublikowany kazano do kopca Piłsudskiego w Krakowie. w krakowskim „Ikacu”. Warto dodać, że krótki opis walk powstańczych Patrząc na projekt łatwo dostrzec, iż pierwot- i grobu pułkownika Nullo znalazł się w pierw- nie pomnik Francesco Nullo miał wyglądać ina- szym przewodniku turystycznym po ziemi olku- czej. Dwie boczne kolumny w kształcie prosto- skiej39. padłościanów miały ramować dwie umieszczone W grudniu 1937 roku oficjalna delegacja pol- pośrodku, lecz oddzielone od siebie płyty. Na skiego wojska i kombatantów udała się do Rzy- szczycie górnej miała znajdować się rzeźba orła mu, zawożąc urnę z ziemią z grobów pułkownika zrywającego się do lotu. Na frontonie miał znaj- Franciszka Nullo w Olkuszu i pułkownika Sta- dować się równoramienny krzyż niepodległości, nisława Bechiego we Włocławku. a poniżej popiersie pułkownika Nullo z metalową W składzie delegacji byli m.in.: generał Bo- tablicą z napisem: Bohaterom powstania / pułkow- lesław Wieniawa-Długoszowski, przewodni- nikowi Francesco Nullo, Władysławowi Romerowi czący delegacji (I rząd, 2. z lewej), generał Jan / i innym poległym w walce o wolność Polski dnia Kruszewski (I rząd, 3. z lewej), generał Mieczy- 5 maja 1863 roku / hołd składa ziemia, której sław Boruta-Spiechowicz (stoi za B. Wieniawą- bronili. Wykonany z żelaza pomnik miał być -Długoszowskim), major Cezary Niewęgłowski ustawiony na postumencie z dwoma stopniami (5. z prawej) oraz pułkownik Adolfo Roero di i ogrodzony słupkami połączonymi metalowymi Cortanze, attache wojskowy ambasady włoskiej drążkami. Na bramce miała znajdować się data w Polsce. Krótka notka o wyjeździe polskiej de- „1863”. Opracowany kosztorys opiewał na sumę legacji ukazała się w „Ilustrowanym Kuryerze 3 tys. zł. Odsłonięcie pomnika zaplanowano na Codziennym” pod tytułem „Polska delegacja 8 maja 1939 roku. wojskowo-legionowa wyjeżdża do Rzymu”40. Warto w tym miejscu przypomnieć postać Kolejną inicjatywą, związaną z upamiętnie- autora pomnika, czyli Adama Franciszka Jaź- niem bitwy pod Krzykawką i postaci pułkownika wieckiego (1899-1946). Urodził się w Krakowie, Francesco Nullo, była budowa pomnika w miej- podczas I wojny światowej walczył w Legionach scu bitwy. Okazją była zbliżająca się 75. rocznica Polskich, a później po zakończeniu działań wo- bitwy. Z inicjatywy Związku Podoficerów Rezer- jennych rozpoczął naukę rysunku i malarstwa wy w Olkuszu powstał społeczny komitet budo- w prywatnych szkołach. Od 1928 roku studio- wy pomnika Francesco Nullo. Rozpisano kon- wał w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Po- noć do Akademii został przyjęty po interwencji 39 A. Wiatrowski, Ilustrowany przewodnik po ziemi olkuskiej, Marszałka Piłsudskiego wraz z kilkoma byłymi Olkusz 1938, s. 29. legionistami, którzy, tak jak on – nie mieli zdanej 40 „IKC”, 15 grudnia 1937, nr 546.

Ilcusiana • 8 • 2013 33 Jacek Sypień

Il. 20. Projekt pomnika Francesco Nullo w Krzykawce autorstwa artysty plastyka Franciszka Jaźwieckiego z Krakowa. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego. Sygn. PIC_1-K-3361

34 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej matury. Z powodów politycznych został wkrótce ła42. Budowa pomnika Nullo trwała dwa miesiące relegowany z uczelni, którą ostatecznie ukończył (lipiec - sierpień 1938 roku) i była finansowana w 1933 roku. W okresie międzywojennym malo- z datków społeczeństwa ziemi olkuskiej. wał obrazy batalistyczne, pejzaże i portrety. Zaj- Nie zachował się do naszych czasów pełny mował się autolitografią. Był członkiem Grupy skład społecznego komitetu budowy pomnika. Krakowskiej. W 1942 roku został aresztowany Na pewno jego przewodniczącym był Antoni i trafił do KL Auschwitz, a następnie do obozów Bogucki, były wicemarszałek Senatu Rzeczypo- w Gross-Rosen, Oranienburgu i Buchenwald. Po spolitej, a zarazem właściciel dworu i majątku wojnie wrócił do Krakowa. Udało mu się zabrać ziemskiego w Krzykawce, członkami: Antoni Pie- część prac tworzonych w obozach, gdzie portre- koszewski z Kuźniczki, Jan Piekoszewski z Krzy- tował współwięźniów i samego siebie. Jaźwiecki kawy oraz członkowie Ochotniczej Straży Pożar- zmarł w 1946 roku i został pochowany na Cmen- nej w Krzykawie. tarzu Rakowickim w Krakowie. Zachowała się Pierwotnie planowano, że pomnik zostanie kolekcja 113 obozowych rysunków, które przeka- uroczyście odsłonięty 8 maja 1939 roku w 76. zano do muzeum w Oświęcimiu41. rocznicę śmierci Nullo w bitwie pod Krzykawką. Wracając do pomnika. Przed przystąpieniem Tak się jednak nie stało. Członkowie komitetu do budowy zmieniono technologię wykonania budowy pomnika planowali wielkie uroczystości i rodzaj materiału, wpływając tym samym na z udziałem władz państwowych i Ministra Spraw kształt obelisku. Postanowiono wybudować po- Zagranicznych Włoch, hr. Galeazzo Ciano (zięć mnik z miejscowego wapienia z kamieniołomów Mussoliniego). Jednak ówczesny starosta olku- państwa Dukatów w Krzykawie. Budowę nadzo- ski w piśmie z 20 IV 1938 r., skierowanym do rował inż. Karol Feczko, architekt olkuski (pod- Wojewody Kieleckiego, negatywnie zaopiniował czas okupacji został aresztowany wiosną 1940 r., ten pomysł. Wysuwał następujące argumenty: za zmarł w KL Mauthausen-Gusen 6 lutego 1943 krótki okres czasu na realizację, projekt pomni- roku). Wykonawcami pomnika byli murarze ka nie został przedstawiony dla uzyskania sto- sprowadzeni z gór, pomagali im miejscowi fa- sownych uzgodnień administracji, pomnik jest chowcy. Jednym z nich był mieszkaniec Krzyka- zbyt skromny, wykonany z lichego materiału, wy, murarz Michał Molenda, którego wspomnie- nieharmonizujący z otoczeniem, jest niedostoso- nia zamieścił w swym opracowaniu Józef Liszka: wany do tak podniosłych uroczystości z udzia- Gdy wypalikowano (oznaczono) miejsce na budowę łem dostojnych przedstawicieli obcego Państwa, przyjechała tu delegacja z udziałem Włochów. Mó- droga gminna gruntowa, prowadząca do pobojo- wiono, że byli wówczas członkowie rodziny Nullo. wiska (800 m) jest w złym stanie i jest możliwa Odbyła się wtedy duża uroczystość przypominająca do przejazdu tylko furmanką lub przejścia pie- mi dawne ,,Bolesławskie” uroczystości św. Micha- szo43. W efekcie uroczystość odsłonięcia pomnika

42 Liszka J. Pamięć powstania … op.cit, s.265. 43 Zapisy na ten temat znajdujemy w dokumentacji Okrę- 41 Adam Franciszek Jaźwiecki, [w:] Wikipedia, 14 paździer- gowej Dyrekcji Robót Publicznych w Kielcach (Archi- nika 2012 [dostęp: 23 kwietnia 2013], . menty zostały zamieszczone [w:]

Ilcusiana • 8 • 2013 35 Jacek Sypień się nie odbyła, zresztą przed wojną nie dokończo- świadek śmierci pułkownika Nullo. no budowy - nie ustawiono orła na zwieńczeniu Pomnik, uszkodzony podczas okupacji, pomnika i nie zamontowano metalowej tablicy w 1949 roku został przywrócony do poprzednie- z popiersiem Francesco Nullo (tablica i orzeł były go stanu, a jego oficjalne, powtórne odsłonięcie przechowywane podczas okupacji przez Feliksa odbyło w 1983 roku. Monument o wysokości Michniewskiego z Bolesławia). około 2,5m składa się z brązowego popiersia oraz

W 1963 roku, z okazji setnej rocznicy bi- twy, wykonano nową tablicę kamienną z nieco zmienioną treścią napisu, a także nowego orła (bez korony), wykonanego z betonu. Ten hi- storyczny, wykonany przed wojną, znajduje się w olkuskim Muzeum Regionalnym PTTK. Do- dajmy, że pomnikiem na Polanie Nullo opiekują się władze gminy Bolesław, a także Szkoła Pod- stawowa w Krzykawie, która 8 maja 1993 roku z okazji 130. rocznicy bitwy pod Krzykawką otrzy- mała imię Francesco Nullo44. Przed wybuchem II wojny światowej odsłonięto jednak inny pomnik Francesco Nullo. Mowa o popiersiu bohaterskie- go pułkownika, jakie znajduje się w Warszawie. Uroczystość odsłonięcia pomnika Francesco Nullo w Warszawie odbyła się 26 lutego 1939 roku. Po- mnik stanął w skwerze u zbiegu ulic Frascati, Se- nackiej i Nullo. Pomnik dłuta Gianniego Reduzzi (1857-1965) jest darem miasta Bergamo dla miasta Warszawy. Uroczystość odsłonięcia pomnika odby- ła się w trakcie wizyty w Warszawie Ministra Spraw Zagranicznych Włoch, hrabiego Galeazzo Ciano. W uroczystościach wzięli udział m.in. podesta Ber- gamo pan Carillo Pesenti Pigna i jego zastępca Or- feo Sellani, ambasador Włoch w Polsce Pietro Aro- ne de Valentino, a ze strony polskiej: gen. Bolesław Wieniawa Długoszowski, prezydent Warszawy Ste- fan Starzyński, gen. Janusz Głuchowski, a także dr Ryszard Wilson, weteran powstania i ostatni żyjący

muzuemhistoriikielc.pl>. Il. 21. Feliks Michniewski z tablicą i orłem z pomnika w Krzykaw- ce, które ukrywał podczas okupacji. Arch. Muzeum Regionalne 44 J. Liszka, Pamięć…, op. cit., s. 265-266. PTTK w Olkuszu

36 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 22. Uroczystości odsłonięcia pomnika Francesco Nullo w Warszawie. 26 lutego 1939 roku. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-D-1990-15

Ilcusiana • 8 • 2013 37 Jacek Sypień

Il. 23. Uroczystości odsłonięcia pomnika Francesco Nullo w Warszawie 26 lutego 1939 roku. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-D-1990-17 granitowego cokołu, ozdobionego inskrypcją Pochodzący z Bergamo papież mówił wtedy: To „Francesco Nullo”. Z tyłu cokołu umieszczono Polska i jej losy, często nieszczęśliwe, ale zawsze napis: ur. w Bergamo 11 marca 1826 r. Garibald- natchnione ideą, kształtowały w nas chęć do pracy czyk, bojownik o niepodległość i zjednoczenie Italii, i poświęcenia dla innych. Mówiono nam też, że walczył za wolność Polski w Powstaniu Stycznio- w dalekiej Polsce, w obronie wolności waszego kra- wym i poległ w bitwie pod Krzykawką dnia 5 maja ju, życie poświęcił nasz rodak, pochodzący z naszego 1863 r.45 Bergamo, nazwiskiem Francesco Nullo. Mówicie Podczas okupacji, ze zrozumiałych względów, mi, że odrodzona Polska postawiła temu szlachet- nie zorganizowano w 1943 roku na terenie ziemi nemu pułkownikowi pomniki; jego nazwiskiem olkuskiej żadnych obchodów związanych z 80. nazwała ulice. (…) Muszę wam też powiedzieć, że rocznicą Powstania Styczniowego i śmierci Nullo. proboszcz, który mnie chrzcił, nazywał się również Podobnie nie udało mi się natrafić na wzmian- Nullo. Był prawdopodobnie z rodziny bohaterskiego ki prasowe z 1953 roku, opisujące obchody 90. pułkownika. Bo i on nazywał się, co prawda Nullo, rocznicy bitwy pod Krzykawką. Postać Francesco a to słowo w waszym języku oznaczaj małe „nic”, Nullo została przypomniana w 1962 roku przez ale on to dał nam, swoim nauczaniem, swym przy- papieża Jana XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli), kładem, podstawy prawdziwie chrześcijańskiego podczas audiencji udzielonej biskupom polskim. życia46.

45 Tamże, s. 274, 275. 46 A. Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch,

38 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Z wielkim rozmachem zorganizowano nato- dziewając się oficjalnych delegacji, chyba po raz miast w 1963 roku uroczystości związane z setną pierwszy po wojnie uporządkowały Stary Cmen- rocznicą bitwy pod Krzykawką i śmierci pułkow- tarz, na którym znajduje się grób Nullo. Ponoć nika Nullo. Odbyły się one nie tylko w Olkuszu nawierzchnię asfaltową na krótkim odcinku ulicy i Krzykawce, ale także w Krakowie i Warsza- wzdłuż zachodniego muru cmentarza kładziono wie. W dniu 8 maja w Muzeum Historycznym dzień przed uroczystościami. Nie będzie wielką w Warszawie otwarto wystawę, poświęconą stu- przesadą stwierdzenie, iż to konieczność zadbania leciu Powstania Styczniowego, w której nie za- o grób Nullo uratowała cmentarz przed całkowitą brakło informacji o Francesco Nullo oraz innych dewastacją i zniszczeniem. ochotnikach z Włoch. Uroczystości, jakie odbyły O ile jednak władze miasta zaraz po wojnie się w Olkuszu i Krzykawce, szeroko opisywała niezbyt pamiętały o grobie Nullo i cmentarzu, prasa. W uroczystościach wzięła udział prawie to pamiętali mieszkańcy. Przez wiele lat pomni- 60-osobowa delegacja z Bergamo, z burmistrzem kiem Nullo opiekowała się olkuszanka Stefa- Constantino Simoncinim na czele. Jak donosi- nia Szyszkowska, wdowa po kpt. Konstantym ły gazety, w składzie włoskiej delegacji byli po- Szyszkowskim ps. Kruk. Przed wojną był on tomkowie rodziny Nullo oraz innych ochotni- komendantem Państwowego Urzędu Wycho- ków, którzy walczyli w Powstaniu Styczniowym. wania Fizycznego i Przysposobienia Wojsko- Z kolei ówczesne władze reprezentował Lucjan wego (WFiPW) powiatu olkuskiego. Podczas Motyka, I sekretarz KW PZPR w Krakowie. kampanii wrześniowej był dowódcą 3 kompanii W uroczystościach wziął także udział przedstawi- „Siewierz” Batalionu Obrony Narodowej „Ka- ciel ambasady włoskiej i konsul ZSRR w Krako- towice”. Na początku okupacji zaangażował się wie. w działalność konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Uroczystości rozpoczęły się od złożenia wień- Polski (był dowódcą Obwodu Olkusz SZP) i Or- ców na grobie Nullo w Olkuszu i Andrieja Po- ganizacji Orła Białego, a następnie objął funkcję tiebni w Pieskowej Skale. Pod grobem Nullo pierwszego komendanta obwodu Związku Walki włoscy goście posadzili cztery cisy przywiezione Zbrojnej Olkusz. Pełnił ją krótko, do maja 1940 z Bergamo (nie przetrzymały w naszym klimacie). roku, kiedy został aresztowany. Bardzo prawdo- Na murku przed pomnikiem wmurowano tabli- podobne, że Szyszkowski jako oficer rezerwy był cę z napisem: Posadziliśmy te drzewa pochodzące w gronie inicjatorów budowy pomnika w Krzy- z naszych wzgórz, ażeby/duch naszej Ojczyzny kawce. przeniósł/ się tu wzrastał i otaczał mogiłę/ France- Główne uroczystości 150. rocznicy śmier- sco Nullo/ burmistrz/ Costantino Simoncini/5 maja ci Nullo odbyły się właśnie pod pomnikiem 1963. Po prawej stronie pomnika na niewielkim w Krzykawce. W strugach ulewnego deszczu przebie- murku umieszczono kamienną tablicę z napi- gał wiec w Krzykawce, który zgromadził ok. 7 tysięcy sem: Ziemio/bądź matką/ prochom/ bohaterów/ osób. W manifestacji wzięły udział obok miejscowego poległych/ za wolność/twoją. Warto nadmienić, społeczeństwa liczne delegacje z sąsiednich powiatów. że przed uroczystościami władze Olkusza, spo- Honorowymi gośćmi byli przedstawiciele Bergamo. Bardzo efektownie prezentowali się strażnicy miejscy Warszawa 1970, s. 6.

Ilcusiana • 8 • 2013 39 Jacek Sypień

Il. 24. Uroczystości setnej rocznicy śmierci pułkownika Francesco Nullo na cmentarzu w Olkuszu i Krzykawce. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

Il. 25. Uroczystości setnej rocznicy śmierci pułkownika Francesco Nullo na cmentarzu w Olkuszu i Krzykawce. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu

40 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej z Bergamo. Burmistrz tego miasta Constantino Si- wejściu do budynku szkoły i posadził przed szkołą moncini przekazał burmistrzowi Olkusza Tade- cisy przywiezione z Bergamo. Podczas uroczysto- uszowi Trzcionkowskiemu proporzec pamiątkowy ści krakowski artysta plastyk Mieczysław Wątorski i medalion. Dary te znalazły miejsce w Muzeum przekazał szkole obraz „Pułkownik Nullo w bitwie Regionalnym PTTK w Olkuszu. Zarząd Okręgu pod Krzykawką, 5 maja 1863 roku”. PTTK w Krakowie zorganizował wielki zlot turystów Szkoła została oddana do użytku dwa lata wcze- do Krzykawki i Olkusza. Uczestnicy wzięli udział śniej, we wrześniu 1961 roku. Jak można przeczy- w uroczystościach rocznicowych. Muzeum Regionalne tać w szkolnych kronikach, w ramach przygotowań PTTK w Olkuszu zorganizowało wystawę okolicz- do uroczystości nadania imienia, w których miały nościową. Znaczną pomoc w tym przedsięwzięciu wziąć udział władze wojewódzkie i zagraniczni go- okazały muzea historyczne Warszawy i Krakowa ście, znalazły się pieniądze na zagospodarowanie - taka relacja ukazała się na łamach wydawanego otoczenia szkoły, które wcześniej tonęło w błocie. w Krakowie „Dziennika Polskiego”47. Dwa lata później, w czerwcu 1965 roku, odby- Włoscy goście odwiedzili także grób porucz- ło się uroczyste przekazanie szkole sztandaru, na nika Elii Marchettiego na cmentarzu w Chrza- którym wyhaftowano imię i nazwisko patrona. nowie. Marchetti, który walczył w oddziale Nul- Sztandar służył szkole przez 30 lat. Nowy sztandar, lo i został ranny w bitwie pod Krzykawką, został na którym widnieje także popiersie Nullo, został przewieziony do Chrzanowa, gdzie zmarł. W ra- przekazany szkole 5 maja 1999 roku. Jednym ze mach obchodów na Uniwersytecie Jagiellońskim szkolnych symboli jest hymn „Pieśń o pułkowniku odbyła się sesja naukowa, podczas której prof. dr Nullo”, który powstał w 1983 roku (słowa Edward Henryk Batowski wygłosił referat pt. „Francesco Gawarecki, muzyka Zofia Szczepańska). Innym Nullo i rewolucyjna współpraca polsko-włoska symbolem była tarcza szkolna, a obecnie logo szko- w okresie Powstania Styczniowego”. Z kolei bur- ły, którego autorem jest Beniamin Maciej Bujas49. mistrz Bergamo mówił o włosko-polskich kontak- tach w dziedzinie nauki, kultury i sztuki48. Wracając jednak do głównego nurtu obcho- Dzień przed oficjalnymi obchodami odbyła dów bitwy pod Krzykawką. Zorganizowany się uroczystość nadania imienia Francesco Nullo w 1963 roku zlot turystyczny okazał się na tyle olkuskiej Szkole Podstawowej nr 4. Jeszcze przed atrakcyjną imprezą, iż od 1970 roku rokrocznie uroczystościami zmieniono nazwę ulicy, przy któ- olkuski oddział PTTK i Komenda Hufca ZHP rej znajduje się szkoła, z wcześniejszej Augustiań- im Bohaterów Powstania Styczniowego w Olku- skiej na Francesco Nullo. W uroczystościach wzięła szu organizują rajdy, bądź złazy turystyczne, któ- udział delegacja z Bergamo z burmistrzem Con- re kończą się na polanie pod pomnikiem Nullo. stantino Simoncinim, który podziękował miesz- W 110. rocznicę bitwy w maju 1973 roku na kańcom Olkusza za opiekę nad grobem swego ro- miejscu bitwy odbył się biwak powstańczy, zor- daka, podarował szkole proporzec od mieszkańców ganizowany przez PTTK. W 1983 roku, w 120. Bergamo oraz odsłonił marmurową tablicę przy

47 „Dziennik Polski”, 20 maja.1963. 49 „Jak potok płynie czas”. 50 lat Szkoły Podstawowej nr 4 im. Francesco Nullo w Olkuszu, red. A. Knapik, K. Skalska, 48 „Trybuna Ludu”, 5 maja 1963. Olkusz 2011, s. 8-12, 41-43.

Ilcusiana • 8 • 2013 41 Jacek Sypień

Il. 26. Uroczystość nadania imienia płk. Francesco Nullo olkuskiej Szkole Podstawowej nr 4. Olkusz 4 maja 1963 r. Arch. Szkoły Podstawo- wej im. Francesco Nullo w Olkuszu

Il. 27. Uroczystość nadania imienia płk. Francesco Nullo olkuskiej Szkole Podstawowej nr 4. Olkusz 4 maja 1963 r. Arch. Szkoły Podstawo- wej im. Francesco Nullo w Olkuszu

42 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej rocznicę bitwy, odbył się organizowany przez olkuski hufiec ZHP trzydniowy Rajd „Śladami Bohaterów Powstania Styczniowego”. Jednym z pomysłodawców i organizatorów rajdów był Józef Siwiński, pracujący podówczas w olkuskim Hufcu ZHP (którym kierował historyk z wy- kształcenia i zamiłowania, hm. Wojciech Bocz- kowski). Podobne rajdy, cieszące się sporą popularno- ścią (kilkuset uczestników), były organizowane do 1985 roku. W 1970 roku nakładem wy- dawnictwa Nasza Księgarnia ukazała się książka „Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch” autor- stwa Adama Ostrowskiego. Publikacja trafiła do większości bibliotek publicznych w powiecie ol- kuskim, stanowiąc cenne źródło wiedzy na temat płk. Nullo. Nadal jednak brakowało spójnego opracowania, pokazującego przebieg Powstania Il. 28. Popiersie Francesco Nullo w SP 4

Il. 29. Sztandar Szkoły Podstawowej nr 4 im. Francesco Nullo w Olkuszu. Fot. Arch. SP 4

Ilcusiana • 8 • 2013 43 Jacek Sypień

Il. 30. Olkuscy harcerze podczas uroczystości przy pomniku Nullo w Krzykawce. Przełom lat 50-tych i 60-tych XX wieku. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu Styczniowego na ziemi olkuskiej. W pewnym rocznicę śmierci Francesco Nullo. Obchody stopniu tę lukę wypełniła publikacja „Dzieje trwały od 6 do 9 maja i odbywały się w Olkuszu Olkusza i regionu olkuskiego”, która ukazała się i Krzykawce. W uroczystościach wzięła udział w 1978 roku. delegacja z włoskiego Bergamo. Wieczorem, po Dla uczczenia 120. rocznicy bitwy, 5 maja wizycie w olkuskiej SP 4, odbyła się uroczystość 1983 roku w olkuskim Domu Kultury odbyła pod grobem Nullo, gdzie przy światłach pochod- się uroczysta wieczornica, zorganizowana przez ni wysłuchano okolicznościowych przemówień wydział kultury UMiG Olkusz, Komendę Huf- i złożono kwiaty oraz odbyła się część artystycz- ca ZHP oraz Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Ol- na. Następnego dnia odbywały się uroczystości kuskiej. Z kolei w 1988 roku w olkuskim Mu- pod pomnikiem w Krzykawce, a ważnym mo- zeum Regionalnym PTTK zorganizowano wy- mentem było nadanie imienia pułkownika Fran- stawę „Powstanie Styczniowe na ziemi olkuskiej cesco Nullo Szkole Podstawowej w Krzykawie. - w 125. rocznicę”. Wśród całego szeregu imprez, towarzyszących W 1993 roku uroczyście obchodzono 130. obchodom, warto wspomnieć o koncercie ga-

44 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej lowym Zespołu Pieśni i Tańca Uniwersytetu cowały tak wielką liczbą publikacji. Poza jednod- Jagiellońskiego „Słowianki”, finale konkursu niówką „Tu zginął Nullo”, wydaną przez władze „Italia”, czy koncercie organowym w koście- Bolesławia i miejscowy GOK, katalogami wystaw le św. Andrzeja w Olkuszu. W programie kil- oraz szeregiem artykułów w prasie lokalnej („Prze- kudniowych uroczystości znalazła się m.in. gląd Olkuski”, „Żółty Jeż”), należy wspomnieć wystawa „Pamięć Powstania Styczniowego na o całym szeregu wydawnictw okolicznościo- ziemi olkuskiej”, zorganizowana w olkuskim wych. Olkuski Oddział PTTK wydał serię wi- Muzeum Regionalnym PTTK, wystawa fila- dokówek o tematyce powstańczo-regionalnej: telistyczna związana z Powstaniem Stycznio- „Bitwa pod Krzykawką”, „Pomnik Francesco wym w olkuskim Domu Kultury, czy wystawa Nullo w Olkuszu”, „Pomnik Francesco Nullo malarstwa Marii Płonowskiej ze zbiorów Kin- w Krzykawce”, „Zabytkowy dworek w Krzykaw- gi oraz Ignacego Kościńskich, jaka odbyła się ce”, „Stary dąb w Krzykawce”, „Orzeł ze sztan- w pawilonie wystawowym przy ul. Szpitalnej daru powstańczego”. Z kolei Gminny Ośrodek w Olkuszu. Kultury w Bolesławiu wydał reprodukcję obrazu Po raz pierwszy obchody rocznicowe zaowo- „Bitwa pod Krzykawką”, namalowanego przez

Il. 31. Obchody 130 rocznicy bitwy pod Krzykawką. 1993 rok. Fot. Arch. Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej

Ilcusiana • 8 • 2013 45 Jacek Sypień

Il. 32. Obchody 130 rocznicy bitwy pod Krzykawką. 1993 rok. Fot. Arch. Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej

46 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Witolda Musiałka według obrazu Juliusza Kos- Mimo upływu lat wydawnictwo to pozostaje saka. najpełniejszą publikacją monograficzną dotyczą- Uroczystości 130. rocznicy bitwy pod Krzy- cą Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej50. kawką i śmierci pułkownika Francesco Nullo Przy organizacji obchodów rocznicowych były organizowane przez Zarząd Miasta i Gmi- w 1993 roku brali czynny udział członkowie za- ny w Olkuszu, Zarząd Gminy w Bolesławiu wiązanego w Olkuszu w 1991 roku Towarzystwa oraz Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Włoskiej, Przyjaźni Polsko-Włoskiej im. Francesco Nullo. oczywiście we współpracy z PTTK, Miejskim Towarzystwo to działało w naszym kraju jeszcze Ośrodkiem Kultury i szkołami. w okresie międzywojennym i wznowiło swą Swego rodzaju pokłosiem tych uroczystości działalność po 1945 roku. Od 1965 roku pre- było opracowanie i wydanie drukiem książki zesem Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej „Pamięć Powstania Styczniowego na ziemi ol- był znany pisarz Jarosław Iwaszkiewicz. Towa- kuskiej” autorstwa Józefa Liszki. Trwające pra- wie dwa lata prace nad zebraniem materiałów 50 Tematyka Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej i opracowaniem liczącej przeszło czterysta stron była poruszana w cyklu Przewodników po ziemi olku- skiej autorstwa Olgerda Dziechciarza, które ukazywały publikacji zakończyły się w maju 1995 roku, się w latach 1999-2002. Publikacje ukazywały się w sto- a książka została wydana drukiem w 1996 roku sunkowo niewielkim nakładzie, nie doczekały się wzno- wień (poza Przewodnikiem po Olkuszu), a ich nakład jest przez Miejski Ośrodek Kultury w Bukownie. dawno wyczerpany.

Il. 33. 1988 rok. Olkuscy społecznicy wraz z wycieczką pod pomnikiem Nullo w Krzykawce. Fot. Arch. Towarzystwa Przyjaźni Polsko Wło- skiej

Ilcusiana • 8 • 2013 47 Jacek Sypień rzystwo miało szereg oddziałów terenowych. skiego Towarzystwa połączyli się z olkuskim, Jego działalność osłabła w latach 80-tych XX a prof. Narębski, weteran spod Monte Cassino, wieku. Pod koniec lat 80-tych ówczesny pre- jest wiceprezesem TPPW. Dzięki działaniom zes Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej Towarzystwa dwukrotnie odnawiano grób Nul- w Krakowie, prof. Wojciech Narębski, komba- lo na olkuskim cmentarzu. Od początku swej tant II Korpusu, kierował do Olkusza i Krzy- działalności Towarzystwo jest organizatorem kawki włoskie grupy, zainteresowane posta- lub współorganizatorem (we współpracy z sa- cią Francesco Nullo. Rolę przewodników po morządami Olkusza i Bolesławia) dorocznych, regionalnej historii pełnili olkuscy działacze majowych obchodów rocznicowych w Olkuszu społeczni ze środowisk harcerskich i krajoznaw- i Krzykawce. Także dzięki staraniom Towarzy- czych PTTK. stwa został odnowiony mur, oddzielający ka- Te spotkania zaowocowały powstaniem tolicką część cmentarza od prawosławnej, któ- w 1991 roku w Olkuszu Towarzystwa Przyjaźni ry przybrał formę Ściany Pamięci. Dokładnie Polsko-Włoskiej, którego prezesem został Wik- 7 września 1997 roku na Ścianie Pamięci odsło- tor Burakowski51. Z czasem członkowie krakow- nięto tablice, poświęcone żołnierzom polskim - mieszkańcom ziemi olkuskiej, którzy polegli 51 Działalność Towarzystwa została szczegółowo opisana we Włoszech w latach 1943-44. Tablice zostały w publikacji: 20 lat Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Wło- skiej 1991-2011 autorstwa Wiktora Burakowskiego, wy- ufundowane przez TPPW. Niespełna dwa lata danej w 2011 roku w Olkuszu.

Il. 34. 1997 rok. Odsłonięcie tablic na Ścianie Pamięci olkuskiego Starego Cmentarza. Fot. Arch. Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Włoskiej

48 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej później, 9 maja 1999 roku, odsłonięto tablice riusz Rzepka oraz burmistrz Bergamo Roberto poświęcone Włochom poległym w 1863 roku Bruni. Przedstawiciele Olkusza, wśród których w walkach o niepodległość Polski. Na kolejnych, nie zabrakło przewodniczącego rady miejskiej wmurowanych w 2000 roku tablicach upamięt- Jana Kucharzyka oraz Wiktora Burakowskiego niono mieszkańców ziemi olkuskiej, w tym (prezesa Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Wło- żołnierzy ochotniczego V Batalionu Strzelców skiej), wzięli udział w uroczystościach obcho- Olkuskich im. Płk. Francesco Nullo, poległych dów 146. rocznicy śmierci pułkownika Nullo w walkach o niepodległość w latach 1918- i złożyli wiązanki kwiatów pod jego pomni- 192052. kiem. W 2003 roku, na wniosek Towarzystwa, zo- Bergamo nie jest jedynym włoskim miastem, stało powołane Centrum Pamięci Braterstwa z którym łączą Olkusz więzy partnerskie. W maju Broni Polski i Włoch. Dzięki długoletnim zabie- 2008 roku we włoskim Pontenure burmistrz gom Towarzystwa, 5 maja 2009 roku w Berga- Olkusza Dariusz Rzepka wspólnie z burmistrz mo miało miejsce formalne podpisanie umowy Pontenure Angelą Fagnoni podpisali umowę o partnerstwie Olkusza i Bergamo. Akt umowy o partnerstwie miast. Inicjatorką nawiązania kon- partnerskiej podpisali burmistrz Olkusza Da- taktów partnerskich była mieszkająca w Ponte- nure, a pochodząca z Olkusza Teresa Musiał Ca- 52 J. Sypień, Stary cmentarz w Olkuszu, (w:) „Ilcusiana”, Ol- sali. W tekście umowy można znaleźć odniesie- kusz 2010, nr 2.

Il. 35. Podpisanie umowy z Bergamo i Pontenure

Ilcusiana • 8 • 2013 49 Jacek Sypień

Il. 35. Podpisanie umowy z Bergamo i Pontenure nia do wielowiekowej tradycji przyjaźni pomiędzy czyć o niepodległość Polski i za to oddał życie, narodem włoskim i polskim, wspólnej tradycji walk rozpoczęli w Olkuszu społecznicy, dla których o wyzwolenie i zjednoczenie, wspomina się tak- Powstanie Styczniowe było czymś wciąż żywym że, iż w Olkuszu znajduje się miejsce spoczynku w pamięci - było doświadczeniem pokolenia garibaldczyka pułkownika Francesco Nullo oraz ich ojców. A jak jest dzisiaj? Dlaczego trzeba jego towarzyszy poległych w walkach o wyzwolenie pamiętać o pułkowniku Nullo i innych boha- Polski. terach Powstania Styczniowego? Sądzę, że takie pytanie warto zadać olkuskiej młodzieży szcze- * gólnie teraz, w 150. rocznicę Powstania. Może zachęci to młodych olkuszan do samodzielnych Połączył nas Nullo. W pewnym sensie współ- przemyśleń i pewnej refleksji historycznej. Nie praca Olkusza z włoskimi miastami Bergamo wiem, czy znajdą odpowiedzi na pytania, jakie i Pontenure ma swoje korzenie w historii, czyli sobie postawią, ale ważne, że zaczną je stawiać. walce i śmierci pułkownika Nullo podczas Po- Cieszę się, że kontakty mieszkańców i władz wstania Styczniowego. Kultywowanie pamięci Olkusza oraz włoskich miast partnerskich nie o bohaterskim Włochu, który przybył, aby wal- ograniczają się do udziału w rocznicowych ob-

50 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

Il. 36. Uroczystości 68 rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Naro- dowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-3480-1

Il. 37. Uroczystości 68 rocznicy śmierci płk. Francesco Nullo z udziałem delegacji włoskich automobilistów. 19 czerwca 1931 r. Zbiory Naro- dowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-U-4509-2

Ilcusiana • 8 • 2013 51 Jacek Sypień chodach i oficjalnych wizytach. Współpraca jest Bibliografia żywą i ciągle zmieniającą się barwną materią, a jej kształt zależy od ludzi, którzy chcą ją roz- Źródła i periodyki: wijać. Dzisiaj na tę współpracę składają się pu- • „Czas”, 1863, nr 103, 105. blikacje książkowe, konferencje, wystawy, kon- • „Dziennik Polski”, 20.05.1963. certy, a przede wszystkim wzajemne spotkania, • „Ilcusiana”, Olkusz 2010, nr 2. dzięki którym mamy się okazję poznać. Czasa- • „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 20.06.1931, mi mówi się o „bagażu historii”. Sądzę, że taki nr 167; 21.06.1931, nr 168; 22.06.1931, nr 170; bagaż warto nieść przez życie. 11.05.1932, nr 129; 12.05.1932, nr 130; 13.05.1932, nr 131; 18.05.1932, nr 136; 19.05.1932, nr 137; 24.01.1933, nr 24; 15.12.1937, nr 546. • „Kronika Powiatu Olkuskiego”, 01.02.1917, nr 2. • „La rivista di Bergamo”, maj 1923, r. II, nr 17. • Teczka „Powstanie Styczniowe”, sygn. 653, Archi- wum Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu. • „Trybuna Ludu”, 05.05.1963. • „Wiadomości Polskie”, Cieszyn 01.02.1915, nr 12 i 13.

Opracowania: • Burakowski Wiktor, 20 lat Towarzystwa Przyjaźni Polsko Włoskiej 1991-2011, Olkusz 2011. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, pod red. Feliksa Kiryka i Ryszarda Kołodziejczyka, Warszawa-Kra- ków 1978. • Dzieje Sławkowa, red. Feliks Kiryk, Kraków 2001. • Eckert Marian, Historia Polski 1914-1939, Warsza- wa 1990. • Firlej-Bielańska Karolina, Nullo i jego towarzysze, Warszawa 1923. • „Jak potok płynie czas”. 50 lat Szkoły Podstawowej nr 4 im. Francesco Nullo w Olkuszu, red. Agata Kna- pik, Katarzyna Skalska, Olkusz 2011. • Kieniewicz Stefan, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1972. • Liszka Józef, Kartki z dziejów gminy Bolesław, Bo- lesław 1998. • Liszka Józef, Pamięć Powstania Styczniowego na zie-

52 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej

mi olkuskiej, Bukowno 1996. • Ostrowski Adam, Francesco Nullo. Bohater Polski i Włoch, Warszawa 1970. • Twaróg Janina Barbara, Polskie Towarzystwo Krajo- znawcze, Oddziały 1908-1950 na terenie wojewódz- twa małopolskiego (wg stanu wiedzy z 2003 r.). • Wiatrowski Antoni, Ilustrowany przewodnik po zie- mi olkuskiej, Olkusz 1938. • Wiśniewski Jan, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, Marjówka Opo- czyńska 1933.

Źródła internetowe: • powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl • pl.wikipedia.org • it.wikipedia • Narodowe Archiwum Cyfrowe (nac.gov.pl) • Małopolska Biblioteka Cyfrowa (mbc.malopolska. pl)

Ilcusiana • 8 • 2013 53 54 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

Ilcusiana • 8 • 2013 55 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

Celem niniejszej publikacji jest rekonstrukcja który pod dowództwem Jana Kozietulskiego losów uczestników powstań narodowych, którzy, (1778-1821) lub Tomasza Łubieńskiego (1784- choć nie zawsze urodzeni w Olkuszu bądź blisko 1870) brał udział w walkach Legionów Polskich z nim związani, są pochowani na olkuskich cmen- w Hiszpanii za czasów Napoleona Bonaparte tarzach. Założeniem tej prezentacji jest ukazanie i według relacji swego zięcia - Alojzego Procne- życia i walki naszych współobywateli na prze- ra - był uczestnikiem szarży pod Somosierrą (pol. strzeni wieku XIX - między innymi ze względu Samosierrą)3, urodził się jako syn Pawła i Elżbie- na tegoroczne obchody 150-tej rocznicy powsta- ty Duchanowskich. Duchanowscy byli rodziną nia styczniowego. Mamy nadzieję, że artykuł ten szlachecką i pod koniec XVIII wieku mieszkali sprawi, iż niszczejące na olkuskich cmentarzach w powiecie lelowskim województwa krakowskie- pomniki nagrobne będą świadectwem, że Pola- go. Pieczętowali się, tak jak Duchnowscy, herbem ków pod zaborami cechowały „to samo w każdym Drzewica, przy czym pokrewne rody także herba- pokoleniu poświęcenie, porywczość, śmiałość po- mi Rogala, Rawicz i Pobóg. suwająca się nieraz do płochości, też same cnoty Według aktu urodzenia Marcin przyszedł na osobiste i publiczne1”. Wybrano tu sylwetki tych, świat pod koniec roku 1787 w dworze Mrzygłód którzy zostali w dużej mierze zapomniani, o ich (w tabeli parafialnej jego nazwisko widnieje na życiu oraz udziale w walkach wiadomo niewiele pozycji 13 od końca spisu aktu urodzeń za rok (nawet miłośnicy historii regionalnej znają jedy- 1787). Ojciec Marcina, Paweł, w ostatniej ćwierci nie ich skąpe dane biograficzne). XVIII wieku z pewnością mieszkał w Mrzygłodzie Wyjaśnić przy tym trzeba, że ich losy są tu re- (obecnie dzielnicy Myszkowa) i był zatrudniony konstruowane według metodologii nauki historii, w dobrach J.P. Borzęckiej, podstoliny koronnej, jaka obowiązuje w takich wypadkach (braku źró- gdzie pełnił funkcję zarządcy i ekonoma (relacja deł) w mediewistyce i badaniach nad antykiem.2 źródłowa z 1791 roku wskazuje, że urodził się w roku 1751). Według spisu ludności parafii Marcin Stanisław Duchanowski (1787-1863) mrzygłodzkiej z roku 1791, Paweł Duchanow- Pogrzebany na Starym Cmentarzu w Olku- ski miał wtedy lat 40, jego żona Elżbieta - 34, szu Marcin Stanisław Duchanowski, szwoleżer, a ich dzieci: Andrzej, Marcin, Jakub i Antoni - odpowiednio po 2, 4, 8 i 13 lat (co potwierdza 1 M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831, Berlin-Poznań 1863, t. 1, s. 2. 2 Por.: E. Wipszycka, O starożytności polemicznie, Wiedza 3 Por.: A. Procner, List do T. Korzona z „Przeglądu Histo- Powszechna, Warszawa 1994, s. 7-14, 118, 140, 246; rycznego” z 1906 roku (wg:) M. Procner, Rodzina Józefa H. Grala, Sztuka spekulacji, [w:] „Mówią Wieki”, nr Procnera i jej związki z Żyrardowem, [na:] www.forumzy- 11/2000. rardow.pl.

56 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach akt urodzenia Duchanowskiego)4. Najmłodszy Również wspomniany wcześniej Paweł Tech- z nich - Andrzej, uczestniczył w powstaniu li- mański (pozycje listy nr 280 i 4844) nie widnie- stopadowym i dosłużył się stopnia majora w 9. je tam jako Techmański, a Tachmański. Można Pułku Strzelców Pieszych „formacji krakowskiej”. przypuszczać, że w przypadku Marcina Ducha- Został odznaczony orderem Virtuti Militari5. nowskiego również popełniono błędy nie tylko W księgach parafialnych znajdujemy infor- w nazwisku, ale i imieniu. Należy wziąć pod uwa- mację, że Paweł Duchanowski został chrzestnym gę fakt, iż niegdyś wszelkie dokumenty spisywa- urodzonego 1 lutego 1789 roku Pawła Tech- ne były odręcznie (zapis więc był niewyraźny), mańskiego, syna swoich szlacheckich sąsiadów a spisu dla wojsk napoleońskich dokonywali i krewnych - Stefana i Teresy Techmańskich. Pa- Francuzi, którzy mieli trudności z prawidłowym weł Techmański urodził się w Krzemiędze (Krze- pisaniem polskich nazwisk, możemy więc przy- miendze? - obecnie w granicach Poręby k. Zawier- jąć, że Duchanowski i Duchnowski to ta sama cia), a zmarł 30 sierpnia 1855 roku w Wierzbów- osoba - zwłaszcza, że na osobę Mateusza Duch- ce (powiat parczewski na Lubelszczyźnie). Obie nowskiego nie natrafiliśmy w innych dokumen- rodziny reprezentowały ówczesne ziemiaństwo tach! Założyć też można, że - ze względu na to, małopolskie i były z pewnością spokrewnione iż Paweł Duchanowski (ojciec Marcina), jako (parentibus generosis6), stąd też synowie obu, jako żołnierz lokalnych oddziałów pospolitego rusze- szwoleżerowie, brali udział w tej samej bitwie pod nia szlacheckiego, w roku 1794 pod Mrzygłodem Somosierrą (Paweł Techmański był porucznikiem brał udział w operacji wojskowej Tadeusza Ko- 4. Pułku Ułanów Wojsk Polskich, a Marcin Du- ściuszki w jego drodze do Warszawy - syn odzie- chanowski walczył tam w tym samym czasie). dziczył po ojcu silne uczucia patriotyczne. Można Podczas sławetnej szarży nasz bohater miał 21 lat. też przyjąć, że Duchanowski brał czynny udział Zaznaczyć jednak trzeba, iż w opublikowanym w całej kampanii napoleońskiej w Hiszpanii7. Nie spisie szwoleżerów gwardii z lat 1807-1815 (roz- ma jednak pewności, czy Marcin Duchanowski szerzony spis podaje Robert Bielecki w publikacji brał udział w samej szarży pod Somosierrą, czy „Szwoleżerowie Gwardii. I słynne pułki polskie” znajdował się w oddziałach zabezpieczających z 1996 roku) nazwisko Marcina Duchanowskie- pole bitwy. Niepewność zrodziła się po przeczy- go nie widnieje! Na liście, pod pozycją nr 552, taniu publikacji A. Martiniena - zbioru i spisu znajduje się natomiast Mateusz Duchnowski. żołnierzy rannych i poległych podczas kampanii napoleońskich z lat 1805-18158. W spisie tym 4 Por.: Rejestr ludności chrześcijan w parafii mrzygłodzkiej ponownie nie widnieje nazwisko Marcina Du- w Województwie Krakowskim w powiecie lelowskim (...) spisany dnia 31 stycznia 1791 roku, [wg] www.techman- chanowskiego (brak również nazwiska Mateusza ski.eu; Oblata Actus Traditionis ad Bona Mrzygłod, [nr] Duchnowskiego). Czyżby podczas całej kampanii 1073, AP na Wawelu. walczył i nie został chociaż ani razu ranny?! W ten 5 S. Tarnowski, Xięga pamiątkowa w 50 rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny dowódców i stabs-ofice- rów, tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej 7 Por.: A. Procner, op cit; R. Bielecki, Szwoleżerowie gwar- w tymże roku Krzyżem Wojskowym Vituti Militari ozdobi- dii. I słynne pułki polskie, Warszawa 1996, passim; www. nych, Lwów 1881. napoleon.org.pl; www.historia.org.pl. 6 Oblata Actus...; wypis jego aktu urodzenia z 1787 roku, 8 Por.: tegoż: Tableaux par corps et par batailles des offi- [wg:] www.techmanski.eu. ciers tues et blesses (suplement), Paris 1909, passim.

Ilcusiana • 8 • 2013 57 Dawid Konieczny, Sławomir Góra scenariusz wolno wątpić. Pod Somosierrą miały dzą Napoleona i w czasach Księstwa Warszaw- miejsce dwie szarże szwoleżerów. W tej drugiej, skiego źródła milczą. Wiemy jednak, że po roku pod wodzą Tomasza Łubieńskiego, nie było na- 1815, tj. w Królestwie Polskim, Marcin Ducha- wet rannych Polaków9. Przeglądając zbiór Marti- nowski był sekretarzem-referentem Wydziału niena, natrafiliśmy na nazwisko Duhan (11 regi- Edukacyjnego Komisji Rządowej Wyznań Reli- ment dragonów, porucznik, kawalerzysta), który gijnych i Oświecenia Publicznego pod zarządem został ranny w bitwie pod Hanau (Hesja) pod- Rady Administracyjnej nowopowstałego pań- czas niemieckiej kampanii napoleońskiej w 1813 stwa, tj. faktycznie - jego Naczelnika z ramienia roku. Czy człowiek o nazwisku Duhan (bywało, Aleksandra I, generała Józefa Zajączka (1752- że nazwiska przy spisie skracano) to nasz Marcin 1826). Według Tabeli Rang Piotra I z 1722 roku, Duchanowski? Możliwe, gdyż oddziały szwoleże- wówczas obowiązującej, Marcin Duchanowski rów będące pod rozkazami Napoleona Bonaparte był tzw. sekretarzem kolegialnym (ranga X od- walczyły i poniosły porażkę w bitwie pod Lip- powiadająca wojskowej szarży sztabskapitana). skiem, a w kilkanaście dni później, pod Hanau, „Przewodnik Warszawski” z roku 1826 podaje polscy szwoleżerowie wspaniałą szarżą otworzyli jego nazwisko i imię jako mieszkańca Warszawy, resztkom Wielkiej Armii drogę do Francji. Ze zamieszkałego w cyrkule 3, w jego wydziale 4, względu na meandry polityki Napoleona wobec na ulicy Gęsiej nr 2286 (od upadku powstania Legionów Polskich legioniści często zmieniali w gettcie warszawskim ulica ta nie istnieje, a na oddziały, a nawet formacje wojskowe. Wracając jej miejscu biegnie obecnie ulica M. Anielewi- do bitwy pod Somosierrą - doszło do niej 30 li- cza w dzielnicy Muranów)11. Ta sama publikacja stopada 1808 roku. Jej punktem kulminacyjnym podaje też, że Duchanowski pracował w swo- była brawurowa szarża polskich szwoleżerów na im ministerium na Krakowskim Przedmieściu pozycje hiszpańskie (z inicjatywy Kozietulskie- w Warszawie w Pałacu Rządowym pod numerem go), która zakończyła się wspaniałym sukcesem. 394 jako Sekretarz Dyrekcji Funduszy Edukacyj- Na dwuipółkilometrowym odcinku górskiej nych. Były legionista, według relacji źródłowych, drogi, wiodącej na szczyt masywu, uderzyła na pracował w swoim ministerstwie na zasadzie de- Hiszpanów licząca ok. 125 osób szarża szwoleże- cyzji kolegialnych i ze względu na organizację rów. Polacy ruszyli naprzeciw 16 działom artylerii ówczesnych agend rządowych zajmował się ca- i piechoty hiszpańskiej. Impet ich był tak gwał- łym szeregiem spraw spoza kategorii problemów towny, że artylerzyści nie zadali polskim szwole- edukacyjnych. Stąd wnosić należy, że od roku żerom wielkich strat, a ich obrona została rozbita. 1819 - tak jak jego kolega z resortu, Juliusz Stad- Wiktoria ta otworzyła wojskom napoleońskim nicki (1806-1863) - musiał w ramach prac swej drogę do Madrytu10. Komisji organizować osobny Wydział Cenzury, O dalszych losach Duchanowskiego pod wo- w którym Stadnicki pomagał jego szefowi, Stani-

9 Por.: L. Kaltenbergh, Za wolność naszą i waszą, Wydaw- nictwo MON, Warszawa 1968, s. 194, 198. 11 Por.: Przewodnik Warszawski, nakł. N. Glucksberg, War- szawa 1826, passim; A. Nowak, Komisja Rządowa lat 10 Por.: R. Bielecki, op cit, passim; M. Brandys, Kozietulski (1811-1814) 1815-1832 (1833-1866) - inwentarz zespo- i inni, Iskry, Warszawa 1982, s. 110 i n.; www.napoleon. łu archiwalnego PL 1/193; www.fr.wikipedia.org; www. org.pl. pl.wikipedia.org.

58 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach sławowi Grabowskiemu (1780-1845)12. Wydzia- i weryfikacji jako potencjalny „buntowszczik”, bo- ły Rady Administracyjnej obradowały gremialnie wiem od początku lat 20-tych XIX wieku władze i w składzie: dyrektor, referenci, sekretarz, Królestwa (na równi Rosjanie i Polacy) walczyły a uchwały zapadały tam większością głosów. z ruchem konspiracyjnym (patriotyczno-masoń- W roku 1827 Marcin Duchanowski, ze względu skim)14. O kłopotach Duchanowskiego z Komisją na swoje kompetencje, zajmował się kwestią dzie- Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji świadczy dziczenia praw do biblioteki zmarłego Ignacego „Obwieszczenie Komisji Województwa Mazo- Krasickiego (1735-1801), a to dlatego, że od roku wieckiego w dopełnieniu reskryptu” w „Gazecie 1810 Samuel Bogumił Linde (1771-1847) po- Warszawskiej” nr 330 z 1827 roku, gdzie poda- woływał się na ostatnią wolę arcybiskupa, chcąc no „Wykaz zalegających poświadczeń i rezolucji przejąć tę bibliotekę dla swego warszawskiego z dowodami (...) udzielonych, a dotąd przez oso- Liceum. Część tzw. „Aktu donacji” Krasickiego by interesowane (...) nie odebranych”. W wykazie zaginęła dopiero po roku 1831, ale już w 1827 tym znajduje się lista „nazwisk rezolucje odręcz- roku Duchanowskiemu nie udało się wyjaśnić tej nie mających” i „nazwisk osób, których dowody sprawy. Trybunał Królestwa Polskiego odprawił pozostają w Archiwum”, a na tej drugiej Marcin „wezwanie do Duchanowskiego”, które odeszło Duchanowski figuruje pod numerem 21. Fakt i zostało odebrane przezeń 3 grudnia tegoż roku, ten poświadcza, że, choćby ze względu na prze- a referat jego w tym zakresie sporządzony został szłość legionową, był osobą automatycznie po- już 25 października. Problemu tego Duchanow- dejrzaną dla władz i podlegającą nadzorowi pod ski nie wyjaśnił, bowiem część dokumentów kątem prawomyślności. Losy jego w tym czasie są prawdopodobnie wywiozły z Warszawy byłe oku- typowe dla pokolenia oświeconych bojowników pacyjne władze pruskie13. o wolną Polskę i żołnierzy Napoleona, którzy po Jak już wykazano, Duchanowski musiał współ- roku 1815 stopniowo tracili złudzenia co do tego, tworzyć cenzurę w Królestwie, a nawet wykony- że będą współrządzić we własnym państwie i że wać zlecenia w tym zakresie pod rządami senatora Aleksander I Romanow (1777-1825) jest władcą Mikołaja Nowosilcowa (1761-1838) i Wielkiego liberalnym wobec Polaków. Księcia Konstantego Romanowa (1779-1831), W tej sytuacji Duchanowski musiał, jak to tj. w sytuacji nasilającej się rusyfikacji. Sam, jak określał Adam Mickiewicz (1798-1855), pełzając wielu Polaków, podlegał nadzorowi policyjnemu milczkiem jak wąż, łudzić despotę15, by utrzymać się na urzędzie, co więcej - skutecznie, gdyż za-

12 Por.: Akta AGAD KRSW, sygn. 1256; Akta Wydziału warł małżeństwo i narodziły mu się dwie córki: Edukacyjnego Komisji Rządowej Wyznań Religijnych Zuzanna i Aleksandra. Zuzanna wyszła potem za i Oświecenia Publicznego (Królestwa Polskiego) za 24 stycznia 1824 - 4 stycznia 1827 (stan z 1922 roku); A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 4, opr. S. Kot i J. Hulewicz, wyd. F. Pieczątkowski i S-ka, Kraków 14 Por.: A. Brückner, op. cit. t. 3, Kraków 1931, s. 546 i n., 1946, s. 310, 311, 354, 355. t. 4, s. 274-281; M. Brandys, Niespokojne lata, Iskry, Warszawa 1975, s. 128, 221. 13 Por.: Akta Wydziału Edukacyjnego..., B. P. t. 4, s. 6767 v, t. 1, s. 65 r-65 v; S. Rygiel, Losy księgozbioru Ignacego 15 A. Mickiewicz, Do przyjaciół Moskali, [w:] Dziady, Elipsa, Krasickiego, [w:] „Exlibris. Pismo poświęcone bibliofilstwu Warszawa 1991, s. 276; F. Skoromowski, O nadużyciach polskiemu”, red. F. Podsiadecki, Zakład Narodowy im. policyji w państwie konstytucyjnym, „Gazeta Codzienna”, Ossolińskich, Lwów-Kraków 1922; www.kpbc.umk.pl. 14 maja 1819.

