Walki SS-Sonderregiment Dirlewanger O Wolę a Egzekucje Zbiorowe Ludności Cywilnej*
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Dzieje Najnowsze, Rocznik LIII – 2021, 1 PL ISSN 0419–8824 Hubert Kuberski https://orcid.org/0000-0003-0450-2537 Warszawa Walki SS-Sonderregiment Dirlewanger o Wolę a egzekucje zbiorowe ludności cywilnej* Abstrakt: Udział SS-Sonderregiment Dirlewanger w pacyfi kacji Powstania Warszawskiego jest jednym z wielu nierozwiązanych problemów dotyczących wydarzeń z sierpnia–październi- ka 1944r. w Warszawie. Nieliczne zachowane dokumenty niemieckie nie ułatwiają zadania. Ale opieranie się jedynie na archiwaliach powstańczych oraz relacjach żołnierzy AK i ludności cy- wilnej spowodowało upowszechnienie się wielu nieścisłości. Celem tego artykułu jest przedsta- wienie najnowszego stanu badań na temat działań tego kontrowersyjnego oddziału Waffen-SS podczas pierwszych dni niemieckiej pacyfi kacji, czyli w czasie masowej eksterminacji ludności cywilnej Woli. S ł owa kluczowe: Powstanie Warszawskie, Oskar Dirlewanger, Bandenbekämpfung, Heinz Reinefarth, Kampfgruppe Reinefarth, Waffen-SS, rzeź (masowa eksterminacja) Woli. Abstract: The participation of the SS-Sonderregiment Dirlewanger in the pacifi cation of the Warsaw Uprising is one of the many unresolved problems relating to the events that took place from August to October 1944 in Warsaw. The purpose of this article is to present the most re- cent state of research on the actions of this controversial German unit during the fi rst days of the German pacifi cation, i.e. during the Wola Massacre (Genocide Wola 44). Keywords: Warsaw Uprising, Oskar Dirlewanger, Bandenbekämpfung, Heinz Reinefarth, Kampfgruppe Reinefarth, Waffen-SS, Wola Genocide. * Niniejszy tekst powstał w wyniku realizacji projektu badawczego pt. „Studium przypadku SS-Sonderkommando Dirlewanger – oddziały i jednostki obcokrajowców w zmaganiach wojennych dwóch imperiów (III Rzeszy i ZSRR) w latach 1940–1945”, nr UMO-2014/13/N/ HS3/04429, fi nansowanego ze ś rodkó w Narodowego Centrum Nauki. http://dx.doi.org/10.12775/DN.2021.1.06 http://rcin.org.pl 138 Hubert Kuberski Sztab pułku bez SS-Standartenführera Oskara Dirlewangera wraz z I bata- lionem SS-Hauptsturmführera Herberta Meyera (przy którym znajdował się również SS-Sturmbannführer Josef Steinhauer bez podległego mu II bata- lionu) został przerzucony 4 VIII 1944 r. z Arysa (Orzysza) do Warszawy. Transport w samochodach osobowych i ciężarowych przez Prusy Wschodnie i Modlin dotarł na lotnisko Bemowo. Tu żołnierze I/SS-Sdr.Rgt. Dirlewanger spędzili wieczór 4 VIII 1944 r. We wczesnych godzinach rannych następnego dnia zostali przewiezieni na początkowy odcinek Litzmannstädter Straße (ul. Wolska), gdzie kompanie batalionu Meyera uszykowały się do walki1. Tymczasem SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach wylądował rankiem 5 VIII 1944 r. swoim samolotem dyspozycyjnym Fiesler Fi-156 na polowym lotnisku w Sochaczewie. Początkowo tu ustanowił swój sztab. Funkcję szefa sztabu pełnił SS-Obersturmbannführer und Oberst der Poli- zei Herbert Golz, ofi cerem operacyjnym (Ia) zaś był Major i. G. Eberhard Völkel. Po rozmowie w sztabie 9 Armii von dem Bach podążył do Warszawy i dotarł na