GUIDE DES SOURCES DE LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE EN BELGIQUE

ARCHIEVENOVERZICHT BETREFFENDE DE EERSTE WERELDOORLOG IN BELGIË

VOL. 1 ALGEMEEN RIJKSARCHIEF ARCHIVES GÉNÉRALES DU ROYAUME

STUDIES OVER DE ÉTUDES SUR LA EERSTE WERELDOORLOG PREMIÈRE GUERRE MONDIALE

17

Recherche effectuée grâce à un financement accordé par le SPP Politique scientifique dans le cadre des Actions de recherche dans les établissements scientifiques fédéraux (MO/32/015)

Onderzoek gefinancierd door de POD Wetenschapsbeleid in het kader van de Actie tot stimulering van het onderzoek in de federale wetenschappelijke instellingen (MO/32/015)

ISBN : 978 90 5746 283 2

Algemeen Rijksarchief – Archives générales du Royaume

D/2010/531/073

Bestelnummer – Numéro de commande: Publ. 4921

Algemeen Rijksarchief – Archives générales du Royaume Ruisbroekstraat 2 rue de Ruysbroeck 1000 Brussel – Bruxelles

De volledige lijst van onze publicaties kan u gratis bekomen op eenvoudig verzoek ([email protected]) of raadplegen op internet (http://arch.arch.be)

La liste complète de nos publications peut être obtenue gratuitement sur simple demande ([email protected]) et est également consultable sur notre page électronique (http://arch.arch.be)

Guide des sources de la Première Guerre Mondiale en Belgique

Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog in België

Hans Vanden Bosch, Michaël Amara et/en Vanessa D’Hooghe

sous la direction de/onder leiding van Pierre-Alain Tallier

Bruxelles – Brussel

2010

Table des matières - 5

TABLE DES MATIÈRES / INHOUDSOPGAVE

AVANT-PROPOS ...... 11 VOORWOORD...... 15

INTRODUCTION...... 19 Le projet de recherche...... 19 But ...... 19 Délimitation du champ de recherche ...... 21 Méthodologie...... 26 Structure des fiches...... 29 A la recherche des archives perdues ...... 32 Sources complémentaires ...... 36 Bien plus qu’un guide …...... 39 Retour rapide sur la Première Guerre mondiale (cadre de référence) ...... 42 L’invasion allemande...... 42 Derrière l’Yser ...... 44 Sous la botte allemande ...... 47 Les canons se taisent...... 53 L’immédiat après-guerre ...... 54 INLEIDING ...... 59 Het onderzoeksproject...... 59 Doelstelling...... 59 De afbakening van het onderzoeksveld ...... 61 Methodologie...... 65 De structuur van de fiches ...... 68 De zoektocht naar verloren archieven...... 70 Complementaire bronnen...... 74 Meer dan een gids…...... 77 De oorlogsgeschiedenis in vogelvlucht (referentiekader)...... 80 De Duitse inval ...... 80 Achter den IJzer...... 82 Onder de Duitse laars...... 86 De kanonnen zwijgen ...... 92 De nasleep ...... 94

REMERCIEMENTS...... 97 DANKWOORD ...... 98 6 - Inhoudstafel

1. BELGIQUE: PRODUCTEURS D’ARCHIVES DE DROIT PUBLIC / BELGIË: PUBLIEKRECHTERLIJKE ARCHIEF- VORMERS...... 101

1.1. Maison royale / Koningshuis...... 101 1.2. Parlement ...... 109 1.3. Conseil des Ministres / Ministerraad...... 111 1.4. Ministères et Institutions publiques / Ministeries en overheids- instellingen ...... 112 1.4.1. Ministère de la Guerre / Ministerie van Oorlog...... 112 1.4.1.1 Services centraux / Centrale diensten...... 112 1.4.1.2 État major / Generale Staf ...... 119 1.4.1.3 Armée de terre / Landleger...... 122 1.4.1.4 Marine ...... 133 1.4.1.5 Services spécifiques / Specifieke diensten ...... 134 1.4.2. Ministère des Affaires étrangères / Ministerie van Buitenlandse Zaken...... 144 1.4.2.1 Services centraux / Centrale Diensten...... 144 1.4.2.2 Ambassades et consulats / Ambassades en Consulaten.... 151 1.4.3. Ministère des Colonies / Ministerie van Koloniën ..... 165 1.4.4. Ministère des Sciences et des Arts / Ministerie van Wetenschappen en Kunst...... 173 1.4.4.1 Services centraux / Centrale diensten...... 173 1.4.4.2 Institutions culturelles / Culturele instellingen...... 177 1.4.5. Ministère des Finances / Minsterie van Financiën ..... 188 1.4.6. Ministère de l’Intérieur / Ministerie van Binnenlandse Zaken...... 194 1.4.6.1 Services centraux / Centrale diensten...... 194 1.4.6.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten...... 197 1.4.7. Ministère de la Justice / Ministerie van Justitie...... 201 1.4.7.1 Services centraux / Centrale diensten...... 201 1.4.7.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten...... 207 1.4.8. Ministère de l’Agriculture et Travaux publics / Ministerie van Landbouw en Openbare Werken...... 212 1.4.9. Ministère de la Marine, des Postes et Télégraphes / Ministerie van Scheepvaart, Posterijen en Telegrafie 219 1.4.10. Ministère des Affaires Économiques / Ministerie van Economische Zaken ...... 221 Table des matières - 7

1.4.11. Ministère de l’Industrie et du Travail / Ministerie van Nijverheid en Arbeid...... 226 1.5. Autres institutions publiques / Andere overheidsinstellingen..... 229 1.6. Cours et Tribunaux / Rechtbanken en Hoven ...... 239 1.7. Parquets / Parketten...... 255 1.8. Provinces / Provinciebesturen ...... 259 1.9. Villes et communes / Stads- en gemeentebesturen ...... 269 1.10. Hôpitaux / Ziekenhuizen ...... 296 1.11. Gestion des Cantons de l’Est / Bestuur van de Oostkantons..... 300

2. BELGIQUE : PRODUCTEURS D’ARCHIVES DE DROIT PRIVÉ / BELGIË : PRIVAATRECHTERLIJKE ARCHIEF- VORMERS...... 303

2.1. Politique / Politiek ...... 303 2.1.1. Partis politiques / Politieke partijen...... 303 2.1.2. Hommes politiques / Politici ...... 307 2.1.2.1 Ministres / Ministers ...... 307 2.1.2.2 Autres hommes politiques / Andere politici...... 320 2.2. Fonctionnaires / Ambtenaren ...... 334 2.3. Militaires et membres de la Garde civique ou de la / Militairen en leden van de Burgerwacht of van de Weermacht 353 2.4. Écrivains, journalistes et artistes / Schrijvers, journalisten en kunstenaars ...... 397 2.5. Architectes / Architecten...... 411 2.6. Église catholique / Katholieke Kerk...... 420 2.6.1. Évêchés et Évêques / Bisdommen en bisschoppen..... 421 2.6.2. Doyennés et paroisses / Dekenijen en parochies ...... 429 2.6.3. Communautés religieuses / Religieuze ordes ...... 432 2.6.4. Membres du clergé / Religieuzen ...... 441 2.7. Universités / Universiteiten...... 449 2.8. Acteurs économiques / Economische actoren...... 453 2.8.1. Entreprises séquestrées / Gesekwestreerde bedrijven. 453 2.8.1.1 Fonds généraux / Algemene bestanden ...... 453 2.8.1.2 Fonds spécifiques / Specifieke bestanden ...... 456 2.8.2. Charbonnages / Steenkoolmijnen ...... 494 2.8.3. Coopératives / Coöperatieven...... 505 2.8.4. Autres entreprises / Andere bedrijven ...... 511 8 - Inhoudstafel

2.9. Syndicats et mutuelles / Vakbonden en ziekenfondsen...... 527 2.10. Œuvres de secours et de bienfaisance / Liefdadigheids- organisaties...... 534 2.10.1. Belgique occupée / In bezet België ...... 534 2.10.1.1 Comité National de Secours et d’Alimentation et filiales / Nationaal Hulp- en Voedingscomité en filialen ...... 534 2.10.1.2 Autres comités de secours / Andere hulporganisaties 544 2.10.2. Étranger / In het buitenland ...... 555 2.10.2.1 Afrique du Sud / Zuid- Afrika...... 555 2.10.2.2 Allemagne / Duitsland...... 555 2.10.2.3 Argentine / Argentinië...... 572 2.10.2.4 Canada...... 573 2.10.2.5 États-Unis / Verenigde Staten ...... 574 2.10.2.6 / Frankrijk...... 574 2.10.2.7 Grande-Bretagne / Groot-Brittannië...... 577 2.10.2.8 Pays-Bas / Nederland ...... 582 2.10.2.9 Scandinavie / Scandinavië...... 587 2.10.2.10 Suisse / Zwitserland ...... 588 2.11. Associations d’anciens combattants / Oud-strijders verenigingen ...... 597 2.12. Groupes de pression / Drukkingsgroepen ...... 600 2.13. Acteurs du Mouvement Flamand / Personen actief in de Vlaamse Beweging...... 605 2.14. Activisme et activistes / Activisme en activisten...... 610 2.14.1 Activisme ...... 611 2.14.2 Activistes...... 613 2.15. Wallingants / Personen actief in de Waalse Beweging ...... 623 2.16. Résistants et réseaux de résistance / Verzetslui en -netwerken. 626 2.17. Familles et autres particuliers / Families en andere particulieren...... 631

3. BELGIQUE: ARCHIVES D’OCCUPATION / BELGIË: ARCHIEVEN M.B.T. DE BEZETTING ...... 661

4. BELGIQUE : COLLECTIONS / BELGIË: VERZAMELINGEN ...... 663

4.1. Collections générales / Algemene verzamelingen ...... 663 Table des matières - 9

4.2 Journaux et manuscrits de guerre / oorlogsdaboeken ...... 694 4.3. (Coupures de ) presse / Pers(knipsels)...... 698 4.4. Photographies, cartes postales et caricatures / Foto’s, prentbriefkaarten en karikaturen ...... 708 4.5. Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen ...... 715

Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie I / deel I) ...... 721

[VOL. 2]

5. L’ÉTRANGER / BUITENLAND ...... 771

5.1. Allemagne / Duitsland...... 771 5.1.1. Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen...... 771 5.1.2. Armée allemande / Duitse leger ...... 780 5.1.2.1 État major et Armée de terre / Generale Staf en Landleger ...... 780 5.1.2.2 Marine allemande / Duitse Marine...... 785 5.1.2.3 Unités militaires des états fédérés / Militaire eenheden van de deelstaten...... 789 5.1.3. Hommes politiques / Politici ...... 794 5.1.4. Militaires / Militairen...... 796 5.1.5. Fonctionnaires / Ambtenaren...... 800 5.1.6. Comités de secours / Hulporganisaties...... 804 5.1.7. Entreprises / Bedrijven ...... 805 5.1.8. Groupes de pression / Drukkingsgroepen...... 806 5.1.9. Collections / Verzamelingen...... 807

5.2. France / Frankrijk ...... 811 5.2.1. Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen...... 811 5.2.2. Hommes politiques / Politici ...... 826 5.2.3. Militaires / Militairen...... 831 5.2.4. Fonctionnaires / Ambtenaren...... 834 5.2.5. Collections / Verzamelingen...... 836 5.2.6. Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen ...... 841 10 - Inhoudstafel

5.3. États-Unis / Verenigde Staten ...... 846 5.3.1. Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen...... 846 5.3.2. Hommes politiques / Politici ...... 850 5.3.3. Militaires / Militairen...... 852 5.3.4. CRB et collaborateurs / CRB en medewerkers...... 856 5.3.5. Collections / Verzamelingen...... 870

5.4. Grande-Bretagne / Groot-Brittannië...... 878 5.4.1. Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen...... 878 5.4.2. Hommes politiques / Politici ...... 888 5.4.3. Militaires / Militairen...... 897 5.4.4. Comités de secours / Hulporganisaties...... 900 5.4.5. Collections / Verzamelingen...... 901

5.5. Pays-Bas / Nederland ...... 907 5.5.1. Reine et Conseil des Ministres / Koningin en Ministerraad...... 907 5.5.2. Ministères, commissaires et institutions publiques / Ministeries, commissarissen en overheidsinstellingen...... 909 5.5.3. Hommes politiques / Politici ...... 926 5.5.4. Autres particuliers / Andere particulieren...... 928

5.6. Suisse / Zwitserland ...... 935

Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie II / deel II) ...... 937

6. LISTE DES ABRÉVIATIONS / AFKORTINGENLIJST...... 971

7. LISTES DES CENTRES D’ARCHIVES CITÉS / LIJST VAN DE OPGENOMEN ARCHIEFCENTRA ...... 975

8. INDEX ...... 991

Avant-propos - 11

AVANT-PROPOS

Il est toujours agréable de pouvoir présenter les fruits d’une recherche qui touche à sa fin, particulièrement lorsqu’elle s’est étirée sur de nombreuses années. La publication du Guide des sources de la Première Guerre mondiale en Belgique consacre l’aboutissement d’un long travail dont les prémisses remontent au début des années 1990. La mise en œuvre de ce chantier n’aurait toutefois pu s’effectuer sans le soutien répété et efficace de l’Archiviste général du Royaume, Karel Velle, et du Professeur Hugo Soly. Il a été mené à bonne fin grâce au financement accordé par le SPP Politique scientifique dans le cadre des Actions de recherche dans les établissements scientifiques fédéraux (MO/32/015), à la persévérance des rédacteurs des notices et à l’aide reçue de toutes celles et ceux – et ils sont extrêmement nombreux – qui ont participé à notre défi. Merci à vous tous. Un travail d’une telle ampleur ne pouvait déboucher sur des résultats positifs sans votre collaboration pleine et entière. Indépendamment des effets de mode et des anniversaires à célébrer ou à commémorer, la Première Guerre mondiale constitue probablement l’une des périodes clés de l’histoire de la Belgique et de l’Europe. Depuis quelques années, nous observons un regain d’intérêt pour cette histoire1. Dans le monde scientifique, il se caractérise par un renouvellement de l’approche historique de la Grande Guerre et, auprès du grand public, par une curiosité grandissante, suscitée notamment par de nombreuses productions cinématographiques ou encore par la multiplication des ouvrages de vulgarisation concernant la période et la modernisation des infrastructures muséales2. Face aux attentes et aux questions précises et pressantes des uns et des autres, les archivistes se trouvaient quelque peu démunis. En effet, si les sources relatives à l’histoire des Belges et de la Belgique durant la Première Guerre mondiale sont innombrables, elles sont malheureusement mal connues et éparpillées entre un grand nombre d’institutions. Il devenait dès lors urgent de

1 A cet égard, soulignons le rôle précurseur et moteur de l’ouvrage de Sophie de Schaepdrijver (DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereld- oorlog Amsterdam-Anvers, 1997), dont la version française a été publiée en 2004 (DE SCHAEPDRIJVER S., La Belgique et la Première Guerre mondiale, Bruxelles, 2004). 2 Toutes disciplines confondues, les scientifiques ne peuvent continuer à ignorer plus longtemps l’impact sur le grand public de films cinématographiques tels que, pour les plus récents, La vie et rien d’autre (Bertrand Tavernier, 1989), Capitaine Conan (Bertrand Tavernier, 1996), Le pantalon (Yves Boisset, 1997), Un long dimanche de fiançailles (Jean-Pierre Jeunet, 2004), Joyeux Noël (Christian Carion, 2005). 12 - Avant-propos répertorier ce patrimoine. La piste choisie fut celle de la réalisation d’un guide rassemblant et structurant les informations éparses en les présentant par producteur d’archives de manière à pouvoir offrir un instrument répondant aux vœux des chercheurs patentés ou occasionnels et des archivistes. Il permettra aux premiers d’obtenir une information de première main sans devoir effectuer de trop fastidieuses recherches et, aux seconds, de répondre plus facilement aux demandes de plus en plus nombreuses émanant des particuliers et des familles en quête d’informations sur leurs proches (militaires – décorés, blessés, fusillés, gazés, prisonniers ; civils – fusillés, déportés, blessés, réfugiés …) ou sur les biens de ceux-ci durant cette période (biens volés, biens réquisitionnés, biens immobiliers dégradés ou totalement détruits …). Au-delà de la réalisation d’un outil pour les archivistes, pour les chercheurs et pour les historiens amateurs et les familles, nous souhaitions aussi mettre en valeur les riches fonds d’archives et collections relatifs à ce conflit majeur du XXe siècle et à ses répercussions politiques, économiques et sociales, tablant en outre sur le fait que la mise au jour des fonds d’archives complètement ignorés ou inconnus augmenterait encore les possibilités de procéder à des recherches réellement originales. Le guide rassemble toutes les informations disponibles au sujet des fonds d’archives et autres sources conservés par les principales institutions tant publiques que privées en Belgique comme à l’étranger. Il fait le tour des archives produites par l’ensemble des acteurs : administrations centrales, provinciales et locales, universités, églises, entreprises, associations caritatives, particuliers,… Les notices identifient les fonds et présentent leur contenu, leur intérêt pour la recherche, les liens éventuels avec d’autres fonds ainsi qu’une bibliographie succincte. Le guide mentionne aussi pour chacun des producteurs d’archives l’existence, le cas échéant, de collections photographiques, cinématographiques, de pièces et objets divers (affiches, tracts, journaux clandestins, etc.). Enfin, afin de faire de ce guide un outil de travail complet, il comprend un index détaillé qui permet les recherches thématiques. Il a été également conçu de manière à pouvoir être placé facilement sur Internet. La masse des sources disponibles a quelque peu influencé leur présentation finale. Nous souhaitions offrir des notices relativement élaborées tout en gardant à l’ensemble une dimension raisonnable. Il n’a dès lors pas été possible de proposer une illustration pour chaque producteur d’archives sous peine de devoir réduire la taille des notices à la portion congrue et de les rendre encore plus austères. Depuis la fin des années 1990, les historiens français, allemands et anglo- saxons alimentent l’historiographie de la Grande Guerre par des travaux Avant-propos - 13 novateurs autour de la notion de « culture de guerre »3. La Première Guerre mondiale est une guerre totale qui a mobilisé des sociétés entières. Si l’histoire culturelle et des mentalités amène une nouvelle lecture de l’expérience de guerre au front, l’on se penche aussi enfin sur l’expérience de guerre, tant matérielle qu’émotionnelle, de la société de l’arrière4. A cet égard, les spécificités du cas belge, par rapport aux autres pays européens, sont nombreuses : violation de la neutralité du pays, absence de buts de guerre en août 1914, exil de la population, invasion brutale et occupation du territoire, déportation pour travail obligatoire à partir de 1916, politiques spécifiques des autorités allemandes (Flamenpolitik, etc.), collaboration d’une partie de la population (activisme, collaboration économique), foisonnement des réseaux de renseignements, etc. Les sources présentes dans le guide reflètent cette variété des expériences de guerre belges et permettent d’aborder sous de nombreux axes l’histoire de la Première Guerre mondiale : politique, économique, social, militaire, culturel, des mentalités. C’est pourquoi le Guide pourra accompagner le processus, en marche, de renouvellement de l’historiographie belge de la Grande Guerre5 mais présente également un intérêt incontestable dans le contexte historiographique international. L’approche du 100e anniversaire du déclenchement de la Première Guerre mondiale, avec son long cortège de commémorations, d’expositions et de publications de circonstance, rendait cet outil réellement indispensable. De nombreux groupes de recherches et services se sont d’ailleurs essayés au même exercice6. Toutefois, le rôle et l’intérêt des Archives de l’État de s’arrêtent pas là. Des efforts importants ont été réalisés en matière d’ouvertures à la recherche des fonds en lien avec la Première Guerre

3 BECKER A., Oubliés de la Grande Guerre. Humanitaire et culture de guerre, 1914-1918. Populations occupées, déportés civils, prisonniers de guerre, Paris, 1998 ou encore PROST A. et WINTER J., Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Paris, 2004. 4 JAUMAIN S., AMARA M. et MAJERUS B., Une guerre totale ? La Belgique dans la Première Guerre mondiale : Nouvelles tendances de la recherche historique, Bruxelles, Archives générales du Royaume, 2005. 5 A cet égard, soulignons le rôle moteur de l’ouvrage de Sophie De Schaepdrijver, De Groote Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam-Anvers, 1997. 6 Qu’il sagisse de guides de sources (Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Bruges, 2009 ; Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009 ; Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008 ; CHABLAT-BEYLOT A. et SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le service historique de la défense relatives à la première guerre mondiale, Vincennes, 2008 ; BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre. Inventaire des sources de la Première Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010) ou d’encyclopédies (HIRSCHFELD G., KRUMEICH G. et RENZ I., Enzyklopädie Erster Weltkrieg, Paderborn, 2003 et BECKER J.-J. et AUDOIN-ROUZEAU S., Encyclopédie de la Grande Guerre 1914-1918, Paris, 2004). 14 - Avant-propos mondiale et nous continuons à enrichir quotidiennement notre « Bibliothèque de la Guerre » via une politique d’acquisition systématique des ouvrages et publications concernant cette matière7. Signalons aussi la série de publication intitulée « Études sur la Première Guerre mondiale», dans laquelle 17 ouvrages – dont celui que vous êtes en train de découvrir – ont déjà trouvé place.

Pierre-Alain Tallier Chef de la section « Archives contemporaines » Promoteur du projet

7 Cette dernière contient désormais près de 30.000 ouvrages relatifs à la Première Guerre mondiale. Le catalogue informatisé est accessible en ligne (http://arch.arch.be/). Voorwoord - 15

VOORWOORD

Het is steeds een plezier om de eindresultaten van een onderzoeksproject in te leiden, zeker wanneer het onderzoek meerdere jaren in beslag nam. De publicatie van dit Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog in België kon rekenen op de herhaaldelijke en efficiënte steun van de Algemeen Rijksarchivaris, dr. Karel Velle, en van professor Hugo Soly. Het onderzoeksproject kon slechts uitgevoerd worden dankzij financiering door de POD Wetenschapsbeleid in het kader van de Actie tot stimulering van het onderzoek in de federale wetenschappelijke instellingen (MO/32/015), dankzij de volharding van de projectmedewerkers en met de hulp van de vele collega’s en historici. Een dergelijk, volumineus onderzoeksproject kon enkel via samenwerking tot resultaten leiden. Met vereende krachten werd deze uitdaging tot een goed einde gebracht. De Eerste Wereldoorlog is waarschijnlijk één van de belangrijkste scharnier- momenten in de geschiedenis van België én van Europa. Sinds een aantal jaren stellen we een heropleving van de interesse voor de geschiedenis van dit wereldconflict vast8. Zo ontstond in de wetenschappelijke wereld een hernieuwde vraagstelling voor de Grote Oorlog. De interesse van het brede publiek werd mede opgewekt door verschillende filmproducties, door de uitgave van vulgariserende werken en door de opening of modernisering van verscheidene musea9. Archivarissen moeten het antwoord op de gedetailleerde vragen van de geïnteresseerde onderzoekers (die vaak hoge verwachtingen koesteren) al te vaak schuldig blijven. Hoewel er talloze bronnen bestaan over de geschiedenis van de Belgen tijdens de Eerste Wereldoorlog, zijn deze weinig bekend en vooral versnipperd over een zeer groot aantal bewaarinstellingen en musea. Het was hoog tijd om dit erfgoed te registreren. We opteerden voor de realisatie van een archievenoverzicht waarin alle disparate informatie over de oorlogsarchieven gestructureerd werd opgenomen. We ordenden alle notities per type archiefvormer omdat dit de beste manier was om de occassionele of

8 In dit opzicht kunnen we wijzen op de baanbrekende rol van het werk van Sophie de Schaepdrijver (DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam-Antwerpen, 1997). Een Franse vertaling werd gepubliceerd in 2004 (DE SCHAEPDRIJVER S., La Belgique et la Première Guerre mondiale, Brussel, 2004). 9 Zo kunnen we wijzen op de impact van fims zoals La vie et rien d’autre (Bertrand Tavernier, 1989), Capitaine Conan (Bertrand Tavernier, 1996), Le pantalon (Yves Boisset, 1997), Un long dimanche de fiançailles (Jean-Pierre Jeunet, 2004), Joyeux Noël (Christian Carion, 2005). 16 - Voorwoord meer ervaren onderzoeker een objectief antwoord te verschaffen op zijn/haar vragen. Ook de collega-archivarissen kunnen dit instrument gebruiken, om zonder veel opzoekingswerk, vragen te beantwoorden van mensen die geïnteresseerd zijn in het wedervaren van hun familieleden (burgers of militairen) die gewond, gesneuveld, gevangen, gevlucht, gedeporteerd of terechtgesteld waren of wier goederen gestolen, opgeëist of vernield werden tijdens de Grote Oorlog. Naast de evidente gebruikswaarde van dit archievenoverzicht voor de archivarissen, genealogen en historici wensen we ook te benadrukken dat tal van archiefbestanden en verzamelingen over de Eerste Wereldoorlog en zijn politieke, sociale en economische gevolgen nog onvoldoende bestudeerd zijn. De wetenschappelijke wereld kan op basis van dit materiaal tal van innovatieve onderzoekpistes uitwerken en op die manier onze kennis van de oorlogsperiode te verbeteren. Deze archiefgids verzamelt alle informatie over de archiefbestanden en verzamelingen die bewaard worden door de voornaamste openbare en private archiefcentra in België en in het buitenland. De archieven van de federale, provinciale en gemeentelijke overheden, de universiteiten, de bedrijven, de hulporganisaties, de particulieren enzovoort komen aan bod. Per archiefvormer wordt een korte notitie opgesteld waarin de naam wordt geïdentificeerd, de inhoud van het archief wordt beschreven, onderzoeks- mogelijkheden worden aangekaart, links met andere archiefbestanden vermeld worden. Tot slot wordt een beknopte bibliografie opgenomen. Speciale aandacht wordt besteed aan bijzondere stukken zoals foto’s, films, affiches, pamfletten, kranten, objecten enz. Door de gedetailleerde index, die thematisch onderzoek mogelijk maakt, is deze gids een handig werkinstrument. De terbeschikkingstelling op internet maakt bovendien ‘full text’-opzoekingen mogelijk en heeft op die manier een belangrijke toege- voegde waarde. De massale beschikbaarheid van oorlogsarchieven heeft de definitieve vormgeving van deze archiefgids enigszins beïnvloed. Aanvankelijk zou elke notitie opgesmukt worden met een sprekende illustratie. Daar we echter voor elk bestand een notitie opstelden met een maximum aan informatie en een te voluminieuse gids niet mogelijk was, moesten we dit idee laten varen. Inhoud moest primeren op vormgeving. Voorwoord - 17

Sinds het einde van de jaren 1990 hebben Franse, Engelse en Duitse historici de historiografie over de Eerste Wereldoorlog verrijkt met innoverende publicaties vertrekkende vanuit het concept van de ‘oorlogscultuur’10. De Grote Oorlog was een ‘totale‘ oorlog waarbij de volledige samenleving gemobiliseerd werd. De opgang van de culturele - en mentaliteitsgeschiedenis leidde tot verrassende conclusies over de oorlogservaringen aan het front, maar momenteel wordt ook onderzoek verricht naar de materiële en emotionele levensomstandigheden van de bevolking achter het front11. In dit opzicht is België een specifiek geval in vergelijking met de ons omringende landen: de schending van de neutraliteit van ons land in augustus 1914, de afwezigheid van oorlogsmotieven, de vlucht van de burgerbevolking, de brutale inval, de bezetting van het grootste gedeelte van ons grondgebied, de deportaties van Belgische arbeiders vanaf 1916, de Flamenpolitik van de Duitse overheid, de collobaratie van een deel van de bevolking (o.a. activisten en oorlogsprofiteurs), de substantiële rol van de Belgische inlichtingendiensten enzovoort zijn factoren die de Belgische casus kleurden. De in dit overzicht opgelijste bronnen weerspiegelen deze verscheidenheid aan Belgische oorlogservaringen. Tal van nieuwe onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de politieke, economische, sociale, militaire en culturele geschiedenis kunnen verkend worden. We hopen dat deze publicatie een positieve stimulans zal zijn voor de verdere vernieuwing van de Belgische én internationale historiografie over de Grote Oorlog. De met rasse schreden naderende honderdjarige herdenking van de oorlog in 2014-2018, die ongetwijfeld gepaard gaat met tal van herdenkingsplechtigheden, gelegen- heidspublicaties en tentoonstellingen, zal dit werkinstrument op korte termijn onmisbaar maken. Diverse (inter)nationale onderzoeksgroepen en archief- centra hebben trouwens vergelijkbare initiatieven genomen12.

10 BECKER A., Oubliés de la Grande Guerre. Humanitaire et culture de guerre, 1914-1918. Populations occupées, déportés civils, prisonniers de guerre, Parijs, 1998. PROST A., WINTER J., Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Parijs, 2004. 11 JAUMAIN S., AMARA M. en MAJERUS B., Une guerre totale ? La Belgique dans la Première Guerre mondiale : Nouvelles tendances de la recherche historique, Brussel, 2005. 12 Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Brugge, 2009. Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009. Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008. CHABLAT-BEYLOT A. en SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le Service historique de la défense relatives à la Première Guerre mondiale, Vincennes, 2008. BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre. Inventaire des sources de la Première Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010. Daarnaast wijzen we op de volgende encyclopedieën: HIRSCHFELD G., KRUMEICH G. en RENZ I., Enzyklopädie Erster Weltkrieg, Paderborn, 2003 of BECKER J.-J. en AUDOIN-ROUZEAU S., Encyclopédie de la Grande Guerre 1914-1918, Parijs, 2004. 18 - Voorwoord

De stimulerende rol van het Algemeen Rijksarchief beperkt zich evenwel niet tot de uitgave van dit archievenoverzicht. Zo worden eveneens grote inspanningen geleverd om de achterstanden in de ontsluiting van archieven in verband met de Eerste Wereldoorlog weg te werken. Via een doordacht acquisitiebeleid wordt de vermaarde Oorlogsbibliotheek dagelijks uitgebreid met nieuwe publicaties over deze materie13. Tenslotte wijzen we op de door het Rijksarchief uitgegeven reeks Studies over de Eerste Wereldoorlog waarvan u momenteel het 17e deel aan het ontdekken bent.

Dr. Pierre-Alain Tallier Hoofd van de afdeling ‘Hedendaagse archieven’ Promotor van het onderzoeksproject

13 Deze bibliotheek bevat meer dan 30.000 werken over de Eerste Wereldoorlog. De catalogus is raadpleegbaar op http://arch.arch.be/. Introduction - 19

INTRODUCTION

LE PROJET DE RECHERCHE

BUT

L’intérêt pour la Première Guerre mondiale a le vent en poupe. Quotidiennement, les touristes de guerre envahissent le Westhoek pour visiter les musées, les cimetières militaires, les monuments et les champs de bataille. Dans le même temps, les publications et travaux historiques à caractère général ou plus spécifique (les combats, les combattants, les destructions, les civils, les réfugiés, les hommes, les femmes, les enfants dans la guerre, …) font florès et les sites internet et autres espaces de discussion spécialement dédiés au sujet prospèrent comme jamais auparavant. Bien plus, les descendants (petits-enfants et arrière-petits-enfants) des glorieux jass, tommies et autres poilus, des réfugiés ou des déportés se lancent à la récolte d’informations sur les aventures et mésaventures de leur(s) ancêtre(s) durant la Grande Guerre.

La commémoration du long centenaire de la Première Guerre mondiale (août 2014-novembre 2018) avec son flot presque ininterrompu d’expositions, de cérémonies commémoratives, de colloques, de publications de circonstance, de documentaires et de films risque de submerger les moins résistants. Ainsi, l’accord du gouvernement flamand de juillet 2009 stipule que le gouvernement flamand ‘prendra et soutiendra des initiatives qui répondent à la commémoration du centenaire, en particulier dans la région du front. Avec le tourisme comme animateur, ce projet mobilisateur fonctionnera comme levier dans la politique du tourisme, de la culture et du patrimoine immobilier, de la recherche scientifique, de la politique internationale et de l’éducation, notamment de l’éducation à la paix’. Par ailleurs, la VRT envisage de produire de nombreux documentaires et une série dramatique en dix épisodes consacrée à une famille flamande déchirée par la guerre. Très prochainement, Urbanus et le réalisateur Frank Van Passel lanceront une nouvelle comédie ‘La toujours contente’ dont la trame se déroule pendant l’occupation tandis que dans le cadre de la demande d’agrément au patrimoine mondiale de l’UNESCO, le Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed a dressé un inventaire de toutes les traces de la guerre encore présentes dans le Westhoek (monuments, cimetières, tranchées, abris et casemates, musées, bornes, mémoriaux, etc.). Cette base de données, qui constitue une vraie mine 20 - Introduction d’or pour les touristes de guerre, est consultable à l’adresse http://inventaris.vioe.be/woi/relict/zoeken14. De son côté, le gouvernement fédéral ne manquera pas de participer aux commémorations et de lancer lui aussi de nombreuses initiatives via, entre autres, les Archives générales du Royaume et Archives de l’État dans les provinces et le Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire.

Cela dit, qu’en est-il des archives relatives à la Première Guerre mondiale ? Il est certain que l’éparpillement des archives concernant la Grande Guerre au sein de divers centres d’archives situés tant en Belgique qu’à l’étranger constitue un handicap pour beaucoup de chercheurs et de personnes intéressées par le sujet. Trop souvent, le chercheur se voit obligé d’entreprendre des recherches préliminaires longues et onéreuses avant de pouvoir réellement procéder au dépouillement des documents pistés. C’est pourquoi, en vue de combler ce manque et préparer les réponses aux multiples questions qui ne manqueront pas de nous être posées dans le cadre des futures commémorations et des nombreuses publications envisagées, les Archives de l’État – avec l’aide de la politique scientifique fédérale – ont pris l’initiative de publier un guide ou répertoire structuré des très nombreuses archives, dispersées et (trop) souvent méconnues relatives à la Belgique dans la Première Guerre mondiale. Désormais, les archivistes, les étudiants, les chercheurs et les historiens professionnels et amateurs disposent d’un instrument de travail pratique qui recense et identifie les fonds d’archives les plus pertinents pour le sujet. Nous espérons que ce guide contribuera à orienter leur parcours dans le labyrinthe des fonds archives, de manière à faciliter la combinaison de différentes sources.

Ce projet de recherche et le guide qui en résulte ont été financés par le Service public fédéral de programmation Politique Scientifique (MO/32/015) et conduits sous la direction de Pierre-Alain Tallier, chef de la Section « Archives contemporaines » aux Archives générales du Royaume. Les travaux ont été supervisés par un comité d’accompagnement scientifique composé des professeurs Laurence van Ypersele (UCL), Sophie de Schaepdrijver (Pennsylvania State University), Serge Jaumain (ULB) et Luc De Vos (KUL et Ecole Royale Militaire). La prospection des archives et la rédaction du guide ont été menées à bien par Hans Vanden Bosch et Michaël Amara (remplacé par Vanessa D’Hooghe puis par Cédric Devos).

14 La base de données est accessible sur le site internet http://www.wo1.be/. Voir aussi BRANTS C. & BRANTS K., Velden van weleer: reisgids naar de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam/Anvers, 1997 ; VAN CLEMEN S., Reisgids naar de Eerste Wereldoorlog, Anvers, 2008. Introduction - 21

La mise au jour de nombreux fonds d’archives peu connus voire totalement méconnus devrait permettre d’explorer ou de réexplorer de nombreux thèmes de recherche. En effet, autant certaines thématiques et aspects de la guerre ont été surexploités, autant d’autres ont été négligés par l’historiographie belge. Songeons, par exemple, à la politique sociale pendant l’occupation, aux déportations, à l’exode des réfugiés ou à la vie quotidienne des soldats. De nombreuses questions concernant les prisonniers de guerre, les internés, les déserteurs et le rôle des associations d’anciens combattants restent également ouvertes. Lors de la panique entourant la récente annonce du possible retour d’une épidémie grippale d’envergure, nous avons constaté avec étonnement qu’il n’existait aucune étude sérieuse concernant les ravages de la grippe espagnole en Belgique. La chose est d’autant plus étonnante qu’elle a causé plus de victimes que la guerre elle-même. Comparée aux pays voisins, l’historiographie belge de la Première Guerre mondiale montre donc encore de sérieuses lacunes15.

DÉLIMITATION DU CHAMP DE RECHERCHE

Rédiger un guide d’archives aussi complet que possible dans les délais fixés nécessitait une délimitation préalable claire du champ de recherche. Lister toutes les sources mais aussi les documents épars datant de la période 1914-18 n’était guère envisageable, ni possible. C’est pourquoi, seules les sources archivistiques concernant la Belgique, sa colonie et ses citoyens ont été retenues. La « documentation » et les pièces isolées n’ont pas été prises en compte. Par sources archivistiques nous entendons la définition classique du fonds d’archives, à savoir : ‘un ensemble de documents reçus ou créés par un producteur d’archives’, par opposition à la documentation et aux collections qui répondent à une autre logique, s’agissant de ‘tout document rassemblé artificiellement par une institution, une personne ou un groupe dans un but spécifique’. Les pièces muséales comme les peintures, les armes ou les objets et souvenirs divers ont également été écartées. Dès lors, seules les archives conservées par des centres de conservation d’archives ou des musées, accessibles au public et inventoriées ou en cours d’inventoriage, ont été incorporées dans notre relevé. Ce dernier n’est pas exhaustif car il est fort probable que des administrations et des organismes d’intérêt public disposent encore d’archives « dormantes » couvrant la période 1914-18. Faute de place, des mini-fonds ou des archives ne contenant qu’une seule cote (non signifiante) relative à la période de guerre n’ont pas été repris car le mot

15 Une comparaison est possible grâce aux ouvrages suivants: HIGHAM R., Researching World War I: a handbook, Westport, 2003 ; PROST A. et WINTER J., Penser la grande guerre. Un essai d’historiographie, Paris, 2004. 22 - Introduction d’ordre général fut d’essayer d’appliquer une sélection raisonnée des fonds retenus. A ce titre, les séries redondantes et répétitives ont fait l’objet d’une sélection car il nous semblait plus opportun d’attirer l’attention sur les fonds d’archives moins connus.

Sur le plan du cadre chronologique, les fonds d’archives sélectionnés concernent la période de guerre au sens stricte du terme, c’est-à-dire les pièces produites entre le 28 juin 1914 et le 11 novembre 1918. Seuls les fonds, séries et dossiers d’après-guerre ayant un lien direct et indéniable avec la guerre ont été repris, tels que les dossiers relatifs aux négociations de paix, aux réparations ou à la reconstruction16. Les archives provenant des services du Séquestre, qui ne contiennent pas de documents relatifs au conflit, n’ont pas été retenues.

Sur le plan géographique, le projet a pris en compte les fonds d’archives conservés en Belgique, aux Pays-Bas, en France17, en Allemagne, en Grande- Bretagne et aux États-Unis. Les sources disponibles en Australie, en Nouvelle-Zélande, au Canada, en Russie, au Grand-Duché de Luxembourg en Autriche, en Espagne18, en Suisse19 et au Vatican20 n’ont pas été intégrées

16 Sur la reconstruction du Westhoek voir: www.wederopbouw.be et Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Bruges, 2009. 17 En France, quatre guides d’archives concernant les sources se rapportant à la Première Guerre mondiale ont été publiés récemment par les Archives Départementales du Nord, par les Archives Départementales des Vosges, par le Service Historique de la Défense et par la BDIC : Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009 ; Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008 ; CHABLAT- BEYLOT A. et SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le service historique de la défense relatives à la première guerre mondiale, Vincennes, 2008 ; BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre. Inventaire des sources de la Première Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010. 18 Les archives du ministre plénipotentiaire espagnol de Villalobar – qui s’investit fortement dans l’aide à la population belge via, entre autres, le Comité hispano-néerlandais – sont encore conservées par sa famille dans les environs de Madrid. De même, le roi Alphonse XIII s’engagea pour améliorer le sort des prisonniers de guerre. 19 L’Agence d’informations des Prisonniers de Guerre de la Croix-Rouge à Genève fait exception car elle dispose de nombreuses informations sur les prisonniers belges. 20 Le site internet www.vaticana.be offre une première approche de la richesse des archives du Vatican. Les regestes de la Section Affaires ecclésiastiques extraordinaires (la section diplomatique) sont également disponibles en ligne. On y retrouve des rapports politiques du nonce et des notes concernant les atrocités allemandes, les multiples affrontements entre l’occupant, le cardinal Mercier et les évêques, la violation de la neutralité belge, les propositions de paix, les protestations contre les déportations, la question flamande, la flamandisation de l’université de Gand et la Flamenpolitik, le conseil de soldats allemand à Bruxelles et les spoliations des troupes allemandes en retraite. En outre, il existe une liste de regestes des archives du nonce à Bruxelles qui sont conservées aux archives du Vatican. Une Introduction - 23 dans ce volume car il n’a pas été possible de les couvrir pour des raisons liées au temps et aux financements disponibles.

La sélection des producteurs d’archives a elle aussi posé de nombreux problèmes. Fallait-il rédiger une notice pour tous les services ou individus qui ont produit des archives durant la guerre dans le cadre d’activités commencées avant celle-ci et sans lien direct avec le conflit, au risque de faire littéralement exploser le nombre de notices? Après mûre réflexion et tenant compte des logiques de recherche, nous avons tranché par la négative et décidé d’exclure de notre relevé les fonds d’archives répondant à ces caractéristiques : registres des hypothèques ; offices d’enregistrement du domaine, commissariats d’arrondissement, polders et wateringues, commissions d’assistance publique, hospices civils, monts de piété, fabriques d’églises et notaires.