Ilcusiana • 8 • 2013 59 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Il. 1. Grób garibaldczyka Francesco Nullo na Starym Cmentarzu mąż za Romana Lipskiego, a ich córka - Jadwi- dowego, i że jego legionowa przeszłość w takiej ga (ur. 1861 r.) - prowadziła szkołę w Łowiczu przemianie intencji jego pracy mogła mu tylko (w roku 1889 wyszła za mąż za Alfonsa Karola dopomóc. Oczywiście, powodowało to zagroże- Starzyńskiego, ojca późniejszego prezydenta War- nie w zakresie pracy i osobistego bezpieczeństwa szawy Stefana Starzyńskiego). Aleksandra tuż po upadku powstania. Obie prawdy potwier- przed powstaniem styczniowym wyszła za Aloj- dzają pośrednio: popowstańcza carska amnestia, zego Procnera (1824-1918), którego przodkowie związana z kolejną weryfikacją Polaków carowi pochodzili z Austrii i od końca XIX wieku miesz- „przydatnych” oraz fakt, że nazwisko Marcina kali w Żyrardowie. Aleksandra została pochowa- Duchanowskiego figuruje na liście skazanych, na właśnie tam w roku 189616. zweryfikowanych i amnestionowanych przez no- O losach Duchanowskiego podczas powstania wego Namiestnika, hr. Iwana Paskiewicza-Ery- listopadowego wiemy niewiele. Jesteśmy pew- wańskiego (1782-1856), „z okazji poświęcenia ni, że z opisanych względów nadal pełnił swoją w Petersburgu pomnika Aleksandra I” we wrze- urzędową funkcję, tym razem dla Rządu Naro- śniu 1834 roku (listę tę podaje „Tygodnik Peters- burski” - gazeta urzędowa Królestwa nr 71 z 11 16 Por.: M. Procner, op. cit., passim.

60 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach września 1834 roku). Duchanowski został wtedy w języku polskim. Był to wielki sukces polskiej osądzony, skazany i amnestionowany „z łaski” kultury. Nasz referent wskazał nam tu pewny Paskiewicza w kategorii przestępstw politycznych psychologicznie rys swego charakteru: uporał „Jana Skalskiego” (Jan Skalski pochodził z Gali- się rozumnie i sprytnie z problemem nie do roz- cji austriackiej), co wskazuje na kontakty z oso- wiązania, bo żądający tych książek latami Linde bami spoza Królestwa lub bez stałego meldunku był szanowany jako naukowiec, lecz wzgardzony w Warszawie. „Winę” taką Paskiewicz uważał za i ośmieszony jako człowiek o bardzo trudnym przestępstwo polityczne, bowiem po powstaniu charakterze. listopadowym za takie „przestępstwo” można Marcin Duchanowski zajmował się również było uważać w Namiestnictwie zwykłe, niczym - jak przed powstaniem - planowaniem, opra- nie umotywowane podejrzenie (praktycznie - by- cowaniem i gromadzeniem wszelkich danych cie Polakiem). Okolicznością obciążającą Ducha- statystycznych w ramach pierwocin prac, z któ- nowskiego mógł być fakt, iż podczas powstania li- rych po tylu latach powstał Główny Urząd Staty- stopadowego jego ministerium kierował Joachim styczny. Jak widać z tego (mimo skąpych źródeł), Lelewel (1786-1861), tj. człowiek, którego nawet jego kwalifikacje i kompetencje były szerokie, władze powstańcze uważały za niebezpiecznego co potwierdza fakt, że od roku 1832, tj. po li- radykała (od 10 grudnia 1830 roku Duchanow- kwidacji Komisji Wojny, zajmował się też stale ski pracował też z bratem Lelewela - Protem)17. kwestiami wojskowymi, a zwłaszcza organizacją Na poprzednim stanowisku, w sytuacji wzmo- poboru (również w zakresie planistyki i statysty- żonej rusyfikacji i tępienia polskiej kultury po ki)18. Wyrażona wyżej ocena jego kompetencji roku 1831, Duchanowski zajmował się według i zakresu czynności w sytuacji, gdy po roku 1832 źródeł kwestią typowania z woli caratu książek stan wojenny w Królestwie stale był przedłużany, z bibliotek polskich w Warszawie do wywiezie- potwierdzona jest pośrednio przez źródła: w roku nia do Petersburga lub pozostawienia na miejscu. 1846, gdy przechodził na emeryturę, jej wysokość Problem ten wiązał się ze wspominanym sporem ustalono na 750 rubli srebrem rocznie, tj. sumę o bibliotekę Krasickiego z Lindem: Duchanowski jak dla Polaka bardzo wysoką na tle urzędników i inni pracownicy jego ministerium (Wydziału wyższych od niego rang (za: „Kurier Warszawski” Edukacji) zdołali, mimo podległości delegowa- nr 301 z 12 listopada 1846 r.). Najprawdopo- nym przez Paskiewicza naukowcom rosyjskim dobniej inne dokumenty dotyczące losów Du- ds. spraw wywozu książek, ocalić dla Warszawy chanowskiego z pierwszych lat popowstańczych w Bibliotece Publicznej wszystkie dublety ze zostały zniszczone w 1837 roku, gdy Komisja zbiorów arcybiskupa, do tego zaś prace teologicz- Rządowa Spraw Wewnętrznych wydała reskrypt, ne we wszystkich językach i wszystkie jego książki nakazujący agendom rządu przegląd akt, ich

18 Por.: R. Brandys, op. cit., s. 133, 134, ; A. Brückner, op. 17 Por.: M. Brandys, Czcigodni weterani, Iskry, Warszawa cit. , t. 3, s. 580, 583, 605, 611, 612; Akta Wydziału 1975, s. 119, 121, 214; R. Durand, Depesze z powstań- Edukacyjnego..., passim; H. Robińska, Jak dawniej archi- czej Warszawy 1830-1831, tłum. R. Bielecki, Czytelnik, wa urządzano, [w:] „Echa Przeszłości”, nr 3/2001, pas- Warszawa 1980, s. 52, 59, 190, 239, 245, 247; Z. Kra- sim; www.agad.archiwa.gov.pl ; J. Berger, Rys historyczny siński, Listy do Delfiny Potockiej, oprac. Z. Sudolski, PIW, powstania Głównego Urzędu Statystycznego, [na:] www. Warszawa 1975, t. 3, s. 176, 302, 324, 435. stat.gov.pl; www.wydawnictwo.uwm.edu.pl.

Ilcusiana • 8 • 2013 61 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Il. 2. Płyta nagrobna nieznanego powstańca imieniem JULIAN usuwanie, niszczenie albo przekazywanie służ- cję i zajął, jak jego przodkowie, gospodaro- bom wojskowym (reskrypt dotyczył też oskarżeń waniem na roli. Z listu z roku 1861 do jego wobec urzędników, a pisaliśmy już, że wcześniej późniejszego zięcia, Alojzego Procnera (był nasz legionista był skazany i ułaskawiony). Co do niegdyś urzędnikiem górniczym w Niwce wysokości jego emerytury wnosimy, że obejmo- - obecna dzielnica Sosnowca) wnosimy, że go- wała też ubezpieczenie: „asocjację” z tytułu wcze- spodarował w majątku ziemskim należącym śniejszej służby wojskowej, przyznawaną od roku do dóbr klasztoru kamedułów bielańskich 1824. Generał T. Łubieński pisał wtedy: (…) z Krakowa w Ryczówku (parafia Chechło) aprobuję tę asocjację wojskową dla wdów i wysłużo- koło Olkusza. Przygotował tam sobie dom, nych, życzyć by trzeba, żeby mogła być rozciągnięta w którym urodziły się dzieci jego córki Aleksan- do wszystkich urzędników rządowych19. dry (Jan - ur. 1863 r., Józef - ur. 1864 r. oraz bliź- Po przejściu na emeryturę Marcin Stanisław niaki: Antoni i Maria - ur. 1866 r.), ochrzczone Duchanowski, jak pośrednio wnioskujemy w Chechle. Pobyt w Ryczówku oznaczał dla ze skąpych źródeł, przeniósł się na prowin- niego próbę powrotu do rodzinnych trady- cji patriotyczno-ziemiańskich, zrozumiałą 19 Cyt. za: R. Brandys, op. cit., s. 279.

62 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach u starzejącego się byłego szwoleżera. Na de- w opisanej sytuacji, że wiekuista miłość to piekło cyzję tę wpłynęły też inne, oczywiste w tej Boże (...) nie wyrasta z pod kartoflii, spod ozimi- epoce, przyczyny. Pierwsza to terror car- ny, spod jarzyny24, gdy zaborca celowo prymi- ski, przechodzący jego pojęcie z przed roku tyzował stosunki gospodarcze na wsi, stosując 1830: walka rządu ze świadomością narodo- żałosne próby reform albo ekonomiczne błędy. wą (katolicką i ziemiańską), z polską oświatą W efekcie tego widziało się powszechnie, iż i gospodarką, a nade wszystko (co nas tu inte- u bram Warszawy 20-tu ludzi zmarłych, rzędem resuje) z polską inteligencją jako klasą urzędni- siedzących lub leżących, znaleziono z rana. Szli czą20 - Śmierć i Sybir za wszystko21. Druga łączy się ze wsi z transportem, zawierucha ich napadła z wolą sprawdzenia się w praktyce zarządu i zasnęli na wieki25. O tym okresie jego życia nie majątkiem ziemskim. Obie łączy fakt, że Du- wiemy poza tym już nic. chanowski odszedł z urzędu w toku prac nad Ostatnią pewną informację o Duchanowskim nowym (obostrzonym) kodeksem karnym, odnajdujemy w liście Alojzego Procnera (pocho- zapowiedzianym znacznie wcześniej, a mają- wany został w roku 1918 w Wieliczce) do histo- cym obowiązywać od 1 stycznia 1848 roku. ryka Tadeusza Korzona z roku 1906. Podaje on Kontekst historii każe datę przenosin Ducha- tam w związku z innymi kwestiami (powstania nowskiego do Ryczówka zbliżyć do roku 1846, styczniowego i pogrzebu Francesco Nullo) przy- gdy kamedułom mogło zależeć na znalezieniu bliżoną datę śmierci swego teścia. Relacja ta jest sprawnego zarządcy ich dóbr, bo jesień 1845 wiarygodna, gdyż z ramienia carskiego nie tylko zapowiadała katastrofę ekonomiczną w całym sprowadzał zwłoki F. Nullo z Bolesławia do Ol- rolnictwie Królestwa (pomór bydła, koni, nie- kusza, ale także współorganizował jego pogrzeb. urodzaj na zboże i okopowe): następują ban- Około pół roku po śmierci garibaldczyka odwie- kructwa ziemian, nawet największych bogaczy, dził on ponownie Stary Cmentarz, by oddać hołd zbiorowe ucieczki chłopów ze wsi, ich bunty wielkiemu Włochowi oraz swojemu teściowi. na wzór Jakuba Szeli. Na wsi panują głód i po- Według relacji Procnera, Marcin Duchanowski wszechne pijaństwo22. Duchanowski, pracując zmarł niedługo po pogrzebie Francesco Nullo w Ryczówku latami, musiał wzorować się w pier- (1826-1863), tj. najprawdopodobniej w drugim wocinach pracy organicznej na byłym szwoleże- lub na początku trzeciego kwartału 1863 roku, rze, generale Dezyderym Chłapowskim z Turwi w wieku 76 lat. Niestety, nie udało nam się od- w Poznańskiem i jego sławnych wtedy inno- naleźć aktu zgonu Duchanowskiego. Dzięki życz- wacjach w agronomii23. Musiał przekonać się liwości proboszcza olkuskiej parafii pw. św. An- drzeja, ks. Mieczysława Miarki, mieliśmy możli- 20 Por.: Z. Krasiński, op. cit., t. 3, s. 175, 224, 302, 324; S. wość wglądu do miejscowego archiwum, ale akt Kieniewicz, Tradycje XIX w. w polskiej świadomości naro- dowej, [w tegoż:] Historyk a świadomość narodowa, Czy- telnik, Warszawa 1982, s. 337, 338. lata, s. 227, 228; A. Jezierski, Problemy wzrostu gospodar- czego Polski, (w:) Polska XIX wieku. Państwo-społeczeń- 21 Z. Krasiński, op. cit., t. 3, s. 435. stwo-kultura, red. S. Kieniewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977. 22 Por.: Ibidem, t. 2, s. 74, 77, 723, 754, 759, 761, t. 3, s. 29, 39, 765. 24 Z. Krasiński, op. cit., t. 2, s. 760. 23 Por.: R. Brandys, op. cit., s. 268 i n. ; tegoż: Niespokojne 25 Op. cit., t. 2, s. 631.

Ilcusiana • 8 • 2013 63 Dawid Konieczny, Sławomir Góra z tamtego okresu nie odnaleźliśmy. Procner, na Uwagi te tłumaczą równie dobrze sens pracy domiar złego, bardzo nieprecyzyjnie (z dzisiej- urzędniczej Duchanowskiego po roku 1815, szego punktu widzenia) określa też w tym liście jak problem dziwnej lokalizacji jego grobu. Po miejsce pochówku teścia na Starym Cmentarzu obu stronach konfliktu serwilizm był często tyl- w Olkuszu. ko pożądaną ideą. Lokalizacja grobu na szkicu Wydaje się, że grób Duchanowskiego mógł sytuacyjnym Janiny Majewskiej z archiwum się znajdować na obecnych kwaterach pochów- olkuskiego oddziału PTTK jest sprzeczna z tą ków w prawosławnej części cmentarza (na samej z listu Procnera do Korzona. Według szkicu Ma- jej granicy, po lewej stronie od bramy, tuż przy jewskiej, Duchanowski mógł zostać pogrzebany dzisiejszym murze odgradzającym część katolic- na lewo od głównej bramy cmentarnej, na wprost ką od prawosławnej, która w latach 60-tych XIX grobu F. Nullo. Nie była tego jednak pewna. Przy- wieku jeszcze nie istniała). Dziwna lokalizacja puszczalnie grób śp. Marcina Duchanowskiego grobu przeczy stereotypom historycznym, lecz był usypanym z ziemi kopczykiem, nad którym da się wytłumaczyć. Polaków zadziwiły szlachet- górował niewielki krzyż. Wydaje się mało praw- ność i honor księcia Szachowskiego podczas po- dopodobne, aby władze carskie w tamtym okresie grzebu poległych pod Krzykawką powstańców26, wydały przyzwolenie na wystawienie choćby pa- a wcześniej już doskonale znający psychikę Po- miątkowej tablicy człowiekowi, który brał udział laków i Rosjan francuski konsul w Warszawie w kampanii napoleońskiej przeciwko Rosji29. pisał, iż akt barbarzyństwa byłby zbyt sprzeczny O pogrzebaniu go we wskazanym przez nas miej- z polską szlachetnością (...), [a Rosjanie] z pewno- scu mógł zadecydować inny jeszcze, uczuciowy ścią dojdą do wniosku, że nie może istnieć prawo czynnik po stronie zaborcy: ugruntowana już do represji, jeśli czyn i sytuacja osób nie są podobne wtedy przez rosyjskich historyków sława szar- i że skrupulatne stosowanie praw imperium nigdy ży polskiej pod Somosierrą. Wzmocniła ją pra- nie usprawiedliwi oczywistego pogwałcenia praw ca rosyjskiego generała i teoretyka wojskowości ludzkości27. Tuż po tragedii pod Krzykawką, gdy A. Puzyrewskiego (jej polski przekład wydano zmarł Duchanowski, stereotyp nienawiści mógł w Warszawie w roku 1899). Puzyrewski kreował być obalony tak, jak często podczas zaborów mit Somosierry u obu narodów. Mówił płynnie i w znacznie tragiczniejszych sytuacjach, bo tyl- po polsku, a w cytowanej pracy pisał: Szarża ko szaleńcy i dość znaczna liczba wojskowych mó- pułku szwoleżerów gwardii Napoleona I pod Somo wią wciąż, że trzeba pozostawić tylko ruiny [po Sierra należy do faktów wojennych o wszechświa- powstaniu], ale (...) ogromna większość mieszkań- towej reputacji, jest to przykład [sukcesu] cytowany ców [Polski] jest dosyć daleka od takich pragnień28. przez wszystkie podręczniki taktyki30. W tym roku, tj. w 2013, przypada 150-ta 26 Por.: A. Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski rocznica śmierci Marcina Stanisława Duchanow- i Włoch, Nasza Księgarnia, Warszawa 1970, s. 145, 149; A. Procner, op. cit., passim; Dzieje Olkusza i regionu olku- skiego, red. F. Kiryk i R. Kołodziejczyk, PWN, Warszawa archiwum w Muzeum Regionalnym PTTK w Olkuszu. 1978, t. 1, il. Nr 77, 78. 29 Por.: Wielka historia Polski, t. 7, red. W. Marmon i J. Ryś, 27 R. Durand, op. cit. , s. 168. Kraków 1999, s. 116-119. 28 Por.: rys. J. Majewskiej (w:) Zbiór „Stary Cmentarz”, jej 30 Cyt. za: L. Kaltenbergh, op. cit., s. 193.

64 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach skiego, można by więc spróbować upamiętnić Heroldia Królestwa Polskiego 5 lat wcześniej, tj. legionistę, który walczył w oddziałach napoleoń- 3 listopada 1837 roku, wobec jego powinowa- skich, np. poprzez postawienie krzyża i umiesz- tych: Jana Józefa Paolina, Rufina i Zbigniewa czenie pamiątkowej tabliczki w miejscu jego przy- Zbyszewskich, a Referent Stanu J. Chyliczkow- puszczalnego pochówku. ski ogłosił ją 2 listopada tego roku. Ponieważ niektóre imiona widnieją na obu listach, wnosić Brunon Zbyszewski (1800 - 1868) stąd należy, że Zbyszewscy (w tym Brunon) jako Brunon Zbyszewski, którego zapomniany ziemianie mieli majątki w obu zaborach w czasie i niszczejący pomnik znajduje się na olkuskim kształtowania się nowej postaci patriotyzmu po Starym Cmentarzu, pieczętował się herbem To- powstaniu listopadowym.31 pór - należał więc do jednej z najstarszych rodzin Wiadomo, że Brunon Zbyszewski służył szlacheckich w Polsce (mającej swoje odgałęzienia w 8. Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Kongre- w Krakowskiem, Sandomierskiem i na Mazow- sowego i był tam adiutantem dowódcy batalionu szu). Na mocy ukazu króla pruskiego z 8 lipca w stopniu podporucznika (awans na ten stopień 1842 roku został uznany (razem z Grzegorzem, oficerski otrzymał w 1824 roku). Dnia 6 lutego Zygmuntem i Rufinem tego nazwiska) za przed- 1831 roku, z rozkazu Kwatery Głównej w War- stawiciela szlachty, „która nabyła tego stanu przed szawie, przy aprobacie Naczelnego Wodza Naro- ogłoszeniem prawa”. Taką samą decyzję podjęła dowych Sił Zbrojnych - Michała Gedeona Ra- dziwiłła (1778 - 1850) herbu Trąby, „postępuje” (tj. awansuje - przyp. aut.) na porucznika. Takie awanse po upadku powstania nie zostały jednak przez rządy carskie uznane, musiał więc podczas powstania należeć do zbrojnego ramienia partii młodzieży, która odrzuca wszelką możliwość poro- zumienia32 z wrogiem. Polski pułk piechoty, w którym służył Zby- szewski, sformowany został w roku 1815, a roz- formowany w roku 1831. Umundurowanie 8. Pułku Piechoty składało się z granatowych kur- tek i spodni. Żołnierze pułku mieli naramienniki koloru granatowego z żółtą wypustką, żółte wyło- gi i kołnierze oraz białe pasy. Po reformie umun- durowania z 1826 roku wprowadzono pantalony zapinane na guziki oraz nowe, wyższe kaszkiety

31 Por.: A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 4, oprac. S. Kot i J. Hulewicz, Kraków 1946, s. 403. 32 R. Durand, Depesze z powstańczej Warszawy 1830-1831, Il. 3. Niszczejący pomnik Brunona Zbyszewskiego przeł. R. Bielecki, Czytelnik, Warszawa 1980, s. 140.

Ilcusiana • 8 • 2013 65 Dawid Konieczny, Sławomir Góra bez kordonów. Na kaszkiecie znajdowała się bla- Namiestnika „kraju przywiślańskiego”, hrabiego cha z orłem i numerem pułku. Chorągiew pułku Fiodora Berga została podjęta po upadku po- wyglądała następująco: na tle granatowego krzy- wstania styczniowego przez Wydział Administra- ża kawalerskiego w czerwonym polu, w otoku cyjny Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych z wieńca laurowego, umieszczony był biały orzeł w Warszawie). Nazwisko Brunona Zbyszewskie- ze szponami, dziobem i złoconą koroną. Bezpo- go, jako ppor. 8. Pułku Piechoty Liniowej, oca- średnimi przełożonymi Brunona Zbyszewskiego lało jedynie w poszycie 334 „Indeksu osobowego byli kolejno: płk Jan Skrzynecki, płk Ludwik stanów służby” Wielkiego Księcia Konstantego. Kierwiński, płk Emilian Węgierski, ppłk Jakub Inne akta jego dotyczące musiały zostać zniszczo- Antonini, mjr Jan Wodzyński i płk Teodor Pod- ne.35 Wiemy jednak, że Zbyszewski był właścicie- czaski.33 Pułk podczas powstania walczył przede lem majątku ziemskiego, tj. musiał uniknąć tej wszystkim na ziemi mazowieckiej oraz Podlasiu powszechnej formy prześladowań uczestników (m.in. Warszawa, Zakrzew, Dobre, Wawer, Gro- powstania, jaką były konfiskaty dóbr szlachec- chów, Zegrze, Dębe Wielkie, Iganie, Kleczko- kich.36 Został wymieniony pośród „właścicieli wo, Rudki, Nadbory i Ostrołęka) i odznaczył się dóbr” w „Rozkazie do Zarządu Cywilnego Kró- wielką walecznością. W bitwie pod Dobrem 17 lestwa Polskiego” z 22 czerwca (4 lipca według lutego 1831 roku pułk Zbyszewskiego walczył kalendarza gregoriańskiego) 1851 roku, jako po- na prawym skrzydle oddziałów Skrzyneckiego. wołany na stanowisko członka Rady Opiekuńczej Szczególną odwagą Brunon Zbyszewski odzna- Zakładów Dobroczynnych Powiatu Zamojskie- czył się w bitwach pod Wawrem (19 luty 1831 go, który wraz z Konstantym Łempickim miał za roku) i pod Olszynką Grochowską (25 luty), zadanie organizować pomoc społeczną na ziemi gdzie został wyróżniony w rozkazach dziennych zamojskiej.37 dowództwa.34 Żołnierze jego pułku otrzymali Zbyszewski zmarł w nieznanych okoliczno- w ciągu wojny 3 krzyże kawalerskie, 41 złotych ściach, a pochowany został na Starym Cmen- i 114 srebrnych. tarzu w Olkuszu w roku 1868. O jego śmier- O dalszych losach Zbyszewskiego przed przy- ci poinformowała nawet „Gazeta Warszawska” jazdem do Olkusza nie wiemy nic. Brak szczegó- nr 266 z dnia 1 grudnia 1868 roku: Dnia 13 łowych informacji o jego dokonaniach wojennych z. m. w Olkuskiem zmarł Brunon Zbyszewski, i życiu tłumaczyć można decyzją administracyjną b. oficer b. wojsk polskich, lat 68. Jego grób, choć z roku 1864 o zniszczeniu znacznej części akt Ko- obecnie w nie najlepszym stanie, zachował się do misji Rządowej Wojny (prowadzonych od roku dziś. Został tylko cokół i fragment kamiennego 1811), dotyczących walk niepodległościowych ogrodzenia pomnika. Jeszcze 30 lat temu, pod- Polaków za czasów Księstwa Warszawskiego czas prowadzonej wówczas inwentaryzacji cmen- i w powstaniu listopadowym (która za aprobatą tarza, grobowiec Zbyszewskiego prezentował się

33 Por.: E. Callier, Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko pol- 35 Por.: H. Robińska, Jak dawniej archiwa urządzano (w:) skie w roku 1831, red. K. Kozłowski, Drukarnia „Dzien- „Echa przeszłości” nr 3/2001, s. 105-116. nika Poznańskiego”, Poznań 1887. 36 Por.: A. Brückner, op. cit., t. 4, s. 441 i n. 34 R. Durand, op. cit., s. 168 i 169, por. tamże: s. 127, 180, 233. 37 Por.: R. Brandys, Niespokojne lata., s. 201 i n.

66 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach okazalej. Na wykonanym z piaskowca gzymso- Zbyszewskiego nie zachował się do dziś. Nawet wanym cokole górował żelazny, treflowaty krzyż jednak w obecnej postaci nagrobek ten dowodzi, z pasyjką. O stopkę krzyża oparta była prostokąt- że legenda powstania listopadowego jest żywa. na profilowana żelazna tabliczka z mało czytelną inskrypcją: Tu spoczął/w Bogu/Po zmiennych ko- Roman Bukowski (1811 - 1862) lejach losu/D. 13 listopada 1868 r./Brunon Zby- Roman Bukowski urodził się na Ziemi Kra- szewski/b. Oficer b. Wojsk Polskich/Przeżywszy lat kowskiej i chrzczony był 5 stycznia 1812 roku 68. Całość pomnika otoczona była ogrodzeniem w Sance pod Krzeszowicami. Był typowym z czterech kamiennych słupków, połączonych przedstawicielem ówczesnej młodzieży. Brał metalowym prętem (obecnie został jeden). Me- czynny udział w powstaniu listopadowym. „Ga- talowe elementy ogrodzenia, podobnie jak krzyż, zeta Polska” nr 330 z roku 1830 podaje jego na- były już wtedy w części skorodowane.38 Wielka zwisko na liście awansowanych na podporucz- szkoda, że treflowaty krzyż z pasyjką na grobie nika ze szkoły podchorążych jazdy w rozkazie dziennym Kwatery Głównej z 10 grudnia tegoż 38 Por.: E. Pioskowik, Inwentaryzacja Starego Cmentarza roku, podpisanym przez generała Józefa Chło- w Olkuszu z roku 1983, fasc. nlb. w posiadaniu autorów.

Il. 4. Miejsce wiecznego spoczynku Romana Bukowskiego

Ilcusiana • 8 • 2013 67 Dawid Konieczny, Sławomir Góra pickiego (1771 - 1854).39 Rozkaz ten nie poda- dwóch synów: Jana Feliksa i Ignacego (ur. ok. je konkretnego przydziału dla Bukowskiego, 1780 roku). Jan Feliks Bukowski po odziedzicze- choć określa jego wcześniejszą przynależność do niu majątku w Kluczach wybudował w nim ce- 1. Pułku Ułanów. gielnię, gorzelnię i olejarnię. Rodzina Bukowskich 1. Pułk Ułanów walczył w powstaniu na te- straciła owe dobra po powstaniu styczniowym, renie niemal całego kraju (bitwy od Siedlec po kiedy zostały skonfiskowane i w roku 1865 sprze- Opole). Garnęli się do jego szeregów tacy, jak dane dwóm Żydom z Sosnowca, a zaraz potem Bukowski nastoletni chłopcy. Ułani ubrani byli przemysłowcowi hrabiemu Janowi Renardowi41. w granatowe kurtki z wyłogami i z wypustkami Rodzina Bukowskich odznaczała się w każdym oraz kołnierzami barwy karmazynowej. Czap- pokoleniu silną miłością do Ojczyzny - najpraw- ki mieli również karmazynowe. Na kokardach dopodobniej dwóch przedstawicieli rodu brało przy czapkach oficerowie nosili złocone krzyże także udział w bitwie pod Somosierrą w roku kawalerskie. W czasie służby Romana Bukow- 1808: Stanisław (na liście szwoleżerów widnieje skiego podczas powstania kolejnymi dowódcami dwóch Stanisławów Bukowskich, pod nr 1401 w 1. Pułku Ułanów byli: ówczesny generał brygady, i 2108) oraz Ignacy (pod nr 1936)42. a bliski krewny naszego bohatera - płk. Ludwik Roman Bukowski po roku 1831 udowodnił Bukowski, posiadacz orderów Virtuti Militari dalszym życiem, że nawet w sytuacji klęski hi- i Legii Honorowej (ur. 1782 roku w Kluczach, zgi- storycznej Polacy szukają innych, niż zbrojna, nął w 1831 roku w Warszawie, zlinczowany przez dróg do odzyskania wolności, aktywizując się tłum w czasie zamieszek), ppłk Aleksander Ko- we wspólnocie obywatelskiej.15 Bukowski mu- nopka i ppłk Lucjan Borkowski40. siał być wyjątkowo szanowanym w regionie ol- Ojciec Romana Bukowskiego, Jan Feliks (ur. kuskim obywatelem ziemskim, gdyż miejscowa w 1786 lub 1787 r.), był podczas tego powstania społeczność wybrała go na sędziego pokoju (pod- posłem na Sejm, matką była Magdalena Łodziń- czas pięcioletniej kadencji sędziowskiej z woli ska (urodzona ok. 1780 roku). Mieli oni, oprócz współobywateli zajmował się rozpatrywaniem na starszego syna, Romana, jeszcze jednego - Józefa miejscu wszystkich drobnych sporów prawnych). (ur. w 1823 roku). Roman po rodzicach odzie- Funkcja ta pojawiła się w Księstwie Warszawskim dziczył majątek ziemski w Kluczach w powiecie w roku 1808 i istniała w zaborze rosyjskim do olkuskim, a po dalszych przodkach - głęboki roku 1915.43 patriotyzm. Jego dziadek, Franciszek Bukow- ski herbu Ossorya (ur. w 1760 r.), jako dziedzic

Klucz był w 1794 r. generałem podczas Insurekcji 41 Por.: Historia Polski, t. 3, cz. 1, red. S. Arnold i T. Man- Tadeusza Kościuszki, a wcześniej szambelanem teuffel, PWN, Warszawa 1963, s. 398, 418, 543-547. królewskim. Jego żona, Tekla (ur. ok. 1760 roku), 42 Por.: R. Bielecki, Szwoleżerowie gwardii. I słynne pułki polskie, Warszawa 1966, passim; oraz www.jura-pilica. z domu Slaska ze Slasów herbu Grzymała, zmarła com; www.herby.com.pl. w Kluczach w 1832 roku. Małżeństwo to miało 43 Por.: S. Kieniewicz, Utrata państwowości i drogi jej odzy- skania, [w tegoż:] Historyk a świadomość narodowa, Czy- 39 Por.: R. Durand, op. cit., s. 152. telnik, Warszawa 1982, s. 274, 275; H. Kamieński, Filo- zofia ekonomii..., 1843-45hgr, [w:] Polska i Polacy, oprac. 40 Por.: E. Callier, op. cit..; Durand, op. cit. , s. 149. B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1981, s. 344, 464.

68 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

Bukowski był dwukrotnie żonaty. Jego pierw- Brunona Zbyszewskiego)45. szą żoną była Anna Borsza Drzewiecka z Drze- Roman Bukowski został powstańcem w bar- wicy herbu Nałęcz (ur. ok. 1812 r., zm. w 1844 r. dzo młodym wieku - być może nawet w chwili w Imbramowicach w pow. olkuskim), z którą wybuchu powstania listopadowego miał 16 lat, miał dwie córki - Natalię i Julię, urodzone ok. gdyż w źródłach występują niezgodności, co do 1840 r. Powtórnie zawarł związek małżeński jego daty urodzenia i śmierci. Niektóre źródła z Anną Marią Slaską ze Slasów herbu Grzyma- podają, iż Bukowski urodził się w 1812 roku ła (ur. ok. 1825 r., zm. w Krakowie w 1882 r.) (przyjmując datę chrztu za datę urodzin), a zmarł i miał z nią najprawdopodobniej troje dzieci: w roku 1882. Gdyby jego losy potoczyły się zgodnie Ignacego - ur. ok. 1850 r., Lucynę - ur. w 1852 teorią Jacka Sypienia, Bukowski, mając ok. 51 lat r. oraz Ludwika Augusta - ur. ok. 1861 r. Brat walczyłby jeszcze jako oficer w powstaniu stycz- Romana, Józef, wstąpił w związek małżeński niowym (niestety, jego nazwisko nie widnieje z jej siostrą Antoniną, z którą miał czworo dzie- w „Indeksie nazwisk powstańców styczniowych” ci: Adolfa (ur. w 1850 roku), Emilię, Adama oprac. przez Jerzego Kowalczyka), po upad- i Romana (urodzonych ok. 1860 roku). Podob- ku którego trafił na Sybir i powrócił z zesłania nie jak starszy brat, miał dzieci z dwóch mał- w rodzinne strony. Natomiast z odpisu aktu żeństw.44 chrztu (1868 r.) Lucyny, córki Romana Bukow- Roman Bukowski po upadku powstania li- skiego wynika, że jej ojciec urodził się w roku stopadowego zamieszkał w dobrach rodzinnych 1813: (...) Działo się w mieście Olkuszu dnia 28 w Kluczach, później w Olkuszu, gdzie zmarł lipca 1852 roku. (...) Stawili się Roman Bukowski i pochowany został na Starym Cmentarzu. Na- lat 39 liczący, dziedzic dóbr Klucze, tam też za- pis na jego płycie nagrobnej (zapewne ufundo- mieszkały, w obecności Jana Bukowskiego obywatela wanej przez jego dzieci) podaje: Oficer b. Wojsk krajowego lat 65 z Rabsztyna i Józefa Nowakow- Polskich/właściciel dóbr ziemskich/Sędzia Poko- skiego, organisty z Olkusza lat 33 liczącego, oka- ju/urodzony w roku 1811/służąc wiernie Bogu zał nam dziecię płci żeńskiej urodzone w Kluczach i Krajowi/zasnął w Panu dnia 21 października w domu pod nr 1 dnia 15 czerwca roku bieżącego 1862 roku/Cześć Jego pamięci. Natomiast na o godzinie 5 z jego małżonki Anny z Slaskich lat przedniej stronie płyty nagrobnej widnieje na- 26 mającej. Dziecięciu temu na chrzcie świętym pis: Żołnierz powstania listopadowego 1830. Za- w dniu dzisiejszym przez podpisanego proboszcza chowała się informacja, że w roku 1930 Okrę- odbytym nadane zostały imiona Lucyna Francisz- gowa Dyrekcja Robót Publicznych wykonała ka Witalia, a rodzicami jego chrzestnymi byli Jan betonowy cokół grobu „powstańca Bukow- Bukowski i Franciszka Slaska, asystowali Juliusz skiego” i oczyszczono wtedy jego starą płytę Pobiecki i Natalia Bukowska.46 nagrobną (identycznie postąpiono z tą z grobu

44 M. J. Minakowski, Genealogia Polaków Sejmu Wielkiego [online], [dostęp 14.03.2013], Bukowski, Dostępny: 45 Por.: E. Pioskowik, op. cit., passim. http://www.sejm-wielki.pl/n/Bukowski. Por.: także: www. metryki.genealodzy.pl; www.genealogia.okiem.pl; www. 46 Wypis z rejestru urodzeń z 28 lipca 1852 roku, w odpisie geneteka.genealodzy.pl; www.herby.com.pl. z 18 listopada 1868 roku (Olkusz).

Ilcusiana • 8 • 2013 69 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Ignacy Żelechowski (ok. 1820 - 1863) Kwiryn, który prawdopodobnie był właścicielem Ignacy Żelechowski z Rzeszotar herbu Cio- majątku Krasne nad Uszą (obecnie Białoruś). łek był z pewnością szlachcicem, a urodził się Matką była Genowefa Zaręba. Ze skąpych infor- najprawdopodobniej w gminie Świątniki Górne macji wynika także, że Ignacy miał dwie siostry: w powiecie krakowskim w murowanym dwo- Augustę, która wyszła za mąż za Leopolda Mar- rze w majątku swojej rodziny. Sam dwór został sa (właściciela Limanowej) oraz Natalię, która odkupiony przez rodzinę Żelechowskich od au- wyszła za Stanisława Błeszyńskiego. Sam Ignacy striackiego Ministerstwa Finansów w 1795 roku. był przypuszczalnie najmłodszym z rodzeństwa. Niestety, w czasie rebelii chłopskiej został w roku Nie zachowała się również informacja, czy zawarł 1846 zniszczony. Odbudował go jeden z przed- związek małżeński (być może rzeczywiście był ka- stawicieli rodu - Feliks Żelechowski, dzięki po- walerem).49 życzce udzielonej przez krewnych. Do dworu na- Możemy przypuszczać, że Ignacy Żelechow- leżały także młyn i karczma, której dzierżawcami ski, wymieniony w „Skorowidzu mieszkańców byli przeważnie Żydzi. miasta Warszawy (...) za rok 1854”50, jest tożsamy W pamięci Polaków zachowały się dwa nazwi- naszemu bohaterowi, bowiem przodkowie obu ska Żelechowskich z Rzeszotar, tj. Witolda Józe- pochodzili z Rzeszotar. Pierwszy z nich pracował fa, członka Rządu Narodowego i Tadeusza Józe- w Warszawie, jako woźny w Pałacu Komisji Rzą- fa, którzy, jak Ignacy, brali udział w powstaniu dowej Spraw Wewnętrznych (na ulicy Przejazd styczniowym w roku 1863.47 W rękach ich obu 645/646). Powstaniec Ignacy Żelechowski znany dwór stanowił centralny obiekt majątku, zarów- jest szerzej ze wspomnień Józefa Miniewskiego no w aspekcie gospodarczym, jak i kulturowym (1841-1926) herbu Nieczuja, według których był ich posiadania, a zmiany jego stanu były później on oficerem pruskiej artylerii. Podczas spotkań zasadniczym uwarunkowaniem wzajemnych sto- służących organizacji oddziałów powstańczych, sunków szlachty i chłopów oraz obu tych grup organizowanych przez Miniewskiego w Krako- z dowódcami od chwili wybuchu powstania.48 wie, na skutek jego decyzji Żelechowski miał zo- Według relacji Cezarego Żelechowskiego, stać dowódcą oddziału artyleryjskiego po przej- jednego z żyjących przedstawicieli rodu, Ignacy ściu granicy Królestwa. W Galicji rażące spory Żelechowski był najprawdopodobniej wnukiem zwolenników idealistycznej i organicznikowskiej Franciszka Żelechowskiego, właściciela Rzeszo- wizji historii Polski paraliżowały jednak pomoc tar k. Wieliczki (wydaje się, iż chodzi o naszego dla powstania - mimo aktywności takich osób powstańca spod Krzykawki, gdyż - według za- jak Żelechowski.51 Miniewski próbował swój pewnień p. Cezarego - innego Ignacego w rodzie Żelechowskich nie było). Ojcem Ignacego był 49 Por.: materiały z archiwum prywatnego C. Żelechow- skiego [online], [dostęp 14.03.2013], Dostępne: www. zelechowscy.pl. 47 Por.: nazwisko Żelechowski, [na:] www.pl.wikipedia.org; 50 Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmie- www.zelechowscy.pl; www.herby.pl. ściami ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi, War- szawa 1854. Por.: także na stronie internetowej: www. 48 Por.: I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie od X do XX wie- przodkowie.com. ku, Książka i Wiedza, Warszawa 1979, s. 485-487, 499, 500, 554, 562, 598; Wielka historia Polski, t. 7, W. Mar- 51 Por.: J. Liszka, Pamięć powstania styczniowego 1863 na mon, J. Ryś, Kraków 1999, s. 74-76. ziemi olkuskiej, nakł. MOK w Bukownie, s. 39, 130-133;

70 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach oddział stworzyć formalnie już w Krakowie, Ignacy Żelechowski zginął pod Krzykawką zamawiając w odlewni „pana Z.” dwa działa z rąk Moskali, trafiony kulą w oko (w podob- i odpowiednie do nich „naboje”. Żelechowski, nych okolicznościach jak W. Romer). Domyślać według jego woli, miał dokończyć szlifowanie się można, że jego ciało przewieziono do Olkusza na wpół przygotowanych już na tokarce kul do razem ze zwłokami Francesco Nullo i Władysła- tych armat i pracę tę wykonał sumiennie przed wa Romera oraz pogrzebano go razem z nimi na terminem wymarszu oddziału do Królestwa, Starym Cmentarzu. Dowodem pośrednim tego lecz fabrykant dwukrotnie sprzedał bez wiedzy faktu jest tablica nagrobna przy pomniku Nullo, Miniewskiego zamówione przez niego armaty sporządzona po roku 1931, kiedy to przy przebu- innym dowódcom powstańczym (choć z umó- dowie otoczenia grobu odkryto nieznaną wcze- wionej sumy 5000 złotych reńskich Miniewski śniej mogiłę powstańca o imieniu Julian (dotąd wpłacił mu już w formie zaliczki, znacznie wcze- bez nazwiska). Widnieje na niej napis: ŚP./Po- śniej, 2000 złr). To tylko przykład skutków walk wstaniec Juljan/Poległ pod Krzykawką/5 V 1863 frakcyjnych i chaosu organizacyjnego w Galicji, r./Cześć bohaterowi.53 skąd posyłano często powstańców na pewną Czy jest to miejsce pochówku Ignacego Że- śmierć.52 lechowskiego? Nie można tego wykluczyć, gdyż Po wymarszu oddziału w kierunku Sławko- nie mamy pewności, co do jego powstańczego wa, jeszcze w granicach Galicji, oddział otrzy- pseudonimu (zwłaszcza, że posługiwanie się pseu- mał zamówione armaty, ale niekompletne, tj. donimami było zasadą działania dla żołnierzy nawet bez lontów. W takiej sytuacji tuż przed z oddziału Miniewskiego walczących pod Krzy- wejściem powstańców do Królestwa Żelechow- kawką). Kłopoty z ustaleniem tożsamości „Julia- ski, nie mając jako artylerzysta szans na objęcie na” mogą też wynikać z innej przyczyny. Generał swego oddziału, został pod dowództwem Mi- Zygmunt Jordan (1824-1866) herbu Trąby od- niewskiego zwykłym szeregowcem. Nie miał powiedzialny był w Krakowie za zorganizowanie nawet naboi do karabinu: trzeba je było wydo- oddziałów powstańczych do walk w Królestwie bywać z ukrycia w jamach ziemnych. Tropiony pod władzą Rady Naczelnej Galicyjskiej „czer- przez Austriaków oddział miał jedynie 4 tys. kul wonych”. Po zlikwidowaniu przez rząd w roku do karabinów i pistoletów, a w dodatku poważne 1863 krakowskiego Wydziału Wojny nie dbał kłopoty z wyżywieniem, gdyż furgony z taboru o obowiązki54 i, według S. Kieniewicza, formowa- utknęły poza nim w lasach podolkuskich i trzeba nie oddziału pod okiem Austriaków nie było takie było na nie czekać. proste, jakby się wydawało. Oficerowie schodzący się na punkt zborny nie znali podkomendnych,

E. Kozłowski, Zarys historii militarnej powstania stycznio- wego, [w:] Powstanie styczniowe 1863-1864, red. S. Ka- lembka, PWN, Warszawa 1990, s. 331, 332. 53 Por.: E. Pioskowik, op. cit. passim; J. Liszka, op. cit., 52 Por.: S. Kieniewicz, op. cit., s. 481 i n.; por. M. Micha- s. 47, 136; A. Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski łowski, Józef Nieczuja Miniewski i jego udział w powsta- i Włoch, Nasza Księgarnia, Warszawa 1970, s. 140 i n. niu styczniowym, Lwów 1918; S. Koźmian, Rzecz o roku 1863, Warszawa 1903, t. 1, s. 79; Powstanie styczniowe 54 Por.: A. Ostrowski: op.cit.,, s. 134, 149; Historia Polski, 1863-1864 [online], [dostęp 14.03.2013], Dostępny: t. 2 cz. 3, red. T. Manteuffel, PWN, Warszawa 1959, www.powstanie1863.zsi.kielce.pl. s. 496.

Ilcusiana • 8 • 2013 71 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

żołnierze nie znali dowódców.55 Ewentualna toż- samość osoby „Juliana” i Żelechowskiego może więc wynikać z faktu, że żołnierze nie znali swo- ich imion i nazwisk w sytuacji rażących sporów ideowych dowódców z Galicji. Według odezwy Rządu Tymczasowego z 9 lutego 1863 roku Ga- licja miała być jedynie „teatrem pomocniczym” wojny56. Żelechowski vel „Julian” był więc, jako ochotnik z Galicji, ideowo wyznaczony do zaprze- czenia czynem owym sporom i swe zadanie boha- tersko wypełnił.57

Konstanty Samulski (1828 - 1918) Konstanty Samulski był powstańcem stycz- niowym. Jego nazwisko widnieje w „Indeksie powstańców styczniowych”, który jako rodzin- ną miejscowość Samulskiego wskazuje Olkusz.58 Niestety, nie posiadamy żadnych informacji o jego losach podczas powstania (brak źródeł).

O jego życiu także wiemy niewiele. Jesteśmy pew- Il. 5. Grób powstańca Konstantego Samulskiego i jego córki Marii ni, że jego ojcem był Józef Samulski, ale imienia Nast i rodowego nazwiska matki nie udało nam się Córka jego wyszła za mąż za nieznanego z imienia ustalić (z braku źródeł). Dość późno zawarł zwią- mężczyznę o nazwisku Nast, z którym mieszka- zek małżeński z Władysławą Radomską, z którą ła również w Końskich, przy ulicy Łaziennej 7. miał na pewno jedną córkę - Marię Magdalenę, Została pochowana z ojcem we wspólnym grobie urodzoną w Kraśniku w 1879 roku i zmarłą - w Olkuszu na nowym cmentarzu parafii rzym- w Końskich (woj. świętokrzyskie) w roku 1972. skokatolickiej. Niemal pewne jest zatem, że ro- dzinnym miastem Konstantego Samulskiego był 55 S. Kieniewicz, op. cit., s. 482; por. O. Beiersdorf, Gali- cja wobec powstania styczniowego (w:) Powstanie stycz- jednak Kraśnik w guberni lubelskiej, dopiero zaś niowe 1863-1864, red. S. Kalembka, PWN, Warszawa w późniejszym okresie życia przeprowadził się do 1990, s. 398-404. Olkusza.59 56 Por.: Kraków w powstaniu styczniowym, red. K. Olszań- ski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1968, passim; W rejestrze zmarłych olkuskiej parafii św. S. Tarnowski, 1863-1913, [w:] „Przegląd Polski”, r. 1913, Andrzeja z roku 1918 można odnaleźć jego akt t. 187, s. 163, 164. zgonu (nr 345) o treści: Działo się w mieście Ol- 57 Por.: O. Beiersdorf, op. cit., passim; F. Ramotowska, Ta- jemne państwo polskie (1862-1864), [w:] Powstanie stycz- kuszu dnia 7 grudnia 1918 roku o godzinie 10 niowe 1863-1864, red. S. Kalembka, PWN, Warszawa 1990, s. 270, 399-404. 58 Por.: J. Kowalczyk, Powstanie styczniowe. Indeks nazwisk 59 Por.: dostępne internetowe źródła genealogiczne: www. [online], [dostęp 14.03.2013], Konstanty Samulski, Do- agad.archiwa.gov.pl, www.genealogia.okiem.pl, www.ge- stępny: www.powstanie1863.zsi.kielce.pl. neteka.genealodzy.pl, www.metryki.genealodzy.pl.

72 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach rano. Stawili się Szczepan Grad lat 45 i Anto- Józef Drozdowski (ok. 1832 - 1911) ni Malik lat 47 mający, mieszkańcy miasta Ol- i Stanisław Gołębiowski (? - 1907/08?) kusza i oświadczyli, że dnia 5 bieżącego miesiąca Dwaj młodzi powstańcy styczniowi, Józef i roku o godzinie 2 po południu zmarł w Olku- Drozdowski i Stanisław Gołębiowski, zostali ze szu Konstanty Samulski, żonaty, lat 92 mający, syn swoimi oddziałami rozbrojeni przez wojsko au- Józefa i matki niewiadomej z imienia i nazwiska, striackie. Następnie na emigracji w Meksyku wal- zostawił po sobie owdowiałą żonę, Władysławę czyli od roku 1864 w imieniu (ostatecznie roz- z Radomskich, stały mieszkaniec miasta Kraśnika strzelanego) cesarza Maksymiliana I (1832-1867). lubelskiej guberni. Po przekonaniu się naocznem Możemy domniemywać, iż służyli w kawalerii o śmierci Konstantego Samulskiego akt ten stawającym powstańczej, a po klęsce przeszli granicę Galicji, świadkom przeczytany przez nas i stawającego jednego bo tam hr. Józef i Henryk Wodziccy formowali podpisany (zapis oryginalny). Akt zgonu powstańca szwadron jazdy dla arcyksięcia Maksymiliana pod z roku 1863 sporządził ówczesny olkuski proboszcz, wpływem wiedeńskich agentów werbunkowych ks. Marcin Smółka (1839 - 1928). z Meksyku. Była to formacja ochotnicza, złożona Jak wcześniej wspomnieliśmy, Konstan- z Polaków galicyjskich, a akces naszych bohate- ty Samulski i jego córka mają wspólny nagro- rów do niej przeczy tezie historyków wojskowo- bek. Na cokole postawiona jest płyta z czarne- ści, że brakło w niej byłych powstańców. Obaj go granitu z napisem: Ś.P./Konstanty Samulski/ powrócili do Olkusza w roku 1867, a powrót taki powstaniec 1863 roku/17.4.1828/ 5.12.1918/ był zjawiskiem typowym dla nielicznej (ok. 7 tys. pokój Jego duszy. Poniżej widać drugi napis: Ma- osób) emigracji popowstaniowej z Ameryki Płn. ria Magdalena z Samulskich/Nast/9.VII.1879/ po carskiej amnestii z kwietnia 1866 roku, na 9.XI.1972/pokój Jej duszy. Podobnie jak w przypad- której Drozdowski i Gołębiowski skorzystali jako ku Bukowskiego, mamy tu rozbieżność, jeśli chodzi reemigranci. 61 o datę urodzin. Z aktu zgonu z roku 1918 wyni- W ówczesnym Olkuszu obaj byli powstańcy ka, że Konstanty Samulski miał wtedy 92 lata przez długie lata żyli w skrajnej nędzy, pozbawie- (czyli urodził się w 1826 roku), natomiast z jego ni pomocy rodzin oraz współobywateli. Według tablicy nagrobnej wynika, jakoby w chwili śmier- ks. Jana Wiśniewskiego, zmarli prawie jednocze- ci miał 90 lat (wtedy urodziłby się w 1828 roku śnie ok. 1907-1908 r. w ówczesnym szpitalu św. i taką też datę przyjęliśmy jako oficjalną). Błażeja przy ulicy Szpitalnej62. Taki los byłych Nawet żyjący najdłużej spośród naszych boha- powstańców nie był niczym wyjątkowym, bo terów Konstanty Samulski nie doczekał wolnej legenda o treuga Dei, o pokoju narodowym, zniknąć Polski, kiedy Marszałek Józef Piłsudski decyzją z dnia 19 stycznia 1919 roku uznał powstańców kowane w dniu 12.03.2013, [dostęp: 14.03.2013], Po- wstanie styczniowe, Dostępny: http://pl.wikipedia.org/ styczniowych za czynnych żołnierzy armii polskiej, wiki/Powstanie_styczniowe. Por. również materiały dot. przyznał im z tego tytułu specjalne pobory i prawo powstania na: www.historia.org.pl. do noszenia szczególnej barwy (fioletowych) mun- 61 Por.: Historia Polski, t. 3 cz. 1, s. 434-437; J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w 60 durów. Olkuskiem, nakł. Szkoły Rzemiosł w Mariówce Opoczyń- skiej, 1933 [reprint z 2000], s. 203. 60 Por.: Wikipedia: wolna encyklopedia [online], Modyfi- 62 J. Wiśniewski, op. cit.. s. 203.