Wolę. Wkrótce osiągnął stanowisko dowodzenia Kampfgruppe Reinefarth przy rogu ulic Wolskiej i Syreny, gdzie pracami sztabu kierował mjr Kurt Fischer2. Erich von dem Bach tak opisywał w Norymberdze początek pacyfi kacji: „[…] kiedy przybyłem i zapoznałem się ze stanem walk, stwierdziłem wiel- kie zamieszanie i bezhołowie. Każda jednostka [oddział] strzelała w innym kierunku, nikt nie wiedział do kogo należy strzelać i z punktu wojskowego cała sytuacja była trudna do rozwiązania, które zauważyłem i na to, że jego oddziały rozstrzeliwują niewinną ludność cywilną”. Później dowódca Korps- gruppe von dem Bach uszczegółowił swoją ocenę sytuacji: „Wszystkie inne doprowadzone oddziały [policyjne] nie nadawały się do walki ulicznej i ata- ków ze względu na ich uzbrojenie i wyszkolenie. Mogą zostać użyte tylko do zabezpieczania bloków i domów [tj. rozstrzeliwania warszawiaków]”. Nieład 1 Bundesarchiv Ludwigsburg (dalej: BAL), B 162/19830, Ermittlungsberichte zu Verbrech- enskomplexen und zu den an der Niederschlagung des Warschauer Aufstandes 1944 auf deutscher Seite beteiligten SS-, Polizei-, Wehrmacht- u.a. Einheiten: Sonderverband Dir- lewanger (dalej: Sonderverband Dirlewanger), k. 39–40. 2 Dowódca pacyfi kacji Powstania Warszawskiego usiłował po wojnie zmienić niekorzystną dla siebie datę na połowę sierpnia. Zaś po dwóch latach ostatecznie określił na 13 sierpnia, co miało oddalić od niego podejrzenia nieprzeciwdziałania i niezastopowania masowych ekster- minacji ludności cywilnej (warszawiaków). A po wojnie sąd niemiecki potrafi ł uzasadniać: „Rozkazy te, które Dirlewanger, doktor Hahn, Geibel przekazali dalej swym podwładnym, są prawdopodobnie źródłem plotki [sic!] szerzącej się także wśród innych oddziałów uży- tych w Warszawie”. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), BU 0678/311, Nr. 00829, Akta gen. Stahela, Wyciąg z zeznań Ericha von dem Bacha, 26 I 1946, k. 235; ibidem, BU 01255/141/J (3858/3), Nr. 01647, Wyciąg z protokołu oględzin Zbrodni Nie- mieckich w Polsce [Ericha von dem Bacha], 23 III 1948, k. 39–40; M.J. Kwiatkowski, „Tu mówi powstańcza Warszawa…” Dni powstania w audycjach Polskiego Radia i dokumentach niemieckich, Warszawa 1994, s. 63. http://rcin.org.pl Walki SS-Sonderregiment Dirlewanger o Wolę a egzekucje zbiorowe 139 zauważony przez dopiero co mianowanego dowódcę „bezhołowia” w drodze do sztabu Reinefartha przy skrzyżowaniu Litzmannstädter Straße (ul. Wol- ska) z ul. Sokołowską nie dotyczył batalionu SS-Hstuf. Meyera, wchodzącego w skład SS-Sdr.Rgt. Dirlewanger pod dowództwem SS-Sturmbannführera Kurta Weißego, gdyż z innych zeznań Niemców wynika, że pod cerkwią rozstrzeliwali żołnierze 608 pułku zabezpieczenia3. Sam dowódca SS-Sonderregiment w okresie od końca lipca aż do początku drugiego tygodnia sierpnia przebywał poza swym oddziałem. Pierwsze dni sierpnia 1944 r. Dirlewanger spędził u SS-Obergruppenführera Gottloba Bergera, szefa Głównego Urzędu SS (SS-Hauptamt – SS-HA). Celem pobytu Dirlewangera w Berlinie było uzyskanie uzupełnień w żołnierzach, uzbroje- niu i wyposażeniu. 