En ce qui concerne les villes et communes – au nombre de 2633 en 1914 – il ne paraissait ni utile, ni nécessaire, ni possible de dresser une liste exhaustive des archives conservées. Seules les villes et communes les plus importantes ou aux fonds les plus remarquables ont été retenues sachant que la structure générale des archives conservées est relativement semblable pour la plupart des communes du pays ; seules les conditions de conservation et de consultation des documents diffèrent fortement. Une notice générale a été rédigée et distingue les séries classiques : les registres de l’état civil, les procès-verbaux et la correspondance du collège des échevins et du conseil communal, la comptabilité (budgets, comptes, grands livres et livres de caisse) et les registres de milice. Il subsiste souvent une série « correspondance avec l’occupant » (le commandant militaire, Zivilverwaltung et Zivilkommissar) qui constitue une source très intéressante et des séries d’affiches contenant des arrêtés et des annonces qui procurent également une bonne idée de la vie quotidienne durant l’occupation. On y trouve également des dossiers sur les réquisitions, les logements, la mobilisation, l’invasion allemande et les atrocités, les secours offerts aux réfugiés et aux chômeurs, les dévastations, la mise en place de monnaies de nécessité, etc. Signalons aussi à l’attention des historiens locaux, la présence de listes des soldats morts à la guerre, de prisonniers de guerre, de réfugiés, de partie de ces lettres est consultable sur microfilm au KADOC. Les sujets couverts sont variés : le déménagement du gouvernement belge et du corps diplomatique à Anvers, à Ostende et au Havre ; les diverses interventions visant la libération de certains civils ou militaires ; les relations avec le cardinal et les évêques ; les lettres pastorales de Mercier ; la destruction de la bibliothèque de Louvain et l’aide internationale (VAN ROMPAEY L., België in het Vaticaans archief. Nuntiatuur te Brussel 1903-1916. Regestenlijst, Louvain, 1996). Bart De Keyser a aussi élaboré la liste des regestes des années suivantes. 24 - Introduction blessés, de déportés, de fusillés, de chômeurs, etc. Dans de nombreux cas, on trouvera aussi bon nombre de dossiers concernant le ravitaillement et l’agriculture (les archives du comité de secours et d’alimentation local sont très souvent mêlées aux archives communales). Parfois, des documents provenant de la police communale ont été conservés. Quant aux dossiers d’après-guerre, ils contiennent des indications sur l’aide aux anciens combattants et aux victimes de guerre, les commémorations, l’érection de monuments aux morts, la délivrance de distinctions honorifiques et la réparation lente des dommages de guerre. Signalons aussi que les services d’archives communaux disposent parfois d’une collection de photographies ou même d’une banque d’images consultable via internet. Des journaux locaux datant de la période de guerre peuvent aussi avoir été conservés.

Le cas des cours et tribunaux, dont les archives contiennent toujours les mêmes séries (jugements et dossiers) a été tranché de la même manière. Nous avons choisi de les regrouper au sein d’une seule notice par type de tribunal (Justice de Paix, Conseil de Prud’hommes, Tribunal de Première Instance, etc.). Une combinaison de ces archives avec celles provenant de la police, des parquets et des prisons offre de belles pistes de recherche.

En ce qui concerne les archives ecclésiastiques et plus particulièrement celles des ordres religieux, il n’a été possible de rendre visite qu’aux seuls monastères disposant d’un archiviste ou d’un bibliothécaire (Averbode, Tongerlo, Affligem, Grimbergen, les Sœurs de la Charité à Gand et les Jésuites de Louvain21). Heureusement, depuis de nombreuses années, le KADOC et le FOKAV effectuent des efforts considérables pour sauvegarder les archives monastiques22 et encodent les informations disponibles dans l’Archiefbank (Scheutisten, Redemptoristen,…). Cet outil remarquable nous a permis de compléter notre relevé. Lors de nos visites aux monastères et aux abbayes, nous avons effectué des découvertes surprenantes. Il appert que de nombreux religieux servaient comme brancardier ou aumônier (dans la région du front ou dans les colonies de réfugiés). D’autres ont ouvert leur monastère aux réfugiés, ont soigné des militaires blessés ou connurent l’exode. Lettrés pour la plupart, beaucoup d’entre eux relatèrent les événements au sein de carnets, de chroniques ou de mémoires. Il s’agit d’une piste à ne pas négliger pour les chercheurs et particulièrement pour ceux qui travaillent à l’échelle locale.

21 Les archives de l’Achelse Kluis, des capucins anversois et de l’Abaye du Parc à Louvain contiendraient aussi des documents datant de 1914-18. 22 SUENENS K., Ad Fontes, Klooster- en abdijarchieven in Vlaanderen en Brussel, Heverlee, 2008. Introduction - 25

La plupart des cercles d’histoire conservent de la documentation et des pièces d’archives relatives à la Première Guerre mondiale (affiches, journaux, photographies, correspondance, …). Les historiens locaux n’ignorent pas la chose et y recourent souvent pour leurs diverses contributions et micro-études. Toutefois, l’énumération de ces sources n’était guère envisageable. C’est pourquoi nous avons décidé de ne pas faire mention de ces collections dans notre relevé, d’autant que plusieurs de ces cercles et associations offrent déjà un aperçu de leur documentation sur leur site internet23.

Les collections appartenant à des collectionneurs privés, aussi riches soient- elles, n’ont pas été prises en considération car elles sont généralement inaccessibles aux tiers. Celles cédées à des centres d’archives ou à des musées ont par contre été mentionnées. Actuellement, beaucoup de familles redécouvrent et marquent un grand intérêt pour les photographies, les lettres ou les journaux de leurs ancêtres durant la guerre. Ne s’avère-t-il pas nécessaire de mener une campagne de récolte coordonnée en vue de sauvegarder définitivement ce petit patrimoine archivistique?

23 Du côté flamand l’Archiefbank Vlaanderen constitue un outil pratique qui couvre bon nombre de ces collections (www.archiefbank.be). C’est notamment le cas pour les cercles d’histoire Adriaen Ghys (Vosselaar), De Goede Stede (Hamont-Achel), l’Heemkundige Kring Malle, Erf en heem (Sint-Katelijne-Waver) et le Geschied- en Heemkundige Kring van Landen. Nous avons lancé une petite enquête par e-mail auprès des cercles d’histoire non encore repris dans l’Archiefbank. Il ressort de cette dernière que les cercles suivants conservent des archives significatives relatives à la Première Guerre mondiale: le Koninklijke Oudheidkundige Kring Land van Waas détient 658 affiches et documents ; le cercle d’histoire Erf en Toren (Deerlijk) gère les archives communales ainsi que les archives de Léon Defraeye (correspondance, affiches, photographies, diplômes et des images mortuaires) ; le Koninklijke Kring voor Heemkunde uit Kontich gère les riches archives de l’aumônier Jozef Van Herck (435 lettres, un journal – publié en partie, des albums de photographies et des objets), le journal de Jozef Van Passen (inédit) et de la documentation ainsi que des photographies ; l’heemkundige kring d’EUZIE (Stekene) conserve des affiches, des photographies, des monnaies de nécessité, le journal du dr. Léon Van Haelst (publié dans le périodique) et un album de photographies provenant du capitaine Henri Vanderstichel ; Amalia van Solms (Baarle-Hertog-Nassau) conserve le journal du brancardier Stanislas Segers et du soldat Fons Versmissen, ainsi que de nombreuses lettres et photographies provenant de soldats de la région ; l’heemkring Die Swane (Heist-op-den-Berg) conserve des affiches ; le cercle d’histoire Meerhouts Patrimonium gère les archives d’Alfons Van Clé et de Juul et Louis Grietens ; enfin, le Koninklijke Heemkundige Kring Essen conserve une belle collection de plaques de verre provenant de Frans Bernaards (entre autre sur le Boyau de la mort). Les cercles locaux de Tervuren, OLV-Waver et Turnhout gèrent également du matériel de guerre. Nous tenons à remercier cordialement tous les volontaires qui ont répondu à nos questions. 26 - Introduction

MÉTHODOLOGIE

Nos travaux ont débuté par le dépouillement systématique des quelques guides existants. La première édition de l’ouvrage de référence ‘Bronnen voor de studie van het hedendaagse België’ ne consacre toutefois que quatre pages à la Première Guerre mondiale. Ces pages ont été rédigés par Dirk Martin et José Gotovitch, deux spécialistes éminents… de la Deuxième Guerre mondiale24. La dernière édition récemment publiée de cet ouvrage contient une contribution plus étoffée rédigée par Pierre-Alain Tallier avec l’aide des collaborateurs du projet. Signalons aussi la contribution sur les sources relatives aux deux guerres mondiales rédigée par Rudi Van Doorslaer et Antoon Vrints dans la dernière édition de l’‘Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw’. Les auteurs y esquissent brièvement l’état actuel de la recherche et évoquent de nombreuses pistes de recherche encore inexplorées. La typologie des sources n’est guère développée, elle donne un aperçu succinct des archives communales et provinciales, des archives épiscopales et des fonds d’archives provenant de la Commission des Archives de la Guerre25.

En novembre 2001, les Archives de l’État ont organisé le colloque international ‘La Belgique et la Première Guerre mondiale: État des sources – état de la recherche’ en collaboration avec le Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire. Le but était de dresser un relevé provisoire des sources disponibles et de faire une évaluation de l’état de la recherche. Réunissant les contributions de nombreux chercheurs et archivistes, l’ouvrage n’offre qu’une vision partielle des sources disponibles car les contributions sont de valeurs inégales et l’absence d’index rend les recherches difficiles26.

24 VAN DEN EECKHOUT P. en VANTHEMSCHE G., Bronnen voor de studie van het hedendaagse België 19e-20e eeuw, Bruxelles, 1999 et 2009 (une version en français devrait paraître prochainement). 25 VAN DOORSLAER R. et VRINTS A., “De twee wereldoorlogen”, dans ART J. et VANHAUTE E. (éd.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw, Gand, 2003, 381-405. 26 TALLIER P.-A. et BOIJEN R. (éd.), La Belgique et la Première Guerre mondiale. État des sources - État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001. België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - Stand van het onderzoek. Acta van het colloquium van 8 en 9 november 2001, Bruxelles, 2002.

Introduction - 27

Les quelques guides généraux dépouillés, il convenait de poursuivre le travail en nous rendant personnellement dans toutes les institutions qui conservent des archives. La formule – très en vogue actuellement – de l’envoi de questionnaire dans les services concernés n’a pas été retenue car les informations récoltées de la sorte sont généralement moins uniformes et guère exhaustives. Les premiers dépôts visités furent ceux des Archives de l’État suivis des centres d’archives thématiques (Soma-Ceges, Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire, …), des centres d’archives « politiques et idéologiques », des archives des villes, des musées, etc. Les chercheurs ont parcouru le pays de Furnes jusqu’à Arlon. Cette exploration captivante du paysage archivistique belge les à conduits dans des salles de lecture flambant neuves, mais aussi dans des caves et des greniers poussiéreux au charme désuet. Les services d’archives étrangers ont été traités en 2009 et 2010. De nombreuses institutions d’archives étrangères offrant des moteurs de recherche très performants sur leurs sites internet, il n’a pas toujours été nécessaire d’effectuer des vérifications in situ. En Allemagne, en France, en Grande-Bretagne, aux Pays-Bas et aux États-Unis, faute de moyens financiers et de temps, nous n’avons prospecté que les institutions d’archives les plus importantes et les plus connues. Par conséquent, nous ne visons pas l’exhaustivité en cette matière. Les très nombreuses archives des comités d’aide locaux pour les réfugiés belges et d’autres victimes de guerre éparpillées dans toutes les communes de France, du Royaume-Uni et des Pays-Bas n’ont pas été répertoriées, d’autant que de volumineux outils existent parfois. De même, nous ne souhaitions pas énumérer la longue liste des souvenirs (lettres, photographies, …) laissés par les centaines de milliers de soldats étrangers qui se sont battus sur le territoire belge. L’accent e été mis sur l’histoire belge, qui d’ailleurs occupe une place singulière dans les expériences de guerre des pays d’Europe occidentale.

Une notice a été rédigée pour tous les producteurs d’archives pour lesquels nous avons retrouvé des archives relatives à la Belgique durant la Première Guerre mondiale. Les résultats ont été classés par producteur d’archives et NON en fonction du lieu de conservation d’archives, respectant de la sorte l’ABC des règles de la pratique archivistique moderne et de la recherche historique. Les fonds d’archives apparentés sont dès lors regroupés sous une seule et même rubrique. Le guide est toutefois divisé en deux grands ensembles : les archives conservées en Belgique, d’une part, et les archives conservées à l’étranger, de l’autre. Au sein des archives conservées en Belgique, une distinction a été opérée entre les archives publiques (la Maison royale, le Parlement, les ministères, les institutions publiques, les cours et tribunaux, les parquets, les administrations provinciales, les villes et les 28 - Introduction hôpitaux) et les archives privées (partis politiques, hommes politiques, fonctionnaires, militaires et membres de la Garde civique, les intellectuels, les architectes, les évêchés, les communautés religieuses, les membres du clergé, les universités, les entreprises, les syndicats et mutuelles, les œuvres d’entraide et de secours, les associations d’ancien-combattants, les groupes de pression, les acteurs du mouvement flamand, les activistes, les wallingants, les résistants, les familles et autres particuliers ). Les sources allemandes, françaises, britanniques, hollandaises et américaines sont présentées sur le même schéma.

L’idée première qui consistait à rédiger un guide entièrement bilingue n’ayant pu être suivie, car beaucoup trop coûteuse au sens littéral mais aussi en temps et en énergie, les notices ont été établies dans la langue du chercheur qui les a rédigées. Pour éviter les – trop – grands écarts linguistiques, les notices concernant les archives conservées en Flandre ont été systématiquement rédigées en néerlandais par Hans Vanden Bosch, tandis que les notices concernant les archives conservées à Bruxelles et en Wallonie ont été élaborées en français par Michaël Amara, Vanessa D’Hooghe et Cédric Devos. La table des matières et l’introduction ont été rédigées tant en néerlandais qu’en français. La rédaction des notices a été clôturée à la date du 1er juillet 2009.

Afin d’augmenter encore l’intérêt de ce guide et de faciliter les recherches thématiques, plusieurs index (mots-clefs, noms de lieux et noms propres) complètent cet ouvrage. Le guide sera également consultable en ligne sur le site internet des Archives générales du Royaume (http://arch.arch.be/). Cette version numérique en ligne facilitera grandement les recherches par mots clefs qui pourront s’effectuer « full text ».

Malgré nos efforts d’exhaustivité, ce relevé de sources ne constitue qu’un jalon destiné à aiguiller le chercheur sur la bonne voie. Ce dernier devra néanmoins définir ses stratégies de recherche et continuer à explorer en détail les fonds d’archives. Pour ce faire, une bonne connaissance de l’histoire de la période de guerre et des institutions reste indispensable. En approchant les sources de manière créative, les découvertes ne manqueront pas. C’est pourquoi, ce guide étant conçu comme un outil évolutif, vos découvertes et remarques peuvent être communiquées à l’adresse suivante : pierre- [email protected]

Introduction - 29

STRUCTURE DES FICHES

Chaque notice a été rédigée sur base d’une structure uniforme. Le modèle utilisé est conforme au standard international pour la description de fonds d’archives ISAD(G). Compte-tenu de l’ampleur de la recherche, nous avons opté pour des notices pratiques et sommaires. Un nombre restreint de fonds d’archives font cependant exception à cette règle car nous souhaitions attirer l’attention sur leur ampleur et leur importance. Développé récemment, le standard ISAD(G) n’a pas encore été intégré par toutes les institutions conservant des archives. Dès lors, de nombreuses notices contiennent des champs vides faute d’informations disponibles dans l’institution de conservation actuelle.

Les 13 champs retenus sont les suivants :

1. Dénomination complète du producteur d’archives Nous avons choisi de classer les notices sur la base de la dénomination du producteur d’archives, c’est-à-dire la personne, le groupe ou l’organisme qui, dans l’exercice de ses fonctions ou activités, a produit, constitué ou reçu et conservé les documents d’archives.

2. Institution de conservation Le service d’archives qui conserve actuellement le fonds d’archives ou la collection. Les adresses et les sites internet sont repris à la fin de cet ouvrage.

3. Dénomination complète du fonds d’archives ou de la collection Cette dénomination ne correspond pas toujours à celle mentionnée dans le point 1. Séquelle du passé, il n’est pas rare que les archives provenant de plusieurs producteurs différents aient été réunies au sein d’un même fonds. Ces erreurs archivistiques deviennent moins courantes aujourd’hui.

4. Dates extrêmes du fonds Il s’agit de la période couverte par le fonds d’archives. Cette période dépasse souvent les années de guerre.

5. Importance matérielle du fonds d’archives (nombre de mètres linéaires) Cette rubrique mentionne l’ampleur matérielle du fonds d’archives en mètres linéaires. Ce renseignement permet d’évaluer l’ampleur du fonds et le temps à investir pour son dépouillement.

30 - Introduction

6. Statut Indique la provenance des archives (origine privée ou publique). Le statut n’est pas sans conséquences en matière d’accessibilité.

7. Support matériel Dans leur grande majorité, les archives qui font l’objet de ce guide sont des archives papiers. Toutefois, pour des raisons liées à la protection contre le vol ou à la préservation des documents les plus fragiles, les recherches en salle de lecture s’effectuent parfois sur des copies (microformes ou numériques). Les supports audio-visuels sont relativement rares.

8. Mots-clefs Afin de faciliter les recherches thématiques, un nombre restreint de mots-clefs a été défini. Ces mots-clefs sont répertoriés dans un index placé en fin de volume. Toutefois, il n’a pas été possible de les attribuer de manière exhaustive car certains fonds d’archives nécessiteraient l’utilisation de la liste entière des mots-clefs (archives du roi Albert, du cardinal Mercier ou du chef du cabinet de Broqueville).

9. Conditions de consultation Cette rubrique permet d’indiquer si le fonds d’archives est librement consultable, s’il est nécessaire d’obtenir une autorisation préalable ou fixer un rendez-vous avant la visite.

10. Contexte L’identification de la fonction / des activités du producteur d’archives livre des indications non négligeables pour l’utilisateur (bibliographie sommaire et/ou énumération des compétences de l’organisme ou de la personne). Notre but n’était pas de rédiger une encyclopédie de guerre déguisée. Nous nous sommes basés sur les informations qui figurent dans les instruments de recherche disponibles et dans l’historiographie. Dans certains cas, nous n’avons retrouvé que très peu d’informations relatives au contexte.

11. Énumération des séries et des documents les plus importants (pour la période de la Première Guerre mondiale) Il s’agit de l’une des rubriques principales pour les chercheurs car elle permet d’obtenir plus de détails sur le contenu du fonds d’archives et des fonds apparentés. L’information dépend bien entendu de la qualité des descriptions présentes dans l’instrument de recherche (de nombreux inventaires n’ont que peu de profondeur et s’apparentent à des bordereaux de versement sommaires ; la qualité des descriptions laisse souvent à désirer dans les Introduction - 31 inventaires les plus anciens ; il n’est pas rare que de petits fonds d’archives aient été décrits plus méticuleusement que de grands fonds). Cette situation n’est pas sans conséquence pour notre relevé d’autant que les descriptions sont parfois incomplètes ou imprécises (c’est notamment le cas pour les archives du cardinal Mercier qui sont pourtant d’une importance considérable pour la période de guerre). La terminologie utilisée dans les inventaires peut également varier. Ainsi, le terme « journal » est une notion qui couvre de réalités multiples. Il peut s’agir d’un agenda amélioré ou d’un rapport succinct d’une vingtaine de pages sur le début de la guerre. Dans d’autres cas, il concerne un document littéraire complet qui mérite d’être publié. En outre, de nombreux « synonymes » sont utilisés tels ‘souvenirs’, ‘carnets’, ‘herinneringen’ et ‘mémoires’. Insistons sur le fait que cette rubrique n’a pas pour vocation d’évoquer les pistes de recherches possibles. Elle s’inscrit dans le cadre d’un relevé général des sources disponibles. Qui plus est, des questions de recherche très ‘tendances’ actuellement seront vraisemblablement dépassées d’ici 15 ans.

12. Instruments de recherche disponibles Indique l’existence d’un instrument de recherche (inventaire, bordereau de versement, fichier). Si certains fonds ne sont pas encore ouverts à la recherche (et donc non consultables), bon nombre d’instruments de recherche sont déjà disponibles sur internet. Nos collègues étrangers ont pris une certaine avance en la matière.

13. Bibliographie sélective Renseigne les principaux livres, catalogues, articles, guides et publications de sources qui peuvent aider le chercheur. Cette rubrique n’a pas été reprise lorsqu’il n’a pas été possible de la remplir (absence de références bibliographiques).

32 - Introduction

A LA RECHERCHE DES ARCHIVES PERDUES Il nous a semblé utile de mentionner dans cette introduction les quelques fonds d’archives dont la disparition (destruction) semble désormais entièrement confirmée. Nous espérons de la sorte couper court à de nombreuses demandes de renseignements et permettre un gain de temps non négligeables aux chercheurs qui ne devront plus s’investir dans le pistage de fonds disparus.

L’histoire d’une grande partie de ces archives perdues est étroitement liée à celle de la Commission des Archives de la Guerre. Cette dernière, créée en 1919 par le Ministre des Arts et des Sciences Harmignie sur base d’initiatives de même types prises à l’étranger – Bibliothèque et Musée de la guerre, (Imperial) War Museum, Kriegssammlung der deutschen Bücherei et Hoover Institute –, fut chargée de la collection, de l’inventoriage et de la conservation de documents en rapport avec la guerre et l’occupation27. L’Europe venait de vivre une page particulière de son existence et il convenait de tout mettre en œuvre pour sauvegarder les archives liées à ces événements douloureux. Le grand historien Henri Pirenne fut nommé président de la Commission tandis qu’Hubert Nélis, archiviste de l’État, en devint le secrétaire. Parmi les autres membres figuraient, entre autres, Joseph Cuvelier (Archiviste général du Royaume), Dom Berlière, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq (ancien directeur du Bureau Documentaire belge), Alfred De Ridder (directeur- général au Ministère des Affaires étrangères), E. Gräffe (diplomate) et Paul Lambotte (directeur du Ministère des Arts et des Sciences). Jules Vannérus fut désigné conservateur et Madeleine d’Erp devint responsable de la bibliothèque.

Le 14 février 1920, la Commission s’installa dans une maison située Place de la Vaillance à Anderlecht. Cette dernière se révéla rapidement trop exiguë pour la conservation des collections. Dans chaque province, la Commission créa un comité local chargé d’accélérer la recherche et la récolte des documents. Des campagnes de presse furent organisées pour sensibiliser la population. La Commission et les comités locaux utilisèrent tous les canaux possibles pour inviter au don de tous les livres, documents et archives disponibles, dans le but de brosser le tableau le plus complet de la vie sociale, économique, intellectuelle, politique et administrative, tant dans la région occupée que dans la petite portion restée libre du pays. Des centaines de dons et versements furent enregistrés. Les archives abandonnées par l’administration et les troupes allemandes, les archives d’administrations

27 Arrêté royal du 15 novembre 1919. Introduction - 33 belges et étrangères, des archives privées furent méticuleusement collectées. Seules les archives purement militaires furent laissées aux soins du Musée Royal de l’Armée. La croissance graduelle des acquisitions d’archives et des collections peut être suivie grâce aux listes d’acquisitions publiées dans le Bulletin de la Commission des archives de la guerre et au livre des acquisitions de la Commission. La Commission des Archives de la Guerre fut supprimée par l’arrêté royal du 15 mai 1928 et ses collections transférées aux Archives générales du Royaume, où elles connurent nombres d’heurs et malheurs avant de faire à nouveau l’objet d’une attention soutenue ces dernières années.

Lors du déclenchement de la Seconde Guerre mondiale, plusieurs fonds d’archives – réunis par la Commission des Archives de la Guerre – qui ne pouvaient absolument pas tomber dans les mains de l’ennemi furent évacués en Grande-Bretagne. Après être passés par Ostende et Londres, ces archives aboutirent début 1940 dans la propriété perdue d’‘Huntroyde Hall’ à Padiham (Lancashire). Il s’agit des archives provenant de la Commission des Annales des Services Patriotiques, de la Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre, du Conseil de Flandre, de quelques dossiers de Jacques Pirenne relatifs à l’indemnisation des déportés belges et de dossiers provenant de l’Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés. Elles furent conservées en lieu sûr par E. Legendré Starkie, un ami personnel de l’ambassadeur belge Cartier de Marchienne. Six ans plus tard, les archives revinrent à Bruxelles. Entre-temps, l’Archivschutz allemand était descendu aux Archives de l’État et avait saisi presque toutes les archives d’origine allemande pour les transporter vers Munich et Potsdam28. Malgré les recherches effectuées sur ordre de l’Office de Récupération économique par l’archiviste de l’État Etienne Sabbe, nous ignorons le sort de ces archives. Elles ont vraisemblablement été détruites lors des bombardements aériens. Une partie pourrait toutefois être tombée aux mains des troupes russes29, mais s’agissant d’archives allemandes – produites

28 HERREBOUT E., De Duitse Archivschutz in België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Bruxelles, 1997. Pendant la retraite de novembre 1918, les Allemands abandonnèrent en gare d’Etterbeek un convoi sur le départ rempli d’archives. 29 SABBE E., Verslagen over zendingen naar Duitsland 1947-1952, Bruxelles, 1991. Heureusement, nos collègues archivistes de l’entre-deux-guerres avaient la mauvaise habitude d’enlever toutes les publications et affiches des fonds d’archives pour les conserver dans la bibliothèque de guerre ou dans la collection d’affiches. C’est pourquoi la bibliothèque des Archives générales du Royaume dispose encore d’une grande quantité de publications allemandes contemporaines. La collection d’affiches est probablement l’une des plus riches du pays. 34 - Introduction par des services allemands – elles se trouveraient encore à Moscou sous le statut de prises de guerre30.

L’énumération de ces fonds d’archives allemands dont nous possédons parfois des listes sommaires est malheureusement très longue: Finanzabteilung beim General-Gouverneur in Belgien (dont des documents sur le budget et le personnel31), Militär Bauamt à Bruxelles (dont actes sur les installations militaires allemandes et la destruction d’usines belges), Passezentrale à Bruxelles (170.000 fiches), Kriegslazarett du Palais des Académies, Militär General Direktion der Eisenbahn (transport et gares), Pressedelegierte für das Gouvernements-Gericht von Brussel (correspondance, rapports, coupures de presse, aperçus et dossiers relatifs à la presse clandestine du baron de Solemacher), Verwaltungschef Flandern (dossiers d’administration), Kreischef Mechelen (ordres, contrats, correspondances, dossiers policiers), Kreischef Nijvel (prisonniers de guerre, déportés, chômeurs), Meldeämter (dommages de guerre, contrôle des mœurs, évacuations), Kommandanturen d’Aalst, Klerken, Gent, Geraardsbergen, Herinnes, Middelkerke, Péruwelz, Puurs, Roeselare, Sint-Niklaas, Zaventem, Zottegem, Torhout, Wetteren, Oostnieuwkerke (procès-verbaux de condamnations, passeports, ordres journaliers militaires, arrêtés, listes de morts à la guerre, réquisitions), Generaal hoofdkwartier van het 4e leger (documents provenant de l’Oberkommando, du Marinekorps, de la III. 39° Infanterie Division et de la V.52° Reserve Division). Cet ensemble comprenait aussi des archives provenant des organismes suivants : ROHMA (Rohstoff- und Maschinen Verteilungsstelle des Kriegsamtes) (spoliation des usines), Maschinengewehr- Schaftschützen-Kommando West (ordres, pièces judiciaires relatives aux soldats allemands poursuivis pour vol, insubordination, désertion, etc.), Infanteriebataljon Hagen (ordres et ordres journaliers), Krankentransport- Abteilung der 6e. Armee (listes de blessés transportés, dossiers relatifs aux transports par train, ainsi que les archives des « Sammelstelle » Douai, Dourges, Froyennes, Henin-Liétard, Libercourt, Lille-la-Madeleine, Monchecourt, Ronse, Sancourt en Tourcoing), Zivilkommissar van het Kreis Brussel-Land (dossiers relatifs à la reconstruction, à l’approvisionnement, aux « Zentrales » et aux réquisitions dans les villages aux alentours de Bruxelles), Deutsche Vermittlungstelle C.N. Brussel qui contrôla le CNSA et, enfin, le

30 Voir TALLIER P.-A., « Les Archives de la Guerre et les fonds associés conservés aux Archives générales du Royaume », dans TALLIER P.-A., BOIJEN R. (red.), La Belgique et la Première Guerre mondiale. Etat des sources - Etat de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001, 27. 31 Seul fonds d’archives de cette série pour lequel il existait un inventaire publié : VANNERUS J., Inventaire des archives du département de finances du gouvernement-général de Belgique (1914-1918), Bruxelles, 1924. Introduction - 35

Starkstromabteilung beim AOK4 à Tielt (avec des dossiers relatifs aux accidents causés par la clôture électrique séparant la Belgique des Pays-Bas). La perte la plus importante fut probablement celle des archives du Generaal- Gouvernement à Bruxelles (dossiers relatifs aux tribunaux militaires allemands, aux demandes de grâce, aux statistiques de condamnations, aux affaires d’espionnage, au contrôle de l’industrie, aux matières premières et aux séquestres allemands provenant de la section Handel und Gewerbe, à l’intendance (distribution de vêtements, de nourriture et de matériaux), aux lieux de réparation de voitures, au médecin en chef et aux camps de formation à Beverlo et à Brasschaat). L’énumération des autres archives, de quantité plus modeste, nous conduirait trop loin. Au total, quelques 2.000 portefeuilles furent confisqués comme butin de guerre.

Hormis les pertes causées par la Seconde Guerre mondiale, nous avons également constaté lors de notre recherche que bon nombre d’archives des autorités belges ont disparu. L’Intendance de l’Armée belge disposa de bases logistiques étendues avec des ateliers, des magasins, des boulangeries, des arsenaux et des usines de munition à Calais, Graville, Bourbourg, , Oissel, Birmingham, Colnbrook ou Birtley. Seule une petite fraction de ces archives a été préservée. De même, les archives des Commissions permanentes des Achats à Paris (sous la direction du général Empain) et à New-York (Pierre Mali), responsables des achats militaires, ont été perdues. Les historiens militaires et médicaux ne peuvent que déplorer la perte de presque toutes les archives provenant du Service médical de l’armée, ainsi que des archives des hôpitaux mobiles à Cabour (Adinkerke), Hoogstade, La Panne, Vinkem et Beveren-aan-de-IJzer. Il en est de même des archives des hôpitaux belges à l’étranger, tels Orival, Rouen (‘bon-secours’), Saint- Aubin et les divers King Alberts hospitals à Londres. Le sort des archives de l’Atelier de mécanothérapie à Rouen, de l’Institut des invalides et mutilés de guerre à Sainte-Adresse et de l’Institut de rééducation militaire à Port-Villez est identique. Nous n’avons trouvé que peu de traces des archives des centres d’instruction belges à Parigné-l’Evêque, Honfleur, Granville, Coutances, Carteret, Barneville, Valognes, La Haye-du-Puits, Fécamp, Dieppe, Eu, Caen, Bayeux, Auvours, Le Mans, Port Bail, Cézembre, Rouen et Octeville32. Les archives provenant d’institutions comme le Fonds du Roi Albert et la Commission de la Reconnaissance nationale doivent être considérées comme perdues en grande partie. Nous avons pas retrouvé les archives de la Fédération nationale des anciens combattants, de la Fédération nationale des Déportés ou de la Fédération nationale des prisonniers politiques de la

32 Une partie des archives se trouve toutefois dans les fonds revenus de Moscou et conservés au Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire. 36 - Introduction guerre. En ce qui concerne les archives d’occupation allemandes, c’est surtout la perte des archives provenant du Gouvernement-Général, des conseils de guerre allemands et des tribunaux qui est préjudiciable. Enfin, signalons aussi les destructions opérées par les Archives générales du Royaume en raison du manque d’espaces de conservation auquel elles furent confrontées à certains moments de leur histoire. Les archives du Comité national de Secours et d’Alimentation (CNSA), du Comité national de Secours et d’Alimentation pour le Brabant et de nombreux comités locaux de Secours et d’Alimentation de province en firent les frais33.

SOURCES COMPLÉMENTAIRES Il existe de très nombreuses publications et toute une ‘littérature grise’ au sujet de la guerre. Heureusement, nous disposons de trois bibliographies de bonne qualité qui permettent d’obtenir une vue d’ensemble34. En plus des sources qui sont présentées dans ce guide et dans les ouvrages spécifiques existants, il paraît indispensable d’utiliser la presse contemporaine, qui est trop souvent négligée par les chercheurs. En ce qui concerne la presse quotidienne, nous disposons de l’ouvrage de référence de Marie Leroy: La presse belge en Belgique libre et à l’étranger. Comme son titre l’indique, cette publication envisage uniquement la presse belge derrière l’Yser et à l’étranger. Il n’y a donc que Le XXième Siècle (France), L’Indépendance belge (Grande-Bretagne), De Belgische Standaard (De Panne), Ons Vaderland (France), Le Socialiste belge/De Belgische Socialist (Pays-Bas) et L’Opinion wallonne (France) qui y sont analysés35. Songeons toutefois aussi aux journaux belges qui ont été édités en France (Le Courrier de l’Armée / De Legerbode, La Nation belge, Notre Belgique, Ons Vlaanderen et La Patrie belge), en Grande-Bretagne (La Belgique Nouvelle, Le Cri de Londres, La Métropole, De Stem uit België et Tribune Congolaise) et aux Pays-Bas (La Belgique, Belgisch Dagblad, Le Courrier de la Meuse, L’Écho d’Anvers, L’Écho belge, Les Nouvelles, De Vlaamsche Stem et Vrij België).

33 Voir AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et d’Alimentation, Bruxelles, 2009; AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et d’Alimentation pour le Brabant, Bruxelles, 2009. 34 LEFEVRE P. et LORETTE J., La Belgique et la Première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, Bruxelles, 1987 ; TALLIER P.-A. et SOUPART S., La Belgique et la première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, deuxième partie, Bruxelles, 2001 ; DEGRANDE V., Bibliografie eerste wereldoorlog in West-Vlaanderen, s.l., 2007. Les bibliographies – désormais vieillies – établies par Théodore Heyse peuvent néanmoins encore s’avérer utiles pour les chercheurs qui travaillent sur l’activisme, le rôle du roi Albert ou du cardinal Mercier. 35 LEROY M., La presse belge en Belgique libre et à l’étranger en 1918, Bijdragen van het ICHG, no. 63, Bruxelles, 1971. Introduction - 37

Bien que censurée, la presse resta florissante en Belgique occupée et constitue une source de premier choix. Parmi les principaux titres, citons : l’Antwerpsche Courant, L’Avenir, Le Belge, La Belgique, Belgischer Kurier, Le Bien Public, Le Bruxellois, Le Courrier belge, L’Écho de Bruxelles, L’Écho de Liège, De Gazet van Brussel, De Gazet van Gent, De Gentenaar, Het Handelsblad, Le Journal de Gand, Le Messager de Bruxelles, De Nieuwe Gazet, La Patrie, Le Quotidien ou Het Volk. Il faut malheureusement déplorer de nombreuses pertes et l’absence de collection complète pour l’ensemble de ces journaux. Les collections sont dispersées entre différentes institutions, telles la Bibliothèque royale, le Musée royal de l’Armée, la bibliothèque du patrimoine à Anvers, le centre de documentation In Fields, les archives des villes d’Ypres et de Gand, le service d’archives de la province d’Anvers, les archives de l’évêché de Malines, les Archives de l’État à Eupen et les bibliothèques universitaires de Louvain et de Gand36. La Hoover Institution à Stanford conserve également une grande collection de journaux belges.

Les journaux du front publiés derrière les lignes par des aumôniers, des brancardiers et des dirigeants étudiants sont d’un grand intérêt. Destinés par nature à être lus par les jeunes d’une ville, d’un village, d’un canton ou d’une école, ces journaux constituent une source extrêmement riche pour les historiens locaux. Ces feuilles procurent à leurs lecteurs des informations concernant leur région natale, les promotions des amis et connaissances, les mariages et les décès, des listes d’adresses et de contacts. Si l’intervention croissante des services de la censure belge entraîna la disparition de plusieurs titres au fil du temps, certains d’entre eux continuèrent néanmoins à paraître et furent diffusés clandestinement. Les titres les plus connus sont les suivants: Auvours, Bastogne à L’Yser, De Bilsenaar, Dixmude en omstreken, L’Djambot Borègne, Duffel, Duynenblad, Bree aan den Yzer, Bulletin de guerre des anciens du collège Notre Dame de Tournai, Le Cinacien, Enghien aux Drapeaux, Galmen uit het bisdom Gent, Gazetje van Tielt, Gazetje van Tongerlo, De Gheluwenaar, L’écho de Mouscron, L’écho des Leux ou Paturaches, Halle en Omstreken, Hobooksch Frontblaadje, Ik ben Roeland, Het kanton Haacht onder de wapens, Kerelsblad, Klokke Roeland, Kortrijks Oorlogsblad, De Leeuwenaar, De Leiekerels, De Leiegalm, Limburgs soldatenblaadje voor oorlogstijd, Loven Boven, Mechelen aan ’t front, Ons

36 Des recherches peuvent s’effectuer via les différentes catalogues accessibles sur internet et via http://www.abraham-online.be/ (pour les institutions flamandes). Voir aussi NAUWELAERTS W., Repertorium van de nieuwsbladen bewaard in het Koninklijk Legermuseum, Bruxelles, 1982 et le Overzicht van kranten en tijdschriften op microfilm in de Koninklijke Bibliotheek, Bruxelles, 1998. 38 - Introduction

Leven, Ons Sinjorenblad, Onze Temschenaars, De Payot der taalgrens, Le Pays de Genappe en exil, De Poperingsche Keikop, Revue de Saint-Louis en campagne, ’T Ros Beiaard, Saint-Michel, De Scheldegalm, Sint-Jans- Molenbeek, Sint-Rombouts, Het Soete Waesland, De Stem uit Opwijk, Turnhout en omstreken, Vervi vola, Vive Namur po tot et Willebroek aan ’t front37. Les journaux du front sont dispersés dans de nombreuses bibliothèques et centres de conservation d’archives (Archives de l’État, Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire, Bibliothèque du patrimoine à Anvers, ADVN, Bibliothèque provinciale de la Flandre occidentale, Bibliothèque de l’Université de Louvain et Bibliothèque royale). Quelques exemplaires de journaux du front sont conservés dans des fonds d’archives. Nous les avons à chaque fois mentionnés dans les notices du guide38.

Enfin, signalons aussi les divers journaux clandestins qui furent largement diffusés en Belgique occupée, à savoir : L’âme belge, L’Anti-boche, L’Antiprussien, L’Autre Cloche, Le Belge, La Cravache, L’écho de ce que les journaux censurés n’osent ou ne peuvent pas dire, Le Flambeau, Le Frondeur, La Libre Belgique, Motus, La Paix, Patrie, De Patriot, Presse Revue, Revue hebdomadaire de la presse française, Revue de la presse, Le Vengeur, La Vérité, De Vlaamsche Leeuw, De Vlaamsche Wachter et De Vrije Stem. Un grand nombre de ces journaux clandestins sont conservés à la Bibliothèque des AGR, dans la collection Gram ou dans la collection de documentation de la Commission des Archives de la Guerre. La Bibliothèque royale et le Ceges terminent une campagne de numérisation de la presse clandestine. Cette dernière sera bientôt accessible en ligne.

37 BERTRAND F., La presse francophone de tranchée au front belge, Bruxelles, 1971. BULTHE G., De Vlaamse loopgravenpers tijdens de Eerste Wereldoorlog, Bruxelles, 1971. VERBOUWE A., De Vlaamsche frontblaadjes gedurende den wereldoorlog 1914-1918. Bibliografie en historische nota’s, Anvers, 1923. 38 Voir par exemple les notices sur Staf Vermeire, Lionel Wiener, Hendrik Heyman et les séminaristes-brancardiers brugeois à Auvours. Introduction - 39

BIEN PLUS QU’UN GUIDE … Hormis ce volumineux guide, le projet de recherche a débouché sur de nombreux autres produits. Le projet a été présenté au grand public lors de trois colloques : - A l’occasion du colloque de Craonne, le 10 novembre 2006, Michaël Amara et Pierre-Alain Tallier évoquèrent les « Archives de la guerre »39. - Lors du huitième Congrès de l’Association des Cercles francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique & 55ème Congrès de la Fédération des Cercles d’Histoire et d’Archéologie de Belgique, tenu à Namur du 28 au 31 août 2008, Vanessa D’Hooghe et Pierre-Alain Tallier présentèrent les premiers résultats du projet. - Lors du colloque international ‘Quand les canons se taisent’, organisé par les Archives générales du Royaume et le Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire à l’Ecole militaire royale du 3 au 6 novembre 2008, Pierre-Alain Tallier, Hans Vanden Bosch et Vanessa D’Hooghe firent le point sur l’état d’avancement du Guide des sources de la Première Guerre mondiale.

De nombreux fonds d’archives relatifs à la Première Guerre mondiale n’ayant pas encore été inventoriés lors de la mise en route du guide, les collaborateurs du projet ont fait de leur mieux pour rattraper les arriérés d’inventoriage. Plusieurs inventaires de fonds conservés aux Archives générales du Royaume ont été publiés par leurs soins ou sont sous presse:

- AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l'Intérieur au Havre relatives aux Colonies scolaires belges en France et en Suisse 1914-1919, Bruxelles, 2008. - D’HOOGHE V., Inventaire des Archives du Belgian Relief Committee, de la délégation de Londres de la Commission d’Enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre et du Bureau de propagande et de documentation, Bruxelles (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1940), Bruxelles, (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdagboeken en oorlogsverslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914- 1935), Bruxelles (sous presse).