Ilcusiana • 8 • 2013 73 Dawid Konieczny, Sławomir Góra musi przy dotknięciu prawdy historii. W owe czasy biowskiego, a przyczyną tego faktu mogło być nie było jej w Polsce63. jego skrajne ubóstwo, tym samym - brak jakiego- Zachowany w zbiorach parafialnych kościoła kolwiek imiennego oznaczenia mogiły.66 św. Andrzeja w Olkuszu akt zgonu Józefa Droz- dowskiego (w języku rosyjskim: nr 44 poszytu Władysław Romer (1842 - 1863) z lat 1906-1913) podaje jednak inną datę jego Władysław Romer urodził się w Bieździedzy śmierci. Według zapisu, o śmierci Drozdowskie- (pow. jasielski) w rodzinnym majątku swoje- go, który zmarł w wieku 79 lat, poinformowali go ojca, Henryka Romera (1820-1873) herbu ks. Józefa Kostkowskiego 25 marca 1911 r. dwaj Jelita, powstańca listopadowego z roku 1830. lekarze: Andrzej Prochowicz (lat 35) oraz Antoni Z urodzenia był szlachcicem, wcześnie posiadł Malik (lat 35), stwierdzając, że Drozdowski zmarł tytuł hrabiego. Rodzina Romerów, pierwot- dwa dni wcześniej o godzinie trzeciej po południu nie mieszczańska, przybyła do Polski z Saksonii w szpitalu św. Błażeja w Olkuszu i że był synem w XV-XVI wieku. Jeden z przodków tej rodziny, Jana Drozdowskiego i Wiktorii o nieznanym na- Marcin Romer, mieszczanin krakowski, otrzymał zwisku. Z faktu, iż akt zgonu nie podaje miej- sca jego urodzenia możemy wnosić, że pochodził 66 Por.: Historia Polski, t. 3, cz. 1, s. 8-9; N. Davies, Boże 64 z Olkusza. Najprawdopodobniej zmarły został igrzysko. Historia Polski, przeł. E. Tabakowska, Znak, pochowany na tutejszym Starym Cmentarzu, Kraków 1991, t. 2, s. 65. a jego mogiła popadła w zapomnienie - był ubogi, więc nie miał nagrobka. Natomiast Stanisław Gołębiowski (być może tożsamy ze swoim imiennikiem z powstania) w roku 1869 (akt ślubu nr 10) wziął w Olkuszu za żonę Juliannę Petzek. Według dalszych źródeł, wiele lat wcześniej, tj. w roku 1845 (akt ślubu nr 18) niejaki Kazimierz Gołębiowski zawarł w Olkuszu związek małżeński z Salomeą Dy- niec.65 Domniemywać można, że być może byli to rodzice lub ktoś z bliskiej rodziny Stanisława Gołębiowskiego. Pomimo cytowanych powyżej informacji ks. Wiśniewskiego (może pochodzą- cych tylko z relacji ustnych), we wspomnianym poszycie nie ma aktu zgonu Stanisława Gołę-

63 J. Piłsudski, Rok 1863, [cyt. za:] Polska i Polacy, oprac. B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1981, s. 107. 64 Por.: J. Wiśniewski: op. cit., s. 203; I. Ihnatowicz, Społe- czeństwo polskie 1864-1914, KAW, Warszawa 1988, s. 71, 77-78. Il. 6. Płyta nagrobna Władysława Romera, który spoczął w bezpo- 65 Archiwum parafii św. Andrzeja w Olkuszu. średnim sąsiedztwie Nullo

74 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach w roku 1543 nobilitację polską. Romerowie ni- w Krakowie. Niestety, jak się wkrótce okazało, gdy nie wybijali się w kraju wielkim majątkiem było to ich ostatnie spotkanie. Władysław dostał ani znaczeniem politycznym, jednak posiadali się do oddziału gen. Józefa Nieczuja Miniewskie- bogate zbiory biblioteczne. Należeli do licznych go i wraz z żołnierzami płk. Francesco Nullo, rodów szlacheckich, które, mimo obcego pocho- w nocy z 2/3 maja 1863 roku, przekroczył granicę dzenia, szybko się polonizowały i wyrzekały ob- Królestwa. Do oddziału Miniewskiego, liczącego cych korzeni (liczne przykłady takiej polonizacji - ok. 500 osób (w tym 30 żołnierzy Legii Cudzo- aż po śmierć za naród przybrany - znaleźć można ziemskiej), Władysław Romer wstąpił w stopniu w historii Polski epoki zaborów).67 szeregowca i miał być przydzielony do jednostki Z linii małopolskiej rodu Romerów wywo- artyleryjskiej. Wielce prawdopodobne, iż został dził się właśnie Władysław. Z powodu czynnego przeszkolony np. do odpalania lontu armatniego, udziału w powstaniu listopadowym jego ojciec ale z pewnością nie był wyszkolonym artylerzystą, Henryk po 1831 roku został represjonowany. gdyż ochotnicy z Galicji przedostający się do Kró- Dlatego na początku lat 50-tych XIX wieku mu- lestwa nie mieli w Krakowie możliwości odbycia siał sprzedać dwór i majątek rodzinny w Bieździe- takiego szkolenia (zwykle też nie mieli broni).69 dzy. W efekcie zubożał i po pełnej perypetii tu- Oddział Miniewskiego przed wejściem do łaczce osiadł w Wieliczce (zabór austriacki), gdzie Królestwa dysponował tylko bronią w większo- zmarł. Władysław miał młodszego brata Edmun- ści wypadków skorodowaną, a do tego o bardzo da i trzy lub cztery siostry. różnych kalibrach, choć amunicja pasowała tylko Gdy w roku 1863 przyszedł czas narodowe- do jednego. Mimo to Romer pod dowództwem go zrywu, obaj bracia, niesieni ojcowskim pa- Józefa Miniewskiego 4 maja wziął udział w po- triotyzmem, wstąpili do wojsk powstańczych.68 tyczce z Moskalami pod Podlesiem (k. Olkusza), Władysław Romer przerwał studia medyczne a dnia następnego walczył w bitwie pod Krzy- w Krakowie, gdzie był słuchaczem medycyny na kawką, gdzie został wielokrotnie przekłuty lan- Uniwersytecie Jagiellońskim, a jego brat Edmund cami kozackimi. Starszy z braci Romerów zginął (1844-1895) opuścił Theresianum (ekskluzywna w wieku zaledwie 21 lat u boku wielkiego Wło- szkoła wiedeńska, założona w 1746 roku przez cha, co potwierdza relacja Miniewskiego: Pra- cesarzową Marię Teresę, kształcąca młodzież szla- wie równocześnie [z Francesco Nullo - przyp. checką do austriackiej państwowej służby admi- aut.] zginął i śp. Ignacy Żelechowski, trafiony kulą nistracyjnej - przyp. aut.), w którym dzięki pro- w oko, a przy nim jeden z szeregowców do artyle- tekcji rozpoczął edukację już wieku 10 lat. Przed ryi przeznaczony Władysław Romer70. Jego ciało, wyruszeniem w bój bracia spotkali się na krótko razem z poległym Francesco Nullo i innym po-

67 Por.: E. Romer, Pamiętnik paryski 1918-1919, Zakład 69 Por.: A. Ostrowski, op. cit., s. 139; J. Liszka: op. cit., Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, s. 5, 6; s. 39, 132, 133; Józef Nieczuja Miniewski i jego udział S. Majchrowski, Rodzina Hauke, Czytelnik, Warszawa w powstaniu styczniowym, oprac. M. Michałowski, Lwów 1972, s. 6-20. 1918, s. 25 i n., Śląska Biblioteka Cyfrowa [online], [do- stęp 14.03.2013], Dostępny: http://www.sbc.org.pl/dli- 68 Nazwisko W. Romera widnieje w „Indeksie nazwisk po- bra/docmetadata?id=9751&from=publication. wstańców styczniowych za rok 1863”, a jako miejscowo- ści, przy których występuje w tym spisie, widnieją nazwy: 70 Józef Nieczuja Miniewski..., s. 29. Por. także: J. Liszka, Olkusz i Krzykawka. Por. J. Kowalczyk, op. cit., passim. op. cit., s. 39, 130-133.

Ilcusiana • 8 • 2013 75 Dawid Konieczny, Sławomir Góra wstańcem o imieniu Juliusz, zostało przewiezione go jego oddział po krótkiej walce został pobity z pola bitwy do Olkusza. Wszyscy zostali pocho- i rozproszony. Edmund miał jednak więcej wani 9 maja na Starym Cmentarzu.71 szczęścia od brata, gdyż został aresztowany Dzień wcześniej (8 maja, w piątek) krakow- i dostał się do niewoli carskiej, z której udało mu ski „Czas” (nr 105 z 1863 roku) zamieścił relację się zbiec i powrócić do Galicji. Ponownie podjął o przebiegu bitwy pod Krzykawką. Wspomniana (z przerwami) naukę w wiedeńskim Theresia- gazeta w kolejnym numerze podała, iż dnia 12 num, którą ukończył w 1867 r. i został austriac- maja we wtorek o godzinie 11-tej w kościele oo. kim urzędnikiem we Lwowie. Kapucynów w Krakowie ma odbyć się nabożeń- Niestety, lata nauki w Wiedniu spowodowały, stwo żałobne za duszę generała Nullo („Czas” nr że został (chcąc - nie chcąc) zgermanizowany. Po- 107 z 1863 roku). Natomiast 26 czerwca (piątek) nieważ uległ również całkowitej językowej germa- roku 1863 o godzinie 10-tej w kościele oo. Refor- nizacji, musiał ponownie, od podstaw, uczyć się matów w Krakowie odbyło się zamówione przez języka polskiego. Nie oznaczało to jednak utraty władze Uniwersytetu Jagiellońskiego nabożeń- przez niego świadomości narodowej, co potwier- stwo żałobne za duszę śp. Władysława Romera. dza fakt, iż jako ochotnik wziął udział w wojnie Jeszcze w 1863 roku, przed wyjazdem na sta- austriacko-pruskiej w roku 1866 (tj. realizował łe za granicę, matka braci Romerów odwiedziła praktycznie ówczesną „filozofię polskości”)73. grób Władysława, zabierając z niego garść ziemi. Lekko ranny, został wysłany do słynnej wówczas Postarała się zapewnić opiekę nad nim u miej- termy siarczanej w Mehadii (dziś Rumunia) nad scowego organisty, który informację ustną o tych Dunajem. Tam poznał węgierską szlachciankę faktach przekazał Marii Henzoldt, swojej wnucz- - Irenę Kortyellyessy de Asguth, z którą wkrótce ce72. W 1929 r. rodzina Romerów umieściła zawarł związek małżeński. We Lwowie na świat w miejscu pochówku Władysława płytę nagrob- przyszli jego synowie: Jan (1869-1934) - póź- ną. Napis na niej głosi: Władysław Romer/żołnierz niejszy dowódca wojskowy, generał - major Ce- - powstaniec/ur. w 1842 r. w Bieździedzy/zmarł sarskiej i Królewskiej Armii Austro-Węgier, gene- w Olkuszu 5 maja 1863 r. z ran otrzymanych rał dywizji Wojska Polskiego II RP i Eugeniusz w bitwie pod Krzykawką/Nagrobek ten dla uczcze- (1871-1954) - późniejszy ceniony geograf i karto- nia Jego pamięci położyła w r. 1929 rodzina. graf, twórca nowoczesnej kartografii polskiej oraz Natomiast młodszy z braci, Edmund, córka. Obydwóch synów Edmunda cechował głę- w pierwszym kwartale 1863 roku zaciągnał się boki polski patriotyzm, choć we wczesnych latach do oddziału dowodzonego przez kpt. Stefana ich dzieciństwa ani ojciec, ani tym bardziej mat- Malczewskiego i w nocy z 3/4 maja przekroczył ka, nie posługiwali się w domu językiem polskim granicę galicyjską. Dnia 4 maja wziął udział (językami używanymi w ich domu rodzinnym w starciu z Rosjanami w Pobiedniku Małym pod były niemiecki i francuski). Igołomią (powiat krakowski), w wyniku które- W 1873 r. Edmund Romer podjął pracę

71 Por.: J. Liszka, op. cit., s. 41, 47, 136; A. Ostrowski, op. 73 Por.: S. Majchrowski, op. cit., s. 183, 190, 191; S. Kie- cit., s. 150. niewicz, Wizerunek Polaka okresu niewoli, [w tegoż:] Historyk a świadomość narodowa, Czytelnik, Warszawa 72 Por.: J. Liszka, op. cit., s. 415. 1982, s. 294-296.

76 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach w Rzeszowie, w 1879 r. pracował jako starosta stał pochowany na miejscowym nowym cmenta- w Krośnie, a później w Brzesku. Nie godząc się rzu rzymskokatolickim.75 Na kamiennej płycie z rolą, jaką odgrywać miał jako starosta w ówcze- pomnika z trudem można odczytać inskrypcję: snych sporach politycznych, przy wyborach gali- Franciszek/Opatowiecki/urodzony d. 23 kwietnia cyjskich złożył dymisję. Wkrótce potem zmarł.74 1843 r./zmarł d. 29 listopada 1917 r./uczestnik walk/o wolność narodu/1863. Mogiła jego jest Franciszek Opatowiecki (1843 - 1917) z pewnością charakterystyczna. Na rzeźbionej Franciszek Opatowiecki w stopniu porucznika pionowej płycie, którą dostawiono do płyty na- walczył w powstaniu styczniowym. W „Indeksie grobnej, wyryto czapkę krakuskę, szablę i pro- nazwisk powstańców styczniowych za rok 1863” porzec. Grób jednak wymaga odnowienia, gdyż występuje pod pozycją „Franciszek Opatowiecki naznaczył go ząb czasu. z miasta Olkusza”. Zmarł z przyczyn naturalnych Józef Liszka w publikacji „Pamięć powstania (informacja z aktu zgonu) w Olkuszu w wieku styczniowego 1863 na ziemi olkuskiej”, powo- 75 lat w dniu 29 listopada (tj. w czwartek) i zo- łując się na „Kronikę Powiatu Olkuskiego” (nr 2

74 Por.: E. Romer, op. cit., s. 5, 6. 75 Por.: J. Liszka, op. cit., s. 285; J. Kowalik, op. cit., passim.

Il. 7. Grób Franciszka Opatowieckiego z charakterystyczną czapką krakuską

Ilcusiana • 8 • 2013 77 Dawid Konieczny, Sławomir Góra z 1918 roku) podaje, że zamiast wieńca na trum- Franciszka Opatowieckiego była wieś Nawarzyce nę śp. Franciszka Opatowieckiego, weterana w gminie Wodzisław (powiat jędrzejowski).78 wojsk polskich z powstania styczniowego, re- Na cmentarzu w Nawarzycach znajduje się jent K. Golański złożył na potrzeby Legionistów nagrobek płk. Kazimierza Błaszczyńskiego (vel w Szczypiornie za pośrednictwem Ligi Kobiet Konrad Tomaszewski, ps. Bończa), który zginął Pogotowia Wojennego kwotę 100 koron. Na ten podczas powstania w 1863 roku. Wcześniej, od sam cel, zamiast na trumnę Opatowieckiego, zło- marca 1863 roku, był samodzielnym dowód- żył także nie ustaloną kwotę Komitet Ratunkowy. cą oddziału konnego w Sandomierskiem i Kra- Dodaje także, iż pieniądze, złożone dodatkowo kowskiem.79 Z „Pamiętników i wspomnień” przez Ligę Kobiet na budowę pomnika zmarłego Jana Newlina Mazarakiego (1840-1922, pod- żołnierza w wysokości 100 koron, dzieci Opato- komendnego Bończy) wiadomo, że (…) oddział wieckiego przeznaczyły dla rodzin legionistów na Bończy liczył 300 koni, był wybornie uzbrojony, gwiazdkę.76 ładnie umundurowany w sukmanki białe, czapki W panteonie powstańców z 1863 roku, któ- krakuski białe, składał się z młodzieży urodziwej ry utworzono na warszawskim Cmentarzu Po- i chwackiej, posiadał konie dobre i dobrze utrzy- wązkowskim (mur w kw. 13 C), umieszczona mane - słowem, tak pięknie się prezentował, że jest żeliwna tabliczka z inskrypcją: Ś.P./Franci- bardzo miłego doznaliśmy wrażenia. Byli to uła- szek/Opatowiecki/żył lat 75/zmarł 29. XI. 1917/ ni80. Wydaje się bardzo prawdopodobne, iż w Olkuszu. Z dokumentów (aktu zgonu zmar- właśnie w oddziale Bończy walczył podczas po- łego za rok 1917, poz. 349), które odręcznie wstania styczniowego Franciszek Opatowiecki, sporządził proboszcz olkuskiej parafii ks. Mar- o czym mogłaby świadczyć rzeźba czapki kraku- cin Smółka (podobnie jak w przypadku zgonu ski na jego grobie. Samulskiego) wynika, że jego ojcem był Antoni Wnukiem Franciszka był Tadeusz Opatowiec- Opatowiecki. Nie mamy natomiast wiadomości ki (01.03.1914-01.03.2012), który służył w 30. odnośnie jego matki (w akcie zgonu jest mowa Pułku Strzelców Kaniowskich w Cytadeli War- o „matce niewiadomej”). szawskiej, emerytowany porucznik WP, żołnierz Porucznik zawarł związek małżeński z Henry- AK, były więzień obozu koncentracyjnego Stut- ką z Hetmańskich (w chwili śmierci był już jed- thof i honorowy członek Związku Strzeleckiego. nak wdowcem).77 Pewne jest, iż z tego związku urodziły mu się dzieci (źródła nie podają jednak 78 Por.: „Strzelec. Pismo Związku Strzeleckiego” [online], Nr ich liczby i imion) i że urodził mu się przynaj- 1-2 (41-42), [art. R. Burek], Dostępny: www.zwiazek- -strzelecki.netau.net. mniej jeden syn, który zginął w marcu 1940 roku 79 Por.: J. Kowalczyk, Powstanie styczniowe. Miejscowości w Królewcu (obecnie Kaliningrad - Rosja) z rąk [online], [dostęp 14.03.2013], Nawarzyce, Dostępny: niemieckich oprawców. Rodzinną miejscowością http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=n02; L. Ratajczyk, Polska wojna partyzancka 1863-1864, Wy- dawnictwo MON, Warszawa 1966, s. 257-259, 265. 76 Por.: J. Liszka, op. cit., s. 285. 80 J. N. Mazaraki, Pamiętnik - wspomnienia z 1863 roku, 77 Archiwum parafii św. Andrzeja w Olkuszu. Por.: rów- [cyt. za] J. Kowalczyk, Powstanie styczniowe. Miejscowości nież genealogię Franciszka Opatowieckiego na stronach [online], [dostęp 14.03.1013], Nawarzyce, Dostępny: internetowych: www.sejf.how-to-eat.info; www.metryki. http://www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl/in- genealodzy.pl; www.pl.wikipedia.org dex.php?id=n02.

78 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

Za młodu Tadeusz Opatowiecki mieszkał w Le- nr 34 z tego roku)84. Inne informacje o życiu Ma- gionowie, potem w Wejherowie, gdzie osiedlił się lankiewicza nie zachowały się. po II wojnie światowej na stałe, a ostatnio działał w Związku Inwalidów Wojennych w Radomiu.81 Wielu powstańców styczniowych z naszej zie- mi nie miało jednak takiego historycznego szczę- Mikołaj Malankiewicz (18?–?) ścia, jak Malankiewicz i pozostali opisywani tu Nastoletniego Mikołaja Malankiewicza Ro- bohaterowie - nie wiemy o nich nic: nie znamy sjanie wzięli do niewoli wraz z grupą kosynierów ani ich nazwisk, ani miejsc pochówku.85 po bitwie pod Małogoszczą (powiat jędrzejowski Jeszcze w roku 1918 „Kronika Powiatu Ol- w województwie świętokrzyskim) dnia 16 wrze- kuskiego” (nr 34-35 z dnia 5 maja) próbowała śnia 1863 r. i skazali na wieloletnią katorgę, uczynić coś przeciw sile zapomnienia i upływa- z której wrócił do Olkusza dopiero w 1886 roku jącego czasu, zamieszczając apel do mieszkań- po celowym przejściu na prawosławie (był to dla ców naszego miasta w sprawie zaginionej mogi- niego jedyny sposób na odzyskanie wolności). ły powstańczej na Piaskach (dzielnica Olkusza): Malankiewicz mógł być z tego powodu w swo- Grób powstańców, rozstrzelanych w 1863 roku im mieście potępiony przez okoliczną ludność, na Piaskach nad Babą, zupełnie zniknął. Nie co sugeruje wzmianka o nim w książce ks. Wi- powinniśmy dopuścić do zatracenia się grobu mę- śniewskiego.82 Opinia z książki ks. Wiśniewskie- czenników, kto więc dokładnie pamięta, gdzie to go jest jednak zbyt ostra, bo nie ma dowodów, by miejsce stracenia było - niechaj będzie łaskaw zgło- Malankiewicz należał do licznych w XIX wieku sić się do redakcji celem wspólnego wyznaczenia Polaków indyferentnych narodowo. Przeczy temu i przystrojenia miejsca świętego dla Polaka.86 jego udział w powstaniu - to właśnie jemu podob- Apel pozostał jednak bez echa, stąd do dziś nie ni kształtowali dopiero nową, rozwiniętą świa- wiemy nic ani o powstańcach, którzy mieli być domość narodową Polaków i wracając do kraju rozstrzelani według cytowanej „Kroniki” na Pia- zmienili dotychczasową wizję narodu, który od skach nad Babą, a tym bardziej o lokalizacji ich roku 1831 żył rzekomo na emigracji83. ewentualnej mogiły. Pozostali bezimienni. Olkuskie pochodzenie rodziny Malankiew- czów potwierdzają źródła: w roku 1829, w mie- ście Olkusz, niejaka Kordula Malankiewicz wy- szła za mąż za Łukasza Królikczoskiego (akt ślubu

81 Por.: „Strzelec. Pismo Związku Strzeleckiego” [online], Nr 1-2 (41-42), [art. R. Burek], Dostępny: www.zwiazek- -strzelecki.netau.net. 82 Por.: J. Wiśniewski, op. cit., s. 203; A. Brückner, op. cit., t. 3, s. 455, 512, 568. 84 Archiwum parafii św. Andrzeja w Olkuszu. 83 Por.: N. Davies, op. cit., t. 2, s. 51-55; S. Kalembka, Pol- 85 Por.: S. Tarnowski, Atanazy Benoe, [w:] „Przegląd Polski”, skie wychodźstwo popowstaniowe, [w:] Polska XIX wieku. R. 1894, t. 112, s. 212, 213. Państwo - społeczeństwo - kultura, red. S. Kieniewicz, Wie- dza Powszechna, Warszawa 1977, s. 209, 210. 86 Cyt. za: J. Liszka, op. cit., s. 297.

Ilcusiana • 8 • 2013 79 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

Biblografia: nr 182, Poznań. • Akta AGAD KRSW, sygn. 1256. • Grala H., Sztuka spekulacji (w:) Mówią Wieki nr • Akta Wydziału Edukacyjnego Komisji Rządowej 11/2000. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego • Historia Polski, red. T. Manteuffel i S. Arnold, (Królestwa Polskiego ) za 24 styczeń 1824 - 4 sty- t. 3 cz. 1, PWN, Warszawa 1963. czeń 1827 ( stan z 1922 r. ). • Kaltenbergh L., Za wolność naszą i waszą, Wydaw- • Berger J., Rys historyczny powstania Głównego nictwo MON, Warszawa 1968. Urzędu Statystycznego (na:) www.stat.gov.pl • Kieniewicz S., Historyk a świadomość narodowa, • Bielecki R., Szwoleżerowie gwardii. I słynne pułki Czytelnik, Warszawa 1982. polskie, Warszawa 1996. • Konieczny D., Góra S., Zapomniani bohaterowie, • Brandys M., Czcigodni weterani, Iskry, Warszawa Biała Przemsza, Olkusz 2013. 1975; tegoż: Kozietulski i inni, Iskry, Warszawa • Koźmian St., Rzecz o roku 1863, Warszawa 1903. 1982, tegoż: Niespokojne lata, Iskry, warszawa • Krasiński Z., Listy do Delfiny Potockiej, oprac. 1975. Z. Sudolski, PIW, Warszawa 1975. • Bruckner A., dzieje kultury polskiej, t. 1-3, Kra- • Kronika Powiatu Olkuskiego, 1918, nr 34-35, Ol- kowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1931, t. 4, kusz. oprac. S. Kot i W. Hulewicz, wyd. F. Pieczątkowski • „Kurier Warszawski”, 1837, nr 292, Warszawa. i S-ka, Kraków 1946. • Liszka J., Pamięć powstania styczniowego 1863 - na • Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko ziemi olkuskiej, nakł. MOK w Bukownie, 1990. polskie w roku 1831, wyd. K. Kozłowski, Drukar- • Łepkowski T., Warszawa w powstaniu listopado- nia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887. wym, Wiedza Powszechna, Warszawa 1965. • „Czas”, 1863, nr 105, Kraków. • Majchrowski S., Rodzina Hauke, Czytelnik, War- • „Czas”, 1863, 107, Kraków. szawa 1972. • „Czas”, 1863, nr 142, Kraków. • Majewska J., Archiwum (w:) Muzeum Regionalne • Davies N. Boże igrzysko. Historia Polski, przeł. PTTK w Olkuszu. E. Tabakowska, Znak, Kraków 1991. • Makar M., Liszka J., Budacz T., Nasza Mała • Demokrata Polski z 9 września 1847 roku. Ojczyzna - Bolesław i okolice, Krzykawa 2006 r. • Durand R., Depesze z powstańczej Warszawy 1830- • Martinien A., Tableaux par corps et par batailles des 1831, tłum. R. Bielecki, Czytelnik, Warszawa 1980. officiers tues et blesses (suplement), Paris 1909. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk • Michałowski M., Józef Nieczuja Miniewski i jego i R. Kołodziejczyk, PWN, Warszawa 1978. udział w powstaniu styczniowym, Lwów 1918. • Gazeta Codzienna z 14 maja 1819 roku. • Mickiewicz A., Dziady, Elipsa, Warszawa 1991. • „Gazeta Polska”, 1830, nr 330, Warszawa. • Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku • „Gazeta Polska, 1831, nr 46, Warszawa. 1830 i 1831, Berlin-Poznań 1863. • „Gazeta Warszawska”, 1831, nr 48, Warszawa. • Norwid C. K., W rocznicę powstania styczniowego, • „Gazeta Warszawska”, 1851, nr 185, Warszawa. [w tegoż:] Pisma wybrane, oprac. J. W. Gomulicki, • „Gazeta Warszawska”, 1868, nr 266, Warszawa. PIW, Warszawa 1968. • „Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”, 1842, • Nowak A., Komisja Rządowa lat (1811-1814)

80 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

1815-1832 (1833-1866) - inwentarz zespołu archi- w 50 rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis walnego Pl 1/193. imienny stabs-oficerów, tudzież oficerów, podofice- • Ihnatowicz I., Społeczeństwo polskie 1864-1914, rów i żołnierzy Armii Polskiej w tymże roku Krzy- KAW, Warszawa 1988, red. tegoż: Społeczeństwo żem Wojskowym Virtuti Militari ozdobionych, polskie od X do XX wieku, Książka i Wiedza, War- Lwów 1881. szawa 1979. • „Tygodnik Ilustrowany”, 1909, nr 46, Warszawa. • Oblata Actus Traditionis ad Bona Mrzygłod [nr] • „Tygodnik Petersburski”, R. 1831/32 i 1834/35, 1073, AP na Wawelu Petersburg. • Ostrowski A., Francesco Nullo. Bohater Polski • Wielka historia Polski, red. W. Marmon i J. Ryś, i Włoch, Nasza Księgarnia, Warszawa 1970. Pinnex, Kraków 1999, t. 7. • Polska XIX wieku. Państwo-społeczeństwo-kultura, • Wipszycka E., O starożytności polemicznie, Wie- red. S. Kieniewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa dza Powszechna, Warszawa 1994. 1977. • Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, • Polska i Polacy, red. B. Suchodolski, PWN, War- zabytków i pamiątek w Olkuskiem, nakł. Szkoły szawa 1981. Rzemiosł w Mariówce Opoczyńskiej, 1933. • Procner A., List do T. Korzona z „Przeglądu Histo- rycznego” z 1906 roku (wg:) M. Procner, Rodzina Archiwa Józefa Procnera i jej związki z Żyrardowem (na:) • CGAOR w Moskwie, z. 1945 - i, inw. 1, vol. 101, www.forumzyrardow.pl k. 263-264 • Procner M., Rodzina Józefa Procnera..., j.w. • Rejestr urodzeń z 28 lipca 1852 r. - wypis z 18 li- • Przewodnik Warszawski, nakł. N. Glucksberg, stopada 1868 r. w Olkuszu Warszawa 1826. • Rejestr zmarłych nr 349 z 1917 r. - Parafia św. An- • Rejestr ludności chrześcijan w parafii mrzygłodzkiej drzeja w Olkuszu w Województwie Krakowskim w powiecie lelow- • Rejestr zmarłych nr 44 z lat 1906 - 1913 - Parafia skim (...) spisany dnia 31 stycznia 1791 roku..., św. Andrzeja w Olkuszu (na:) www.techmanski.eu • Rejestr zmarłych nr 345 z 1918 r. - Parafia św. An- • Robińska H., Jak dawniej archiwa urządzano, drzeja w Olkuszu [w:] „Echa Przeszłości”, 2001, nr 3. • Rejestr zmarłych - akt zgonu M. Nast z 1972 r. - • Rygiel S., Losy księgozbioru Ignacego Krasickiego Parafia św. Andrzeja w Olkuszu (w:) Exlibris. Pismo poświęcone bibliofilstwu pol- skiemu, red. F. Podsiadecki, Zakład Narodowy im. Strony internetowe Ossolińskich, Lwów - Kraków 1922. • www.agad.archiwa.gov.pl • Strzelec - Pismo Związku Strzeleckiego nr. 1-2 (41- • www.arsenal.org.pl 42) [art. R. Burek] z 2008 r. • www.ebuw.uw.pl • Sypień J. , Dwory szlacheckie ziemi olkuskiej, Ol- • www.fr.wikipedia.org kusz 2012. • www.genealogia.okiem.pl • Tarnowski S., Atanazy Benoe (w:) Przegląd Pol- • www.geneteka.genealodzy.pl ski, rok 1894, t. 112.; tegoż: Xięga pamiątkowa • www.herby.com.pl

Ilcusiana • 8 • 2013 81 Dawid Konieczny, Sławomir Góra

• www.historia.org.pl • www.jura-pilica.com • www.kdkv.narod.ru (Spis politycznych przestęp- ców z 1864; Spis powstańców 1863/64) • www.kpbc.umk.pl • www.kronikarz.com.pl • www.lwow.home.pl • www.mbc.malopolska.pl • www.metryki.genealodzy.pl • www.napoleon.org.pl • www.ornatowski.com • www.pbc.rzeszow.pl • www.pl.wikipedia.org • www.polskokatolicki.krzykawa.pl • www.powstanie1863.zsi.kielce.pl (J. Kowalczyk, Powstanie stycznoiwe. Indeks nazwisk; J. N. Maza- raki, Pamiętnik - wspomnienia z 1863 roku). • www.przodkowie.com (tu: Skorowidz mieszkań- ców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854, ułożony pod kierunkiem Zarządu Policji, Warszawa 1854) • www.sbc.katowice.pl • www.sbc.org.pl • www.sejf.how-to-eat.info • www.sejm-wielki.pl (M.J Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego) • www.stankiewicze.com • www.techmanski.eu • www.wastan.pl • www.wydawnictwo.uwm.edu.pl • www.zelechowscy.pl • www.zwiazek-strzelecki.netau.net

82 Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach

Ilcusiana • 8 • 2013 83 84 Emilia Kotnis-Górka

Legitymacja generała Buchowieckiego

Ilcusiana • 8 • 2013 85 Emilia Kotnis-Górka

Emilia Kotnis-Górka

Legitymacja generała Buchowieckiego

Kiedy ćwierć wieku temu Edward Fiałkowski Fotografia w kolorze sepii przedstawia Bucho- opuszczał rodzinny Olkusz z zamiarem przepro- wieckiego w legionowym kożuchu, z szablą przy wadzenia się do Stanów Zjednoczonych, chciał boku. Niestety, dokument nie wydał się nikomu pozostawić w Srebrnym Mieście jeden ze swoich na tyle istotny, żeby go zatrzymać, więc z resztą skarbów, który jest w jego prywatnym archiwum rodzinnych pamiątek Fiałkowskich został prze- od ponad 40 lat. Na zachowanej w dobrym stanie wieziony za Atlantyk, kilka tysięcy kilometrów od legitymacji legionowej, wydanej 16 stycznia 1916 Olkusza. Edward Fiałkowski nazywa swoje olku- roku dla wówczas kapitana Stefana Buchowiec- skie skarby „ilcusianami”, stąd czasopismo „Ilcu- kiego, podpis złożył sam Władysław Sikorski. siana” wydało mu się najwłaściwszym adresatem

Il. 1. Legionowa legitymacja generała Buchowieckiego podpisana przez Władysława Sikorskiego z 1916 roku (archiwum Edwarda Fiałkow- skiego)

86 Legitymacja generała Buchowieckiego informacji o dokumencie jednego z najsłynniej- dotarła na Zachód amerykańską drogą dyploma- szych mieszkańców Olkusza. Historia generała tyczną. Dopiero w amerykańskiej placówce dy- Buchowieckiego powraca na nowo w roku 150. plomatycznej we Frankfurcie nad Menem została rocznicy jego urodzin. przekazana olkuskiemu emigrantowi wraz z inny- mi, cennymi dla niego dokumentami. - Ponieważ nie mogę powiedzieć nic o tym dokumencie, chciał- bym przedstawić klimat tych dni, w jakich dostał się on w moje ręce. Aby przetrwał do dziś, włożyłem w to kiedyś dużo wysiłku - mówi olkuszanin. Edward Fiałkowski od młodych lat intere- sował się historią i dosyć wcześnie w aktywny sposób okazywał wrogi stosunek do panującego wówczas systemu politycznego, co przysporzyło mu niemałych zresztą kłopotów, z aresztowania- mi włącznie. - Pewnego dnia mój przyjaciel Leszek Henzolt wręczył mi wyjątkowy, dla mnie bardzo wartościowy, prezent. Był to dokument z okresu Le- gionów Piłsudskiego, podpisany przez samego Wła- dysława Sikorskiego. Muszę w tym miejscu dodać, że dokument ten był dla nas wówczas bardzo cen- ny przede wszystkim ze względu na osobę, która go podpisała. Był to przecież późniejszy Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych oraz premier Rządu RP na Uchodźstwie. Sama postać kapitana Buchowieckie- Il. 2. Okładka legionowej legitymacji generała Buchowieckiego go była raczej drugorzędna. Dopiero później zro- (archiwum Edwarda Fiałkowskiego) zumiałem, że postać ta jest związana z Olkuszem. - Muszę powiedzieć, że mając pełną świadomość Dostałem wtedy od Leszka jeszcze jeden wartościo- wartości historycznej tego dokumentu, już dawno wy przedmiot o silnej wymowie patriotycznej. Był to temu próbowałem nim kogoś zainteresować. Przed autentyczny medal z okresu powstania styczniowego moim wyjazdem z Olkusza, a było to w 1988 roku, ze stylizowanym orłem w koronie, wokół którego nie wiedzieć czemu, nie wzbudził on większego za- umieszczony był napis: „Boże zbaw Polskę”. Straci- interesowania. Dlatego właśnie zabrałem legityma- łem go, niestety, podczas jednego z zatrzymań przez cję, wraz z archiwalnymi dokumentami rodzinny- Służbę Bezpieczeństwa. Na szczęście legitymacja mi, do Stanów Zjednoczonych. Zależy mi, aby ten oficerska Legionów Polskich kapitana Buchowiec- materiał dotyczący tak wybitnej postaci związanej kiego przetrwała kilka rewizji, przeprowadzanych z Olkuszem, jaką był generał Stefan Buchowiecki, przez milicję i SB, w moim mieszkaniu. Cieszę się ujrzał wreszcie, po tylu latach zapomnienia, światło bardzo, że możemy dziś przedstawić ją szerszemu dzienne - mówił Edward Fiałkowski. Legitymacja gronu olkuszan, że po latach wyjdzie z cienia moje-

Ilcusiana • 8 • 2013 87 Emilia Kotnis-Górka go archiwum - opowiada Edward Fiałkowski. Nie do XVI wieku. Z dokumentu z początków XIX wiadomo dokładnie, skąd pamiątki pochodziły. - wieku sporządzonego przez urzędnika państwo- Leszka też już o to nie zapytam. Od wielu lat nie wego wynika, że ród Buchowieckich dyspono- żyje - dodaje. wał sporymi dobrami ziemskimi. Najstarszy za- Pewne jest to, że legitymacja należała sto lat pisek notarialny pochodzi z 1588 roku, kiedy to temu do człowieka, którego historia i losy wpi- Naum Buchowiecki używający prerogatyw stanowi sane w heroiczną walkę o niepodległość i pracę szlacheckiemu właściwych jeszcze przed dwoma u podstaw, współczesnym olkuszanom powinny wiekami poscydował dobra Buchowicze, Kuplin być trochę lepiej znane, ale również powinny tro- i Ostromiecz, kiedyś w województwie brzeskim chę onieśmielać, bo są dowodem na to, że można leżące i takowe synom swoim czterem Ostafiemu, zrobić tak wiele dla tak wielu1. Janowi, Hrehoremu i Onikjowi Buchowieckim do sukcedowania zostawił3. Jak się okazuje, olkuska Generał szlachcic gałąź Buchowieckich nie jest jedyną, która in- Jak pisze historyk Olgerd Dziechciarz, Stefan teresuje się historią rodu. - Kilkanaście lat temu Buchowiecki nie był olkuszaninem z urodzenia, z pomocą warszawskiego historyka-genealoga To- ale był nim z wyboru2. I właściwie to zdanie masza Lenczewskiego stworzyliśmy zespół, który doskonale obrazuje jego związek z Olkuszem, zaczął wielokierunkowe poszukiwania dalszych w którego życie społeczne angażował się przez przodków. Oczywiście, najwięcej materiałów jest cały okres mieszkania w Srebrnym Mieście. w archiwach Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy Stefan Buchowiecki urodził się 12 maja 1863 i udało się uzyskać pomoc genealogów z tych kra- roku w majątku Sokołowo w powiecie słonim- jów. Na podstawie tych materiałów powstało skim, znajdującym się wówczas w województwie w 2005 roku na prawach rękopisu opracowanie nowogródzkim, a dzisiaj na Białorusi w obwodzie „Zarys genealogii rodu Buchowieckich z linii Na- grodzieńskim. Był synem Adama i Walerii z domu uma herbu Gieysztor Odmienny albo Drogosław Moczulskiej, którzy byli potomkami szlachty gro- Odmienny”. Praca, wykonana pod kierunkiem dzieńskiej herbu Drogosław. Rodzina Stefana Bu- Lenczewskiego, przesunęła wiedzę o rodzie jesz- chowieckiego to ród o pięknej i ciekawej historii. cze parę pokoleń wstecz poza Nauma - opowiada Agacie Ostrowskiej, żonie Szymona - prawnuka Ryszard Buchowiecki, wnuk Bolesława, jednego generała, która pielęgnuje w rodzinie potom- z braci generała. ków Buchowieckiego pamięć o słynnym lekarzu Stefan Buchowiecki miał trzech braci: Stanisła- i o reszcie przodków, udało się rozrysować drzewo wa, Bolesława, Aleksandra oraz dwie siostry - Ka- genealogiczne na kilkanaście pokoleń wstecz, aż millę (po mężu Rajdecką) oraz Julię. Kiedy miał dziewięć lat, zmarł jego tata Adam, a wychowa- niem syna zajmowała się tylko mama, najpewniej 1 Składam serdeczne podziękowania dla Agaty i Szymona Ostrowskich, Edwarda Fiałkowskiego, Michała Ostrow- z pomocą służby (co w owych czasach w zamoż- skiego, Ryszarda Buchowieckiego i Jacka Sypienia, bez pomocy których przygotowanie tego eseju nie byłoby możliwe. 3 Akt notarialny sporządzony przez Stanisława Honwel- da, marszałka powiatowego grodzieńskiego. Kopia do- 2 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Gmina kumentu znajduje się w rodzinnym archiwum państwa Olkusz, Wydawnictwo NEON, Olkusz 2002, s. 84. Agaty i Szymona Ostrowskich.

88 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 3. Portret generała Stefana Buchowieckiego (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich)

Ilcusiana • 8 • 2013 89 Emilia Kotnis-Górka

Il. 4. Portret generała Stefana Buchowieckiego (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej)

90 Legitymacja generała Buchowieckiego nych rodzinach było rzeczą zupełnie naturalną) Słonimia. Jest to mniej więcej okres lat 1860-1870, oraz rodziny. Niestety, nie wiadomo na pewno, kiedy po śmierci ich ojca Adama, matka musiała się gdzie rozpoczął naukę, ale wszystko wskazuje na troszczyć o byt licznej przecież rodziny. Nie wiemy, to, że była to szkoła w Brześciu Litewskim, do któ- czemu każde z dzieci rodziło się w innej miejscowo- rej uczęszczał przez kilka lat razem z bratem Alek- ści i czy te miejscowości były majątkami rodzinny- sandrem. Naukę kontynuował w ośmioklasowym mi. Wszak ojciec Adama, Aleksander, po swoim ojcu liceum filologicznym w Siedlcach, oddalonych Bazylim odziedziczył zupełnie inne dobra. Zadaję o trzysta kilometrów od jego rodzinnych stron. - sobie też pytanie, jak wdowa po Adamie potrafiła Najwięcej wątpliwości jest co do okresu, w którym wykształcić swoje dzieci? Stefan skończył medycy- Stefan i jego rodzeństwo rodzili się i żyli w rejonie nę w Warszawie, Bolesław akademię Kronenberga

Il. 5. Zjazd Koleżeński absolwentów rocznika 1890 Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W dolnym rzędzie czwarty od lewej siedzi generał Buchowiecki. Na oryginale widnieją podpisy większości obecnych na zjeździe lekarzy (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej)

Ilcusiana • 8 • 2013 91 Emilia Kotnis-Górka

Il. 6. Waleria z domu Moczulska, matka generała (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

92 Legitymacja generała Buchowieckiego w Warszawie, Aleksander Szkołę Agronomiczną pracy zawodowej, działał społecznie oraz eduko- w Humaniu - wymienia Ryszard Buchowiecki. wał mieszkańców. Do Olkusza przeprowadził się Stefan Buchowiecki, jako młody chłopak, w 1890 roku, prawdopodobnie dlatego, że otrzy- podjął decyzję, że chce być lekarzem, czego kon- mał pracę na stanowisku lekarza w nieistniejącym sekwencją było rozpoczęcie studiów w 1881 roku już szpitalu św. Błażeja przy dzisiejszej ulicy Szpi- na wydziale lekarskim Uniwersytetu Warszaw- talnej. Od 8 marca 1896 roku do 24 września 1914 skiego4. roku był jego dyrektorem5. Doktor Buchowiecki W 1890 roku, po obronie doktoratu z nauk rozpoczynał pracę w mało chlubnym okresie dla

Il. 7. Szpital św. Błażeja (zdjęcie ze zbiorów Piotra Nogiecia) medycznych, jako 27-latek rozpoczął praktykę tego szpitala. Kiepskie warunki lokalowe i fatalna lekarską w Bodzentynie, gdzie ponoć miał wiel- sytuacja sanitarna powodowały, że pracujący tam ki wkład w walkę z panującą w tamtym cza- personel, a i sami mieszkańcy, nie mieli powodów sie epidemią cholery. Już wtedy angażował się do chwalenia miejscowej służby zdrowia. w życie społeczne okolicznej ludności i, oprócz Doktor Józef Opalski, szef olkuskiej lecznicy

4 S. Pomarański, Polski Słownik Biograficzny, T. 3, Polska 5 Notatki Janiny Majewskiej ze zbiorów Muzeum Regio- Akademia Nauk, Kraków 1937, s. 78. nalnego w Olkuszu.

Ilcusiana • 8 • 2013 93 Emilia Kotnis-Górka i znany w środowisku lekarz, w „Kronice Powiatu Ponoć doktor nie wziął nic za wizytę i dał im olkuskiego” opisywał, w jakich warunkach jego pieniądze na leki. Dziewczynka wyzdrowiała zespół był zmuszony leczyć ludzi. Co godne pod- i przez całe lata pamiętała o tej historii, bo ro- kreślenia, były to czasy, kiedy śmiertelne żniwo dzice powiedzieli jej, że doktor Buchowiecki ura- zbierały cholera, ospa i tyfus plamisty, a izolacja tował jej życie - dodaje. Świadkowie jego prak- chorych pacjentów nie była jeszcze rutynową czynnością. Jak podają źródła, sytuacja zmieni- ła się diametralnie dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kiedy szpital przejęły lokal- ne władze i podjęły się jego reorganizacji, przede wszystkim w celu poprawy warunków higienicz- nych. Ogromny udział miał w tym właśnie Ste- fan Buchowiecki. Udało się oddzielić pacjentów z chorobami zakaźnymi od pozostałych i zwięk- szono niemal dwukrotnie ilość łóżek. Tuż przed śmiercią generała olkuski szpital miał już oddział wewnętrzny, zakaźny, chirurgiczny, weneryczny i własne laboratorium, co znacznie ułatwiło sta- wianie szybkich, a co najważniejsze - trafnych diagnoz6. Na ówczesne czasy był to krok milowy w dziedzinie służby zdrowia. Oprócz pracy w olkuskim szpitalu, dok- tor Buchowiecki przyjmował także pacjentów w swoim gabinecie mieszczącym się w jego domu. Poczekalnia była zawsze pełna, bo cie- szył się dużym zaufaniem wśród mieszkańców Olkusza. - Już jakiś czas temu poznałam panią, która jako mała dziewczynka została uratowana przez pradziadka mojego męża - opowiada Aga- ta Ostrowska. - Była bardzo wzruszona, kiedy Il. 8. Okładka notatnika lekarskiego należącego do generała o tym opowiadała. Jako kilkuletnia dziewczynka Buchowieckiego z pierwszego kwartału 1927 roku (skan eksponatu zachorowała na zapalenie płuc i rodzice poszli Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej) z nią do doktora Buchowieckiego, który przepi- tyki lekarskiej opowiadają, że generał przyjmo- sał receptę na leki. Mimo, iż jej stan był ciężki, wał wszystkich bez wyjątku - tych bogatych nie mieli pieniędzy na wykupienie tych lekarstw. i tych bez grosza przy duszy. A jedyny waru- nek, jaki trzeba było spełnić, to być czystym, co na owe czasy nie było takie oczywiste. Ponoć 6 Historia olkuskiej służby zdrowia, oprac. Roman Czerwiń- ski [online], [Data dostępu 15.03.2013r.], Dostępny na: pacjentom, którzy zgłosili się do niego brudni http://www.szpital.olkusz.pl/historia.htm.

94 Legitymacja generała Buchowieckiego i w nieświeżym ubraniu, kazał najpierw się umyć, ca, a więc na dwa tygodnie przed śmiercią. a potem wrócić do gabinetu na badanie. Ponie- Doktor notował: nazwisko, wiek, miejsco- waż łazienka nie była standardowym wyposa- wość i przypadłość, z jaką zgłosił się chory. żeniem większości domów, zalecał latem kąpiel A byli to pacjenci z całej okolicy - od Dąbrowy w Babie, bo… była za darmo. po Sułoszową, większość z wiosek, mniej z sa-

Il. 9. W notatniku lekarskim doktor Buchowiecki zapisywał dane przyjmowanych pacjentów (skan eksponatu Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej) W Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olku- mego Olkusza. Przy każdym pacjencie doktor skiej im. Stefana Ząbczyńskiego znajduje pisał kwotę, jaką ten zapłacił za poradę lekarską, się bardzo interesująca pamiątka po dokto- a w rogu kartki z każdego dnia zapisywał zaro- rze Buchowieckim. Jest to notatnik lekarski bioną sumę. Wizyta lekarska kosztowała wtedy z ostatnich trzech miesięcy jego pracy jako średnio 10 złotych, a dzienny zarobek opiewał lekarza. Ostatniego pacjenta przyjął 23 mar- w okolicach 50-70 złotych. Były to czasy, kiedy

Ilcusiana • 8 • 2013 95 Emilia Kotnis-Górka metr ziemniaków kosztował 4 złote, a robotnik pońskiej7. Ponoć po wojnie tej otrzymał stopień zarabiał 1 zł na godzinę. podpułkownika rezerwy. Część historyków kwe-

Il. 10. Portret generała Stefana Buchowieckiego w mundurze Il. 11. Portret generała Stefana Buchowieckiego w mundurze wojskowym (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich) wojskowym (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich) Lekarz na froncie stionuje jednak ten fakt w jego biografii, argu- Stefan Buchowiecki to nie tylko dobry i cenio- mentując to tym, że po wstąpieniu do Legionów ny przez pacjentów lekarz, ale również, a może Polskich 14 września 1914 roku miał rangę po- i przede wszystkim, oddany ojczyźnie żołnierz. rucznika8. Inne źródła historyczne podają z kolei, Dwie te role godził właściwie przez cały okres że wstępując do Legionów miał rangę podporucz- swojej służby wojskowej, z niemałymi zresztą nika. Nie wiadomo jednak, jak wytłumaczyć fakt, sukcesami. że za wojnę z Japonią otrzymał ponoć rosyjskie Niektóre źródła podają, że Stefan Buchowiec- ki został powołany do armii carskiej i jako lekarz 7 S. Pomarański, op. cit., s. 78. przez pół roku brał udział w wojnie rosyjsko-ja- 8 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Sławni, mniej sławni, niesławni, Olkusz 2003, s. 132.

96 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 12. Karta kwalifikacyjna z dokładnym opisem służby od roku 1914 do 1920 (archiwum rodzinne)

Ilcusiana • 8 • 2013 97 Emilia Kotnis-Górka

Ordery św. Anny i św. Stanisława 3 klasy, a także 1915 roku prowadził komisariat werbunkowy medal 300-lecia Panowania Domu Romanowów. w Olkuszu i rekrutował wśród mieszkańców W 1907 Stefan Buchowiecki przeszedł do rezer- mężczyzn, którzy chcieli walczyć o niepodle- wy, oddając się bez reszty pracy lekarza i pracy głość ojczyzny. Wkrótce po tym sam wrócił na społecznej na rzecz mieszkańców Olkusza, który front i został ranny w bitwie pod Kostiuchnówką stał się jego domem do ostatnich dni życia. Wir w grudniu 19159. Po rekonwalescencji podjął pracy został przerwany siedem lat później, kiedy kolejne wyzwania. Janina Majewska, między in- wybuchła I wojna światowa, a Legiony wkroczyły nymi kustoszka Muzeum Regionalnego w Ol- do Kongresówki. kuszu, zanotowała jego wspomnienia z tamtych

Il. 13. Legitymacja generała Buchowieckiego potwierdzająca jego stanowisko Komendanta Szpitala Mokotowskiego w Warszawie w 1919 roku (skan eksponatu Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej) Pomimo tego, że miał 52 lata, ponownie ubrał czasów, w których mówił: Będąc sam rannym, wojskowy mundur i 14 września 1914 wstąpił po opatrunku, musiałem udzielać pomocy ciężko do Legionów Polskich, by - jak mawiał - „leczyć rannym. Jaką wielką radość i ukojenie odczu- chorą Ojczyznę”. Władysław Sikorski powierzył wałem, gdy sam osłabiony, widziałem swoich mu organizację biura werbunkowego w jego ro- kolegów żołnierzy, legionistów uratowanych. Ale dzinnym mieście. Od sierpnia 1914 do grudnia 9 S. Pomarański, op. cit., s. 78.

98 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 14. Dokument potwierdzający nadanie gen. Buchowieckiemu Krzyża Legionowego w 1925 roku (archiwum rodzinne)

Ilcusiana • 8 • 2013 99 Emilia Kotnis-Górka takich wypadków frontowych było dużo. Nie jest ozdrowieńczym w Kamieńsku. To dzięki niemu to żadne bohaterstwo, w moim przekonaniu jest powstały szpitale wojskowe w Kościńcach, Dębli- to święty obowiązek wojskowego lekarza na fron- nie, Żyrardowie, Morawskiej Ostrawie, Bystrzycy cie10. i Wendrynii. Olkuszanin był również naczelnym Głównym zadaniem, jakie mu powierzono, lekarzem obozu legionowego w Ostrowi-Komo- była organizacja szpitali polowych dla rannych rowie i Zegrzu oraz, od 1918 roku, obozu inter-

Il. 15. Legitymacja potwierdzająca nadanie gen. Buchowieckiemu Krzyża Walecznych w 1922 roku (archiwum rodzinne) legionistów. Od 1916 roku (inne źródła poda- nowanych w Łomży. Na tym jego organizatorska ją, że do 1917) Buchowiecki, już jako kapitan, i lekarska misja się nie zakończyła, bo został na- a od grudnia 1917 major, był naczelnym lekarzem czelnym lekarzem szkół Polskich Sił Zbrojnych 6. Pułku Piechoty Legionów, z którym walczył w Ostrowi-Łomżyńskiej, by od 4 listopada 1918 na froncie wołyńskim. 3 lutego 1916 została mu przejąć obowiązki szefa sanitarnego I Brygady powierzona funkcja naczelnego lekarza w domu Polskich Sił Zbrojnych11. Również w listopadzie, już po zakończeniu 10 Notatka odręczna kustoszki Janiny Majewskiej w zbio- rach Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu. 11 Ibidem.

