Nr 8 Olkusz, maj 2013 Ilcusiana • 8 • 2013 Redakcja Rada Programowa: Mieczysław Karwiński dr Włodzimierz Łysoń dr Marek Pieniążek Redaktor Naczelny: Jacek Sypień Sekretarz redakcji: Katarzyna Kulman Korekta: Agnieszka Ryszka Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl ISSN: 2080-9859 Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: 32 7543232 www.grafpress.com.pl Projekt okładki: Konrad Kulman Zdjęcia na okładce: Portret generała Stefana Buchowieckiego (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej), D. Konieczny, Narodowe Archiwum Cyfrowe 1-U-4509, M. Marek „Cracovia 3D. Rekonstrukcje”cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa © Copyright by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu 2013 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 2 Spis treści 4 Wstęp 7 Jacek Sypień Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej 55 Dawid Konieczny, Sławomir Góra Zapomniani powstańcy na olkuskich cmentarzach 85 Emilia Kotnis-Górka Legitymacja generała Buchowieckiego 137 Jerzy Roś Florentyn/Florian Trawiński - nieznany rozdział „Kodu Leonarda da Vinci” 149 Andrzej Feliksik Handel ołowiem i tajemnice olkuskiego rynku 165 Dariusz Rozmus „Skarby” z nadzorów archeologicznych 177 Jolanta Kluczewska Najstarsze zbiory książkowe Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu Ilcusiana • 8 • 2013 3 Wstęp zanowni Państwo. Oddajemy uratowane przed zniszczeniem zbiory Luwru. Sw Państwa ręce kolejny, ósmy już Równie ciekawą postacią jest generał Stefan numer czasopisma „Ilcusiana”. Buchowiecki: lekarz, społecznik, oficer. W tym W tym roku obchodzimy 150. rocznicę wy- roku mija 150. rocznica jego urodzin. Postać ge- buchu Powstania Styczniowego. Było to jedno nerała Buchowieckiego jest swoistym symbolem z najbardziej dramatycznych i ważnych wydarzeń postaw działaczy społecznych przełomu XIX i XX w naszej historii nowożytnej. Podjęto tę walkę wieku, którzy budowali niepodległość poprzez w skrajnie trudnych warunkach - była ona świa- pracę na rzecz swej lokalnej społeczności. Takim dectwem wielkiej narodowej determinacji w dą- lokalnym bohaterom nie stawiano pomników, żeniu do odbudowania własnego, suwerenne- niekiedy byli skazywani na zapomnienie. Tym go państwa. Dlatego znaczna część numeru po- bardziej dziś trzeba o nich pamiętać. Postawy, święcona jest właśnie Powstaniu Styczniowemu. jakie prezentowali - pracowitych fachowców, W prezentowanych tekstach przybliżamy zarów- a zarazem szczerych patriotów i światłych oby- no walki powstańcze, jakie rozgrywały się na te- wateli zaangażowanych w sprawy miasta i jego renie ziemi olkuskiej, jak i pamięć o Powstaniu. mieszkańców - są ponadczasowe i aktualne po Warto pamiętać, że powstańcy styczniowi zaj- dziś. mują ważne miejsce w polskiej „sztafecie poko- Ale nasze czasopismo żyje nie tylko rocznica- leń”: są wzorem wytrwałości i ofiarności w walce mi. Dlatego w numerze znajdziecie Państwo tak- o własne państwo. Dlatego staraliśmy się przed- że artykuły traktujące o archeologii, tajemnicach stawić, w jaki sposób my, mieszkańcy ziemi ol- olkuskiego rynku i historii górnictwa na naszych kuskiej, przez minione 150 lat kultywowaliśmy terenach oraz o najstarszych zbiorach olkuskiej pamięć o Powstaniu Styczniowym. Przybliżamy biblioteki. też sylwetki uczestników Powstania Styczniowego - mieszkańców ziemi olkuskiej, pochowanych na naszych cmentarzach. Winniśmy im pamięć. Zapraszamy do lektury. Przypominamy zapomnianych. Tak można najkrócej streścić przyświecające nam motto. Dlatego prezentujemy sylwetkę Floriana Trawiń- Jacek Sypień skiego, syna powstańczego naczelnika powiatu olkuskiego. Mało kto wie, że dzięki niemu zostały 4 Ilcusiana • 8 • 2013 5 6 Jacek Sypień Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej Ilcusiana • 8 • 2013 7 Jacek Sypień Jacek Sypień Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej Francesco Nullo. Aby pojąć znaczenie tego wyda- rzenia, należy poznać jego kontekst historyczny. Był rok 1908. Grupa społeczników postano- wiła ze składek ufundować kamienny obelisk i postawić go na grobie Nullo. Ponieważ władze rosyjskie oficjalnie nigdy nie zgodziłyby się na takie upamiętnienie „buntownika” z Powstania Styczniowego, a inicjatorom tego przedsięwzię- cia mogło grozić więzienie, zrobiono to w tajem- nicy. Grupę owych inicjatorów tworzyli przed- stawiciele inteligencji (najczęściej szlacheckiego pochodzenia) i mieszczan. Do inicjatorów usta- wienia pomnika należeli: Tadeusz Korzon - pol- ski historyk, uczestnik Powstania Styczniowego, Aleksander Janowski - późniejszy twórca i pierw- szy prezes Polskiego Towarzystwa Krajoznaw- czego oraz dr Jan Jaworski z Warszawy. Grono to uzupełniali olkuscy społecznicy: dr Stefan Bu- chowiecki, Antoni Minkiewicz, Antoni Okrajni i Jan Jarno. Poza weteranem Powstania, profeso- rem Korzonem, pozostali byli za młodzi, aby pa- miętać pogrzeb Nullo na olkuskim cmentarzu, część z nich urodziła się już po klęsce Powstania. Zatem przekonanie, iż mieszkańcy Olkusza po- Il. 1. Widokówka Francesco Nullo wydana w 1963 roku z okazji 100. rocznicy jego śmierci. Wg. obrazu Luigi Trecourt. Arch. winni pamiętać o bohaterskim Włochu, który Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu oddał swe życie za wolność Polski, wynieśli je- Czasami mówi się, że jakieś wydarzenie pozo- dynie z rodzinnych domów. W rosyjskiej szko- stawia po sobie żywą pamięć. Ale co to właściwie le takie tematy były zabronione. O dzielnych znaczy? Kiedy zacząłem się interesować historią powstańcach, którzy ruszyli do walki niemal naszego miasta czytałem, jak to patriotycznie z góry skazanej na porażkę, opowiadali im ro- nastawieni olkuszanie przechytrzyli rosyjskie wła- dzice. Przekazali im żywą pamięć; oni przekazali dze stawiając potajemnie pomnik pułkownikowi ją następnym pokoleniom. Kiedy więc kilka lat 8 Pamięć o płk. Francesco Nullo i bohaterach Powstania Styczniowego na ziemi olkuskiej skoro idea, jaka mu przyświecała, ukształtowała kolejne pokolenia. W niniejszym tekście chciałbym ukazać, w jaki sposób my, mieszkańcy Olkusza i ziemi olkuskiej, Il. 2. Dokument ze zdjęciem Francesco Nullo z archiwów muzeum w ciągu 150 lat, jakie minęły od wybuchu Po- w Bergamo wstania Styczniowego przekazywaliśmy ową żywą później, w listopadzie 1918 roku formował się o nim pamięć. Postanowiłem skupić się na okre- w Olkuszu batalion Strzelców Olkuskich, wy- sie międzywojennym, który wydaje się najmniej brał na swego patrona właśnie pułkownika Fran- znany. cesco Nullo. Do owego batalionu, a wcześniej do legionów, wstąpili na ochotnika wychowani Postać pułkownika Francesco Nullo została w patriotycznej atmosferze synowie inicjatorów bardzo obszernie przedstawiona w literaturze na- ustawienia pomnika Nullo. Powstanie Stycznio- ukowej i popularnonaukowej. Ten garybaldczyk we, najdłuższe i najbardziej krwawe z narodo- i współtwórca zjednoczenia Włoch, który oddał wych zrywów niepodległościowych w XIX wie- życie za niepodległość Polski podczas Powstania ku, było militarną klęską. Można jednak trakto- Styczniowego, jest symbolem walki za „wolność wać je jako swego rodzaju moralne zwycięstwo, naszą i waszą”. Można zaryzykować stwierdzenie, Ilcusiana • 8 • 2013 9 Jacek Sypień iż jego życie i działalność stały się symbolem losów jedynie za sprawą śmierci pułkownika Nullo. tysięcy często bezimiennych bojowników, którzy Kilkudziesięcioosobowa Legia Cudzoziem- oddali swe życie w obcym kraju walcząc o jego ska, którą dowodził pułkownik Francesco Nul- wolność. Śmierć pułkownika Francesco Nullo lo, wchodziła w skład liczącego około pięciuset w bitwie pod Krzykawką, która rozegrała się powstańców oddziału dowodzonego przez puł- 5 maja 1863 roku, odbiła się szerokim echem kownika Józefa Miniewskiego. Po przekrocze- w Europie. Jego przyjaciel, Giuseppe Garibaldi, niu granicy austriacko-rosyjskiej, 4 maja, od- kilka dni po śmierci Nullo w liście skierowanym dział stoczył zwycięską potyczkę pod Podlesiem do jego matki pisał: Teraz Polska nie może uczcić na i nocnym marszem przeszedł do Krzykawki. swej ziemi Franciszka Nullo inaczej, jak czcząc go Tam zostali zaatakowani przez przybyły z Olku- w głębi serca. Lecz gdy jej „causa santa” wyszarpie sza oddział rosyjski. się z powrozów, jednym z pierwszych czynów Polski Nullo, jako doświadczony żołnierz widząc wolnej będzie podnieść proch Franciszka Nullo i zło- ryzyko oskrzydlenia, chciał poderwać powstań- ców do ataku. Prze- jeżdżając konno przed oddziałem wołał je- dyne znane mu pol- skie słowa: „Naprzód, na bagnety!” Kula przebiła pas szabli i kierując się w górę trafiła go w samo serce. Zginął na miejscu. Po- grzeb Francesco Nullo na olkuskim Starym Cmentarzu odbył się 7 (lub 8) maja 1863 roku. Władze rosyj- skie zgodziły się, aby trumnę z ciałem Nullo Il. 3. Jeńcy włoscy wzięci do niewoli pod Krzykawką. Arch. Muzeum Regionalne PTTK w Olkuszu, nr nieśli jego przyjaciele - 184, F. 67 włoscy ochotnicy, któ- żyć go na miejscu należnym, w Panteonie narodu1. rzy trafili do niewoli po bitwie pod Krzykawką. Bitwa pod Krzykawką była jedną z tysięcy poty- Rosjanie okazali szacunek poległemu gari- czek i bitew powstańczych i