39 Leur contribution est consultable sur http://www.crid1418.org/espace_scientifique- /guidesources/archives_belges.pdf. 40 - Introduction

- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (1913-1932), Bruxelles (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915-1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916-1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen (1914-1925), Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden in Brussel 1914- 1919,Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Internationaal Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 1914-1920, Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor Politieke Documentatie (1917-1918), Bruxelles (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden 1915-1919, Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Bruxelles (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse, Bruxelles (sous presse) - VANNDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens over haar aan het front gesneuvelde zoon Léon, Bruxelles (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Introduction - 41

Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Bruxelles, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse 1905-1964, Brussel (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens over haar aan het front gesneuvelde zoon Léon 1913-1921, Brussel (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Joseph Ruttiens 1914-1921, Brussel (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de afdeling te Breda van het Hulpcomité voor de Belgische soldaten 1914-1918, Brussel (sous presse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische hulporganisatie ‘The Shilling for soldiers’socks’ in Londen 1915-1918, Brussel (sous presse).

Dans le cadre du nonantième anniversaire de la fin de la guerre une exposition a été organisée aux Archives générales du Royaume. Cette exposition était agrémentée d’un catalogue bilingue : - AMARA M., D'HOOGHE V., ELAUT G., VANDEN BOSCH H., VANDEWEYER L., 1918: de kanonnen zwijgen, opnieuw vrede? Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel van 4 november tot 28 februari 2009, Brussel, 2008. - AMARA M., D'HOOGHE V., ELAUT G., VANDEN BOSCH H., VANDEWEYER L., 1918 : Les canons se taisent : retour à la paix? Catalogue de l'exposition du même nom aux Archives générales du Royaume à Bruxelles (4 novembre 2008 - 28 février 2009), Bruxelles, 2008.

Les collaborateurs du projet ont rédigé le catalogue, procédé à la sélection des pièces et organisé plusieurs visites guidées40.

40 Voir aussi VANDEN BOSCH H. et D’HOOGHE V., “1918. Les canons se taisent : retour à la paix?”, dans Science Connection, 23, octobre 2008, 36-38 / VANDEN BOSCH H. en D’HOOGHE V., “1918. De kanonnen zwijgen: opnieuw vrede? in Science Connection, 23, oktober 2008, 36-38. 42 - Introduction

RETOUR RAPIDE SUR LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE (CADRE DE RÉFÉRENCE)

Ce chapitre a pour but d’esquisser un bref aperçu général sur l’histoire de la Première Guerre mondiale en Belgique. Notre attention s’est principalement portée sur les institutions et les personnes qui ont joué un rôle prépondérant durant cette période et dont des archives ont été conservées.

L’INVASION ALLEMANDE

La ‘Belle Époque’ fut marquée par d’importants progrès économiques et sociaux, mais aussi par la montée des nationalismes et un militarisme croissant. Les grandes puissances européennes s’engagèrent dans une course aux armements effrénée tout en renforçant un système d’alliances qui exacerba les antagonismes entre l’Allemagne, l’Autriche, la Russie, la Grande-Bretagne et la France. Dans ce contexte, l’assassinat de l’archiduc François-Ferdinand, l’héritier du trône d’Autriche-Hongrie, à Sarajevo le 28 juin 1914 suffit à mettre le feu aux poudres et à précipiter l’Europe dans un conflit sans précédent. Des ultimatums furent envoyés de part et d’autre. Dans la foulée, les grandes puissances décrétèrent la mobilisation.

Se croyant protégée par son statut de neutralité, la Belgique nourrit l’espoir d’échapper au conflit. Or, le 2 août 1914, l’Allemagne adressa un ultimatum au gouvernement belge exigeant le passage des soldats allemands à travers son territoire. Unanime, le Conseil des Ministres refusa d’obtempérer. Le 4 août 1914, l’Allemagne viola la neutralité belge, au mépris de ses engagements. Les premiers Uhlans firent leur apparition sur le territoire belge. Conformément au ‘Von Schlieffen-plan’, les armées allemandes espéraient exécuter une manœuvre de contournement rapide, à travers la Belgique, de manière à atteindre Paris dans les plus brefs délais. Une victoire rapide sur la France devait ensuite permettre de concentrer l’effort de guerre en Russie, pays que les généraux allemands pensaient incapable de mobiliser en l’espace de quelques semaines.

Le jour même de l’invasion allemande, au Parlement, le roi Albert tint un discours célèbre dans lequel il appela les Belges à résister et à dépasser les clivages traditionnels qui traversaient le pays (‘union sacrée’). Les parlementaires répondirent avec enthousiasme et votèrent les crédits de guerre. Les jours suivants, quelque 22.000 jeunes volontaires rejoignirent l’armée, qui disposa rapidement d’environ 140.000 hommes.

Introduction - 43

En dépit de la résistance de l’armée belge et du soutien militaire des ‘garants’ français et britanniques, la progression allemande fut rapide. Après la chute des derniers forts de Liège, le 16 août 1914, l’armée, le roi, qui en assumait le commandement supérieur ainsi que le gouvernement se replièrent à Anvers, le « réduit national ». Le 20 août, les Allemands entrèrent dans la capitale avant que les forts de Namur ne chutent à leur tour.

L’invasion se déroula dans un climat de grande violence. Persuadées qu’elles avaient à faire à des francs-tireurs, les troupes allemandes se livrèrent à une série de crimes de guerre. En de nombreux endroits, les populations civiles furent victimes d’incendies criminels, de vols, de déportations ou d’exécutions massives. A Dinant, des massacres coûtèrent la vie à 674 personnes, parmi lesquelles beaucoup de femmes et enfants. A Tamines, 384 habitants furent fusillés. Sous prétexte de représailles contre des ‘francs- tireurs’, des soldats allemands incendièrent Louvain le 25 août et tuèrent des dizaines d’habitants. La bibliothèque universitaire fut dévorée par les flammes. De nombreux autres villes ou villages subirent la ‘furie teutone’ : Visé, Battice, Andenne, Herve, Soumagne, Verviers, Aarschot ou Termonde41.

A la suite de l’invasion allemande, plus d’un million de Belges quittèrent le pays. Beaucoup d’entre eux rentrèrent une fois le front stabilisé mais plusieurs centaines de milliers d’autres se fixèrent aux Pays-Bas, en France ou en Grande-Bretagne pendant toute la durée de la guerre. Pour leur venir en aide, un vaste réseau de comités de secours et d’œuvres de charité vit le jour. Dès 1914, les gouvernements belges, neutres et alliées s’impliquèrent dans l’organisation de comités officiels destinés à superviser l’aide aux réfugiés installés en France, aux Pays-Bas et en Grande-Bretagne42.

41 Commission d'enquête sur les violations des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre. Rapports et documents d'enquête. Brussel/Luik, 8 delen, 1922-1923. Verslag der commissie tot onderzoek van de aan de Duitschers ten laste gelegde gruwelen benoemd door zijner Britsche Majesteitsregering onder het voorzitterschap van Viscount Bryce, s.l. s.d. NIEUWLAND N. en SCHMITZ J., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et Luxembourg, 8 dln., Brussel, 1919-1925. CUVELIER J., L’invasion allemande, La Belgique et la guerre, dl.2, Brussel, 1922. HORNE J. en KRAMER A., German atrocities. A history of denial, New-Haven/Londen, 2001. 42 AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’Exil. Les réfugiés de la Première Guerre mondiale. France, Grande-Bretagne, Pays-Bas, Bruxelles, 2008. BOSSENBROEK M., Vluchten voor de grote oorlog. Belgen in Nederland 1914-1918, Amsterdam, 1988. CALAHAN P., Belgian refugee relief in England during the great war, New York, 1982. DE ROODT E., Oorlogsgasten, Zaltbommel, 2000. 44 - Introduction

Retranchée dans la forteresse d’Anvers, l’armée belge n’en tenta pas moins diverses sorties. Cependant, en dépit du soutien des marins britanniques la situation des forts anversoises devint rapidement intenable. Munie de canons d’un calibre impressionnant, les fameuses ‘dikke bertha’s’, l’artillerie allemande provoqua des dégâts irrémédiables aux forts belges. Consciente de la suprématie allemande, l’armée belge décida de se replier au début d’octobre 1914. Démoralisées et affaiblies, les troupes commencèrent leur retraite misérable vers la côte, un flot continuel de réfugiés dans leur sillage. Plus de 30.000 soldats belges passèrent la frontière des Pays-Bas neutres, où ils furent aussitôt internés. De nombreux autres furent faits prisonniers. De gigantesques provisions militaires tombèrent dans les mains de l’ennemi. Les soldats belges qui avaient réussi à gagner la côte se retranchèrent derrière l’Yser et l’Yperlée. A l’issue de la Bataille de l’Yser, tentative allemande pour anéantir l’armée belge, et de la Première Bataille d’Ypres durant laquelle les militaires britanniques et français arrêtèrent l’attaque, le front se stabilisa. Il s’étendit de la côte belge jusqu’à la frontière suisse et se couvrit de kilomètres de tranchés. Cet enchevêtrement de fils barbelés et de bunkers devint le théâtre de combats qui allaient coûter la vie à des centaines de milliers de soldats43.

DERRIÈRE L’YSER

Fin octobre 1914, les écluses de Nieuport furent ouvertes. Les ‘piottes’ belges se retranchèrent derrière la voie ferrée surélevée Nieuport-Dixmude et firent inonder la plaine jusqu’à la rive de l’Yser. Jusqu’au printemps 1918, les positions belges situées en Flandre occidentale ne bougèrent guère. Réduite à 65.000 hommes, fin 1914, l’armée belge en profita pour reconstituer ses effectifs et ses équipements. Face à une pénurie de munitions, de camions, de bicyclettes, de chevaux, d’uniformes, elle se mit à la recherche du matériel nécessaire. Afin de renouveler le contingent, tous les hommes disponibles situés en territoire inoccupé ou réfugiés furent progressivement appelés à rejoindre les rangs de l’armée. Avec l’arrêté-loi du 21 juillet 1916 promulguant ‘l’appel général au service de la patrie’, tous les hommes belges disponibles âgés de 18 à 40 ans furent appelés sous les drapeaux. Ainsi, en 1918, l’effectif de l’armée put atteindre les 180.000 hommes44.

43 VERBRUGGEN J. et DEDUYTSCHE W., Van Sarajevo tot Versailles, Bruges, 1993. 44 Sur les systèmes de réformes, mutations, promotions ou la remise de décorations, voir: Journal militaire officiel, L’Annuaire militaire (avec un index des noms d’officiers et une mention de leur date de naissance et de leur numéro de matricule (très utile pour rechercher leur dossier personnel)) ou Le Courrier de l’Armée / De Legerbode. Les ordres journaliers de l’Armée belge sont conservés à la bibliothèque du Musée de l’Armée (Ordres journaliers de Introduction - 45

La ‘guerre fraîche et joyeuse’ chantée par les belligérants se mua rapidement en une atroce boucherie, culminant dans les batailles d’Ypres, de la Somme et de Verdun. Malgré l’existence de liens familiaux entre la plupart des dynasties européennes, d’intérêts économiques, des efforts de l’Église ou de la solidarité ouvrière internationale, les Centraux (l’Allemagne, l’Autriche-Hongrie, la Turquie et la Bulgarie) firent face aux Alliés et à leurs associés (la France, la Grande-Bretagne, la Serbie, la Russie, la Belgique, le Japon, l’Italie, la Roumanie, les États-Unis ou la Grèce). Seuls la Suisse, l’Espagne, les Pays- Bas et les pays nordiques échappèrent à la violence de guerre. Même les colonies devinrent le théâtre de violents affrontements.

Dans le secteur belge, le long d’un front d’environ 25 kilomètres allant de Nieuport à Boezinge, la situation resta relativement calme. Le soldat belge fit davantage face à la pluie, au froid, à la maladie, à la faim, à l’ennui, au découragement, à la boue et à la vermine qu’au soldat allemand… La pelle devint rapidement l’outil principal des soldats. Sans cesse, il fallut (re)construire des tranchées, des fortifications, des avant-postes, des passerelles, des routes, des ponts, des voie ferrées et des baraques. A l’arrière du front, on constitua de grandes bases d’armée, des camps d’instruction, des hôpitaux, des magasins ou des usines de munition. Les soldats qui eurent la chance d’être affectés à l’arrière coururent moins de risque que ceux placés en première ligne45.

Sur le front de l’Yser, de jeunes intellectuels flamands s’offusquèrent du mépris dont ils faisaient parfois l’objet. D’autres se révoltèrent contre des traitements injustes imposés par leur hiérarchie militaire. Nombre d’anciens dirigeants étudiants, d’aumôniers ou de brancardiers fondèrent des cercles d’étude, des bibliothèques ou des journaux destinés à encourager l’élévation sociale, morale et religieuse de la jeunesse flamande. Une partie d’entre eux constituèrent le Frontbeweging. Dans leurs fameuses Lettres ouvertes, ils dénoncèrent les injustices en vigueur au sein de l’armée et militèrent en faveur de l’égalité des droits entre Flamands et Francophones. Réprimée par le Ministre de la Guerre de Ceuninck, le Frontbeweging devint rapidement une organisation clandestine. Au fil du temps, les exigences devinrent de plus en plus radicales: unilinguisme de la Flandre, division de l’armée en régiments

l’armée du 26 décembre 1914 au 31 octobre 1919). Ils ont été partiellement publiés dans RADELET Lt., Le livre d’or du peuple belge, 2 vol., (août 1914- janvier 1916), Rouen, 1916. 45 CHATELLE A., L’effort belge en France pendant la Guerre (1914-1918), Paris, 1934. CHATELLE A., Calais pendant la guerre, Paris, 1927. DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog, Louvain, 1996. VANDEWEYER L., De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten, Anvers, 2005. CHRISTENS R. et DE CLERCQ K., Frontleven 14/18, Tielt, 1987. 46 - Introduction flamands et wallons, autonomie administrative pour la Flandre. Bien que prématurées et uniquement appuyées par une minorité, ces idées allaient connaître le destin que l’on sait…46.

Après la chute des forts de Liège, Namur et Anvers, l’armée allemande fit plus de 35.000 prisonniers. Ces prisonniers de guerre furent principalement emprisonnés dans des camps construits à la hâte à Altengrabow, Giessen, Munster, Sennelager, Soltau, Hamelen, Friedrichsfeld et Göttingen. Les conditions de vie y furent souvent mauvaises: logements insalubres, nourriture insuffisante, soins médicaux défaillants, mauvaise hygiène et travail obligatoire. Ces camps furent régulièrement ravagés par des épidémies comme le choléra, la tuberculose et surtout le typhus. A la fin de la guerre, la grippe espagnole y fit des ravages. Au total, ce virus fit entre 10 et 20 millions de victimes à travers toute l’Europe47.

Durant plus de quatre ans, le roi et la reine vécurent dans la villa Maskens à La Panne. Quant au gouvernement, il quitta Ostende pour se fixer à Sainte- Adresse, une station balnéaire située près du Havre48. Vu l’impossibilité de réunir les Chambres, le gouvernement gouverna par arrêtés-lois49. Au nom de

46 VANACKER D., De Frontbeweging: de Vlaamse strijd aan de Ijzer, Koksijde, 2000. 47 Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916, Paris, 1917 ; Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 26 février 1917, Paris, 1917 ; Office central belge pour les prisonniers de guerre. Troisième rapport annuel, présenté à l’assemblée générale du 10 janvier 1918, Bruxelles, 1918 ; Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier rapport septembre 1917- mars 1924, Bruxelles, 1924 ; OTTE K., Lager Soltau, des Kriegsgefangenen- und Internietungslager des ersten Weltkrieges (1914-1921): Geschichte und Geschichten, Soltau, 1999. 48 La composition complète du gouvernement fut la suivante: Affaires étrangères: J. Davignon puis E. Beyens (à partir du 18/01/1916), Ch. de Broqueville (à partir du 4/8/1917), P. Hymans (à partir du 1/1/1918) ; Affaires intérieures: P. Berryer ; Justice: H. Carton de Wiart ; Finances: A. Van De Vyvere ; Agriculture et Travaux publics: G. Helleputte ; Industrie et Travail: A. Hubert ; Arts et Sciences: P. Poullet ; Chemins de Fer, Postes et Télégraphes: P. Segers ; Guerre: Ch. de Broqueville puis de Ceuninck (à partir du 4/8/1917); Colonies: J. Renkin ; Affaires économiques: P. Hymans puis P. Poullet (à aprtir du 1/1/1918). Après la démission de Broqueville, Cooreman reprit le portefeuille des Affaires économiques. 49 Le Moniteur belge parut au Havre. En ce qui concerne le pays inoccupé, on peut également consulter la publication d’après-guerre suivante: Verzameling der besluiten en omzendbrieven uitgegeven door den burgerlijken gouverneur tijdens den oorlog 1914-18 in het gedeelte van West-Vlaanderen dat niet door den vijand overweldigd is geweest / Recueil des arrêtés et circulaires publiés par l’office du gouverneur civil, au cours de la guerre de 1914-18, dans la partie de la Flandre Occidentale qui ne fut pas envahie par l’ennemi, 2 vol., Sint-Andries, s.d. (avec annexe). On retrouve la législation relative au Congo dans le Bulletin officiel du Congo belge / Ambtelijk blad van den Belgische Congo, 1914-1918. Les arrêtés du gouverneur-général Introduction - 47 l’Union Sacrée, les libéraux Goblet d’Alviella et Hymans ainsi que le socialiste Vandervelde furent nommés Ministre d’État. Dès janvier 1916, tous trois intégrèrent le Conseil des Ministres. Ainsi, pour la première fois depuis 1857, notre pays eut un gouvernement de coalition. En août 1917, Vandervelde obtint le portefeuille de l’Intendance et deux mois après, Hymans obtint celui des Affaires économiques. Peu de temps après, abandonna la direction du gouvernement à Gérard Cooreman. De son côté, le roi Albert s’attacha à conserver le commandement des troupes belges. Les tentatives destinées à intégrer l’armée belge ou à la placer sous commandement allié furent repoussées. Cela permit aux soldats belges d’échapper aux grandes offensives meurtrières qui secouèrent le front de l’ouest. Dans le même temps, le roi s’impliqua dans diverses négociations de paix secrètes50.

SOUS LA BOTTE ALLEMANDE

Le 26 août 1914, l’empereur Guillaume II nomma le feld-maréchal Colmar von der Golz Gouverneur-Général. Dans le même temps , Maximilian von Sandt fut nommé Verwaltungschef (chef de l’administration civile). Le Gouverneur-Général fut autorisé à promulguer des arrêtés ayant force de loi51. Au début de décembre 1914, Moritz von Bissing fut nommé Gouverneur- Général. Les Ministères belges des Affaires étrangères, des Colonies et de la Guerre furent supprimés. Celui des Chemins de Fer, de la Marine, des Postes et Télégraphes fut directement placé sous la direction de l’occupant. Les autres ministères continuèrent à fonctionner sous le contrôle de fonctionnaires et des gouverneurs provinciaux se trouvent dans le Bulletin administratif et commercial du Congo, 1914-1918. 50 THIELEMANS M.-R., Albert I: carnets et correspondance de guerre 1914-1918, Paris, 1991. THIELEMANS M.-R., “De Belgische regering in Sainte-Adresse”, Tijdschrift van het Gemeentekrediet, 1989, 31-41. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1983. THIELEMANS M.-R. et VANDEWOUDE E., Le roi Albert au travers de ses lettres inédites, 1882-1916, Bruxelles, 1982. 51 Gesetz- und Verordnungsblatt für die okkupierten Gebiete Belgiens. Wet- en Verordeningsblad voor de bezette streken van België. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour le territoire belge occupé. 5 septembre 1914-28 décembre 1917, Bruxelles, 1914-1917. Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern. Enthält die Gesetze, Verordnungen und Bekanntmachungen. Wet- en verordeningsblad voor Vlaanderen, Bruxelles, 3 janvier 1918- 9 novembre 1918. Gesetz- und Verordungsblatt für Wallonien. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour la Wallonie, Namur, 3 janvier 1918-5 novembre 1918. Les odonnances allemandes ont aussi été publiées dans HUBERICH C. et NICOL-SPEYER A., Deutsche Gesetzgebung für die okkupierte Gebiete Belgiens, La Haye, 1915-1918 et Verwaltungsbericht des Verwaltungschefs bei dem Generalgouverneur in Belgien, Berlin, 1915. 48 - Introduction allemands (Generalreferenten). Les fonctionnaires belges furent contraints de prêter un serment dans lequel ils s’engageaient à ne pas entraver les décisions allemandes. Avant de quitter le territoire national, le gouvernement autorisa la justice belge à continuer ses activités, à condition que les magistrats restent indépendants. Toutefois, les compétences des tribunaux belges furent restreintes par l’instauration de tribunaux de guerre allemands. Toutes les infractions prévues dans le Code pénal militaire allemand (les faits d’espionnage ou des atteintes à l’ordre public notamment) et toute infraction aux arrêtés du Gouverneur-Général ressortirent à ces Okkupationsgerichte.

Les gouverneurs de province furent remplacés par des gouverneurs militaires allemands, eux-mêmes assistés de Zivilgouverneurs. En lieu et place des commissaires d’arrondissement furent nommés des Kreischefs, flanqués de Zivilkommissäre. Les administrations communales et les bourgmestres restèrent en fonction. La plus grande partie de la Belgique fut placée sous contrôle du Gouvernement-Général basé à Bruxelles (Okkupationsgebiet). Le territoire de l’Etappengebiet fut de la compétence directe des commandants militaires allemands52. Ces territoires aux limites mouvantes s’étendirent sur les régions suivantes : la Flandre orientale et occidentale sous le contrôle de la quatrième armée allemande, la région autour de Bruges, sous surveillance de la marine allemande comme Operationsgebiet, une partie du Hainaut qui dépendit des première et sixième armées et une partie du Luxembourg placée sous la compétence de la cinquième armée. Dans les zones d’étape, les Kommandanture furent pratiquement toutes-puissantes53.

La Politische Abteilung54 du Gouvernement-Général s’occupa entre autres de l’exécution de la Flamenpolitik, conçue par le chancelier Theobald von Bethmann-Hollweg. Son objectif était d’arrimer la Belgique à la zone d’influence allemande. Quelle qu’aurait été l’issue de la guerre, une telle politique était censée se révéler avantageuse pour l’Allemagne. Pour arriver à leurs fins, les autorités occupantes décidèrent de miser sur les frustrations

52 Verordnungsblatt für das Etappegebiet der 4e Armee / Verordeningsblad voor het Etappegebied van het vierde leger / Bulletin officiel des arrêtés pour le rayon des étapes de la 4e armée, Gand, 1915-1918. 53 VON KOHLER L., Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete. Bd. 1. Belgien, Stuttgart, 1927. PIRENNE J. et VAUTHIER M., La législation et l’administration allemandes en Belgique, Paris, s.d. ZILCH R., Okkupation und Währung im Ersten Weltkrieg. Die deutsche Besatzungspolitik in Belgien und Russisch-Polen, 1914-1918, Goldbach, 1994. 54 Ce service fut dirigé par le diplomate Oskar von der Lancken-Wackenitz. AMARA M. et ROLAND H., Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der Lancken-Wakenitz. Rapports d’activité 1915-1918, Bruxelles, 2004. VON DER LANCKEN O., Meine dreissig Dienstjahre 1888-1918: Potsdam, Paris-Brussel, Berlin, 1931. Introduction - 49 flamandes. Elles insistèrent notamment sur l’application stricte de la législation linguistique dans l’enseignement. Une autre ancienne exigence du Mouvement flamand fut également rencontrée. Le 22 octobre 1916 vit l’ouverture officielle de la Vlaamse Hogeschool de Gand, bientôt surnommée ‘Université von Bissing’. Les Flamands qui ne virent pas d’inconvénients à une collaboration avec l’occupant pour réaliser leurs aspirations – les activistes – oeuvrèrent à la création d’une Flandre autonome au sein d’une Belgique fédérale ou rêvèrent d’une Flandre indépendante55.

Le 11 février 1917, avec l’appui de l’occupant, fut instauré le Conseil de Flandre. Celui-ci apporta son concours à la séparation administrative, qui entraîna la division des ministères en entités wallonnes et flamandes. Le 22 décembre 1917, il proclama l’indépendance de la Flandre. Pour de nombreux Belges, cette dernière mesure fut considérée comme un acte de trahison. Le 8 février 1918, suite à la plainte d’un groupe d’homme politiques, la Cour d’Appel de Bruxelles donna l’ordre au Procureur-Général de poursuivre les membres du Conseil de Flandre pour ‘atteinte à la sûreté de l’Etat’. Le lendemain, les dirigeants activistes Pieter Tack et August Borms furent arrêtés. Aux yeux du nouveau Gouverneur-Général, Ludwig von Falkenhausen, cette prise de position apparut comme une immixtion de la magistrature sur le terrain politique. Les activistes furent libérés manu militari et les magistrats Lévy-Morelle, Ernst et Carez envoyés en détention à Celle- Schloss. Dans la foulée, 42 autres magistrats du Cour d’Appel de Bruxelles furent suspendus leur fonction. Constatant cette intervention de l’occupant dans le fonctionnement de la justice et cette remise en cause de l’indépendance des juges, la Cour de Cassation décida de suspendre ses travaux le 11 février 1918. Les autres Cours et Tribunaux, ainsi que l’Ordre des Avocats lui emboîtèrent le pas en provoquant ce qu’on appela la « grève de la magistrature belge ». De fait, seuls les Parquets continuèrent à fonctionner.

Cette grève de la justice belge fut applaudie par une grande majorité de la population belge. A l’étranger, elle fut érigée en symbole de la résistance belge à l’occupant. Toutefois, pour maintenir l’ordre et ne pas laisser se développer un dangereux sentiment d’impunité, l’occupant fut contraint d’établir des tribunaux allemands. Les arrêtés du 6 et 7 avril 1918 établirent des tribunaux civils et correctionnels (Kaiserliche Bezirksgerichte de première instance et Obergericht en appel). Le 1er juin 1918, ces Gerichte entamèrent

55 Les archives du Conseil de Flandre, publiées par la Ligue nationale pour l'unité belge. Bruxelles, s.d. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gand, 1991. FAINGNAERT A., Verraad of zelfverdediging?, Kapellen, 1933. RUDIGER A., Flamenpolitik, Bruxelles, s.d. 50 - Introduction leurs activités dans les palais de justice de Bruxelles, Namur, Anvers et Louvain. Ils prononcèrent les sentences au nom de l’Empereur selon la procédure allemande. L’imminence de la fin de la guerre les rendit quasi inopérants56.

Malgré les efforts déployés par le Bureau de propagande du Conseil de Flandre, dirigé par Arthur Faingnaert, la population flamande montra peu de sympathie pour les activistes. Ceux-ci ne purent compter que sur le soutien d’un petit groupe d’idéalistes, d’intellectuels ou d’étudiants. Après-guerre beaucoup d’entre eux furent condamnés (par contumace) par des tribunaux belges. Leur comportement pendant la guerre contribua à jeter le discrédit sur le Mouvement flamand et à renforcer l’incompréhension entre Flamands et francophones.

L’occupation allemande causa de lourds dégâts à l’économie belge. La quasi totalité des matières premières stratégiques et des produits agricoles fut placée sous le contrôle de Zentrales allemandes (pommes de terre, blé, papier, essence, etc.). Une grande partie des usines fermèrent leurs portes, à l’exception de plusieurs mines de charbon qui travaillèrent, en partie, pour l’exportation allemande. D’énormes quantités de machines furent détruites ou démantelées et transportées en Allemagne. Ce net ralentissement de l’activité économique provoqua une explosion du chômage, avec toutes les conséquences sociales que cela comportait. Dès 1915, les Allemands mirent sur pied une grande campagne de recrutement pour encourager les chômeurs belges à aller travailler en Allemagne, dans le but d’y résorber le manque d’ouvriers. Cette opération se solda par des résultats modestes. Aussi, dès octobre 1916, l’occupant commença à déporter massivement les ouvriers dans tout le pays. Plus de 100.000 ouvriers furent déportés en Allemagne ou en France, dans les zones situées à proximité du front. En mars 1917, suite aux protestations internationales, l’empereur Guillaume II donna l’ordre de suspendre les déportations, du moins vers l’Allemagne. Mais, dans les zones d’étape, les réquisitions continuèrent. A cause de leurs conditions de vie et de

56 BONNEVIE V., La défense des Belges devant les tribunaux de guerre allemands, Bruxelles, 1919. PASSELECQ F., La magistrature belge contre le despotisme allemand, Paris, 1918. PASSELECQ F., Le conflit de la magistrature belge et l'administration allemande dans la Belgique occupée, Paris, 1918. TERLINDEN C., Souvenirs de guerre 1914-1918. La magistrature belge sous l'occupation allemande, Bruxelles, 1919. Mélanie Bost (CEGES) travaille actuellement à une thèse de doctorat consacrée à la magistrature belge pendant l’occupation. Introduction - 51 travail, beaucoup de jeunes hommes revinrent au pays en mauvaise santé et gardèrent de lourdes séquelles de cette période57.

En Belgique occupée, la population vécut dans des conditions difficiles. Le Gouverneur-Général von Bissing, son successeur, Ludwig von Falkenhausen et surtout le commandant supérieur de la quatrième A.O.K. dirigèrent le pays d’une main de fer. Pendant quatre ans, un flot continu d’affiches annonçant des interdictions, des amendes et des exécutions furent placardées sur les murs des villes et villages du pays. La population fut perpétuellement confrontée à des réquisitions (bâtiments, chevaux, bétail, charrettes, bicyclettes, arbres, casseroles, poêles, laine de matelas et de coussins,…), des perquisitions, des contrôles effectués par les Meldeämter, des impôts de guerre, des interdictions de sortie, etc. L’augmentation continuelle des prix et du chômage jeta un nombre croissant de Belges dans la misère. Lutter contre le froid et la faim devint le quotidien d’une large frange de la population. La censure exercée par les Allemands sur les journaux et la correspondance priva la population de nouvelles fiables. Le Passierschein (laisser-passer) devint obligatoire pour tout déplacement. Faute d’argent, de nombreuses administrations communales furent contraintes d’imprimer leur propre papier-monnaie58.

Dans son immense majorité, la population belge s’opposa à l’occupant. Le Cardinal Mercier devint une des figures de proue de cette résistance et y gagna un grand prestige. On s’arracha les exemplaires clandestins de sa célèbre lettre pastorale ‘Patriotisme et Endurance’, parue à l’occasion de la Veillée de Noël 1914. Bientôt se constituèrent des réseaux clandestins, témoins des multiples formes de résistance qui se développèrent çà et là. Des groupes bien organisés récoltèrent des informations sur les mouvements des troupes allemandes au profit des états-majors alliés. Ces renseignements étaient recueillis dans les gares et le long des voies ferrées importantes. Des lignes d’évacuation furent mises sur pied pour envoyer subrepticement, via les Pays-Bas neutres, des soldats ou des ouvriers dans les camps de recrutement et usines de munition belges. Des réseaux se spécialisèrent dans la transmission de messages de part et d’autre de la frontière néerlandaise. Dans le but d’empêcher le départ de jeunes hommes vers l’Angleterre ou la France et de stopper la contrebande florissante qui se développait le long de la frontière, celle-ci fut fermée hermétiquement par des fils de fer barbelés

57 PASSELECQ F., Les déportations belges à la lumière des documents allemands, Paris, 1917. PASSELECQ F., Déportation et travail forcé des ouvriers et de la population civile de la Belgique occupée, Paris, 1928. 58 DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam/Anvers, 1997. 52 - Introduction

électrisés. Ce « fil de la mort » (‘dodendraad’) coûta la vie à un grand nombre de patriotes. En Belgique occupée naquit une presse clandestine florissante qui se donna pour objectif de rehausser le moral des populations. Dès 1915, l’occupant pourchassa ceux qui étaient impliqué dans tous ces mouvements. A de nombreuses reprises, les tribunaux militaires allemands se révélèrent particulièrement sévères. Les exécutions de Cavell, Baucq, Petit, Parente, Smeesters etc. provoquèrent un tollé de protestations tant à l’intérieur qu’à l’extérieur du pays. D’autres résistants passèrent la plus grande partie de la guerre dans des prisons en Belgique ou en Allemagne. Certes, la Première Guerre mondiale ne vit pas émerger de mouvements de résistance armés. Pour autant, l’occupation généra une multitude d’autres formes de résistance59.

En raison des réquisitions opérées par les troupes allemandes et du blocus continental imposé par l’Angleterre, la Belgique dut rapidement faire face à des pénuries de vivres. Afin d’assurer le ravitaillement du pays, Ernest Solvay et fondèrent le Comité national de Secours et d’Alimentation (CNSA). En collaboration avec la Commission for Relief in (CRB), fondée par Herbert Hoover, cette organisation de secours parvint à sauvegarder la population belge de la famine. Hoover, futur président des États-Unis, réussit à convaincre les Britanniques d’autoriser le passage de navires chargés de vivres à condition que ceux-ci soient uniquement destinés à la population belge. Au total, le CRB expédia plus de 4,5 millions de tonnes de vivres à destination des populations de Belgique et du Nord de la France. Après l’entrée en guerre des États-Unis, en 1917, une grande partie des missions de la CRB fut reprise par le Comité Hispano-Néerlandais.

En Belgique, les employés du CNSA se chargeaient de la distribution des vivres. Il s’agissait de méticuleusement conserver, remplir, estampiller et délivrer les divers bons et timbres de ravitaillement, les cartes de pommes de terre, de lait, de soupe, de viande et de charbons, les cartes familiales, les cartes de récolte, les formulaires d’assistance ou de revenus et surtout les livrets d’identité. Le CNSA n’offrit pas seulement de l’aide alimentaire, il assista aussi les chômeurs, les réfugiés, les orphelins de guerre et les enfants. Même dans les plus petits villages, un service local composé de volontaires se chargea de la distribution correcte et efficace de toutes les aides. Des comités

59 VAN YPERSELE L. et DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre: l’espionnage en Belgique durant la guerre 1914-18, Bruxelles, 2004. MERSEBOLD- HAUBOLD I., Der Widerstand Kardinal Merciers gegen die deutsche Besetzung Belgiens, Frankfurt, 1982. VANNESTE A., Het eerste ‘Ijzeren gordijn’? De electrische draadversperring aan de Belgisch-Nederlandse grens tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tijdschrift van de Dexia bank, 2000, 39-82. Introduction - 53 de charité internationaux organisèrent des collectes de fonds dans le monde entier. De son côté, le gouvernement belge intervint financièrement pour soutenir toute l’organisation60.

Les centaines de comités de secours actifs en Belgique ou à l’étranger firent preuve d’une énergie infatigable. La ‘Poor little Belgium’, piétinée par les Allemands, suscita une vague internationale de sympathie et de pitié. Par solidarité, des personnalités de tous horizons se lancèrent dans la collecte d’argent, de nourriture ou de vêtements dans le seul but de soulager les besoins élémentaires des réfugiés, soldats, prisonniers de guerre, orphelins de guerre ou invalides belges. Tant en Belgique que dans les pays voisins, la fine fleur de l’aristocratie et de la bourgeoisie – parmi lesquels se trouvaient de nombreuses femmes – tenta de se rendre utile grâce à cette forme d’engagement social. Quatre ans durant, ces œuvres de charité organisèrent une foule de lectures, d’expositions, de concerts ou des fêtes pour collecter des fonds. L’image de la petite Belgique meurtrie servit partout à mobiliser les opinions tout en stigmatisant les crimes des Allemands.

LES CANONS SE TAISENT

Le 28 septembre 1918, le roi prit la tête du ‘Groupe d’armées des Flandres’, formé de troupes belges, françaises et britanniques en vue de l’offensive finale. Le 17 octobre, Bruges fut libéré. Le 11 novembre, les Alliés atteignirent Mons, Ath et Grammont. Le même jour, l’Armistice fut signé dans un wagon, sur les voies de triage du bois de Compiègne (au Nord de la France). Le cessez-le-feu débuta à 11 heures. Le Maréchal Foch dicta ses conditions aux vaincus. La France, la Belgique et le Luxembourg devaient être évacués au plus tard pour le 26 novembre. Un grand nombre d’armes, de locomotives, de wagons, de camions ainsi que la flotte de guerre allemande furent réquisitionnés.

Dès avant l’Armistice, l’Allemagne plongea dans l’anarchie. La république fut proclamée, l’Empereur abdiqua avant de partir en exil aux Pays-Bas. A Bruxelles et Anvers, les troupes allemandes se mutinèrent. Dans la capitale, le pouvoir fut exercé par un Conseil de soldats (un soviet!) créé à la hâte. Des drapeaux rouges furent hissés sur une série de bâtiments officiels. Craignant pour sa vie, le Prince Rupprecht de Bavière demanda asile à l’ambassadeur

60 RANIERI L., Emile Francqui ou l’intelligence créatrice (1863-1935), Paris, 1985. RANIERI L., Dannie Heineman: un destin singulier 1872-1962, Bruxelles, 2005. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Bruxelles, 1920. NASH G., The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988. 54 - Introduction d’Espagne, le Marquis de Villalobar. Dans le même temps, des contacts furent pris avec le gouvernement belge. En accord avec Emile Francqui, une délégation se rendit chez le roi qui séjournait au château de Lophem. Le libéral Janson, le bourgmestre socialiste de Gand Anseele et le consul espagnol Saura informèrent le roi des événements qui se déroulaient dans la capitale. Craignant que les troubles ne se propagent, le souverain appuya la constitution d’un gouvernement d’union nationale sous la direction de Léon Delacroix, composé de 6 catholiques, 3 socialistes et 3 libéraux. Sans attendre, d’importantes réformes politiques furent annoncées61.

Les “Joyeuses Entrées” du roi à Gand, Anvers et Mons donnèrent lieu à d’impressionnantes scènes de liesse populaire. Le 22 novembre 1918, lors de son retour à Bruxelles, le roi prononça un discours célèbre, devant le Parlement. Après un hommage aux soldats belges, français, britanniques et américains qui avaient héroïquement défendu et libéré le pays, le roi annonça une série de réformes politiques: l’octroi du suffrage universel pur et simple (pour les hommes de 21 ans et les veuves de guerre), la levée de la limitation du droit de grève, l’introduction de la journée de travail de 8 heures et la création d’une université flamande, à Gand (promesse qui ne se réalisera pas avant 1930). L’aile conservatrice du parti catholique – qui n’avait pas été consultée et qui se voyait dépouillé de sa majorité parlementaire – stigmatisa ce qu’elle appela le “coup d’État de Lophem”. Dans les faits, ce qui s’était joué à Lophem n’avait rien d’un coup de force. La majorité des représentants politiques était favorable à cette réforme du mode de scrutin depuis longtemps. Reste que l’introduction du suffrage universel pur et simple porta un coup très rude aux élites bourgeoises et francophones qui avaient monopolisé le pouvoir durant tout le long dix-neuvième siècle62.

L’IMMÉDIAT APRÈS-GUERRE

Après l’Armistice, les populations nourrirent une profonde rancœur à l’encontre des collaborateurs, profiteurs de guerre, activistes et autres femmes soupçonnées de s’être compromises avec l’occupant. Les tribunaux militaires

61 VAN BOSSTRAETEN T., Bezet maar beschermd. België en de markies van Villalobar tijdens de Eerste Wereldoorlog, Louvain, 2008. L. Delacroix fut Premier Ministre et responsable des Finances, P. Hymans géra les Affaires étrangères, Ch. de Broqueville fut nommé à l’Intérieur, E. Anseele aux Travaux publics, J. Wauters à l’Industrie, au Travail et au Ravitaillement, A. Harmignie aux Sciences et Arts, E. Vandervelde à la Justice, A. Ruzette à l’Agriculture, J. Renkin aux Chemins de Fer, Postes et Télégraphes, F. Masson à la Guerre, L. Franck aux Colonies et H. Jaspar aux Affaires économiques. 62 HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, Ministre d’état, et les luttes pour le pouvoir, 2 vol., Louvain-la-Neuve, 1991. Introduction - 55 et les Cours d’Assises menèrent des procès à travers tous le pays63. En outre, le gouvernement d’après-guerre dut affronter le défi énorme que constituait la reconstruction du pays. En plus des souffrances physiques et psychologiques, la guerre avait occasionné d’importants dégâts matériels. Dans la région du front, quantité de villes et villages étaient en ruines. Les infrastructures routières, ferroviaires et portuaires avaient été gravement touchées. Par solidarité avec les sinistrés, le gouvernement reconnut un droit aux réparations des dommages de guerre. L’État belge en supporta les frais, en espérant se faire ensuite rembourser par l’Allemagne. Ceux qui avaient été blessés ou qui avaient contracté une maladie suite à un emprisonnement ou à une déportation eurent droit à une pension d’invalidité. Les Tribunaux des dommages de guerre examinèrent chaque cas et se prononcèrent sur le montant des dédommagements ou des pensions. Ces organismes furent submergés de demandes si bien qu’en attente d’un jugement définitif, des avances durent être versées.

Dans la région du front, totalement dévastée entre Nieuport et Ypres, le Fonds du Roi Albert tenta de répondre au manque de logements en mettant des baraquements en bois à disposition de ceux qui n’avaient plus de toit. Peu après le vote de la loi sur les communes adoptées du 8 avril 1919, la reconstruction commença. 242 communes (dont 100 en Flandre occidentale) se firent adopter par l’État, vu leur incapacité à faire face aux frais de la reconstruction. En échange de cette intervention financière, elles furent placées sous l’autorité d’un Haut Commissaire Royal qui possédait des compétences spéciales en matière de reconstruction. L’Office des Régions dévastées était chargé de l’exécution pratique: restauration des bâtiments publics et privés, reconstruction des routes et équipements, démolition des bunkers et déblaiement des ruines64. Malheureusement, la restauration des habitations particulières prit plus de temps à cause d’une législation compliquée et de nombreuses tracasseries administratives.

Afin d’accélérer le rétablissement économique, la Société Nationale de Crédit à l’Industrie fut fondée. Cette organisation parastatale fournit des prêts à bon- marché aux industriels afin de les aider à reconstituer leur appareil de production et/ou à le moderniser. Grâce à leurs bénéfices de guerre, beaucoup d’agriculteurs purent rapidement reprendre l’exploitation de leurs terres.