100 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 16. Potwierdzenie przyznania mieszkania generałowi w budynku przy ulicy Wilczej 29a w Warszawie przez sekcję kwaterunkową stołecznego magistratu z 1920 roku (archiwum rodzinne) wojny, został przeniesiony do Kielc, by objąć sta- kiej. Zaledwie w ciągu kilku miesięcy otrzymał nowisko szefa sanitarnego Dowództwa Okręgu kolejny awans. 29 maja 1920 został mianowany Generalnego „Kielce”. 3 lutego 1920 był już pod- pułkownikiem. Rok później objął kierownictwo pułkownikiem i w takim stopniu wrócił do War- nad działalnością Zakładu Leczniczo-Szkolnego szawy, by od 12 lutego 1920, zgodnie z dyspozycją dla Inwalidów Wojennych w Warszawie, który Ministra Spraw Wojskowych, zostać komendan- powstał z dotychczas istniejącego Szpitala Mo- tem I Szpitala Okręgowego na Mokotowie przy kotowskiego. Był również przewodniczącym ko- ulicy Nowowiejskiej. Ten etap jego kariery zawo- misji superrewizyjnej przy Szpitalu Okręgowym dowej przypadł na okres wojny polsko-bolszewic- Nr I. Za zasługi w organizowaniu szpitalnictwa

Ilcusiana • 8 • 2013 101 Emilia Kotnis-Górka

Il. 17. Generał i personel szpitala wojskowego - szpital nieznany (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

Il. 18. Generał w szpitalu w Żyrardowie (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

102 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 19. Generał wśród odznaczanych Krzyżem Orderu Virtuti Militari (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

Il. 20. Grupa odznaczonych Orderem Virtuti Militari (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

Ilcusiana • 8 • 2013 103 Emilia Kotnis-Górka polowego oraz za męstwo okazane w walkach córki i syna - Jolę, Marylę i Janusza. Cała trój- o Kamieniuchę nad Styrem w październiku 1915, ka odebrała solidne wykształcenie, od młodych kiedy 6. Pułk Piechoty Legionów poniósł ogrom- lat angażowała się w prace społeczne i należała ne straty, dekretem naczelnego Wodza otrzymał do różnych olkuskich organizacji. Zachowało się Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Milita- świadectwo szkolne Maryli Buchowieckiej, któ- ri V klasy nr 6317 (15 maja 1922 roku). Niestety, re jednoznacznie wskazuje, że w roku szkolnym odznaczenie to bezpowrotnie zaginęło. 1913/1914 uczyła się w Zakładzie Naukowym Generał został również dwukrotnie odzna- 7-klasowym Pauliny Hewelkówny w Warszawie. czony Krzyżem Walecznych oraz otrzymał szereg Zamiłowanie do pracy na rzecz lokalnej społeczno- bojowych odznaczeń austriackich. Odznaczono ści, ofiarność dla innych, poświęcenie dla ojczyzny go za udział w walkach na froncie wołyńskim i doskonalenie własnych umiejętności były warto- Krzyżem Rycerskim do Orderu Franciszka Józefa, ściami pielęgnowanymi w domu Buchowieckich Krzyżem Rycerskim Karola oraz Orderem Zasłu- i właściwie są ważne do dziś dnia dla potomków gi Czerwonego Krzyża II klasy. Pośmiertnie już Buchowieckich. Przykładowo, od 1916 roku Jo- generał został odznaczony Krzyżem Niepodległo- lanta Buchowiecka pracowała w biurze Komitetu ści. Ratunkowego jako „buchalteria”, czyli księgowa. Przez kilka lat, kiedy pracował dla warszaw- Z dokumentów, jakie zostały w willi Bucho- skich szpitali, mieszkał w stolicy przy ulicy Wil- wieckich wynika, że budowę willi rozpoczęli czej 29a. Świadczy o tym zachowany dokument, w 1900 roku, kupiwszy wcześniej działkę (naj- na którym widnieje potwierdzenie z sekcji kwa- pewniej od państwa Piechowiczów). Zachowały terunkowej o przyznaniu mu jednego pokoju się odręczne zapiski Wieńczysławy Buchowiec- w tym właśnie budynku. Można przypuszczać, że kiej, w których skrupulatnie wylicza, ile pieniędzy przebywał w Warszawie sam, a jego rodzina zosta- na materiały budowlane i zapłatę dla fachowców ła w Olkuszu. Do bliskich wrócił w 1925 roku, wydali. W domu zamieszkali kilka lat później. kiedy jako generał brygady w stanie spoczynku Nie ma wątpliwości co do tego, że był to jeden przeszedł na zasłużoną emeryturę. Awans otrzy- z najbardziej okazałych domów w okolicach ol- mał 25 maja 1925 roku od prezydenta Rzeczypo- kuskiego rynku i jeden z nielicznych domów spolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego12. w centrum miasta należących wówczas do Pola- ków. Znajdował się w sąsiedztwie parku, istnieją- Willa Buchowieckich cego w tym miejscu do dziś. Zachwycał nie tylko Czym Olkusz uwiódł młodego lekarza, że to wygląd willi, ale także jej kubatura. 300-metro- właśnie tutaj postanowił założyć rodzinę i wybu- wy dom z niewielkim ogrodem zamieszkiwała dować dom? Tego niestety nie dowiemy się już w ciągu wieku nie tylko rodzina Buchowieckich. nigdy, bo niewiele opowieści o nim samym zo- Z przekazów rodzinnych wynika, że na począt- stało spisanych, a to niewątpliwe uchroniłoby je ku XX wieku w jednym z pokoi mieszkał przyja- od zapomnienia. Stefan Buchowiecki poślubił ciel Stefana - generał dywizji Józef Malewski. Był Wieńczysławę Miłkowską, która dała mu dwie on weterynarzem, specjalizującym się w leczeniu koni i w Legionach tym właśnie przede wszyst- 12 Ibidem.

104 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 21. Zdjęcie Joli i Maryli Buchowieckich, córek generała, z początku XX wieku (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich)

Il. 22. Zdjęcie Janusza, Joli i Maryli Buchowieckich, dzieci generała (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich)

Ilcusiana • 8 • 2013 105 Emilia Kotnis-Górka kim się zajmował. Ponoć obydwaj generałowie Na sąsiedniej działce, obok willi Buchowiec- sprzeczali się żartobliwie o to, kto z nich jest waż- kich, była spora dość stajnia dla koni, a w północ- niejszym generałem - czy ten, który leczy ludzi, no-wschodniej części działki znajdował się domek czy ten, który leczy konie. - Mówiono, że pradzia- dla służby, która miała osobne wejście do domu, dek był nieco zazdrosny, lub tak po prostu żartował, wprost do kuchni. Posiadanie służby w tamtych o to, że Malewski - od koni - był generałem dywizji, czasach nie było specjalnie wyjątkowe i każda za- a on - od ludzi - tylko generałem brygady. Komen- można, a nawet i średniozamożna rodzina, miała tował, że w Legionach koń ważniejszy od człowieka pomoc domową, a posady najchętniej przyjmowa- - wspomina profesor Michał Ostrowski, prawnuk li przede wszystkim mieszkańcy okolicznych wsi. generała Buchowieckiego, astronom, kierownik W księgach meldunkowych z początku XX wieku Zakładu Astrofizyki Wysokich Energii w Obserwa- można znaleźć informacje o tym, która rodzina

Il. 23. Willa Buchowieckich z okresu II wojny światowej (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich) torium Astronomicznym Uniwersytetu Jagielloń- miała służbę. W domach w centrum Olkusza była skiego. to właściwie norma. Generał Malewski zmarł w 2 lata po swoim Dom Buchowieckich był domem otwartym, przyjacielu, w 1929 roku, i został pochowany chętnie wizytowanym przez ówczesną elitę inte- w rodzinnym grobie Buchowieckich na olkuskim lektualną miasta, a także przyjezdnych. W ser- cmentarzu. cu domu znajdowała się sala, nazwana już przez

106 Legitymacja generała Buchowieckiego

potomków Stefana i Wieńczysławy, salą balową. W czasie II wojny światowej, kiedy Olkusz W wyposażonym w podest dla orkiestry pokoju został włączony do Rzeszy, w willi Buchowiec- ponoć rzeczywiście odbywały się bale z muzy- kich swoją kwaterę mieli niemieccy oficerowie. ką na żywo. Można sobie wyobrazić elegancko Bardzo możliwe, że był to jakiś posterunek lub ubranych, zasłużonych w historii miasta działaczy oficjalne miejsce ich urzędowania, bo na zdjęciu i intelektualistów oraz ich żony, ubrane w długie z okresu wojny widać przy drzwiach czarną tabli- suknie i strojne kapelusze, tańczących w rytm mu- cę, na której widnieje niemiecki orzeł i nieczytelny zyki wydobywającej się z instrumentów orkiestry. niestety podpis. Z przekazów rodzinnych wynika, - Kiedy byliśmy dziećmi, bawiliśmy się na strychu że właśnie z willi Buchowieckich wyszli oprawcy z naszymi rówieśnikami i pamiętam kufry z kapelu- Krwawej Środy. Po wojnie zamieszkiwana przez szami i sukniami, w które przebierały się dziewczyny. Niemców część domu nie wróciła od razu do rodzi-

Il. 24. Willa Buchowieckich współcześnie. Fot. Emilia Kotnis-Górka

To były prawdziwe skarby dla małych dziewczynek ny, bo przez wiele lat byli tam dokwaterowywani - wspomina Szymon Ostrowski, prawnuk generała lokatorzy. Zgodnie z ówczesnymi obyczajami, me- Buchowieckiego. Pamięta, że kiedy był dzieckiem, traż był zbyt duży jak dla jednej rodziny. dom wydawał mu się ogromny, a po sali balowej Rodzina Ostrowskich, prawnukowie budowni- można było jeździć na rowerze, tak była przestron- czych willi, zamieszkują ten okazały, klasycystyczny na. budynek na rogu Mickiewicza i Sławkowskiej do

Ilcusiana • 8 • 2013 107 Emilia Kotnis-Górka

Il. 25. Rodzina generała przed domem w Olkuszu (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

108 Legitymacja generała Buchowieckiego

dzisiaj. W ostatnim czasie rozpoczęto odnawianie ły życie społeczne XX-wiecznego Olkusza. To na jego elewacji, nawiązując do pierwotnego wyglądu. tamten czas przypadają daty powstania niezliczonej W sali balowej i gabinecie lekarskim mieści się od ilości inicjatyw, które dałyby namiastkę sprawnie lat znany wszystkim olkuszanom sklep papierniczy. funkcjonującego miasta. Co istotne, nie było chyba takiej instytucji, w której organizację i działanie nie Dla Olkusza i olkuszan zaangażowałby się Stefan Buchowiecki. Przełom XIX i XX wieku był czasem odbudowy- wania tego, co zostało skutecznie zniszczone przez Resursa Obywatelska lata pod zaborami. Trzeba było na nowo organi- Jedną z pierwszych organizacji, którą powo- zować instytucje, które by kształciły, zapewniały łano w Olkuszu w celu zintegrowania lokalne- dostęp do kultury i przede wszystkim organizowa- go środowiska, była Resursa Obywatelska, po-

Il. 26. Stefan Buchowiecki z dziećmi - Jolantą Marią i Januszem (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Buchowieckiego)

Ilcusiana • 8 • 2013 109 Emilia Kotnis-Górka

Il. 27. Gen. Stefan Buchowiecki podczas pracy (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej) wstała w 1907 roku. Tego typu organizacje były wicza), zatem nieopodal domu jej prezesa - Ste- powoływane w tamtym czasie w wielu innych fana Buchowieckiego. To w Resursie najpewniej polskich miejscowościach, w tym w Warszawie. rodziły się idee, które miały wpływ na wiele póź- Olkuscy działacze założyli Resursę Obywatelską niejszych inicjatyw podjętych przez olkuskich w celu dostarczenia członkom swoim i ich rodzi- społeczników dla tamtejszej ludności. Wiadomo nom możności pożytecznego i przyjemnego spędza- z przekazów, że Resursa udostępniała swój lokal nia wolnego od zajęć obowiązkowych czasu drogą innym stowarzyszeniom na spotkania. W 1916 urządzania odczytów i pogadanek13. Pieniądze na roku siedziba tej organizacji została przeniesiona działalność Resursy pochodziły przede wszyst- na dzisiejszą ulicę Króla Kazimierza Wielkiego, kim ze składek jej członków, ludzi w dużej mie- a wtedy na 3 Maja. rze zamożnych. W lokalu resursy odbywały się spotkania obywatelskie i zebrania, co w czasie Polskie Towarzystwo Krajoznawcze wojny miało szczególne znaczenie. Pierwszy lo- Pod koniec roku 1911 roku został utworzo- kal mieścił się w domu państwa Piechowiczów ny w Olkuszu oddział Polskiego Towarzystwa przy Alei Mickiewicza (dzisiejszej ulicy Mickie- Krajoznawczego. Idea wychowywania młodzieży poprzez poznawanie własnego kraju w duchu patriotyzmu, jaką krzewił Aleksander Janowski, 13 „Kronika Powiatu Olkuskiego”, 15 II 1917, nr 3, s. 14.

110 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 28. Generał Stefan Buchowiecki i inżynier Antoni Minkiewicz w okresie międzywojennym (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej)

Ilcusiana • 8 • 2013 111 Emilia Kotnis-Górka bardzo przypadła do gustu inżynierowi Anto- den z najaktywniejszych w całym kraju. niemu Minkiewiczowi, jednemu z największych W 1916 roku wznowiono działalność PTK, działaczy społecznych w historii naszego miasta. ale z oczywistych względów w zarządzie nie było Pomysłem zaraził innych olkuskich działaczy już Stefana Buchowieckiego, który w tym cza- i tak w Olkuszu utworzono oddział PTK, który sie organizował szpitale polowe dla legionistów. dał początek istniejącemu do dzisiaj w Srebrnym W zarządzie znalazła się za to jego żona. W okresie Mieście oddziałowi PTTK (które ma siedzibę wojny działalność Towarzystwa została ograniczo- w Batorówce). Wiadomo na pewno, że Antoni na do minimum i udało się utrzymać właściwie Minkiewicz był w dość bliskiej relacji ze Stefanem jedynie sekcję biblioteczną. Przy wspólnych sta- Buchowieckim i wspólnie udało im się wprowa- raniach Koła Ligi Kobiet i Resursy Obywatelskiej dzić w czyn każdą niemal ideę, również i tę o po- w budynku Komitetu Ratunkowego przy obecnej wołaniu PTK w Olkuszu. Jednym z argumentów ulicy Króla Kazimierza Wielkiego, w 1917 roku był fakt, że do Olkusza przyjeżdżało w tamtym utworzono pierwszą Bibliotekę Publiczną. czasie wiele wycieczek z całej Polski14. Ze sprawozdań członków stowarzyszenia Olkuska Straż Ogniowa i Bank Spółdzielczy w „Kronice Powiatu Olkuskiego” wynika, że od Po reaktywowaniu Straży Ogniowej w szere- samego początku Towarzystwo działało dosyć gach jej honorowych członków znalazł się oczy- prężnie, a w jego inicjatywy zaangażowało się wiście również Stefan Buchowiecki, który był całe środowisko intelektualne. Początkowo PTK jednocześnie strażackim lekarzem. Organizacja działało w dwóch pokojach odstąpionych przez ta miała znaczenie nie tylko ze względu na swo- Resursę Obywatelską. Funkcjonowały tam sekcje: je statutowe i najważniejsze zadanie, jakim było muzealna, fotograficzna, biblioteczna i, oczywi- gaszenie pożarów, ale również pełniła funkcję ście, wycieczkowa. Oprócz Antoniego Minkiewi- wychowawczą i była ważnym elementem rodzą- cza, który objął stanowisko prezesa, w zarządzie cego się na nowo społeczeństwa. Działacze Straży znaleźli się: doktor Józef Opalski, Jan Osmołow- Ogniowej angażowali się w powstawanie innych ski, Stanisław Gadomski, a na skarbnika został instytucji kulturalno-społecznych. Jak pisze Ste- wybrany Stefan Buchowiecki. Ten ostatni w dzia- fan Ząbczyński, przeszkodą dla strażaków były łalność PTK angażował się aktywnie na pewno do kwestie ekonomiczno-gospodarcze, co w praktyce 1914 roku, w którym działalność PTK przerwał oznaczało konieczność zapewnienia straży źródła wybuch wojny. W działalność PTK zaangażowała finansowania15. się również żona generała, Wieńczysława, która Ząbczyński podaje, że to z inicjatywy człon- kierowała sekcją wycieczkową. Przez Aleksandra ków zarządu Straży Ogniowej powstało w Olku- Janowskiego oddział olkuski był uważany za je- szu Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, później nazwane Bankiem Spółdzielczym. 27 lipca 1913 14 Stowarzyszenie PTTK im. Aleksandra Janowskiego Od- roku na pierwszym spotkaniu wybrano zarząd dział Olkusz, oprac. B. Stanek-Wróbel, P. Reinfus [onli- ne], [data odczytu: 12.03.2013r.], Dostępny na: http:// i radę nadzorczą, do której weszli: Antoni Min- pomost.rsm.olkusz.pl/index.php?option=com_conten- t&view=article&id=25:towarzystwo-turystyczno-krajo znawcze-im-aleksandra- janowskiego-w-olkuszu&cati- 15 S. Ząbczyński, Historia Olkuskiej Ochotniczej Straży d=10:beneficjenci&Itemid=9. Ogniowej, Olkusz 1993, s. 48.

112 Legitymacja generała Buchowieckiego kiewicz, Stefan Buchowiecki, Jan Jarno, Józef go ryzyka tory gospodarki krajowej, uważając to Opalski i inni. Towarzystwo finansowało dzia- za podstawę wszelkiej akcji, dążącej do ratowania łalność strażacką, choćby poprzez zakup sprzętu, zniszczonego wojną kraju16. Działacze tej instytu- ale również zapewniało pomoc finansową po- cji zachęcali mieszkańców do skorzystania z usług gorzelcom. Trochę inaczej widzieli początek tej sloganem: Towarzystwo Wzajemnego Kredytu inicjatywy sami jej założyciele, którzy na łamach w Olkuszu załatwia wszelkie operacje bankowe, „Kroniki Powiatu Olkuskiego” pisali, że głów- jako też przyjmuje oszczędności na lokaty17. Moż-

Il. 29. Portret generała Stefana Buchowieckiego (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich) nym celem Towarzystwa było popieranie krajo- na więc zakładać, że miało ono charakter nie tyl- wego przemysłu, rolnictwa, handlu i rzemiosł, co ko społeczny, ale przede wszystkim komercyjny. w ówczesnych czasach było sprawą najważniejszą: Inna rzecz, że część zarobionych pieniędzy, i to Towarzystwo ma na celu kapitał polski uruchomić i skierować go na zdrowe, nie przynoszące żadne- 16 „Kronika…”, nr 1, 15 I 1917, str. 14. 17 Ibidem.

Ilcusiana • 8 • 2013 113 Emilia Kotnis-Górka

Il. 30. Współczesny portret generała Stefana Buchowieckiego z ekspozycji Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej

114 Legitymacja generała Buchowieckiego całkiem pokaźna, była przekazywana na cele spo- wiadomo, że Kamilla była częstym gościem łeczne i charytatywne. Bank Spółdzielczy, którego w domu brata i przez długi czas mieszkała siedziba mieściła się w budynku przy obecnej uli- w Olkuszu, angażując się, jak brat i jego żona, cy Króla Kazimierza Wielkiego (współcześnie jest w życie społeczne tego miasta. To właśnie Ka- tam również siedziba jednego z banków), działał milla była inicjatorką powstania olkuskiego Koła w Olkuszu do początków lat 90. minionego stu- Ligi Kobiet, którego działalności przewodziła lecia, ale upadł z powodu zbyt dużej ilości udzie- jej szwagierka Wieńczysława. Nie można zapo- lanych kredytów. mnieć, że Kamilla Rajdecka założyła w Olkuszu Stefan Ząbczyński odnotował, że tuż po woj- I Żeńską Drużynę Skautową im. Emilii Plater. Nie nie spadła ilość członków Straży Ogniowej, bo jest do końca jasne, jak długo Rajdeccy mieszkali wielu z nich wstąpiło do wojska. Generał Bucho- w Olkuszu i gdzie dokładnie. Z zapisów, jakie wiecki z kolei więcej czasu przebywał w Warsza- udało się zgromadzić przez historyków wynika, że wie, niż w Olkuszu. Przyjeżdżał do domu w mia- był to znaczny okres czasu - wyjechali z Olkusza rę wolnego czasu, który w większości poświęcał w 1919 roku, ponieważ inżynier Rajdecki otrzy- na działalność społeczną, w tym na działalność mał posadę dyrektora Państwowej Szkoły Górni- w Straży Ogniowej18. czej i Hutniczej w Dąbrowie Górniczej. Kamilla i jej mąż Zygmunt Rajdecki zostali deportowani Patronat Skautowy z terenów wschodnich do Kazachstanu i tam W 1915 roku, wkrótce po wybuchu I wojny w 1942 roku zmarli. Jako ciekawostkę warto światowej, w Olkuszu został powołany Patronat wspomnieć, że na olkuskim starym cmentarzu Skautowy, który dał zalążek harcerstwu na zie- znajduje się zachowany w niezłym stanie grób miach olkuskich. Organizacja miała zapewniać dziecięcy Kazia i Marychny Rajdeckich, którzy opiekę moralną nad młodzieżą i propagować byli dziećmi właśnie Kamilli i Zygmunta20 (Ka- skauting, a także zapewniać pomoc materialną zio był synem Zygmunta z pierwszego małżeń- dla młodych skautów. W zarządzie Patronatu był stwa). Stefan Buchowiecki, a później jego żona Wień- czysława Buchowiecka, która bardzo aktywnie Pomnik dla bohatera angażowała się w ruch skautowy. Wiadomo rów- To jednak nie koniec społecznej działalności nież, że szeregi olkuskich skautów zasilił syn Bu- „olkuszanina z wyboru”. Stefan Buchowiecki był chowieckich - Janusz. hojnym działaczem i angażował całe środowisko To nie jedyny związek tej rodziny z Patro- w pomoc tym, którzy tej pomocy potrzebowali. natem. Pierwszym komendantem I Olkuskiej Oprócz wspomnianych wcześniej funkcji, Bu- Drużyny Skautowej był inżynier Zygmunt Raj- chowiecki działał również w Komitecie Ratun- decki19, mąż Kamilli Rajdeckiej, siostry Stefa- kowym, był miejskim rajcą i jednym ze współ- na Buchowieckiego. Z przekazów rodzinnych założycieli olkuskiej Macierzy Szkolnej. Powołał również Towarzystwo Dobroczynności i był 18 S. Ząbczyński, op. cit., s. 55. 19 L. Kluczewski, Harcerskie Kalendarium. Olkusz 1915- 20 J. Sypień, Stary Cmentarz w Olkuszu, [w:] „Ilcusiana”, 1949, Wydawnictwo NEON, s. 4. Olkusz 2010, nr 2, s. 54.

Ilcusiana • 8 • 2013 115 Emilia Kotnis-Górka

Il. 31. Reklama Olkuskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Kronice Powiatu Olkuskiego nr 1

116 Legitymacja generała Buchowieckiego członkiem zarządu Towarzystwa Przeciwgruźli- a raczej obelisku, bohaterowi Francesco Nullo, czego. Założył w Olkuszu organizację strzelecką który stracił życie podczas jednej z bitew powsta- „Strzelec”, do samego końca działał w Związku nia styczniowego na ziemi olkuskiej - pod Krzy- Legionistów i organizował zbiórki pieniężne dla kawką, 5 maja 1863 roku (dokładnie tydzień ubogich żołnierzy.21 Któż lepiej niż on mógł zro- przed narodzinami Buchowieckiego). Wspólnie zumieć potrzeby ludzi, którzy walczyli na fron- z Antonim Minkiewiczem, Antonim Okrajni cie, a po powrocie z niego mieli trudność ze zor- i Zygmuntem Rajdeckim założyli czteroosobo- ganizowaniem sobie godnego życia… wy tajny komitet, którego celem było wzniesie- nie pomnika pułkownikowi22. Właściwie pomysł postawienia nowego po- mnika na miejscu wiecznego spoczynku pułkow- nika Nullo nie do końca był inicjatywą olkuską. Wynika to z tekstu Stanisława Baca opubliko- wanego w „Kronice Powiatu Olkuskiego”, któ- ry autor poświęcił temu bohaterowi powstania styczniowego. W zasadzie pomysł ten narodził się w Warszawie, gdzie tamtejszy komitet pol- sko-włoski, powołany w celu ożywiania pamięci bohaterów powstania, wyraził chęć uczczenia Nullo poprzez postawienie mu pomnika w ro- dzinnym Bergamo i w Polsce. Wiadome było, że najodpowiedniejszym miejscem na postawienie pomnika w naszym kraju jest jego grób w Ol- kuszu, który w tamtym czasie był dość zniszczo- ny. Warszawski komitet, najpewniej z powodu problemów ze zgromadzeniem funduszy na po- mnik, zwrócił się w 1905 roku z prośbą o pomoc do olkuskich działaczy społecznych. Ci wzięli sobie tę inicjatywę za punkt honoru i postano- Il. 32. Rysunek przedstawiający generała Stefana Buchowieckiego wili ideę wprowadzić w czyn, co udało im się (z archiwum rodziny Ostrowskich) trzy lata później. Czwórka społeczników zebrała Warto również wspomnieć, że Buchowiecki potrzebne pieniądze i zamówiła pomnik w Dą- kultywował pamięć o tych, którzy przed nim wal- browie Górniczej. czyli o niepodległą Polskę, nierzadko tracąc dla Jak podają oficjalne źródła, na początku sierp- niej życie. W sposób szczególny i ambicjonalny nia 1908 roku inicjatorzy, korzystając z wtorko- potraktował konieczność postawienia pomnika, wego gwaru jarmarcznego, niepostrzeżenie za- montowali pomnik na miejscu pochówku Nullo, 21 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Sławni…, op.cit., s. 131. 22 „Kronika…”, 01.06.1918, nr 35, s. 4.

Ilcusiana • 8 • 2013 117 Emilia Kotnis-Górka

Il. 33. Uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej Francesco Nullo 5 maja 1923 roku. Za sztandarem stoi generał Buchowiecki w mun- durze, a po jego lewej stronie najprawdopodobniej jego żona Wieńczysława Buchowiecka (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Olkuszu) nie zwracając niepotrzebnej uwagi rosyjskich w dużej pewnie ilości wódki. Kiedy uznano ich żandarmów. Od stu lat z pokolenia na pokolenie za dostatecznie pijanych, pod osłoną nocy prze- przekazywana jest inna, bardziej pikantna wersja niesiono obelisk z cysterny, która przywiozła go tych wydarzeń, nawet bardziej prawdopodobna koleją z Dąbrowy Górniczej, na wskazane miej- niż ta, o której pisano w gazetach. Ponieważ Ro- sce.23 Pomnik w kształcie drzewa z utrąconymi sjanie nie chcieli się zgodzić na to, żeby na grobie gałęziami stoi w tamtym miejscu do dzisiaj, co bohatera stanął pomnik, trzeba było postawić go jest dowodem na to, że reakcja Rosjan post fac- w wielkiej konspiracji i po cichu, jednocześnie tum na nic się już nie zdała. Chociaż słowne pro- nie narażając się urzędującym w mieście Rosja- testy były, to prawdopodobnie nikt nie poniósł nom. Ponoć Stefan Buchowiecki w wieczór po- z tego tytułu żadnych konsekwencji. przedzający planowane umieszczenie obelisku na cmentarzu zaprosił do siebie rosyjskich oficerów, 23 O. Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej. Sławni, którzy nie mogli odmówić sobie serwowanej im mniej sławni, niesławni, op. cit., s. 131.

118 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 34. Pogrzeb generała Buchowieckiego 12 kwietnia 1927 roku na cmentarzu parafialnym w Olkuszu (fotografia ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Olkuszu)

Ostatni meldunek rzysz wojennej doli i niedoli: Na wszystkich tych Do ostatnich chwil swojego życia Buchowiec- tak różnorodnych stanowiskach umiał utrzymać ki był aktywny zawodowo i towarzysko. Był czło- swoją linię życiową - człowieka bez skazy, od- wiekiem bardzo cenionym i lubianym, nie tylko danego w zupełności sprawie polskiej, umiejącego ze względu na swoją życzliwość i hojność, ale rów- wszystko dla niej poświęcić. Jako lekarz humani- nież lubiano jego obecność, bo generał miał po- tarny i doskonały praktyk lubiany był przez licz- noć duże poczucie humoru i lubił żartować przy ne rzesze pacjentów, jako przełożony miał wielki każdej okazji. - Osoby, które miały szczęście go po- dar jednoczenia swych podwładnych we wspólnej znać opowiadały, że był człowiekiem bardzo otwar- pracy, jako kolega - był wysoce towarzyski, pe- tym na innych i cieszył się dużym szacunkiem. Nie łen życia i humoru staropolskiego. Toteż szcze- tylko dlatego, że był dobrym specjalistą i niejednemu rze lubiany i wysoce ceniony był zarówno przez uratował życie, ale dlatego również, że był dość to- swoich przełożonych, jak kolegów i podwładnych, warzyski. Opowiadano, że lubił chodzić do cukierni zarówno przez lekarzy, jak oficerów i brać żoł- na rynku i prowadzić wesołe rozmowy z mieszkań- nierską24. cami. Często żartował - mówi Agata Ostrowska, Generał miał piękne życie i piękną śmierć. żona jego prawnuka Szymona. Był do końca świadomy i pokorny wobec tego, Podobnie wspomina generała pułkownik dr Stefan Rudzki, jego bliski znajomy i współtowa- 24 S. Rudzki, Ś.p. Gen. Bryg. Dr Stefan Buchowiecki, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1927, s. 4.

Ilcusiana • 8 • 2013 119 Emilia Kotnis-Górka

Il. 35. Płyta nagrobna Wieńczysławy i Stefana Buchowieckich, przyjaciela generała dywizji Józefa Malewskiego i innych członków rodziny. Fot. Emilia Kotnis-Górka

120 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 36. Nekrolog po śmierci generała (archiwum rodzinne)

Ilcusiana • 8 • 2013 121 Emilia Kotnis-Górka

Il. 37. Grób rodziny Buchowieckich. Fot. Emilia Kotnis-Górka

że jego życie właśnie się kończy. Na dwie godzi- i jednego zabronił - płaczu po sobie25. ny przed śmiercią polecił swojemu synowi Ja- Pogrzeb odbył się 12 kwietnia 1927 i, jak wy- nuszowi wysłać telegram do Józefa Piłsudskiego nika z przekazów, był manifestacją patriotyczną. o treści: „Panie Marszałku! Generał Buchowiecki Pułkownik dr Stefan Rudzki tak relacjonował to melduje posłusznie swe odejście na zawsze”. Umarł wydarzenie: Na skromny cmentarz olkuski, wi- 9 kwietnia 1927 roku, w sobotę na tydzień przed doczny z daleka z okien domu, w którym Zmar- Wielkanocą, na skutek krwotoku wewnętrznego, ły zamknął oczy, przybyła generalicja z Dowódcą który był konsekwencją wieloletniej choroby na Okręgu Krakowskiego na czele, przybyły liczne wrzód dwunastnicy. Pułkownik dr Stefan Rudz- delegacje wojskowe, kampanja honorowa wojska, ki w wydanej specjalnie na tę okoliczność bro- oddział strzelców, pospieszyły - mimo deszczu szurze o generale napisał: Umierał przytomnie, i śniegu - parotysięczne tłumy mieszkańców Ol- z pełną świadomością i z całym hartem i pogodą. kusza i okolic, wszystkich stanów i wszystkich wy- Sam wydał wszystkie zarządzenia, pochować się znań26. kazał w zwykłej trumnie sosnowej i prosił tylko, Józef Piłsudski, wdzięczny za dozgonną wier- żeby Mu zaśpiewano nad mogiłą zwrotkę ulu- ność generała, napisał list, który został odczy- bionej pieśni legionowej „Śpij kolego w ciemnym grobie”. Ukochaną przez siebie Rodzinę pocieszał 25 Ibidem, s. 4. 26 Ibidem, s. 5.

122 Legitymacja generała Buchowieckiego tany na pogrzebie: Głęboko wzruszony śmiercią oficjalnej wizyty zatrzymał się w dworku państwa ś.p. Małżonka Pani, generała doktora Stefana Mroczkowskich. Podczas jednej z wizyt Józef Pił- Buchowieckiego, pragnę wyrazić Jej i pozostałej sudski ofiarował Buchowieckiemu swój portret rodzinie swój żal i najgłębsze współczucie. W od- z własnoręcznie napisaną dedykacją, który teraz chodzącym od nas na zawsze generale tracicie męża znajduje się w rodzinnych zbiorach potomków i ojca; Polska jednego z najlepszych swych synów. Buchowieckiego. Zmarłemu Generałowi Polska nigdy nie zapomni tego, iż w pamiętnych dniach sierpniowych 1914 r. Olkuska emancypantka generał Buchowiecki, mimo późnych lat, stanął jak młodzieniec do apelu i oddał wspólnej sprawie swe siły i wiedzę, spełniając żołnierski obowiązek do końca. Cześć Jego pamięci!27 Stefan Buchowiecki został pochowany zgodnie z życzeniem w sosnowej trumnie, w skromnym grobie, który znajduje się na olkuskim Cmenta- rzu Parafialnym w kwaterze III LA/1/3.

Generał i marszałek Depesza do marszałka, jak również jego dosyć osobisty list, jaki został odczytany na pogrzebie generała sugerują, że znajomość między nimi nie była powierzchowna i tylko służbowa. Moż- na przypuszczać, iż znali się dość dobrze i wza- jemnie cenili. Janina Majewska w sporządzonej przez siebie notatce napisała nawet, że Stefan Buchowiecki należał do bliskich przyjaciół Jó- zefa Piłsudskiego. Pewne jest, że był jego osobi- stym lekarzem. Marszałek był prawdopodobnie w Olkuszu wielokrotnie i bywał w willi Bucho- wieckich. Jego najsłynniejsza wizyta miała miej- sce między 19 a 21 listopada 1916 roku, jednak Il. 38. Wieńczysława Buchowiecka (zdjęcie z archiwum Andrzeja z dużym prawdopodobieństwem można przy- Buchowieckiego, syna Janusza Buchowieckiego) puszczać, że z Buchowieckim nie spotkał się wów- W opowieści o generale Buchowieckim nie czas w jego rodzinnym mieście, bo miał on w tym sposób nie napisać o jego życiowej partnerce, tro- czasie dużo obowiązków w związku z organiza- chę więcej niż to, że była jego żoną. Wieńczysława cją szpitali legionowych - co raczej wykluczałoby Małgorzata Miłkowska była córką Pawła Miłkow- jego obecność w Olkuszu. Podczas wspomnianej skiego i Zofii Kolbe. Urodziła się 13 VII 1874 roku w miejscowości Rożno w powiecie nieszaw- 27 Ibidem, s. 5.

Ilcusiana • 8 • 2013 123 Emilia Kotnis-Górka skim (obecnie województwo kujawsko-pomor- roku i początkowo należało do niego 35 kobiet skie), gdzie jej ojciec posiadał majątek ziemski. (w zdecydowanej większości były to żony olku- Była więc młodsza od swojego wybranka o 11 skich działaczy społecznych). Inicjatorką po- lat. Same okoliczności poznania się Wieńczysła- wstania Koła była Kamilla Rajdecka, szwagierka wy ze Stefanem nie są niestety znane, natomiast Buchowieckiej. Przewodniczącą pięcioosobowe- do Olkusza dotarli najpewniej jako para. Status go zarządu była od samego początku Wieńczy- społeczny męża, a także i status finansowy, z po- sława. Olkuski oddział Ligi Kobiet było jednym wodzeniem wystarczyłby Wieńczysławie do tego, z pierwszych w kraju i, co godne zaznaczenia, był żeby wieść wygodne i spokojne życie generałowej, pierwszą kobiecą organizacją w powiecie olku- a wcześniej żony znanego w środowisku lekarza skim o tak dużym znaczeniu. Dzisiaj powiedzie- i wojskowego. Duży dom, służba i dostatnie finan- libyśmy, że należące do niej kobiety to pierwsze se całkowicie zwalniałyby ją przecież z jakichkol- emancypantki w Olkuszu - zaangażowane w spra- wiek obowiązków, co zresztą praktykowało wiele wy kraju, odważne, nie bojące się wyzwań, reali- kobiet w podobnym do jej położeniu społecz- zujące zadania z determinacją i skutecznością nie nym. Ale nie taka była Wieńczysława Buchowiecka. Fak- tem jest, że nigdy nie pracowała za- wodowo, ale nie można powiedzieć, że nie pracowała. Bo jak nazwać wie- loletnią działalność społeczną, której poświęcała każdą wolną chwilę? Wieńczysława w swoim zaanga- żowaniu w spra- wy miasta i kraju Il. 39. Reklama sklepu prowadzonego przez „Ligę Kobiet” opublikowana w Kronice Powiatu Olkuskiego nr 31 prawdopodobnie w niczym nie ustępowała małżonkowi. Podczas mniejszą niż członkowie organizacji, do których jego nieobecności w Olkuszu godnie reprezen- należeli głównie mężczyźni, świadome swojej roli towała rodzinę na olkuskich salonach, angażując w społeczeństwie. się we wszystkie inicjatywy społeczne. Szczególnie Wszystkie inicjatywy Koła podejmowane były ważną było Olkuskie Koło Ligi Kobiet Pogoto- pod hasłem niesienia pomocy w walce o niepod- wia Wojennego, które powstało 16 marca 1915 ległość. Głównym celem było udzielanie pomocy

124 Legitymacja generała Buchowieckiego polskim żołnierzom i opieka nad ich rodzinami. opiekę nad dziećmi legionistów. Pieniądze na Później ta działalność zaczęła znacznie wykra- dosyć rozbudowaną działalność pochodziły ze czać poza ten aspekt, a działaczki Ligi były or- składek miesięcznych członkiń oraz datków. Po- ganizatorkami życia kulturalnego i społecznego nieważ te dochody nawet w minimalnej części nie w mieście. W ramach Ligi działały trzy sekcje: wystarczają na pokrycie wydatków, Liga prowa- gospodarczo-obchodowa, agitacyjno-odczytowa dzi hurtową i detaliczną sprzedaż wyrobów tyto- i sekcja opieki. Kobiety zajmowały się wyszuki- niowych i kolportuje gazety i książki28 - czytamy waniem schronienia dla przybyłych legionistów, w „Kronice Powiatu Olkuskiego”, w której regu-

Il. 40. Wieńczysława, żona generała Buchowieckiego, w gronie członkiń Ligi Kobiet w Olkuszu (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Bucho- wieckiego) organizacją koncertów i przedstawień, podczas larnie panie z Ligi zamieszczały szczegółowe spra- których zbierano datki dla legionistów. Anga- wozdanie ze swoich działań. Dostrzegali je zresztą żowały się politycznie, poprzez organizację od- i sami redaktorzy tego dwutygodnika, bo obszer- czytów, kolportaż broszur i gazet proniepodle- ne relacje z wydarzeń organizowanych przez ol- głościowych, rozwieszanie plakatów w Olkuszu kuszanki zapełniały kolumny kroniki. Panie or- i okolicznych miejscowościach. Organizowały 28 „Kronika…”, 15.02.1917, nr 3, s. 14.

Ilcusiana • 8 • 2013 125 Emilia Kotnis-Górka ganizowały wieczorki poetyckie, przedstawienia, zując ten obowiązek będzie w zamian dążyła do kiermasze z własnoręcznie przyrządzonym jedze- uzyskania pełni obywatelskich praw w nowopow- niem i manufakturą, dając tym samym początek stającym państwie polskiem.30 Tak się też stało, instytucji odpowiedzialnej za kulturę w mieście. bo dwa tygodnie po odzyskaniu niepodległości, Liga Kobiet, jako jedna z trzech organizacji ol- 28 listopada 1918 roku, dekretem Józefa Piłsud- kuskich, zapoczątkowała olkuski księgozbiór, skiego właśnie, kobiety otrzymały - jako jedne tworząc w 1917 roku Bibliotekę Publiczną. Liga z pierwszych na świecie - czynne i bierne prawo Kobiet dała również początek muzealnej kolekcji wyborcze. pamiątek żołnierskich, zebranych podczas pracy Warto wspomnieć, że w okresie, kiedy Wień- dla legionistów. czysława przebywała z mężem w Warszawie, czyli Przez dwa lata istnienia liczba członkiń potro- po 1919 roku, aktywnie działała w Polskim Czer- iła się, co świadczy o tym, że inicjatywy założy- wonym Krzyżu. Zarządzeniem Prezydenta RP cielek olkuskiego koła Ligi spotkały się z akcep- z 12 III 1931 roku została odznaczona Medalem tacją pozostałych mieszkanek Olkusza. Podczas Niepodległości. uroczystości z okazji drugiej rocznicy działalności Zaangażowanie w życie miasta nie przeszka- Ligi panie chciały upamiętnić imieniny Józefa dzało Wieńczysławie w obowiązkach pani domu Piłsudskiego, więc ustanowiły stypendium im. i matki. Obdarzona wyjątkową urodą Bucho- Józefa Piłsudskiego dla syna jednego z legioni- wiecka była osobą życzliwą, pomocną, cieszącą stów, ucznia olkuskiego Gimnazjum. Wysłały się uznaniem środowiska i rodziny. Dla wnuków zresztą telegram do Piłsudskiego z informacją była po prostu „babcią Wienią”, której należał się o tej inicjatywie29. szacunek. Była kobietą inteligentną i wykształ- Od 1916 roku Wieńczysława Buchowiecka coną, w pełni świadomą politycznej i społecznej była delegatką Ligi Kobiet w Powiatowym Komi- rzeczywistości, w jakiej przyszło jej żyć. Pozostałe tecie Ratunkowym, co pozwalało jej na zabieranie w rodzinnym archiwum rozliczenia finansowe, głosu w sprawach ważnych dla miasta, co zresztą w których notowała każdy wydatek z domowe- czyniła i to nierzadko. Jakkolwiek wszystkie po- go budżetu pozwala przypuszczać, że była do- dejmowane inicjatywy miały przede wszystkim brze zorganizowana, skrupulatna i sumienna. służyć legionistom, ich rodzinom, a także miesz- Wszystkie cechy, jakie posiadała i rzeczy, jakich kańcom miast, w których koła działały, tak trzeba się podejmowała sprawiały, że dla Stefana Bucho- pamiętać, że organizacja, jaką była Liga Kobiet, wieckiego była partnerką rozumiejącą w pełni w znacznym stopniu przyczyniła się do później- zaangażowanie męża w sprawy ważne nie tylko szego statusu kobiet w życiu politycznym kraju. dla rodziny, ale również dla miasta i kraju. Wień- W odezwie zarządu krajowego, przedrukowane- czysława Buchowiecka przeżyła swojego męża go w „Kronice Powiatu Olkuskiego”, czytamy: o 20 lat. Zmarła dwa lata po zakończeniu II woj- Liga Kobiet działalnością swoją złożyła dowód, że ny światowej, w 1947 roku, i została pochowana kobieta Polka potrafi objąć i wykonać pełnię spa- na olkuskim cmentarzu w tym samym grobowcu, dającego na nią obowiązku narodowego, a wyka- co jej mąż.

29 „Kronika…”, 01.06.1917, nr 6, s. 16. 30 „Kronika…”, 15.10.1917, nr 18-19, s. 8.

126 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 41. Generał Stefan Buchowiecki z synem Januszem (zdjęcie z archiwum rodziny Ostrowskich)

Ilcusiana • 8 • 2013 127 Emilia Kotnis-Górka

Il. 42. Generał Stefan Buchowiecki z synem Januszem (zdjęcie z archiwum Andrzeja Buchowieckiego, syna Janusza Buchowieckiego)

Śmierć kapitana tata został przeniesiony do ministerstwa spraw woj- Zakończenia II wojny światowej nie dożył je- skowych w Warszawie. - Parę dni po wybuchu wojny dyny syn Stefana Buchowieckiego, Janusz. Uro- poprosił zwierzchników o zgodę na opuszczenie mini- dzony 12 lipca 1902 roku potomek generała po- sterstwa i wspólnie z kilkoma kolegami ruszył na wschód szedł w ślady ojca i również został wojskowym. szukać jednostki, do której mogliby się przyłączyć. Już jako młody chłopak działał w ruchu skauto- Ja z mamą także ewakuowaliśmy się na wschód. Do- wym, założonym zresztą przez jego najbliższych tarliśmy aż pod Tarnopol i tam w nocy z 17 na 18 krewnych. Po ukończeniu tutejszego Gimnazjum września odnalazł nas mój ojciec. Mama opowiadała (1916-1922) i zdaniu matury, kontynuował na- mi, że przekonywali go, żeby zdjął mundur, założył ukę w Szkole Oficerskiej w Toruniu. Służbę cywilne ubranie i ewakuował się razem z nimi. Oj- w wojsku rozpoczął w 16. Pułku Artylerii Lekkiej ciec odpowiedział, że jemu mundur dała Ojczyzna w Grudziądzu31. Syn kapitana Janusza Buchowiec- i tylko na rozkaz Ojczyzny może go zdjąć. Rano wy- kiego, Andrzej Buchowiecki opowiadał, że na kilka ruszyli dalej. Wtedy widziałem go ostatni raz32 - opo- miesięcy przed wybuchem II wojny światowej jego wiadał w jednym z wywiadów Andrzej Bucho-

31 J. Sypień, Kartka ze Starobielska, „Dziennik Polski”, 2008, s. 27. 32 Ibidem.

128 Legitymacja generała Buchowieckiego

rowało również w archiwach Czerwonego Krzyża i MON-u. Losy kapitana zostały potwierdzone kilkanaście lat po jego śmierci. Dokładnie po 67 latach do Andrzeja Buchowieckiego dotarła kartka, jaką wysłał na adres rodziny w Warszawie Janusz Buchowiecki z obozu jenieckiego w Sta- robielsku. Pisał, że jest zdrowy i martwi się o los żony i syna.

Stefan i Bolesław34 Daty urodzin Stefana i Bolesława dzieli 5 lat. Stefan urodził się w majątku Sokołów, który najprawdopodobniej był majątkiem rodzinnym Buchowieckich, choć nie ma dokumentów ani polskich ani rosyjskich, które by to jednoznacznie stwierdzały. Bolesław urodził się w miejscowości Wydział, która również leży na terenie powiatu słonimskiego. Stefan zaczynał naukę w Brześciu Litewskim, natomiast Bolesław uczęszczał do szkoły w Białej. Prawdopodobnie po śmierci ojca obu braci, Adama, jego żona Waleria, która zosta- ła sama z gromadką nieletnich dzieci zmuszona była korzystać z pomocy krewnych, rozsianych na wielkim terytorium byłego Wielkiego Księ- stwa Litewskiego. Są przekonywujące dowody Il. 43. Janusz Buchowiecki (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Bucho- wieckiego) o istnieniu ziemiańskich rodzin Buchowieckich wiecki. Kilka miesięcy później Janusz Bucho- zarówno w okolicach Brześcia i Białej na Podla- wiecki wysłał kartkę z obozu w Starobielsku, w siu, jak i w siedleckim. której napisał jedynie „Jestem, żyję, co z Janą Obaj bracia maturę zdali w Siedlcach i zostali i Andrzejem?33”. Była to ostatnia wiadomość, jaką studentami uczelni warszawskich: Stefan skończył mieli od niego w tamtym czasie. wydział lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, Janusz Buchowiecki walczył w kampanii wrze- a Bolesław Wyższą Szkołę Handlową im. Kronen- śniowej, był jeńcem w obozie w Kozielsku, zginął berga. Odtąd na wiele lat ich drogi się rozeszły. w Charkowie wiosną 1940 roku. Miał 37 lat. Ro- Stefan po roku 1890 rozpoczął karierę lekarza dzina długo wierzyła, że udało mu się przeżyć, bo (a następnie lekarza wojskowego) od pracy w Bo- jego nazwiska nie było na liście katyńskiej ogło- szonej podczas wojny przez Niemców, nie figu- 34 Podrozdział został napisany na prośbę autorki przez Ry- szarda Buchowieckiego - wnuka Bolesława Buchowiec- 33 Ibidem. kiego, brata generała.