3 VIII 1944 r. kurier Kat. spotykał Dirlewangera i jego ówczesnego kierowcę Koe. w SS-HA. Tam w czwórkę z Bergerem, Dirlewan- gerem i Kat. pili w kasynie za świeży awans Kat. i Koe. na SS-Unterschar- führerów. Najwidoczniej Dirlewanger otrzymał po południu rozkaz wzięcia udziału w pacyfi kacji Powstania Warszawskiego. Wówczas oświadczył, że nie uda się zaplanowane w Prusach Wschodnich uzupełnienie stanu oddziału. Dirlewanger, Koe. i Kat. pojechali do Prus Wschodnich, gdzie w Arysie zastali część oddziału gotową do wyjazdu. Dopiero stamtąd Dirlewanger udał się z Koe. w poszukiwaniu żołnierzy i wyposażenia. Należy podkreślić fakt podróży Dirlewangera z Prus Wschodnich do Rzeszy i tym samym jego nieobecność w Warszawie podczas masowej eksterminacji ludności cywilnej Woli4. 3 Relacja von dem Bacha o Powstaniu Warszawskim, „Dzieje Najnowsze. Kwartalnik Insty- tutu Pamięci Narodowej”, I–XII 1947, t. I, z. 1–4, s. 302; Zburzenie Warszawy. Zeznania generałów niemieckich przed polskim prokuratorem członkiem polskiej delegacji przy Mię- dzynarodowym Trybunale Wojennym w Norymberdze, Katowice 1946, s. 32–33 (zeznanie Ericha von dem Bacha). 4 Widoczny efekt podróży Dirlewangera po Niemczech stanowiło docieranie posiłków z więzień Wehrmachtu Glatz (obecnie Kłodzko), Anklam, Torgau oraz obozów karnych SS i Policji w Danzig-Matzkau i Dachau. Pozasłużbowym wypadem Dirlewangera był dwudniowy wyjazd do Eßlingen, gdzie spędzał czas w kręgu przyjaciół z młodości. Wizytę Dirlewangera zasygnalizował von dem Bach pod datą 8 VIII 1944 r.: „Właśnie był u mnie Dirlewanger”, który przyjechał do jego stanowiska dowodzenia w Sochaczewie, żeby się zameldować po raz pierwszy. Potem pojechał do tyłowego rzutu i punktu opatrunkowego, rozlokowanego w szpitalu zakaźnym. Dopiero nocą z 8 na 9 VIII 1944 r. dotarł do pałacu Brühla do kom- pletnie zdruzgotanego po hekatombie Meyera. Zob. BAL, B 162/19830, Sonderverband Dirlewanger, k. 47–49. „Zaraz przybył do mnie Dirlewanger”. B. Meissner, Fragmenty diariusza Ericha von dem Bacha dotyczące Powstania Warszawskiego, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 1994, t. XXXVII, s. 152; Bundesarchiv Berlin (dalej: BAB), R 20/45b, Tagebuch des Chefs der Bandenkampfverbände, SS-Obergruppenführer und General der Polizei Erich von dem Bach-Zelewski vom 25. Juni 1941 bis 22. Jan. 1945: Bd. 3, k. 107. Należy podkreślić, że diariusz „rzeźnika” jest powojenną rekonstrukcją, choć Dirlewangera widzieli podwładni w podanych powyżej terminach. http://rcin.org.pl 140 Hubert Kuberski Jednak przed wyruszeniem Dirlewangera do Prus Wschodnich nadeszła 4 VIII 1944 r. do niego drogą telegrafi czną nagana. Reichsführer-SS (RFSS) napisał do SS-Standartenführera Dirlewangera: „Aczkolwiek jestem bardzo zadowolony z Pańskich akcji, co Panu niedawno osobiście powiedziałem. Jednak muszę wyrazić Panu moje niezadowolenie w związku z tym, że mimo napomnienia w sprawie udania się do swego pułku natychmiast samolotem, przygotowanym dla Pana, tracił Pan jeszcze czas w Berlinie. Jestem przyzwy- czajony do szybkiego i natychmiastowego posłuszeństwa”5. Ta reprymenda musiała zaboleć Dirlewangera, który ociągając się, pojechał samochodem do swojego pułku, który pozostawił w Prusach Wschodnich. A że zabawa była wpisana w biografi ę Dirlewangera, dlatego podczas „urlopu” folgował swoim namiętnościom6. SS-Ogruf. von dem Bach został mianowany dowódcą pacyfi kacji powsta- nia w Warszawie.