63 ROUSSEAUX X. et VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La Répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Bruxelles, 2008. 64 MAHAIM E., La Belgique restaurée, Bruxelles, 1926. Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Bruxelles, 1985. 56 - Introduction

L’économie belge se reconstruisit relativement vite, surtout grâce aux mines de charbon et au port d’Anvers, qui sortirent du conflit presque intacts.

La guerre plongea des milliers de famille dans le deuil. L’État souhaita glorifier et commémorer ses héros et ses martyrs, donner un sens à leur sacrifice. Les noms de ceux qui étaient tombés pour la patrie furent gravés sur une multitude de monuments commémoratifs. Les manifestations d’hommage aux victimes allièrent douleur du deuil et célébration de la victoire. Tant la souffrance du combattant que celle du non combattant, à travers l’image du déporté, du fusillé ou de la victime de massacre, bénéficièrent de cette reconnaissance publique.

Les négociations de paix furent conclues par la signature des traités de Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly, Trianon et Sèvres. Le traité qui mit officiellement fin aux hostilités entre les puissances alliées et l’Allemagne fut signé dans la Galerie des glaces, à Versailles, le 28 juin 1919, exactement 5 ans après l’assassinat de Sarajevo. Tout au long de la Conférence de paix, trois hommes occupèrent le devant de la scène : le Premier ministre britannique David Lloyd George, le Premier ministre français Georges Clemenceau et le Président américain Woodrow Wilson. Dans les faits, il ne fut pas question de réconciliation ou d’apaisement ; les vainqueurs dictèrent leurs conditions. La carte du monde s’en trouva profondément modifiée. Les quatre vieux empires européens disparurent. L’Allemagne fut rendue seule responsable de la guerre et dut céder une part importante de son territoire. Elle perdit l’Alsace-Lorraine, rendue à la France ; Eupen, Malmédy, Saint-Vith et Moresnet, cédés à la Belgique (l’exigence belge d’annexer le Luxembourg, la Flandre zélandaise et le Limbourg néerlandais fut rejetée), la plus grande partie de la Posnanie et de la Prusse occidentale alla à la Pologne. En outre, la Rhénanie fut occupée pendant 15 ans (entre autres, par des troupes belges) et en partie démilitarisée. De nouveaux pays émergèrent sur les ruines de l’Empire austro-hongrois : la Hongrie, la Pologne (qui, via le corridor de Dantzig, obtint un accès à la mer baltique), la Yougoslavie et la Tchécoslovaquie. La Russie devint l’Union soviétique et dut reconnaître l’indépendance de la Finlande, de l’Estonie, de la Lettonie et de la Lituanie. Malgré l’attachement du président américain au principe de l’autodétermination des peuples, des minorités ethniques subsistèrent dans de nombreux pays65.

65 MCMILLAN M., Parijs 1919. Zes maanden die de wereld veranderden, Amsterdam, 2005. Introduction - 57

L’Allemagne fut contrainte de prendre à sa charge l’essentiel des dommages de guerre. Ceux-ci devaient être remboursés en partie en nature (bateaux, locomotives, machines, charbon,…), en partie en marks-or. Le problème de la fixation du montant précis de la dette de guerre revint à la Commission des Réparations. Les débats sur cette question s’éternisèrent et empoisonnèrent les relations diplomatiques durant de longues années. En 1923, pour faire pression sur les Allemands, la France et la Belgique occupèrent la région de la Ruhr66. Les conditions de paix et les frustrations qu’elles générèrent constituèrent un terreau idéal au développement d’une idéologie totalitaire qui n’allait pas tarder à replonger le monde dans une nouvelle guerre…

66 DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre Mondiale, Bruxelles, 1997. 58 - Introduction

Inleiding - 59

INLEIDING

HET ONDERZOEKSPROJECT

DOELSTELLING

De belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog zit in de lift. Dagelijks overspoelen ‘oorlogstoeristen’ de Westhoek om de musea, oorlogskerkhoven, monumenten en slagvelden te bezoeken. Talrijke nieuwe boeken over het conflict rollen elk jaar van de pers. Websites en discussiefora over het onderwerp floreren als nooit tevoren. Bovendien zoeken steeds meer en meer (achter)kleinkinderen informatie over het wedervaren van hun voorouder(s) die soldaat, vluchteling, krijgsgevangen of gedeporteerd was/waren tijdens de Grote Oorlog.

De honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog in 2014-2018 zal gepaard gaan met een toevloed van tentoonstellingen, herdenkings- plechtigheden, colloquia, documentaires, films, gelegenheidspublicaties en de nodige mediabelangstelling. Zo stipuleert het nieuwe Vlaamse regeerakkoord van juli 2009 alvast dat de Vlaamse regering ‘initiatieven zal nemen en ondersteunen die inspelen op de eeuwherdenking, specifiek in de frontstreek. Dat wervend project wordt met toerisme als trekker als een hefboom gebruikt in het beleid voor toerisme, cultureel en onroerend erfgoed, wetenschappelijk onderzoek, internationaal beleid, onderwijs en vredeseducatie’. De VRT plant een aantal documentaires en een tiendelige dramaserie over een Vlaamse familie die door de oorlog uiteengerukt wordt. Urbanus en regisseur Frank Van Passel komen binnenkort op de proppen met een nieuwe komedie ‘Altijd tevreden’ die zich afspeelt tijdens de bezetting. In het kader van de aanvraag tot erkenning als UNESCO-werelderfgoed heeft het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed een inventaris opgesteld van alle oorlogsrelicten in de Westhoek zoals monumenten, begraafplaatsen, loopgraven, dug-outs, musea, demarcatiepalen, gedenktekens enz. Deze databank, een ware goudmijn voor oorlogstoeristen en -fanaten, is raadpleegbaar op http://inventaris.vioe.be/woi/relict/zoeken 67. Ook de federale overheid zal uitpakken met een brede waaier aan initiatieven.

67 Geïnteresseerden kunnen ook gebruik maken van de databank op de website http://www.wo1.be/ of BRANTS C. en BRANTS K., Velden van weleer: reisgids naar de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen, 1997. VAN CLEMEN S., Reisgids naar de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 2008. 60 - Inleiding

Een struikelblok voor veel onderzoekers en geïnteresseerden is echter het feit dat het archiefmateriaal over de Grote Oorlog versnipperd is over tal van archiefinstellingen in binnen- en buitenland. De vorser moet vaak een heuse archiefzoektocht ondernemen alvorens zijn opzoekingen daadwerkelijk te kunnen aanvatten. Daarom nam het Algemeen Rijksarchief in de aanloop naar de grootscheepse herdenkingen het initiatief een repertorium uit te geven waarin de talrijke, disparate en (te) weinig bekende archieven over de Eerste Wereldoorlog netjes opgelijst staan. Archivarissen, studenten, onderzoekers en heemkundigen beschikken voortaan over een handig werkinstrument waarin alle relevante archiefbestanden opgesomd worden. We hopen dat ons werk ertoe zal bijdragen wat klaarheid in de chaos te scheppen zodat zij sneller hun weg vinden in het archieflabyrint én dat verschillende bronnen gemakkelijker gecombineerd zullen worden.

Het onderzoeksproject, onder leiding van promotor dr. Pierre-Alain Tallier, diensthoofd van Afdeling Hedendaagse Archieven van het Algemeen Rijksarchief, werd gefinancierd door de Programmatorische Overheidsdienst Wetenschapsbeleid (MO/32/015). Het wetenschappelijk begeleidingscomité werd gevormd door de professoren Laurence van Yperseele (UCL), Serge Jaumain (ULB), Luc De Vos (KUL en Koninklijke Militaire School) en Sophie De Schaepdrijver (Pennsylvania State University). De archief- prospectie en de redactie van het overzicht gebeurden door Hans Vanden Bosch en Michaël Amara die op 1 augustus 2007 benoemd werd als attaché onder mandaat bij het ARA en opgevolgd werd door Vanessa D’Hooghe. Zij begon eind 2008 een academische carrière en gaf de fakkel op haar beurt door aan Cédric Devos.

Op basis van de informatie in het bronnenoverzicht kunnen tal van nieuwe onderzoeksthema’s aangeboord worden. Bepaalde oorlogsaspecten zijn reeds goed onderzocht maar andere aspecten bleven onderbelicht in de Belgische historiografie. Nieuwe onderzoeksvragen kunnen over b.v. het sociaal beleid tijdens de bezetting, de deportaties, de exodus van de vluchtelingen of het dagelijkse leven van de soldaten handelen. Ook over de krijgsgevangenen, de geïnterneerden, de deserteurs en de rol van de oud-strijdersverenigingen blijven nog veel vragen onbeantwoord. Met de huidige ‘Mexicaanse-Griep- hysterie’ in het achterhoofd moeten we ook constateren dat er nog geen degelijke studie bestaat over de Spaanse Griep die in België nochtans meer slachtoffers maakte dan het oorlogsgewoel. De Belgische historiografie over Inleiding - 61 de Eerste Wereldoorlog vertoont nog enkele leemtes in vergelijking met de omliggende landen68.

DE AFBAKENING VAN HET ONDERZOEKSVELD

Teneinde binnen de vooropgestelde termijnen een zo volledig mogelijk archievenoverzicht op te stellen, moest het onderzoeksveld duidelijk afgebakend worden. We konden onmogelijk alle bronnen uit de periode 1914- 1918 oplijsten. We concentreerden ons op archiefbronnen over de geschiedenis van België, zijn kolonies en zijn inwoners. Loutere documentatie werd in principe niet opgenomen. We hanteerden de klassieke definitie van archief als een ‘geheel van archiefbescheiden ontvangen of opgemaakt door één archiefvormer’. Als verzameling beschouwden we ‘documenten die door een instelling, persoon of groep kunstmatig werden bijeengebracht met een bepaald doel’. Museale objecten zoals schilderijen, wapens of memorabilia vielen ook uit de boot. Enkel archieven die berusten in archiefinstellingen of musea en die in principe toegankelijk zijn voor eenieder of die binnenkort geïnventariseerd worden, werden opgenomen in ons overzicht. Het is zeer waarschijnlijk dat er nog archieven uit de periode 1914-1918 berusten op de administraties van een aantal openbare instellingen. Minibestanden en archieven die slechts één (minder belangrijk) item over de oorlog bevatten werden uit plaatsgebrek geweerd. In het algemeen hebben we getracht een ‘redelijke’ selectie door te voeren. De onderzoeker heeft weinig aan oneindige herhalingen van dezelfde archiefreeksen. Het leek ons verstandiger minder bekende archieven in de kijker te plaatsen.

Bij de selectie van de bestanden hebben we ons chronologisch beperkt tot de oorlogsperiode stricto sensu d.w.z. van 28 juni 1914 tot 11 november 1918. Enkel de naoorlogse bestanden en dossiers die rechtstreeks en overduidelijk verband houden met de oorlog zoals dossiers over de vredes- onderhandelingen, de herstelbetalingen of de wederopbouw werden opgenomen69. Sekwesterarchieven waarin enkel documenten uit de jaren 1920 voorkomen, hebben we weggelaten.

68 Vergelijken kan met de volgende recente overzichten: HIGHAM R., Researching World War I: a handbook, Westport, 2003. PROST A. en WINTER J., Penser la grande guerre. Un essai d’historiographie, Parijs, 2004. 69 Over de wederopbouw in de Westhoek zie: www.wederopbouw.be en Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Brugge, 2009. 62 - Inleiding

Geografisch werd het project beperkt tot België, Nederland, Frankrijk70, Duitsland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. De bronnen uit Australië, Nieuw-Zeeland, Canada, Rusland, Oostenrijk, Luxemburg, Spanje71, Zwitserland72 en het Vaticaan73 worden om financiële redenen niet behandeld. Ook wat betreft de keuze van de archiefvormers die opgenomen werden in het overzicht, dienden stevige knopen doorgehakt te worden. Een aantal instellingen zette hun archiefseries gewoon verder tijdens de oorlog. Omdat de oorlogsomstandigheden weinig invloed hadden op hun werking besloten we de archieven van de hypotheekkantoren, de kantoren van registratie en domeinen, de arrondissementscommissariaten, de polders en wateringen, de commissies van openbare onderstand, de burgerlijke godshuizen, de bergen van barmhartigheid, de kerkfabrieken en de notarissen niet op te nemen in ons overzicht.

70 In Frankrijk verschenen vergelijkbare archievenoverzichten van de Archives Départementales du Nord, Archives Départementales des Vosges, Service Historique de la Défense en BDIC. CHABLAT-BEYLOT A. en SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le service historique de la défense relatives à la Première Guerre mondiale, Vincennes, 2008. Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009. Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008. BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre: inventaire des sources de la Première Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterrre, 2010. 71 Zo wordt het archief van de Spaanse gevolmachtigde minister de Villalobar, die voor en achter de schermen een aantal gunsten voor de Belgische bevolking verkreeg o.a. via het Spaans-Nederlands Comité, nog door zijn familie bewaard in de omgeving van Madrid. Koning Alfonso XIII zette zich in om het lot van de krijgsgevangenen te verbeteren. 72 Ter uitzondering wordt het Inlichtingenagentschap voor de Krijgsgevangenen van het Rode Kruis in Genève wel besproken omdat hier veel informatie te rapen valt over de Belgische gevangenen. 73 Via www.vaticana.be krijgen we een eerste zicht op de rijkdom van de archieven van het Vaticaan. Van de Afdeling Buitengewone Kerkelijke Aangelegenheden (de diplomatieke afdeling) staan de regesten online. Hier vinden we de politieke rapporten van de nuntius en rijke informatie over de Duitse gruweldaden, de vele botsingen van kardinaal Mercier en de bisschoppen met de bezetter, de schending van de Belgische neutraliteit, de vredesvoorstellen, de protesten tegen de deportaties, de Vlaamse kwestie, de vernederlandsing van de Gentse universiteit, de Flamenpolitik, de Duitse Soldatenraad in Brussel en de plunderingen door de terugtrekkende Duitse troepen. Daarnaast bestaat er een regestenlijst van de archieven van de Brusselse nuntius die bewaard worden in het Vaticaans archief. Een aantal van deze brieven is op microfilm raadpleegbaar in het KADOC. Een greep uit de aspecten die hierin aan bod komen: de verhuis van de Belgische regering en het diplomatiek korps naar Antwerpen, Oostende en Le Havre, de vele interventies om de vrijlating van bepaalde burgers of militairen te bekomen, de relaties met de Belgische kardinaal en de bisschoppen, de herderlijke brieven van Mercier, de vernieling van de Leuvense bibliotheek en de internationale hulpverlening (VAN ROMPAEY L., België in het Vaticaans archief. Nuntiatuur te Brussel 1903-1916. Regestenlijst, , 1996). Bart De Keyser werkt(e) aan de regestenlijst van de hierop volgende jaren.

Inleiding - 63

Wat de steden en gemeenten betreft, hebben we ervoor geopteerd om enkel de belangrijkste steden aan bod te laten komen. De deelgemeenten lieten we onvermeld. De bewaarde series zijn immers grosso modo in elke gemeente identiek. Bovendien kent de onderzoeker de gemeente- en stadsarchieven reeds als zijn broekzak. De toegevoegde waarde om van alle gemeenten - indertijd waren er 2.633 - een notitie op te maken is nihil. Welke bronnen kan men doorgaans aantreffen in de gemeentearchieven? Ten eerste wijzen we op de klassieke series: de registers van de burgerlijke stand, de notulen en de briefwisseling van het schepencollege en de gemeenteraad, de boekhouding (begrotingen, rekeningen, groot- en kasboeken) en de militieregisters. Een zeer interessante bron is de briefwisseling met de bezetter (militaire bevelhebber, Zivilverwaltung en Zivilkommissar). Ook de aanplakbrieven met verordeningen en bekendmakingen schetsen een goed beeld van de bezetting. Vaak zijn er dossiers bewaard over de opeisingen, de inkwartieringen, de mobilisatie, de Duitse inval en de gruweldaden, de hulp verleend aan vluchtelingen en werklozen, de verwoestingen, de uitgave van noodgeld enz. Gefundenes Fressen voor de lokale historici zijn de lijsten van gesneuvelde soldaten, krijgsgevangenen, vluchtelingen, gewonden, gedeporteerden, gefusilleerden, werklozen enz. Veel dossiers betreffen doorgaans de ravitaillering en de landbouw (vaak verzeilde het archief van het lokale hulp- en voedingscomité tussen het gemeentearchief). Met wat geluk zijn er ook documenten van de lokale politie bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de herdenkingen, de oprichting van oorlogsmonumenten, de uitreiking van decoraties en het (aanslepende) herstel van de oorlogsschade. Vaak beschikt het lokale gemeentearchief over een eigen fotocollectie of zelfs over een beeldbank die te bekijken valt op internet. Soms bleven ook lokale dag- of weekbladen uit de oorlogsperiode bewaard.

De heemkundige kringen bezitten eveneens vaak documentatie over de Eerste Wereldoorlog zoals aanplakbrieven, dagboeken, foto’s of briefwisseling. De lokale onderzoeker kent de weg naar deze verzamelingen reeds goed, getuige de vele artikels en microstudies die elk jaar verschijnen. Omdat de opsomming van deze bronnen ons gigantisch ver zou leiden, hebben we ervoor geopteerd om deze verzamelingen niet op te nemen in ons overzicht. Veel van deze verenigingen bieden op hun website een overzicht van hun documentatie. Via de handige Archiefbank Vlaanderen vinden we er een aantal terug uit het Vlaamse landsgedeelte74. Ook de collecties van privé-

74 www.archiefbank.be. Bij wijze van voorbeeld vermelden we de heemkundige kring Adriaen Ghys (Vosselaar), De Goede Stede (Hamont-Achel), de Heemkundige Kring Malle, Erf en heem (Sint-Katelijne-Waver) en de Geschied- en Heemkundige Kring van Landen. Onder de 64 - Inleiding verzamelaars, hoe rijk een aantal onder hen ook zijn, laten we buiten beschouwing omdat ze doorgaans niet toegankelijk zijn voor derden. Indien dergelijke verzamelingen geschonken werden aan archiefinstellingen of musea hebben we ze wel vermeld. Veel families koesteren de foto’s, brieven of dagboeken van hun voorouders uit de oorlogsperiode als kostbare souvenirs. Misschien moet er in de aanloop naar 2014-2018 maar eens een gecoördineerde campagne gevoerd worden om ook dit erfgoed te redden van de vergetelheid.

Daar de archieven van de verschillende rechtbanken en hoven steeds dezelfde stereotiepe archiefreeksen bevatten, nl. vonnissen en dossiers, opteerden we ervoor om deze te groeperen in één notitie per type rechtbank (Vredegerecht, Werkrechtersraad, Rechtbank van Eerste Aanleg enz.). Combinatie met politie-, parket- en gevangenisarchieven biedt mooie onderzoeksmoge- lijkheden.

We opteerden ervoor om ook een aantal kloosterarchieven op te nemen. Wegens tijdsgebrek konden we slechts die kloosters bezoeken die een eigen archivaris of bibliothecaris in dienst hebben (Averbode, Tongerlo, Affligem, Grimbergen, de Zusters van Liefde in Gent en de Leuvense Jezuïeten75). Het KADOC en het FOKAV doen sinds jaar en dag forse inspanningen om de kloosterarchieven te redden van de teloorgang76. Veel archieven worden op heemkringen die (nog) niet opgenomen zijn in de Archiefbank, organiseerden we zelf een kleine rondvraag via e-mail. De volgende kringen bezitten rijk materiaal over WO I: de Koninklijke Oudheidkundige Kring Land van Waas (658 aanplakbrieven en documenten), de heemkundige kring Erf en Toren (Deerlijk) beheert het gemeentearchief en het archief van Léon Defraeye (briefwisseling, aanplakbrieven, foto’s, diploma’s en doodsprentjes), de Koninklijke Kring voor Heemkunde uit Kontich beheert het rijke archief van aalmoezenier Jozef Van Herck (435 brieven, dagboek (deels uitgegeven), fotoalbum en voorwerpen), het dagboek van Jozef Van Passen (uitgegeven) en allerhande documentatie en fotomateriaal, de heemkundige kring d’EUZIE (Stekene) bewaart aanplakbrieven, foto’s, oorlogsgeld, het dagboek van dr. Léon Van Haelst (gepubliceerd in het tijdschrift) en een fotoalbum van kapitein Henri Vanderstichel, Amalia van Solms (Baarle-Hertog-Nassau) bewaart het dagboek van brancardier Stanislas Segers en van soldaat Fons Versmissen en de nodige brieven en foto’s van lokale soldaten), heemkring Die Swane (Heist-op-den-Berg) bewaart aanplakbrieven, de heemkundige kring Meerhouts Patrimonium beheert de archieven van Alfons Van Clé en van Juul en Louis Grietens en de Koninklijke Heemkundige Kring Essen bewaart de fraaie collectie glasplaten van Frans Bernaards (o.a. over de Dodendraad). Ook de kringen van Tervuren, OLV-Waver en Turnhout beheren oorlogsmateriaal. We bedanken alle vrijwilligers die onze vragen beantwoordden hartelijk. 75 Naar verluidt zouden ook de archieven van de Achelse Kluis, de Antwerpse Kapucijnen en de Leuvense Parkabdij materiaal uit 1914-18 bevatten. 76 SUENENS K., Ad Fontes, Klooster- en abdijarchieven in Vlaanderen en Brussel, Heverlee, 2008. Inleiding - 65 die manier ontsloten en opgenomen in de Archiefbank (Scheutisten, Redemptoristen,…). Tijdens onze bezoeken aan de kloosters en abdijen deden we verrassende ontdekkingen. Vele religieuzen deden immers dienst als brancardier of aalmoezenier aan het front of bij de vluchtelingenkolonies in de buurlanden. Anderen stelden hun klooster open voor vluchtelingen, verzorgden gewonde militairen of sloegen zelf op de vlucht naar het buitenland. Vaak waren deze religieuzen goed opgeleid en hielden ze een dagboek of notities bij. De onderzoeker die de oorlogsgeschiedenis van zijn gemeente schrijft, doet er dus goed aan even aan te kloppen bij de lokale religieuze orde of via de Archiefbank na te kijken of de kloosterarchieven elders bewaard gebleven zijn.

METHODOLOGIE

Onze concrete werkzaamheden begonnen met het doornemen van enkele bestaande gidsen. In het bekende naslagwerk Bronnen voor de studie van het hedendaagse België worden slechts vier bladzijden aan de Eerste Wereldoorlog gewijd. Deze bladzijden zijn geschreven door Dirk Martin en José Gotovitch, twee eminente specialisten… van de Tweede Wereldoorlog77. Dit euvel werd verholpen in de nieuwe editie waarin een aparte bijdrage over de Eerste Wereldoorlog geschreven werd door Pierre-Alain Tallier met de hulp van de projectmedewerkers. In de laatste editie van de bekende Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw schreven Rudi Van Doorslaer en Antoon Vrints een bijdrage over de bronnen met betrekking tot de beide wereldoorlogen. Hier wordt de stand van het onderzoek kort geschetst en vooral tal van (innovatieve) onderzoeksvragen opgeworpen. De bronnenbespreking wordt echter afgehaspeld op drie bladzijden. In feite worden hier slechts de gemeente- en provinciearchieven, het archieffonds van de Commissie voor de Oorlogsarchieven en de bisdomarchieven bondig aangehaald78. In november 2001 organiseerde het Rijksarchief samen met het Koninklijk Legermuseum een internationaal colloquium ‘België en de Eerste Wereldoorlog: Bronnen - stand van het onderzoek’. Bedoeling was een eerste overzicht te schetsen van de beschikbare bronnen en de stand van het onderzoek op te maken. Hoewel dit colloquium een belangrijke stimulans was voor vele onderzoekers en archivarissen zijn de bijdragen in de gepubliceerde

77 VAN DEN EECKHOUT P. en VANTHEMSCHE G., Bronnen voor de studie van het hedendaagse België 19e-20e eeuw, Brussel, 1999 en 2009. (bestaat ook in Franse versie) 78 VAN DOORSLAER R. en VRINTS A., De twee wereldoorlogen, in: ART J. en VANHAUTE E. (red.) Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw, Gent, 2003, 381-405. 66 - Inleiding akten van wisselende kwaliteit. Bovendien is de uniformiteit wat zoek en ontbreken indexen wat het opzoekwerk bemoeilijkt79.

We opteerden ervoor om niet met -trendy- enquêteformulieren te werken, maar elke instelling persoonlijk te bezoeken teneinde een zo groot mogelijke uniformiteit en volledigheid na te streven. Het lijdt echter geen twijfel dat we bestanden over het hoofd gezien hebben. In de eerste fase werden de Rijksarchieven, de zuilarchieven en de stadsarchieven bezocht. Later volgden de andere archiefinstellingen en musea. De onderzoekers doorkruisten het land van Veurne tot Aarlen. Deze boeiende tocht door het Belgische archieflandschap leidde ons naar splinternieuwe leeszalen, maar ook naar stoffige kelders en zolders. Elk bezaten ze onmiskenbaar hun eigen charme. In 2009 werden de buitenlandse archieven behandeld. In Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten konden we wegens tijds- en financiële beperkingen enkel de grootste en meeste bekende archief- instellingen prospecteren. We pretenderen hier dan ook geen volledigheid. Zo werden de talloze archieven van lokale hulpcomités voor Belgische vluchtelingen en andere oorlogsslachtoffers die berusten in de gemeente- archieven achterwege gelaten. Het lag ook niet in onze bedoeling de archieven van elke buitenlandse soldaat die op Belgisch bodem vocht te citeren. De nadruk van dit archievenoverzicht ligt immers op het Belgische verhaal, dat trouwens een aparte plaats inneemt binnen de oorlogservaringen van de West- Europese landen. Daar de grote buitenlandse archiefinstellingen zeer performante zoekrobots op hun website ter beschikking stellen, was het soms onnodig ter plaatse te gaan.

Per archiefvormer werd een korte notitie opgesteld over de documenten i.v.m. de Eerste Wereldoorlog die we aantreffen in dit specifieke archiefbestand. De resultaten worden in het overzicht ingedeeld per archiefvormer en NIET per archiefbewaarplaats daar dit de grootste toegevoegde waarde heeft voor de onderzoeker. Op die manier staan alle verwante archieven gegroepeerd in één hoofdstuk. De inhoudstafel werd onderverdeeld in Belgische publieke archieven (Koningshuis, ministeries, openbare instellingen, rechtbanken, parketten, provincie-, stadsbesturen en ziekenhuizen) en Belgische privé- archieven (politieke partijen, politici, ambtenaren, militairen, intellectuelen, bisdommen, religieuze ordes, religieuzen, universiteiten, bedrijven, vak-

79 TALLIER P.-A. en BOIJEN R. (red.). La Belgique et la Première Guerre mondiale. État des sources - État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001. België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - Stand van het onderzoek. Acta van het colloquium van 8 en 9 november 2001, Brussel, 2002.

Inleiding - 67 bonden en ziekenfondsen, liefdadigheidsorganisaties, oud-strijders- verenigingen, drukkingsgroepen, personen actief in de Vlaamse Beweging, activisten, wallinganten, verzetslui, families en andere particulieren). De (schaarse) bezettingsarchieven en de verzamelingen komen aan bod in een apart hoofdstuk. Vervolgens komen de Duitse, Franse, Amerikaanse, Britse, Nederlandse bronnen aan de beurt. Deze werden min of meer via hetzelfde schema geordend.

Omdat een volledig tweetalige publicatie financieel niet haalbaar bleek, worden de beide landstalen door mekaar gebruikt in dit overzicht. De notities over de Vlaamse archiefinstellingen werden systematisch in het Nederlands geredigeerd door Hans Vanden Bosch. De notities over de Waalse en Brusselse instellingen werden -in perfecte onderlinge samenwerking- door Amara, D’Hooghe en Devos geschreven in het Frans. De inhoudstafel en de inleiding zijn wel in beide landstalen opgesteld. De notities werden afgesloten op 1 juli 2009.

Om de gebruikswaarde te verhogen en thematisch onderzoek te verge- makkelijken, vervolledigen indexen op trefwoord, zaak-, eigen- en plaatsnaam het naslagwerk. Dit archievenoverzicht is eveneens online raadpleegbaar op de website van het Algemeen Rijksarchief (http://arch.arch.be/). Daar full text-opzoekingen over de gehele gids veel sneller en gerichter digitaal gebeuren, hebben we gepoogd deze ‘papieren’ index tot ‘redelijke’ proporties te herleiden.

Ondanks ons streven naar volledigheid is dit bronnenoverzicht slechts een wegwijzer die de onderzoeker verder op weg helpt. Hij/zij zal zelf zoekstrategieën moeten bedenken en het initiatief moeten nemen om de archieven ter plaatse van naderbij te ontdekken. Een goede kennis van de geschiedenis van de oorlogsperiode en de instellingen is daarbij onontbeerlijk. Men zal nog steeds creatief moeten omgaan met de bronnen om zijn onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Teneinde latere edities te vervolledigen, kunnen aanvullingen of opmerkingen steeds gemeld worden aan [email protected]

68 - Inleiding

DE STRUCTUUR VAN DE FICHES

Elke notitie werd opgesteld aan de hand van het onderstaand stramien. Hiervoor baseerden we ons op ISAD(G), een internationale standaard voor de beschrijving van archiefbestanden. Gezien de grote omvang van het onderzoek opteerden we ervoor om de notities zakelijk en bondig te houden. Uitzondering werd gemaakt voor een aantal bestanden waarvan we vonden dat ze wegens hun belang en omvang meer aandacht verdienden. Veel notities zijn onvolledig daar de ISAD(G)-standaard van recente datum is en nog niet overal even goed ingeburgerd is. Veel velden blijven bijgevolg nood- gedwongen leeg omdat er geen informatie kon teruggevonden worden in de bewaarinstelling zelf.

1. De naam van de archiefvormer We opteerden ervoor om de notities te ordenen op de naam van de archiefvormer d.w.z. de persoon, groep of instelling die de archiefbescheiden ontving, opmaakte en bewaarde uit hoofde van zijn/haar activiteiten of in uitvoering van de hem/haar opgedragen taken.

2. De bewaarinstelling De archiefdienst die het archiefbestand of de verzameling momenteel bewaart. De adressen en websites vindt men achteraan in dit boek.

3. De volledige naam van het archiefbestand of van de verzameling Dit is niet noodzakelijk dezelfde naam als onder punt 1. De vorige generatie archivarissen durfde nogal eens meerdere archiefvormers te vermengen in één bestand.

4. De datering van het bestand Hier vermelden we de periode die het gehele bestand bestrijkt.

5. Het aantal strekkende meter Onder dit nummer vermelden we de grootte van het volledige bestand zodat de onderzoeker zich een beeld kan vormen van de omvang.

6. Het statuut Gaat het om privé-archieven of om overheidsarchieven? Dit onderscheid heeft repercussies op de raadpleegbaarheid.

Inleiding - 69

7. De drager De meeste archieven worden op de originele drager bewaard nl. op papier. Een aantal bestanden zijn uit veiligheidsmotieven enkel in digitale vorm of op microfilm te raadplegen.

8. De trefwoorden Om thematische opzoekingen enigszins te vergemakkelijken, wordt een beperkt aantal trefwoorden toegekend. De trefwoorden worden opgenomen in de index achteraan. Bij een aantal grote bestanden die zowat alle mogelijke thema’s betreffen, worden geen trefwoorden vermeld, b.v. de archieven van koning Albert I, kardinaal Mercier of kabinetsleider de Broqueville.

9. De voorwaarden voor raadpleging Hier wordt vermeld of het bestand vrij raadpleegbaar is, of men toestemming moet vragen dan wel een afspraak moet maken.

10. De context De context van de archiefvormer wordt bondig verduidelijkt door een korte biografie of een opsomming van de bevoegdheden van de instelling, teneinde een beter zicht te krijgen op de archiefvorming. Het is niet onze bedoeling hier een verkapte oorlogsencyclopedie te redigeren. We baseerden ons op de informatie die voorkomt in de inventarissen en de bestaande historiografie. In sommige gevallen werd echter weinig of geen informatie over de context teruggevonden.

11. De opsomming van de belangrijkste series en stukken i.v.m. de oorlog Dit is het belangrijkste onderdeel: de onderzoeker komt meer te weten over de inhoud van het archiefbestand. De informatie in dit deel is rechtstreeks afhankelijk van de kwaliteit van de beschrijvingen in de archieftoegang. Soms bezitten de inventarissen weinig diepgang en zijn het veeleer verkapte overdrachtslijsten. In oudere inventarissen lopen de beschrijvingen nogal eens mank. Het is opvallend dat kleine bestanden veel gedetailleerder beschreven zijn dan grote. Dit lijdt tot een zekere scheeftrekking in ons overzicht. Soms zijn de beschrijvingen onvolledig of onjuist (dit is helaas het geval bij het archief van kardinaal Mercier dat van kapitaal belang is voor de oorlogsperiode). Ook de gebruikte terminologie in de inventarissen kan erg variëren. De term ‘dagboek’ dekt bijvoorbeeld vele ladingen. Soms gaat het om een veredelde agenda of om een verslagje van 20 pagina’s over het begin van de oorlog. In andere gevallen betreft het een volwaardig literair document dat als het ware schreeuwt om uitgave. Variante termen zijn trouwens ‘souvenirs’, ‘carnets’, ‘herinneringen’ en ‘memoires’. We wijzen de lezer 70 - Inleiding erop dat het hier gaat om een bronnenoverzicht en niet om een archiefgids. We stippen bijgevolg geen onderzoeksmogelijkheden aan. Dit zou trouwens de nodige subjectiviteit met zich meebrengen. Onderzoeksvragen die de dag van vandaag erg ‘trendy’ ogen, zijn binnen 15 jaar waarschijnlijk hopeloos verouderd. Handig is ook dat de verwante archieven aangeduid worden.

12. De instrumenten ter ontsluiting Het bestaan van een inventaris, een plaatsingslijst of steekkaarten die dienen als toegang wordt hier vermeld. Een aantal bestanden zijn nog niet ontsloten (ze zijn dan ook meestal niet raadpleegbaar). Sommige toegangen zijn terug te vinden op internet. Vooral in het buitenland hebben ze een serieuze voor- sprong op dit vlak.

13. Selectieve bibliografie De voornaamste boeken, catalogi, artikels, gidsen en bronnenuitgaven die de onderzoeker verder op weg kunnen helpen, vindt men hier terug. Indien geen bibliografie werd teruggevonden, viel dit nummer weg.

DE ZOEKTOCHT NAAR VERLOREN ARCHIEVEN Het leek ons nuttig om in deze inleiding ook even stil te staan bij een aantal archiefbestanden waarvan we na onze opzoekingen kunnen besluiten dat ze verloren zijn gegaan, in de eerste plaats om te vermijden dat andere geïnteresseerden hun tijd zouden verdoen met het zoeken naar deze archieven. Hiervoor moeten we even terug in de geschiedenis. Ons verhaal begint met de oprichting van de Commissie voor de Oorlogsarchieven.

In navolging van buitenlandse initiatieven zoals de Bibliothèque et Musée de la guerre, het (Imperial) War Museum, de Kriegssammlung der deutschen Bücherei en het Hoover Institution, richtte de minister van Kunsten en Wetenschappen Harmignie bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 de Commissie voor de Oorlogsarchieven op. Deze Commissie moest instaan voor het verzamelen, inventariseren en bewaren van documenten in verband met de oorlog en de bezetting. Het was echter niet de bedoeling een soort ‘officiële’ geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog te schrijven. De bekende historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter en Hubert Nélis van het Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden treffen we onder andere Joseph Cuvelier (de Algemeen Rijksarchivaris), Dom Berlière, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq (oud-directeur van het Bureau documentaire belge), Alfred De Ridder (directeur-generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken), E. Gräffe (een diplomaat van Duitse afkomst) en Paul Lambotte (directeur van het Ministerie van Kunsten en Wetenschappen) aan. Inleiding - 71

De Commissie installeerde zich op 14 februari 1920 in een woning aan het Dapperheidsplein in Anderlecht, die spoedig uit haar voegen zou barsten. Jules Vannérus werd aangesteld als conservator en Madeleine d’Erp was verantwoordelijk voor de bibliotheek. In elke provincie werd bovendien een lokaal comité opgericht om te assisteren bij de speurtocht naar documenten. Via de pers werd de bevolking op de hoogte gebracht van het initiatief. Er werd een warme oproep gedaan om alle mogelijke boeken, documenten en archieven te schenken. Men wenste een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van het sociale, economische, intellectuele, politieke en administratieve leven in zowel het bezette als het onbezette landsgedeelte. Honderden schenkingen en overdrachten werden nauwkeurig geregistreerd. Dit leidde tot een enorm archieffonds bestaande uit de achtergelaten archieven van de Duitse bezettingsadministratie en Duitse troepen, archieven van Belgische of buitenlandse overheidsdiensten en privé-archieven. Zuiver militaire archieven werden echter overgelaten aan de Historische Dienst van het Leger. Via de aan-winstenlijsten die gepubliceerd werden in het Bulletin de la Commission des archives de la guerre kan men de gestage groei van de archieven en collecties volgen. Bij Koninklijk Besluit van 15 mei 1928 werd de Commissie voor de Oorlogsarchieven met één pennentrek afgeschaft. De volledige verzameling werd overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief, waar ze in de loop der jaren van hot naar her verhuisde, met alle nefaste gevolgen vandien80. Pas de laatste jaren werd een campagne gelanceerd om dit erfgoed te (her)valoriseren.

In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog werden een aantal oorlogs- archieven die absoluut niet in de handen van de vijand mochten vallen naar Groot-Brittannië overgebracht. Begin 1940 werden de archieven van de Commission des Annales des Services Patriotiques, de Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht, de Raad van Vlaanderen, enkele dossiers van Jacques Pirenne i.v.m. de vergoeding van de Belgische gedeporteerden en een aantal dossiers van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen naar het afgelegen landhuis ‘Huntroyde Hall’ in Padiham (Lancashire) overgebracht. Ze werden veilig bewaard door E. Legendré Starkie, een persoonlijke vriend van de Belgische ambassadeur Cartier de Marchienne. Zes jaar later keerden ze naar Brussel terug. Intussen had de Duitse Archivschutz wel quasi alle archieven van Duitse oorsprong in beslag

80 Voor een overzicht van alle archieven van de Commissie zie: État de l’ouverture à la recherche. Archives de la Première Guerre mondiale et fonds associés, Brussel, 2002. 72 - Inleiding genomen en op transport naar München en Potsdam gezet81. Ondanks verwoede zoektochten door rijksarchivaris Etienne Sabbe, uitgevoerd in opdracht van de Dienst voor Economische Recuperatie, weten we tot op de dag van vandaag niets over het lot van deze archieven. Vermoedelijk gingen ze verloren door de geallieerde luchtbombardementen of vielen ze in Russische handen82.

De opsomming van deze Duitse archiefbestanden is helaas erg lang: Finanzabteilung beim General-Gouverneur in Belgien (met documenten over het budget en het personeel83), Militär Bauamt in Brussel (met o.a. akten over de Duitse militaire installaties en de vernieling van Belgische fabrieken), de Passezentrale in Brussel (met 170.000 steekkaarten), het Kriegslazarett in het Paleis der Academiën, Militär General Direktion der Eisenbahn (transport en stations), Pressedelegierte für das Gouvernements-Gericht von Brussel (briefwisseling, rapporten, krantenknipsels, -overzichten en dossiers over de sluikpers van baron de Solemacher), Verwaltungschef Flandern (bestuursdossiers), Kreischef Mechelen (bevelen, contracten, briefwisseling, politiedossiers), Kreischef Nijvel (krijgsgevangenen, gedeporteerden, werklozen, Meldeämter, oorlogsschade, zedencontrole, evacuaties), Kommandanturen van Aalst, Klerken, Gent, Geraardsbergen, Herinnes, Middelkerke, Péruwelz, Puurs, Roeselare, Sint-Niklaas, Zaventem, Zottegem, Torhout, Wetteren, Oostnieuwkerke (pv’s van veroordelingen, paspoorten, legerdagordes, verordeningen, lijsten van gesneuvelden, opeisingen), generaal hoofdkwartier van het 4e leger (stukken van het Oberkommando, het Marinekorps, de III. 39° Infanterie Division en de V.52° Reserve Division). Verder waren er nog archieven van ROHMA (Rohstoff- und Maschinen Verteilungsstelle des Kriegsamtes) (over de plundering van de fabrieken), Maschinengewehr-Scharfschützen-Kommando West (bevelen, gerechtelijke stukken over Duitse soldaten die vervolgd werden wegens diefstal, insubordinatie, desertie enz), Infanteriebataljon Hagen (bevelen en

81 HERREBOUT E., De Duitse Archivschutz in België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Brussel, 1997. Tijdens de paniekerige aftocht in november 1918 lieten de Duitsers een klaarstaand treinstel met bezettingsarchieven staan in het station van Etterbeek (zie verder). 82 SABBE E., Verslagen over zendingen naar Duitsland 1947-1952, Brussel, 1991. Gelukkig hadden onze collega-archivarissen in het interbellum de slechte gewoonte om alle publicaties en affiches uit de archiefbestanden te lichten en te bewaren in de oorlogsbibliotheek of de affichecollectie. Hierdoor beschikt de bibliotheek van het Algemeen Rijksarchief over veel eigentijdse Duitse publicaties. De affichecollectie is vermoedelijk één van de rijkste van het land. 83 Dit was het enige bestand waarvan reeds een inventaris was gepubliceerd: VANNERUS J., Inventaire des archives du département de finances du gouvernement-général de Belgique (1914-1918), Brussel, 1924. Inleiding - 73 dagorders), Krankentransport-Abteilung der 6e. Armee (lijsten van getransporteerde gewonden, dossiers i.v.m. treintransporten en archieven van de Sammelstelle Douai, Dourges, Froyennes, Henin-Liétard, Libercourt, Lille- la-Madeleine, Monchecourt, Ronse, Sancourt en Tourcoing), Zivilkommissar van het Kreis Brussel-Land (dossiers over de wederopbouw, bevoorrading, Zentrales en opeisingen in de dorpen rond Brussel), Deutsche Vermittlungstelle C.N. Brussel die het NHVC controleerde en de Starkstromabteilung beim AOK4 in Tielt (met dossiers over de ongevallen aan de elektrische grensversperring). De grootste geroofde archieven waren afkomstig van het Generaal-Gouvernement in Brussel (dossiers over de Duitse militaire rechtbanken, genadeverzoeken, statistieken van veroordelingen, spionagedossiers afkomstig van de afdeling Justitie, dossiers i.v.m. de controle over de industrie, de grondstoffen en de Duitse sekwesters van de afdeling Handel und Gewerbe, stukken m.b.t. de intendantie (verdeling van kleding, voeding en materiaal), de autoherstelplaatsen, de hoofdgeneesheer, de opleidingskampen in Beverlo en Brasschaat). De andere, kleinere bestanden opsommen zou ons te ver leiden. In totaal werden naar schatting 2.000 portefeuilles geconfisceerd.