Ilcusiana • 8 • 2013 129 Emilia Kotnis-Górka dzentynie. Bolesław w roku 1892, po uzyskaniu ce: strach żyć tu, na miejscu, a jednocześnie nie dyplomu, wrócił do Białej Cerkwi, którą znał ma żadnej szansy wyjechania, bo Białą Cerkiew, z wczesnej młodości, osiadł w miejscowości Je- Kijów, ale również Mińsk i Wilno opanowali bol- ziorna i został zatrudniony w dobrach Branickich szewicy. Na ziemiach utworzyły się rządy sowiec- jako pomocnik buchaltera, a od roku 1904 jako kie i socjalistyczne republiki. Polska zaczęła się oddalać. Po odzyskaniu niepodległości Stefan, doskonały lekarz, zafa- scynowany Legionami i Piłsudskim, zrobił szyb- ką karierę i stał się ważną osobą w odrodzonym Wojsku Polskim. Bole- sław poprosił go o jakąś pomoc, ale przekraczało to możliwości Stefana. Stosunki z komuni- styczną Rosją były na- pięte, Piłsudski wspierał słabnące oddziały Białej Gwardii. Jakakolwiek Il. 44. Bolesław Buchowiecki z żoną Marią Anną w Białej Cerkwi (zdjęcie ze zbiorów Ryszarda Bucho- wieckiego) oficjalna droga, aby ro- główny buchalter. Ożenił się w 1893 roku z pol- dzinę Bolesława uwolnić z pułapki, była niemoż- ską szlachcianką z okolic Humania, Marią Anną liwa. Sochaczewską i na świat zaczęły przychodzić dzie- Bolesławowi, Marii i trójce dzieci nowe so- ci z tego związku - najpierw dwie córki Jadwiga wieckie władze odmówiły pomocy. Nadszedł i Irena, potem syn Jerzy, następnie kolejna córka jednak rok 1920. Piłsudski zawarł przymierze Anna i na koniec w 1910 roku Bolesław, któremu z antysowieckim przywódcą ukraińskim Seme- nadano imię po ojcu. nem Petlurą i rozpoczęła się wojna bolszewicka. Do wybuchu rewolucji w 1917 roku rodzina Wkrótce polskie wojska pojawiły się w Kijowie, żyła względnie spokojnie i dostatnio. Rewolucja a Stefan mógł pomóc Bolesławowi - i pomógł. przyniosła to, co dobrze znane jest z historii tam- Postarał się o zgodę władz wojskowych na prze- tych lat - potyczki białych i czerwonych, palenie wiezienie rodziny Bolesława do Polski eszelonem pańskich dworów, krwawe rozprawy, rabunki wojskowym. W zbiorach rodzinnych znajduje się i morderstwa. Na szczęście dwie najstarsze córki pożółkła, niewielka kartka papieru - przepustka zdążyły przed rewolucją uciec do Polski, która nr 954 z dnia 8 czerwca 1920 roku, wystawiona od 1918 znów stała się wolną ojczyzną. Rodzice przez frontową stację kontrolną, pozwalającą na i trójka pozostałych dzieci znaleźli się w pułap- przejazd Bolesława z Marią oraz dziećmi Anną

130 Legitymacja generała Buchowieckiego i Bolesławem do Polski. Cel w Polsce zapisany Polskiego i zaniesieniu do ksiąg stałej ludności w przepustce: Olkusz, dom własny. Stefan Bu- w dzielnicy Huta Bankowa. Pozycja Stefana, jego chowiecki wiedział, że jego brat Bolesław nie ma kontakty i możliwości, a także chęć pomocy bra- w Polsce nic własnego, nie ma miejsca zamiesz- tu w ustabilizowaniu życia jego i jego bliskich kania, pieniędzy, nie ma nawet obywatelstwa w Polsce, zaowocowały otrzymaniem przez Bo- polskiego. To w zasadzie wykluczyło możliwość lesława w 1921 roku bardzo prestiżowego sta- legalnej repatriacji. Świadomie więc Stefan za- nowiska Naczelnika Rachuby Zarządu Lasów świadczył, że jego dom w Olkuszu jest również Państwowych w Radomiu. O jego randze w tych domem rodziny Bolesława. czasach świadczyć może fakt, że stanowisko to Zauważmy, że z Bolesławem nie przyjechał podlegało akceptacji Ministra Rolnictwa i Prezesa jego najstarszy syn, Jerzy. W 1920 roku miał 18 Rady Ministrów. lat i fascynowały go opowiadania o bohaterskim Bolesław utrzymywał kontakty ze Stefanem, lekarzu wojskowym, jego wuju Stefanie. Gdy nawet uciekał się w tym celu do różnych urzęd- polskie wojsko było w Kijowie, zaciągnął się bez niczych zabiegów. Można do takich zaliczyć ory- wahania do służby wojskowej. Niestety, nie do- ginalny dokument przechowywany w aktach ro- tarł już nigdy do Polski. Podobno dostał się do dzinnych. Jest to delegacja służbowa Naczelnika sowieckiej niewoli i ślad po nim zaginął. Zarządu Lasów Państwowych z lutego 1924 roku Sytuacja rodziny Bolesława po powrocie do o treści: Polecam Panu w dniach najbliższych ojczyzny była dramatyczna: on sam był poważnie udać się do Nadleśnictwa Olkusz celem spraw- chory, nie miał obywatelstwa polskiego i nie mógł dzenia rachunkowości. Na stanowisku Naczel- go otrzymać bez stałego zameldowania. Nie miał nika Rachuby Bolesław przepracował 6 lat. Jego pracy, nie miał żadnego majątku, bo do eszelonu stan zdrowia, nadszarpnięty trudnymi latami spę- wojskowego pozwolono im wsiąść w Kijowie je- dzonymi w porewolucyjnej sowieckiej Rosji, stale dynie z ręcznym bagażem. Cały zdobywany lata- się pogarszał. Zmarł 23 lutego 1927 roku w Szpi- mi pracy w dobrach Branickich majątek pozostał talu Dzieciątka Jezus w Warszawie. Stefan, który na Ukrainie. Pozostały tam także różne ważne do- do ostatniej chwili interesował się jego zdrowiem, kumenty, bez których rodzina miała w Polsce nie- sam był już w tym czasie chory. Zmarł w Olkuszu ustanne kłopoty oraz cenne pamiątki rodzinne. niespełna dwa miesiące później. Na pogrzeb do Po przyjeździe do Olkusza, Stefan najpierw Olkusza pojechała córka Bolesława, Anna. umieścił Bolesława w szpitalu, gdzie udało się go podleczyć, a następnie zdecydował się na czaso- Pamiątki po generale we umieszczenie rodziny Bolesława w Dąbrowie Generał Buchowiecki należał bez wątpienia do Górniczej u swojej siostry Kamilli, zamężnej tej grupy olkuszan, której przedstawiciele w tym z inżynierem Zygmuntem Rajdeckim, dyrek- mieście nie tylko rozwijali swoje umiejętności torem Państwowej Szkoły Górniczo-Hutniczej. i pasje, ale również przyczyniali się do rozwoju Dzięki pomocy Rajdeckich, Magistrat Dąbrowy miasta. Olkusz generałowi wiele zawdzięcza, ale Górniczej wydał Bolesławowi, jego żonie i dzie- jego nazwisko, choć większości współczesnych ciom zaświadczenie o przynależności do Państwa znane, nie przywołuje na myśl tych wszystkich

Ilcusiana • 8 • 2013 131 Emilia Kotnis-Górka

Il. 45. Tablica z nazwą ulicy generała Buchowieckiego ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej. W XX-leciu międzywojennym tak nazwano obecną ulicę Mickiewicza. Fot. Emilia Kotnis-Górka dokonań, które bez wątpienia były jego zasługą. część ulicy Olewińskiej na osiedlu Słowiki została Czas zaciera w pamięci nieprzywoływane zbyt nazwana ku pamięci generała Buchowieckiego. często fakty. Mimo starań rodziny, nie udało się nazwać jego Przed wojną mieszkańcy i władze miasta po- imieniem żadnej ze szkół, a była ku temu okazja, stanowiły nazwać Aleję Mickiewicza, przy któ- kiedy powstawały gimnazja. rym stoi willa Buchowieckich, ulicą generała Ste- 11 listopada 1981 roku Towarzystwo Przyja- fana Buchowieckiego. W PRL-u kultywowanie ciół Ziemi Olkuskiej ufundowało niewielki obe- pamięci narodowych bohaterów nie było mile lisk z pamiątkową płytą, który postawiono w par- widziane, stąd ulica odzyskała pierwotną nazwę ku miejskim, niemal naprzeciw jego domu. Na i tak zostało do dzisiaj. Kilka lat temu północna brązowej tablicy można przeczytać: Zasłużonemu

Il. 46. Uroczystość odsłonięcia pomnika z tablicą upamiętniającą generała Buchowieckiego w parku miejskim 11 listopada 1981 roku (zdję- cie z archiwum rodzinnego)

132 Legitymacja generała Buchowieckiego

Il. 47. Kamień z tablicą w parku miejskim współcześnie. Fot. Emilia Kotnis-Górka

Il. 48. Obecna tablica pamiątkowa na pomniku w parku. Fot. Emilia Kotnis-Górka

Ilcusiana • 8 • 2013 133 Emilia Kotnis-Górka

Il. 49. Tablica na pomniku w parku miejskim w 1981 roku (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Olkuszu) lekarzowi i społecznikowi miasta i ziemi olkuskiej wa Sikorskiego. Najważniejsza jednak jest pamięć doktorowi medycyny Stefanowi Buchowieckie- o tym, który w obcym sobie miejscu znalazł dom mu (1863-1927) oficerowi Legionów, współorga- i poświęcał każdą chwilę, żeby zastaną rzeczywi- nizatorowi wojskowej służby sanitarnej, genera- stość zmieniać na lepsze. łowi brygady Wojsk Polskich, kawalerowi Virtuti Militari i Krzyża Walecznych - w hołdzie społe- czeństwo. Jest też dom, duże dębowe biurko, przy któ- rym generał pracował, zegar ścienny, kilka foto- grafii z jego wizerunkiem, oryginalne zaświad- czenie z opisem służby wojskowej i kilka innych dokumentów. Za oceanem jest też jego legionowa legitymacja, podpisana przez generała Władysła-

134 Legitymacja generała Buchowieckiego

Bibliografia: • Kronika Powiatu Olkuskiego, 15 X 1917, nr 18- 19. • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olkuskiej. • Kronika Powiatu Olkuskiego, 1 VI 1918, nr 35. Gmina Olkusz, Olkusz: Wydawnictwo NEON, • Sypień J., Kartka ze Starobielska, Dziennik Polski, 2002. 2008. • Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olkuskiej. Sławni, mniej sławni, niesławni, Olkusz: Biblioteka Olkuska, 2003. • Kluczewski L., Harcerskie Kalendarium. Olkusz 1915-1949, Olkusz: Wydawnictwo NEON. • Kluczewski L., Kundera-Leśniak M., In Memo- riam, Olkusz: Wydawnictwo NEON. • Nagawiecki J., Powrót Marszałka, Olkusz: Wydaw- nictwo Powiatu Olkuskiego, 2007. • Pomarański S., Polski Słownik Biograficzny, T. 3, Kraków: Polska Akademia Nauk, 1937. • Rudzki S., Ś.p. Gen. Bryg. Dr Stefan Buchowiecki, Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1927. • Ilcusiana, 2010, nr 2, Olkusz: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu. • Ząbczyński S., Historia Olkuskiej Ochotniczej Straży Ogniowej, Olkusz 1993.

Strony internetowe: • Historia olkuskiej służby zdrowia, na: http://www.szpital.olkusz.pl/historia.htm [Pobrano: 15.03.2013r.]. • PTTK w Olkuszu na: http://pomost.rsm.olkusz.pl/index.php?optio- n=com_content&view=article&id=25:towarzy stwo-turystyczno-krajoznawcze-im-aleksandra- janowskiego-wolkuszu&catid=10:beneficjenci&Ite- mid=9 [Pobrano: 12.03.2013r.].

Artykuły prasowe: • Kronika Powiatu Olkuskiego, 15 I 1917, nr 1. • Kronika Powiatu Olkuskiego, 15 II 1917, nr 3. • Kronika Powiatu Olkuskiego, 1 IV 1917, nr 6.

Ilcusiana • 8 • 2013 135 136 Jerzy Roś

Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci”

Ilcusiana • 8 • 2013 137 Jerzy Roś

Jerzy Roś

Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział Kodu Leonarda da Vinci” ”

Książka Dana Browna, a także nakręcony na łami sztuki było w Chinach początkowo związane jej podstawie film „Kod da Vinci”, rozpoczyna- z ich posiadaniem, było uwarunkowane ich izola- ją się od morderstwa popełnionego w paryskim cją; wyjątek stanowiła tu tylko sztuka religijna (str. muzeum Luwr, którego ofiarą pada jego kustosz, 345). Każdy malarz ma nadzieję, że za lat sto lub Jacques Sauniere. Zwłoki zostają odnalezione dwieście jego obrazy znajdą się w muzeum. Szacu- w pozycji człowieka witruwiańskiego, przedsta- nek, jaki budzi sztuka u coraz większej liczby ludzi, wionego na słynnym rysunku Leonarda da Vinci. wyłącza ją z prywatnego posiadania, czyniąc z ko- Konający kustosz pozostawił po sobie szereg zaga- lekcjonera użytkownika cudzych rzeczy (str. 371).1 dek i wskazówek, które mają pomóc w odnalezie- André Malraux mógł napisać swoją książkę niu sprawców. Oto polski ślad... między innymi dzięki temu, że na co dzień, jako Andre Malraux (ur. 3.11.1901 w Paryżu - zm. urodzony i zamieszkały w Paryżu, obcował z naj- 23.11.1976), pisarz i polityk, z wykształcenia wspanialszymi dziełami sztuki, zgromadzonymi archeolog i orientalista, członek Międzynarodo- w największym dotychczas muzeum sztuki na wego Komitetu Antyfaszystowskiego i Międzyna- świecie - paryskim Luwrze. W roku 2012, według rodowej Ligi do Walki z Antysemityzmem, przez francuskiej stacji telewizyjnej France24, Luwr szereg lat minister kultury w rządzie gen. de Gaul- odwiedziło 10 milionów zwiedzających! Według le’a, napisał książkę Le Musee Imaginaire. Ukazała dyrekcji, Luwr cieszy się ogromną popularnością się ona w Paryżu w 1965, zaś jej fragment, pod wśród turystów z Chin, którzy obok Ameryka- tytułem Muzeum wyobraźni, zamieszczony został nów i Brazylijczyków, należą do narodowości w Antologii współczesnej estetyki francuskiej wy- najczęściej odwiedzających niezwykłe muzeum. danej przez Państwowe Wydawnictwo Nauko- Luwr, czyli Musée de la République, posiada bez- we w 1980 roku. Czytamy w nim: Rola muzeów cenne zbiory dzieł sztuki, pochodzące z przeróż- w naszym stosunku do dzieł sztuki jest tak wielka, nych stron świata. Powstawał na przestrzeni setek iż ledwie możemy zdać sobie sprawę z faktu, że nie lat (od 1546 roku do 1878 roku), zajmuje łączną istniały one i nie istnieją nigdzie poza cywilizacją powierzchnię aż 20 hektarów. Muzeum zostało współczesnej Europy i że u nas istnieją od niespełna otwarte 10 sierpnia 1793 roku, kiedy ekspozycja dwóch stuleci. (...) Muzea narzuciły widzowi zupeł- liczyła zaledwie 537 obrazów (z których większość nie nowy stosunek do dzieła sztuki. Zgromadzonym była konfiskatą dóbr kościelnych i królewskich). dziełom odebrały ich dotychczasowe funkcje. (…) Jego wnętrza kryją najwspanialsze dzieła sztuki Dla świata azjatyckiego, zwłaszcza dla Dalekiego Wschodu, kontemplacja artystyczna i muzeum były 1 André Malraux, Muzeum wyobraźni, [w:] Antologia rzeczami nie do pogodzenia. Delektowanie się dzie- współczesne estetyki francuskiej, Wyboru dokonała i wstę- pem opatrzyła Irena Wojnar , PWN, Warszawa 1980,

138 Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci” europejskiej - od „Wenus z Milo” po „Mona Lisę” troler skarbowy i Eugenia z Ferencowiczów.3 An- Leonarda da Vinci - oraz pozaeuropejskiej. Ko- drzej Trawiński, po Powstaniu 1863 roku, osiadł lekcja stale powiększała się dzięki darom, zaku- w Wielkopolsce, wówczas pod zaborem pruskim, pom, konfiskatom, zdobyczom wojennym, wy- gdzie zmarł w tamtejszym Baranowie w paździer- kopaliskom archeologicznym. W 2012 roku, we niku 1886 roku. Dokumenty dotyczące jego wrześniu, otwarto nowy dział, poświęcony sztuce działalności patriotycznej, w tym zapewne także islamu. Wystawiono tam około 3 tysiące dzieł, te odnoszące się do Olkusza, zostały zdeponowa- datowanych od VII do XIX wieku. Inauguracja ne w powstałym w 1870 Muzeum Narodowym ekspozycji była wielkim wydarzeniem kultural- Polskim w Rapperswill w Szwajcarii, później, nym, obejrzało ją w ciągu kilku miesięcy ponad w 1927 roku, zostały przekazane do niepodległej 650 tysięcy osób. Koszt przedsięwzięcia to prawie już Polski i prawdopodobnie zniszczone przez 100 milionów euro, a pieniądze pochodziły nie Niemców w czasie powstania warszawskiego. tylko ze skarbu państwa francuskiego, ale także Na temat działalności Trawińskiego w dotych- z Arabii Saudyjskiej, Maroka, Kuwejtu, Omanu czas wydanych opisach dziejów powstania stycz- i Azerbejdżanu2. niowego na ziemi olkuskiej, poza wymienieniem Dzieł sztuki polskiej w Luwrze prawdopodob- nazwiska, wiadomości często są bałamutne, m.in. nie nie ma, a jeśli nawet są, to raczej ukryte głębo- w różnych opracowaniach padają stwierdzenia, ko w magazynach. Tym niemniej to właśnie Po- jakoby Andrzej Trawiński został zesłany na Sy- lakowi zawdzięczają i Andre Malraux, i miliony berię. Powiat olkuski, którego naczelnikiem woj- osób zwiedzających ekspozycję, i miliardy ludzi skowym przez kilka tygodni 1863 roku był An- na całym świecie (za pośrednictwem reproduk- drzej Trawiński, był właściwie jedynym większym cji, albumów, Internetu) szansę zapoznania się obszarem, na którym powstańcy w pierwszych z dorobkiem kulturowym ludzkości. Dodajmy dniach powstania odnieśli sukces. Wyzwolonych jeszcze, że Polak ten zawędrował do Paryża bez- spod władzy rosyjskiej zostało kilka miast (Ol- pośrednio z… Olkusza. kusz, Sosnowiec, Skała, Wolbrom), oczyszczono Niewiele wiadomo o rodzinie Trawińskich. z rosyjskiej straży granicznej znaczny odcinek Ojciec, Andrzej, urodził się około roku 1815, granicy z Austrią i Prusami, przejęto kontrolę mieszkał i pracował w okolicach Częstochowy, nad jedyną wówczas linią kolejową łączącą Ro- zapewne ożenił się około roku 1848. Jego starszy sję z Europą Zachodnią, umożliwiono napływ syn został ochrzczony w Częstochowie, chrzest ochotników i broni dla oddziałów powstańczych, odbył się 10.12.1850 - akt chrztu (nr 451/1850) zorganizowano administrację polską, system za- określa go jako urodzonego 16.10.1850 w Wyra- opatrzenia, przygotowywano się do uwłaszczenia zowie (koło Częstochowy). Nadano mu imiona: chłopów i przeprowadzenia regularnego poboru Florenty Jan Andrzej, rodzice to Andrzej, kon- do armii powstańczej. W tym wszystkim Andrzej Trawiński odgrywał kierowniczą rolę, jako komi-

2 Wikipedia: wolna encyklopedia [online], Modyfikowane 3 Barbara Kubicka-Czekaj, Florian Trawiński (1850-1906) w dniu 28.02.2013, [dostęp: 7.03.2013], Luwr, Dostęp- - częstochowianin, obrońca Luwru w 1871 r., „Almanach ny: http://pl.wikipedia.org/wiki/Luwr. Częstochowy”, Częstochowa 2006,

Ilcusiana • 8 • 2013 139 Jerzy Roś sarz tajnego Rządu Narodowego, nie jest jednak Z jego rozporządzenia pozdejmowano herby pań- wyjaśniona rola, jaką odgrywał w konspiracji stwa z budynków, w których się mieściły dykasterie przedpowstaniowej, trudno przypuszczać, aby rządowe, urzędnicy na czapkach zamiast poprzed- był osobą przypadkową w strukturze władz po- nich oznak mieli dwukolorowe kokardy, jakimi wstańczych4. i nas ozdabiano, czem zajęły się panie i panienki. Najpełniejszy opis działalności Andrzeja Mnie się dostała taka kokardka z rąk córki powia- Trawińskiego w 1863 roku w Olkuszu zawiera towego naczelnika żandarmskiego, młodej i ładnej pamiętnik częstochowianina Jana Szuberta, po- panienki, życzącej sobie przypiąć każdemu, kto by wstańca z oddziału Teodora Cieszkowskiego (pry- się po nią zgłosił na pierwsze piętro, gdzie mieszkał watnie późniejszego męża siostrzenicy Andrzeja jej ojciec, nieobecny przez czas naszego pobytu w Ol- Trawińskiego): kuszu. Nasz pluton ulokowano na parterze w tym Na trzeci dzień wyruszyliśmy z Dąbrowy, idąc samym domu. ciągle razem, obok siebie z panem Bratkowskim, Dziwnym się wydawała taka manifestacja tych okazującymi mi swoją uprzejmą życzliwość. Wra- uczuć. Czy szczerych lub nie któż odgadnie wśród caliśmy do Ojcowa tą samą drogą. W Olkuszu, tego ogólnego chaosu przekonań, bez względu na tak samo teraz, jak kiedyśmy przechodzili, idąc do narodowość i zajmowane stanowisko. Wiadomo Sosnowic, spotkano nas ostentacyjnie. Mieszkańcy wszakże, że i w armii byli przychylni naszej spra- wyszli naprzeciw nas z chorągwiami, z obrazami, wie, bo przecież widzieli i wiedzieli, o co narodowi śpiewając hymny narodowe, witali nas z większym naszemu idzie, i z czyjej winy był on i jest upośle- jeszcze rozczuleniem i radością, zapraszali do sie- dzony. bie na noc, co widocznie naprzód było już przewi- Zastanawialiśmy się też nad tym, po tym fakcie dziane i ujęte w dobrze przemyślaną organizację. z kokardą oraz nad bezczynnością wojska konsy- A wszystkim tym kierował, jak i poprzednio, pan stującego w miastach, blisko których uwijały się Andrzej Trawiński, pomocnik naczelnika powiatu, i organizowały nasze partie. Czy miało to swoje przy- przybrany w strój narodowy, a więc białą konfede- czyny i cele? Pokazało się wkrótce, że tak! Na drugi ratkę, czamarę, a jedna i druga ozdobione dwuko- dzień mieszkańcy Olkusza zaprosili nas na obiad do lorowemi barwami kokardą i przepaską. siebie, rozbierając po jednemu lub po paru, zależ- Był on organizatorem powiatowym, toteż jako nie od zamożności i dobrych chęci. W czasie obiadu gorący patriota, dobry Polak i obywatel, oddał się u p. Pisarzewskiego, urzędnika z powiatu, kole- całym sercem sprawie narodowej, poświęciwszy ga, z którym byłem, oddając należną wdzięczność wszystko, bo karierę służbową i szczęście rodziny mieszkańcom miasta, wspomniał z uznaniem swej. Biegał też wzdłuż naszych szeregów, wydawał o działalności pana Trawińskiego, jego bezwzględ- rozporządzenia swoim pomocnikom, zapytywał nym poświęceniu się i zapomnieniu o wszystkim, nas o potrzeby; zdawało się, że chciałby wszystkich jedynie dla sprawy narodowej. nas jednym uściskiem przygarnąć do swej piersi. Przyznał to i pan P., ale zarazem rzekł: - Wszystko jest dobre co się dobrze kończy, ale po- 4 J. Liszka, Pamięć Powstania Styczniowego na ziemi olku- myślcie co go czeka, a z nim i nas, w razie, co nie skiej, Bukowno 1996, s. 12. Autor wymienia go jako osobę zaangażowaną w usypanie w roku 1861 Kopca Ko- daj Boże, niepowodzenia... ściuszki w Olkuszu.

140 Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci”

Teraz już za późno, cofnąć się nie można, bo kar- w rodzinach mieszanych polsko-francuskich. ty rzucone. I to zdawanie sobie sprawy, zrozu- Szkoła rozpoczęła swoją działalność na jesieni mienie tego stanu rzeczy, stawia nas wszystkich 1842 r., uczniowie realizowali program szkoły w rzędzie ludzi odważnych, powiem, może za francuskiej i dodatkowo zajęcia z języka i historii bardzo odważnych! Polski. Nosili też specyficzne polskie mundurki Przewidział on i jakby przepowiedział przyszłość - kopię munduru warszawskiej gwardii narodo- p. Trawińskiego, gdyż upłynęło nie więcej niż dwa wej z okresu powstania listopadowego z guzikami tygodnie, gdy ratując życie swoje, musiał zabrawszy z Orłem i Pogonią oraz czapki-konfederatki. żonę i dwóch synów uchodzić poza granice kraju, Szkoła miała siedzibę w Paryżu na Boulevard pozostawiając na pastwę cały swój dobytek i szukać des Batignolles, władze francuskie ufundowały schroniska. Żona jego wkrótce umarła w Krakowie, stypendia, początkowo dla pięćdziesięciu, póź- ze zmartwienia na serce chorując, a on z synami niej stu uczniów. Program nauczania obejmował małymi tułał się po Niemczech i Francji. Jeden również kursy wojskowe i ćwiczenia terenowe. z tych chłopczyków ukończywszy je chlubnie był sze- W ten sposób kierownictwo szkoły chciało dać fem sekretariatu przy muzeach narodowych w Pa- podstawy do tworzenia kadry wojskowej, mają- ryżu, ozdobiony nawet Legią Honorową. Drugi syn cej wziąć udział w przyszłym wyzwoleniu Polski. umarł, nie ukończywszy kursów, a ojciec dożył do W rezultacie aż ponad sześćdziesięciu absolwen- późnej starości, nie zawsze będąc w dostatku, często tów z lat 1845-1870 zrobiło karierę w armii fran- w nędzy. Oto historia jednego z wielu tysięcy za- cuskiej. Cesarz Francji Napoleon III dekretem cnych ludzi 1863 r.5 z 8 kwietnia 1869 przyznał jej status instytucji Rodzina Trawińskich uciekała z Olkusza za- użyteczności publicznej (L’Ecole Polonaise des Ba- pewne przez Żuradę i Niesułowice drogą na tignolles est reconnue comme établissement d’utili- Chrzanów lub przez Witeradów i Gorenice na té publique). Wojna francusko-pruska w 1870 r. Krzeszowice, aby jak najszybciej znaleźć się na i Komuna Paryska z 1871 r. spowodowały upadek względnie bezpiecznym obszarze państwa au- szkoły. Wielu jej uczniów i absolwentów wzięło striackiego. Przez jakiś czas przebywali w Krako- udział w walkach po stronie komunardów, liczba wie, następnie, po śmierci żony Eugenii, Andrzej uczniów spadła (do 95 w 1872 i 30-40 elewów Trawiński z dwoma synami udał się do Drezna, rocznie w latach 1900-1918). Ostatecznie szkoła gdzie w 1867 roku zmarł jego młodszy syn Feliks została zamknięta w 1922 roku6. (o 3 lata młodszy od Floriana). Andrzej i Florian Po ukończeniu szkoły Batignolles Florian Tra- Trawińscy znaleźli się we Francji, gdzie Florian wiński uczył się we francuskim Liceum Bona- ukończył szkołę Batignolles (należał później do partego, z kolei po jego ukończeniu podjął pracę stowarzyszenia byłych uczniów tej szkoły). Insty- w Departamencie Sztuk Pięknych francuskiego tucja ta miała w założeniu służyć przekazywaniu Ministerstwa Oświaty. Najważniejsze w życiu polskich tradycji narodowych dzieciom emigran- tów polskich, często urodzonych już we Francji 6 Wikipedia: wolna encyklopedia [online], Modyfikowa- ne w dniu 7.06.2012, [dostęp: 7.03.2013], Szkoła Na- rodowa Polska w Paryżu, Dostępny: http://pl.wikipedia. 5 Pamiętnik Jana Szuberta, oprac. Zofia Strzyżewska, Czę- org/wiki/Szko%C5%82a_Narodowa_Polska_w_Pary- stochowa 2012, s. 24-25. %C5%BCu.

Ilcusiana • 8 • 2013 141 Jerzy Roś

Floriana Trawińskiego okazały się wydarzenia, kańców miasta, głównie lepiej sytuowanych) które rozegrały się między 18 marca a 28 maja opuścił Paryż. 1871 roku. Na paryskim ratuszu wywieszono czerwony W 1870 roku wybuchła wojna francusko- sztandar. W mieście zapanował jednak ogrom- -pruska, wojska pruskie w ciągu dwóch miesię- ny bałagan, nowe władze dopiero się tworzyły cy przełamały obronę nadgranicznych twierdz, wśród ciągłych sporów. Powstała tzw. Komuna okrążając i biorąc do niewoli 100-tysięczną ar- Paryża, nawiązująca do instytucji o tej samej mię francuską wraz z cesarzem Napoleonem nazwie z 1792 roku. Wprowadzono dekrety III. Nastąpiła likwidacja cesarstwa i prokla- o płacy minimalnej, skróceniu dziennego czasu mowanie III republiki, kierowanej przez Rząd pracy, przejmowaniu fabryk przez robotników, Obrony Narodowej. We wrześniu 1870 roku powszechnym nauczaniu wyłączonym spod wojska pruskie otoczyły Paryż i rozpoczęło się kontroli kościelnej, równouprawnienia kobiet. czteromiesięcznego oblężenie stolicy Francji. Rada Komuny podjęła również wiele ważnych Powołano nowy, bardziej ugodowy rząd francu- inicjatyw związanych z polityką społeczną, ale ski, kierowany przez Luis Thiersa, przeciwnika równocześnie przystąpiono do niszczenia obiek- wojny z Prusami, który przyjął 26 lutego 1871 tów uważanych za symbole starego porządku. Na roku propozycje pokojowe pruskiego kanclerza początku ofiarą niszczącego zapału komunardów Bismarcka. 1 marca 1871 roku w Paryżu od- padły: kolumna na placu Vendome (pomnik ku była się symboliczna defilada wojsk pruskich, czci Napoleona I i jego Wielkiej Armii) oraz dom a następnie Prusacy wycofali się na prowincję. premiera Thiersa. 20 maja rozpoczął się jednak Lud paryski przyjął kapitulację jako zdradę tzw. Krwawy Tydzień, w wyniku którego wojska narodową, nastroje w mieście ulegały szybkiej rządowe odzyskały władzę w mieście. W czasie radykalizacji, powołano Gwardię Narodową działań obronnych komunardzi, usiłując opóźnić i liczne kluby polityczne, przede wszystkim lewi- posuwanie się wojsk rządowych w głąb miasta, cowe: anarchistów, socjalistów, marksistów. Rząd wzniecili ogromne pożary w centrum, planowali Thiersa usiłował rozbroić liczącą prawie 200 000 nawet zniszczyć katedrę Notre-Dame, podpalono żołnierzy Gwardię Narodową, stanowiącą zagro- Pałac Tuileries, Palais de Justice (Pałac Sprawiedli- żenie dla prowadzonych w tym czasie rokowań wości) oraz paryski ratusz.7 Podpalenia te miały pokojowych z Prusami (w ich wyniku Francja rzekomo, przynajmniej częściowo, charakter wy- miała oddać Prusom dwie nadgraniczne prowin- muszeń – członek bankierskiej dynastii Alfonso cje: Alzację i Lotaryngię oraz wypłacić olbrzymią Rothschild dał komunardom 500 000 franków, kontrybucję w wysokości 5 mld franków - około dzięki czemu ponoć ocalało przed rebeliantami 1,5 tony złota). W nocy z 17 na 18 marca 1871 r. 150 posiadłości Rothschilda w Paryżu. Thiers skierował oddziały regularnego wojska W wyniku represji wojska rządowe rozstrzelały w celu rozbrojenia Gwardii Narodowej, jednak bez sądu co najmniej 30 tysięcy ludzi. Na baryka- ich część przeszła na stronę Gwardii, rozstrze- liwując swoich dowódców. Thiers z ministrami 7 Wikipedia: wolna encyklopedia [online], Modyfikowa- ne w dniu 18.01.2013, [dostęp: 7.03.2013], Komuna swojego rządu (i blisko stutysięczną grupą miesz- Paryska, Dostępny: http://pl.wikipedia.org/wiki/Komu- na_Paryska.

142 Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci” dach zginęło wielu przywódców Komuny, wśród rian Trawiński był już pracownikiem głównego nich Jarosław Dąbrowski, głównodowodzący sekretariatu francuskich Muzeów Narodowych, wojsk Komuny. W Komunie walczyło około następnie jednym z dyrektorów Luwru. Pełnił te 400-600 polskich emigrantów, najczęściej byłych funkcje łącznie przez 35 lat. Opublikował szereg powstańców styczniowych. Jarosław Dąbrowski prac z historii sztuki, archeologii i muzealnictwa, oraz Walery Wróblewski (po zakończeniu walk m.in. „La vie antique. Manuel d’archeologie gre- uciekł z Francji, skazany zaocznie na karę śmier- cque et romaine” 1884-85, „Les musees natio- ci), dowodzący na lewym brzegu Sekwany, byli naux, origine, organistaion administrative” 1903, jedynymi przywódcami Komuny posiadającymi jest autorem pierwszego popularnego przewodni- wykształcenie i doświadczenie wojskowe. ka po Luwrze pt. „Guide Populaire du Musee du W okresie Komuny Paryskiej Florian Trawiń- Louvre” (I wydanie w 1900, wielokrotnie wzna- ski wszedł w skład jej władz jako kierownik re- wiany, ostatnia reedycja 2010 r.). Zamieszczał sortu kultury i sztuki (miał wtedy 21 lat), zapew- artykuły w piśmie „Les Temps”, był redaktorem ne nie brał udziału w walkach z bronią w ręku. „Polskiego Biuletynu Literackiego, Naukowego Wbrew planom komunardów, pod koniec maja i Artystycznego”, autorem artykułów i rozpraw 1871 r. uratował muzeum w Luwrze od spalenia, z historii sztuki oraz przekładów utworów pisarzy według legendy wymieniając potajemnie umiesz- polskich na język francuski. Za działalność lite- czone tam beczki z naftą na beczki z wodą. Nie racką i naukową został laureatem nagrody Akade- znamy szczegółów tej akcji, być może w tym dzie- mii Francuskiej. W 1903 roku otrzymał najwyż- le współpracował ze znanym malarzem francu- sze odznaczenie francuskie - Legię Honorową. skim Gustave Courbetem, członkiem Rady Ko- Ożenił się z Francuzką Marie Eugenie Preney, muny, który bezskutecznie usiłował też uratować jego potomkowie do dziś żyją we Francji, Belgii kolumnę Vendome (po klęsce Komuny darowano i Kanadzie8. Zmarł 7 lutego 1906 r., pochowany mu życie, skazano jednak na dotkliwą karę finan- został w południowej części cmentarza Montpar- sową na rzecz odbudowy kolumny). Znając skalę nasse. Według B. Kubickiej-Czekaj, autorki bio- bezwzględnych represji po upadku Komuny Pa- grafii Floriana Trawińskiego, na jego pogrzebie ryskiej wobec jej szeregowych uczestników, tym w Paryżu zjawiła się rodzina Jana Szuberta wraz bardziej docenić należy czyn Floriana Trawińskie- z ks. Przeździeckim (generał zakonu paulinów)9, go – odmawiając wykonania rozkazu Komuny co świadczy o tym, że utrzymywał on kontakty nie mógł wiedzieć, czy zostanie to odpowiednio z pozostającą pod zaborami Ojczyzną. Spotykał potraktowane przez francuski rząd i wymiar spra- się np. z wybitnym polskim malarzem Janem Ma- wiedliwości wobec ogromu zniszczeń w Paryżu tejką podczas jego pobytów w Paryżu. Kolejnym i liczby ofiar terroru komunardów. Wydaje się, że na to dowodem jest zamieszczone w „Sprawoz- jego decyzja bardziej wynikała z pobudek huma- daniu Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyń- nistycznych i estetycznych, niż z kalkulacji poli- tycznej. Jednak Francja doceniła go. 8 Według portalu genealogicznego: www.genealogie.com/. Od kwietnia 1872 r., a więc niecały rok po 9 B. Kubicka-Czekaj, Florian Trawiński (1850-1906) - czę- upadku Komuny, mimo młodego wieku Flo- stochowianin, obrońca Luwru w 1871 r., „Almanach Czę- stochowy”, Częstochowa 2006.

Ilcusiana • 8 • 2013 143 Jerzy Roś skiego” za rok 189310 potwierdzenie otrzymania ZEÓW FRANCUSKICH OCALIŁ LUWR dotacji od Florentego Trawińskiego z Paryża. W 1871 R./WDZIĘCZNI RODACY. Poniżej Po jego śmierci w „Sprawozdaniach z czyn- znajduje się ten sam tekst w języku francuskim. ności i posiedzeń Akademii Umiejętności Niestety, tekst na tablicy nie wymienia Olkusza w Krakowie” ukazała się notatka: Sekretarz jako miejscowości, w której działał ojciec Flo- zawiadamia, iż dnia 3 maja 1906 odbyło się riana Trawińskiego w czasie powstania stycznio- posiedzenie Komisyi historyi sztuki pod przewod- wego. nictwem Prof. Dr Maryana Sokołowskiego. Na W powstaniu styczniowym uczestniczyli jesz- wstępie p. przewodniczący poświęcił serdeczne cze inni Trawińscy, moim zdaniem mogli być wspomnienie pamięci współpracownika Komisyi, spokrewnieni z olkuską rodziną, gdyż w źródłach Floryana Trawińskiego, sekretarza generalnego historycznych ich korzenie sięgają okolic Czę- Luwru, który zmarł w kwietniu b.r. Ś.p. Flory- stochowy. I tak: 30 września 1863 roku zginął an Trawiński brał udział w pracach Komisyi w bitwie pod Lelowem zakonnik-paulin z często- i żywo interesował się postępem wiedzy na polu chowskiego klasztoru na Jasnej Górze - Zygmunt historyi sztuki w Polsce. W ostatnim czasie nade- Trawiński. Jan Mikołaj Trawiński herbu Ślepow- słał fotografię ślicznego i bardzo cennego arrasu ron, urodzony w Szczekocinach w 1843 roku, z florenckich Ufizzi, na którym odtworzone jest służył jako szeregowiec w oddziałach Zygmunta przyjęcie poselstwa polskiego w Paryżu. Ś.p. Flory- Chmielińskiego i Józefa Hauke-Bosaka, walczył an Trawiński zamieszczał w pismach francuskich pod Janowem, Oksą, Ociesękami, Opatowem, sprawozdania z prac Komisyi i wprowadził ją w Górach Świętokrzyskich, był ranny pod Ocie- w stosunki z Societe des antiquaires w Paryżu.11 sękami; po upadku powstania przybył do Krako- 19 grudnia 2004 r. w Domu Stowarzyszenia wa, gdzie zameldował się policji pod nazwiskiem Polskich Kombatantów i ich Rodzin im. gen. poległego pod Oksą kolegi z oddziału Stanisława Władysława Andersa przy ul. Legendre 20 Pludrakowskiego, obywatela austriackiego, dzię- w Paryżu odsłonięto tablicę pamiątkową, po- ki czemu uniknął uwięzienia i deportacji do Ro- święconą Florianowi Trawińskiemu, Polakowi, sji, natomiast nie uniknął powołania do wojska który uratował przed zniszczeniem Luwr i jego - w 1866 roku wziął udział w wojnie austriac- zbiory. Tablicę ufundowało polskie Minister- ko-pruskiej, dosłużył się stopnia wachmistrza, stwo Obrony Narodowej. Napis na tablicy głosi: a następnie, powróciwszy do rodowego nazwi- FLORIAN TRAWIŃSKI/1850 - 1906/KA- ska, pracował w administracji rządowej; pocho- WALER LEGII HONOROWEJ/SYN KOMI- wany został na cmentarzu w Krakowie-Bieżano- SARZA CYWILNEGO I WOJSKOWEGO wie. POLSKIEGO RZĄDU POWSTAŃCZEGO Tymczasem w Olkuszu, po ucieczce Trawiń- 1863 R./SEKRETARZ GENERALNY MU- skich i powrocie administracji zaborczej, życie z wolna się stabilizowało. Jeszcze dochodziło do 10 Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskie- walk w okolicach miasta, oddziały powstańcze go, R. 1893, s.16, Dostępne [on-line]: www.sbc.org.pl. przekraczały niedaleką granicę austriacko-ro- 11 Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętno- ści w Krakowie, Dostępne [on-line]: www.mbc.malopol- syjską, w Olkuszu działało więzienie, sądzono ska.pl.

144 Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci” i dokonywano egzekucji schwytanych powstań- TLIWY MONARCHO nie poczytywać nas do tych ców. „Kurier Warszawski” z 21 lutego/4 marca jeżeli jaki się znalazł między nami z wyznania, 186412 zamieścił następujący tekst apelu miesz- w kraju któryby mógł mieć udział w niepokojach kańców Olkusza do cara Aleksandra II: porządku, bo taki mógł być tylko z ucywilizowa- nych i który zmienił swój starożytny system, a po- Najpoddanniejsze Adresa zostawić najmiłościwiej w swych litościwych łaskach Od mieszkańców miasta Olkusza i Opiece jakiej doznawać nie poprzestajemy, a tak NAJJAŚNIEJSZY PANIE! przy gorących modłach naszych do Stwórcy Niebios, Nieszczęśliwe wypadki postawiły kraj w smutnem za pomyślność i zdrowie Naszego Najukochańszego położeniu i sprowadziły gniew TWÓJ NAJŁA- MONARCHY z całą Jego Familją, damy dowód SKAWSZY MONARCHO. naszego, jak było, jest i będzie, wiernego poddań- Idąc za popędem uczuć naszych, zanosimy błagalną stwa. prośbę, abyś jako WSPANIAŁOMYŚLNY I ŁA- W Olkuszu, 2 (14) Lutego 1864 r. SKAWY OJCIEC, błędy swych dzieci przebaczyć Następuje: 90 podpisów i w niepamięć puścić raczył. O co Cię prosząc, mieszkańcy miasta Olkusza, zo- W polskich dyskusjach historycznych i pu- stają zawsze wiernymi i Twojej się Opiece oddają. blicystyce politycznej często pojawia się wątek W Olkuszu dnia 29 Stycznia (10 lutego) 1864 r. oceny sensowności wywoływania powstań naro- Następuje: 124 podpisów dowych w XVIII-XX wieku, w tym powstania styczniowego - ofiar, jakie były z nimi związane, Od starozakonnych mieszkańców m. Olkusza ich przyczyn, rezultatów i efektów. Przykład Flo- NAJAŚNIEJSZY PANIE I NAJMIŁOŚCIWSZY riana Trawińskiego jest, w mojej opinii, jednym MONARCHO! z elementów umieszczających powstanie stycznio- we we właściwym wymiarze ogólnoeuropejskim, Niżej wyrażeni mieszkańcy miasta Olkusza, a wy- a nawet ogólnocywilizacyjnym. Gdyby nie po- znawcy prawa Mojżeszowego, nieposiadający zalet wstanie i zaangażowanie się w niego ojca rodziny, wiadomości literackiej, ani też nie mogąc się inne- kilkunastoletni chłopak zapewne w najlepszym mi zaszczytami pochwalić, jedynie tylko że byliśmy, razie ukończyłby prowincjonalną uczelnię w Im- jesteśmy i pragniemy na zawsze pozostać wiernymi perium Rosyjskim, a jako Polak i katolik miałby poddanymi JEGO CESARSKO-KRÓLEWSKIEJ niewielkie szanse na zrobienie kariery historyka MOŚCI z tem się adresując, składamy u podnóżka sztuki i kustosza zbiorów muzealnych, choćby Tronu, a mając sobie testamentowo przekazanem w petersburskim Ermitażu. Najprawdopodobniej przodków naszych zachowujemy w swych prawach musiałby zadowolić się „pójściem w ślady ojca”, i poczytujemy za święty obowiązek zarówno wpajać czyli pracą w administracji na podrzędnych sta- w potomstwa nasze. nowiskach, w położonym na samym pograniczu Racz przeto NAJJAŚNIEJSZY PANIE i DOBRO- ówczesnej Rosji powiecie olkuskim. Ucieczka z kraju i przymusowa emigracja, głęboka frustra- 12 „Kurier Warszawski”, nr 52, 21 lutego/4 marca 1864, Do- stępny [online]: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra. cja spowodowana poniewierką, stratą matki i bra-

Ilcusiana • 8 • 2013 145 Jerzy Roś ta, zapewne też młodzieńczy idealizm i chęć walki z jednym z zaborców Polski pchnęły go, podob- nie jak wielu innych Polaków-powstańców i emi- grantów, do podjęcia współpracy z radykalnym ruchem Komuny Paryskiej. Przełom psychiczny, jaki dokonał się w nim w momencie zetknięcia z barbarzyńskim poleceniem zniszczenia najwięk- szych skarbów kultury musiał mieć swoje źródło w wychowaniu, jakie odebrał w domu rodzinnym w Olkuszu, w szkole polskiej we Francji, wreszcie w refleksji nad osobistą tragedią rodzinną. Całe swoje dojrzałe życie Florian Trawiński poświęcił ochronie zbiorów muzealnych, działalności na- ukowej i translatorskiej, nie zapominając jednak o sprawie polskiej. Cena, jaką rodzina Trawińskich zapłaciła za swój udział w walce o niepodległość Pol- ski, domaga się nadania właściwego znaczenia i upamiętnienia ich w naszej historii, nie tylko lokalnej. Olkusz, jako miasto, wydaje się być szczególnie predestynowany do odegrania ważnej roli. Minimum, na jakie powinniśmy się zdobyć, to ufundowanie pamiątkowej tablicy na Starym Cmentarzu, być może w formie symbolicznego grobu. Wydarzenia historyczne, których początek rozegrał się w Olkuszu spowodowały, że rodzina Trawińskich rozproszyła się po Europie: Eugenia zmarła i została pochowana w Krakowie, Andrzej Trawiński w Wielkopolsce, brat Feliks w Dreźnie, Florentyn/Florian w Paryżu. Autorka jedynej biografii Floriana Trawiń- skiego, prof. Barbara Kubicka-Czekaj uznaje go, z racji miejsca urodzenia i chrztu, za częstocho- wianina.

146 Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci”

Ilcusiana • 8 • 2013 147 148 Andrzej Feliksik

Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

Ilcusiana • 8 • 2013 149 Andrzej Feliksik

Andrzej Feliksik

Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

Z niecierpliwością czekamy na zakończenie Olkusza, ale także bliskiego Krakowa, ówczesnej prac remontowych olkuskiego rynku. Co nieco stolicy kraju i siedziby króla, który miał decy- wiemy o wykopanych skarbach, świadczących dujący wpływ na wydobycie i handel ołowiem. o wielowiekowej przeszłości miasta. Intryguje Informacje o handlu krakowskim, w większej nas jednak, jak będzie wyglądał główny plac sta- ilości i lepiej zachowane, pozwolą nam także rówki i zagospodarowanie zabezpieczonych resz- w sposób porównawczy zobrazować jak handlo- tek ratusza, który może stać się nie lada atrakcją wano w Olkuszu, nie zapominając, że procesy te przyciągającą turystów. Musimy zdać sobie jed- były powiązane ze sobą i nie do końca dałoby się nak sprawę z tego, że odtworzenie średniowiecz- pisząc o tej tematyce je rozdzielić. nego wyglądu - razem z pełnioną funkcją - jest nie do zrealizowania choćby dlatego, że nie do Ołów końca wiemy, jakie budowle były tu posado- Słownik geologiczny podaje, że ołów to pier- wione. wiastek stanowiący tysięczne części procentu O jednej z nich, która nie zachowała się - bo skorupy ziemskiej. Gromadzi się w kruszcach nie mogła - chcę wspomnieć. Była to, jak na te- siarczkowych wraz z cynkiem, nieraz w dużych ren handlowo-targowy przystało, waga miejska. odległościach od źródła magmy. W przyrodzie Jej murowane pozostałości o rozmiarach 8m na występuje najczęściej w postaci siarczku ołowiu 11m odnaleziono w południowo-wschodniej (PbS), inaczej błyszczu ołowiowego, zwanego części placu. Odkrycie to stało się przyczyną do galenitem lub - częściej - galeną. rozważań, co takiego było tu ważone, skoro ta- W Polsce ołów był wydobywany w: kiej wielkości budowla powstała obok ratusza. • zachodniej części Małopolski: okolicach Ol- Niewątpliwym jest, że w królewskim mieście kusza, Trzebini, Nowej Góry i Chrzanowa, górniczym musiał to być wydobywany kruszec, • na Górnym Śląsku: w okolicach Bytomia a już na pewno wytworzone z niego handlo- i Tarnowskich Gór, we półfabrykaty1. Ołów, razem z solą wie- • w rejonie Świętokrzyskim: w okolicach Kielc licką i węgierską (słowacką) miedzią, miał i Chęcin, w średniowiecznej Polsce znaczenie strategicz- • kilku ośrodkach na Dolnym Śląsku. ne. Chcąc dobrze zobrazować proces handlu, Patrząc na przedstawione zestawienie miejsc posłużę się informacjami dotyczącymi nie tylko wydobywania ołowiu, biorąc również pod uwagę wielkość eksploatacji i ciągłość trwania, na czoło 1 O eksploatacji skarbów ziemi olkuskiej pisałem już wysuwają się złoża śląsko-krakowskie. Uwzględ- z Ryszardem Wnukiem w olkuskim wydawnictwie „Il- cusiana”; patrz: „Ilcusiana”, Olkusz 2011, nr 5; Ibidem, niając ten sam współczynnik w wytypowanym Olkusz 2012, nr 7, s. 65-96.

150 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku obszarze, jedynym miejscem, gdzie od średnio- w przyszłości przekształcone w dolomity kruszco- wiecza trwa proces wydobywania złóż, to okolice nośne były dostępne do eksploatacji przez czło- Olkusza. wieka. W okresie jury omawiana seria wapieni tria- Jak powstały dostępne dla człowieka sowych, przykryta jurajskimi osadami, została złoża ołowiu przekształcona - zmetamorfizowana wtórnie pod Kończył się paleozoik, orogeneza waryscyjska wpływem krążących w nich roztworów, najpraw- jakby resztkami sił w efektowny sposób wyrzu- dopodobniej dopływających z głębi ziemi. Roz- ciła magmę z wnętrza ziemi. Ognisto-płynne twory te spowodowały okruszcowanie dolomi- stopy zastygały tuż pod jej powierzchnią lub na tów. Był to jednak dość skomplikowany proces, zewnątrz, tworząc charakterystyczne dla tego re- co do którego nie ma jednoznacznego stanowiska jonu permskie skały magmowe: porfiry, melafiry, geologów kiedy i ile czasu trwały te zjawiska. diabazy a także tufy i tufity, jako pozostałości Idąc dalej, pominąwszy wiele zdarzeń będą- wulkanicznych popiołów. cych mniej istotnymi dla tematu pracy, z końcem Po pełnych dynamiki czasach wulkanicznych kredy laramijska faza orogenezy alpejskiej stała nastąpił okres spokoju. W bardzo długiej per- się przyczyną powstania monokliny śląsko-kra- spektywie czasowej dały się odczuwać ruchy pod- kowskiej, to jest powierzchni zbudowanej ze skał noszące i obniżające skorupę ziemską, skutkiem paleozoicznych i zalegających na nich skał mezo- czego były transgresje i regresje morskie. Trans- zoicznych w pochyleniu północno-wschodnim. gresja morska objęła swym zasięgiem (w najwyż- Zalegające na monoklinie osady kredowe zostały szej części dolnego triasu, zwanego ret) cały teren. usunięte w lądowych procesach denudacyjnych, Było to morze płytkie, panował ciepły i wilgotny trwających kolejne 20 milionów lat w paleogenie klimat. W sprzyjających warunkach żyła bardzo (era kenozoiczna), tworząc tak zwaną powierzch- liczna, jednak niezbyt zróżnicowana gatunkowo nię zrównania, ponad którą wystawały najtward- morska fauna. Były to przede wszystkim małże, sze ostańce jurajskie. toteż całe piętro stratygraficzne środkowego tria- Ostatecznie teren w sposób zbliżony krajobra- su nosi nazwę wapienia muszlowego (od nagro- zowo do dnia dzisiejszego ukształtował właściwy madzonych skorupek tych zwierząt). Znaczenie etap orogenezy alpejskiej, w czasie której sfałdo- skałotwórcze miały także inne zwierzęta, również wały się najmłodsze góry Europy, Alpy, a w Pol- żyjące masowo: liliowce - z których powstały sce - Tatry (ok. 25 mln lat temu). Powierzchnia wapienie krynoidowe, ramienionogi - dały wa- zrównania popękała wzdłuż linii uskoków, część pienie terebratulowe, a także glony. Wytworzone formacji skalnych podniosła się ku górze, tworząc w tym czasie zróżnicowane wapienie, a zwłaszcza w południowej części regionu wzgórza zrębowe, piętro dolne wapienia muszlowego, stały się bazą część obniżyła się, tworząc zapadliska. Wytwo- do całej opowieści. Od momentu powstania (200 rzyły się rowy tektoniczne, a cały teren został po- milionów lat temu) omawianych typów triaso- fałdowany. Na południu na najniższe obniżenia wej skały wapiennej musiało zajść jeszcze wiele wlało się mioceńskie morze, pozostawiając po procesów i zjawisk geologicznych, aby wapienie sobie sporą warstwę iłów. Całość terenu została

Ilcusiana • 8 • 2013 151 Andrzej Feliksik częściowo zamaskowana przez utwory polodow- czopy, łączące bloki kamienne w konstrukcjach cowe, głównie piaski i lessy. murów. Dla przykładu: w Krakowie już od koń- ca XIII do budowy jednej kamienicy zużywano Do czego potrzebny był ołów od kilkuset kilogramów do 1,5 tony ołowiu. Po- Ołów to metal ciężki, łatwo topliwy, szybko krycie dachu kościoła wymagało ok. 15-30 ton. utleniający się i pozornie pospolity. Wykorzy- Jako ciekawostkę można podać, że dach katedry stywany był w czarnej magii i alchemii, a także św. Stefana w Wiedniu został pokryty blachą z ol- do wyrobu ozdób i biżuterii (ozdoby typu brosz, kuskiego ołowiu. W konwisarstwie używano go kabłączki skroniowe), znaków pieczętnych, oło- do stopów lutowniczych, do rafinacji metali szla- wianych plomb, znaczków żebraczych, odważni- chetnych, w złotnictwie do zdobienia przedmio- ków, a także dużych pomników i rzeźb. Wyko- tów z metali techniką niello. W drukarstwie służył nywano z niego również przybory liturgiczne, zaś do odlewania czcionek, a przy budowie organów do grobów dostojników kościelnych i rodzin pa- do wytwarzania piszczałek - w obu przypadkach nujących wkładano ołowiane tabliczki z danymi w stopie z cyną. W garncarstwie tlenek ołowiu tożsamości. Budownictwo korzystało z wcześniej - glejta - był niezbędnym składnikiem polew, po- wykonanych półfabrykatów, jakimi były: blachy, dobnie przy ceramice budowlanej. płyty, rury, pręty czy druty, które używane były Biorąc pod uwagę przedstawione zestawie- do pokrywania dachów, spojenia rur, oprawy ta- nie, ołów znalazł zastosowanie w farbiarstwie, fli okiennych (w tym witraży), wytwarzania szkła malarstwie, kosmetyce, medycynie, alchemii ołowianego. Przy pomocy ołowiu wykonywano i budownictwie. Największe jednak zapotrzebo-

Il. 1. Dach Bazyliki św. Andrzeja w Olkuszu, zgodnie z historycznymi opisami budowli, do pożaru w 1584 r. pokryty był ołowianą blachą. Fot. Jarosław Medyński

152 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

wanie pod względem ilości i regularności to dwie gałęzie odbiorców: hutnictwo i produkcja zbroje- niowa. W hutnictwie, przy wytopie i rafinacji sre- bra i złota, do otrzymania jednego kilograma szla- chetnego metalu zużywano 50-100 kg ołowiu. Ich produkcja sięgała w największych ośrodkach Europy środkowej do kilku tysięcy kilogramów rocznie (nawet do 20 tys. kg). Innym przykładem niech będzie wydzielanie srebra z miedzi w me- todzie saingrowania: dodawano od 2 do 4 części ołowiu na jedną część wkładu - w największych ośrodkach przerabiano 1000-2000 ton miedzi rocznie. W produkcji zbrojeniowej wykazywano tendencje wzrostowe, od kilkunastu ton rocznie od początku stosowania broni palnej do setek ton w XVII w.

Rodzaje ołowiu wykorzystywanego w handlu • Ołów rosztowy - należał do najlepszych (plum- bum bonum - ołów dobry). Nazwa „rosztowy” przyjęła się od techniki topienia w rosztach, do czego nadawały się tylko najlepsze rudy. Był on charakterystyczny dla Polski, gdzie wydo- bywano go w złożach śląsko-krakowskich. • Ołów piecowy (Ofenblei) - uzyskiwany w pie- cach szybowych, techniką określaną jako szmelcowa metoda prażenia i redukcji. Ołów ten dzielił się na: • ołów świeżony (Frischblei plumbum pu- rum) - był metalem, z którego odciągnięto srebro w procesie trybowania. Najbardziej powszechny w handlu europejskim; • ołów surowy (Werkblei plumbum crudum). • Ołów hartowy (Hartblei) - pojawił się w XVII w., powstawał z przetopienia popiołów i żużli, Il. 2. Grób krakowskiego biskupa Maura (zm. 1118 r.) i jego epita- fium na ołowianej tabliczce, dzięki której można było zidentyfiko- pozostałych w piecu szybowym po procesie wać doczesne szczątki zmarłego. Fot. z książki S. Rosik, P. Wiszewski „Poczet Polskich Królów odciągania srebra. i Książąt”

Ilcusiana • 8 • 2013 153 Andrzej Feliksik

• Glejta - tlenek ołowiu, powstający w procesie - odpowiednio do kształtu zagłębienia w zbiorni- odciągania srebra. Opłacało się go odzyskiwać ku, w którym zastygał metal po spuszczeniu go tylko w większych ilościach, na co pozwalały z pieca lub ze stosu prażalniczego. Taki kształt był partie dobrych złóż śląsko-krakowskich. Jako najbardziej powszechny. Na brzegach dokonywa- towar pojawił się w Małopolsce w XVI w. no nacięć dla ułatwienia podnoszenia przez dźwi- Glejta także dzieliła się na: gary. Tak wykonane obrzynki miały swoje nazwy: • glejtę ubogą - z małą zawartością srebra, haki, ucha, rogi i były daniną na rzecz władcy, • glejtę bogatą - w której pozostawało sporo miast górniczych lub na cele kościelne. Na każ- cennego kruszcu; tę przerabiano ponownie dym bochnie wybijano wagę i znak właściciela. na ołów. Waga musiała być wybijana, gdyż każdy bochen (sztuka) miał inny ciężar. Największe bochny były Formy handlowe ołowiu bardzo ciężkie, nadawały się tylko do handlu hur- W sytuacji, gdy ołów miał być odsprzeda- towego. Do handlu detalicznego dzielono boch- ny hurtowo w całych „sztabach” (sztukach bądź ny na mniejsze części: połówki, ćwiartki, sześć detalicznie), należało go doprowadzić do postaci części, itd. Podziału na części dokonywano przez handlowej. Ołów wytwarzano w formie wylewek, rąbanie. Jeżeli dzielono na większą ilość części, zwanych sztukami lub bochnami. Inne nazwy tej nazywano to szrotowaniem. Na wadze krakow- formy to: pecia, kapa, bania. Rzadziej, na wzór skiej znane było szrotowanie grube i drobne. To soli, nazywano je bałwanami. Obecnie najczęściej najdrobniejsze nazywano „rąbaniem na bigos”. stosowana nazwa „bochen” jest całkiem zasadna, Oprócz bochnów innymi formami były pły- ponieważ forma ta przypominała okrągły placek ty, znane pod nazwą blach. Od połowy XVII

Il. 3. Bochen ołowiu olkuskiego. Fot. ze zbioru Agnieszki Kaczmarczyk na wystawie muzealnej podziemi Rynku krakowskiego w MHMK

154 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku w notowany jest handel ołowiem w sztabach. Cetnar cetnarowi okazuje się jednak być nie- Najdrobniejszy ołów pakowano w beczki nazy- równy, co było zasadniczym problemem ów- wane „faskami”. W beczki ładowano także glejtę. czesnych handlujących, a obecnie historyków. We wczesnym średniowieczu i na początku ery Jednostki miary ołowiu nowożytnej był on miarą odmienną nie tylko Bochny ołowiu, jak już wspominałem, miały w różnych krajach, ale także w ośrodkach miej- różną wagę. Dlatego konieczne było po ich zwa- skich w tym samym kraju. Wziąć należy jeszcze żeniu opisanie wagi. Dokonywano tego w ów- pod uwagę, że cetnary liczone do mierzenia meta- czesnych jednostkach miary, jakimi były cetnary. li były inne, niż do pozostałych towarów. Cytując Ten zaś dzielono na cztery dwu-achtele lub osiem Danutę Molędę powtórzę, iż w wielu regionach achteli, a także - jak wszystkie cetnary - na funty środkowej Europy stosowano odrębne, ciężkie i kamienie. W handlu nadmorskim stosowa- jednostki „wagi górniczej”2. ną jednostką miary był łaszt. Średnio przy całej W XVII w. spotykamy zalecenie, aby żelazo zmienności, o której za chwilę, historycy przyj- ważyć według cetnarów po 120 funtów, miedź po mują, że w XV wieku jeden łaszt wynosił od 33,1 136, a ołów po 150 funtów. Biorąc pod uwagę cetnara do 33,3 cetnara, zaś w wieku XVI - 36 cetnarów. W handlu morskim ołów mierzono też 2 D. Molęda, Polski ołów na rynkach Europy Środkowej na szyffunty, co dawało wagę 2,5 cetnara. w XII-XVIII w., Warszawa 2001, s. 24-27.

Il. 4. Widoczne na ołowianym bochnie nacięcia przedstawiają literę E – jest to prawdopodobnie gmerk wytwórcy, pozostałe zaś nacięcia oznaczają wagę bochna w cetnarach (w tym przypadku 11 cetnarów). Fot. Agnieszka Kaczmarczyk

Ilcusiana • 8 • 2013 155 Andrzej Feliksik powyższe historycy ustalili, że cetnary stosowane dostarczali go na rynek. Dziesiąta część wytwa- w Europie do ważenia metali wynosiły od 40 do rzanego ołowiu pochodziła ze świadczeń podat- 60 kg. Na przełomie XVI i XVII w. cetnar metali kowych, najczęściej z racji praw zwierzchnich po- był następujący: w Bańskiej Bystrzycy - 61,1 kg, siadania terenu. Część wyprodukowanego ołowiu w Wiedniu - 56 kg, w Wenecji - 53 kg, w Am- była wyłączona z obrotu, ponieważ nieodpłatnie sterdamie - 50,6 kg, a w Norymberdze - 49,3 kg. przeznaczono ją na określone cele, np. pokry- W Polsce również do ważenia metali stosowa- wanie prywatnych dachów budowli czy też cele no ciężkie cetnary, mało tego: cetnar olkuski zbrojeniowe. był 10% cięższy od krakowskiego, co wyrażano Uczestnikami handlu byli hurtownicy i prze- terminem cetnarius qravi ponderis ilkussiensis. woźnicy, a także, czerpiąca daleko mniejsze zy- Z danych z wieku XVI i XVII wiadomo, że cetnar ski, grupa zatrudnionych przy handlu: ci, którzy krakowski, służący do ważenia metali, miał 136,5 składowali, pilnowali, ważyli, ładowali towar. funta, a olkuski 150 funtów, co w przeliczeniu Hurtownicy byli kupcami często posiadającymi na kilogramy daje następujący wynik: cetnar kra- własny transport, stąd zacierają się często granice kowski równał się 55,26 kg, a olkuski - 60,75 kg. pomiędzy tymi dwiema grupami. Kupcy dzielili Dla zobrazowania dodam tutaj jeszcze wagi się na kilka kategorii: poszczególnych form handlowych ołowiu: • wielcy hurtownicy, mający własny transport • bochny ołowiu - sztuki w pierwszej połowie (handlowali dużymi ilościami metali i mieli XV w., dowożone z Krakowa do Torunia, duży obrót gotówki), ważące po 3,8 cetnara, pod koniec stulecia • średni hurtownicy (których było najwięcej), wysyłane z Gdańska do Lubeki ważyły już po • najdrobniejsi hurtownicy (to najczęściej ci, 6 cetnarów, zaś w XVI w. w Krakowie bochny którzy nie mieli własnego środka transportu). już 10,12 (dochodząc nawet do 18 cetnarów); • płyty - średnio miały wagę od ¾ do 2 cetna- Lokalizacja handlu ołowiem rów; Ołowiem handlowano różnie w zależności od • ołów transportowany w beczkach (faskach) ośrodka. W miejscach, w których odbywało się - na podstawie zapisów handlowych Fuggerów to centralnie, nieodzownym urządzeniem była ważył od 2,25 do 2,5 cetnara; waga, najczęściej usadowiona w pobliżu magazy- • glejta - także transportowana w faskach, waży- nu ołowiu. Rola wagi miała charakter handlowy ła od 3 do 9 cetnarów, a w połowie XVII w., i fiskalny. Na każdym bochnie lub fasce (beczce) według rachunku wielkiej wagi w Krakowie, bito znaki właściciela i wagi towaru w cetnarach. przeciętny ciężar wynosił 6 cetnarów. W miejscu tym rozdrabiano również ołów, stąd nieodzownymi narzędziami w wagach były sie- Uczestnicy handlu kiery i łopaty (do zbierania drobnych kawałków). Większość ołowiu i glejty kupowano bez- W okolicy wagi dokonywano także poboru da- pośrednio u handlujących, tylko częściowo nin, olbory, brukowego. Opłata należała się także u producentów, sami producenci bowiem, zajęci za ważenie i magazynowanie-składowanie oraz wydobywaniem i wytapianiem, znacznie mniej pilnowanie towaru. Osobno płacono za dziele-

156 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

Il. 5. Rycina przedstawiająca budynek i inne zabudowania Wagi Wielkiej w Krakowie, używanej do ważenia ołowiu (od 2. poł. XIV w.). Fot. z książki M. Marek: „Cracovia 3D. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa” nie sztuk. Termin „waga” określał więc nie tylko obróbka ołowiu usadowione były w różnych urządzenie pomiarowe, ale także całość terenu miejscach na Rynku i poza nim. Archeolodzy zabudowaną budynkiem murowanym, czasem uważają, że jeszcze w okresie przedlokacyjnym drewnianym (zdarzały się także wiaty). Częścią teren pierwotnej obróbki ołowiu, a co za tym kompleksu wagi były topnie, gdzie podgrze- idzie i handlu, usytuowany był w południowo- wano ołów przed jego podziałem lub wręcz go -zachodniej części Rynku, a ciągłość ulicy Brac- przetapiano. W wadze zatrudnienie znajdowało kiej i jej przedłużenie na obecny Rynek Główny kilka osób, które pełniły różne funkcje. Ważnik był drogą komunikacyjną osady kowali i odlew- prowadził rejestry i był osobą zarządzającą, mógł ników. Pierwsza wzmianka o wadze pochodzi posiadać odrębnego pisarza. Czeladź ładowała to- z roku 1302. Na jej podstawie wiemy, że była war na wagę, ważyła, rozdrabniała, a także pilno- ona połączona ze składem ołowiu i zlokalizowana wała towaru. Kowale mieli natomiast za zadanie w Rynku, obok kościoła Św. Wojciecha, pierwot- ostrzyć siekiery. nie jako drewniany budynek. Do połowy XIV w. W Krakowie handel, dystrybucja, a także ważono w niej prawdopodobnie nie tylko ołów.

Ilcusiana • 8 • 2013 157 Andrzej Feliksik

Il. 6. Rycina przedstawiająca rekonstrukcję wnętrza wagi ołownej w Krakowie. Fot. z książki M. Marek „Cracovia 3D. Rekonstrukcje cyfro- we historycznej zabudowy Krakowa”

Po nadaniu w 1358 roku przez króla Kazimie- W 1592 roku rada miasta podjęła uchwałę rza Wielkiego prawa korzystania z dwóch wag, o przeniesieniu miejsca handlu ołowiem na inny zostały ustalone zadania obu urządzeń. Od tego teren, pomiędzy mury miasta: wozy miały wjeż- momentu waga, na której ważono ołów, przy- dżać Bramą Sławkowską, a wyjeżdżać Floriańską brała nazwę Wagi Wielkiej. Pierwszy budynek (aby ułatwić manewrowanie w wąskich ulicach). murowany wzniesiono w końcu XIV w. Był on Zachowały się ciekawe zapisy inwentarzy z 1620 wielokrotnie przebudowywany i remontowany, roku, które wymieniają: szale, spiżowe odważniki ulegając w ciągu wieków przekształceniom. Osta- o wadze 19,5 cetnarów, ćwiartki, achtele, a także tecznie Waga Wielka została zburzona w 1875 stolik z zamykaną skrzynią na ołów dla kościo- roku, gdyż od dłuższego czasu nie pełniła już swo- ła Najświętszej Marii Panny. Wiemy, że w XVII jej pierwotnej funkcji. Pod Rynkiem zachowały w obok wagi usytuowane były budynki określa- się ściany i sklepienia, zbudowane z kamienia wa- ne jako „dom ołowny”, „komórka przy wadze”, piennego i cegieł - stąd wiemy, że był to gmach „buda pod wagą”. Wiemy też, że w górnej części prostokątny, wewnątrz podzielony na dwie części, budynku wagi ulokowane było mieszkanie dla z których wschodnia, węższa, mieściła urządzenie urzędnika - ważnika. wagowe. Wjazd prowadził od strony kościoła Św. W XVII w. duża ilość towaru, w tym ołów, Wojciecha. były spławiane Wisłą do Gdańska. W związku

158 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku z tym konieczne było urządzenie składu nad rze- ich liczby, jak i liczby wozów, w poszczególnych ką. Był on określany jako „ogród ołowny” lub transportach przypadało na październik i począ- „ołowiowy dwór”. Jego lokalizacja mieściła się tek listopada, choć dużo ich było również od nad Wisłą, w pobliżu koryta starej rzeki, za starą maja do września. Analizując te dane pod wzglę- Bramą na dzisiejszej ulicy Siennej. dem wyboru miesięcy, autor wnioskuje, że było W Olkuszu waga ołowiu i skład znajdowały się to związane ze stanem dróg - tak w Olkuszu, jak również na rynku obok ratusza. Były one własno- i w Wilnie, a także z pracami polowymi i trudno- ścią urzędu górniczego, co potwierdza zachowa- ściami w werbowaniu przewoźników, jeżeli byli ny spis wydatków na naprawę wagi, pochodzący okazjonalni. Częstotliwość była także niewątpli- z drugiej połowy XVI w. Wiadomo, że przy wadze wie uzależniona od pracy kopalń, wytopu ołowiu pobierano olborę królewską, która do 1545 roku i zapotrzebowania. Inną kwestią były problemy pobierana była w ołowiu, a następnie w rudzie ograniczeń, stawiane przez władców (cła, wiel- (której nie ważono). W 1556 roku król Zygmunt kość zamówień). August nadał Olkuszowi prawo poboru bruko- Z przedstawionej analizy dowiadujemy się wego, najpierw od wozu, a następnie od cetnara o częstotliwości transportów tylko drogą lądo- - być może było to przyczyną budowy nowej wą. Dla zobrazowania całości należy wiedzieć, wagi, tym razem miejskiej. Dochody z niej płynę- że część transportów odbywała się drogą wodną, ły dla miasta. Mogła być ona używana do poboru a czasami z różnych względów - najczęściej wa- cła królewskiego, zważywszy na to, że od 1572 runków pogodowych - korzystano z obydwóch roku utworzono w Olkuszu komorę królewską wspominanych form. Transport lądowy odbywał pobierająca opłatę od wozu, koni a czasami cię- się najczęściej wozami, rzadko na saniach. Wozy żaru ładunku. zaprzęgane były w cztery konie, choć były za- przęgi dwu- i trójkonne. D. Molęda podaje, że Organizacja transportu w źródłach olkuskich spotyka się często zaprzęgi Danuta Molęda, powołując się na dane zacho- w sześć koni. Nie było to wszystko regułą, gdyż wane w rachunkach królewskich i komorze olku- znane są przypadki ciągnięcia dwóch wozów skiej, przedstawiła częstotliwość wysyłek ołowiu przez dziewięć koni. Powszechne było używanie do Wilna i ilości przesłanego towaru z lat 1552- koni zapasowych, zwanych „spiczaki”. Były to 15633. Zgodnie z jej ustaleniami, z Krakowa do konie wymienne lub dopinane na trudniejszych Wilna wysłano 33 transporty o łącznej wadze odcinkach. Wybór rodzaju wozu i ilości koni za- 2009 cetnarów. Nasilenie przewozów lądowych leżał od długości drogi i skali trudności. Histo- miało miejsce w lutym, maju, czerwcu, sierpniu, rycy oszacowali także wielkość ciągniętego przez wrześniu i grudniu. W Olkuszu w ciągu 6 mie- konie towaru, który na jednego konia wynosił sięcy przez komorę przejechało 202 transporty, od 5,3 do 5,7 cetnara, zaś w Olkuszu po 6-7 cet- z których 80% dotyczyło wyłącznie ołowiu i glej- narów. Transporty z reguły składały się z 2 do 4 ty (siedmiokrotnie ładowano je z innymi towa- wozów. Literatura podaje natomiast, że w Olku- rami). Nasilenie przewozów, tak pod względem szu za granice wysyłano całe karawany, po 7, 10 a nawet 17 wozów. Jeden wóz wiózł od kilkunastu 3 Ibidem, s. 31.

Ilcusiana • 8 • 2013 159 Andrzej Feliksik do 100 cetnarów, ale w tych największych ciężar syłano za granicę, co miało znamiona sprzedaży ołowiu dochodził do 200, a nawet 300 cetnarów. hurtowej. Sprzedaż drobna, detaliczna, odbywała Na każdym wozie jechał przewoźnik (furman), się w kraju. Relacje te zmieniły się od momentu czasem z pomocnikiem. Jeden z przewoźników użycia ołowiu do celów militarnych. Hurtownicy pełnił funkcję kierownika wyprawy, którego za- pojawili się w Polce, gdzie rynek krajowy stał się daniem było płacenie cła i odpowiedzialność za równorzędny, a w czasie konfliktów wojennych całość przeprowadzenia dostawy. był pierwszoplanowy. Transport wodny był uzależniony od stanu Chcąc dokładnie dowiedzieć się o wielkości rzek i klimatu (wylewy, posuchy). Według komo- handlu, należałoby przestudiować historyczne ry celnej w Warszawie, w połowie XVII w. naj- źródła. Najwięcej informacji do badania dziejów większe nasilenie spławu miało miejsce w kwiet- handlu ołowiem dostarczają rejestry handlowe niu i maju, kolejne miesiące to marzec, lipiec (prawo składu, wolność handlu), nadawane po- i październik. Do spławu używano następujących jedynczym osobom lub spółkom, instytucjom, rodzajów statków: szkuty komięgi, dubasy, byki, miastom, grupom społecznym. Innym źródłem są galarki i lichtany. Krakowskie źródła najczęściej kontrakty krajowe i zagraniczne, rachunki sprze- podają komięgi, których przeciętna ładowność dających i nabywających ołów, raporty o jego dys- wynosiła 900 cetnarów, natomiast byka 450, trybucji. Cenne są wzmianki w aktach sądowych, a dubasu 260. Dane te nie były regułą, ponieważ dotyczące sporów między kupcami oraz kontra- są informacje, że w XVII w. na jedną komięgę ła- hentami zagranicznymi. Wiele informacji uzy- dowano nawet ok. 1300 cetnarów. skać można z rachunków królewskich, w których Na zakończenie tego rozdziału warto podać zawarte są dane o dystrybucji ołowiu należnego orientacyjny czas trwania transportu. Odcinek władcy z tytułu olbory. Jeszcze innym źródłem przewozu lądem z Olkusza do Torunia w 1451 są rejestry celne o handlu ołowiem miast: Pozna- r. trwał ok. 3 tygodnie, natomiast spław metalu nia, Siewierza, Olkusza, Włocławka, Warszawy, z Krakowa do Gdańska w XVI i XVII w. trwał Gdańska, a w mniejszym zakresie: Białej Góry, przeciętnie od 3 do 4 tygodni. Mając te dane Będzina, Bolesławca, Elbląga, Kalisza, Koziegłów, łatwo jest wyciągnąć wnioski, który transport był Krzepic, Sandomierza. Dane można znaleźć rów- bardziej opłacalny. nież w rejestrach zagranicznych komór celnych w Sundzie, Lewoczy, Twardoszynie, Żylinie, na Wielkości, historyczne źródła informacji Słowacji. Rachunki krakowskiej Wagi Wielkiej o handlu ołowiem oraz główne punkty (i włączone do nich w większości rachunki składu handlu w Polsce i Europie nad Wisłą) pozwalają śledzić dalsze losy ołowiu, Ołów ze składu rynkowego podlegał dalszej po dostarczeniu i zważeniu ich w Krakowie. Ze odsprzedaży na rynek wewnętrzny i eksport. źródeł tych dowiadujemy się, że głównymi punk- Wielkość krakowskiego handlu ołowiem w okre- tami handlu ołowiem w Polsce były: Kraków, sie średniowiecza nie jest w pełni udokumento- Wrocław i Gdańsk, natomiast w Europie: miasta wana i do dziś nie znamy jego rzeczywistego roz- Niderlandów, Frankfurt nad Menem, Norymber- miaru. Szacuje się, że 80-90% całej produkcji wy- ga, Bamberg i Lipsk.

160 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

Choć wydobycie ołowiu w oparciu o złoża ol- kuskie trwa nieprzerwanie w sposób udokumen- towany od XII w. do chwili obecnej, zespolenie wydobycia i handlu tym metalem w Olkuszu i Krakowie dobiegło końca w XVIII w., dlatego też na tym stuleciu pozwolę sobie zamknąć roz- ważania związane z tematem pracy. Z informacji uzyskanych od archeologów, pra- cujących przy wykopaliskach rynku olkuskiego dowiadujemy się, że obok wagi nie odnaleziono żadnych fragmentów ołowiu - jego ścinek czy fragmentów półfabrykatów. Być może wspomnia- na waga służyła do ważenia innych towarów, a ta „ołowna” była posadowiona gdzie indziej, po za- chodniej stronie placu, może nawet poza murami miejskimi. Takie usytuowanie miałoby swoje uza- sadnienie, bo przecież towar wieziono z kopalń i hut od zachodu. Innym argumentem jest Ry- nek krakowski, na którym postawiono dwie wagi, a może nawet trzy. W takim przypadku, jeżeli na olkuskim rynku używano tak dużej budowli do ważenia, zastanawia, do jakiego towaru była używana. Gdybyśmy poznali na to pytanie od- powiedź, być może na nowo należałoby napisać historię miasta. Kolejna szansa na rozszyfrowanie tej zagadki zdarzy się pewnie dopiero przy kolej- nym remoncie starówki, za kilkadziesiąt, a może za 100 lat.

Ilcusiana • 8 • 2013 161 Andrzej Feliksik

Literatura • Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Poczet Pol- • Dymek Stanisław, Novus Mons czyli Nowa Góra. skich Królów i Książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Szkice historyczne, Komograf, Warszawa 2007. Wrocław 2006. • Feliksik Andrzej, Przyroda Jury a eksploatacje krusz- • Szejbal-Dereń Katarzyna, Garbacz-Klempka Aldona, ców na przykładzie Ziemi Olkuskiej, W: „Ilcusiana”, Działalność Krakowskiej Wielkiej Wagi w kontekście Olkusz 2011, nr 5, s. 99-110. badań metaloznawczych, W: Krzysztofory 28, pod red. • Feliksik Andrzej, Wnuk Ryszard, Skarby Ziemi Ol- Elżbiety Firlet, cz. 2, Zeszyty Naukowe MHMK, kuskiej, W: „Ilcusiana”, Olkusz 2012, nr 7, s. 65-96. Kraków 2010. • Głowa Wojciech, Garbacz-Klempka Aldona, Roz- mus Dariusz, Olkuski ołów na Rynku Głównym w Krakowie, W: „Ilcusiana”, Olkusz 2010, nr 3, s. 17-40. • Gradziński Ryszard, Przewodnik geologiczny po okoli- cach Krakowa, Wydawnictwa geologiczne, Warszawa 1972. • Komorowski Waldemar, Sudacha Aldona, Rynek Główny w Krakowie, Ossolineum, Wrocław 2008. • Liszka Józef, Świć Elżbieta, Zakłady Górniczo-Hut- nicze Bolesław. Dzieje wydarzenia ludzie, Zakłady Górniczo-Hutnicze Bolesław S.A. w Bukownie, Bu- kowno 2004. • Marek Marta, Cracovia 3D. Rekonstrukcje cyfrowe hi- storycznej zabudowy Krakowa, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2011. • Molęda Danuta, Katalog zabytków budownictwa w Polsce, T. 3, z. 4, cz. 1, Ossolineum, Wrocław 1971. • Molęda Danuta, Kopalnie rudy ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI – XVIII wieku, Instytut Hi- storii Kultury Materialnej PAN, Wrocław 1972. • Molęda Danuta, Polski ołów na rynkach Europy środkowej w XII - XVIII wieku, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2001. • Niemczynow Grażyna, Burchard Jan, Mały słownik geologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1963. • Niewdana Józef, Świć Elżbieta, Żywioły w świecie podziemnych skarbów olkuskich kopalni rud, Zakła- dy Górniczo-Hutnicze Bolesław S.A. w Bukownie, Bukowno 2011.

162 Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku

Ilcusiana • 8 • 2013 163 164 Dariusz Rozmus

„Skarby” z nadzorów archeologicznych

Ilcusiana • 8 • 2013 165 Dariusz Rozmus

Dariusz Rozmus

„Skarby” z nadzorów archeologicznych

Podczas nadzorów archeologicznych nad prze- szu. Trzeci przykład znaleziono pod Krakowem prowadzanymi inwestycjami, takimi jak budowa w miejscowości Bębło; odnosi się on do znalezisk domów, fabryk czy też kanalizacji bądź gazocią- z młodszej epoki kamienia (czyli z neolitu - sprzed gów, udaje się najczęściej odkryć i zabezpieczyć wielu tysięcy lat - tzw. kompleks lendzielsko-po- ceramikę - czyli skorupy z rozbitych garnków. Po- lgarski ok. 4600 p.n.e.). chodzi ona z bardzo różnych okresów. Te czasami Zaczynając od znalezisk ze Sławkowa, należy niewielkie fragmenty zbitych naczyń mają dużą zwrócić uwagę na świadków historii nie tak od- wartość naukową. Drobny okruch zniszczonego ległej w czasie. Pretekstem niech będzie moneta lepionego garnka przenosi nas w odległą prze- odnaleziona właśnie podczas nadzoru archeolo- szłość. Możemy powiedzieć, że w odniesieniu do gicznego w 2004 r. w Sławkowie, na ul. Kozłow- ceramiki z okresu średniowiecza materiał arche- skiej, nieopodal numeru domu 18. Jest to świet- ologiczny wydłuża chronologię danego miasta czy nie zachowany miedziany jeden grosz z 1812 wsi średnio o 200-300 lat. Jest to ważny czyn- roku. Znajduje się on obecnie w zbiorach Mu- nik poznawczy, który umożliwia nam szukanie zeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie Gór- początków danej miejscowości dużo wcześniej niczej. Na awersie przedstawiono na nim dwupo- w stosunku do dat, które mogą podać historycy lowy herb polsko-saski Księstwa Warszawskiego. na podstawie źródeł pisanych. Trzeba jednak pa- Na rewersie znajduje się napis „1 grosz 1812”. Ta miętać, że nie jest to regułą i mamy czasami do drobna miedziana moneta przenosi nas w bardzo czynienia z osadami zakładanymi na tzw. suro- ciekawy okres historii Sławkowa. Pamiętamy, że wym korzeniu. Daty ich powstania mogą wtedy rok 1812 był bardzo znamienny. Przypominają korelować z datami przekazanymi przez źródła o nim nawet strofy naszej epopei narodowej, historyczne. „Pana Tadeusza”. Klęska koalicji wojsk Napole- Rzadko zabytki pozyskane podczas standar- ona Bonapartego i sprzymierzonych w kampanii dowych nadzorów archeologicznych zostają opu- rosyjskiej w tym właśnie roku przekreśliła na- blikowane. W tym artykule zaprezentujemy trzy dzieje na odzyskanie przez Polskę niepodległości. przykłady znalezisk, odkrytych właśnie podczas Księstwo Warszawskie, utworzone w 1807 roku nadzorów archeologicznych, a pochodzących na mocy traktatu podpisanego w Tylży, ponownie z bardzo różnych epok. Pierwszy przykład wy- pogrążyło się w chaosie. Musiał on być dla zwy- wodzi się ze Sławkowa - miasta, które niegdyś kłych ludzi bardzo uciążliwy - z tego też okresu opuściło nasz „gościnny” powiat, na rzecz, jak najprawdopodobniej pochodzi znane w różnych widać bardziej „gościnnego” Będzina. Kolejnym wersjach, w tym także i wulgarnych, ludowe przy- będą wyniki nadzoru na ul. Górniczej w Olku- słowie: Jak nie susza, to powódź albo przemarsz

166 „Skarby” z nadzorów archeologicznych

Il. 1. Tabl. 1 . Bloki skały macierzystej przebijane podczas kładzenia rurociągu. Fot. D. Rozmus

wojsk napoleońskich. Po ofensywie i odwrocie do znalezisk związanych z tym okresem. Z in- wojsk francuskich, przez obszary księstwa masze- formacji przekazanych przez dra Jacka Pierzaka rowały również wojska rosyjskie. wiemy, że na cmentarzu przykościelnym znale- W krótkim okresie istnienia Księstwa War- ziono podczas badań archeologicznych zwłoki szawskiego Sławków znajdował się w granicach polskiego żołnierza w mundurze, którego pozo- tego księstwa, z niewielkim epizodem przyna- stałości wskazywały na uniform z okresu Księstwa leżności do tzw. Nowego Śląska1. Po 1808 roku Warszawskiego. Z tym okresem można też wią- Sławków należał wraz z Będzinem do powiatu zać znalezisko szabel typowych dla początku XIX pilickiego2. Nie tylko omawiana moneta należy wieku. Warto o tych zabytkach pamiętać w pierwszej dekadzie XXI wieku. Równo dwieście lat temu 1 Po pokonaniu cesarza Francuzów, zanim decyzją Kon- gresu Wiedeńskiego w 1815 r. utworzono już w nowych w sercach Polaków, którzy przeżyli traumę roz- granicach Królestwo Polskie, do Sławkowa powróciła na biorów, ponownie zawitała wraz z tym efeme- dwa lata administracja pruska z tzw. Nowego Śląska. rycznym państewkiem nadzieja na odzyskanie 2 Por.: Zbigniew Matuszczyk, W czasach niewoli narodowej, [w:] Dzieje Sławkowa, pod red. F. Kiryka, Kraków 2001, niepodległości. Zdarzyło się to po raz pierwszy s. 186.

Ilcusiana • 8 • 2013 167 Dariusz Rozmus od upadku I Rzeczypospolitej i nie ostatni, jak kopana. Utrudnienia dla mieszkańców miasta, pokazała późniejsza, krwawa dla naszej ojczyzny, związane z przebudową instalacji kanalizacyjnej historia XIX wieku. są niestety nieuniknione. To, co jednak martwi Powróćmy do Olkusza, na ul. Górniczą. Przez mieszkańców, może ucieszyć archeologów. Nie- ostatnie miesiące 2012 roku była ona mocno roz- stety, większość prac firma kładąca instalacje po- święciła na przekuwanie się przez skalne podłoże (Il. 1) i tylko w kilku miejscach znaleziono relikty interesujące historyków i archeologów. Przy okazji wykonywania a momentami drą- żenia w skale wykopów pod rury kanalizacyjne na ul. Górniczej można było wejrzeć w zapisaną w ziemi historię tego fragmentu miasta. Wnioski okazały się dość ciekawe. Po pierwsze, w rejonie skrzyżowania ul. Górniczej i ul. Mickiewicza za- chował się na gł. ok. 150 cm poziom z warstwą kulturową, która zawiera ceramikę późnośrednio- wieczną. W tej warstwie udało się nawet odnaleźć XV-wieczny denarek jagielloński (warstwa H, por. Il. 2). Kolejne warte zauważenia i wzmiankowania Il. 2. Schemat nawarstwień na skrzyżowaniu ulic Górniczej i ul. Mickiewicza. Najważniejsza jest warstwa H, zawierająca ceramikę miejsce na ul. Górniczej to odkryty w profilu wy- średniowieczną i monetę z XV w. - denar jagielloński. Rys. P. Kolasa kopu relikt piwniczki, wypełnionej częściowo ce-

Il. 3. Ob. 1/2012 - ul. Górnicza. Piwnica związana z warsztatem ceramicznym. E - warstwa wypełniona stłuczką ceramiczną oraz F - war- stwa wypełniona stłuczką ceramiczną, w tym ślady spalonego drewna (patrz na wypełnisko obiektu oraz na spąg obiektu tuż nad warstwami nienaruszonymi - dno warstwy nr H). Rys. P. Kolasa

168 „Skarby” z nadzorów archeologicznych

Il. 4. Fragmenty ceramiki widoczne w profilu wykopu. Fot. D. Rozmus

Il. 5. Ceramika wydobyta podczas czyszczenia profilu wykopu. Fot. D. Rozmus

Ilcusiana • 8 • 2013 169 Dariusz Rozmus

Il. 6. Ceramika z piwniczki (ob. 1/2012) związanej z warsztatem garncarskim. Rys. P. Kolasa

170 „Skarby” z nadzorów archeologicznych ramiką pochodzącą najprawdopodobniej z XVIII Warstwa E i F (por. Il. 3) zawiera bardzo dużo w. Jest to zapewne część warsztatu garncarza, stłuczki ceramicznej (Il. 4 i 5). Omawiany obiekt gdzie wyrzucano stłuczkę ceramiczną. Opisywa- jest zachowany na obszarze nie objętym budową ny obiekt (ob. 1/2012) to prostokątna piwnica, sieci kanalizacyjnej i musi być otoczony ochro- wkopana częściowo w marglowe podłoże na gł. ną konserwatorską. Jakiekolwiek prace w rejonie 170-180 cm. Ob. 1/2012, mający charakter no- jego występowania muszą być poprzedzone ogra- wożytnej piwniczki gospodarczej, miał długość niczonymi badaniami archeologicznymi. ok. 390 cm. Jak już wspomniano, piwniczka jest Po zakończeniu nadzoru naniesiono na plan niewątpliwie związana z warsztatem garncarskim. ulicy miejsca, które musimy w przyszłości chro- nić. Niżej w tych miejscach będzie można się za- głębić tylko ręcznie i pod nadzorem archeologa. Trochę to wydłuży prace budowlane, ale z punktu widzenia tych wszystkich, którzy w każdym po- koleniu już od niepamiętnych czasów interesują się naszym wspólnym dziedzictwem, będzie to utrudnienie niewielkie.

Il. 8. Fragment planu ul. Górniczej. Ważny jest zakreskowany ob- szar na planie - oznaczenia pod rysunkiem oznaczające nr ilustra- cji odnoszą się do dokumentacji z nadzoru

Przenieśmy się teraz w przestrzeni bliżej Kra- kowa, a w czasie o kilka tysięcy lat. Te „zgrabne” domki jednorodzinne stoją na obrzeżu pocho- dzącej sprzed tysięcy lat kopalni i jednocześnie pracowni (jeśli chodzi o skalę, to prawie fabryki) Il. 7. Pokrywka została wyrzucona jeszcze przed ukończeniem. produkującej narzędzia kamienne, wykonywane Świadczy o tym brak śladów używania pokrywki, a także glazura, która podciekła na stronę wewnętrzną pokrywki już po jej pęknię- z krzemienia jurajskiego. ciu (a właściwie w trakcie procesu glazurowania). Rys. P. Kolasa

Ilcusiana • 8 • 2013 171 Dariusz Rozmus

Il. 9. Fragment planu ul. Górniczej. Ważny jest zakreskowany obszar na planie, na nim ob. 1/2012 - oznaczenia pod rysunkiem oznaczające nr ilustracji odnoszą się do dokumentacji z nadzoru

Il. 10. Bębło, wykop pod instalacje gazowe, w którym można stwierdzić występowanie krzemiennych zabytków. Fot. D. Rozmus

172 „Skarby” z nadzorów archeologicznych

Il. 11. Bębło, pow. Kraków. Wybór zabytków krzemiennych. Rys. Piotr Kolasa

Ilcusiana • 8 • 2013 173 Dariusz Rozmus

Nadzorowany w 2011r. wykop miał szerokość zaledwie ok. 60 cm i nie przekraczał gł. 80 cm. Zabytki krzemienne wystąpiły bardzo płytko w warstwie podglebia ponad calcem, czyli po- nad warstwami nienaruszonymi przez człowieka. Krzemienie posiadające ślady obróbki ręką czło- wieka były przemieszane z kamieniami nie pod- danymi obróbce (tzw. surowiakami). Odkryty podczas nadzoru archeologicznego materiał krzemienny wiąże się z neolityczną pra- cownią krzemieniarską Bębło kol. Zachruście, ba- daną przez S. Kowalskiego i J. K. Kozłowskiego w 1954 r. Podczas tych badań pozyskano 1225 wyrobów krzemiennych i innych, w tym krze- mienną siekierkę3. W przedstawionym powyżej komunikacie po- kazałem kilka przykładów, z jak różnorodnymi znaleziskami możemy się spotkać podczas pro- wadzenia badań i nadzorów archeologicznych. Współpraca (w tym współpraca interdyscypli- narna) w branży archeologicznej jest koniecznym warunkiem wykonywania tego zawodu, a przy- najmniej powinna być taki warunkiem, ponieważ nie ma ludzi posiadających pełną wiedzę z każdej dziedziny nauki.

3 E. Chochorowska, Źródła archeologiczne z Jury Ojcowskiej w zbiorach MAK, [w:] Jura Ojcowska w pradziejach i w po- czątkach państwa polskiego, pod red. J. Lecha i J. Partyki, Ojców 2006, s. 228.

174 „Skarby” z nadzorów archeologicznych

Ilcusiana • 8 • 2013 175 176 Jolanta Kluczewska

Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 177 Jolanta Kluczewska

Jolanta Kluczewska

Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Prace nad reorganizacją pomieszczeń maga- metodę bibliograficzną przy tworzeniu opisów. zynowych Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Pu- Opisy bibliograficzne uzupełniono numerami blicznej w Olkuszu stały się punktem wyjścia do inwentarzowymi oraz uwagami o proweniencji rozważań na temat oceny stanu i wartości najstar- zbiorów. Zasięg chronologiczny kolekcji ogra- szych zbiorów książkowych olkuskiej Książnicy. niczono z jednej strony datą najwcześniejszego Szukanie właściwych rozwiązań, przy złożoności wydania, jaką udało się ustalić na podstawie do- tej problematyki, wymaga szerokiej wiedzy oraz stępnych źródeł (baz katalogowych oraz z autop- współpracy z konserwatorami papieru, środowi- sji) - tj. rokiem 1856, z drugiej zaś strony rokiem skami z kręgów nauki i techniki. O konsultacje 1939. Uzyskano w ten sposób zbiór liczący 294 poproszono więc Bibliotekę Jagiellońską w Kra- egzemplarzy książek. Kolekcję oznaczono w ka- kowie. talogu sygnaturą MAG CD. Stanowi ona szcze- Liczne przeprowadzki olkuskiej Biblioteki gólnie chroniony, archiwalny zasób biblioteczny. i konieczność ukrywania książek w czasie II woj- Udostępniana może być wyłącznie w czytelni Bi- ny światowej spowodowały znaczne zniszczenia blioteki po wcześniejszym złożeniu zamówienia książek. Po przeprowadzonej wizycie specjalistów z magazynu. Krótkie noty informacyjne dotyczą- z Oddziału Zabezpieczania Zbiorów Biblioteki ce poszczególnych firm i poprzedzające spisy ksią- Jagiellońskiej i obejrzeniu kolekcji okazało się, że żek pozwalają usystematyzować zbiór i poszerzyć niezbędna będzie dezynfekcja zbiorów. Przygo- wiedzę o tym, z jakimi wydawnictwami mamy towywanie książek do wysyłki do Krakowa oraz do czynienia. Znaki proweniencyjne (pieczęcie, prace techniczne przy wydzielaniu i zabezpie- wpisy) są świadectwem dziejów zarówno poszcze- czaniu kolekcji stały się okazją do przyjrzenia się gólnych książek, historii Biblioteki jak i historii bliżej książkom. Zastanawiające i ciekawe okazało miasta, dążeń jego mieszkańców i władz do za- się spostrzeżenie, iż mimo tego, że zbiór nie jest spokojenia potrzeb kulturalnych. bardzo duży, to znaleźć można w nim książki wy- Znaki własnościowe dla historii Biblioteki dane przez najważniejszych wydawców i księgarzy w Olkuszu mają duże znaczenie. Najcenniejsze końca XIX i 1. połowy XX wieku. Inspiracja była dla historii Biblioteki w Olkuszu wydają się być na tyle silna, że schemat układu kolekcji oparto te egzemplarze, które stanowią zalążek Biblioteki na poszczególnych firmach wydawniczych i księ- z 1917 roku, czyli te ofiarowane ze zbiorów Re- garskich. sursy Olkuskiej, Oddziału Polskiego Towarzystwa Opisując zbiór najstarszych książek (biorąc Krajoznawczego w Olkuszu, Biblioteki Policji Po- pod uwagę datę ich wydania) Powiatowej i Miej- wiatowej w Olkuszu i księgozbiorów prywatnych skiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu, przyjęto darczyńców. Opisując poszczególne dokumenty,

178 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu na których widnieją znaki własnościowe utrwa- roku. Na stronie tytułowej egzemplarzy znajduje lone w formie graficznej i typograficznej, można się słabo odbity ekslibris z widocznym Półkozicem się wiele dowiedzieć o pochodzeniu zbiorów i ich w klejnocie herbu - takim, jaki widnieje u Stanisła- losach zanim trafiły do Olkusza oraz ich wcze- wa Kostki Zamoyskiego, XII ordynata Biblioteki śniejszych właścicielach. Zamojskiej, co sugerowałoby ich przynależność do Sprawdzając poszczególne woluminy pod księgozbioru Zamoyskich. Te przypuszczenia roz- kątem znaków własnościowych widać, że znaj- wiał jednak Piotr Kondraciuk z Muzeum Zamoj- dują się w omawianym zbiorze książki należące skiego w Zamościu, który jednoznacznie określił, wcześniej do różnych osób i instytucji. Wyod- że wspomniany ekslibris nie należy do Biblioteki rębniono następujące wpisy: „Własność Resursy Ordynacji Zamojskiej. Wprawdzie w klejnocie her- Olkuskiej”, „Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. bu widnieje Półkozic, ale korona jest pięciopałkowa, Oddział w Olkuszu”, „Bibljoteka Policji pow. Ol- czyli zwykła szlachecka. Zamoyscy używali nato- kuskiego”, „Ex Libris Ks. Roman Grzymałowski”, miast w klejnocie korony hrabiowskiej, dziewięcio- „Stefania Woyde”, „Biblioteka K. Radłowskiego”, pałkowej. Poza tym, godło na tarczy jest prawie zu- „Krupa Franciszek”, „Gimnazjum Zw. Zawod. pełnie nieczytelne. Bez odczytania godła herbowego Naucz. Polskich Szkół Śred. w Częstochowie”, na tarczy będzie bardzo trudno przyporządkować „Ks. Grzymała Bytom”, „Bolesław Hubicki”, książkę do określonej osoby, gdyż takiego klejnotu „Ks. D. Andrzej Marchewka”, „Biblioteka Adam w herbie używało kilkaset rodzin szlacheckich. Szczerbiński”, „Aleksy Kędzierski. Notarjusz Najstarsze książki olkuskiej Biblioteki pochodzą w Piotrkowie”, „Księgarnia St. Zweibaum, War- z 2. połowy XIX wieku czyli z okresu, kiedy Polska szawa, Długa 27”. znajdowała się pod zaborami. Ruch wydawniczy Ze zbiorów przedwojennych pochodzi kilkana- i księgarstwo rozwijały się niezależnie w każdym ście książek, opatrzonych pieczęcią „Bolesław Hu- z trzech zaborów, co spowodowało rozproszenie bicki”. Najprawdopodobniej pochodzą z kolekcji firm. Wydawanie i rozpowszechnianie książek ura- prywatnej Hubickiego z Pilicy, gdzie pod koniec stało do wymiaru posłannictwa społecznego. Ta XIX wieku wspomniany Bolesław Hubicki (ojciec ranga książki sprawiała, że swój talent poświęcało generała Stefana Hubickiego) założył własną wy- jej wielu wybitnych artystów. Można wymienić Mi- pożyczalnię książek. Bolesław Hubicki należał do chała Andriollego, autora znanych ilustracji do dzieł średniozamożnej szlachty, był dzierżawcą kilku ma- Mickiewicza, Słowackiego i Kraszewskiego, Juliu- jątków, rezydentem rodowego majątku Hubickich sza Kossaka - ilustratora Trylogii Henryka Sienkie- - Smolenia pod Pilicą. Po utracie majątku Smoleń wicza czy Stanisława Wyspiańskiego, nazywanego w 1877 r. Bolesław Hubicki przeniósł się na stałe artystą książki. Ich wysiłki i ambicje wydawców, do Pilicy1. a także umiejętności drukarzy, pracujących w trud- Książki o najwcześniejszej dacie wydania, jakie nych warunkach sprawiają, że wiele wydawnictw Biblioteka posiada, to dwutomowa edycja „Wdow- z XIX i początków XX wieku osiągnęło wysoki po- ca” Józefa Korzeniowskiego, wydana Wilnie w 1856 ziom edytorski, artystyczny i techniczny.2

1 J. Piotrowski, Generał Stefan Hubicki, Wrocław 2009, s. 2 K. Rzewuski, Księgoznawstwo, Warszawa, 1987, s. 131- 10-34. 132.

Ilcusiana • 8 • 2013 179 Jolanta Kluczewska

Samuel Orgelbrand to jeden z najsłynniej- T.4, Od wyrazu Constans do Dżyhad. - War- szych polskich drukarzy i wydawców warszaw- szawa : S. Orgelbranda Synowie, 1898. Nr skich. Działał od 1830 roku. Wydawał powieści, inw.: 000-001181 a także książki naukowe. Wśród wielu opubliko- • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. wanych pozycji wydarzeniem szczególnym stała T.5, Od litery E do Fyt. - Warszawa : S. Orgel- się wydana w latach 1859-1868 Encyklopedia branda Synowie, 1898. Nr inw.: 000-001182 Powszechna w 28 tomach. W jej opracowanie • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. zaangażowanych było 181 polskich uczonych. T.6, Od litery G do Herburty. - Warszawa : Edycję Encyklopedii doprowadzono do końca S. Orgelbranda Synowie, 1898. Nr inw.: 000- w 1868 roku. Kolejne edycje Encyklopedii Po- 001183 wszechnej Orgelbranda to skrócona wersja 12-to- • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. mowa z lat 1872-1876 i 1877-1879 oraz 18-to- T.7, Od Hercegowina do Jylland. - Warszawa : mowa z lat 1898-1912.3 S. Orgelbranda Synowie, 1900. Nr inw.: 000- 001184 W zbiorach Powiatowej i Miejskiej Biblioteki • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. Publicznej w Olkuszu: T.8, Od litery A do Ażur. - Warszawa : S. • Zasady prawa cywilnego obowiązującego Orgelbranda Synowie, 1900. Nr inw.: 000- w Królestwie Polskiem / Antoni Okolski. - 001185 Warszawa : drukiem S. Orgelbranda Synów, • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. 1885. - (Biblioteka Umiejętności Prawnych). T.9, Od Krut Bolej do Marr. - Warszawa : S. Nr inw.: 000-035205. Egz. opatrzony pieczę- Orgelbranda Synowie, 1901. Nr inw.: 000- cią własnościową „ Aleksy Kędzierski. Notar- 001186 jusz w Piotrkowie” oraz pieczęcią „Księgarnia • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. St. Zweibaum, Warszawa, Długa 27” T.10, Od Marrast do Nyx. - Warszawa : S. • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. Orgelbranda Synowie, 1901. Nr inw.: 000- T.1, Od litery A do Ażur. - Warszawa : S. 001187 Orgelbranda Synowie, 1898. Nr inw.: 000- • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. 001178 T.11, Od litery O do Polonus. - Warszawa : • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. S. Orgelbranda Synowie, 1901. Nr inw.: 000- T.2, Od litery B do Borysz. - Warszawa : S. 001188 Orgelbranda Synowie, 1898. Nr inw.: 000- • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. 001179 T.12, Od litery Polska do Rohan. - Warszawa : • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. S. Orgelbranda Synowie, 1902. Nr inw.: 000- T.3, Od Boryszewski do Constable. - Warsza- 001189 wa : S. Orgelbranda Synowie, 1898. Nr inw.: • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. 000-001180 T.13, Od Rohatyn do Sovereign. –- Warsza- • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. wa : S. Orgelbranda Synowie, 1902. Nr inw.: 000-001190 3 Ibidem, s. 119.

180 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

• S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. ły oprac. Ludwik Beushausen [et al.] ; przeł. T.14, Od Sowa do Tzschirner. - Warszawa : Stanisław Kramsztyk. - Warszawa : Towarzy- S. Orgelbranda Synowie, 1903. Nr inw.: 000- stwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1906. 001191 Nr inw.: 000-039215 • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. • Wszechświat i człowiek : dzieje badań przyro- T.15, Od litery U do Yvon. - Warszawa : S. dy i zachowania jej sił na pożytek narodów. T. Orgelbranda Synowie, 1903. Nr inw.: 000- 4 / pod red. Jana Kremera ; poszczególne dzia- 001192 ły oprac. Ludwik Beushausen [et al.] ; przeł. • S. Orgelbranda encyklopedja powszechna. Stanisław Kramsztyk. - Warszawa : Towarzy- T.16, Od Z do Żyżmorskie starostwo. Suple- stwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1907. ment. - Warszawa : S. Orgelbranda Synowie, Nr inw.: 000-039216 1904. Nr inw.: 000-001193 • Wszechświat i człowiek : dzieje badań przy- Tomy od 1 do 16 drukowane w latach 1898- rody i zachowania jej sił na pożytek narodów. 1904, wydane zostały po śmierci Samuela Orgel- T. 5 / pod red. Jana Kremera ; poszczególne branda przez jego synów Hipolita i Mieczysława. działy oprac. Ludwik Beushausen [et al.] ; pod Według zapisów w księdze inwentarzowej, Ency- red. F. Wermińskiego. - Warszawa : Towarzy- klopedię powszechną zakupiono w styczniu 1948 stwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1909. roku za kwotę 12 000 złotych z pieniędzy Zarzą- Nr inw.: 000-039217 du Miejskiego w Olkuszu. W każdym z szesnastu tomów widoczny wpis cenzury rosyjskiej. Okład- ki woluminów są mocno zniszczone. • Wszechświat i człowiek : dzieje badań przyro- dy i zachowania jej sił na pożytek narodów. T. 1 / pod red. Jana Kremera ; poszczególne dzia- ły oprac. Ludwik Beushausen [et al.] ; przeł. Stanisław Kramsztyk. - Warszawa : Towarzy- stwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1905. Nr inw.: 000-039213 • Wszechświat i człowiek : dzieje badań przyro- dy i zachowania jej sił na pożytek narodów. T. 2 / pod red. Jana Kremera ; poszczególne dzia- ły oprac. Ludwik Beushausen [et al.] ; przeł. Stanisław Kramsztyk. - Warszawa : Towarzy- stwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1906. Nr inw.: 000-039214 • Wszechświat i człowiek : dzieje badań przyro- dy i zachowania jej sił na pożytek narodów. T. 3 / pod red. Jana Kremera ; poszczególne dzia- Il. 1. Karta tytułowa Encyklopedii Orgelbranda

Ilcusiana • 8 • 2013 181 Jolanta Kluczewska

W zbiorach Biblioteki: • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 1. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004035, egz. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- skiej” • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 2. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004036, egz. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- skiej” • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 3. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004037, egz. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- skiej” • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Il. 2. Wpis cenzury rosyjskiej widoczny w każdym z tomów Ency- Syrokomli). T. 4. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- klopedii Orgelbranda wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- Gebethner i Wolf - firma wydawniczo-księ- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004038, egz. garska działająca w Warszawie (1857-1950). Jej opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- właścicielami byli Gustaw Gebethner i Robert skiej” Wolff. Firma prowadzona była przez nich i ich • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława potomków. Miała filie w Krakowie, Lublinie, Ło- Syrokomli). T. 5. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- dzi, Poznaniu, Wilnie, Zakopanem i w Paryżu. wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- Publikowała głównie klasykę oraz współczesną thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004039, egz. literaturę piękną polską (liczne debiuty) i obcą, opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- a także naukową (zwłaszcza z zakresu humanisty- skiej” ki), popularnonaukową (m.in. w licznych seriach, • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława jak: „Biblioteczka Uniwersytetów Ludowych” Syrokomli). T. 6. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- i „Biblioteka Młodzieży Szkolnej”, „Pisarze Pol- wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- scy i Obcy”), książki dla dzieci i młodzieży, en- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004040, egz. cyklopedie.4 Największy rozkwit wydawnictwa opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- przypadł na lata 1908 i 1925. skiej” • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława 4 Wielka encyklopedia PWN, t. 10, Warszawa 2002, s. 22.