Naast de verliezen veroorzaakt door de Tweede Wereldoorlog stelden we tijdens onze zoektocht helaas ook vast dat een aantal belangrijke Belgische archieven verloren gegaan zijn. De Intendantie van het Belgisch leger bezat uitgebreide logistieke basissen met ateliers, magazijnen, bakkerijen, arsenalen en munitiefabrieken in Calais-Gravelinnes-Bourbourg, Le Havre, Oissel, Birmingham, Colnbrook en Birtley. Slechts een miniem deel van de archieven hiervan bleef bewaard. Ook van de Permanente Aankoop- commissies in Parijs (o.l.v. generaal Empain) en New York (Pierre Mali), die instonden voor de legeraankopen, zijn de archieven zoek. Militaire en medische historici kunnen enkel betreuren dat de archieven van de Medische Dienst van het leger bijna volledig verloren gingen evenals de archieven van de veldhospitalen in Cabour (Adinkerke), Hoogstade, De Panne, Vinkem en Beveren-aan-de-IJzer en van de Belgische ziekenhuizen in het buitenland b.v. in Orival, Rouen (‘bon-secours’), Saint-Aubin en de verschillende King Alberts hospitals in Londen. Ook de archieven van het Atelier de mécanothérapie in Rouen, van het Institut des invalides et mutilés de guerre in Sainte-Adresse en van het Institut de reéducation militaire in Port-Villez hadden een nieuw licht kunnen werpen op een aantal vragen. Van de archieven van de Belgische opleidingskampen in Parigné-l’Evêque, Honfleur, Granville, Coutances, Carteret, Barneville, Valognes, La Haye-du-Puits, Fécamp, Dieppe, Eu, Caen, Bayeux, Auvours, Le Mans, Port Bail, Criel-sur- 74 - Inleiding

Mer, Rouen en Octeville ontbreekt eveneens elk spoor84. De archieven van instellingen zoals het Koning Albertfonds en de Commissie voor Nationale Erkentelijkheid moeten als verloren beschouwd worden. We vonden evenmin een spoor van de archieven van de Fédération nationale des anciens combattants, de Fédération nationale des Déportés of de Fédération nationale des prisonniers politiques de la guerre. Wat de Duitse bezettingsarchieven betreft, valt vooral het verlies van de archieven van het Duits Generaal-Gouvernement, de Duitse krijgsraden en de gewone rechtbanken te betreuren. Tenslotte moeten we ook de vernietigingen van archiefbestanddelen van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité, het Hulp- en Voedingscomité van de provincie Brabant en van tal van lokale comités vermelden. Wegens plaatsgebrek in het Algemeen Rijksarchief werd een groot aantal archiefbestanddelen in de jaren 1950-1960 eenvoudig weggegooid door de toenmalige archivarissen...85

COMPLEMENTAIRE BRONNEN Er zijn reeds tal van publicaties en heel wat ‘grijze literatuur’ beschikbaar over de oorlog. We beschikken gelukkig over drie degelijke bibliografieën over de oorlogsperiode86. Naast de bronnen die weergegeven worden in dit overzicht en in de bibliografieën doen we een warme oproep om ook meer gebruik te maken van de eigentijdse pers, die al te vaak over het hoofd wordt gezien door onderzoekers. Wat de dagbladpers betreft beschikken we enkel over het naslagwerk van Marie Leroy: La presse belge en Belgique libre et à l’étranger dat zoals uit de titel blijkt enkel over de Belgische pers achter de IJzer en in het buitenland handelt. Enkel Le XXième Siècle (Frankrijk), L’Indépendance belge (Groot-Brittannië), De Belgische Standaard (De Panne), Ons Vaderland (Frankrijk), Le Socialiste belge/De Belgische Socialist (Nederland) en L’Opinion wallonne (Frankrijk) komen aan bod87. Verder kunnen we nog wijzen op Le Courrier de l’Armée / De Legerbode, La Nation

84 Het zogenaamde Ruslandfonds van het Koninklijk Legermuseum bevat wel fragmenten uit deze bestanden. 85 AMARA M., Inventaire des archives du Comité Nationale de Secours et d’Alimentation, Brussel, 2009. AMARA M., Inventaire des archives du Comité nationale de Secours et d’Alimentation pour le Brabant, Brussel, 2009. 86 LEFEVRE P. en LORETTE J., La Belgique et la Première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, Brussel, 1987. TALLIER P.-A. en SOUPART S., La Belgique et la première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, deel 2, Brussel, 2001. DEGRANDE V., Bibliografie eerste wereldoorlog in West-Vlaanderen, s.l., 2007. Ook de verouderde bibliografieën van Théodore Heyse kunnen nog nuttige diensten bewijzen, vooral voor onderzoekers die het activisme en de rol van koning Albert I of kardinaal Mercier bestuderen. 87 LEROY M., La presse belge en Belgique libre et à l’étranger en 1918, Bijdragen van het ICHG, nr.63, Brussel, 1971. Inleiding - 75 belge, Notre Belgique, Ons Vlaanderen en La Patrie belge die allen in Frankrijk verschenen. In Groot-Brittannië rolden onder andere La Belgique Nouvelle, Le Cri de Londres, La Métropole, De Stem uit België en Tribune Congolaise van de pers. In Nederland verschenen La Belgique, Belgisch Dagblad, Le Courrier de la Meuse, L’Echo d’Anvers, L’Echo belge, Les Nouvelles, De Vlaamsche Stem en Vrij België.

Ook in het bezette landsgedeelte bestond er een bloeiende, maar weliswaar gecensureerde pers. Als voornaamste titels kunnen we Antwerpsche Courant, L’Avenir, Le Belge, La Belgique, Belgischer Kurier, Le Bien Public, Le Bruxellois, Le Courrier belge, L’Echo de Bruxelles, L’Echo de Liège, De Gazet van Brussel, De Gazet van Gent, De Gentenaar, Het Handelsblad, Le Journal de Gand, Le Messager de Bruxelles, De Nieuwe Gazet, La Patrie, Le Quotidien, Het Volk en Vooruit aanhalen. Niet alle dagbladen zijn evenwel volledig bewaard. Deze krantencollecties zitten verspreid over verschillende instellingen zoals de Koninklijke Bibliotheek, het Koninklijk Legermuseum, de erfgoedbibliotheek in Antwerpen, het documentatiecentrum van In Flanders Fields, de stadsarchieven van Ieper en Gent, de archiefdienst van de provincie Antwerpen, het archief van het bisdom Mechelen, Rijksarchief Eupen en de universitaire bibliotheken van Leuven en Gent88. Ook het Hoover Institution in Stanford bewaart een grote collectie Belgische dagbladen.

Ook op basis van de frontblaadjes die achter de linies uitgegeven werden door aalmoezeniers, brancardiers en studentenleiders kan nieuw onderzoek gevoerd worden. Daar de blaadjes vaak bedoeld waren voor de jongens van een bepaald(e) stad, dorp, kanton of school kunnen ook de lokale historici hun hartje ophalen aan deze rijke informatiebron. Vaak worden nieuwtjes uit de geboortestreek, promoties, huwelijken en overlijdens gemeld en is er een adreslijst van bekenden in het leger bijgevoegd. Door de toenemende inmenging van de Belgische censuurdiensten werden vele titels na verloop van tijd stopgezet. Een beperkt aantal werd clandestien verder verspreid. Bekende titels zijn hier Auvours, Bastogne à L’Yser, De Bilsenaar, Dixmude en omstreken, L’Djambot Borègne, Duffel, Duynenblad, Bree aan den Yzer, Bulletin de guerre des anciens du collège Notre Dame de Tournai, Le Cinacien, Enghien aux Drapeaux, Galmen uit het bisdom Gent, Gazetje van Tielt, Gazetje van Tongerlo, De Gheluwenaar, L’écho de Mouscron, L’écho

88 Opzoekingen kunnen gebeuren via de verschillende catalogi op het internet en via via http://www.abraham-online.be/ (voor de Vlaamse instellingen). Zie ook NAUWELAERTS W., Repertorium van de nieuwsbladen bewaard in het Koninklijk Legermuseum, Brussel, 1982 en het Overzicht van kranten en tijdschriften op microfilm in de Koninklijke Bibliotheek, Brussel, 1998. 76 - Inleiding des Leux ou Paturaches, Halle en Omstreken, Hobooksch Frontblaadje, Ik ben Roeland, Het kanton Haacht onder de wapens, Kerelsblad, Klokke Roeland, Kortrijks Oorlogsblad, De Leeuwenaar, De Leiekerels, De Leiegalm, Limburgs soldatenblaadje voor oorlogstijd, Loven Boven, Mechelen aan ’t front, Ons Leven, Ons Sinjorenblad, Onze Temschenaars, De Payot der taalgrens, Le Pays de Genappe en exil, De Poperingsche Keikop, Revue de Saint-Louis en campagne, ’T Ros Beiaard, Saint-Michel, De Scheldegalm, Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Rombouts, Het Soete Waesland, De Stem uit Opwijk, Turnhout en omstreken, Vervi vola, Vive Namur po tot en Willebroek aan ’t front89. De frontblaadjes zitten verspreid over tal van bibliotheken en archiefinstellingen zoals het Rijksarchief, het Koninklijk Legermuseum, de erfgoedbibliotheek in Antwerpen, het ADVN, de Provinciale Bibliotheek West-Vlaanderen, de Leuvense universiteits- bibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek. Frontblaadjes die berusten in specifieke archiefbestanden hebben we steeds expliciet vermeld in ons overzicht90.

Niet te versmaden zijn ook de vele sluikbladen die op ruime schaal verspreid werden in het bezette België. Bekende titels zijn: L’âme belge, L’Anti-boche, L’Antiprussien, L’Autre Cloche, Le Belge, La Cravache, L’écho de ce que les journaux censurés n’osent ou ne peuvent pas dire, Le Flambeau, Le Frondeur, La Libre Belgique, Motus, La Paix, Patrie, De Patriot, Presse Revue, Revue hebdomadaire de la presse française, Revue de la presse, Le Vengeur, La Vérité, De Vlaamsche Leeuw, De Vlaamsche Wachter en De Vrije Stem. De Koninklijke Bibliotheek en het SOMA digitaliseren momenteel een aantal van deze titels zodat ze binnenkort online raadpleegbaar zijn. Andere sluikbladen zijn terug te vinden in de bibliotheek van het Algemeen Rijksarchief, in de verzameling Gram en de verzameling documentatie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven.

89 BERTRAND F., La presse francophone de tranchée au front belge, Brussel, 1971. BULTHÉ G., De Vlaamse loopgravenpers tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 1971. VERBOUWE A., De Vlaamsche frontblaadjes gedurende den wereldoorlog 1914-1918. Bibliografie en historische nota’s, Antwerpen, 1923. 90 Zie b.v. de notities over Vermeire Staf, Wiener Lionel, Heyman Hendrik en de Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours. Inleiding - 77

MEER DAN EEN GIDS… Naast dit volumineus archievenoverzicht leidde het onderzoeksproject ook tot een aantal ‘afgeleide producten’. Het project werd voorgesteld aan het publiek op drie colloquia. Op het colloquium van Craonne op 10 november 2006 hielden dr. Michaël Amara en dr. Pierre-Alain Tallier een lezing over de oorlogsarchieven91. Op het achtste Congrès de l’Association des Cercles francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique & 55ème Congrès de la Fédération des Cercles d’Histoire et d’Archéologie de Belgique, dat plaatsvond in Namen van 28 tot 31 augustus 2008, presenteerden Vanessa D’Hooghe et Pierre-Alain Tallier de eerste resultaten van het project. Op het internationaal colloquium ‘Quand les canons se taisent’, georganiseerd door het Algemeen Rijksarchief en het Koninklijk Legermuseum van 3 tot 6 november 2008 in de Koninklijke Militaire School, maakten Pierre-Alain Tallier, Hans Vanden Bosch en Vanessa D’Hooghe de vorderingen van het project bekend bij het grote publiek.

Geconfronteerd met het feit dat vele oorlogsarchieven nog ongeordend zijn, zetten de projectmedewerkers eveneens hun beste beentje voor om archief- bestanden te ontsluiten voor onderzoek. Tal van nieuwe inventarissen van het Algemeen Rijksarchief werden gepubliceerd of zijn ter perse:

- AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l'Intérieur au Havre relatives aux Colonies scolaires belges en France et en Suisse 1914-1919, Brussel, 2008 - D’HOOGHE V., Inventaire des Archives du Belgian Relief Committee, de la délégation de Londres de la Commission d’Enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre et du Bureau de propagande et de documentation, Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen

91 Hun bijdrage is te lezen op http://www.crid1418.org/espace_scientifique- /guidesources/archives_belges.pdf. 78 - Inleiding in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen (1914-1925), Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden in Brussel 1914- 1919,Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden 1915-1919, Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Internationaal Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 1914-1920, Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009. - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1940), Brussel, (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdagboeken en oorlogsverslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1935), Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (1913-1932), Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor Politieke Documentatie (1917-1918), Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels- Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van de oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse 1905-1964, Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens over haar aan het front gesneuvelde zoon Léon 1913-1921, Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Joseph Ruttiens 1914-1921, Brussel (ter perse). Inleiding - 79

- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de afdeling te Breda van het Hulpcomité voor de Belgische soldaten 1914-1918, Brussel (ter perse). - VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische hulporganisatie ‘The Shilling for soldiers’socks’ in Londen 1915-1918, Brussel (ter perse).

In het kader van de 90-jarige herdenking van het einde van de oorlog werd een tentoonstelling opgezet in de inkomhal van het Algemeen Rijksarchief. Deze tentoonstelling ging gepaard met een catalogus in de beide landstalen. De projectmedewerkers zorgden voor de redactie van deze catalogus en voor de selectie van de stukken. Bovendien werden ook een aantal rondleidingen gegeven92.

- AMARA M., D'HOOGHE V., ELAUT G., VANDEN BOSCH H., VANDEWEYER L., 1918: de kanonnen zwijgen, opnieuw vrede? Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel van 4 november tot 28 februari 2009, Brussel, 2008. - AMARA M., D'HOOGHE V., ELAUT G., VANDEN BOSCH H., VANDEWEYER L., 1918 : Les canons se taisent : retour à la paix? Catalogue de l'exposition du même nom aux Archives générales du Royaume à Bruxelles (4 novembre 2008 - 28 février 2009), Brussel, 2008.

92 De tentoonstelling werd aangekondigd via: VANDEN BOSCH H. et D’HOOGHE V., “1918. Les canons se taisent : retour à la paix?”, in Science Connection, 23, octobre 2008, 36-38 / VANDEN BOSCH H. en D’HOOGHE V., “1918. De kanonnen zwijgen: opnieuw vrede? in Science Connection, 23, oktober 2008, 36-38.

80 - Inleiding

DE OORLOGSGESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT (REFERENTIEKADER)

In dit hoofdstuk schetsen we een algemeen overzicht van de oorlogsperiode. We besteden speciale aandacht aan de instellingen en personen die een belangrijke rol speelden én waarover archiefmateriaal bewaard is gebleven. We pretenderen echter geen volledigheid.

DE DUITSE INVAL

De ‘belle époque’ was een periode van grote economische en sociale vooruitgang met als keerzijde toenemend nationalisme en militarisme. De Europese mogendheden raakten onderling verbonden door een wirwar van verdragen. Geleidelijk ontstond een bewapeningswedloop tussen Duitsland, Groot-Brittannië en Frankrijk. De moord op de Oostenrijkse troonopvolger Frans-Ferdinand op 28 juni 1914 in Sarajevo stak het lont aan het kruitvat. Het was de aanleiding voor een wereldconflict zonder voorgaande. Ultimatums werden over en weer gezonden en de grote mogendheden kondigden de mobilisatie af. Het neutrale België hoopte/verwachtte net als in 1870 buiten het strijdgewoel te kunnen blijven, maar kondigde voor alle zekerheid op 31 juli de mobilisatie van het veldleger af.

Op 2 augustus 1914 stelde Duitsland België een ultimatum met de eis tot vrije doorgang voor de Duitse soldaten op weg naar Frankrijk. De Belgische Ministerraad verwierp het ultimatum echter unaniem. Op 4 augustus 1914 schond Duitsland de Belgische neutraliteit, waarvoor het zich trouwens zelf garant had gesteld in 1839. Duitse Uhlanen trokken het Belgisch grondgebied binnen. Conform het ‘Von Schlieffen-plan’ zouden de Duitse legers een snelle omtrekkende beweging door België maken om op die manier de kanaalhavens en Parijs te bedreigen. De Duitse generaals gingen er immers vanuit dat de Russische mobilisatie veel tijd in beslag zou nemen. Eerst zou men afrekenen met de Franse aartsvijand om daarna de Russen aan te pakken. Snelheid was primordiaal.

Dezelfde vierde augustus hield koning Albert I in het parlement een beroemde rede waarin hij opriep tot hardnekkige tegenstand en vroeg de politieke meningsverschillen op te bergen tot na de oorlog (‘godsvrede-union sacrée’). De parlementsleden stemden enthousiast in en verleenden uitgebreide volmachten aan de regering. Zo’n 22.000 jonge mannen sloten zich in de volgende dagen vrijwillig aan bij het leger, dat in totaal over ongeveer 140.000 manschappen beschikte. Inleiding - 81

Ondanks het moedig verzet van de Belgische strijdmacht en de militaire steun van de trouwe Franse en Britse ‘garanten’ werd het Belgisch grondgebied in recordtempo overrompeld. Na de val van de forten rond Luik op 16 augustus 1914, trokken het leger, de koning die het opperbevel voerde en de regering zich op 18 augustus terug in Antwerpen, het nationaal toevluchtsoord. Op 20 augustus trokken de Duitsers de hoofdstad binnen. In de volgende dagen vielen ook de forten rond Namen.

In hun haast interpreteerden de Duitsers elke vertraging of tegenslag als het werk van saboteurs of sluipschutters. Vanaf de eerste dagen gingen ze bijzonder brutaal tekeer tegen de burgerbevolking. Plunderingen en brandstichtingen domineerden de nieuwsberichten. Op vele plaatsen gingen de Duitsers over tot executies. Bij een slachting in Dinant vielen 674 slachtoffers onder wie veel vrouwen en kinderen. In Tamines werden 384 inwoners neergeschoten. Onder het mom van represailles tegen francs- tireurs plunderden Duitse soldaten op 25 augustus Leuven en vermoordden tientallen inwoners. De eeuwenoude universiteitsbibliotheek ging in de vlammen op. Tal van andere dorpen ondergingen de ‘Teutoonse furie’. Visé, Battice, Andenne, Herve, Soumagne, Aarschot, Dendermonde en Ethe zouden er een droeve reputatie aan overhouden93.

Als gevolg van de brutale Duitse inval in augustus-oktober 1914 sloegen meer dan een miljoen Belgen op de vlucht. Hoewel een groot gedeelte terugkeerde eens het krijgsgewoel zich stabiliseerde langs de IJzer, verbleef een aanzienlijk deel gedurende meer dan vier jaar in Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië. Om hun miserie te verzachten, ontstond een heus raderwerk van hulpcomités en lokale caritatieve instellingen. Na verloop van tijd besloot de regering de hulpverlening aan de Belgische vluchtelingen beter te coördineren door de oprichting van officiële comités voor de vluchtelingen in Frankrijk, Nederland en Groot-Brittannië94.

93 Commission d'enquête sur les violations des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre. Rapports et documents d'enquête. Brussel/Luik, 8 delen, 1922-1923. Verslag der commissie tot onderzoek van de aan de Duitschers ten laste gelegde gruwelen benoemd door zijner Britsche Majesteitsregering onder het voorzitterschap van Viscount Bryce, s.l. z.d. NIEUWLAND N. en SCHMITZ J., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et Luxembourg, 8 dln., Brussel, 1919-1925. CUVELIER J., L’invasion allemande, La Belgique et la guerre, dl.2, Brussel, 1922. HORNE J. en KRAMER A., German atrocities. A history of denial, New-Haven/Londen, 2001. 94 AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’Exil. Les réfugiés de la Première Guerre mondiale. France, Grande-Bretagne, Pays-Bas, Brussel, 2008. BOSSENBROEK M., Vluchten voor de grote oorlog. Belgen in Nederland 1914-1918, Amsterdam, 1988. CALAHAN P., Belgian refugee relief in England during the great war, New York, 1982. DE ROODT E., Oorlogsgasten, Zaltbommel, 2000. 82 - Inleiding

Vanuit de Antwerpse vesting deed het Belgisch leger diverse uitvallen. Ondanks de steun van Britse marinesoldaten was de situatie van de Antwerpse forten onhoudbaar begin oktober. Met behulp van de zogenaamde ‘dikke bertha’s’ (420 mm. houwitsers), schoten de Duitse artilleristen de forten immers aan flarden. De Duitse overmacht was te groot: begin oktober 1914 werd besloten de stad te evacueren. De haveloze manschappen begonnen aan de demoraliserende terugtocht naar de kust met in hun zog een onophoudelijke stroom vluchtelingen. Meer dan 30.000 Belgische soldaten staken de grens met het neutrale Nederland over en werden stante pede geïnterneerd. Tal van anderen werden krijgsgevangen genomen. Enorme legervoorraden vielen in de handen van de vijand. Intussen was de Duitse opmars gestrand aan de Marne-rivier in Frankrijk. De Belgische soldaten verschansten zich achter de IJzer en de Ieperlee. Na afloop van de IJzerslag, de ultieme poging van de Duitsers om het Belgisch leger te verslaan, en de Eerste Slag bij Ieper waar de Britse en Franse militairen de aanval stuitten, zou een stabiel loopgravenfront ontstaan van de Belgische kust tot aan de Zwitserse grens. De combinatie van prikkeldraad, mitrailleursnesten, bunkers en artillerie zorgde ervoor dat elk offensief het leven kostte aan tienduizenden soldaten en letterlijk doodbloedde95.

ACHTER DEN IJZER

Eind oktober 1914 werden in Nieuwpoort de sluizen geopend. De Belgische piotten verschansten zich achter de verhoogde spoorweg Nieuwpoort- Diksmuide en lieten de voorliggende vlakte onder water lopen tot aan de IJzeroever. Tot in de lente van 1918 zouden de Belgische posities in West- Vlaanderen weinig verschuiven. Het Duitse offensief had het effectief van het leger echter uitgedund tot ongeveer 65.000 manschappen. Achter de rustig kabbelende IJzer werd het Belgisch leger opnieuw opgebouwd en uitgerust. Er was een nijpend gebrek aan munitie, machinegeweren, granaten, vracht- wagens, fietsen, paarden, uniformen, enz. De zoektocht naar geschikt materiaal bleef vier jaar lang een grote zorg voor de legerleiding. Om het contingent aan te vullen werden alle beschikbare mannen van 18 tot 25 jaar uit het onbezette gebied en uit Frankrijk, Nederland en Groot-Brittannië onder de wapens geroepen ter verdediging van het laatste lapje vaderland. Het systeem van vrijstellingen en ontslagen werd aangepast aan de noden van het ogenblik (besluitwet van 1 maart 1915). Later kondigde de besluitwet van 21 juli 1916 de ‘algemene oproep tot 's lands dienst af’. Alle Belgische mannen van 18 tot 40 jaar uit het onbezette landsgedeelte én diegenen die

95 VERBRUGGEN J. en DEDUYTSCHE W., Van Sarajevo tot Versailles, Brugge, 1993. Inleiding - 83 naar het buitenland gevlucht waren, werden onder de wapens geroepen. Hierdoor bedroeg het legereffectief in 1918 zo’n 180.000 man96.

Wat zich in de zomer van 1914 aandiende als een ‘frisse, vrolijke oorlog’ mondde uit in een gruwelijke slachtpartij, met de slagen nabij Ieper, de Somme en Verdun als triest dieptepunt. Ondanks de familierelaties tussen de meeste vorstenhuizen, de zakelijke belangen van de multinationals en de internationale arbeiderssolidariteit stonden de Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Turkije en Bulgarije) tegen de Geallieerden en geassocieerden (Frankrijk, Groot-Brittannië, Servië, Rusland, België, Japan, Italië, Roemenië, Verenigde Staten en Griekenland) als dominogevolg van de vooroorlogse verdragen. Enkel Zwitserland, Spanje, Nederland en de Scandinavische landen bleven buiten het oorlogsgewoel. Ook in de kolonies bevochten de partijen mekaar.

In de Belgische loopgravensector, die slechts zo’n 25 kilometer lang was en liep van Nieuwpoort tot Boezinge, bleef het relatief kalm. In plaats van met Duitse tegenstanders werd de Belgische soldaat vooral geconfronteerd met regen, koude, ziekte, honger, dorst, heimwee, verveling, afstomping, moedeloosheid, modder, ongedierte,… De schop werd het voornaamste werktuig van de soldaten. Er moesten immers loopgraven, verschansingen, voorposten, passerellen, wegen, bruggen, spoorlijnen en barakken aangelegd worden. Een groot deel van de soldaten zou nooit één voet in de loopgraven zetten. Achter het front lagen immers grote legerbasissen, opleidingskampen, ziekenhuizen, magazijnen en munitiefabrieken waar vele piotten een veilig baantje hadden97.

Aan het IJzerfront werden de jonge Vlaamse intellectuelen geconfronteerd met de sociale achteruitstelling van de Vlaamse volksjongens. De Vlamingen werden bovendien vaak onrechtvaardig behandeld door de militaire hiërarchie. Daarom richtten een aantal gewezen studentenleiders, aal-

96 Informatie over de vele hervormingen, mutaties, promoties en vereremerkingen vindt men in: Journal militaire officiel, L’Annuaire militaire (met index op de namen van de officieren en vermelding van hun geboortedatum en stamboeknummer (handig om het personeelsdossier op te zoeken)) of Le Courrier de l’armée / De Legerbode. De dagorders van het Belgisch leger berusten in de bibliotheek van het Legermuseum (Ordres journalières de l’armée du 26 décembre 1914 au 31 octobre 1919). Ze werden deels uitgegeven in RADELET, Le livre d’or du peuple belge, 2 dln., (augustus 1914- januari 1916), Rouen, 1916. 97 CHATELLE A., L’effort belge en France pendant la Guerre (1914-1918), Parijs, 1934. CHATELLE A., Calais pendant la guerre, Parijs, 1927. DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog, Leuven, 1996. VANDEWEYER L., De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten, Antwerpen, 2005. CHRISTENS R. en DE CLERCQ K., Frontleven 14/18, Tielt, 1987. 84 - Inleiding moezeniers en brancardiers studiekringen, bibliotheken en frontbladen op in het kader van de sociale, morele en religieuze verheffing van hun volk. Achter het front richtten ze ‘gezonde’ ontspanningsavonden in. Een deel onder hen zou op termijn evolueren tot een Vlaamse pressiegroep: de Frontbeweging. In hun befaamde Open Brieven werden mistoestanden in het leger aangeklaagd en werd geijverd voor gelijke kansen voor Vlamingen en Franstaligen (‘Hier ons bloed, wanneer ons recht?’). Na vervolging door de nieuwe minister van Oorlog de Ceuninck ging de organisatie ondergronds. Hun eisen werden echter steeds radicaler: een ééntalig Vlaanderen, de splitsing van het leger in Vlaamse en Waalse regimenten tot zelfs bestuurlijke autonomie voor Vlaanderen. Hoewel deze ideeën nog prematuur waren en slechts gesteund werden door een kleine minderheid was de autonomie-gedachte wel uit de fles…98.

Bij de verovering van de forten rond Luik, Namen en Antwerpen nam het Duitse leger meer dan 35.000 Belgische manschappen krijgsgevangen. De Belgische gevangenen werden hoofdzakelijk opgevangen in de inderhaast aangelegde kampen van Altengrabow, Giessen, Munster, Sennelager, Soltau, Hamelen, Friedrichsfeld en Göttingen. De levensomstandigheden waren er erg slecht: gammele huisvesting, voedseltekort, geringe medische zorg, slechte hygiëne en vooral zware arbeid. De kampen werden regelmatig geteisterd door epidemieën zoals cholera, tuberculose en vooral vlektyfus waarvan de kiemen verspreid werden door besmette Russische gevangenen. Op het einde van de oorlog teisterde ook de beruchte Spaanse griep de kampen. De pandemie veroorzaakt door dit virulent influenzavirus zou naar schatting 10 à 20 miljoen slachtoffers maken in Europa99.

98 VANACKER D., De Frontbeweging: de Vlaamse strijd aan de Ijzer, Koksijde, 2000. 99 Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916, Parijs, 1917. Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 26 février 1917, Parijs, 1917. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Troisième rapport annuel, présenté à l’assemblée générale du 10 janvier 1918, Brussel, 1918. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier rapport septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924. OTTE K., Lager Soltau, des Kriegsgefangenen- und Internietungslager des ersten Weltkrieges (1914-1921): Geschichte und Geschichten, Soltau, 1999. Inleiding - 85

De koning en de koningin vestigden zich in de villa Maskens in De Panne en verbleven vier jaar dicht bij ‘hun soldaten’. De regering nam van Oostende de wijk naar het pittoreske badplaatsje Sainte-Adresse nabij Le Havre100. Het Parlement kwam niet meer samen zodat de regering bestuurde via besluitwetten101. In het kader van de godsvrede werden de liberalen Goblet d’Alviella, Hymans en de socialist Vandervelde benoemd tot Minister van Staat. Op 18 januari 1916 traden deze drie politici toe tot de Ministerraad (zonder portefeuille). Op die manier had ons land voor het eerst sinds 1857 opnieuw een coalitieregering. In augustus 1917 kreeg Vandervelde de portefeuille van Intendantie en twee maanden later kreeg Hymans de nieuwe portefeuille Economische Zaken. Koning Albert I zou een strikt neutrale koers varen. Hij ijverde er steeds voor dat het bevel over de Belgische troepen in Belgische handen bleef. Alle verzoeken om het Belgisch leger te integreren of onder geallieerde leiding te plaatsen werden categoriek afgewezen. Op die manier bleven de soldaten bloedige offensieven bespaard. Minder bekend is het feit dat de koning een aantal keer betrokken was bij geheime vredesonderhandelingen met de Duitsers. De ministers en de Geallieerden stelden dit niet erg op prijs. Na een conflict met de koning trad de Broqueville af en werd Gerard Cooreman kabinetsleider102.

100 De volledige samenstelling van de regering was als volgt: Buitelandse Zaken: J. Davignon, E. Beyens (vanaf 18/01/1916), Ch. de Broqueville (vanaf 4/8/1917) en P. Hymans (vanaf 1/1/11918); Binnenlandse Zaken: P. Berryer; Justitie: H. Carton de Wiart; Financiën: A. Van De Vyvere; Landbouw en Openbare Werken: G. Helleputte; Nijverheid en Arbeid: A. Hubert; Kunsten en Wetenschappen: P. Poullet; Spoorwegen, Post en Telegrafie: P. Segers; Oorlog: Ch. de Broqueville, de Ceuninck (vanaf 4/8/1917); Koloniën: J. Renkin; Economische Zaken: P. Hymans, P. Poullet (vanaf 1/1/1918). Na het ontslag van de Broqueville nam Cooreman de portefeuille van Economische Zaken over. De rest van de posten bleef ongewijzigd. 101 Het Belgisch Staatsblad verscheen verder in Le Havre, zij het in sterk gereduceerde vorm. Voor het onbezette landsgedeelte kan men daarenboven beroep doen op de volgende naoorlogse publicatie: Verzameling der besluiten en omzendbrieven uitgegeven door den burgerlijken gouverneur tijdens den oorlog 1914-18 in het gedeelte van West-Vlaanderen dat niet door den vijand overweldigd is geweest / Recueil des arrêtés et circulaires publiés par l’office du gouverneur civil, au cours de la guerre de 1914-18, dans la partie de la Flandre Occidentale qui ne fut pas envahie par l’ennemi, 2 dln., Sint-Andries, z.d. (met bijvoegsel). Wetgeving over Congo treft men in het Bulletin officiel du Congo belge / Ambtelijk blad van den Belgische Congo, 1914-1918. Verordeningen van de gouverneur-generaal en de provinciegouverneurs vindt men in het Bulletin administratif et commercial du Congo, 1914- 1918. 102 THIELEMANS M.-R., Albert I: carnets et correspondance de guerre 1914-1918, Parijs, 1991. THIELEMANS M.-R., De Belgische regering in Sainte-Adresse, Tijdschrift van het Gemeentekrediet, 1989, 31-41. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1983. THIELEMANS M.-R. en VANDEWOUDE E., Le roi Albert au travers de ses lettres inédites, 1882-1916, Brussel, 1982. 86 - Inleiding

ONDER DE DUITSE LAARS

Op 26 augustus 1914 benoemde de Duitse keizer veldmaarschalk Colmar von der Golz tot Generaal-Gouverneur en stelde hij Maximilien von Sandt aan als Verwaltungschef (hoofd van het burgerlijk bestuur). De Generaal-Gouverneur kondigde verordeningen af die kracht van wet hadden103. Begin december werd Freiherr Moritz von Bissing aangesteld als Generaal-Gouverneur. De Belgische Ministeries van Buitenlandse Zaken, Koloniën en Oorlog werden afgeschaft. Die van Spoorwegen en Zeevaart, Telefonie en Telegrafie kwamen onder leiding van het Duitse leger. De andere ministeries bleven functioneren onder controle van Duitse ambtenaren (Generalreferenten). De ambtenaren moesten wel een soort eed afleggen en beloven de Duitsers niks in de weg te leggen. Ook het Belgisch gerecht had van de vluchtende regering de opdracht gekregen te blijven functioneren op voorwaarde dat de magistraten onafhankelijk konden werken. Wel werd de bevoegdheid van de rechtbanken beperkt door de instelling van Duitse Krijgsrechtbanken. Alle overtredingen voorzien in het Duits militair Strafwetboek (b.v. verzetsdaden of ordeverstoringen) en alle overtredingen van verordeningen van de Generaal-Gouverneur ressorteerden onder deze militaire Okkupationsgerichte.

De provinciegouverneurs werden vervangen door Duitse militaire gouverneurs die op hun beurt bijgestaan werden door Zivilgouverneurs. In de plaats van de arrondissementscommissarissen traden Kreischefs aan, bijgestaan door Zivilkommissäre. Elke schakel in het Belgisch staatsapparaat kreeg een Duits equivalent, zelfs de stationschef. De gemeentebesturen en burgemeesters bleven in functie. Het grootste gedeelte van België stond onder het gezag van het Generaal-Gouvernement in Brussel (Okkupationsgebiet). Het zogenaamde Etappengebiet stond onder de directe bevoegdheid van de Duitse militaire bevelhebbers104. Hoewel de precieze grenzen voortdurend

103 Gesetz- und Verordnungsblat für die okkupierten Gebiete Belgiens. Wet- en Verordeningsblad voor de bezette streken van België. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour le territoire belge occupé. 5 september 1914-28 december 1917, Brussel, 1914-1917 (met bijblad). Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern. Enthält die Gesetze, Verordnungen und Bekanntmachungen. Wet- en verordeningsblad voor Vlaanderen, Brussel, 3 januari 1918- 9 november 1918. Gesetz- und Verordungsblatt für Wallonien. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour la Wallonie, Namen, 3 januari 1918-5 november 1918. De Duitse verordeningen werden eveneens gepubliceerd in HUBERICH C. en NICOL-SPEYER A., Deutsche Gesetzgebung für die okkupierte Gebiete Belgiens, Den Haag, 1915-1918. Verwaltungsbericht des Verwaltungschefs bei dem Generalgouverneur in Belgien, Berlijn, 1915. 104 Verordnungsblatt für das Etappegebiet der 4e Armee / Verordeningsblad voor het Etappegebied van het vierde leger / Bulletin officiel des arrêtés pour le rayon des étapes de la 4e armée, Gent, 1915-1918 (met bijblad). Inleiding - 87 wijzigden, ressorteerden Oost- en West-Vlaanderen ruwweg onder het Duitse vierde leger. De streek rond Brugge stond als Operationsgebiet echter onder toezicht van de Duitse marine. Een deel van Henegouwen viel onder de bevoegdheid van het eerste en zesde leger en een deel van Luxemburg ressorteerde onder het vijfde leger. In de Etappenzones waren de Kommandanture quasi almachtig105.

De Politische Abteilung106 van het Generaal-Gouvernement hield zich onder andere bezig met de uitvoering van de door kanselier Theobald von Bethmann-Hollweg uitgewerkte Belgien- en Flamenpolitik. Bedoeling was België meer aansluiting te laten vinden bij de Duitse invloedssfeer in plaats van bij de Franse. Ongeacht de uitkomst van de oorlog zou dit voordelig zijn voor Duitsland. Men dacht - terecht - dat vooral de Vlamingen voor die zaak gewonnen konden worden. Daarom hamerde de Duitse overheid op de strikte toepassing van de taalwetgeving in het onderwijs. Ook een andere, aloude eis van de Vlaamse Beweging werd verwezenlijkt. Op 22 oktober 1916 werd de Vlaamse Hogeschool, die algauw met het koosnaampje ‘von Bissing- universiteit’ werd bedacht, officieel geopend in Gent. De zogenaamde ‘activisten’, die geen graten zagen in samenwerking met de Duitse bezetter om hun radicale, Vlaamse eisen te realiseren, streefden naar een autonoom Vlaanderen in een federaal België of zelfs naar een zelfstandig Vlaanderen 107.

Op 4 februari 1917 werd met instemming van de bezetter de Raad van Vlaanderen opgericht. Dit was een soort raadgevend parlement dat op 21 maart de bestuurlijke scheiding, waardoor de ministeries opgesplitst werden, en op 22 december de zelfstandigheid van Vlaanderen uitriep. Dit laatste was een brug te ver voor vele Belgen. Na klacht van een aantal (voormalige) politici gaf het Brusselse Hof van Beroep op 8 februari 1918 aan de Procureur-Generaal de opdracht de leden van de Raad van Vlaanderen te vervolgen wegens ‘aanslag op de veiligheid van de staat’. De volgende morgen werden de activistische leiders Pieter Tack en August Borms

105 VON KOHLER L., Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete. Bd. 1. Belgien, Stuttgart, 1927. PIRENNE J. en VAUTHIER M., La législation et l’administration allemandes en Belgique, Parijs, z.d. ZILCH R., Okkupation und Währung im Ersten Weltkrieg. Die deutsche Besatzungspolitik in Belgien und Russisch-Polen, 1914-1918, Goldbach, 1994. 106 Deze afdeling werd geleid door de voormalige diplomaat Oskar von der Lancken- Wackenitz. AMARA M. en ROLAND H., Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der Lancken-Wakenitz. Rapports d’activité 1915-1918, Brussel, 2004. VON DER LANCKEN O., Meine dreissig Dienstjahre 1888-1918: Potsdam, Paris-Brussel, Berlijn, 1931. 107 Les archives du Conseil de Flandre, publiées par la Ligue nationale pour l'unité belge. Brussel, z.d. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1991. FAINGNAERT A., Verraad of zelfverdediging? Kapellen, 1933. RUDIGER A., Flamenpolitik, Brussel, z.d. 88 - Inleiding aangehouden. In de ogen van de nieuwe Generaal-Gouverneur Ludwig von Falkenhausen waagde de magistratuur zich hiermee in politiek vaarwater. De gearresteerden werden manu militari in vrijheid gesteld en de kamer- voorzitters Lévy-Morelle, Ernst en Carez van het Hof van Beroep werden als vergelding opgesloten in Celle-Schloss. De 42 andere magistraten van het Brusselse Beroepshof werd verboden hun functie nog langer uit te oefenen. Omdat het door deze flagrante inmenging in de werking van het gerecht duidelijk was dat de magistratuur niet langer onafhankelijk kon werken, besliste het Hof van Cassatie op 11 februari 1918 zijn zittingen op te schorten. In de volgende dagen en weken volgden alle andere Hoven en Rechtbanken én de Orde der Advocaten het voorbeeld. De Parketten bleven wel functioneren.

De staking van de Belgische justitie had een enorme weerklank op de publieke opinie en werd ook in het buitenland bejubeld. Om de orde te handhaven en het land niet onder te dompelen in een sfeer van straffeloosheid, was de bezetter nu wel verplicht eigen Duitse rechtbanken op te richten. Door de verordeningen van 6 en 7 april 1918 werden correctionele en burgerlijke rechtbanken (Kaiserliche Bezirksgerichte in eerste aanleg en Obergericht in beroep) opgericht. Deze rechtbanken spraken recht in naam van de Duitse Keizer volgens de Duitse procedure. Op 1 juni 1918 begonnen deze Gerichte hun werkzaamheden in de verlaten gerechtsgebouwen van Brussel, Namen, Antwerpen en Leuven. Gelukkig was de oorlog spoedig afgelopen, zodat deze rechtbanken weinig kwaads konden aanrichten108.