182 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Syrokomli). T. 8. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- thner i Wolff : M. Glücksberg [etc.], 1878. - wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- (Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego ; t. 7). thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004041, egz. Nr inw.: 000-001239, egz. opatrzony pieczęcią opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- „Bolesław Hubicki” skiej” • Stach z Konar : powieść historyczna z czasów • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Kaźmierza Sprawiedliwego. T. 1 / J. I. Kra- Syrokomli). T. 9. - Wyd. zupełne na rzecz wdo- szewski. - Kraków : Spółka Wydaw. Księgarzy wy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Gebe- w Warszawie Gebethner i Wolff : M. Glücks- thner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004042, egz. berg [etc.], 1879. - (Powieści historyczne J. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olku- I. Kraszewskiego ; t. 8). Nr inw.: 000-001216, skiej” egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” • Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława • Stach z Konar : powieść historyczna z czasów Syrokomli). T. 10. - Wyd. zupełne na rzecz Kaźmierza Sprawiedliwego. T. 2 / J. I. Kra- wdowy i sierot autora. - Warszawa : skł. Gł. Ge- szewski. - Kraków : Spółka Wydaw. Księgarzy bethner i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-004043, w Warszawie Gebethner i Wolff : M. Glücks- egz. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy berg [etc.], 1879. - (Powieści historyczne J. Olkuskiej” I. Kraszewskiego ; t. 8). Nr inw.: 000-001217, • Roboty i prace : sceny i charaktery współczesne egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” / J. I. Kraszewski. - Warszawa : Nakład Gebeth- • Stach z Konar : powieść historyczna z czasów ner i Wolff, 1875. Nr inw.: 000-001206, egz. Kaźmierza Sprawiedliwego. T. 3 / J. I. Kra- opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” szewski. - Kraków : Spółka Wydaw. Księgarzy • Kawał literata : wizerunki społeczne z końca w Warszawie Gebethner i Wolff : M. Glücks- XVIII wieku / przez J. I. Kraszewskiego. - War- berg [etc.], 1879. - (Powieści historyczne J. szawa : Nakład Gebethner i Wolffa, 1876. Nr I. Kraszewskiego ; t. 8). Nr inw.: 000-001218, inw.: 000-001229, egz. opatrzony pieczęcią egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” „Bolesław Hubicki” • Stach z Konar : powieść historyczna z czasów • Historya prawdziwa o Petrku Właście palatynie, Kaźmierza Sprawiedliwego. T. 4 / J. I. Kra- którego zwano Duninem : opowiadanie histo- szewski. - Kraków : Spółka Wydaw. Księgarzy ryczne z XII w. T. 1 / J. I. Kraszewski. - Kraków w Warszawie Gebethner i Wolff : M. Glücks- : Spółka Wydaw. Księgarzy w Warszawie Gebe- berg [etc.], 1879. - (Powieści historyczne J. thner i Wolff : M. Glücksberg [etc.], 1878. - I. Kraszewskiego ; t. 8). Nr inw.: 000-001219, (Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego ; t. 7). egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” Nr inw.: 000-001238, egz. opatrzony pieczęcią • Waligóra : powieść historyczna z czasów Lesz- „Bolesław Hubicki” ka Białego. T. 1 / J. I. Kraszewski. - Kraków : • Historya prawdziwa o Petrku Właście palatynie, Spółka Wydaw. Księgarzy w Warszawie Ge- którego zwano Duninem : opowiadanie histo- bethner i Wolff : M. Glücksberg [etc.], 1880. ryczne z XII w. T. 2 / J. I. Kraszewski. - Kraków - (Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego ; : Spółka Wydaw. Księgarzy w Warszawie Gebe- t. 9). Nr inw.: 000-001203, egz. opatrzony pie-

Ilcusiana • 8 • 2013 183 Jolanta Kluczewska

częcią „Bolesław Hubicki” Chmielowskiego. - Warszawa : Gebethner • Waligóra : powieść historyczna z czasów Lesz- i Wolff ; Petersburg : Księgarnia Polska (B. ka Białego. T. 2 / J. I. Kraszewski. - Kraków : Rymowicz), 1888. Nr inw.: 000-004027, egz. Spółka Wydaw. Księgarzy w Warszawie Ge- opatrzony pieczęcią „Stefania Woyde” bethner i Wolff : M. Glücksberg [etc.], 1880. • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za - (Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego ; życia i po śmierci autora. T. 1 / według ukła- t. 9). Nr inw.: 000-001204, egz. opatrzony pie- du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- częcią „Bolesław Hubicki” wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000- • Waligóra : powieść historyczna z czasów Lesz- 001738, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- ka Białego. T. 3 / J. I. Kraszewski. - Kraków : warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” Spółka Wydaw. Księgarzy w Warszawie Ge- • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za bethner i Wolff : M. Glücksberg [etc.], 1880. życia i po śmierci autora. T. 2 / według ukła- - (Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego ; du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- t. 9). Nr inw.: 000-001205, egz. opatrzony pie- wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000- częcią „Bolesław Hubicki” 004597, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- • Pod blachą : powieść z końca XVIII wieku. T. warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” 1 / Józef Ignacy Kraszewski. - Warszawa : Na- • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za kład Gebethnera i Wolffa, 1881. Nr inw.: 000- życia i po śmierci autora. T. 3 / według ukła- 001207, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- Hubicki” wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000- • Pod blachą : powieść z końca XVIII wieku. T. 001739, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- 2 / Józef Ignacy Kraszewski. - Warszawa : Na- warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” kład Gebethnera i Wolffa, 1881. Nr inw.: 000- • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za 001208, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław życia i po śmierci autora. T. 4 / według ukła- Hubicki” du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- • Pod blachą : powieść z końca XVIII wieku. T. wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000- 3 / Józef Ignacy Kraszewski. - Warszawa : Na- 001740, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- kład Gebethnera i Wolffa, 1881. Nr inw.: 000- warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” 001209, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za Hubicki” życia i po śmierci autora. T. 5 / według ukła- • Poezye Adama Mickiewicza. T. 3. - Nowe wyd. du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- z życiorysem aut. / skreślonym przez Piotra wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000- Chmielowskiego. - Warszawa : Gebethner 001741, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- i Wolff ; Petersburg : Księgarnia Polska (B. warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” Rymowicz), 1888. Nr inw.: 000-000352, egz. • Pisma Juliusza Słowackiego : zbiór utworów za opatrzony pieczęcią „Stefania Woyde” życia i po śmierci autora. T. 6 / według ukła- • Poezye Adama Mickiewicza. T. 4. - Nowe wyd. du Artura Górskiego. - Wyd. nowe. - Warsza- z życiorysem aut. / skreślonym przez Piotra wa : Gebethner i Wolff, 1909. Nr inw.: 000-

184 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

001742, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie To- szawa : Nakład Gebethnera i Wolffa, 1919. - Nr warzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” inw.: 000-001298 • Duma o hetmanie / Stefan Żeromski ; il. E. • Przedświt / Zygmunt Krasiński. - Wyd. nowe. Okunia. - Wyd. 3. - Warszawa : Gebethner - Warszawa : Gebethner i Wolff, [1922]. - (Bi- i Wolff, 1909. Nr inw.: 000-000502 blioteczka Uniwersytetów Ludowych i Mło- • Utwory powieściowe : Na pokładzie ; O żoł- dzieży Szkolnej ; 165). Nr inw.: 000-000587 nierzu tułaczu ; Tabu ; Cienie ; Kara ; Legenda • Faust : tragedji część I / Johann Wolfgang Go- o bracie leśnym / Stefan Żeromski. - Wyd. 4. - ethe ; przeł. [z niem.] L. Wachholz ; posłowiem Warszawa : Gebethner i Wolff, 1910. Nr inw.: opatrzył S. Wukadinowič. - Warszawa [etc.] : 000-000396 Nakład Gebethnera i Wolffa, 1923. Nr inw.: • Satyry i listy / Ignacy Krasicki ; dopełnienie 000-000846 według krytycznego wydania L. Biernackie- • Chleb macierzysty Ody do młodości / Ignacy go. - Warszawa [etc.] : Nakład Gebethnera Chrzanowski. - Wyd. 3. - Warszawa [etc.] : Ge- i Wolffa, 1910. - (Biblioteczka Uniwersytetów bethner i Wolff, 1924. - (Bibjoteczka Uniwersy- Ludowych i Młodzieży Szkolnej nr 154). Nr tetów Ludowych ; 232). Nr inw.: 000-000588 inw.: 000-000520 • Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela : nowe- • Dwie łąki i inne nowele / Henryk Sienkie- la / Henryk Sienkiewicz. - Wyd. nowe. - War- wicz. - Kraków : Nakł. G. Gebethnera i Spółki szawa [etc.] : Gebethner i Wolff, 1924. - (Bibjo- ; Warszawa Gebethner i Wolff, [1912]. - (Pisma teczka Uniwersytetów Ludowych i Młodzieży Henryka Sienkiewicza ; t. 35). Nr inw.: 000- Szkolnej ; 54). Nr inw.: 000-000370 000443 • Rok 1794 : powieść historyczna. [T. 3], Insu- • Hymn niemych ; Woły / Aleksander Świę- rekcja / Władysław Stanisław Reymont. - Wyd. tochowski. - Warszawa : Nakład Gebethnera 3. - Warszawa [etc.] : Nakład Gebethnera i Wolffa, 1912. - (Biblioteczka Uniwersytetów i QWolffa, 1925. - (Pisma / Władysław Stani- Ludowych i Młodzieży Szkolnej ; 169). Nr sław Reymont ; ze wstępem Adama Grzymały- inw.: 000-000368 -Siedleckiego ; t. 14). Nr inw.: 000-000511 • Ziemia Polska w pieśni : antologia : z 12 repro- • Romeo i Julia : tragedia w 5 aktach / William dukcjami obrazów artystów polskich / ułożył Szekspir ; przekł. J. Paszkowski. - Warszawa i wstępem opatrzył Jan Lorentowicz. - Warsza- [et al.] : Nakład Gebethnera i Wolffa, [1925]. wa : Gebethner i Wolff, [1913]. Nr inw.: 000- - (Biblioteka Uniwersytetów Ludowych i Mło- 031933 dzieży Szkolnej ; 173). Nr inw.: 000-002907, • Irydion / Zygmunt Krasiński ; wstęp i obja- 000-002908 śnienia Henryk Gallego. - Wyd. 2. - Warszawa • Studja historyczne / Władysław Smoleński. - [etc.] : Nakład Gebethnera i Wolffa, 1918. Nr Warszawa : Gebethner i Wolff, 1925. Nr inw.: inw.: 000-001759 000-038873 • Za frontem ; Na Niemca ; Pęknięty dzwon ; • Król Lir : tragedia w 5 aktach / William Szek- Orka ; Dola ; Wołanie ; I wynieśli ; Echa ; Ska- spir ; przeł. J. Paszkowskiego. - Wyd. nowe. - zaniec nr 437 / Władysław St. Reymont. - War- Warszawa [et al.] : Nakład Gebethnera i Wolffa,

Ilcusiana • 8 • 2013 185 Jolanta Kluczewska

1925. - (Biblioteka Uniwersytetów Ludowych i Wolffa, 1934. Nr inw.: 000-000020 i Młodzieży Szkolnej ; 174). Nr inw.: 000- • Kłopoty babuni / Bolesław Prus. - Warszawa : 002912, 000-003403 Nakład Gebethnera i Wolffa, 1935. – (Pisma • Juljusz Cezar : tragedja w pięciu aktach / Wil- / Bolesław Prus ; red. Ignacy Chrzanowski ; liam Szekspir ; tł. A. Pajgerta. - Wyd. 2. - War- Zygmunt Szweykowski ; t. 2). Nr inw.: 000- szawa [et al.] : Nakład Gebethnera i Wolffa, 000522 1926. - (Biblioteka Uniwersytetów Ludowych • Drobiazgi / Bolesław Prus (Aleksander Głowac- i Młodzieży Szkolnej ; 190). Nr inw.: 000- ki) ; pod red. Ignacego Chrzanowskiego i Zyg- 003395, 000-003396 munta Szweykowskiego. - Warszawa : Nakład • Pamiętniki kwestarza / Ignacy Chodźko ; Gebethner i Wolff, 1935. - (Pisma / Bolesław z 8 ryc. E. M. Andriollego. - Wyd. skr. 2-e / Prus ; red. Ignacy Chrzanowski ; Zygmunt w oprac. J. Grabowskiego. - Warszawa : Gebe- Szweykowski ; t. 3). Nr inw.: 000-000521 thner i Wolff, dr. 1929. Nr inw.: 000-000130 • Emancypantki : powieść. T. 3 / Bolesław Prus • Faust : tragedji część pierwsza / Johann Wol- (Aleksander Głowacki). - Warszawa : Nakład fgang Goethe ; przeł. Leon Wachholz ; wstępem Gebethnera i Wolffa, 1936. - (Pisma / Bole- poprzedził Otton German. - Warszawa : Gebe- sław Prus ; red. Ignacy Chrzanowski ; Zygmunt thner i Wolff, 1931. - (Biblioteka Uniwersyte- Szweykowski ; t. 16). Nr inw.: 000-000403 tów Ludowych i Młodzieży Szkolnej ; 85). Nr • Emancypantki : powieść. T. 4 / Bolesław Prus inw.: 000-001823, 000-001824 (Aleksander Głowacki). - Warszawa : Nakład • Z liryk i obrazków / Maria Konopnicka. - Gebethnera i Wolffa, 1936. - (Pisma / Bole- Wyd. 3. - Warszawa : Nakład Gebethnera sław Prus ; red. Ignacy Chrzanowski ; Zygmunt i Wolffa, 1931. - (Biblioteka Uniwersytetów Szweykowski ; t. 17). Nr inw.: 000-000404 Ludowych i Młodzieży Szkolnej ; 141). Nr • Meir Ezofowicz / Eliza Orzeszkowa. - Wyd. 3. inw.: 000-000555 - Warszawa [etc.] : Gebethner i Wolff, 1936. • Nowele. T. 1 / Henryk Sienkiewicz. - Warszawa - (Pisma / Eliza Orzeszkowa ; ze wstępem Au- : Nakład Gebethnera i Wolffa, 1931. - (Pisma relego Drogoszewskiego ; t. 8). Nr inw.: 000- / Henryk Sienkiewicz ; w ukł. Ign. Chrzanow- 000446, 000-000430 skiego ; t. 33). Nr inw.: 000-000670 • Panna Antonina / Eliza Orzeszkowa. - War- • Nowele. T. 2 / Henryk Sienkiewicz. - Warszawa szawa : Gebethner i Wolff, dr. 1938. - (Pod : Nakład Gebethnera i Wolffa, 1931. - (Pisma Znakiem Polskiej Akademii Literatury) (Pisma / Henryk Sienkiewicz ; w ukł. Ign. Chrzanow- / Eliza Orzeszkowa ; red. Aureli Drogoszewski skiego ; t. 34). Nr inw.: 000-000671 ; Ludwik Brunon Świderski ; t. 11). Nr inw.: • Pendzlem i piórem / Lech Kowalski ; wstęp na- 000-000470 pisał Jan Wiktor ; ozdobił drzeworytami autor. • Dziurdziowie / Eliza Orzeszkowa. - Warszawa : - Kraków : Gebethner i Wolff, [1934]. Nr inw.: Gebethner i Wolff, dr. 1938. - (Pod Znakiem 000-000101 Polskiej Akademii Literatury) (Pisma / Eliza • W grobowcu Tut-Ankh-Amona / Stanisław Orzeszkowa ; red. Aureli Drogoszewski ; Ludwik Machniewicz. - Warszawa : Nakład Gebethnera Brunon Świderski ; t. 13). Nr inw.: 000-000133

186 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 3. Karta tytułowa „Poezji” Ludwika Kondratowicza z widoczną pieczątką Resursy Olkuskiej

Ilcusiana • 8 • 2013 187 Jolanta Kluczewska

Il. 4. Karta tytułowa „Poezji” Adama Mickiewicza z widoczną pieczęcią Stefanii Woyde

188 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 5. Karta tytułowa najstarszego wydania „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza, znajdującego się w zbiorach PiMBP w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 189 Jolanta Kluczewska

Il. 6. Okładka „Pamiętników kwestarza” I. Chodźko

190 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 7. Jedna ośmiu rycin E. M. Andriollego z książki „Pamiętniki kwestarza” I. Chodźko

Ilcusiana • 8 • 2013 191 Jolanta Kluczewska

Il. 8. Strona przedtytułowa „Pism” J. Słowackiego z widoczną pieczęcią Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Olkuszu

192 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 9. Karta tytułowa „Pendzlem i piórem” L. Kowalskiego z widoczną ilustracją drzeworytową autora

Ilcusiana • 8 • 2013 193 Jolanta Kluczewska

Il. 10. Bogato zdobiona okładka „Ziemi polskiej w pieśni” J. Lorentowicza

194 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 11. Jedna ze stron „Ziemi polskiej w pieśni” J. Lorentowicza, zawierająca wiersz M. Konopnickiej „Rabsztyn”

Ilcusiana • 8 • 2013 195 Jolanta Kluczewska

Il. 12. Jedna ze stron „Ziemi polskiej w pieśni” J. Lorentowicza, zawierająca wiersz M. Konopnickiej „Rabsztyn”

196 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Wraz z ogólnym rozwojem przemysłu, drukar- sów najdawniejszych aż do zawiązków histo- stwo w Niemczech w 2. połowie XIX wieku rozwinę- ryi greckiej : według wydawnictwa Spamera / ło produkcję na szeroką skalę. Zyskał głównie Lipsk, oprac. Czesław Pieniążek. - Wiedeń : F. Bondy, który stał się centrum handlowym książki. Zwykle [1894]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : na większe, działające już wydawnictwo, powoływało podstawie najnowszych badań i dzieł historycz- do życia własną drukarnię i związane z nią inne tech- nych / oprac. przystępnie Czesław Pieniążek [et niczne zakłady, jak wydawnictwo Brockhausa w Lip- al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 1, sku. Firma F. A. Brockhausa założona została przez Czasy starożytne). Nr inw.: 000-024066 Fryderyka Arnolda Brockhausa najpierw w Am- • Illustrowana historya starożytna. T. 2, Grecya sterdamie, przeniesiona do Turyngii, w 1817 roku przed, w czasie i po perskiej wojnie i rozkwit ugruntowała się w Lipsku. Wydawnictwo specjali- helleńskiej kultury : według wydawnictwa Spa- zowało się w publikacjach typu encyklopedycznego, mera / oprac. Czesław Pieniążek i Henryk Saw- ale zakres jego działania był szeroki. U Brockhausa czyński. - Wiedeń : F. Bondy, [1896]. - (Dzieje ukazywały się również książki polskie (min. 83 tomy powszechne ilustrowane : na podstawie najnow- „Biblioteki Pisarzy Polskich”).5 szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- stępnie Czesław Pieniążek [et al.] pod kierun- W zbiorach Biblioteki: kiem Ludwika Kubali. Cz. 1, Czasy starożytne). • Pisma Adama Mickiewicza. T.3 / Nowe wyd. Nr inw.: 000-024067 zupełne. - Lipsk : F.A. Brockhaus, 1876. - (Bi- • Illustrowana historya starożytna. T. 3, Grecya blioteka Pisarzy Polskich ; t. 10). Nr inw.: 000- od epoki wybuchu wojen perskich, Rzym aż 000516, egz. mocno zniszczony, bez okładki, do kolonizacyi w Gallii Cisalpińskiej : według fragment karty tytułowej doklejony do książki wydawnictwa Spamera / oprac. Henryk Saw- Seria „Biblioteka Pisarzy Polskich”, w ramach czyński, Żegota Prawdzic [pseud.]. - Wiedeń : której wydano Pisma Mickiewicza, liczyła 83 tomy. F. Bondy, [1897]. - (Dzieje powszechne ilustro- Brockhaus wydawał ją w latach 1860-1894. wane : na podstawie najnowszych badań i dzieł historycznych / oprac. przystępnie Karol S. Nit- Księgarstwo polskie w 2. połowie XIX wieku man [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. koncentrowało się w Austrii wyłącznie w Wiedniu. Cz. 1, Czasy starożytne). Nr inw.: 000-024068 W 1881 roku Franciszek Bondy założył księgarnię • Illustrowana historya starożytna. T. 4, Rzym od i wydawnictwo Biblioteki Rodzinnej, istniejące co drugiej wojny Punickiej aż do początków wę- najmniej do 1905 roku.6 drówki ludów : według wydawnictwa Spamera / oprac. Żegota Prawdzic [pseud.]. - Wiedeń : W zbiorach Biblioteki: F. Bondy, [1900]. - (Dzieje powszechne ilustro- • Illustrowana historya starożytna. T. 1, Od cza- wane : na podstawie najnowszych badań i dzieł historycznych / oprac. przystępnie Michał Li- tyński [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. 5 B. Bieńkowska, H. Chamerska, Zarys dziejów książki, 1987, s. 302. Cz. 1, Czasy starożytne). Nr inw.: 000-024069 6 Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław i in., 1971, • Illustrowana historya nowożytna. T. 1, Od epo- s. 1328.

Ilcusiana • 8 • 2013 197 Jolanta Kluczewska

ki odkryć i reformacyi aż do panowania Filipa II sukcesyjnej wojny austryackiej : według wy- : według wydawnictwa Spamera / oprac. Alfred dawnictwa Spamera / oprac. Alfred Szczepań- Szczepański. - Wiedeń : F. Bondy, [ca 1900]. ski. - Wiedeń : F. Bondy, [ca 1900]. - (Dzieje - (Dzieje powszechne ilustrowane : na podsta- powszechne ilustrowane : na podstawie najnow- wie najnowszych badań i dzieł historycznych / szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- oprac. przystępnie Czesław Pieniążek [et al.] pod stępnie Czesław Pieniążek [et al.] pod kierun- kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 3, Czasy no- kiem Ludwika Kubali. Cz. 3, Czasy nowożytne ; wożytne). Nr inw.: 000-024072 t. 5). Nr inw.: 000-024076 • Illustrowana historya nowożytna. T. 2, Od wojen • Illustrowana historya nowożytna. T. 6, Od cza- tureckich na Morzu Śródziemnem aż do epoki sów wojny siedmioletniej aż do założenia angiel- wojny trzydziestoletniej : według wydawnictwa skiego państwa w Indyach : według wydawnic- Spamera / oprac. Alfred Szczepański. - Wiedeń twa Spamera / oprac. Alfred Szczepański. - Wie- : F. Bondy, [ca 1900]. - (Dzieje powszechne deń : F. Bondy, [ca 1900]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : na podstawie najnowszych badań ilustrowane : na podstawie najnowszych badań i dzieł historycznych / oprac. przystępnie Cze- i dzieł historycznych / oprac. przystępnie Cze- sław Pieniążek [et al.] pod kierunkiem Ludwika sław Pieniążek [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 3, Czasy nowożytne ; t. 2). Nr inw.: Kubali. Cz. 3, Czasy nowożytne ; t. 6). Nr inw.: 000-024073 000-024077 • Illustrowana historya nowożytna. T. 3, Od epo- • Illustrowana historya najnowszych czasów. T. ki wojny trzydziestoletniej aż do upadku monar- 1, Od wybuchu rewolucyi francuskiej 1789 do chii w Anglii : według wydawnictwa Spamera / utworzenia Rzeczypospolitej Rzymskiej 1798 : oprac. Alfred Szczepański. - Wiedeń : F. Bondy, według wydawnictwa Spamera / oprac. Broni- [ca 1900]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : sław Zawadzki. - Wiedeń : F. Bondy, [ca 1900]. na podstawie najnowszych badań i dzieł histo- - (Dzieje powszechne ilustrowane : na podsta- rycznych / oprac. przystępnie Czesław Pieniążek wie najnowszych badań i dzieł historycznych / [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 3, oprac. przystępnie Karol S. Nitman [et al.] pod Czasy nowożytne ; t. 3). Nr inw.: 000-024074 kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 4, Czasy naj- • Illustrowana historya nowożytna. T. 4, Od re- nowsze ; t. 1). Nr inw.: 000-024078 stytucyi królestwa w Anglii aż do pokoju w Ry- • Illustrowana historya najnowszych czasów. T. 2, swiku : według wydawnictwa Spamera / oprac. Od wyprawy na Wschód i drugiej wielkiej ko- Alfred Szczepański. - Wiedeń : F. Bondy, [ca alicyi, do kampanii rosyjskiej : według wydaw- 1900]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : na nictwa Spamera / oprac. Bronisław Zawadzki. podstawie najnowszych badań i dzieł historycz- - Wiedeń : F. Bondy, [ca 1900]. - (Dzieje po- nych / oprac. przystępnie Czesław Pieniążek [et wszechne ilustrowane : na podstawie najnow- al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 3, szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- Czasy nowożytne ; t. 4). Nr inw.: 000-024075 stępnie Karol S. Nitman [et al.] pod kierunkiem • Illustrowana historya nowożytna. T. 5, Od cza- Ludwika Kubali. Cz. 4, Czasy najnowsze ; t. 2). sów sukcesyjnej wojny hiszpańskiej aż do końca Nr inw.: 000-024079

198 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

• Illustrowana historya najnowszych czasów. T. 3, inw.: 000-024088 Od wielkiego przymierza i upadku państwa na- • Ilustrowane dzieje literatury polskiej. T. 2, Li- poleońskiego do roku 1901 : według wydawnic- teratura średniowieczna. Okres jagielloński / twa Spamera / oprac. Żegota Prawdzic [pseud.]. Henryk Biegeleisen. - Wiedeń : F. Bondy, - Wiedeń : F. Bondy, [ca 1901]. - (Dzieje po- [1899]. Nr inw.: 000-024089 wszechne ilustrowane : na podstawie najnow- • Ilustrowane dzieje literatury polskiej. T. 3, Od- szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- rodzenie. Okres zygmuntowski / Henryk Bie- stępnie Michał Lityński [et al.] pod kierunkiem geleisen. - Wiedeń : F. Bondy, [1901]. Nr inw.: Ludwika Kubali. Cz. 4, Czasy najnowsze ; t. 3). 000-024090 Nr inw.: 000-024080 • Ilustrowane dzieje literatury polskiej. T. 4, Czasy • Illustrowane dzieje Polski. T. 1, Od początków reakcyi. Od Wazów po Sasów / Henryk Biege- do X wieku / oprac. Wiktor Czermak. - Wiedeń leisen. - Wiedeń : F. Bondy, [1903]. Nr inw.: : F. Bondy, [1905]. - (Dzieje powszechne ilustro- 000-024091 wane : na podstawie najnowszych badań i dzieł • Ilustrowane dzieje literatury polskiej. T. 5, Wiek historycznych / oprac. przystępnie Michał Li- oświecenia i romantyzm / Henryk Biegeleisen. tyński [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. - Wiedeń : F. Bondy, [1908]. Nr inw.: 000- Cz. 5, Dzieje Polski ; t. 1). Nr inw.: 000-024081 024092 • Illustrowana historya średniowieczna. T. 1, Od wędrówki narodów aż do wypraw krzyżowych : według wydawnictwa Spamera / oprac. Karol J. Nitman. - Wiedeń : F. Bondy, [1900]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : na podstawie najnow- szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- stępnie Michał Lityński [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 2, Czasy średniowieczne). Nr inw.: 000-024070 • Illustrowana historya średniowieczna. T. 2, Od wypraw krzyżowych aż do czasów renesansu : według wydawnictwa Spamera / oprac. Karol J. Nitman. - Wiedeń : F. Bondy, [1900]. - (Dzieje powszechne ilustrowane : na podstawie najnow- szych badań i dzieł historycznych / oprac. przy- stępnie Michał Lityński [et al.] pod kierunkiem Ludwika Kubali. Cz. 2, Czasy średniowieczne). Nr inw.: 000-024071 • Ilustrowane dzieje literatury polskiej. T. 1, Lite- ratura średniowieczna. Okres piastowski / Hen- Il. 13. Okładka „Ilustrowanych dziejów literatury pol- ryk Biegeleisen. - Wiedeń : F. Bondy, [1898]. Nr skiej” wydanych w Wiedniu przez F. Bondy’ego

Ilcusiana • 8 • 2013 199 Jolanta Kluczewska

W Wiedniu w II połowie XIX wieku Maurycy Berlin - Benjamin Harz. Perles wydał bogato ilustrowaną historię Polski.7 W zbiorach Biblioteki: W zbiorach Biblioteki: • Dzieje insurekcji kościuszkowskiej 1794 / na- • Dzieje Polski ilustrowane. T. 1, [Epoka pia- pisał Kazimierz Bartoszewicz. - Berlin ; Wie- stowska] / napisał August Sokołowski na deń : Nakładem Benjamina Harza, [1913]. Nr podstawie najnowszych badań historycznych inw.: 000-024085 z ilustracjami oraz reprodukcjami z obrazów • Dzieje powstania listopadowego 1830-1831 Jana Matejki, Wojciecha Gersona, F. Smugle- / napisał August Sokołowski. - Berlin ; Wie- wicza, Walerego Eljasza, Juliusza Kossaka i in- deń : Nakładem Benjamina Harza ; Warszawa nych mistrzów polskich. - Wiedeń : M. Perles, : Księgarnia M. Arcta, [1913]. Nr inw.: 000- 1896. Nr inw.: 000-024093 024086 • Dzieje Polski ilustrowane. T. 2, [Epoka ja- • Dzieje powstania styczniowego 1863-1864 / giellońska] / napisał August Sokołowski na napisał August Sokołowski. - Berlin ; Wiedeń : podstawie najnowszych badań historycznych Nakładem Benjamina Harza, [1910]. Nr inw.: z ilustracjami oraz reprodukcjami z obrazów 000-024087 Jana Matejki, Wojciecha Gersona, F. Smugle- wicza, Walerego Eljasza, Juliusza Kossaka i in- nych mistrzów polskich. - Wiedeń : M. Perles, 1897. Nr inw.: 000-024094 • Dzieje Polski ilustrowane. T. 3, [Epoka ja- giellońska] / napisał August Sokołowski na podstawie najnowszych badań historycznych z ilustracjami oraz reprodukcjami z obrazów Jana Matejki, Wojciecha Gersona, F. Smugle- wicza, Walerego Eljasza, Juliusza Kossaka i in- nych mistrzów polskich. - Wiedeń : M. Perles, 1898. Nr inw.: 000-024095 • Dzieje Polski ilustrowane. T. 4, [Polska pod rządami królów elekcyjnych] / napisał August Sokołowski na podstawie najnowszych badań historycznych z ilustracjami oraz reprodukcja- mi z obrazów Jana Matejki, Wojciecha Gerso- na, F. Smuglewicza, Walerego Eljasza, Juliusza Kossaka i innych mistrzów polskich. - Wiedeń : M. Perles, 1898. Nr inw.: 000-024096

7 Ibidem, s. 985. Il. 14. Okładka „Dziejów powstania styczniowego”

200 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 15. Jedna z wielu kolorowych ilustracji zamieszczonych w książkach wydanych przez B. Harza Jedną z licznych dziewiętnastowiecznych war- Ludwik Polak był księgarzem, w 1862 roku szawskich oficyn drukarsko-wydawniczych była otworzył w Warszawie księgarnię. Firma istniała oficyna Natana Glücksberga. Glücksberg wydał półtora roku, jej działalność przerwało powsta- dużo wartościowych książek. Dbał o wysoki po- nie styczniowe. W 1864 roku został skazany na ziom druku, założył własną odlewnię czcionek. zesłanie i wywieziony na Syberię. Po powrocie Wydał własnym nakładem ponad sto pozycji, prowadził w Warszawie kupioną w 1880 roku nie licząc druków zleconych. Wśród jego wydaw- księgarnię. Prowadził też działalność nakładową, nictw było wiele cennych i wartościowych książek m in. wydał prace J. Klaczki.9 z dziedziny historii i literatury polskiej.8 W zbiorach Biblioteki: W zbiorach Biblioteki: • Wieczory florenckie / Julian Klaczko ; z upo- • Dajmon : fantazja / przez J. I. Kraszewskiego. ważn. aut. tł. St. Tarnowski. - Wyd. 2 po- - (Wyd. tanie). - Warszawa : M. Glücksberg, prawne. - Warszawa : Nakładem Księgarni 1884. - (Wybór powieści J. I. Kraszewskiego. Ludwika Polaka, 1884. Nr inw: 000-000364, Serya II ; t. 34). Nr inw. : 000-001242 egz. opatrzony pieczęcią „Własność Resursy Olkuskiej”

9 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, 8 B. Bieńkowska, H. Chamerska, op. cit., s. 274. s. 694.

Ilcusiana • 8 • 2013 201 Jolanta Kluczewska

Il. 16. Karta tytułowa „Wieczorów florenckich” J. Klaczki

202 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 17. Pieczęć Resursy Olkuskiej w książce „Wieczory florenckie” J. Klaczki

Ilcusiana • 8 • 2013 203 Jolanta Kluczewska

Księgarnia Bukowieckiego z Warszawy. Adam Mickiewicz. - Warszawa : Nakładem Księgarni S. Bukowieckiego, 1898. Nr inw.: W zbiorach Biblioteki: 000-000406 • Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie /

Il. 18. Karta tytułowa „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza z 1898 r.

204 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 19. Pierwsze strony „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza z 1898 r., widoczny wpis cenzury rosyjskiej z 1897 r.

Franciszek Salezy Lewental to kolejny wy- Piotr Chmielowski i Fryderyk Henryk Lewestam.10 dawca i księgarz warszawski. Początkowo praco- wał w wydawnictwie Jana Glücksberga. Po ślubie W zbiorach Biblioteki: z Ernestyną Glücksberg objął firmę swojego teścia, • Dzieła Józefa Korzeniowskiego. T. 5. - Wyd. zmienił jej nazwę na Księgarnia Nakładowa S. Le- zupełne / pod kier. Red. „Kłosów”. - Warszawa wentala i rozpoczął działalność wydawniczą. Wydał : Nakładem i drukiem S. Lewental, 1872. Nr niemal wszystkie dzieła Józefa Korzeniowskiego, inw: 000-004046 Aleksandra Fredry, Władysława Syrokomli, Mi- • Studya i szkice literackie. Oddział IX / Józef chała Bałuckiego, a także dziesięciotomowy wybór Ignacy Kraszewski ; poprzedzone wstępem dzieł Kraszewskiego, 47 tomów utworów Orzeszko- krytycznym i opatrzone spisem chronologicz- wej i wiele innych. Część z nich weszła w skład serii nym dzieł autora przez Piotra Chmielowskie- „Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury go.- Warszawa : S. Lewenthal, 1893. - (Biblio- Europejskiej”. Redaktorami wspomnianej serii byli 10 Ibidem, s. 511.

Ilcusiana • 8 • 2013 205 Jolanta Kluczewska

teka Najsłynniejszych Utworów Literatury ka Najcelniejszych Utworów Literatury Eu- Europejskiej) (Wybór pism / J. I. Kraszewski). ropejskiej. Literatura Polska). Nr inw.: 000- Nr inw. : 000-001231 010978, egz. opatrzony pieczęcią „Biblioteka • Komedye. T. 1 / Aleksander Fredro ; poprze- K. Radłowskiego” dzone wstępem przez Piotra Chmielowskiego. • Studya i szkice literackie / Józef Ignacy Kra- - Warszawa : S. Lewental, 1898. - (Bibliote- szewski ; poprzedzone wstępem krytycznym ka Najcelniejszych Utworów Literatury Eu- i opatrzone spisem chronologicznym dzieł au- ropejskiej. Literatura Polska). Nr inw.: 000- tora przez Piotra Chmielowskiego.- Warszawa 010977, egz. opatrzony pieczęcią „Biblioteka : S. Lewenthal, 1894. - (Biblioteka Najsłyn- K. Radłowskiego” niejszych Utworów Literatury Europejskiej) • Komedye. T. 2 / Aleksander Fredro ; poprze- (Wybór pism / J. I. Kraszewski ; 10). Nr inw. dzone wstępem przez Piotra Chmielowskiego. : 000-001232 - Warszawa : S. Lewental, 1898. - (Bibliote-

Il. 20. Piękna, złocona, płócienna okładka „Komedii” A. Fredry

206 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 21. Karta tytułowa „Komedii” A. Fredry z widoczną pieczęcią „Biblioteka K. Radłowskiego”

Ilcusiana • 8 • 2013 207 Jolanta Kluczewska

Józef Unger był drukarzem i księgarzem war- szawa : Nakładem i drukiem Józefa Ungra, szawskim, założycielem jednej z największych 1882. Nr inw.: 000-001224, egz. opatrzony drukarni w kraju. Wydawał głównie współcze- pieczęcią „Bolesław Hubicki” snych pisarzy polskich. Początkowo pracował sam, z jednym tylko uczniem, z biegiem czasu We wszystkich woluminach Pamiętników Jana stworzył jeden z największych zakładów typo- Duklana Ochockiego widoczne są wpisy cenzury graficznych w kraju. Po śmierci Ungera przed- rosyjskiej. Na stronach tytułowych widnieje wła- siębiorstwo, składające się z drukarni, wydawnic- snościowa pieczątka o treści: „Bolesław Hubicki”. twa, redakcji czasopism, drzeworytni, giserni oraz Do kart tytułowych tomu 3 i 4 doklejone zo- księgarni przejął jego syn, Gracjan Unger, który stały niewielkie kartki informacyjne z odręcznym odziedziczone przedsiębiorstwo prowadził pod napisem: Egzemplarze uszkodzone, splamione lub firmą Józef Unger.11 z zagiętemi kartami nie będą przyjęte. Według za- pisów w księdze inwentarzowej, książki pochodzą W zbiorach Biblioteki: z pierwszych, przedwojennych zasobów Bibliote- • Starościna bełzka (Gertruda z hr. Komorow- ki. skich hr. Potocka) : opowiadanie historyczne : 1770-1774. T. 14 / przez J. I. Kraszewskie- go. - Warszawa : Druk Józefa Ungra, 1879. Nr inw.: 000-001228, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” • Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. T.1 / Józef Ignacy Kraszewski. - Wyd. tanie. - War- szawa : Nakładem i drukiem Józefa Ungra, 1882. Nr inw.: 000-001221, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” • Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. T.2 / Józef Ignacy Kraszewski. - Wyd. tanie. - War- szawa : Nakładem i drukiem Józefa Ungra, 1882. Nr inw.: 000-001222, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” • Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. T.3 / Józef Ignacy Kraszewski. - Wyd. tanie. - War- szawa : Nakładem i drukiem Józefa Ungra, 1882. Nr inw.: 000-001223, egz. opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” • Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. T.4 / Józef Ignacy Kraszewski. - Wyd. tanie. - War-

Il. 22. Karta tytułowa „Pism” J.I. Kraszewskiego z widoczną pie- 11 Ibidem, s. 924-925. częcią „Bolesław Hubicki”

208 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Teodor Paprocki, warszawski księgarz i wy- „Gazety Polskiej”, 1899. - (Bezpłatny Dodatek dawca, od 1880 roku prowadził księgarnię nakła- Tygodniowy do „Gazety Polskiej” ; t. 16) (Wy- dową w Warszawie. Wydawał utwory pisarzy pol- bór pism Maryi Konopnickiej). Nr inw.: 000- skich i obcych z zakresu nauk humanistycznych 002315 i ścisłych, literaturę popularną, książki dla dzieci i młodzieży. Wszystkie nakłady Paprockiego uka- W Wilnie, jednym z czołowych ośrodków kul- zywały się w starannych, a wiele w artystycznych turalnych i wydawniczych początku XIX wieku, i luksusowych wydaniach, wykonanych głównie pracowała firma Józefa Zawadzkiego. Wydał w warszawskiej drukarni E. Skiwskiego.12 on około 400 dzieł, w tym pierwszy tomik Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Wydawnictwo W zbiorach Biblioteki: Zawadzkiego rozwijało się bardzo dynamicznie, • Nowele i opowiadania / Jan Zacharyasiewicz. - a jego drukarnia była niezwykle nowoczesna.15 Warszawa : nakł. Księgarni Tadeusza Paprockie- go i S-ki, 1884. Nr inw. 000-001248 W zbiorach Biblioteki: • Wdowiec : powieść we 2ch tomach. T. 1 / przez Gustaw Karol Sennewald, księgarz, nakładca. Józefa Korzeniowskiego. - Wilno : Józef Zawadz- Praktykę odbył w księgarni ojca. Wkrótce po obję- ki, 1856. Nr inw.: 000-001244, egz. opatrzony ciu firmy nawiązał równoległe stosunki z księgarza- pieczęcią „Bolesław Hubicki”, egz. opatrzony mi i wydawcami francuskimi i niemieckimi, kon- ekslibrisem, egz. zaczytany, bardzo zniszczony tynuował działalność wydawniczą ojca. Wydawał • Wdowiec : powieść we 2ch tomach. T. 2 / przez powieści, podręczniki szkolne, do nauki języków Józefa Korzeniowskiego. - Wilno : Józef Zawadz- obcych, książki z zakresu ekonomii i polityki, mapy ki, 1856. Nr inw.: 000-001245, egz. opatrzony i atlasy. Rozwinął też wydawnictwo nut.13 ekslibrisem, egz. zaczytany, bardzo zniszczony • Obrazy litewskie Ser. 1 i 2 / przez Ignacego W zbiorach Biblioteki: Chodźkę. - Wyd. nowe popr. - Wilno : J. Za- • Chełmianie : opowiadania z lat 1792-1796 / wadzki, 1875. Nr inw.: 000-001249, egz. opa- przez Kajetana Kraszewskiego. - Warszawa : G. trzony pieczęcią „Bolesław Hubicki”, do karty Sennewald, 1878. Nr inw.: 000-001233, egz. tytułowej doklejona została niewielka kartka opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki” informacyjna z odręcznym napisem: „Egzem- plarze uszkodzone, splamione lub z zagiętemi „Gazeta Polska” - warszawski dziennik poli- kartami nie będą przyjęte” tyczny i literacki, wydawany w latach 1826-190714. • Obrazy litewskie Ser. 3, Pamiętniki kwestarza / Ignacy Chodźko. Wyd. nowe poprawne. - Wil- W zbiorach Biblioteki: no : Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, • Nowele / Maria Konopnicka. - Warszawa : Red. 1872. Nr inw.: 000-001250, egz. opatrzony pie- częcią „Bolesław Hubicki” 12 Ibidem, s. 658-659 13 Ibidem, s. 808-809 14 Wielka encyklopedia PWN, t. 9, Warszawa 2002, s. 571. 15 K. Rzewuski, Księgoznawstwo, Warszawa 1987, s. 118.

Ilcusiana • 8 • 2013 209 Jolanta Kluczewska

Il. 23. Strona tytułowa najstarszej książki w olkuskiej Bibliotece (tom I) z widocznym ekslibrisem szlacheckim

210 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 24. Strona tytułowa najstarszej książki w olkuskiej Bibliotece (tom II) z widocznym ekslibrisem szlacheckim

Ilcusiana • 8 • 2013 211 Jolanta Kluczewska

Il. 25. Pierwsze strony „Wdowca” Józefa Korzeniowskiego z widocznym wpisem cenzora Pawła Kukolnika

Pod koniec XIX wieku Lwów był dużym W zbiorach Biblioteki: ośrodkiem wydawniczym i księgarskim w za- • Uczta Herodyady : poemat dramatyczny borze austriackim. Od 1880 do 1934 roku w trzech : z cyklu „Na wzgórzu śmierci” / na- działało w nim Wydawnictwo Altenberga. Za- pisał Jan Kasprowicz. - Lwów : H. Altenberg, łożycielem rodzinnej firmy był Herman Alten- 1905. Nr inw.: 000-000589 berg, wydawca klasyków literatury polskiej. Był • Dzieje języka polskiego / napisał Aleksander inicjatorem wydania serii „Biblioteka Klasyków Brückner. Lwów : Księgarnia H. Altenberga ; Polskich” oraz serii „Biblioteka Teatrów Ama- Warszawa : E. Wende i Spółka, 1906. - (Na- torskich”. Jako pierwszy w Galicji wprowadził uka i Sztuka / Wydawnictwo Towarzystwa ratalny system sprzedaży książek.16 Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie ; t. 3). Nr inw.: 000-001094 • Grottger / Antoni Potocki. - Lwów : Księgar- 16 B. Bieńkowska, H. Chamerska, op. cit., s. 318 nia H. Altenberga ; Warszawa : E. Wende,

212 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

1907. Nr inw. 000-024084

Książki drukowane były u W. L. Anczyca w Krakowie, drukarni słynnej z produkcji książek na wysokim poziomie edytorskim.17

We Lwowie funkcjonowała również Księgar- nia Gubrynowicza i Schmidta, założona w 1868 roku. Należała do ważniejszych oficyn lwow- skich. Wydawała głównie dzieła z zakresu lite- ratury pięknej. Syn Władysława Gubrynowicza, Kazimierz Gubrynowicz, prowadził księgarnię do 1939 roku.18

W zbiorach Biblioteki: • Latarnia czarnoksięska : obrazy naszych cza- sów. T. 3 / przez I. I. Kraszewskiego. - Wyd. nowe, przejrz. popr. Przez aut. - Lwów : Gubry- nowicz i Schmidt ; Warszawa : M. Glücksberg, 1872. - (Zbiór powieści J. I. Kraszewskiego. Wyd. nowe, przejrz., popr. i uporządk. przez aut. ; og. zb. t. 18). Nr inw.: 000-001212, egz. Il. 26. Karta tytułowa „Latarni Czarnoksięskiej” J.I. Kraszewskie- go z widoczną pieczęcią „Bolesław Hubicki” i doklejoną kartką z opatrzony pieczęcią „Bolesław Hubicki”, do odręcznym napisem: Egzemplarze uszkodzone, splamione lub z za- giętemi kartami nie będą przyjęte karty tytułowej wklejony wąski pasek papieru z napisem odręcznym: ”Egzemplarze uszko- W okresie międzywojennym „Rój” był jed- dzone, splamione lub z zagiętemi kartami nie ną z największych oficyn wydawniczych w Pol- będą przyjęte” sce. Jego właścicielami byli Melchior Wańkowicz • Choroby wieku : studium pathologiczne. T. i Marian Kister. Wańkowicz z powodzeniem 1 / przez J. I. Kraszewskiego. - Wyd. nowe, zajmował się pracą wydawniczą. Wspólnikiem przejrz. i popr. przez autora. - Lwów : Gubry- Wańkowicza był Marian Kister, doskonały han- nowicz i Schmidt ; Warszawa : M. Glücksberg, dlowiec i organizator. Dzięki tej współpracy - li- 1874. Nr inw.: 000-001215 terata, znawcy literatury i potrzeb czytelniczych z handlowcem - wydawnictwo „Rój” korzystnie zapisało się w dziejach wydawnictw polskich. Jeżeli w stosunku do pisarzy polskich „Rój” był jednym z kilku poważnych wydawnictw (obok Gebeth- 17 Encyklopedia…, op.cit., s. 50. nera, Mortkowicza, Hoesicka, Wendego), wokół 18 M. Szymański, Świat starych książek, Warszawa, 1989, których skupiała się cała elita ówczesnych pisarzy, s. 53.

Ilcusiana • 8 • 2013 213 Jolanta Kluczewska zaś w dziedzinie przekładów niewątpliwie dzier- Marja Kuncewiczowa. - Warszawa : Towarzy- żył prym.19 W „Roju” wydano po raz pierwszy stwo Wydawnicze „Rój”, 1929. Nr inw.: 000- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, Ferdydurke 000484 Witolda Gombrowicza, Karierę Nikodema Dyzmy „Bella” Jeana Giradoux jest pozycją reprezen- Tadeusza Dołęgi-Mostowicza i książki Czesława tującą bogaty dorobek wydawniczy literatury Centkiewicza. Dzięki temu wydawnictwu polscy francuskiej w „Roju” w pięknym przekładzie Ma- czytelnicy mogli poznać takich pisarzy jak: John rii Kuncewiczowej.21 Galsworthy, Aldous Huxley, Thomas Mann, • Prosto z mostu / Stanisław Piasecki. - Warsza- Marcel Proust, Erich Maria Remarque, Sigrid wa : Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, 1934. Undset.20 Nr inw.: 000-001100 „Prosto z mostu” reprezentuje nurt literatury W zbiorach Biblioteki: publicystycznej wydawanej w „Roju”. • Bracia Karamazow / F. Dostojewski ; [przeł. • Krzyże z papieru / Ewa Szelburg Zarembi- z oryg. Aleksander Wat]. - Warszawa : Towa- na. - Warszawa : Towarzystwo Wydawnicze rzystwo Wydawnicze „Rój”, 1928. - (Dzieła / „Rój”, 1934. Nr inw. : 000-001101 F. Dostojewski ; pod red. Melchjora Wańko- • Krótkie spięcia : (Wrażeń teatralnych serja wicza ; poprzedzone studium Andrzeja Struga szesnasta) / Tadeusz Żeleński. - Warszawa : ; ser. 4 t.1-2). Nr inw.: 000-000843 Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, 1938. Nr • Bracia Karamazow / F. Dostojewski ; [przeł. inw.: 000-000374 z oryg. Aleksander Wat]. - Warszawa : Towa- Na czele działu krytyki literackiej i esejów rzystwo Wydawnicze „Rój”, 1928. - (Dzieła / w „Roju” stał Tadeusz Żeleński-Boy. Krótkie F. Dostojewski ; pod red. Melchjora Wańko- spięcia są jedną spośród wielu książek jego au- wicza ; poprzedzone studium Andrzeja Struga torstwa wydawanych w tym wydawnictwie. ; ser. 4 t.3-4). Nr inw.: 000-000844 • Bracia Karamazow / F. Dostojewski ; [przeł. Działalność księgarską i wydawniczą rozpoczął z oryg. Aleksander Wat]. - Warszawa : Towa- Jakub Mortkowicz w 1903 roku jako udziałowiec rzystwo Wydawnicze „Rój”, 1928. - (Dzieła / Księgarni Centnerszwera w Warszawie. Zawiąza- F. Dostojewski ; pod red. Melchjora Wańko- nie w 1915 roku Towarzystwa Wydawniczego wicza ; poprzedzone studium Andrzeja Struga w Warszawie pozwoliło Mortkowiczowi inwe- ; ser. 4 t.5-6). Nr inw.: 000-000845 stować w zakup nowych księgarni. Księgarz był Wszystkie woluminy „Braci Karamazow” są rzecznikiem spraw polskiej książki na zjazdach dość mocno zniszczone, według zapisów w księ- i pokazach wśród drukarzy w kraju i za granicą. dze inwentarzowej pochodzą z przedwojennych Kryzys gospodarczy z 1929 roku doprowadził do zasobów biblioteki. załamania nerwowego Mortkowicza i jego samo- • Bella : powieść / Jean Giradoux ; przeł. [z fr.] bójczej śmierci. Po wybuchu II wojny świato- wej Anna Żeromska przejęła akcje Towarzystwa 19 H. Kister, „Pegazy na Kredytowej”. Wspomnienia, Warsza- Wydawniczego, aby uchronić firmę narażoną na wa 1980, s. 50. 20 Z. Arct, Gawędy o księgarzach, Wrocław, 1972, s. 223. 21 H. Kister, op. cit., s. 53.

214 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu represje z racji żydowskiego pochodzenia dotych- J. Mortkowicza Towarzystwo Wydawnicze, czasowych właścicieli. Po wojnie J. Mortkowiczo- 1924. Nr inw.: 000503 wa i H. Mortkowicz-Olczakowa reaktywowały • Charitas / Stefan Żeromski. - Warszawa ; firmę w Krakowie jako Towarzystwo J. Mortko- Kraków : J. Mortkowicz, 1928. Nr inw.: 000- wicza, które funkcjonowało do 1950 roku. 000340 Jakub Mortkowicz był głównym wydawcą dzieł • Zamieć / Stefan Żeromski. - Warszawa ; Kra- Żeromskiego. Uwieńczeniem dążeń Mortkowicza ków : J. Mortkowicz, 1928. - (Powieści Stefa- do stworzenia typu wydawnictwa taniego, prze- na Żeromskiego). Nr inw.: 000-000339 znaczonego dla najszerszych mas, z możliwością • Biała rękawiczka : sztuka w 3 aktach z prolo- nabycia drogą prenumeraty, było podjęcie w la- giem i epilogiem / Stefan Żeromski. - War- tach 1928-1929 drugiego wydania zbiorowego szawa : Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo dzieł Stefana Żeromskiego (w 32 t.) pod hasłem Wydawnicze, 1929. Nr inw.: 000-000599 „Żeromski dla całej Polski”. Miało ono stanowić • „Ponad śnieg bielszym się stanę” : dramat w 3 zaczątek wielkiej biblioteki pod hasłem „Książni- aktach / Stefan Żeromski. - Warszawa : Wy- ca Współczesnych Pisarzy Polskich”. W założeniu daw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydawni- programowym Książnicy planowano dostarczenie cze, 1929. Nr inw.: 000-000598 czytelnikowi, w formie przystępnej prenumeraty, • Turoń : dramat w trzech aktach / Stefan zbiorowych wydań dzieł współczesnych pisarzy. Żeromski. - Warszawa ; Kraków : Wydaw. Na dalsze części Książnicy składały się wydania J. Mortkowicza Towarzystwo Wydawnicze, zbiorowe pism A. Struga (1930-1931 w 20 t.) 1929. Nr inw.: 000-000600 i L. Staffa (1931-1934 w 19 t.). Wydania zbio- • Żywiąc się w locie / Leopold Staff. - Wyd. 2. - rowego dzieł Leopolda Staffa podjął się Mortko- Warszawa : Wydaw. J. Mortkowicza Towarzy- wicz dla uczczenia jubileuszu 30-lecia twórczości stwo Wydawnicze, 1933. - (Pisma / Leopold pisarza.22 Staff). Nr inw.: 000-002311 • Godiwa : ballada w trzech aktach / Leopold W zbiorach Biblioteki: Staff. - Wyd. 3. - Warszawa : Wydaw. J. Mort- • Pisma prozą Cypryana Norwida. Dział drugi, kowicza Towarzystwo Wydawnicze, 1933. - O sztuce i literaturze / Cyprian Kamil Nor- (Pisma / Leopold Staff ; t. 7). Nr inw.: 000- wid. - Warszawa : J. Mortkowicz, 1911. - (Pi- 002303 sma zebrane / Cypriana Norwida). Nr inw.: • Igrzysko / Leopold Staff. - Wyd. 3. - Warszawa 000-010953 : Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wy- Pisma zebrane wyszły w bibliofilskiej szacie dawnicze, 1933. - (Pisma / Leopold Staff ; t. graficznej opracowanej przez Adama Półtawskie- 9). Nr inw.: 000-002304 go. • Uśmiech godzin / Leopold Staff. - Warszawa : • Uciekła mi przepióreczka…: komedja w 3 ak- Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydaw- tach / Stefan Żeromski. - Warszawa : Wydaw. nicze, 1933. - (Pisma / Leopold Staff ; t. 10). Nr inw.: 000-002305 22 M. Mlekicka, Jakub Mortkowicz księgarz i wydawca, Wro- • To samo : dramat w trzech aktach / Leopold cław 1974, s. 11-167.

Ilcusiana • 8 • 2013 215 Jolanta Kluczewska

Staff. - Warszawa : Wydaw. J. Mortkowicza ganizowane. W latach 1921-1922 A. Muszyński Towarzystwo Wydawnicze, 1933. - (Pisma / dzięki kontaktom z profesorem Jerzym J. Mi- Leopold Staff ; t. 12). Nr inw.: 000-002306 chalskim, ówczesnym ministrem skarbu, uzyskał • Wawrzyn / Leopold Staff. - Warszawa : Wy- dla Spółki znaczne przydziały papieru, który był daw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydawni- w tamtych czasach towarem deficytowym. Zdo- cze, 1933. - (Pisma / Leopold Staff ; t. 14). Nr bycz ta była tym cenniejsza, że stanowiła bezpiecz- inw.: 000-002308 ną lokatę w okresie dewaluacji marki polskiej. Ze • Ścieżki polne / Leopold Staff. - Warszawa : Spółką współpracowali najwybitniejsi naukowcy Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydaw- i pisarze środowiska krakowskiego. Lata prężnej nicze, 1933. - (Pisma / Leopold Staff ; t. 16). działalności Krakowskiej Spółki Wydawniczej Nr inw.: 000-002310 przysporzyły jej wielu zwolenników. Po bankruc- • Południca : dramat w trzech aktach / Leopold twie spółki serię tę przejęło Ossolineum23. Staff. - Warszawa : Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydawnicze, 1933. - (Pisma / W zbiorach Biblioteki: Leopold Staff ; t. 17). Nr inw.: 000-002309 • Pan Damazy : komedja konkursowa w 4 ak- • Ucho igielne / Leopold Staff. - Wyd. 4. - War- tach / przez Józefa Blizińskiego ; oprac. Zyg- szawa : Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo munt Tempka-Nowakowski. - Kraków : Kra- Wydawnicze, 1933. – (Pisma / Leopold Staff ; kowska Spółka Wydawnicza, [1921]. - (Bibl- t. 20). Nr inw.: 000-002312 joteka Narodowa. Serja 1 ; nr 38). Nr inw.: • Wiersze wybrane / Leopold Staff. - Warszawa : 000-001744 Wydaw. J. Mortkowicza Towarzystwo Wydaw- • Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego / nicze, 1938. Nr inw.: 000-000375 Adam Mickiewicz ; oprac. Stanisław Pigoń. - Wyd. 4, przejrz. i uzup. - Kraków : Krakowska W Krakowie powstała Krakowska Spółka Spółka Wydawnicza, [1922]. - (Bibljoteka Na- Wydawnicza, która zapoczątkowała wydawanie rodowa. Serja 1 ; nr 17). Nr inw.: 000-001621 serii pod nazwą „Biblioteka Narodowa”. Pomysł • Beniowski : poema : 5 pierwszych pieśni / założenia Spółki zrodził się w kręgu profesorów Juljusz Słowacki ; oprac. J. Kleiner. - Ed. 2, Uniwersytetu Jagiellońskiego i ludzi związanych przejrz. - Kraków : Krakowska Spółka Wydaw- w czasie wojny z kołami legionowymi, głównie nicza, 1923. - (Bibljoteka Narodowa. Seria 1 ; z Centralnym Biurem Wydawnictw Naczelnego nr 13). Nr inw.: 000-000519 Komitetu Narodowego. Profesorowie UJ - Stani- • Sen srebrny Salomei : romans dramatyczny sław Kot, Stanisław Estreicher i Tadeusz Sinko - w pięciu aktach / Juliusz Słowacki ; wstępem nakreślili profil wydawniczy Spółki, udziałowcem i objaśnieniami opatrzył Stanisław Turowski. i dyrektorem administracyjnym został prawnik - Kraków : Krakowska Spółka Wydawnicza, dr Adam Muszyński, a znakomitemu edytorowi, 1923. - (Biblioteka Narodowa. Seria 1 ; nr wspomnianemu już Kazimierzowi Giebułtow- skiemu, powierzono opiekę nad stroną redakcyj- 23 por.: http://www.kangur.uek.krakow.pl/biblioteka/biule- ną. Wydawnictwo było świetnie pomyślane i zor- tyn/artykuly.php?Strona=Art&Wybor=34&Art=kak001 (Dostęp: 18 marzec 2013)

216 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

57). Nr inw.: 000-010805, 000-011280 oprac. Juliusz Kleiner. - Wyd. 4 przejrz. - Kra- • Pisma estetyczno-krytyczne / Adam Mickie- ków : Krakowska Spółka Wydawnicza, [1927]. wicz ; oprac. Henryk Życzyński. - Kraków : - (Bibljoteka Narodowa. Seria 1 ; nr 24). Nr Krakowska Spółka Wydawnicza, [1924]. - (Bi- inw.: 000-000372 blioteka Narodowa. Seria 1 ; nr 79). Nr inw.: • Karpaccy górale : dramat w trzech aktach / 000-010664, 000-004701 Józef Korzeniowski ; wstępem i objaśn. za- • Wybór poezyj / Cyprjan Norwid ; oprac. Sta- opatrzył Wiktor Hahn. - Kraków : Krakowska nisław Cywiński. - Kraków : Krakowska Spół- Spółka Wydawnicza, [1928]. - (Bibljoteka Na- ka Wydawnicza, [1924]. - (Biblioteka Naro- rodowa. Seria 1 ; nr 63). Nr inw.: 000-001752 dowa. Seria 1 ; nr 64). Nr inw.: 000-001099 • Mohort / Wincenty Pol ; wstępem i objaśn. • Zamek Kaniowski : powieść / Seweryn Gosz- zaopatrzył Aleksander Łucki. - Wyd. 2 przejrz. czyński ; oprac. Józef Tretiak. - Wyd. 2. - Kra- - Kraków : Krakowska Spółka Wydawnicza, ków : Nakł. Krakowskiej Spółki Wydawniczej, dr. 1925. - (Bibljoteka Narodowa. Seria 1 ; nr 1924. - (Bibljoteka Narodowa. Seria 1 ; nr 52). Nr inw.: 000-000583 44). Nr inw.: 000-001750 • Pieśń o ziemi naszej oraz liryki wybrane / • Mikołaja Doświdczyńskiego przypadki / Igna- Wincenty Pol ; wstępem i objaśnieniami za- cy Krasicki ; z autogr., wstępem i objaśn. Za- opatrzył Roman Zawiliński. - Wyd. 3. - Kra- opatrzył Bronisław Gubrynowicz. - Wyd. 2 ków : Krakowska Spółka Wydawnicza, 1929. przejrz. - Kraków : Krakowska Spółka Wydaw- - (Bibljoteka Narodowa. Seria 1 ; nr 21). Nr nicza, dr. 1925. – (Bibljoteka Narodowa. Seria inw.: 000-000584 1 ; nr 41). Nr inw.: 000-001753 • Otello : tragedia w 5 aktach / William Sha- Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha po- kespeare ; w przekł. Józefa Paszkowskiego ; wstała w Poznaniu w 1884 roku. Założono rów- oprac. Andrzej Tretiak. - Kraków : Krakowska nież wydawnictwo i filie księgarni w Warszawie, Spółka Wydawnicza, 1925. - (Bibljoteka Na- Lublinie, Wilnie i Krakowie24. rodowa. Seria 2 ; nr 42). Nr inw.: 000-002906 • Malwina czyli Domyślność serca / Anna Wir- W zbiorach Biblioteki: temberska ; z wstępem i objaśn. Konstantego • Warszawa : luźne kartki z przeszłości syreniego Wojciechowskiego. - Wyd. 2. - Kraków : Kra- grodu. - Poznań ; Warszawa : Nakład Księgar- kowska Spółka Wydawnicza, [1925]. - (Bibl- ni św. Wojciecha, 1920. Nr inw.: 000-027710 joteka Narodowa. Seria 1 ; nr 23). Nr inw.: 000-001758 Wydawnictwo Gutenberg to firma wydaw- • Pocieszne wykwintnisie : komedja / Molier ; nicza założona w 1927 roku w Warszawie przez przeł. wstępem i objaśn. zaopatrzył Boy-Że- Helge Fergo i P. Hansen Fergo. Wydała18 tomo- leński. - Kraków : Krakowska Spółka Wydaw- wą Encyklopedię Powszechną, „Dzieła” Dickensa nicza, 1926. - (Bibljoteka Narodowa. Seria 2 ; pod red. Wilama Horzycy, „Dzieła” Tołstoja pod nr 43). Nr inw.: 000-004703 red. Juliana Tuwima oraz szereg innych powieści. • Nie-Boska komedja / Zygmunt Krasiński ; 24 Encyklopedia…, op. cit., s. 566.

Ilcusiana • 8 • 2013 217 Jolanta Kluczewska

W zbiorach Biblioteki: T. 4, Dewsbury - Europa. - Kraków : Wydaw- • Wojna i pokój. T. 1-2 / Lew Tołstoj ; przekł. nictwo Gutenberga, [1930]. Nr inw.: 000- Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- 035214 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- Nr. Inw.: 000-000865 na. T. 5, Europejska równowaga do Grecka • Wojna i pokój. T. 3-4 / Lew Tołstoj ; przekł. sztuka. - Kraków : Wydawnictwo Gutenberga, Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- [1930]. Nr inw.: 000-035215 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- Nr. Inw.: 000-000866 na. T. 6, Grecki język do Izasław. - Kraków : • Wojna i pokój. T. 5-6 / Lew Tołstoj ; przekł. Wydawnictwo Gutenberga, [1930]. Nr inw.: Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- 000-035216 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- Nr. Inw.: 000-000867 na. T. 7, Izaszar do Kolejowe rozkłady jazdy. - • Wojna i pokój. T. 7-8 / Lew Tołstoj ; przekł. Kraków : Wydawnictwo Gutenberga, [1930]. Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- Nr inw.: 000-035217 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Nr. Inw.: 000-000868 T. 8, Kolejowe sądy rozjemcze do Laud Wil- • Wojna i pokój. T. 9-10 / Lew Tołstoj ; przekł. liam. - Kraków : Wydawnictwo Gutenberga, Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- [1930]. Nr inw.: 000-035218 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Nr. Inw.: 000-000869 T. 9, Lauda do Małpy. - Kraków : Wydaw- • Wojna i pokój. T. 11-12 / Lew Tołstoj ; przekł. nictwo Gutenberga, [1931]. Nr inw.: 000- Zofji Popławskiej. - Warszawa : Wydaw. Gu- 035219 tenberga, [ca 1930]. - (Dzieła / Lew Tołstoj). • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Nr. Inw.: 000-000870 T. 10, Małże do Morny Charles Auguste. - „Wojna i pokój” to wg zapisów w księdze inwe- Kraków : Wydawnictwo Gutenberga, [1931]. ntarzowej dar od pani Zdebichowej. Nr inw.: 000-035220 • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. T. 1, A-Assuan. - Kraków : Wydawnictwo Gu- T.11, Maroksyt do Optyka. - Kraków : Wy- tenberga, [1929]. Nr inw.: 000-035211 dawnictwo Gutenberga, [1931]. Nr inw.: 000- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- 035221 na. T. 2, Assurbanipal - Caudry. - Kraków : • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Wydawnictwo Gutenberga, [1929]. Nr inw.: T. 12, Optymaci do Polowanie. - Kraków : 000-035212 Wydawnictwo Gutenberga, [1931]. Nr inw.: • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. 000-035222 T. 3, Cauer Emil - Dewon. - Kraków : Wydawnic- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. two Gutenberga, [1930]. Nr inw.: 000-035213 T. 13, Polska. - Kraków : Wydawnictwo Gu- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. tenberga, [1931]. Nr inw.: 000-035223

218 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

• Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Wydawnictwo Gutenberga, [1932]. Nr inw.: T. 14, Polska Agencja Telegraficzna do Rewin- 000-035227 dykacja. - Kraków : Wydawnictwo Gutenber- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. ga, [1932]. Nr inw.: 000-035224 T. 18, Victor-Żyżmory. - Kraków : Wydaw- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- nictwo Gutenberga, [1932]. Nr inw.: 000- na. T. 15, Rewir - Serbja. - Kraków : Wydaw- 035228 nictwo Gutenberga, [1932]. Nr inw.: 000- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- 035225 na. T. 19 (uzupełniający), A - G. - Kraków : • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Wydawnictwo Gutenberga, [1933]. Nr inw.: T. 16, Serbowie - Szkocja. - Kraków : Wydaw- 000-035229 nictwo Gutenberga, [1932]. Nr inw.: 000- • Wielka ilustrowana encyklopedja powszech- 035226 na. T. 20 (uzupełniający), H - Ż. - Kraków : • Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. Wydawnictwo Gutenberga, [1933]. Nr inw.: T. 17, Szkocka literatura - Victor. - Kraków : 000-035230

Il. 27. Okładka jednego z 20 tomów „Encyklopedii powszechnej” wyda- nej w latach 30-tych XX wieku

Ilcusiana • 8 • 2013 219 Jolanta Kluczewska

W 1920 roku założono w Warszawie spół- Polska”, [1924]. Nr inw.: 000-000369 kę akcyjną Instytut Wydawniczy „Biblioteka • Barbara Radziwiłłówna : tragedja w 5 aktach / Polska” z udziałem m.in. W. Berenta i L. Staf- Alojzy Feliński ; tekst oprac. wg wyd. z r. 1821 fa. Upowszechniała ona dzieła pisarzy polskich Stefan Vrtel-Wierczyński ; objaśnił Juljusz Za- i historyków literatury. Drukowano również leski. - Warszawa : Instytut Wydawniczy „Bibl- przekłady z literatury angielskiej, francuskiej, joteka Polska”, [1925]. Nr inw.: 000-001747, i włoskiej. Publikacje firmy, dysponującej wielkimi 000-001749 zakładami drukarskimi w Bydgoszczy, odznaczały • Wybór drobnych utworów : Cz. 1. Tekst / się wysokim poziomem graficznym i edytorskim. Adam Mickiewicz ; oprac. Konrad Górski. - W oparciu o własną bazę poligraficzną podjęto Warszawa : Instytut Wydawniczy „Bibljoteka żywą działalność wydawniczą w zakresie litera- Polska”, 1930. Nr inw.: 000-002252, 000- tury pięknej, historii, historii literatury, języko- 002253 znawstwa i podręczników szkolnych. Zainicjo- • Z fali na falę : Japonia w zarysie ; Harakiri wano również wydawanie całych cykli i serii, jak: księcia Asano Naganori ; O-sici ; Pojednanie ; „Biblioteka Historyczna”, „Biblioteka Historycz- Widmo sakurskie ; Ingwa ; Wachlarz japoński no-literacka”, cykl pamiętników „Czasy i Ludzie” ; Jak liść jesienny… / Wacław Sieroszewski. - oraz serię „Wielka Biblioteka”, obejmującą arcy- Warszawa : Instytut Wydawniczy „Bibljoteka dzieła literatury w opracowaniach krytycznych, Polska”, cop. 1931. - (Dzieła zbiorowe / Wa- której ukazały się 144 tomy.25 cław Sieroszewski ; t. 6). Nr inw.: 000-000592 • Korea : (klucz Dalekiego Wschodu). Cz. 1 / W zbiorach Biblioteki: Wacław Sieroszewski. - Warszawa : Instytut • Dzieje literatury polskiej w zarysie. T. 1 / Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, 1935. - Aleksander Brückner. - Warszawa : Instytut (Dzieła zbiorowe / Wacław Sieroszewski ; t. Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, [1924]. Nr 13). Nr inw.: 000-000594 inw.: 000-001095 • Korea : (klucz Dalekiego Wschodu). Cz. 2 / • Dzieje literatury polskiej w zarysie. T. 2 / Wacław Sieroszewski. - Warszawa : Instytut Aleksander Brückner. - Warszawa : Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, 1935. - Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, [1924]. Nr (Dzieła zbiorowe / Wacław Sieroszewski ; t. inw.: 000-001096 14). Nr inw.: 000-000595 • Książę niezłomny : tragedja w trzech częściach • Wyzwolenie / Stanisław Wyspiański ; oprac. / Calderon de la Barca ; przeł. Juljusz Słowacki Juliusz Saloni. - Warszawa : Instytut Wydaw- ; [tekst oprac. Wg wyd. z r. 1884 Wierczyński niczy „Bibljoteka Polska”, 1938. Nr inw.: 000- St. Vrtel]. - Warszawa : Instytut Wydawniczy 000581 „Bibljoteka Polska”, [1924]. - (Wielka Bibljo- teka ; nr 99). Nr inw.: 000-001745 Tadeusz Złotnicki - Warszawa • Noc listopadowa / Stanisław Wyspiański. - Warszawa : Instytut Wydawniczy „Bibljoteka W zbiorach Biblioteki: • Polska w krajobrazie i zabytkach / Bułhak [et 25 Encyklopedia…, op. cit., s. 1014.

220 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

al.] ; fot. Zebrał i ułożył Władysława Dzwon- Dzwonkowski. - Warszawa : Wydawnictwo kowski. - Warszawa : Wydawnictwo Dra Dra Tadeusza Złotnickiego, 1930. Nr inw.: Tadeusza Złotnickiego, 1930. Nr inw.: 000- 000-031981, egz. opatrzony odręcznym wpi- 031980, egz. opatrzony odręcznym wpisem sem własnościowym: Krupa Franciszek własnościowym: Krupa Franciszek • Polska w krajobrazie i zabytkach. T. 2 / Bułhak „Ostoja” Spółka Wydawnicza - Poznań. [et al.] ; fot. Zebrał i ułożył Władysława

Il. 28. Okładka „Polski w krajobrazie i zabytkach”

Ilcusiana • 8 • 2013 221 Jolanta Kluczewska

Il. 29. Jedna ze stron książki „Polska w krajobrazie i zabytkach”, na której znajduje się wpis dotyczący Rabsztyna

222 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 30. Jedna ze stron książki „Polska w krajobrazie i zabytkach”, na której znajduje się zdjęcie lotnicze zamku Rabsztyn z lat 30-tych XX wieku

Ilcusiana • 8 • 2013 223 Jolanta Kluczewska

W zbiorach Biblioteki: ność nakładową. Wydawał prace z zakresu hi- • Szlakiem duszy polskiej / Stanisław Przyby- storii i geografii Polski oraz historyczne wydania szewski. - Poznań : Nakładem Ostoji Spółki albumowe, które sam opracowywał. Wydawniczej, 1917. Nr inw.: 000-031982, egz. opatrzony pieczęcią „Gimnazjum Zw. W zbiorach Biblioteki: Zawod. Naucz. Polskich Szkół Śred. w Czę- • Dzieje Polski ilustrowane. T. 1 / oprac. Julian stochowie” Baczyński. - Wyd. 3 popr. i powiększone. - Po- znań : Karol Kozłowski i Zdzisław Rzepecki Karol Kozłowski - nauczyciel, literat, Sp., 1910. Nr inw.: 000-031978 księgarz, nakładca. Pracował jako nauczyciel • Dzieje Polski ilustrowane. T. 2 / oprac. Julian w szkolnictwie pruskim. Brał udział w po- Baczyński. - Wyd. 3 popr. i powiększone. - Po- wstaniu styczniowym. W 1886 roku otworzył znań : Karol Kozłowski i Zdzisław Rzepecki w Poznaniu wydawnictwo i rozpoczął działal- Sp., 1911. Nr inw.: 000-031979

Il. 31. Bogato zdobiona, wytłaczana okładka : Dziejów „Polski ilustrowanych”

224 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 32. Karta tytułowa „Dziejów Polski ilustrowanych” z widoczną pieczęcią „Ex Libris Ks. Roman Grzymałowski”

Stanisław Wyspiański zainicjował odnowę Wyspiański na gruncie polskim kontynuatorem szaty graficznej polskiej książki. Grono literatów ogólnoeuropejskiego ruchu artystycznego, zmie- i plastyków, zgrupowanych w Krakowie wokół rzającego do stworzenia nowego stylu w książce czasopisma „Życie” oraz w Warszawie wokół cza- jako w dziele sztuki.26 sopisma „Chimera”, stworzyło nowoczesny styl książki, wprowadzając do ornamentyki motywy W zbiorach Biblioteki: ludowe, stylizowane polne kwiaty, ładną kom- • Achilleis : sceny dramatyczne / Stanisław Wy- pozycję kolumn składu drukarskiego, staranny spiański. - Kraków : nakł. autora, 1903. Nr dobór czcionek i ozdobników harmonizujących inw.: 000-000356 z treścią i przeznaczeniem dzieła. Jako odnowiciel • Bolesław Śmiały : dramat w trzech aktach / na- i reformator piękna w książce w zakresie układu typograficznego, ilustratorstwa i zdobnictwa, był 26 Ibidem, s. 2554.

Ilcusiana • 8 • 2013 225 Jolanta Kluczewska

pisał Stanisław Wyspiański. - Kraków : nakł. wienie i popieranie oświaty poprzez zakładanie autora, 1916. Nr inw.: 000-000367, 000- i prowadzenie szkół powszechnych, bibliotek, or- 000360 ganizowanie wykładów, pogadanek, wydawanie • Meleager : tragedya / napisał Stanisław Wy- i rozpowszechnianie książek. Prezesem był Hen- spiański. - Kraków : nakł. rodziny, 1916. Nr ryk Sienkiewicz. W roku 1907 władze carskie inw.: 000-000366 zawiesiły ją - zeszła więc do podziemia, a została reaktywowana dopiero w 1916 roku i działała aż Polska Macierz Szkolna to organizacja kul- do II wojny światowej.27 turalno-oświatowa, założona na terenie Króle- stwa Polskiego w 1906 roku. Celem jej było krze- 27 B. Bieńkowska, H. Chamerska, op. cit., s. 308.

Il. 33. Karta tytułowa bogato ilustrowanej książki „Księżacy i ich strój”

226 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

W zbiorach Biblioteki: w wydawaniu literatury oświatowej. • Księżacy i ich strój / Aniela Chmielińska. - Warszawa : wydaw. Polskiej Macierzy Szkol- W zbiorach Biblioteki: nej, 1930. Nr inw.: 000-001656 • Jan Krzysztof. Ks. 2, Antonina ; Dom ; Przy- jaciółki / Romain Rolland ; przeł. [z fr.] Le- Zenon Przesmycki był poetą, tłumaczem, opold Staff. - Lwów : Nakładem Wydawnic- krytykiem literackim i artystycznym okresu twa Polskiego, 1926. - (Bibljoteka Laureatów Młodej Polski. W czasie długoletniego pobytu Nobla ; 44). Nr inw.: 000-000398 za granicą zetknął się z najnowszymi prąda- • Jan Krzysztof. Ks. 3, Antonina ; Dom ; Przy- mi w literaturze zachodnioeuropejskiej i stał jaciółki / Romain Rolland ; przeł. [z fr.] Le- się rzecznikiem modernizmu w Polsce. Prze- opold Staff. - Lwów : Nakładem Wydawnic- smycki, podobnie jak Stanisław Wyspiański, twa Polskiego, 1927. - (Bibljoteka Laureatów dążył do podniesienia estetyki książki polskiej Nobla ; 48). Nr inw.: 000-000399 przez zharmonizowanie poszczególnych jej • Jan Krzysztof. Ks. 4, Krzak gorejący ; Nowy elementów: papieru, kroju czcionki, układu dzień / Romain Rolland ; przeł. [z fr.] Le- druku. Był członkiem Polskiej Akademii Lite- opold Staff. - Lwów : Nakładem Wydawnic- ratury i wielkim popularyzatorem Norwida. twa Polskiego, 1927. - (Bibljoteka Laureatów W 1937 roku przystąpił do drukowania własnym Nobla ; 50). Nr inw.: 000-000400 nakładem popularnego wydania Pism wszystkich • Nasza mowa ojczysta / Witold Taszycki. - do dziś odszukanych Norwida (t. 3-9) w układzie Lwów : Państwowe Wydawnictwo Książek typograficznym Półtawskiego; t. 1 i 2, gotowe Szkolnych, 1933. - (Bibljoteka Szkoły Po- do druku, zostały zniszczone w czasie powstania wszechnej). Nr inw.: 000-000261 warszawskiego.28 • Michał Anioł / Leopod Staff. - Lwów : nakł. Państwowego Wydawnictwa Książek Szkol- W zbiorach Biblioteki: nych, 1934. Nr inw.: 000-000591 • Pisma o sztuce i literaturze / Cypryan Nor- • Tajfun / Joseph Conrad ; tł. J. B. Rychliński. wid. - 1 wyd. kompletne. - Warszawa : Z. - Wyd. 2. - [S.l.] : Tow. Księg. Polskich na Przesmycki, 1938. - (Wszystkie pisma Cy- Kresach, [1926]. Nr inw. 000-00514 pryana Norwida po dziś w całości lub frag- mentach odszukane ; t. 6). Nr inw.: 000- Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia” 011390, 000-001657 - największe w Polsce wydawnictwo literatury dla dzieci i młodzieży, założone przez Związek W okresie międzywojennym Lwów dalej Nauczycielstwa Polskiego w 1921 roku jako był prężnym ośrodkiem ruchu wydawniczego. spółka akcyjna.29 W końcu XIX i na początku XX wieku powsta- ło we Lwowie kilka wydawnictw o charakterze W zbiorach Biblioteki: stowarzyszeń. Odegrały one dość znaczącą rolę • Pisma : po raz pierwszy razem zebrane. T. 1,

28 Słownik…, op. cit., s. 721-722. 29 Encyklopedia…, op.cit., s. 1014.

Ilcusiana • 8 • 2013 227 Jolanta Kluczewska

Poezje / Adam Asnyk ; poprzedził życiory- T. 3 / Maurycy Jokai. - Warszawa : Biblioteka sem poety i przedm. Ignacy Chrzanowski ; Groszowa, [1927]. - (Bibljoteka Groszowa ; wyd., objaśnił i opatrzył il. Henryk Schip- 87). Nr inw.: 000-000334 wg zapisów w księ- per. - Warszawa : Nasza Księgarnia, 1938. Nr dze inwentarzowej dar pani Zdebichowej inw. 000-001093 Wyd. jubileuszowe w setną rocznicę urodzin Marek Przeworski - księgarz, nakładca. Śmierć poety staraniem „Komitetu Uczczenia Adama ojca Jakuba Przeworskiego zmusiła go do objęcia Asnyka” w Warszawie. w imieniu spadkobierców kierownictwa firmy. W ciągu kilku lat przekształcił Wydawnictwo Ludwik Fiszer - księgarz, nakładca warszaw- J. Przeworski w poważną oficynę wydawniczą.31 ski. W 1911 roku kupił księgarnię E. Wende. Od 1912 roku rozwinął działalność wydawni- W zbiorach Biblioteki: czą. W 1914 roku firma była największą polską • Ilustrowana encyklopedja powszechna : hurtownią dla księgarzy. Ludwik Fiszer utwo- 30000 haseł, 400 ilustracyj w tekście, 16 tablic rzył spółkę akcyjną: Towarzystwo Wydawni- wielobarwnych, 32 jednobarwnych, 2 mapy cze „Ignis”. Od 1925 roku wydawano popular- wielobarwne, 38 map w tekście / oprac. pod ną serię „Biblioteka Groszowa”, ukazującą się red. Mariana Jerzego Wachtla. - Warszawa : J. w nakładzie 60 tys. egzemplarzy rocznie. W se- Przeworski, 1936. Nr inw.: 000-038860 rii tej ukazywały się raz na tydzień utwory pisa- • Wiersze zebrane / Julian Tuwim. - Wyd. 4. - rzy polskich i obcych.30 Warszawa : Wydaw. J. Przeworskiego, 1936. Nr inw.: 000-004044 W zbiorach Biblioteki: • Mechanizm życia ludzkiego / George A. Dor- • Inne czasy - inni ludzie : powieść z czasów re- sey ; [z ang. Przeł. Aleksander Dobrot]. - War- wolucji węgierskiej 1848 r. : (w 3-ch tomach). szawa : Wydaw. J. Przeworskiego, 1937. Nr T. 1 / Maurycy Jokai. - Warszawa : Bibliote- inw.: 000-001097 ka Groszowa, [1927]. - (Bibljoteka Groszo- • Kultura Odrodzenia we Włoszech / Jakób wa ; 86). Nr inw.: 000-000332, wg zapisów Burckhardt ; przeł. Maria Kreczowska ; wstę- w księdze inwentarzowej dar pani Zdebicho- pem zaopatrzył Zygmunt Łempicki. - Wyd. 2. wej - Warszawa : Wydaw. J. Przeworskiego, 1939. • Inne czasy - inni ludzie : powieść z czasów re- Nr inw.: 000-000841 wolucji węgierskiej 1848 r. : (w 3-ch tomach). T. 2 / Maurycy Jokai. - Warszawa : Biblioteka Powstałą w Lublinie firmę księgarską Sta- Groszowa, [1927]. - (Bibljoteka Groszowa ; nisława Arcta przeniósł do Warszawy w 1887 87). Nr inw.: 000-000333 wg zapisów w księ- roku Michał Arct. Firma Michała Arcta nasta- dze inwentarzowej dar pani Zdebichowej wiona była na potrzeby szkolnictwa i oświaty po- • Inne czasy - inni ludzie : powieść z czasów re- wszechnej. Arct specjalizował się w wydawaniu wolucji węgierskiej 1848 r. : (w 3-ch tomach). 31 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa, 1972, 30 Słownik…, op.cit., s. 226-227. s. 722

228 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu książek obrazkowych dla dzieci, podręczników egz. opatrzony pieczęcią „Ks. D. A. Marchew- i nut. Rozpoczął edycję wydawnictw słowniko- ka” wo-encyklopedycznych, zapoczątkowane „Słow- • Słownik ilustrowany języka polskiego [T.] 2 / nikiem wyrazów obcych” (1882 r.). Z biegiem Michał Arct. - Wyd. 3. - Warszawa : Wydaw- czasu wydawnictwo Arcta wyspecjalizowało się nictwo M. Arcta, 1929. Nr inw. 000-031916 , w wydawaniu tego rodzaju publikacji.32 egz. opatrzony pieczęcią „Ks. D. A. Marchew- ka” W zbiorach Biblioteki: • Słownik ortoepiczny : jak mówić i pisać po • Wypisy z literatury polskiej czasów najnow- polsku / Stanisław Szober. - Warszawa : Wy- szych : uzupełnienie dziejów literatury (1864- dawnictwo M. Arcta, 1937. - (Słowniki M. 1905) / zest. i oprac. Wilhelm Feldman. - Arcta). Nr inw.: 000-036793 Warszawa : M. Arct ; Kraków : S. A. Krzyża- • Słownik wyrazów obcych : 33.000 wyrazów, nowski, 1908. Nr inw.: 000-031926 wyrażeń i przysłów cudzoziemskich / M. Arct • Słownik ilustrowany języka polskiego [T.] 1 / ; [pochodzenie wyrazów (etymologię) i wy- Michał Arct. - Wyd. 3. - Warszawa : Wydaw- jaśnienia wstępne oprac. Henryk Ułaszyn]. - nictwo M. Arcta, 1929. Nr inw. 000-031915, Wyd. 15 podług zasad pisowni z roku 1963. - Warszawa : Wydaw. M. Arcta, 1937. Nr inw.: 32 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa, 1972, 000-038859 s. 16

Il. 34. Karta tytułowa „Słownika Ilustrowanego Języka Polskiego” z widoczną pieczęcią „Ks. D. A. Marchewka”

Ilcusiana • 8 • 2013 229 Jolanta Kluczewska

Il. 35. Jedna z bogato ilustrowanych stron „Słownika ilustrowanego języka polskiego”

230 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 36. Okładka „Słownika ortoepicznego” S. Szobera

Ilcusiana • 8 • 2013 231 Jolanta Kluczewska

Il. 37. Karta tytułowa „Słownika ortoepicznego” S. Szobera z widocznym wpisem odręcznym „Ks. Grzymała Bytom”

232 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Trzaska Evert i Michalski to jedna z najpo- • Wielka literatura powszechna. T. 2 (Cz. 1), Li- ważniejszych firm księgarskich i wydawniczych teratura średniowieczna łacińska, literatury ro- Polski międzywojennej. Wydawała min. medy- mańskie / pod red. Stanisława Lama ; w oprac. cynę, technikę, sztukę, geografię, słowniki do E. Biedrzyckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, nauki języków obcych oraz leksykony i encyklo- Evert i Michalski, cop. 1933. Nr inw.: 000- pedie. Ważniejsze wydawnictwa Księgarni Trzaski, 031984, 000-024055 Everta i Michalskiego to: Podręczny słownik geo- • Wielka literatura powszechna. T. 2 (Cz. 2), Li- graficzny, Ilustrowana encyklopedia Trzaski, Everta teratura średniowieczna łacińska, literatury ro- i Michalskiego, Polska, jej dzieje i kultura, Wielka mańskie / pod red. Stanisława Lama ; w oprac. historia powszechna, Wielka literatura powszechna. E. Biedrzyckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Realizacja tak dużej, jak na warunki przedwojen- Evert i Michalski, cop. 1933. Nr inw.: 000- ne, ilości pomnikowych i kosztownych wydaw- 031985, 000-024056 nictw była możliwa dzięki nowatorskim metodom • Wielka literatura powszechna. T. 3, Literatury zarówno produkcji, jak i sprzedaży tych dzieł: wie- celtyckie i germańskie, kraje bałtyckie, litera- lotomowe, bogato ilustrowane dzieła zbiorowe czy tura węgierska / pod red. Stanisława Lama ; encyklopedie były wydawane częściami w formie w oprac. B. Callemana [et al.]. - Warszawa : regularnie ukazujących się zeszytów, sprzedawa- Trzaska, Evert i Michalski, cop. 1932. Nr inw.: nych bądź w prenumeracie, bądź na raty za po- 000-031986, 000-024057 średnictwem kilkuset rozsianych po całym kraju • Wielka literatura powszechna. T. 4, Literatury akwizytorów.33 słowiańskie, literatura bizantyńska i nowogrec- ka / pod red. Stanisława Lama ; w oprac. A. W zbiorach Biblioteki: Brücknera [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert • Podręczny słownik geograficzny : ze szczegól- i Michalski, cop. 1934. Nr inw.: 000-031987, nym uwzględnieniem Polski jej spraw i intere- 000-024058 sów. T. 1, A-Ł / Edward Maliszewski i Bolesław • Wielka literatura powszechna. T. 5 (Cz. 1), An- Olszewicz. - Warszawa : Trzaska, Evert i Mi- tologja / pod red. Stanisława Lama ; w oprac. J. chalski, 1925. Nr inw.: 000-031934 Bromskiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert • Podręczny słownik geograficzny : ze szczegól- i Michalski, cop. 1932. Nr inw.: 000-024059 nym uwzględnieniem Polski jej spraw i inte- • Wielka literatura powszechna. T. 6 (Cz. 2), An- resów. T. 2, M-Ż / Edward Maliszewski i Bo- tologja / pod red. Stanisława Lama ; w oprac. lesław Olszewicz. - Warszawa : Trzaska, Evert E. Biedrzyckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, i Michalski, 1927. Nr inw.: 000-031935 Evert i Michalski, cop. 1933. Nr inw.: 000- • Wielka literatura powszechna. T. 1, Wschód, 024060, 000-031988 literatury klasyczne / w oprac. J. Bromskiego • Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdaw- [et al.] ; pod red. Stanisława Lama. - Warsza- niejszych do chwili obecnej. T. 2, Od roku wa : Trzaska, Evert i Michalski, cop. 1930. Nr 1572-1795 / w oprac. Jana Bystronia [et al.]. inw.: 000-031983, 000-024054 - Warszawa : Trzaska, Evert i Michalski, 1932. Nr inw.: 000-031631 33 Encyklopedia…, op.cit., s. 2383-2384.

Ilcusiana • 8 • 2013 233 Jolanta Kluczewska

• Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdaw- • Wielka historia powszechna : wydawnictwo niejszych do chwili obecnej. T. 3, Od roku zbiorowe ilustrowane. T. 1, Pradzieje ludzkości 1796-1930 / w oprac. Jana Bystronia [et al.]. i historja państw wschodu / napisali J. Brom- - Warszawa : Trzaska, Evert i Michalski, 1932. ski, J. Czekanowski [et al.] ; wstęp Ludwika Nr inw.: 000-031632 Finkla ; oprac. pod red. Jana Dąbrowskiego, Wydawnictwo „Polska, jej dzieje i kultura od Oskara Haleckiego [et al.]. - Warszawa : Trza- czasów najdawniejszych do chwili obecnej” uzy- ska, Evert i Michalski, cop. 1935. Nr inw.: skało Grand Prix w 1937 roku na Światowej Wy- 000-025359 stawie w Paryżu.34 • Wielka historia powszechna : wydawnictwo • Dzieje obyczajów w dawnej Polsce : wiek XVI- zbiorowe ilustrowane. T. 2, Dzieje greckie / -XVIII. [T. 1] / Jan Stanisław Bystroń. - War- napisali Tadeusz Wałek-Czernecki i Stanisław szawa : Trzaska, Evert i Michalski, [1933]. Nr Witkowski ; oprac. pod red. Jana Dąbrowskie- inw.: 000-031919 go, Oskara Haleckiego [et al.]. - Warszawa : • Dzieje obyczajów w dawnej Polsce : wiek XVI- Trzaska, Evert i Michalski, cop. 1934. Nr inw.: -XVIII. [T. 2] / Jan Stanisław Bystroń. - War- 000-025360 szawa : Trzaska, Evert i Michalski, [1933]. Nr • Wielka historia powszechna : wydawnictwo inw.: 000-031920 zbiorowe ilustrowane. T. 3, Dzieje rzymskie / „Dzieje obyczajów” Bystronia to wyróżniające napisał Ludwik Piotrowicz ; oprac. pod red. się, monograficzne wydawnictwo Trzaski, Everta Jana Dąbrowskiego, Oskara Haleckiego [et i Michalskiego. al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert i Michalski, • Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklope- cop. 1934. Nr inw.: 000-025361 dja powszechna w dwu tomach. T. 1, A-M / • Wielka historia powszechna : wydawnictwo oprac. pod red. Stanisława Lama. - Warszawa : zbiorowe ilustrowane. T. 4, Wieki średnie. Cz. Trzaska, Evert i Michalski, cop. 1933. Nr inw.: 1, Dzieje Bizancjum / napisali Kazimierz Za- 000-031627 krzewski i Tadeusz Manteuffel ; oprac. pod • Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedja red. Jana Dąbrowskiego, Oskara Haleckiego powszechna w dwu tomach. T. 2, N-Ż / oprac. [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert i Michal- pod red. Stanisława Lama. - Warszawa : Trza- ski, cop. 1938. Nr inw.: 000-025362 ska, Evert i Michalski, cop. 1933. Nr inw.: • Wielka historia powszechna : wydawnictwo 000-031628 zbiorowe ilustrowane. T. 5, Czasy nowożytne. • Historja świata : z 40 ilustarcajami i 10 ma- Cz. 1, Początek dziejów nowożytnych 1492- pami / Herbert G. Wells ; przeł. [z ang.] Jan 1559 / napisał Kazimierz Chodynicki ; oprac. Parandowski. - Warszawa : Trzaska, Evert i Mi- pod red. Jana Dąbrowskiego, Oskara Halec- chalski S.A., [1934]. - (Bibljoteka Wiedzy ; t. kiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert i Mi- 14). Nr inw.: 000-031955, 000-039210 chalski, cop. 1938. Nr inw.: 000-025363 • Wielka historia powszechna : wydawnictwo zbiorowe ilustrowane. T. 5, Czasy nowożytne. 34 Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław i in., 1971, s. 2383 Cz. 2, Czasy wojen religijnych / napisali Ka-

234 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

zimierz Piwarski i Władysław Konopczyński wolucji do wojny światowej. Cz. 2, 1848-1914 ; oprac. pod red. Jana Dąbrowskiego, Oskara / napisali J. Feldman, J. Iwaszkiewicz [et al.] ; Haleckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert oprac. pod red. Jana Dąbrowskiego, Oskara i Michalski, cop. 1938. Nr inw.: 000-025364 Haleckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert • Wielka historia powszechna : wydawnictwo i Michalski, cop. 1936. Nr inw.: 000-025366 zbiorowe ilustrowane. T. 6, Od Wielkiej Re- • Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedycz- wolucji do wojny światowej. Cz. 1, 1789-1848 ny słownik wyrazów obcych : pochodzenie / napisali J. Feldman, Henryk Wereszycki ; wyrazów, wymowa, objaśnienia pojęć, skróty, oprac. pod red. Jana Dąbrowskiego, Oskara przysłowia, cytaty : poprzedzony rozprawą A. Haleckiego [et al.]. - Warszawa : Trzaska, Evert Brücknera: „O wyrazach obcych” / red. Stani- i Michalski, cop. 1936. Nr inw.: 000-025365 sław Lam. - Warszawa : Księgarnia Wydawni- • Wielka historia powszechna : wydawnictwo cza Trzaski, Everta i Michalskiego, cop. 1939. zbiorowe ilustrowane. T. 6, Od Wielkiej Re- Nr inw.: 000-031629

Il. 38. Okładka „Encyklopedii staropolskiej” A. Brücknera Il. 39. Karta tytułowa „Podręcznego słownika geograficznego”

Ilcusiana • 8 • 2013 235 Jolanta Kluczewska

Il. 40. Jedna ze stron „Podręcznego słownika geograficznego” z 1927 r. zawierająca hasło Olkusz

236 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Il. 41. Bogato zdobiona okładka „Polski - jej dziejów i kultury” Il. 42. Jedna ze stron książki „Polska - jej dzieje i kultura”

Wojciech Maurycy Henryk Meisels - roma- 1932. - (Dzieła / Władysław Orkan ; pod red. nista, wydawca, księgarz. W latach 1922-1925 Stanisława Pigonia). Nr inw.: 000-000325 wyjeżdżał kilkakrotnie do Włoch, gdzie okreso- • W roztokach : powieść. T. 2 / Władysław wo odbywał praktykę księgarską, antykwarską Orkan. - Kraków : Wydał Wojciech Meisels, i wydawniczą. W roku 1923 założył w Krakowie 1932. - (Dzieła / Władysław Orkan ; pod red. antykwariat artystyczny i książkowy „Italica”. Stanisława Pigonia). Nr inw.: 000-000326 W 1929 roku, również w Krakowie, założył Wy- • Miłość pasterska : nowele / Władysław Orkan. dawnictwo Literacko-Naukowe „W.Meisels”. Na- - Kraków : W. Meisels, 1933. - (Dzieła / Wła- kładem tego wydawnictwa ukazywały się utwory dysław Orkan ; pod red. Stanisława Pigonia). autorów polskich35. Nr inw.: 000-000377 Wpis w rubryce „Uwagi” z księgi inwentarzo- W zbiorach Biblioteki: wej informuje, że książki te zostały odnalezione • W roztokach : powieść. T. 1 / Władysław po wojnie z dawnej biblioteki. Orkan. - Kraków : Wydał Wojciech Meisels,

35 Polski Słownik Biograficzny, T. XX/2, Kraków 1975, s. 388-389.

Ilcusiana • 8 • 2013 237 Jolanta Kluczewska

Księgarnia Podhalańska. - Wyd. zupełne popr. i dopełnione / z nieogłoszo- nych rękopismów staraniem J[ózefa] I[gnacego] W zbiorach Biblioteki: Kraszewskiego. – Poznań : skł. Gł. Gebethner • Powieść o Udałym Walgierzu / napisał Stefan Że- i Wolff, 1872. Nr inw.: 000-002299 romski. - Wyd. nowe. - Zakopane : Nakład Księ- • Pisma Kazimirza Brodzińskiego. T. 4, Proza ; garni Podhalańskiej, 1918. Nr inw.: 000-000501 Literatura polska (1822-1823) / Kazimierz Bro- dziński. - Wyd. zupełne popr. i dopełnione / Władysław Łebiński - dziennikarz, pisarz, z nieogłoszonych rękopismów staraniem J[ózefa] właściciel drukarni, nakładca. W 1871 roku ku- I[gnacego] Kraszewskiego. - Poznań : skł. Gł. Ge- pił od Józefa Ignacego Kraszewskiego drukarnię bethner i Wolff, 1873. Nr inw.: 000-002300 i po sprowadzeniu jej z Drezna do Poznania urucho- • Pisma Kazimirza Brodzińskiego. T. 8, Proza ; mił drukarnię J. I. Kraszewskiego. Drukarnia wy- Rozprawy ; Przemówienia ; Odczyty ; Rozmaito- konywała druki na wysokim poziomie graficznym, ści / Kazimierz Brodziński. - Wyd. zupełne popr. były wśród nich dzieła naukowe i beletrystyczne.36 i dopełnione / z nieogłoszonych rękopismów sta- raniem J[ózefa] I[gnacego] Kraszewskiego. - Po- W zbiorach Biblioteki: znań : skł. Gł. Gebethner i Wolff, 1874. Nr inw.: • Pisma Kazimirza Brodzińskiego. T. 1, Po- 000-004598 ezje oryginalne i naśladowania / Kazimierz Brodziński. - Wyd. zupełne popr. i dopełnione / z nieogłoszonych rękopismów staraniem J[ózefa] I[gnacego] Kraszewskiego. - Poznań : Drukiem J. I. Kraszewskiego, 1872. Nr inw.: 000-002297, egz. opatrzony pieczęcią „Biblioteka Adam Szczerbiński” , egz. opatrzony pieczęcią „Bibliote- ka Policji Powiatowej pow. Olkuskiego” • Pisma Kazimirza Brodzińskiego. T. 2, Przekłady i naśladowania / Kazimierz Brodziński. - Wyd. zupełne popr. i dopełnione / z nieogłoszonych rękopismów staraniem J[ózefa] I[gnacego] Kra- szewskiego. - Poznań : Drukiem J. I. Kraszewskie- go, 1872. Nr inw.: 000-002298, egz. opatrzony pieczęcią „Biblioteka Adam Szczerbiński” , egz. opatrzony pieczęcią „Biblioteka Policji Powiato- wej pow. Olkuskiego” • Pisma Kazimirza Brodzińskiego. T. 3, Proza ;

O klasyczności i romantyczności (1818) ; Litera- Il. 43. Karta tytułowa jednego z tomów „Pism” tura polska (1822-1823) / Kazimierz Brodziński. K. Brodzińskiego z widocznymi wieloma pieczęciami, w tym z pieczęcią „Bibljoteki Policji Państwowej pow. Olkuskiego” oraz pieczęcią „Biblioteka Adam Szczer- 36 Słownik…, op.cit., s. 535. biński”

238 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Franciszek Juliusz Granowski, dziennikarz, w Olkuszu” współwłaściciel księgarni i drukarni, nakładca. • Historya literatury powszechnej. T. 5, cz. 2, Li- W warszawskiej drukarni F. J. Granowskiego i S. J. teratura perska / Adolf Święcicki. - Warszawa : Sikorskiego wydawano „Bibliotekę Dzieł Wyboro- Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1902. - Nr inw.: wych”, obejmującą szeroką dziedzinę beletrystyki, 000-004032, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie pamiętników i dzieł popularnonaukowych.37 Towarzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” • Historya literatury powszechnej. T. 6, cz. 1, Lite- W zbiorach Biblioteki: ratura żydowska / Adolf Święcicki. - Warszawa : • Historya literatury powszechnej. T. 2, Literatura Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1902. - Nr inw.: chińska i japońska / Adolf Święcicki. - Warszawa 000-004033, egz. opatrzony pieczęcią „Polskie : Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1902. - Nr inw.: Towarzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” 000-004030, • Historya literatury powszechnej. T. 6, cz. 2, Lite- • Historya literatury powszechnej. T. 3, Literatura ratura żydowska / Adolf Święcicki. - Warszawa : arabska / Adolf Święcicki. - Warszawa : Biblio- Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1903. - Nr inw.: teka Dzieł Wybo- rowych, 1901. - Nr inw.: 000-004028, egz. opatrzony pie- -częcią „Polskie To- warzystwo Krajo- znawcze. Oddział w Olkuszu” • Historya literatury powszechnej. T. 4, Literatura indyjska / Adolf Święcicki. - Warszawa : Biblio- teka Dzieł Wybo- rowych, 1902. - Nr inw.: 000-004029, • Historya literatury powszechnej. T. 5, Il. 44. Karta przedtytułowa tomu 3 „Historyi literatury powszechnej” cz. 1, Literatura perska / Adolf Święcicki. - War- 000-004034 , egz. opatrzony pieczęcią „Polskie szawa : Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1902. - Towarzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” Nr inw.: 000-004031 , egz. opatrzony pieczęcią • Wybór poezji / Zygmunt Krasiński. - Warszawa „Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Oddział : Biblioteka Dzieł Wyborowych, 1913. - (Biblio- teka Dzieł Wyborowych ; 772). Nr inw.: 000- 37 H. Szwejkowska, Wybrane zagadnienia z dziejów książki 000351 XIX-XX wieku, Warszawa 1979, s. 106.

Ilcusiana • 8 • 2013 239 Jolanta Kluczewska

Il. 45. Karta tytułowa tomu 3 „Historyi literatury powszechnej” z widoczną pieczęcią „Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Oddział w Olkuszu” Olkusz - Związek Harcerstwa Polskiego. nie ludów aryjskich / w oprac. Poniatowskie- go Stanisława. Słowiańszczyzna pierwotna / W zbiorach Biblioteki: w oprac. Tymieckiego Kazimierza. Historja • Ilustrowany przewodnik po ziemi olkuskiej polityczna Polski Jagiellońskiej / w oprac. Ko- z mapką / Antoni Wiatrowski. - Olkusz : Na- lankowskiego Ludwika. - Warszawa : Wydaw- kładem Zarządu Obwodu Związku Harcer- nictwo Wiedza o Polsce, [ca 1933]. - (Wiedza stwa Polskiego, 1938. Nr inw.: 000-031348 o Polsce ; t. 1 [cz. 1]). Nr inw. 000-024061 • Dzieje języka polskiego / w oprac. Słońskiego Wydawnictwo „Wiedza o Polsce”. Stanisława. Najstarsze zabytki języka polskie- go / w oprac. Słońskiego Stanisława. Historja W zbiorach Biblioteki: literatury polskiej (do r. 1863) / w oprac. Gór- • Atropologia / Stołyhwo Eugenia. Prehistorja skiego Konrada. - Warszawa : Wydawnictwo / w oprac. Kostrzewskiego Józefa. Pochodze- Wiedza o Polsce, [ca 1933]. - (Wiedza o Polsce

240 Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

; t. 2 [cz. 1]). Nr inw. 000-024063 mierza et al. Dzieje ustroju Polski / w oprac. • Historia literatury (od 1863 r. do chwili obec- Tymienieckiego Kazimierza. Ustrój współ- nej) / w oprac. Lorentowicza Jana. Historja czesnej Polski / w oprac. Komarnickiego Wa- teatru w Polsce / w oprac. Lorentowicza Jana. cława. Heraldyka, numizmatyka, sfragistyka Historja budownictwa / w oprac. Tatarkiewi- / w oprac. Gumowskiego Marjana. Historja cza Władysława i Walickiego Michała. Histor- gospodarcza Polski / w oprac. Gąsiorowskiej- ja rzeźby w Polsce / w oprac. Dettloffa Szczę- -Grabowskiej Natalji. - Warszawa : Wydaw- snego i Husarskiego Wacława. Historja malar- nictwo Wiedza o Polsce, [1932]. - (Wiedza stwa w Polsce / w oprac. Zahorskiej Stefanji. o Polsce ; t. 2 [cz. 1]). Nr inw. 000-024062 - Warszawa : Wydawnictwo Wiedza o Polsce, • Geografja Polski / w oprac. Tadeusza i Stefa- [ca 1933]. - (Wiedza o Polsce ; t. 2 [cz. 2]). Nr na Radlińskich. Etnografja Polski / w oprac. inw. 000-024064 Poniatowskiego Stanisława [et al.]. - Warszawa • Historia polityczna Polski od 1572 r. do chwili : Wydawnictwo Wiedza o Polsce, [ca 1933]. - obecnej / w oprac. Dzwonkowskiego Włodzi- (Wiedza o Polsce ; t. 3). Nr inw. 000-024065

Il. 46. Kolekcja najstarszych zbiorów książkowych PiMBP w Olkuszu

Ilcusiana • 8 • 2013 241 242