Ondanks het ijverige propagandacomité onder leiding van Arthur Faingnaert, bracht de bevolking weinig begrip op voor de activisten. Ze konden slechts rekenen op de aanhang van een kleine groep idealisten, wereld-vreemde intellectuelen en enthousiaste college- en universiteitsstudenten. Na de oorlog werden vele (gevluchte) activisten (bij verstek) veroordeeld door de Belgische rechtbanken. Door hun optreden tijdens de oorlog raakte de Vlaamse Beweging wel in diskrediet. Mede door de Flamenpolitik van de bezetter was de kloof tussen Vlamingen en Walen na de oorlog merkbaar vergroot.

108 BONNEVIE V., La défense des belges devant les tribunaux de guerre allemands, Brussel, 1919. PASSELECQ F., La magistrature belge contre le despotisme allemand, Parijs, 1918. PASSELECQ F., Le conflit de la magistrature belge et l'administration allemande dans la Belgique occupée, Parijs, 1918. TERLINDEN C., Souvenirs de guerre 1914-1918. La magistrature belge sous l'occupation allemande, Brussel, 1919. Mélanie Bost (SOMA) werkt aan een doctoraat over de magistratuur tijdens de bezetting. Inleiding - 89

België werd een wingewest voor het Duitse leger en moest opdraaien voor de bezettingskosten. De gehele Belgische industrie en quasi alle strategische grondstoffen en landbouwproducten werden onder toezicht geplaatst van vermaledijde Duitse Zentrales (aardappelen, tarwe, bier, papier, benzine, enz.) met uitzondering van de steenkoolnijverheid die deels voor Duitse export werkte. Op die manier werd de vrijemarkteconomie buiten werking gesteld. Een deel van het machinepark werd ontmanteld en naar Duitsland verzonden. Andere machines werden verschroot. Dit alles leidde tot een enorme werkloosheid met alle bijhorende sociale gevolgen. Om het tekort aan arbeidskrachten in Duitsland op te vangen, werd reeds in 1915 een grote wervingsactie op het getouw gezet om Belgische werklozen aan te moedigen in Duitsland te gaan werken. Deze operatie had maar matig succes. Daarom begon de bezetter in oktober 1916 - quasi willekeurig - arbeiders naar Duitsland te deporteren. Meer dan 100.000 arbeiders werden op die manier naar Duitsland of naar de frontzone in Frankrijk gedeporteerd. Na aanhoudend internationaal protest gaf keizer Wilhelm II in maart 1917 het bevel de deportaties op te schorten, tenminste in de richting van Duitsland. In het Etappegebied gingen de opeisingen gewoon door. De gezondheid van vele teruggekeerde jongemannen was echter gebroken door de slechte arbeids- omstandigheden en dito behandeling109.

De bevolking in het bezette landsgedeelte leefde vier jaren in benarde omstandigheden. Generaal-Gouverneur von Bissing, zijn opvolger Ludwig von Falkenhausen en vooral de opperbevelhebber van het 4. A.O.K. regeerden met ijzeren hand. Vier jaar lang zou een onophoudelijke stroom aanplakbrieven met verordeningen, verboden, boetes en mededelingen het doen en laten van de inwoners beperken. De bevolking werd in toenemende mate geconfronteerd met opeisingen (paarden, vee, karren, fietsen, bomen, tot zelfs koperen kookpotten en pannen, wol van matrassen en kussens,…), inkwartieringen van Duitse militairen, huiszoekingen, controles door de Meldeämter, oorlogsbelastingen, uitgangsverboden, enz. Door inflatie, woekerprijzen en stijgende werkloosheid was een groot deel van de bevolking afhankelijk van voedselhulp. De koude en de eentonigheid bleken moeilijker te bestrijden. Door de Duitse censuur van dagbladen en briefwisseling werd betrouwbaar nieuws schaars. Voor elke verplaatsing naar een andere

109 PASSELECQ F., Les déportations belges à la lumière des documents allemands, Parijs, 1917. PASSELECQ F., Déportation et travail forcé des ouvriers et de la population civile de la Belgique occupée, Parijs, 1928. 90 - Inleiding gemeente moest een Passierschein aangevraagd worden. Bij gebrek aan geld lieten zowat alle gemeentebesturen eigen ‘noodgeld’ drukken110.

De Belgische bevolking verzette zich - quasi algemeen - passief tegen de bezetter. Kardinaal Mercier werd het boegbeeld van dit ‘hardnekkig verzet’ en verwierf een enorm prestige. Zowat elk huisgezin bezat een clandestien exemplaar van zijn befaamde herderlijke brief ‘Vaderlandsliefde en standvastigheid’ uitgebracht ter gelegenheid van kerstavond 1914. Spoedig ontstonden ook netwerken die actief deelnamen aan het verzet. Goed georganiseerde groepen verzamelden informatie over de Duitse troepen- bewegingen ten behoeve van de generale staven van de geallieerden. Deze inlichtingen werden vergaard in de stations en langs belangrijke spoorlijnen. Om soldaten en arbeiders via het neutrale Nederland naar de Belgische opleidingskampen en munitiefabrieken te smokkelen, werden ontsnappings- lijnen opgezet. Ook met economische spionage en het doorgeven van boodschappen over de Nederlandse grens maakte het verzet zich verdienstelijk. Precies om te beletten dat jongemannen via Nederland het Belgisch leger vervoegden én omdat de bloeiende smokkel een doorn in het oog van de bezetter was, werd de Nederlandse grens in 1915 hermetisch afgesloten met een dubbele draadversperring die onder hoogspanning stond. Deze ‘dodendraad’ heeft zijn trieste bijnaam helaas niet gestolen. In het binnenland ontstond een bloeiende sluikpers die het moreel van de publieke opinie hoog hield. De verzetslui werden echter hardnekkig opgejaagd door de bezetter. Indien ze gesnapt werden, spraken de Duitse militaire rechtbanken strenge straffen uit. De terechtstellingen van Cavell, Baucq, Petit, Parente, Smeesters enz. wekten een golf van (inter)nationale verontwaardiging op. Andere spionnen brachten het grootste deel van de oorlog door in Belgische en Duitse gevangenissen. Van enig georganiseerd gewapend verzet werden geen bewijzen teruggevonden111.

Door de massale Duitse opeisingen en de Britse continentale blokkade kampte België spoedig met een voedseltekort. Om de bevoorrading van het land te verzekeren, stichtten Ernest Solvay en Emile Francqui het Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC). In samenwerking met de door Herbert Hoover opgerichte Commission for Relief in Belgium (CRB) behoedde deze

110 DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Amsterdam/Antwerpen, 1997. 111 VAN YPERSELE L. en DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre: l’espionnage en Belgique durant la guerre 1914-18, Brussel, 2004. MERSEBOLD-HAUBOLD I., Der Widerstand Kardinal Merciers gegen die deutsche Besetzung Belgiens, Frankfurt, 1982. VANNESTE A., Het eerste ‘Ijzeren gordijn’? De electrische draadversperring aan de Belgisch- Nederlandse grens tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tijdschrift van de Dexia bank, 2000, 39-82. Inleiding - 91 hulporganisatie de Belgische bevolking van de hongersnood. De energieke Hoover, die later president van de Verenigde Staten zou worden, wist de Britten ervan te overtuigen om schepen met door de CRB gekocht voedsel door te laten op voorwaarde dat de voedingswaren uitsluitend voor de Belgische bevolking bestemd waren. De CRB verscheepte in totaal meer dan 4,5 miljoen ton voedingswaren naar België. De Belgische huisvrouwen hadden ondertussen hun handen vol met het beheer van de administratieve kant van de voedseldistributie. De vele zegels en bonnen, de aardappelen-, melk-, soep-, vlees- en kolenkaart, de gezinskaart, de oogstkaart, het onderstandsblad, het inkomstenformulier en vooral het eenzelvigheidsboekje moesten zorgvuldig bijgehouden, ingevuld, afgestempeld of afgegeven worden, zoniet kwam er weinig of geen eten op tafel. Na de intrede van de Verenigde Staten in de oorlog in 1917 werd de rol van de CRB deels overgenomen door het Spaans-Nederlands Comité. Het NHVC verleende niet alleen voedselhulp maar hielp ook werklozen, vluchtelingen, oorlogswezen en kinderen. Tot in het kleinste dorpje stond een lokale afdeling, bestaande uit vrijwilligers, in voor de correcte en efficiënte verdeling van de steun. De broodnodige financiële steun werd ingezameld door internationale liefdadigheidscomités. De Belgische regering in Le Havre paste de tekorten bij. Op de achtergrond speelden ook politieke motieven een rol112.

De honderden hulpcomités die opgericht werden in binnen- en buitenland om de Belgische oorlogsslachtoffers bij te staan legden een onvermoeibare ijver aan de dag. Het door de Duitsers onder de voet gelopen ‘Poor little Belgium’ wekte een internationale golf van sympathie en medelijden op. Uit solidariteit en/of christelijke naastenliefde richtten tal van voorname personaliteiten liefdadigheidsorganisaties op om geld, voedsel en kleding in te zamelen om de ergste nood te lenigen van de Belgische vluchtelingen, burgers, soldaten, krijgsgevangenen, oorlogswezen en invaliden. Zowel in België als in de buurlanden zou de fine fleur van de adel en burgerij zich vier jaar lang verdienstelijk maken met deze vorm van sociaal dienstbetoon. Te vermelden is eveneens dat het initiatief vaak genomen werd door vrouwen. De elite zou vier jaar allerhande ‘fundraising activities’ zoals lezingen, tentoonstellingen, concerten en mondaine feesten op het getouw zetten om geld in te zamelen. Via de internationale pers werd de publieke opinie regelmatig bewerkt om steun los te krijgen voor het ‘verkrachte België’.

112 RANIERI L., Emile Francqui ou l’intelligence créatrice (1863-1935), Parijs, 1985. RANIERI L., Dannie Heineman: un destin singulier 1872-1962, Brussel, 2005. HENRY A., L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920. NASH G., The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988. 92 - Inleiding

DE KANONNEN ZWIJGEN

Na de Amerikaanse oorlogsverklaring aan Duitsland keerden de krijgskansen langzaam maar zeker. Op 28 september 1918 plaatste koning Albert I zich aan het hoofd van de ‘Legergroep Vlaanderen’ die gevormd werd door Belgische, Franse en Britse soldaten met het oog op het bevrijdingsoffensief. Op 17 oktober werd Brugge bevrijd. Op 11 november bereikten de geallieerden Bergen, Ath en Geraardsbergen. Het bevrijdingsoffensief maakte tal van slachtoffers. Zoals algemeen geweten, sloten de oorlogsvoerende partijen op 11 november 1918 wapenstilstand. Het wapenstilstandsverdrag werd bij het ochtendgloren getekend in een treinwagon op een rangeerspoor in het bos van Compiègne. Het staakt-het-vuren ging in om 11 uur. De Franse maarschalk Foch dicteerde de overwonnen Duitsers zijn voorwaarden. Frankrijk, België en Luxemburg moesten ten laatste op 26 november ontruimd zijn. Een groot aantal wapens, locomotieven, treinwagons en vrachtwagens én de Duitse oorlogsvloot moesten ingeleverd worden.

Begin november 1918 sloegen de Duitse troepen in Brussel en Antwerpen aan het muiten. In Duitsland woedde immers de revolutie. De republiek werd uitgeroepen, de keizer trad af en zocht asiel in Nederland. In Brussel berustte de macht nu bij een inderhaast opgerichte soldatenraad (een sovjet!). De rode vlag wapperde op tal van overheidsgebouwen. De Duitse bevelhebber Prins Rupprecht von Bayern vreesde voor zijn leven en vroeg asiel aan de Spaanse ambassadeur de Villalobar. Hij raadde markies de Villalobar bovendien aan koning Albert I te contacteren zodat de vorst maatregelen kon treffen om te vermijden dat deze revolutionaire ideeën zouden overslaan op de Belgische bevolking. In overleg met Emile Francqui, voorzitter van het NHVC, werd een delegatie naar de koning gestuurd die in het kasteel van Loppem verbleef. De liberaal Janson, de socialistische Gentse burgemeester Anseele en de Spaanse consul Saura lichtten de koning op 11 november in over de zorgwekkende gebeurtenissen in de hoofdstad. Beducht voor een uitbarsting van volkswoede, zond de koning enkele dagen later de regering-Cooreman de laan uit. De nieuwe regering van nationale unie o.l.v. Léon Delacroix, bestaande uit 6 katholieken, 3 socialisten en 3 liberalen, moest de bevolking meer vertrouwen inboezemen en een aantal drastische politieke hervormingen doorvoeren113.

113 VAN BOSSTRAETEN T., Bezet maar beschermd. België en de markies van Villalobar tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven, 2008. L. Delacroix was Eerste Minister en verantwoordelijk voor Financiën, P. Hymans beheerde Buitenlandse Zaken, Ch. de Broqueville Binnenlandse Zaken, E. Anseele Openbare Werken, J. Wauters kreeg Nijverheid, Arbeid en Ravitaillering toegewezen, A. Harmignie Kunsten en Wetenschappen, E. Vandervelde Justitie, Inleiding - 93

Bij de plechtige intrede van de koning in Gent, Antwerpen en Bergen braken ware volksfeesten uit. Na de intrede in Brussel op 22 november 1918 sprak de koning zijn befaamde troonrede uit voor de Verenigde Kamers. Na een eerbetoon aan de Belgische, Franse, Britse en Amerikaanse soldaten die het land heldhaftig verdedigd en bevrijd hadden, kondigde hij aan dat de regering de volgende maatregelen zou nemen: het algemeen enkelvoudig stemrecht (voor mannen vanaf 21 jaar en oorlogsweduwen) zou ingevoerd worden (evenwel zonder de door de grondwet vereiste 2/3e meerderheid), de beperkingen op het stakingsrecht zouden opgeheven worden, de acht- urenwerkdag ingevoerd en er zou een ‘Vlaamse Hogeschool’ in Gent komen (die pas in 1930 het levenslicht zou zien). De conservatieve vleugel van de katholieke partij, die niet geraadpleegd was én haar parlementaire meerderheid in rook zag opgaan, sprak over de fameuze ‘coup van Loppem’. De vele verhalen die de ronde deden over duistere machinaties die in Loppem zouden plaatsgevonden hebben, berustten echter op los zand. Op de keper beschouwd waren de politieke vertegenwoordigers reeds voor het uitbreken van de oorlog min of meer akkoord over deze ingrijpende hervorming van het kiesrecht. Met de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht kwam een einde aan het Franstalige, burgerlijke regime dat ons land in de ‘lange negentiende eeuw’ kenmerkte114.

A. Ruzette Landbouw, J. Renkin Spoorwegen, Post en Telegrafie, F. Masson Oorlog, L. Franck Koloniën en H. Jaspar Economische Zaken. 114 HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, Ministre d’état, et les luttes pour le pouvoir, 2 dln., Louvain-La-Neuve, 1991. 94 - Inleiding

DE NASLEEP

Na de wapenstilstand koesterde de bevolking een diepe wrok tegen de collaborateurs, de oorlogsprofiteurs, de activisten én de liefjes van Duitse officieren. De Krijgsraden en Hoven van Assisen zouden hun handen vol hebben om dergelijke zaken snel en rechtvaardig te beoordelen115. Bovendien stond de naoorlogse regering voor de enorme uitdaging de wederopbouw in goede banen te leiden. Naast het vele menselijke leed veroorzaakte de oorlog immers ook veel materiële schade. In de frontstreek waren hele dorpen en steden in ruïnes herschapen. Talloze woningen, boerderijen, kerken en openbare gebouwen waren totaal vernield. Ook de haven-, spoor- en wegeninfrastructuur was zwaar beschadigd. Uit solidariteit met de slachtoffers erkende de regering ‘het recht op herstel van de oorlogsschade’. De Belgische staat zou opdraaien voor de kosten in de hoop die later te verhalen op de Duitsers. Wie verwondingen, een handicap of ziekte had opgelopen als gevolg van een oorlogsfeit of veroorzaakt door gevangenschap of deportatie had recht op een invaliditeitspensioen. De Rechtbanken voor Oorlogsschade onder- zochten geval per geval en deden uitspraak over het bedrag van de schade- vergoeding of het pensioen. Ze werden echter overstelpt met aanvragen zodat in afwachting van een definitieve uitspraak voorschotten uitgekeerd werden.

In de verwoeste frontzone tussen Nieuwpoort en Ieper trachtte het Koning Albertfonds de dringendste woningnood te lenigen door houten barakken ter beschikking te stellen van wie geen dak meer boven zijn hoofd had. Pas na de uitvaardiging van de wet op de aangenomen gemeenten van 8 april 1919 werd de wederopbouw er daadwerkelijk aangevat. Omdat ze de herstelkosten onmogelijk konden ophoesten lieten 242 gemeenten (waarvan 100 uit West- Vlaanderen) zich adopteren door de staat. In ruil voor deze financiële tussenkomst werden zij onder het gezag van een Hoog Koninklijk Commissaris geplaatst die bijzondere bevoegdheden bezat om de weder- opbouw vlot te laten verlopen. Eén dag later werd de beruchte Dienst der Verwoeste Gewesten belast met de praktische uitvoering: het restaureren van publieke en private woningen, het herstellen van wegen en nutsvoor- zieningen, het afbreken van bunkers en het opruimen van puin116.

115 ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Brussel, 2008. 116 MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926. Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985. Inleiding - 95

Om het economisch herstel te bespoedigen, werd de Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid opgericht. Deze parastatale verstrekte goedkope leningen aan de industriëlen om hun productieapparaat te herstellen en/of te moderniseren. Dankzij hun zwarte oorlogswinsten konden de meeste landbouwers hun onderneming snel terug op het vooroorlogse peil brengen. De Belgische economie zou zich relatief vlug herstellen, mede door het feit dat de steenkoolmijnen en de Antwerpse haven intact uit de strijd kwamen. De wederopbouw van particuliere woningen zou door de ingewikkelde wetgeving en de grote administratieve rompslomp nog jaren aanslepen.

De oorlog dompelde duizenden in rouw. Er ontstond een collectief verwerkingsproces. De staat wenste haar helden en martelaren te verheerlijken en te herdenken. De namen van de voor het vaderland gesneuvelden werden letterlijk in het collectieve geheugen gegrift via de oprichting van allerhande monumenten. Op die manier werd zin gegeven aan de vele offers die het conflict had geëist. De huldemanifestaties varieerden van overwinningsfeesten tot rouwvieringen. In de jaren 1920 kunnen we spreken van een ware herdenkingswoede. Zowel de soldaten als de burgers, de gedeporteerden, de terechtgestelden en andere oorlogsslachtoffers werden betrokken bij deze blijken van nationale erkentelijkheid.

De vredesonderhandelingen in Parijs werden afgerond met de ondertekening van de verdragen van Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly, Trianon en Sèvres. De vijandelijkheden tussen de Geallieerden en Duitsland kwamen officieel tot een einde met het verdrag dat ondertekend werd in de Spiegelzaal te Versailles op 28 juni 1919, exact vijf jaar na de moord in Sarajevo. De Britse Eerste Minister David Lloyd George, de Franse premier Georges Clemenceau en de Amerikaanse president Woodrow Wilson voerden het hoge woord tijdens de vredesconferentie. In feite was van verzoening geen sprake. De overwinnaars dicteerden eenvoudigweg hun bikkelharde voorwaarden. Als gevolg van deze vredesconferentie werd de kaart van Europa drastisch hertekend. Vier roemrijke keizerrijken verdwenen van het schouwtoneel. Duitsland werd verantwoordelijk gesteld voor de oorlog en moest heel wat grondgebied afstaan. Het verloor Elzas-Lotharingen aan Frankrijk, Eupen, Malmédy, St-Vith en Moresnet aan België (de Belgische eis tot annexatie van Luxemburg, Zeeuws-Vlaanderen en Nederlands-Limburg werd afgewezen), Posen en West-Pruisen aan Polen. Bovendien zou het Rijnland 15 jaar bezet worden (o.a. door Belgische troepen) en gedeeltelijk gedemilitariseerd. Het aloude Habsburgse rijk stortte in mekaar. Oostenrijk moest de onafhan- kelijkheid van Hongarije, Polen (dat via de beruchte corridor van Danzig toegang verkreeg tot de Baltische Zee), Joegoslavië en Tsjecho-Slowakije 96 - Inleiding erkennen. Rusland moest de onafhankelijkheid van Polen, Finland, Litouwen, Estland en Letland slikken. Ondanks het feit dat de Amerikaanse president Wilson het zelfbeschikkingsrecht der volkeren had vooropgesteld als uitgangspunt leefden er in een aantal naties nog aanzienlijke etnische minderheden117.

Verder werd Duitsland verantwoordelijk gesteld voor de geleden oorlogs- schade. Die moest vergoed worden deels in natura (schepen, locomotieven, machines, steenkolen,…), deels in goudmark. Het heikele probleem van de vaststelling van het precieze bedrag van de oorlogsschuld werd door- geschoven naar de Commissie voor Herstelbetalingen. Het gekrakeel hierover zou de internationale relaties nog jaren verzuren. Toen Duitsland in 1923 naliet de herstelbetalingen tijdig te betalen, bezetten Frankrijk en België trouwens het Ruhrgebied118. De harde vredesvoorwaarden bleken - helaas - de ideale voedingsbodem voor autoritaire ideologieën zoals fascisme, communisme en nationaal-socialisme…

117 MCMILLAN M., Parijs 1919. Zes maanden die de wereld veranderden, Amsterdam, 2005. 118 DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre Mondiale, Brussel, 1997. Inleiding - 97

REMERCIEMENTS

Durant ces quatre années de longues et fructueuses recherches, nous avons eu la chance de côtoyer de nombreux archivistes et historiens passionnés qui nous ont mis sur la piste de fonds d’archives oubliés ou méconnus. Sans eux, ce guide n’existerait pas. C’est donc un réel plaisir que de pouvoir les remercier et leur témoigner toute notre estime. Vouloir les citer tous nous ferait prendre le risque d’un oubli malencontreux. C’est pourquoi, nous éviterons la longue énumération de plusieurs centaines de noms de nos collègues et confrères, de tous ces travailleurs de l’ombre, conservateurs de dépôts luxueux ou vétustes, de caves ou de greniers. Que tous les archivistes des villes et communes, des administrations provinciales et fédérales, des institutions scientifiques fédérales (Soma-Ceges, Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire), des parastataux, des centres d’archives privées (évêchés, Amsab, Carhop, Kadoc, Carcob, AMVC, ADVN, Liberaal Archief, Saicom, …) ainsi que nos collègues étrangers trouvent ici l’expression de nos remerciements les plus sincères pour l’aide apportée à la concrétisation de notre projet. Une règle générale se doit néanmoins de compter quelques exceptions. Il est évident que nous ne pouvions passer sous silence l’aide et le financement apportés par les services de la politique scientifique fédérale. Il nous faut aussi signaler notre grande reconnaissance aux professeurs de Schaepdrijver, De Vos, Jaumain et van Ypersele pour leurs remarques et encouragements enthousiastes et continuels. Nos remerciements vont aussi à l’ancien journaliste Urbaan De Becker qui a eu la gentillesse de relire minutieusement tous les textes néerlandais, à notre collègue Filip Strubbe qui a traduit l’introduction et à notre généreux collègue Luc Vandeweyer, « inventorieur » infatigable, publiciste et connaisseur par excellence de nombreuses archives de guerre, qui nous a toujours assisté pendant notre voyage de découverte à travers le paysage des archives. Enfin, nous remercions nos supérieurs hiérarchiques aux Archives générales du Royaume Pierre-Alain Tallier, Michel Van Der Eycken et Karel Velle pour leur confiance infinie.

98 - Inleiding

DANKWOORD

Tijdens de vier lange en vruchtbare jaren die we aan dit onderzoeksproject wijdden, kwamen we in contact met tal van gepassioneerde archivarissen en historici. Zij zetten ons op weg naar vergeten of onbekende archiefbestanden. Zonder hen zou dit archievenoverzicht niet bestaan. Het is een aangename taak hen hier allen te bedanken voor hun gewaardeerde medewerking. De opsomming van alle namen zou meerdere bladzijden in beslag nemen. Mede uit vrees om bepaalde mensen over het hoofd te zien, worden de namen van deze collega’s die vaak hier dus niet vermeld. Een uitzondering wensen we te maken voor onze genereuze collega Luc Vandeweyer, onvermoeibaar inventarisator, publicist en dé kenner bij uitstek van vele oorlogsarchieven, die ons steeds met raad en daad bijstond tijdens onze ontdekkingstocht door het archieflandschap. De professoren De Schaepdrijver, De Vos, Jaumain en van Ypersele zijn we erkentelijk voor hun enthousiaste, niet-aflatende opmerkingen en aanmoedigingen. Oud-journalist Urbaan De Becker was zo vriendelijk alle Nederlandstalige teksten minutieus na te lezen. Collega Filip Strubbe zorgde voor een vlekkeloze vertaling van de inleiding. Onze hiërarchische oversten in het Algemeen Rijksarchief Pierre-Alain Tallier, Michel Van Der Eycken en Karel Velle danken we voor het grenzeloze vertrouwen.

Rappel de la structure des fiches Herhaling van de structuur van de fiches

1. Dénomination complète du producteur d’archives / Naam van de archiefvormer

2. Institution de conservation / Bewaarinstelling

3. Dénomination complète du fonds d’archives ou de la collection / Volledige naam van het archiefbestand of van de verzameling

4. Dates extrêmes du fonds / Datering van het bestand

5. Importance matérielle du fonds d’archives (nombre de mètres linéaires) / Aantal strekkende meter

6. Statut / Statuut

7. Support matériel / Drager

8. Mots-clefs / Trefwoorden

9. Conditions de consultation / Voorwaarden voor raadpleging

10. Contexte / Context

11. Énumération des séries et des documents les plus importants (pour la période de la Première Guerre mondiale) / Opsomming van de belangrijkste series en stukken i.v.m. de oorlog

12. Instruments de recherche disponibles / Instrumenten ter ontsluiting

13. Bibliographie sélective / Selectieve bibliografie

Belgique : Maison Royale - 101

1.1 MAISON ROYALE / KONINGSHUIS

Kabinet van koning Albert I / Cabinet du Roi Albert I

1. Kabinet van koning Albert I 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Kabinet van koning Albert I 4. 1909-1934 5. 12 m. + 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Kabinet verzorgde de contacten van het Koningshuis met de regering en de politieke, economische en sociale wereld. Aanvankelijk nam Jules Ingenbleek de functie van kabinetschef waar in De Panne, maar in 1916 werd hij opgevolgd door Frédéric (bijgenaamd Fritz) van den Steen de Jehay. 11. In dit archiefbestand vinden we de briefwisseling van koning Albert I met buitenlandse en Belgische personaliteiten terug (de namen van Berryer, Beyens, de Broqueville, de Merode, de Ryckel, Destrée, Goblet d’Alviella, Helleputte, Hoover, Hymans, Jungbluth, Mélot, Carton de Wiart, Clooten, Davignon, Curzon, Orts, Neuray, Nothomb, Poullet, Renkin, Rolin- Jaequemyns, Schollaert, Segers, Tombeur, Van Cauwelaert, Van Den Heuvel, Van De Perre, Van Der Elst, Vandervelde en Van De Vyvere halen we aan bij wijze van voorbeeld). Daarnaast bleven veel verzoekschriften van burgers bewaard, samen met briefwisseling van/aan humanitaire organisaties voor de oorlogsslachtoffers. Ook de briefwisseling met het Ministerie van Buiten- landse Zaken (met b.v. rapporten van buitenlandse missies, nota’s over de internationale relaties, de neutraliteit, de bezoeken van buitenlandse staatshoofden, de Vlaamse kwestie, de grondwetsherziening en de toekenning van eretekens), met de Ministeries van Financiën, Koloniën, Landbouw en Openbare Werken en Oorlog bevat interessante informatie. Een aantal dossiers betreffen de samenstelling van de Ministerraad. De koning had veel belangstelling voor de problematiek van de bevoorrading van het bezette landsgedeelte wat tot uiting komt in zijn briefwisseling met o.a. de CRB en 102- België: Koningshuis het NHVC. De populariteit van koning Albert I komt tot uiting in de vele (inter)nationale huldeblijken. Het oorlogsdagboek van grootmaarschalk Jean de Merode uit de eerste maanden van de oorlog bleef eveneens bewaard in dit bestand. Ook het archief van het Kabinet uit de periode na 1918 bevat een aantal interessante stukken. Zo is er de briefwisseling met Belgische en buitenlandse persoonlijkheden, met de ministers en ministeries. Verder zijn er dossiers betreffende de samenstelling van de eerste naoorlogse regeringen, de vredes- onderhandelingen en de herstelbetalingen. Om één of andere reden bleven de processen-verbaal van de Ministerraden van 19 en 20 december 1916 in dit archief bewaard. De talrijke huldeblijken en de dossiers i.v.m. de staats- bezoeken van buitenlandse staatshoofden en regeringsleden aan ons land na de oorlog verdienen ook vermelding. 12. Inventaris van het archief van het kabinet van koning Albert I (1914-1918) (onuitgegeven). JANSSENS G., Inventaire des archives du cabinet. règne du roi Albert Ier; période 1909-1914 et 1919-1934, (onuitgegeven). 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124. THIELEMANS M.-R., Albert I. Carnets et correspondance de guerre, Parijs 1991. VANDEWOUDE E., Jules Ingenbleek, secretaris van de koning (1900-1918), Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1977 (55), 484-508. VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995. VELAERS J., Albert I: koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934, Tielt, 2009.

Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth / Secrétariat du roi Albert et de la reine Elisabeth

1. Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth 4. 1914-1924 5. +12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar Belgique : Maison Royale - 103

10. Jules Ingenbleek was de secretaris van de koning. Na de oorlog werd hij opgevolgd door Max-Léo Gérard. 11. In het archief van het Secretariaat uit de periode 1914-1918 vinden we briefwisseling, huldeblijken en een dossier betreffende de peter- of meterschappen die gedurende de oorlog door de koning en de koningin werden aanvaard. In het archief van het Secretariaat uit de naoorlogse periode vinden we veel stukken terug die (on)rechtstreeks betrekking hebben op de oorlogs-gebeurtenissen. Een aantal stukken dateren trouwens overduidelijk uit de oorlogsperiode zoals de stukken betreffende de verruiming van de regering in 1915-1916, de nota van Paul Segers over de problemen van het verkeers- wezen in België (uit 1917) en de stukken betreffende de hulpverlening door o.a. het Belgian Orphan Fund, Le Sou du Mutilé, het Nationaal Werk voor Oorlogswezen, Nationaal Werk voor Kinderwelzijn, het Belgische Rode Kruis en de Association de crédit pour les Belges (in Den Haag). Daarnaast treffen we dossiers over de belangrijkste naoorlogse politieke problemen. Het is onmogelijk in dit bestek alle onderwerpen weer te geven die aan bod komen. Ons inziens verdienen de grondwetsherziening, de herziening van de kieswet en de verkiezingen van 16 november 1919, de invoering van de belasting op de oorlogswinsten, het taalvraagstuk en de Vlaamse Beweging, de vernederlandsing van de Gentse universiteit, de reorganisatie van de ministeriële departementen, de oud-strijders en de eisen van hun verenigingen, het bestuur van de kantons Eupen en Malmédy, de zaak-Daels, de Coppée-affaire, de steenkoolwinning, het sekwester van vijandelijke goederen in België, de behandeling van Duitse onderdanen in België en de collaboratie van Belgische burgers hier echter een expliciete vermelding. Koning Albert I volgde met speciale aandacht de problematiek over vergoeding van de oorlogsschade wat blijkt uit de talrijke dossiers i.v.m. de wederopbouw van de verwoeste gewesten. Op vlak van de buitenlandse politiek bleef de Eerste Wereldoorlog lang nazinderen. Dit weerspiegelt zich in de dossiers over de vredesbesprekingen (Parijs, Versailles, Saint-Germain- en-Laye, Londen, Neuilly-sur-Seine en Spa), in de dossiers betreffende de economische gevolgen van de wapenstilstand en de vredesvoorwaarden (herstelbetalingen en wederopbouw, de omwisseling van de Duitse marken, het afsluiten van buitenlandse leningen en internationale monetaire vraagstukken). Verder zijn er ook enkele stukken betreffende de verdediging van de Belgische belangen in Rusland bewaard. Vaak hield de Koning een toespraak bij de inhuldiging van oorlogsgedenktekens en bij de vele herdenkingen overal in het land. Ook de dossiers inzake de staatsbezoeken van buitenlandse staatshoofden en de uitvoerige documentatie over de reizen van het vorstenpaar naar de Verenigde Staten (1919), Londen (1921) en Italië 104- België: Koningshuis

(1922) bieden nieuwe onderzoeksmogelijkheden. De overzichten van de door de koning verleende audiënties, de verzoekschriften en huldeblijken eveneens. 12. JANSSENS G., Inventaris van het archief van het secretariaat van koning Albert I 1919-1924 (Max-Léo Gérard) (onuitgegeven). 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124. THIELEMANS M.-R., Albert I. Carnets et correspondance de guerre, Parijs 1991. VANDEWOUDE E., Jules Ingenbleek, secretaris van de koning (1900-1918), Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1977 (55), 484-508. VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995. VELAERS J., Albert I: koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934, Tielt, 2009.

Secretariaat van koningin Elisabeth / Secrétariat de la reine Elisabeth

1. Secretariaat van koningin Elisabeth 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Secretariaat van koningin Elisabeth 4. 1900-1965 5. 98 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. begraafplaatsen - internationale hulpverlening 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit archiefbestand treffen we vooral archieven aan in verband met de liefdadigheidswerken ten behoeve van de slachtoffers van de oorlog en betreffende de giften die aan de koningin geschonken werden met diverse doeleinden (alfabetisch). Daarnaast zijn er dossiers m.b.t. het legaat van de Amerikaanse industrieel Frank H. Buhl en briefwisseling, documentatie en verslagen van het daartoe opgerichte Buhl-Committee. Verder is de agenda van koningin Elisabeth uit de periode 1918-1919 en een dossier over de oorlogsgraven bewaard. Ook enkele archiefstukken die gevormd werden door instellingen zoals Les Écoles de la Reine in Wulveringem en Le Glandier en de ‘Club Royal Elisabeth’ in Cannes belanden in dit archiefbestand. Cfr. Buhl-committee en Schoolkolonies in Frankrijk en Zwitserland 12. Inventaris van het secretariaat van koningin Elisabeth (onuitgegeven). Belgique : Maison Royale - 105

Een nadere toegang op de briefwisseling is beschikbaar op steekkaarten. 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124.

Departement van de Grootmaarschalk van koning Albert I / Département du Grand-maréchal du roi Albert Ier

1. Departement van de Grootmaarschalk van het Hof (koning Albert I) 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Departement van de Grootmaarschalk van het Hof (koning Albert I) 4. 1909-1914 en 1918-1934 5. 15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. monumenten - herdenkingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Grootmaarschalk, op dat moment graaf Jean de Merode, regelde het publieke optreden van de koning. 11. In dit archiefbestand vinden we de briefwisseling van de Grootmaarschalk en dossiers i.v.m. de staatsbezoeken van bevriende staatshoofden onmiddellijk na de oorlog (Poincaré, Wilson, Pessoa,…). Verder is er informatie voorradig over de feestelijke intreden van het koningspaar in de voornaamste Belgische steden na de bevrijding (Brussel, Luik, Aarlen, Namen, Bergen, Antwerpen,…). Vaak was een vertegenwoordiger van het koningshuis aanwezig bij de inhuldiging van de plaatselijke oorlogsmonumenten en gedenktekens. Bij grote plechtigheden zoals de oprichting van het monument voor de Onbekende Soldaat en de herbegrafenis van Gabrielle Petit was koning Albert I persoonlijk van de partij. Na de oorlog ondernam het koningspaar reizen naar Frankrijk, de Verenigde Staten, Brazilië, Spanje, Groot-Brittannië en het Vaticaan. Vermeldenswaard zijn nog de dossiers over het overlijden van een aantal (inter)nationale oorlogshelden (Leman, Cogge, Mercier, de Villalobar, Foch, Joffre enz.). Tenslotte zijn er nog ontelbare dossiers m.b.t. allerhande vieringen, liefdadigheidsfeesten, diners, recepties, concerten, ontvangsten en audiënties die van ver of van dichtbij te maken hebben met de Eerste Wereldoorlog. 12. D’HOORE B., Inventaris van het archief van het departement van de Grootmaarschalk van het Hof, regering van koning Albert I (1909-1914, 1918-1934), Brussel, 2007. 13. VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995. 106- België: Koningshuis

Privé-secretariaat van koning Albert I / Secrétariat privé du roi Albert

1. Privé-secretariaat van koning Albert I 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Privé-secretariaat van koning Albert I 4. 1909-1965 5. 14 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dit archiefbestand omvat de briefwisseling van koning Albert I met familieleden, kennissen en politici (alfabetisch). Hier treffen we tevens de befaamde ‘carnets de guerre’ van Albert I aan. Ook de ‘carnets’ van de ordonnansofficieren (inmiddels beschikbaar op http://arch.arch.be/) en de agenda van de audiënties verleend door het koningspaar in 1916 bieden nuttige informatie over de activiteiten van de koning. Verder is een reeks nota’s en depêches voorhanden. Rapporten over de oorlogssituatie, de diplomatieke relaties, de werking van diverse hulporganisaties, dossiers betreffende de officiële reizen van de koning en zijn toespraken vervolledigen het archief. 12. Privé-secretariat du roi Albert et de la reine Élisabeth (onuitgegeven). 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124. THIELEMANS M.-R., Albert I. Carnets et correspondance de guerre, Parijs 1991. VANDEWOUDE E., Jules Ingenbleek, secretaris van de koning (1900-1918), Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1977 (55), 484-508. VELAERS J., Albert I: koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934, Tielt, 2009.

Belgique : Maison Royale - 107

Privé-secretariaat van koningin Elisabeth / Secrétariat privé de la reine Elisabeth

1. Privé-secretariaat van koningin Elisabeth 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Privé-secretariaat van koningin Élisbeth 4. 1909-1965 5. 14 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hier treffen we aantekeningen van koningin Elisabeth over de oorlog en haar zakagenda met annotaties aan. Haar volledige briefwisseling uit de periode 1914-18 bleef bewaard. Deze serie valt uiteen in zes grote series: briefwisseling met particulieren, met geneesheren, met Belgische officieren en soldaten, met Franse officieren, met Britse officieren en met Britse of Amerikaanse burgers. De vele sociale activiteiten van de koningin zijn goed gedocumenteerd (contacten met het Rode Kruis, de gezondheidsdienst van het leger, hospitalen en scholen, hulporganisaties voor vluchtelingen en voor geëvacueerde kinderen). De dossiers betreffende haar culturele activiteiten zijn minder talrijk, maar bieden toch een blik op de concerten, toneel- opvoeringen en tentoonstellingen die Elisabeth bijwoonde. 12. Inventaris van het privé-secretariaat van Albert en Elisabeth, (onuitgegeven). 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124.

Collection de lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux souverains belges / Verzameling brieven van intellectuelen en kunstenaars aan het koningspaar

1. Lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux souverains belges 2. Bibliothèque Royale – Section des Manuscrits 3. Lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux souverains belges 4. - 5. - 6. Archives privées 108- België: Koningshuis

7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds renferme une petite partie de la correspondance adressée aux souverains belges durant la guerre. 11. Il contient plusieurs lettres adressées au roi Albert et à la reine Elisabeth par une série d’artistes et intellectuels belges et français (Ms. II 7204). 12. Inventaire consultable sur le site de la Bibliothèque Royale. Belgique : Parlement - 109

1.2 PARLEMENT

Kamer van Volksvertegenwoordigers / Chambre des Représentants

1. Kamer van Volksvertegenwoordigers 2. Archiefdienst van de Kamer en Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de Kamer van Volksvertegenwoordigers 4. 1830 - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - herdenkingen - monumenten 9. Raadpleegbaar met schriftelijke toelating van de griffier van de Kamer. 10. - 11. Zoals bekend week de Belgische regering uit naar Le Havre en kwam de Kamer niet samen tijdens de bezetting. Hierdoor is er uit de oorlogsperiode weinig archiefmateriaal voorhanden. Uit de periode die voorafgaat aan de oorlog en vooral over de nasleep ervan is echter rijk materiaal bewaard. Belangrijk is te vermelden dat er veel informatie te vinden is in de uitgegeven stukken van de Kamer: Beknopt Verslag, Handelingen, Documenten en Bulletin van Vragen en Antwoorden. Van elk kamerlid wordt bovendien een biografisch dossier (soms met briefwisseling) bewaard door de archiefdienst (ontsloten via een interne databank). De notulen van het Bureau van de Kamer en van het College der Quaestoren uit de naoorlogse periode bevatten nuttige informatie over de werking van de Kamer en soms ook over politieke aangelegenheden. Hoewel niet uit de oorlogsperiode stricto sensu, vermelden we toch dat de parlementaire petities, de originele (ondertekende) wetsvoorstellen en - ontwerpen (b.v. alle wetsvoorstellen ingediend op 4 augustus 1914), de processen-verbaal van de vergaderingen van de secties en van de parlementaire commissies uit de zittingen van 1913-1914 en 1918-1919 (permanente commissie oorlog, buitenlandse zaken enz.) bewaard worden in het Algemeen Rijksarchief. De meest interessante stukken bevinden zich in het deelarchief van de griffie: briefwisseling van Kamervoorzitter Schollaert, krantenknipsels over diens overlijden in 1917, stukken betreffende de bijeenkomsten van de parlementsleden in Sainte-Adresse tijdens de oorlog en zelfs een dossier inzake het casino dat tijdens de bezetting door de Duitsers uitgebaat werd in het Paleis der Natie. Een deel van het archief van het Comité officiel belge de secours aux réfugiés belandde in het archief van de griffie. Dit valt te verklaren door het feit dat 110 - België: Parlement

Kamervoorzitter Schollaert tevens voorzitter was van dit comité. Het betreft briefwisseling van het secretariaat, stukken over de organisatie van onderwijs voor de vluchtelingen, de uitreiking van medailles, de organisatie van ceremonies, Le Foyer belge en de coöperatieve La Famille belge in Le Havre en documentatie (Courrier de l’Armée enz). Vermeldenswaard zijn ook een aantal dossiers over de geldinzamelactie, de keuze en de oprichting van het ‘monument de reconnaissance’ (de keuze viel trouwens op beeldhouwer J. Lagae). Dit gedenkteken voor het verblijf van de Belgische regering in Le Havre werd plechtig onthuld op 3 en 4 augustus 1924. De onthulling ging gepaard met de nodige festiviteiten zoals optochten, muziekvoorstellingen en diners. Mogelijk bevatten ook de zogenaamde ‘precedentendossiers’ van de Kamer interessante informatie (toegankelijk via een klapper). De archiefdienst beheert tevens een unieke foto- en medaillecollectie. Cfr. Helleputte-Schollaert en Comité officiel belge de secours aux réfugiés. 12. Er bestaan overdrachtslijsten van de bestanden die berusten bij de archief- dienst en bij het Algemeen Rijksarchief. 13. AERTS L., Het archief van de Kamer van Volksvertegenwoordigers in: GERARD E. e.a., Geschiedenis van de Belgische Kamer van Volks- vertegenwoordigers, Brussel, 2003, 421-436. HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, ministre d’état et les luttes pour le pouvoir (1910-1940), 2 dln., Louvain-la-Neuve, 1990. Het Belgisch nationaal feest te Sainte-Adresse. Plechtige ontvangst van den luitenant-generaal Leman. (21 juli 1918), eerste algemeen vriendschappelijke vergadering van de Belgische parlementsleden die zich buiten bezet België bevinden, Gent-Nancy, 1918. THIELEMANS M.-R., De Belgische regering van Sainte-Adresse, in: Driemaandelijks Tijdschrift van het Gemeentekrediet van België, 1989, nr. 168, 31-41. (ook in Franse versie) Belgique : Conseil des Ministres - 111

1.3 CONSEIL DES MINISTRES / MINISTERRAAD

Ministerraad / Conseil des Ministres

1. Ministerraad 2. Algemeen Rijksarchief 3. Notulen van de Ministerraad - procès-verbaux du Conseil des Ministres 4. 1916-1979 5. 22 m. 6. Overheidsarchief 7. 7 cd-roms (ook beschikbaar op de website van het Rijksarchief met fulltext- zoekmogelijkheid) 8. Belgische regering - monumenten - herdenkingen - grondwetsherziening - oud-strijders - oorlogsslachtoffers 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. De agenda’s, aanwezigheidslijsten en notulen van de Ministerraad (1916- 1979) werden op http://arch.arch.be/ geplaatst. Voor 1914 was de gewoonte om van deze vergaderingen notulen op te stellen -en/of te bewaren- nog niet goed ingeburgerd. In het archief van de Ministerraad uit het interbellum vinden we dossiers over de grondwetsherziening, de gemeenteraads-, wetgevende en provinciale verkiezingen van 1921. Verder zijn er rijke dossiers over de oud-strijders en oorlogsinvaliden (vooral over hun eisen tot vergoeding), de oprichting en inhuldiging van oorlogsmonumenten of gedenkstenen en de aanwezigheid van ministers op allerhande herdenkings- plechtigheden. 12. Notulen van de Ministerraad (1916-1949): databank. Procès-verbaux du Conseil des Ministres (1916-1949): base de données, 7 cd-roms, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2000. VANDEWEYER L., Toegang tot het archief van de Ministerraad tijdens het interbellum (1918-1940), Brussel, 1996. VERACHTEN L., Notulen van de Ministerraad. Procès-verbaux du Conseil des Ministres (5/2/1916-21/5/1931). 1A agenda’s en aanwezigheidslijsten, Brussel, 1994. 112 - België: Ministerie van Oorlog

1.4 MINISTÈRES ET INSTITUTIONS PUBLIQUES / MINISTERIES EN OPENBARE INSTELLINGEN

1.4.1 MINISTÈRE DE LA GUERRE / MINISTERIE VAN OORLOG

1.4.1.1 Services centraux / Centrale diensten

Kabinet van het Ministerie van Defensie / Cabinet du Ministère de la Défense

1. Kabinet van het Ministerie van Defensie 2. Koninklijk Legermuseum 3. Kabinet van het Ministerie van Defensie 4. 1871-1940 5. 6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Kabinet stond de minister bij tijdens de voorbereiding van het beleid. 11. Hoewel dit archiefbestand in de eerste plaats betrekking heeft op de reorganisaties van het Belgisch leger gedurende het interbellum, vinden we ook een aantal stukken terug die (on)rechtstreeks betrekking hebben op de Eerste Wereldoorlog. Zo zijn er archieven van de Centrale Commissie voor Recuperatie (i.v.m. het opruimen van munitie en militaire installaties). Te vermelden zijn ook de statistieken van de veroordelingen door de Belgische Krijgsraden tijdens de oorlog, de dossiers met eisen van de oud- strijdersverenigingen en dossiers over de amnestievoorstellen. Tenslotte zijn er nog enkele dossiers over de ontwapening van Duitsland en documentatiedossiers over Eupen-Malmédy. 12. VAN CAMP W., Inventaris van het archief van het kabinet van het Ministerie van Defensie en van de Generale Staf: dossiers betreffende de bezetting van het Rijnland, ManaMa Archivstiek, Brussel, 2008.

Ministère de la Guerre / Ministerie van Oorlog (I)

1. Ministère de la Guerre 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Ministère de la Guerre » 4. ca. 1914-1920 Belgique : Ministère de la Guerre - 113

5. 5 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds ne renferme qu’une infime partie des archives produites par le Ministère de la Guerre durant le conflit. Une grande partie des papiers conservés par le Lieutenant-Général de Ceuninck (1858-1935), Ministre de la Guerre d’août 1917 à novembre 1918, disparut lors d’un bombardement à Houtem, début 1918. 11. Le fonds n’en renferme pas moins quelques dossiers concernant les déserteurs, les aumôniers ou l’organisation des centres d’instruction de l’armée belge. Quiconque sera intéressé par l’action menée par le Ministère de la Guerre pourra consulter les Papiers de Broqueville ainsi que les dossiers conservés au sein des Archives dites de Moscou. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Ministère de la Guerre (archives dites « de Moscou ») / Ministerie van Oorlog (Ruslandfonds) (II)

1. Archives dites « de Moscou » 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives dites « de Moscou » 4. ca. 1900-1945 5. ca. 1.500 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front - Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Transportées en Allemagne durant la Seconde Guerre mondiale, ces archives furent ensuite emportées par l’Armée rouge et entreposées à Moscou jusqu’en 2002, date de leur retour à Bruxelles. 11. Elles sont constituées, pour l’essentiel, d’archives produites par le Ministère de la Défense et diverses autorités militaires belges durant la Grande Guerre et l’entre-deux-guerres. Ce fonds volumineux renferme un grand nombre de boîtes relatives aux activités de l’armée belge durant le conflit et après-guerre. On y trouvera des dossiers relatifs aux campagnes de l’armée belge en Afrique ainsi qu’à l’occupation de la Ruhr par les troupes belges. 114 - België: Ministerie van Oorlog

12. Liste sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. 13. NAMAZOVA A.S., Guide des documents relatifs à l’histoire de la Belgique conservés dans les archives des institutions publiques de Moscou, Moscou, 2004.

Ministère de la Guerre au Havre / Ministerie van Oorlog in Le Havre

1. Ministère de la Guerre au Havre (Sainte-Adresse) 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Guerre au Havre (Sainte-Adresse) 4. 1914-1919 5. 0,60 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. prisonniers de guerre - internés 9. Non ouvert à la recherche 10. Documents divers issus du Ministère de la Guerre au Havre. 11. Ce fonds contient plusieurs dossiers très intéressants relatifs aux internés belges en Suisse et aux Pays-Bas ainsi qu’aux prisonniers belges civils et militaires en Allemagne. 12. Inventaire sommaire dactylographié.

Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement / Ministerie van Landsverdediging: Personeel en recrutering

1. Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement 4. 1840-1947 5. 449 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Partiellement ouvert à la recherche 10. Ce fonds provient du Ministère de la Défense nationale. 11. Il concerne essentiellement les nominations et promotions de militaires belges. On y trouvera également des rapports concernant les festivités auxquelles l’armée a pris part. 12. Pas d’inventaire. Belgique : Ministère de la Guerre - 115

Ministère de la Défense nationale : Personeelsdossiers van Belgische soldaten en officieren / Ministerie van Landsverdediging: Dossiers des soldats et officiers belges

1. Personeelsdossiers van Belgische soldaten en officieren 2. FOD Defensie - D-G Human resources / Onder-sectie Notariaat 3. Personeelsdossiers van Belgische soldaten en officieren 4. 1889- 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar op aanvraag 10. - 11. De personeelsdossiers van Belgische soldaten geboren na 1888 en van Belgische officieren geboren na 1872 of met een stamnummer hoger dan 15.000 berusten nog steeds bij de personeelsadministratie van de FOD Defensie in Evere. Sinds kort is het ook mogelijk deze dossiers op te vragen in het Koninklijk Legermuseum. 12. -

Ministère de la Défense nationale : Dossiers de sous-officiers et soldats de l’armée belge / Ministerie van Landsverdediging: Personeelsdossiers van Belgische soldaten en onder-offcieren

1. Dossiers de sous-officiers et soldats de l’armée belge 2. Musée Royal de l’Armée 3. Dossiers personnels de sous-officiers et soldats de l’armée belge 4. XIX – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Le Musée Royal de l’Armée gère les dossiers personnels des soldats et sous-officiers de l’armée belge nés avant le 31 décembre 1888. 11. Chaque dossier permet de retracer la carrière des individus concernés. Ils constituent une source de premier choix pour les personnes à la recherche d’informations personnelles sur les soldats ayant servi dans l’armée belge 116 - België: Ministerie van Oorlog durant la Première Guerre mondiale. Pour les soldats et sous-officiers nés après 1888, il convient de s’adresser à la sous-section notariat. 12. Fichier accessible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée de l’Armée.

Ministère de la Défense nationale : Dossiers des officiers de l’armée belge / Ministerie van Landsverdediging: Personeelsdossiers Belgische officieren

1. Dossiers des officiers de l’armée belge 2. Musée Royal de l’Armée 3. Dossiers personnels des officiers de l’armée belge 4. XIX – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Le Musée Royal de l’Armée gère les dossiers personnels des officiers de l’armée belge nés avant 1872 et disposant d’un numéro de matricule inférieur à 15.000. 11. Chaque dossier permet de retracer la carrière des individus concernés. Ils constituent une source de premier choix pour les personnes à la recherche d’informations personnelles sur les officiers ayant servi dans l’armée belge durant la Première Guerre mondiale. Pour les officiers nés après 1872 ou disposant d’un numéro de matricule supérieur à 15.000, il convient de s’adresser à la sous-section Notariat (voir notice suivante) 12. Listes accessibles dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Ministère de la Guerre : Militaires décédés / Ministerie van Oorlog : Gesneuvelde militairen

1. Ministère de la Guerre – Militaires décédés 1914-1918 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Guerre – Militaires décédés 1914-1918 4. 1914-1920 5. 0,10 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. cimetières Belgique : Ministère de la Guerre - 117

9. Non ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds contient des fragments de la correspondance échangée par le Ministère de la Guerre au sujet des soldats belges décédés et de leur inhumation. 11. En dépit de son caractère très partiel, cette correspondance contient quelques renseignements utiles sur l’inhumation des soldats morts durant la guerre. 12. Pas d’inventaire.

Documentation générale 1914-1918 / Algemene documentatie 1914-1918

1. Documentation générale 1914-1918 2. Musée Royal de l’Armée 3. Documentation générale 1914-1918 4. ca. 1914-1918 5. ca. 90 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds recouvre une multitude de sujets liés à l’histoire militaire au sens large. 11. Les dossiers thématiques du Fonds de la Documentation générale se composent d’archives et de coupures de presse relatives à l’histoire de l’armée belge et de ses principales composantes durant la Première Guerre mondiale. Ils constituèrent la base de nombreux articles publiés dans le Bulletin belge des sciences militaires durant l’entre-deux-guerres. On y trouvera notamment un intéressant dossier relatif aux soldats belges fusillés. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. 13. Bulletin belge des Sciences militaires, Bruxelles, 1918-1939.

118 - België: Ministerie van Oorlog

Fonds 14-18 – 2ème partie / Archieffonds 14-18 – 2de deel

1. Fonds 14-18 – 2ème partie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds 14-18 – 2ème partie 4. ca. 1914-1925 5. 26 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale – internés – réfugiés – propagande – orphelins de guerre – ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Cette deuxième partie du « Fonds 14-18 » suit la partie intitulée « Fonds 1914-1918 – I. – Personalia ». 11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La première traite des questions linguistiques dans l’armée (78-82), la deuxième se compose d’archives émanant de la Légation de Belgique à Berne et traite essentiellement des réfugiés et internés belges en Suisse, des prisonniers belges en Allemagne ainsi que de la propagande belge menée en Suisse (83- 242). En outre, cette série renferme un dossier relatif à l’action caritative menée en Turquie au profit des Belges. La troisième série (243-481) se compose de 7 boîtes d’archives formées par la Légation de Belgique à Washington et la Mission militaire belge aux États-Unis. Ces documents portent sur les achats de matériel de guerre réalisés aux États-Unis et contient un volumineux dossier relatif à la tournée de propagande menée par le Corps des Autos-Canons à travers les États-Unis. On y trouvera aussi de nombreux documents relatifs aux œuvres de charité organisées outre-Atlantique au profit des Belges ainsi que sur le recrutement opéré par l’armée belge dans les États américains. La quatrième série (482-525) se compose de 2 boîtes de notes portant sur la situation économique des pays neutres, alliés et ennemis publiés par le Comité de Restriction des Approvisionnements et du Commerce de l’ennemi, organisé au sein du Ministère français du Blocus et des Régions libérées. La série V (526-547) renferme une boîte d’intéressants rapports d’activités du Comité hispano-néerlandais pour la protection du ravitaillement en Belgique et dans le Nord de la France. La sixième et avant- dernière série porte sur l’action menée en Grande-Bretagne et aux États-Unis par une œuvre belge destinée à venir en aide aux orphelins belges : le Belgian Orphand Fund. Enfin, la dernière série porte, pour l’essentiel, sur l’Œuvre de Sainte-Elisabeth, une association fondée à Londres, en 1917, afin de venir en aide aux paroisses catholiques de Belgique occupée. Belgique : Ministère de la Guerre - 119

12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « 1914-1918 – II », Bruxelles, 1984.

1.4.1.2 État major / Generale Staf

GQG – 1ère section / Groot Hoofdkwartier – 1e afdeling

1. GQG – 1ère section 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives du GQG – 1ère section 4. ca. 1914-1920 5. 3 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Basé à Furnes, dès octobre 1914, le Grand Quartier Général de l’Armée belge déménagea à Houtem début 1915, village dans lequel il resta jusqu’en octobre 1918. Durant cette période, il fut dirigé successivement par les généraux Wielemans, Rucquoy et Gillain. 11. La première section du GQG belge n’a laissé que quelques archives d’un intérêt limité. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

GQG – 2ème section / Groot Hoofdkwartier – 2e afdeling

1. GQG – 2ème section 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives du GQG – 2ème section 4. ca. 1914-1920 5. 30 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds renferme plusieurs liasses d’un grand intérêt. Il s’agit de dossiers relatifs à l’organisation de la censure et des services postaux au front, de lettres de soldats arrêtées par la censure ainsi que d’une série de rapports très 120 - België: Ministerie van Oorlog riches portant sur le moral de la troupe. Ces derniers, rédigés chaque mois par la Sûreté militaire belge, sur base de l’analyse de la correspondance des soldats, offrent un éclairage très intéressant sur l’état d’esprit et la vie quotidienne des soldats belges au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

GQG – 3ème section / Groot Hoofdkwartier – 3e afdeling

1. GQG – 3ème section 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives du GQG – 3ème section 4. ca. 1914-1920 5. 5 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce petit fonds se compose quasi exclusivement d’ordres du jour. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée

GQG – 4ème section / Groot Hoofdkwartier – 4e afdeling

1. GQG – 4ème section 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives du GQG – 4ème section 4. ca. 1914-1918 5. 125 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Les archives de la 4ème section du GQG se composent quasi exclusivement de « fardes journalières ». Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que de nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. Belgique : Ministère de la Guerre - 121

GQG – TSF militaire / Groot Hoofdkwartier – communicatie

1. GQG – TSF militaire 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives du GQG – TSF militaire 4. ca. 1914-1920 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Le GQG se dota d’un poste de TSF dès son installation à Houtem. 11. Ce petit fonds est consacré à l’organisation des réseaux de télécommunications au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van het Rijnland / État major: dossiers concernant l’occupation de la Rhénanie

1. Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van het Rijnland 2. Koninklijk Legermuseum 3. Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van het Rijnland 4. 1896-1985 5. 4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit bestand vinden we archieven van de Intergeallieerde Militaire Controlecommissie die de ontwapening van Duitsland controleerde (rapporten en dossiers). Ook van de Intergeallieerde Commissie voor het Rijnland bleven dossiers bewaard. Verder zijn er de nodige stukken over de organisatie van het Belgisch bezettingsleger, de werking van de Belgische Krijgsraden in Duitsland, de economische exploitatie van het Rijnland, de spanningen met de Duitse bevolking (incidenten, aanslagen,…). Te vermelden zijn ook de vele originele kaarten. 122 - België: Ministerie van Oorlog

12. VAN CAMP W., Inventaris van het archief van het kabinet van het ministerie van Defensie en van de Generale Staf: dossiers betreffende de bezetting van het Rijnland, ManaMa Archivistiek VUB, 2008.

1.4.1.3 Armée de terre / Landleger

1ère Division d’Armée / 1e legerdivisie

1. 1ère Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 1ère Division d’Armée 4. ca. 1914-1920 5. 104 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. 13. VANDEWEYER L., Inventaris van het archief van de Eerste Legerdivisie (onuitgegeven).

Belgique : Ministère de la Guerre - 123

2ème Division d’Armée / 2e legerdivisie

1. 2ème Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 2ème Division d’Armée 4. ca. 1914-1920 5. 54 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front. 12. Inventaire en cours.

3ème Division d’Armée / 3e legerdivisie

1. 3ème Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 3ème Division d’Armée 4. ca. 1914-1920 5. 102 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 124 - België: Ministerie van Oorlog

10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

4ème Division d’Armée / 4e legerdivisie

1. 4ème Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 4ème Division d’Armée 4.ca. 1914-1920 5. 58 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux Belgique : Ministère de la Guerre - 125 soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

5ème Division d’Armée / 5e legerdivisie

1. 5ème Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 5ème Division d’Armée 4. ca. 1914-1920 5. 47 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

126 - België: Ministerie van Oorlog

6ème Division d’Armée / 6e legerdivisie

1. 6ème Division d’Armée 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la 6ème Divion d’Armée 4. ca. 1914-1920 5. 73 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène. 11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie quotidienne des soldats au front. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Inspection Générale de l’Armée / Algemene legerinspectie

1. Inspection Générale de l’Armée (IGA) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Inspection Générale de l’Armée (IGA) 4. ca. 1914-1920 5. 7 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche Belgique : Ministère de la Guerre - 127

10. Dirigée par le Général Antonin de Selliers de Moranville, l’Inspection Générale des Armées travailla au recrutement de nouveaux soldats et à leur formation. 11. Le fonds renferme de nombreux documents relatifs au recrutement et à l’organisation des centres d’instruction de l’armée belge. Pour cerner l’action de l’Inspection Générale de l’Armée dans sa globalité, il conviendra de consulter les papiers personnels que le Général de Selliers de Moranville céda au Musée de l’Armée (Fonds Personalia I) et aux AGR. Ces deux fonds renferment un exemplaire de l’Histoire de l’Inspection Générale de l’Armée et des Centres d’Instruction belges pendant la Guerre Mondiale, 1914-1918, document inédit rédigé par Antonin de Selliers de Moranville. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Direction des Services de l’Arrière / Bestuur der Achterhoedediensten

1. Direction des Services de l’Arrière (DSA) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de la Direction des Services de l’Arrière (DSA) 4. ca. 1914-1918 5. 19 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. santé publique 9. Ouvert à la recherche 10. La DSA coordonnait l’action des services en charge de la gestion des vivres et des vêtements situés à l’arrière du front belge. 11. Ce fonds renferme de nombreux rapports sur les services belges situés à l’arrière du front belge, notamment sur l’organisation des Services de Santé de l’armée belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Place d’Ypres

1. Place d’Ypres 2. Musée Royal de l’Armée 3. Place d’Ypres 4. ca. 1914-1918 5. 1 liasse 128 - België: Ministerie van Oorlog

6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce petit fonds se compose quasi exclusivement d’ordres journaliers concernant l’activité de troupes de l’armée belge situées à Ypres et dans ses environs. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Place belge de Paris

1. Place de Paris 2. Musée Royal de l’Armée 3. Place de Paris 4. ca. 1914-1918 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. La Place belge de Paris fut placée sous les ordres du Général Antonin de Selliers de Moranville. Son bureau de recrutement fut le plus important de ceux existant en France. 11. Ce petit fonds permet de retracer quelques-unes des principales missions dévolues à la Place belge de Paris : recrutement des Belges installés à Paris et surveillance des militaires belges de passage dans la capitale française (permissionnaires, malades, blessés,…). 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Commandement supérieur de la base de Calais / Opperbevel van de basis van Calais

1. Commandement supérieur de la base de Calais (CSBC) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Commandement supérieur de la base de Calais (CSBC) 4. ca. 1914-1920 5. 18 liasses 6. Archives publiques Belgique : Ministère de la Guerre - 129

7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. La Base belge de Calais abrita un grand nombre des services de l’arrière de l’armée belge. Elle sera placée successivement sous la direction du Général Clooten puis du Général d’Orjo de Marchovelette dès novembre 1917. 11. Le fonds se compose de nombreux rapports relatifs au fonctionnement de la base de Calais et des différents services qu’elle abrita (magasins, pharmacies, ateliers,…). On y trouve une partie de la correspondance échangée par le général Clooten ainsi qu’une importante collection d’ordres journaliers émis par les commandants de la base de Calais. Ces documents permettent d’éclairer l’action d’un grand nombre d’organismes situés à l’arrière du front belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. 13. CHATELLE A., Calais pendant la Guerre (1914-1918), Paris, 1927.

Commandement supérieur territorial belge du Havre / Opperbevel van de basis in Le Havre

1. Commandement supérieur territorial belge du Havre (CSTBH) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Commandement supérieur territorial belge du Havre (CSTBH) 4. ca. 1914-1920 5. 4 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Tout comme Calais, Le Havre abrita une partie des services de l’arrière de l’armée belge (magasins de l’Intendance, usines de guerre,…). Le Commandement supérieur des Troupes belges du Havre fut assuré successivement par les Généraux de Grunne et Deruette. 11. Ce fonds renferme une collection d’ordres journaliers, une partie de la correspondance émise par le Commandement supérieur ainsi que quelques plans de bâtiments occupés, au Havre, par des organismes belges. Ces documents permettent d’éclairer quelque peu l’action de services de l’armée situés à l’arrière du front belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

130 - België: Ministerie van Oorlog

Troupes d’Étapes / Etappentroepen

1. Troupes d’Étapes 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives des Troupes d’Étapes 4. ca. 1914-1918 5. 3 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Au sein de l’armée belge, les troupes d’étapes étaient employées à des travaux de défense. 11. Ce petit fonds permet de quelque peu éclairer l’action des troupes d’étapes actives au sein de l’armée belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Corps des Troupes auxiliaires du Génie / Korps der Hulptroepen van de Genie

1. Troupes auxiliaires du Génie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives des Troupes auxiliaires du Génie 4. ca. 1914-1920 5. 1 farde 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. A la fin de la guerre, le Corps des Troupes auxiliaires de Génie comptait une quarantaine de compagnies. 11. Ce petit fonds permet de quelque peu éclairer l’activité des troupes du génie actives au sein de l’armée belge durant la guerre. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Corps de Transports / Transportkorps

1. Transports 2. Musée Royal de l’Armée Belgique : Ministère de la Guerre - 131

3. Fonds Transport 4. ca. 1914-1918 5. 47 fardes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. A la fin de la guerre, chaque Division d’Armée fut dotée d’un corps de transports. En outre, les troupes d’armée comptèrent un bataillon de chemin de fer. 11. Dès 1914, la zone du front se couvrit d’un vaste réseau de chemin de fer afin de transporter les vivres, le matériel, les munitions, les blessés ou les permissionnaires de l’armée belge. Ce fonds permet d’éclairer l’action des cheminots belges engagés dans cette entreprise. I2. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Corps des Auto-Canons en Russie / Korps der Belgische Auto- kanonnen in Rusland

1. Corps des Auto-Canons en Russie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Corps des Autos-Canons en Russie 4. ca. 1914-1918 5. 1 farde 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Le Corps des Auto-canons de l’armée belge combattit en Russie de 1915 à 1917. 11. Ce petit fonds se compose seulement de quelques dossiers épars. Cependant, on trouvera de nombreux renseignements relatifs au Corps des Auto-Canons en Russie dans d’autres fonds déposés au MRA : « Présence militaire belge à l’étranger (1826-1955) », « 1914-1918 – I. – Personalia » et « 14-18 – 2ème partie ». Sur cette question, il conviendra de consulter les dossiers relatifs aux relations belgo-russes conservés au Ministère des Affaires étrangères. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

132 - België: Ministerie van Oorlog

Régiments d’Artillerie lourde / Regimenten zware artillerie

1. Régiments d’Artillerie lourde 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Régiments d’Artillerie lourde 4. ca. 1914-1920 5. 4 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. A la fin de la guerre, la Brigade d’Artillerie lourde de l’armée belge se composait de deux régiments. Elle était en charge du maniement des pièces d’artillerie les plus imposantes. 11. Ce petit fonds renferme d’intéressants renseignements sur le fonctionnement de l’artillerie lourde au sein de l’armée belge, sur son matériel de guerre ainsi que sur l’évolution de ses plans tactiques. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Direction des Établissements d’Artillerie / Bestuur der Artilleriefabrieken

1. Direction des Établissements d’Artillerie (DEA) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Direction des Établissements d’Artillerie (DEA) 4. 1918 5. 2 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. La Direction des Établissements d’Artillerie assurait la gestion des usines d’armement fondées par le Gouvernement belge en France et en Angleterre. 11. Ce petit fonds renferme exclusivement une collection d’ordres journaliers de l’année 1918. Il n’en permet pas moins de mieux comprendre le fonctionnement des usines de guerre gérées par l’État belge en France et en Angleterre. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Belgique : Ministère de la Guerre - 133

Défense de la Côte / kustverdediging

1. Défense de la Côte 2. Musée Royal de l’Armée 3. Défense de la Côte 4. ca. 1914-1918 5. 7 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se rapporte aux mesures prises en vue d’assurer la défense de la côte belge. 11. Il se compose de documents relatifs notamment à l’activité des navires de guerre et à l’artillerie côtière. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

1.4.1.4 Marine

Marine Belge / Belgische Marine (1) 1. Marine 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Marine 4. ca. 1914-1920 5. 1 boîte 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des années 1990. 11. En 1914, la Belgique ne disposait pas d’une Marine de Guerre. Toutefois, dès 1917, l’armée organisa un Dépôt des Équipages au sein duquel servirent plusieurs centaines de marins belges qui furent engagés sur les dragueurs français ou sur les navires de la marine marchande belge. Sur l’histoire des marins belges on se reportera aux Fonds Administration de la Marine. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée. 134 - België: Ministerie van Oorlog

13. DE BRUYNE J.-P., Instruments pour l’étude de l’histoire de la marine militaire belge des origines à 2000. Bibliographie : Navires, commandements et bases navales, Sint-Martens-Latem/Aix-en-Provence, 2001.

Marine Belge / Belgische Marine (2)

1. Marine Belge (1806-1945/1946) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Marine Belge, 1806-1945/1946 » 4. XIXème – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds est composé de documents épars réunis à l’occasion de dons ou de recherches menées par L. Leconte, ancien conservateur du Musée. Il contient peu d’informations relatives à la Première Guerre mondiale. 11. Seule la série IV se rapporte à la Première Guerre mondiale et se compose essentiellement de coupures de presse relatives à la marine belge. Pour plus d’informations sur le sujet, il conviendra de se reporter au fonds Administration de la Marine déposé aux AGR. 12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « Belgische Marine, 1809- 1945/1946 », Bruxelles, 1987. 13. DE BRUYNE J.-P., Instruments pour l’étude de l’histoire de la marine militaire belge des origines à 2000. Bibliographie : Navires, commandements et bases navales, Sint-Martens-Latem/Aix-en-Provence, 2001.

1.4.1.5 Services spécifiques / Specifieke diensten

Armement / Bewapening

1. Armement 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Armement » 4. ca. 1860-1930 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - Belgique : Ministère de la Guerre - 135

9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose essentiellement de dossiers relatifs à l’armement des soldats d’infanterie durant la seconde moitié du XIXe siècle et à la veille de la Grande Guerre. Il renferme peu d’informations sur les armes en usage dans l’armée belge durant la Première Guerre mondiale. 11. On y trouvera toutefois quelques dossiers relatifs aux matériel et aux armes en usage au Centre d’Instruction des Mitrailleurs de Criel-sur-Mer. Sur les approvisionnements de l’armée, on se reportera aux dossiers relatifs aux achats de matériel de guerre que renferment les archives de la Légation de Belgique à Washington intégrées au Fonds « 14-18 – 2ème partie » conservé au MRA. 12. VANDENABEELE J., Inventaris van het Archieffonds « Bewapening », Bruxelles, 1990.

Aumônerie militaire / Aalmoezeniersdienst

1. Aumônerie militaire 2. Centre de Documentation historique des Forces Armées 3. Fonds « Aumônerie militaire » 4. XXe siècle 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. aumôniers 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose essentiellement d’imprimés. 11. On y trouvera divers livres de prières destinés aux soldats belges au front et qui reflètent une partie de l’action menée par l’Eglise catholique sur le front. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Aviation et Aérostation/ Luchtvaart en Luchtwaarneming

1. Aviation et Aérostation 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Aviation et Aérostation 4. ca. 1914-1920 5. 18 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 136 - België: Ministerie van Oorlog

9. Ouvert à la recherche 10. A la fin de la guerre, l’Aviation Militaire Belge comptait une dizaine d’escadrilles ainsi que 3 compagnies d’aérostation. 11. Ce fonds se compose essentiellement d’ordres du jour et offre un éclairage intéressant sur l’action de l’aviation militaire et des compagnies d’aérostation au sein de l’armée belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée

Bureau de recrutement de Dieppe / Wervingsbureel van Dieppe

1. Bureau de recrutement de Dieppe 2. Musée Royal de l’Armée 3. Bureau de recrutement de Dieppe 4. ca. 1914-1918 5. 1 farde 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Le Bureau de recrutement de Dieppe est un des rares dont une partie des archives a été conservée. 11. Ce petit fonds se compose d’une partie de la correspondance échangée par le Bureau de recrutement de Dieppe ainsi que de deux registres d’engagés. Ces documents permettent de jeter un éclairage sur les méthodes de recrutement en vigueur dans l’armée belge. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Commission de recrutement de Folkestone / Wervingscommissie van Folkestone

1. Commission de recrutement de Folkestone 2. Musée Royal de l’Armée 3. Commission de recrutement de Folkestone 4. ca. 1914-1918 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche Belgique : Ministère de la Guerre - 137

10. La Commission de recrutement de Folkestone est une des rares commissions de recrutement dont une partie des archives a été conservée. 11. Ce petit fonds se compose de documents relatifs aux opérations de recrutement menées par l’armée belge en Angleterre. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Cimetières militaires allemands / Duitse militaire begraafplaatsen

1. Cimetières militaires allemands en Belgique 2. Musée Royal de l’Armée 3. Cimetières militaires allemands en Belgique 4. ca. 1914-1940 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. cimetières 9. Non ouvert à la recherche 10. Ces archives sont issues de l’ancien Service des Sépultures militaires du Ministère de la Guerre. 11. Le fonds se compose de listes de soldats allemands inhumés en Belgique ainsi que de dossiers relatifs à la gestion des cimetières dans lesquels des Allemands se trouvent inhumés. 12. Pas d’inventaire.

Cimetières militaires britanniques / Britse militaire begraafplaatsen

1. Cimetières militaires britanniques en Belgique 2. Musée Royal de l’Armée 3. Cimetières militaires britanniques en Belgique 4. ca. 1914-1930 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. cimetières 9. Non ouvert à la recherche 10. Ces archives sont issues, en partie, de l’ancien Service des Sépultures militaires du Ministère de la Guerre. 138 - België: Ministerie van Oorlog

11. Le fonds se compose de listes de soldats britanniques inhumés en Belgique ainsi que de dossiers relatifs à la gestion des cimetières dans lesquels des Britanniques se trouvent inhumés. 12. Pas d’inventaire.

Comité interallié de ravitaillement / Intergeallieerd Bevoorradingscomité

1. Comité interallié de ravitaillement (CIR) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Comité interallié de ravitaillement (CIR) 4. ca. 1914-1918 5. 5 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Organisme interallié chargé de coordonner le ravitaillement des troupes, créé début 1918. 11. Le fonds traite des diverses opérations menées en vue d’améliorer le ravitaillement des troupes alliées. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Inspection Générale des Services de l’Intendance / Algemene Inspectie van de Intendantiediensten

1. Inspection Générale des Services de l’Intendance (IGSI) 2. Musée Royal de l’Armée 3. Inspection Générale des Services de l’Intendance (IGSI) 4. ca. 1914-1920 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce service était en charge de la coordination des actions menées par les différents services en charges de l’intendance. 11. Le fonds ne se compose que d’une collection d’ordres journaliers émis par l’Inspection Générale des Services de l’Intendance au cours de l’année 1918. Belgique : Ministère de la Guerre - 139

12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Soldats belges internés en Hollande / Belgische geïnterneerden in Nederland

1. Internés en Hollande 2. Musée Royal de l’Armée 3. Internés en Hollande 4. ca. 1914-1918 5. 14 liasses 6. Archives publiques 7. Papier 8. internés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds traite des soldats internés aux Pays-Bas entre 1914-1918. 11. Il se compose, pour l’essentiel, de la correspondance échangée entre les autorités militaires et les Consulats de Belgique aux Pays-Bas. Sur les internés belges aux Pays-Bas, on se rapportera aux archives du Comité officiel belge pour les Pays-Bas (AGR) ainsi qu’aux archives de la Légation de Belgique à La Haye conservées au Ministère des Affaires étrangères. A noter, enfin, que le MRA possède un fichier des 30 à 35.000 soldats belges internés aux Pays- Bas durant la guerre. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Rijkswacht / Gendarmerie

1. Rijkswacht 2. Historische Dienst van de Politie 3. Rijkswacht 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. foto’s 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. De taak van de Rijkswacht achter het front (en zelfs in de opleidingscentra van het Belgisch leger in Noord-Frankrijk) bestond in de eerste plaats uit de provoostschapsdienst. De Rijkswacht vervulde politionele- en ordehand- havingstaken, spoorde misdrijven op, stelde pv’s op en vervolgde de 140 - België: Ministerie van Oorlog beschuldigden. Daarnaast speurden ze ook naar deserteurs en bewaakten ze de gevangenissen. 11. In het archief van de Belgische Rijkswacht vinden we slechts zeer sporadisch stukken uit de Eerste Wereldoorlog. De personeelsdossiers van de rijkswachtleden bleven wel bewaard en van een aantal lokale rijkswacht- brigades zijn de correspondentieregisters beschikbaar. Verscheidene schenkingen verrijkten echter het archief. Bij wijze van voorbeeld vermelden we de nota’s en briefwisseling van majoor Bayard over de veldtocht van 1914, de nota’s van wachtmeester Albert Schiltz over de campagne van 1914-15, de briefwisseling van wachtmeester François Marchal, de correspondentie en de pv’s opgesteld door eerste wachtmeester Coudeville van de rijkswachtbrigade in Oostende en de documentatie over de zaak Emiel Fourrier (deze wachtmeester werd ter dood veroordeeld wegens moord op zijn vriendin). Een aantal wachtmeesters schonken hun notitie- boekjes met signalementen en voorschriften aan het Politiemuseum. De Historische Dienst van de Politie beschikt over een 300-tal foto’s en prentbriefkaarten uit de oorlogsperiode, een aantal kaarten van de frontstreek, de frontlijn, de militaire operaties en de Duitse stellingen. 12. Slechts een klein deel van het Rijkswachtarchief is ontsloten via een databank. Het is dus mogelijk dat er in de toekomst nog andere archiefstukken uit de Eerste Wereldoorlog opduiken. 13. SOURIE L., La gendarmerie belge. Un aperçu historique, Ninove, 1948.

Corps de Gendarmerie / Rijkswacht

1. Corps de Gendarmerie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Corps de Gendarmerie 4. 1914-1915 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Repliée derrière l’Yser en 1914, la Gendarmerie fut chargée du maintien de l’ordre dans les zones occupées par l’armée belge. 11. Ce petit fonds ne renferme qu’une série d’ordres journaliers couvrant partiellement la période 1914-1915. Il est à noter toutefois que le Centre de Documentation du Service historique de la Police dispose d’une collection complète des ordres du jour du corps de la gendarmerie pour l’entièreté de la Belgique : Ministère de la Guerre - 141 période de guerre. Ceux-ci permettent d’éclairer les missions de police exercées par la gendarmerie belge tout au long de la guerre. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Service de Santé et Croix-Rouge / Gezondheidsdienst en Rode Kruis

1. Service de Santé et Croix-Rouge, 1831-1914 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Service de Santé et Croix-Rouge, 1831-1914 » 4. 1831-1914 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. santé publique 9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds regorge d’informations sur l’état de santé des troupes belges avant-guerre. Les documents relatifs à la période de guerre sont plus rares. 11. Seuls les dossiers 3287 à 3596 se rapportent à la mobilisation de la Croix- Rouge durant les premiers jours de la guerre. Ils se composent pour l’essentiel de listes de personnes constituent les équipes sanitaires. Pour une vision complète de l’action de la Croix-Rouge, durant l’invasion, on se rapportera aux Archives de la Croix-Rouge. 12. VILAIN M., Inventaire du Fonds d’archives « Service de Santé et Croix- Rouge, 1831-1914 », Bruxelles, 1981. 13. DE MUNCK L., « Het Belgische Rode Kruis en de Eerste Wereldoorlog » in TALLIER P-A, BOIJEN R., La Belgique et la Première Guerre mondiale. État des sources – État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001, Bruxelles, 2002, 191-208.

Service de renseignements de Folkestone / Inlichtingenbureel te Folkestone

1. Service de renseignements de Folkestone 2. Musée Royal de l’Armée 3. Service de renseignements de Folkestone 4. ca. 1914-1918 5. 1 liasse 6. Archives publiques 7. Papier 142 - België: Ministerie van Oorlog

8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Folkestone abrita une partie des services de renseignements militaires belges. 11. Ce petit fonds est de taille trop réduite que pour permettre de cerner l’ensemble des activités d’espionnage menées depuis Folkestone. Il renferme toutefois quelques rapports sur la situation en Belgique occupée transmis à Folkestone. Sur l’activité des services de renseignements, on se rapportera aux archives de la Commission des Annales des Services patriotiques. 12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Sûreté militaire belge – Bureau d’études / Militaire Veiligheidsdienst-Studiebureau

1. Sûreté militaire belge - Bureau d’études 2. Archives générales du Royaume 3. Sûreté militaire belge - Bureau d’études 4. 1914-1919 5. 6 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Les archives de ce Bureau d’études annexé à la Sûreté militaire belge ne se composent quasi exclusivement que de renseignements relatifs au commerce international durant la guerre. 11. Si quelques pièces de ce fonds permettent de quelque peu éclairer l’organisation des services de la Sûreté militaire belge, il sera surtout utile pour quiconque s’intéressera aux échanges économiques et commerciaux dans les pays alliés, neutres et ennemis durant la période de guerre. 12. Inventaire sommaire dactylographié.

Présence militaire belge à l’étranger / Belgische militaire aanwezigheid in het buitenland

1. Présence militaire belge à l’étranger 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Présence militaire belge à l’étranger » 4. 1826-1955 5. - Belgique : Ministère de la Guerre - 143

6. Archives publiques 7. Papier 8. opérations militaires - Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds retrace l’histoire de la présence militaire belge à l’étranger. 11. Quelques dossiers se rapportent à l’action de l’armée belge à l’étranger. La série XV consacrée à l’État indépendant du Congo et au Congo renferme plusieurs dossiers relatifs aux campagnes militaires menées au Congo, rassemblés par le Lieutenant-Colonel Alfred-Richard Libert ainsi qu’un long rapport de R. Van Overstraeten sur sa mission dans les territoires africains détenus par l’Allemagne en 1917. La série XX consacrée aux Corps des Auto- Canons en Russie (1915-1917) renferme deux intéressants dossiers relatifs à l’action du Corps des Auto-Canons belges en Russie . 12. BOIJEN R., Inventaris van het Fonds « Belgische Militaire Aanwezigheid in het Buitenland (1826-1955), Bruxelles, 1979.

144 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

1.4.2 MINISTÈRE DES AFFAIRES ÉTRANGÈRES / MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN

1.4.2.1 Services centraux / Centrale Diensten

Fonds ‘Guerre 14-18’ / Bestand ‘oorlog 14-18’(I)

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Fonds Guerre 14-18 4. ca. 1914-1930 5. 21,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier et microfilms 8. Tous les mots clés 9. Ouvert à la recherche 10. Fonds spécifique homogène relatif à la Première Guerre mondiale. Son classement suit une trame chronologique, thématique et géographique. 11. Ce fonds est composé de notes internes au Département, rapports et correspondances diverses portant sur des sujets aussi divers que : les origines du conflit, la neutralité belge, la rupture des relations diplomatiques, le transfert du gouvernement belge à l’étranger, la mobilisation, l’évacuation des régions occupées, la taxe sur les absents et les retours en Belgique occupée, la communication avec les agents belges en pays ennemis ou occupés, le sort des archives du département (saisies et utilisées à des fins de propagande par les Allemands), l’occupation allemande, le ravitaillement, les réquisitions, la justice, l’activisme, les déportations, l’espionnage, les questions maritimes, les prisonniers civils et militaires, prisonniers civils belges en Allemagne (dossiers bilatéraux), les blessés, la censure. Sont également abordés des sujets relatifs à l’après-guerre tels que l’Armistice, la paix, les dommages de guerre, les diverses conférences interalliées et diplomatiques, Eupen- Malmédy, les provinces rhénanes, le désarmement de l’Allemagne, les réparations, les restitutions et diverses autres questions financières et économiques. Nous y trouvons aussi les exposés politiques de Beyens ainsi que le recueil de notes auprès des personnalités belges appartenant à tous les secteurs de la société en guerre, sur la situation en Belgique occupée et les problèmes d’après-guerre. Du plus strict point de vue de la politique étrangère, sont conservés une série de dossiers sur la situation de nombreux pays durant le conflit intitulés « Pays divers et la guerre » et classés par continents. Ce fonds est particulièrement riche d’informations pour tous ceux qui s’intéressent à un de ces sujets en particulier mais aussi pour ceux qui Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 145 souhaitent se pencher sur les rôles et compétences, nombreux et variés, du Ministère des Affaires étrangères durant la Première Guerre mondiale et l’après-guerre.

Guerre 14-18 / Oorlog 14-18 (II)

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Guerre 14-18 4. ca. 1914-1918 5. - 6. Archives publiques 7. Papier et microfilms 8. Tous les mots clés 9. Ouvert à la recherche 10. Recherche « Guerre 14-18 » dans le fichier thématique. 11. En complément du fonds spécifique « Guerre 1914- 18 », nous trouvons les rapports des attachés militaires belges à Berne et à Paris sur l’attitude des pays belligérants et des États neutres, des dossiers relatifs : à la mission belge aux États-Unis annonçant l’invasion et les atrocités allemandes, au recouvrement des créances entre sujets belges et ennemis (1915-1934), aux manifestations de sympathies envers les souverains et la Belgique durant le conflit, aux débours faits dans le Grand-Duché de Luxembourg pour les Belges, aux patronages d’œuvres de bienfaisances par les ministres, au socialisme (le socialisme, le communisme, le bolchevisme et la guerre), aux brancardiers de la Croix-Rouge (concernant le refus de libération de brancardiers par les Allemands et le renvoi et rapatriement des sanitaires belges internés en Allemagne), à la situation de l’industrie diamantaire en Belgique occupée (concernant les protestations belges contre les tentatives en vue d’introduire une industrie de taille en Grande-Bretagne et en France, la concurrence entre Anvers et Amsterdam, l’interdiction d’importation en Belgique occupée, la question des ouvriers diamantaires russes, etc.), à l’évacuation des troupes allemandes, aux navires et bateaux belges à l’étranger, aux prises maritimes, aux pilotes belges et à diverses questions militaires traitées entre 1919 et 1928 .

146 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

Correspondance politique / Politieke briefwisseling

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Correspondance politique 4. 1830 - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. diplomatie 9. Ouvert à la recherche (délai minimum de 30 ans) 10. Ce fonds comprend tous les rapports de poste envoyés par les représentants diplomatiques belges à l’étranger au Ministère des Affaires étrangères. Nous retrouvons dans ce fonds, classé géographiquement, une correspondance politique pour chacun des pays dans lesquels la Belgique est ou a été représentée diplomatiquement. 11. Ces rapports de poste sont disponibles pour la période de la Première Guerre mondiale.

Propagande / Propaganda

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Propagande 4. ca. 1914-1918 5. 6 microfilms 6. Archives publiques 7. Microfilms 8. propagande 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives concernent l’activité de propagande de la Belgique durant la Première Guerre mondiale. 11. Ces archives couvrent tant la propagande à l’intérieur de la Belgique occupée que vers l’extérieur, que ce soit en Europe ou dans le reste du monde (Canada, États-Unis, Chine, Japon, …). La nature de ces archives est très variée : nous y retrouvons pêle-mêle de la correspondance personnelle de divers propagandistes belges, de la correspondance diplomatique ou consulaire ou encore des archives de l’Office de propagande belge au Havre. Ce fonds sera utilement complété par la correspondance politique et les archives du classement B, toutes deux conservées au Archives du SPF Affaires étrangères. Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 147

12. - 13. AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale, mémoire de licence ULB, 1998.

Intérêts belges / Belgische belangen

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Fonds Intérêts belges 4. 1830 - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche (délai minimum de 30 ans) 10. Archives relatives à la défense des intérêts économiques belges à l’étranger. 11. Pour ce qui est de la période de la Première Guerre mondiale, bon nombre des dossiers sont conservés dans le Fonds spécifique « Guerre 14-18 ». Néanmoins, une recherche par pays ou par continent peut encore s’avérer fructueuse.

Indépendance, neutralité, défense militaire / Onafhankelijkheid, neutraliteit en landsverdediging

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Indépendance, neutralité, défense militaire de la Belgique 4. 1835-1940 5. 1,5 m. (pour 14-18) 6. Archives publiques 7. Papier 8. diplomatie 9. Ouvert à la recherche 10. Fonds spécifique constitué sur base chronologique. 11. Ce fonds comprend plusieurs dossiers relatifs à l’indépendance, la neutralité et la défense militaire de la Belgique durant la Première Guerre mondiale.

148 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

Légations étrangères / Buitenlandse gezantschappen

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Fonds Légations étrangères 4. 1830 - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. diplomatie 9. Délai minimum de 30 ans + Respect de la vie privée 10. Dossiers de carrière des diplomates étrangers en poste en Belgique déposés par le Service du Protocole du Ministère, classés sur base géographique (États représentés). 11. Chaque dossier permet de retracer la carrière des individus concernés. Ils constituent une source de premier choix pour les personnes à la recherche d’informations personnelles sur les diplomates étrangers en poste en Belgique durant la Première Guerre mondiale.

Délégation belge à Versailles / Belgische delegatie in Versailles

1. Délégation belge à Versailles 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Fonds Délégation belge à Versailles 4. 1919 – 1920 5. 7 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. propositions de paix - diplomatie 9. Ouvert à la recherche 10. Il s’agit des archives produites par la Délégation belge à Versailles qui participa à l’élaboration et de la rédaction de traités de paix 11. Ce fonds offre des archives concernant les questions générales relatives aux traités de paix (fonctionnement de la conférence, Armistice avec l’Allemagne, préliminaires de paix,…) et à leur exécution. Sont abordées les questions communes à tous les traités de paix, notamment la SDN, la responsabilité des auteurs de la guerre et les sanctions, la réparation des dommages et le règlement de diverses questions dans les domaines du travail, de l’économie, des finances, des communications, de l’aéronautique, de la géographie et du rapatriement des prisonniers de guerre. Suivent ensuite des dossiers relatifs aux questions spécifiques aux traités de paix avec Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 149 l’Allemagne, l’Autriche, la Bulgarie, la Turquie et la Hongrie. Une série de dossiers concernent les questions intéressant plus spécialement la Belgique telles que la révision des traités de 1839, le Limbourg, le Luxembourg et l’Escaut, la frontière belgo-allemande ou encore les Colonies.

Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de Internationale Wapenstilstandcommissie in Spa / Délégation belge de la Sous-Commission financière de la Commission Internationale d’Armistice de Spa

1. Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de Internationale Wapenstilstandcommissie in Spa 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de Internationale Wapenstilstandcommissie in Spa 4. 1918-1919 5. 0,20 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. herstelbetalingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het wapenstilstandverdrag voorzag in de oprichting van een Subcommissie Financiën in de schoot van de Internationale Wapenstilstandcommissie om zich te buigen over het vraagstuk van de teruggave van de waardepapieren die door de Duitsers uit België geroofd waren. Emile Francqui en enkele topbankiers van de Nationale Bank maakten namen de Belgische Staat deel uit van deze commissie. 11. Slechts twee brievenboeken met minuten van uitgaande brieven bleven bewaard. 12. Plaatsingslijst door Hans Vanden Bosch. 13. Commission Internationale d’Armistice. Sous-commission financière. Réunie à Spa du 23 novembre au 1er decembre 1918, Brussel, 1918.

Personnel / Personeel

1. SPF Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Fonds Personnel extérieur / Personnel intérieur 4. 1830 - 5. - 6. Archives publiques 150 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

7. Papier 8. diplomatie 9. Délai minimum de 30 ans - Accès soumis notamment à la législation concernant la protection de la vie privée 10. Il s’agit de dossiers personnels de carrière classés par ordre onomastique et/ou géographique. 11. Chaque dossier permet de retracer la carrière de la personne concernée. Ils constituent une source de premier choix pour les personnes à la recherche d’informations sur les individus ayant travaillé pour le Ministère des Affaires étrangères durant la Première Guerre mondiale, qu’ils soient issus du corps diplomatique et consulaire belge en poste à l’étranger ou du Département.

Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken / Collection de documentation sur la guerre du Ministère des Affaires étrangères

1. Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken 4. 1913-1932 5. 6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. propaganda 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken verzamelde in Le Havre veel documentatie over de oorlog in het kader van haar propagandaopdracht. Hiervoor werd nauw samengewekt met het Belgisch Documentatiebureau. 11. Deze verzameling bevat vooral krantenknipsels over de internationale politiek ter ondersteuning van de Belgische propaganda, gedrukte stukken en de officiële persmededelingen van de Geallieerden en de Centralen. Cfr. Belgisch Documentatiebureau en Office belge ‘Patrie et Liberté’. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 151

1.4.2.2 Ambassades et consulats / Ambassades en Consulaten

1.4.2.2.1 Ambassades et consulats de Belgique en France / Ambassades en Consulaten van België in Frankrijk

Consulats de Belgique en France : Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins / Belgische Consulaten in Frankrijk : Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins

1. Consulats de Belgique en France (Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en France (Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins) 4. 1914-1922 5. 0,60 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale - réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives se rapportent quasi exclusivement aux Belges réfugiés en France. 11. Les archives du consulat belge de Calais renferment la correspondance adressée au consul par des Belges réfugiés dans la région. Les archives du consulat à Cherbourg traitent des réfugiés et militaires belges installés dans les départements de la Manche, de l’Orne et du Calvados. Enfin, les archives du consulat belge de Dunkerque se composent de renseignements sur la situation des réfugiés durant la guerre adressés par les maires de l’arrondissement de Dunkerque en 1921. Sur l’action caritative engagée en France au profit des Belges, on se reportera à différents fonds conservés aux AGR (Œuvre d’Assistance temporaire, Foyer du Soldat Belge à Lourdes, Comité belge du Loiret, Comité officiel belge de secours aux réfugiés,…) ainsi qu’aux archives diplomatiques déposées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par les consulats de Belgique en France (Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins), 1914- 1922, Bruxelles, 2000. 13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918, Brussel, 2008. 152 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

1.4.2.2.2 Ambassades et consulats de Belgique aux Pays-Bas / Ambassades en Consulaten van België in Nederland

Consulats de Belgique aux Pays-Bas : Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg et Zwolle / Belgische Consulaten in Nederland : Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg et Zwolle

1. Consulats de Belgique aux Pays-Bas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Zwolle) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique aux Pays- Bas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Zwolle) 4. 1914-1921 5. 3,80 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale – réfugiés - internés 9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds renferme de nombreux dossiers relatifs aux œuvres belges et néerlandaises créées aux Pays-Bas en vue de secourir les réfugiés belges. Plus riches, les archives versées par le Consulat de Maastricht renferment d’intéressants dossiers relatifs aux soldats internés, aux envois de fonds en Belgique occupée ou à l’émigration de travailleurs belges vers la France et l’Angleterre. 11. Sur les réfugiés belges aux Pays-Bas, il conviendra de se reporter à différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge pour les Pays-Bas, Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs, Comité belge des réfugiés de Tilburg,..) ainsi qu’aux archives diplomatiques déposées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les consulats de Belgique aux Pays-Bas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Zwolle), 1914-1921, Bruxelles, 2000.

Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 153

1.4.2.2.3 Ambassades et consulats de Belgique en Grande-Bretagne / Ambassades en Consulaten van België in Groot-Brittannië

Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne

1. Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne 2. Archives générales du Royaume 3. Documents remis par le Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne 4. 1918-1919 5. 0,10 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds renferme un relevé des sommes reçues au Consulat général de Belgique en faveur d’œuvres diverses et quelques copies de lettres émanant du Consul général écrites durant l’immédiat après-guerre. 11.- 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents remis par le Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne (Londres), 1918-1919, Bruxelles, 2000. 13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918, Brussel, 2008.

Consulat de Belgique à Folkestone

1. Consulat de Belgique à Folkestone 2. Archives générales du Royaume 3. Consulat de Belgique à Folkestone 4. 1914-1926 5. 0,30 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale - réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme une partie de la correspondance d’Adolphe Peterson, vice-consul de Belgique à Folkestone ainsi que de nombreux documents relatifs à l’Union belge de Folkestone, à la section de Folkestone de la Ligue des Patriotes de Belgique et à l’Union Anglo-belge. 11. Sur les réfugiés belges en Angleterre, il conviendra de se reporter aux différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge en Angleterre,…) 154 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat de Belgique à Folkestone (Grande-Bretagne), 1914-1924, Bruxelles, 2000. 13. BOUDIN H.R., Pastorat, consulat et espionnage. La vie insolite de Adolphe Frédéric Peterson, Bruxelles, 2002.

Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire transmis par le Consulat belge à Bradford

1. Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire transmis par le Consulat de Belgique à Bradford 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire transmis par le Consulat de Belgique à Bradford 4. 1914-1919 5. 0,20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale - réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se compose de documents divers rassemblés par le consulat de Belgique à Bradford relatifs aux réfugiés belges installés à Bingley, Bradford, Brighouse, Heiddersfield, Lunddenfoot et York. 11. Sur les réfugiés belges en Angleterre, il conviendra de se reporter aux différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge en Angleterre,…) 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire (1914-1919). Transmis par le consulat belge à Bradford, Bruxelles, 1997.

Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff- Plymouth transmis par le Consulat belge à Cardiff

1. Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff-Plymouth transmis par le Consulat belge à Cardiff 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff-Plymouth transmis par le Consulat belge à Cardiff 4. 1914-1920 5. 0,20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale - réfugiés Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 155

9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se compose de documents divers rassemblés par le consulat de Belgique à Cardiff et contient, notamment, un intéressant rapport sur l’activité des comités et des œuvres de secours fondés à Cardiff en vue de venir en aide aux réfugiés belges. 11. Sur les réfugiés belges en Angleterre, il conviendra de se reporter aux différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge en Angleterre,…) 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff-Plymouth (1914-1920). Transmis par le Consulat belge à Cardiff, Bruxelles, 1998.

1.4.2.2.4 Ambassades, consulats et légation de Belgique en Amérique / Ambassades, Consulaten en Gezantschap van België in Amerika

Consulats et ambassade de Belgique en Amérique du Nord

1. Consulats et ambassade de Belgique en Amérique du Nord 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats et l’Ambassade de Belgique en Amérique du Nord (Denver, Minneapolis, La Nouvelle-Orléans, Philadelphie, Washington) 4. 1914-1922 5. 2,20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de documents provenant des consulats et de la Légation de Belgique aux États-Unis. Il renferme de nombreux dossiers relatifs aux œuvres belges et américaines, créées aux États-Unis, en faveur des populations belges. 11. Ces dossiers recèlent des informations essentielles sur l’action caritative déployée aux États-Unis au profit des Belges. Afin de compléter ces données, il s’avèrera nécessaire de recourir à d’autres fonds conservés aux AGR (Belgian Relief Committee San Fransisco, CRB,…) ou au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les consulats et l’ambassade de Belgique en Amérique du Nord (Denver, Minneapolis, La Nouvelle- Orléans, Philadelphie, Washington), 1914-1922, Bruxelles, 2000. 156 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

13. TASSIER S., La Belgique et l’entrée en guerre des États-Unis (1914- 1917), Bruxelles, 1951. AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale (1914-1918), Mémoire de licence inédit, ULB, 1998.

Légation de Belgique à Washington

1. Fonds 14-18 – 2ème partie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds 14-18 – 2ème partie 4. ca. 1914-1925 5. 26 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale – internés – réfugiés – propagande – orphelins de guerre – ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Cette deuxième partie du « Fonds 14-18 » suit la partie intitulée « Fonds 1914-1918 – I. – Personalia ». 11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La troisième série (nos 243- 481) se compose de 7 boîtes d’archives formées par la Légation de Belgique à Washington et la Mission militaire belge aux États-Unis. Ces documents portent sur les achats de matériel de guerre réalisés aux États-Unis et contient un volumineux dossier relatif à la tournée de propagande menée par le Corps des Autos-Canons à travers les États-Unis. On y trouvera aussi de nombreux documents relatifs aux œuvres de charité organisées outre-Atlantique au profit des Belges ainsi que sur le recrutement opéré par l’armée belge dans les États américains. 12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « 1914-1918 – II », Bruxelles, 1984.

Consulat de Belgique à Buenos-Aires

1. Consulat de Belgique à Buenos-Aires (Argentine) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents transmis par le Consulat de Belgique à Buenos-Aires 4. 1914-1919 5. 0,05 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 157

9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds renferme affiches, brochures et coupures de presse argentines relatives à la Belgique et à la guerre. 11. Sur l’action caritative et la propagande menée par les agents diplomatiques belges en Argentine, il conviendra se reporter aux archives du Consulat de Buenos-Aires déposées au Ministère des Affaires étrangères. En outre, on pourra recourir aux archives de la Croix-Rouge de Belgique à Buenos-Aires ou à l’Union des femmes belges à Buenos-Aires. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat de Belgique à Buenos-Aires (Argentine), 1914-1919, Bruxelles, 2000.

1.4.2.2.5 Ambassades et consulats de Belgique en Afrique / Ambassades en Consulaten van België in Afrika

Consulat de Belgique à Alexandrie

1. Consulat de Belgique à Alexandrie (Egypte) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents transmis par le Consulat de Belgique à Alexandrie (Egypte) 4. 1920 5. 0,05 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Les deux pièces que renferment le fonds se rapportent à l’Œuvre belge d’Alexandrie. 11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée en Egypte en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Egypte déposées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat général de Belgique à Alexandrie (Egypte), 1920, Bruxelles, 2000.

Consulat de Belgique à Tunis

1. Consulat de Belgique à Tunis 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Tunis 4. 1914-1920 158 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

5. 0,40 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne les sections tunisiennes de plusieurs œuvres de secours organisées en faveur des réfugiés ou de prisonniers belges ainsi que de documents relatifs aux collectes organisées dans le pays. 11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée en Tunisie en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Tunisie déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par le consulat général de Belgique à Tunis, 1914-1920, Bruxelles, 2000.

Consulats de Belgique à Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane

1. Consulats de Belgique en Afrique Australe et en Afrique orientale (Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en Afrique Australe et en Afrique orientale (Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane) 4. 1914-1921 5. 0,70 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne les récoltes de fonds et de vivres organisées en Afrique au profit des œuvres de secours aux populations belges. 11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée en Afrique en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Afrique déposées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les consulats de Belgique en Afrique Australe et en Afrique orientale (Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane), 1914-1921, Bruxelles, 2000. Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 159

1.4.2.2.6 Ambassades et consulats de Belgique en Asie et en Océanie / Ambassades en Consulaten van België in Azië en Oceanië

Consulat de Belgique à Batavia

1. Consulat de Belgique à Batavia (Indes néerlandaises) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Batavia (Indes nérlandaises) 4. 1914-1920 5. 0,25 cm. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne les récoltes de fonds et de vivres organisées dans les Indes néerlandaises au profit des œuvres de secours aux populations belges. 11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée dans les Indes nérlandaises en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges dans les Indes néerlandaises déposées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par le consulat de Belgique à Batavia (Indes néerlandaises), 1914-1921, Bruxelles, 2000.

Consulat de Belgique à Brisbane

1. Consulat de Belgique à Brisbane (Australie) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Brisbane 4. 1914-1920 5. 0,15 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds renferme une série de documents relatifs au Belgian Relief Fund organisé par le Consul de Belgique à Brisbane et à différentes œuvres de secours, créées en Australie, en faveur des populations belges. 160 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée en Australie en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Australie déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par le consulat de Belgique à Brisbane (Australie), 1914-1920, Bruxelles, 2000.

Consulats de Belgique à Christchurch et Wellington

1. Consulats de Belgique en Nouvelle-Zélande (Christchurch, Wellington) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en Nouvelle- Zélande (Christchurch, Wellington) 4. 1914-1918 5. 0,60 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient une série de des dossiers concernant les collectes et œuvres de secours créées en Nouvelle-Zélande afin de venir en aide aux populations belges éprouvées par la guerre. 11. Ce fonds se révèle essentiel en ce qui concerne l’action caritative organisée en Nouvelle-Zélande. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Nouvelle-Zélande déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les consulats de Belgique en Nouvelle-Zélande (Christchurch, Wellington), 1914- 1918, Bruxelles, 2000.

Consulats de Belgique à Shanghai, Tiendsin, Kobé

1. Consulats de Belgique en Chine et au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé) 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en Chine et au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé) 4. 1914-1919 5. 0,25 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 161

9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds contient la correspondance relative aux œuvres philanthropiques organisées en Chine et au Japon en faveur des Belges. 11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative organisée en Chine et au Japon en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Chine et au Japon déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les consulats de Belgique en Chine et au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé), 1914-1919, Bruxelles, 2000.

1.4.2.2.7 Légations de Belgique à Berne, Rome et Copenhague / Belgisch Gezantschap in Bern, Roma en Kopenhagen

Légation de Belgique à Berne

1. Fonds 14-18 – 2ème partie 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds 14-18 – 2ème partie 4. ca. 1914-1925 5. 26 boîtes 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale – internés – réfugiés – propagande – orphelins de guerre – ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Cette deuxième partie du « Fonds 14-18 » suit la partie intitulée « Fonds 1914-1918 – I. – Personalia ». 11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La deuxième se compose d’archives émanant de la Légation de Belgique à Berne et traite essentiellement des réfugiés et internés belges en Suisse, des prisonniers belges en Allemagne ainsi que de la propagande belge menée en Suisse (nos 83-242). En outre, cette série renferme un dossier relatif à l’action caritative menée en Turquie au profit des Belges. 12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « 1914-1918 – II », Bruxelles, 1984.

162 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern / Service de l’internement de la légation belge à Berne

1. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern 4. 1916-1919 5. 3 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Als gevolg van de internationale akkoorden over de uitwisseling van zieke en gewonde krijgsgevangenen, bereikten de eerste Belgische geïnterneerden in mei 1916 Zwitserland. Het Belgisch Gezantschap in Bern was, samen met de Zwitserse overheid en tal van liefdadigheidsorganisaties, verantwoordelijk voor de opvang en controle van deze militairen. Aanvankelijk droeg de militaire attaché Clément Lefébure de eindverantwoordelijkheid, maar later kreeg generaal Xhardez deze taak toegewezen. 11. Dit bestand bevat de nodige briefwisseling, lijsten van geïnterneerden en dossiers inzake de opvang, de tucht, de vrijtijdsbesteding, de tewerkstelling en de bijscholing. Een deel van de archieven van het Belgisch Gezantschap berusten in het Legermuseum (zie ook Ruslandfonds). Cfr. De Groote, Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden, Centraal Comité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la Première Guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985. Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 163

Légation de Belgique à Rome

1. Légation de Belgique à Rome 2. Archives générales du Royaume 3. Documents transmis par la Légation de Belgique à Rome (Quirinal) 4. 1914-1918 5. 0,70 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable de l’Archiviste général. 10. Le fonds se compose exclusivement de lettres et messages de sympathie adressés à la Légation de Belgique à Rome par des personnalités italiennes pendant la Première Guerre mondiale. 11. Ce fonds offre un éclairage sur les dispositions de l’opinion publique italienne vis-à-vis de la Belgique. Afin de disposer d’une vision globale de cette question, il conviendra de se reporter aux archives diplomatiques relatives aux relations belgo-italiennes conservées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles. 12. DE SMET J., Inventaire des documents transmis par la légation de Belgique à Rome (Quirinal), 1914-1918, Bruxelles, 2000. 13. DUMOULIN M., La propagande belge en Italie au début de la Première Guerre mondiale (août – décembre 1914) in : Bulletin de l’Institut historique belge de Rome, t. XLVI-XLVII, 1976-1977, 335-367.

Légation de Belgique à Copenhague

1. Légation de Belgique à Copenhague 2. Archives générales du Royaume 3. Documents et archives transmis par la Légation de Belgique à Copenhague 4. 1914-1919 5. 0,30 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. prisonniers de guerre 9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable de l’Archiviste général. 10. Le fonds concerne essentiellement l’action engagée au Danemark en faveur des prisonniers belges en Allemagne. Il renferme plusieurs lettres échangées avec des prisonniers belges en Allemagne. 11. Ces archives comportent quelque intérêt pour quiconque s’intéresse à l’action engagée en faveur des prisonniers de guerre belges en Allemagne. 164 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken

Pour disposer d’une vision d’ensemble de l’action conduite par les diplomates belges au Danemark, on se reportera aux archives diplomatiques conservées au Ministère des Affaires étrangères. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par la légation de Belgique à Copenhague, 1914-1919, Bruxelles, 2000.

Belgique : Ministère des Colonies - 165

1.4.3 MINISTÈRE DES COLONIES / MINISTERIE VAN KOLONIËN

Département des Affaires étrangères / Afdeling Buitenlandse Zaken

1. Ministère des Colonies. Département des Affaires étrangères 2. Archives du SPF Affaires etrangères – Archives africaines 3. Archives du département des Affaires étrangères de l’État Indépendant du Congo 1885-1908 et du service des Affaires étrangères du Ministère des Colonies 1908 – 1918 (1919-1923) 4. 1885-1923 5. 66 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Au sein du Ministère des Colonies, les Affaires étrangères géraient les relations de la Belgique avec les puissances étrangères au sujet du Congo belge. Après la Première Guerre mondiale, la section des Affaires étrangères assurait aussi l’administration des territoires du Ruanda-Urundi. 11. Les archives relatives à la Première Guerre mondiale sont concentrées dans le « fonds du Havre, 1914-1918 ». Y sont abordées les questions du statut international du Congo (neutralité et conférences de paix), de la coopération anglo-belge en Afrique (première et deuxième campagne de l’Est Africain allemand), du commerce avec l’ennemi, de l’administration des territoires occupés entre 1915 et 1920 ainsi que diverses autres questions telles que la protection et transaction des titres, l’emprunt colonial ou encore les mesures extraordinaires à prendre au Congo en raison de l’état de guerre. Nous trouvons aussi dans ce fonds les archives du Service des territoires du Ruanda-Urundi à Bruxelles après la guerre, des documents relatifs aux traités de paix et les dossiers relatifs à l’administration du Ruanda-Urundi entre 1916 et 1919. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Force Publique / Weermacht

1. Ministère des colonies. Force Publique – service du conseiller militaire 2. Archives du SPF Affaires étrangères – Archives africaines 3. Archives de la Force Publique – service du conseiller militaire 4. 1908-1963 5. 52,5 m. 166 - België: Ministerie van Koloniën

6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds est constitué de 3 parties : les archives métropolitaines, les archives de la Première Guerre mondiale et les archives de la Deuxième Guerre mondiale 11. Dans la partie consacrée à la Première Guerre mondiale et aux campagnes d’Afrique, nous trouvons la correspondance générale (avec Londres, Le Havre et le Ministère de la Guerre), des documents relatifs à la politique de guerre du gouvernement belge en Afrique (à propos, entre autre, de la défense du Bas-Congo, d’un projet de formation d’une division coloniale belge ou encore de l’emploi éventuel de troupes coloniales hors Afrique), à la Campagne du Cameroun et à la Campagne contre l’Est Africain allemand (dossiers militaires mais aussi correspondance diplomatique), au personnel militaire européen et indigène, au matériel militaire, aux finances et à la communication et aux transports. Les archives métropolitaines contiennent, elles aussi, quelques dossiers intéressants. Il s’agit des dossiers relatifs à la réorganisation et à la mise en œuvre de la Force Publique pendant la guerre, qui contiennent notamment plusieurs rapports sur la campagne de l’Est Africain allemand et Tabora et enfin à l’octroi de distinctions honorifiques, chevrons du front et cartes de feu au personnel européen. Ce fonds sera utilement complété des quelques documents relatifs à la Force Publique présents dans le fonds « Présence militaire belge à l’étranger » conservé au Musée royal de l’Armée. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Département des Finances / Departement Financiën

1. État Indépendant du Congo. Département des Finances 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. État Indépendant du Congo. Département des Finances 4. 1884 – 1940 5. 5,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient principalement les archives du département des Finances de l’État Indépendant du Congo mais offre aussi quelques dossiers plus tardifs. Belgique : Ministère des Colonies - 167

11. Nous trouvons dans ce fonds une correspondance relative au budget extraordinaire de la Colonie entre 1915 et 1918 et d’autres petits dossiers portant sur des questions financières durant la Première Guerre mondiale et la Mission Horn à Londres (1917-1918). 12. Iinventaire réservé aux archivistes.

Première direction générale / Eerste algemene directie

1. Ministère des Colonies. Première direction générale, Première direction, Droit public, institutions politiques et administratives 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Première direction générale, Première direction, Droit public, institutions politiques et administratives. 4. 1886 – 1960 5. 21 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds fait partie des archives administratives qui traitent de questions relatives à l’administration du Département et aux différentes activités des Directions générales et de leurs services spécialisés. 11. Nous trouvons dans ce fonds quelques rares dossiers en lien avec la Première Guerre mondiale. Il s’agit d’une liasse de documents concernant la législation en matière de censure postale et des documents concernant la police, plus particulièrement la création d’un corps de détectives noirs et les primes accordées aux officiers pour de hauts faits en 1918. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Actes officiels / Officiële akten

1. Ministère des Colonies. Actes officiels 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives Africaines 3. Fonds des Actes officiels 4. 1885-1962 5. 29 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 168 - België: Ministerie van Koloniën

10. Dans ce fonds sont réunis et conservés les originaux des actes officiels de l’État indépendant du Congo (1885-1908) et du Ministère des Colonies (1908- 1962) classés d’après leur destination. 11. Nous trouvons dans ce fonds les décrets, les arrêtés royaux et les actes officieles pris par le Ministère des Colonies pendant la Première Guerre mondiale. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Service des Distinctions honorifiques / Afdeling Eretekens

1. Ministère des Colonies. Service des Distinctions honorifiques 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Archives du service des Distinctions honorifiques 4. fin XIXe siècle – milieu XXe siècle 5. 30 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne toutes les distinctions honorifiques africaines octroyées par le Ministère des Colonies à des sujets belges, étrangers ou indigènes mais aussi l’octroi de distinctions honorifiques étrangères à des sujets belges. 11. Sont conservés la correspondance générale, les principes, demandes, octrois et refus relatifs aux distinctions honorifiques accordées pendant et après la Première Guerre mondiale (telles que la Médaille commémorative coloniale 1914-1918, la Médaille de la Reine Elisabeth, la Médaille de l’Yser, la Croix de guerre, etc.) octroyées aux Belges et aux indigènes. Ce fonds concerne aussi les distinctions honorifiques octroyées par la Belgique à des sujets étrangers ou par divers pays à des sujets belges. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Service du Personnel d’Afrique / Dienst voor het Afrikaans personeel

1. Ministère des Colonies. Service du Personnel d’Afrique 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Fonds Service du Personnel d’Afrique 4. 1877- 5. ca. 705 m. 6. Archives publiques 7. Papier Belgique : Ministère des Colonies - 169

8. Congo 9. Ouvert à la recherche dans les limites de la loi sur le respect de la vie privée. 10. Service qui centralise, depuis 1908, les affaires relatives au personnel d’Afrique et à son recrutement pour l’ensemble des départements du Ministère des Colonies. 11. Ce fonds contient non seulement tous les dossiers de carrière du personnel d’Afrique, des militaires de l’armée et officiers de la Force Publique mobilisés durant la Première Guerre mondiale mais il comprend aussi les archives de la 6° direction générale établie à Londres pendant le conflit. La correspondance, notamment, offre de nombreuses informations sur les contacts entre le personnel installé au Havre avec leurs parents en Belgique occupée, sur l’enseignement colonial durant la guerre (à Honfleur, au Havre,…), sur l’armée métropolitaine et les troupes coloniales, sur les obligations militaires des coloniaux, sur les soldats et officiers de diverses nationalités, sur les territoires occupés et l’administration de l’Est Africain allemand, sur les blessés ou malades en Europe (au travers des examens médicaux) et sur les prisonniers internés de guerre. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Rapports officiels du Congo belge / Officiële verslagen van Belgisch-Congo

1. Ministère des Colonies. Rapports officiels du Congo belge 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Rapports officiels du Congo belge 4. ca. 1910-1960 5. 31,25 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Il s’agit des rapports officiels du Congo belge et du Ruanda-Urundi rassemblés en une collection et classés selon qu’ils émanent des conseils consultatifs, du collège exécutif, ou des services administratifs. 11. Ce fonds contient les rapports officiels du Conseil de Gouvernement entre 1915 et 1919 (1 volume), les rapports annuels sur l’activité de la Colonie, présentés par le Ministre des Colonies aux Chambres législatives belges pour les sessions de 1914 à 1918 ainsi qu’un rapport spécial sur l’activité de la Colonie pendant la guerre, les rapports annuels du service de la Force 170 - België: Ministerie van Koloniën

Publique entre 1914 et 1918 et divers rapports des services administratifs des différents gouvernements provinciaux, districts et territoires. 12. Inventaire réservé aux archivistes. 13. VANTHEMSCHE G., Le Congo belge pendant la Première Guerre mondiale: les rapports du Ministre de Colonies au Roi Albert 1er 1914-18, Bruxelles, 2009.

Rapports officiels de l’administration belge au Ruanda-Urundi / Officiële verslagen van de Belgische administratie in Ruanda- Urundi

1. Ministère des Colonies. Rapports officiels de l’administration belge au Ruanda-Urundi 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Rapports officiels de l’administration belge au Ruanda-Urundi 4. 1916-1961 5. 24,50 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Rapports officiels, annuels et trimestriels, de l’administration belge au Ruanda-Urundi de 1916 à 1961, augmentés de quelques documents rwandais et burundais à partir de 1961. 11. Nous y trouvons divers rapports sur l’organisation et l’administration introduites dans le territoire occupé (1916-1921) et de nombreux rapports datant de 1917 et 1918 sur, entre autres, le service des finances du Gouvernement d’occupation, l’organisation du service médical, le service de la marine durant l’occupation, l’organisation des services judiciaires, l’économie, l’industrie et le commerce, l’hygiène, etc. 12. Inventaire réservé aux archivistes.

Archives allemandes du Ruanda-Urundi / Duitse archieven uit Ruanda-Urundi

1. Ministère des Colonies. Archives allemandes du Ruanda-Urundi 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Archives allemandes du Ruanda-Urundi 4. 1889-1917 5. 6 m. 6. Archives publiques Belgique : Ministère des Colonies - 171

7. Papiers et microfilms 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Archives des services du gouvernement impérial de Dar-es-Salam et des diverses residentur allemandes saisies par les troupes belges en 1916. 11. Si la présence même de ce fonds dans les archives africaines du Ministère des Affaires étrangères est à elle seule une conséquence de la Première Guerre mondiale, il offre aussi de nombreuses informations sur la conquête du Ruanda-Urundi. Un sous-fonds consacré à 1914-1918 concerne le détachement militaire de la Schultz, les relations entre ce détachement et les autorités militaires allemandes, les ordres et journaux de route des troupes coloniales, la réception et la distribution d’armes et de munitions. Il contient également des plans, photographies et cartes militaires. Mais nous trouvons aussi hors de ce sous-fonds des archives concernant les soldats des troupes coloniales allemandes appelés Askaris, l’approvisionnement de la population civile et les mesures économiques en temps de guerre et les renseignements relatifs aux étrangers, de nationalité ennemie, dans les districts de l’Urundi. 12. Inventaire réservé à l’archiviste.

Ruanda-Urundi

1. Ministère des Colonies. Ruanda et Urundi 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Archives du Ruanda et de l’Urundi (STRU et RWABU) 4. 1916-1961 5. 6 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds est constitué, pour l’essentiel, des archives produites par le Service des territoires du Ruanda et de l’Urundi. 11. Les archives du Ruanda et de l’Urundi contiennent divers dossiers relatifs au ravitaillement, aux dommages de guerre, à l’entrée au Congo de ressortissants des pays ayant été en guerre avec la Belgique et aux distinctions honorifiques ainsi que des registres des télégrammes reçus et expédiés pour les années de guerre. 12. Inventaire réservé à l’archiviste.

172 - België: Ministerie van Koloniën

Burundi

1. Ministère des Colonies. Burundi 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Fonds Burundi 4. - 5. 55 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. monuments 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient les rapports politiques sur divers territoires entre 1917 et 1932, des pièces relatives à la modification des limites du territoire entre 1917 et 1958, à l’occupation belge dans l’Est Africain allemand, les instructions et la correspondance entre 1918 et 1922, ainsi que quelques rares dossiers sur les monuments aux morts et tombes. 12. Inventaire réservé à l’archiviste.

Ruanda

1. Ministère des Colonies. Fonds Ruanda 2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines 3. Fonds Ruanda 4. - 5. 67 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Congo - atrocités 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient un rapport de Wintgens sur les atrocités commises par les soldats belges en 1917-1918 et les rapports avec l’autorité indigène à ce propos. 12. Inventaire réservé à l’archiviste.

Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 173

1.4.4 MINISTÈRE DES SCIENCES ET DES ARTS / MINISTERIE VAN WETENSCHAPPEN EN KUNST

1.4.4.1 Services centraux / Centrale diensten

Administration des Beaux-Arts / Bestuur der Schone Kunsten (I)

1. Administration des Beaux-Arts 2. Archives générales du Royaume 3. Administration des Beaux-Arts. Ancien fonds 4. 1847-1937. 5. 15,3 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds ne renferme que quelques dossiers relatifs à la période de guerre, notamment des documents concernant l’application des dispositions de la Convention de La Haye au sein de l’administration belge et un dossier relatif à la collaboration de fonctionnaires des Musées Royaux d’Art et d’Histoire pendant l’occupation. 11. Sur ces questions, on se reportera aux archives des différentes institutions scientifiques du pays conservées aux AGR ou au sein de ces établissements. 12. COSEMANS A., Bestuur der Schone Kunsten. Vroeger Fonds. Storting 1957 – Administration des Beaux-Arts. Ancien Fonds. Remise 1957, Bruxelles, 1990.

Administration des Beaux-Arts / Bestuur der Schone Kunsten (II)

1. Administration des Beaux-Arts 2. Archives générales du Royaume 3. Administration des Beaux-Arts. Versement 1957 4. 1838-1947 5. 13,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. monuments – reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient quelques dossiers relatifs à l’édification de monuments commémoratifs, à la protection des sites et à la reconstruction des régions dévastées par la guerre. 174 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst

11. Sur les questions liées à la reconstruction, on se reportera aux archives de l’Office des régions dévastées. 12. COSEMANS A., Bestuur der Schone Kunsten. Vroeger Fonds. Storting 1957 – Administration des Beaux-Arts. Ancien Fonds. Remise 1957, Bruxelles, 1990.

Administration de l’Enseignement supérieur. Nouveau Fonds / Bestuur van het Hoger Onderwijs. Nieuw Fonds

1. Administration de l’Enseignement supérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Administration de l’Enseignement supérieur. Nouveau Fonds 4. 1835-1953 5. 63 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement – Flamandisation de l’université de Gand 9. Ouvert à la recherche 10. Outre quelques dossiers généraux issus de l’administration de l’Enseignement supérieur au Havre et qui renseignent sur la présence de réfugiés dans l’enseignement supérieur à l’étranger, plusieurs dossiers traitent du fonctionnement des universités en Belgique, des dispositions prises à l’égard des universitaires combattants, des mesures disciplinaires engagées vis-à-vis de personnalités soupçonnées de collusion avec l’ennemi, des réformes engagées par les Allemands à l’Université de Gand et des dons faits à l’Université de Louvain en vue de la reprise de ses activités, après-guerre. Plusieurs dossiers traitent de l’activité des principales institutions scientifiques dans l’immédiat après-guerre, de la constitution de la Commission des Archives de la Guerre ou du Conseil national de la recherche scientifique. Sous les numéros 850 à 852 sont repris des indicateurs de correspondance couvrant la période 1916-1918. 11. Ce fonds, indispensable pour tout ce qui touche à la vie universitaire et scientifique des Belges en pays occupé et à l’étranger sera utilement complété par les archives de ainsi que par les archives de la période conservées au sein des différentes universités belges. 12. DE BOCK-DOEHAERD R., Inventaire des archives de l’Administration de l’enseignement supérieur (1853-1953), Bruxelles, 1988,. 13. DEVRIESE D., Note sur l’histoire des universités belges pendant la Première Guerre mondiale. Pour un état des sources et de l’historiographie, in : TALLIER P.-A. et R. BOIJEN, La Belgique et la Première Guerre mondiale – État des sources, Bruxelles, 2002, 169-177. Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 175

Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences. Section Sciences / Bestuur van het Hoger Onderwijs en Wetenschappen. Afdeling Wetenschappen

1. Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences. Section Sciences 2. Archives générales du Royaume 3. Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences. Section Sciences. Arrêtés 4. 1900-1960 5. 2 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les arrêtés relatifs à l’enseignement supérieur datant de l’occupation et de l’immédiat après-guerre. Il s’agit à la fois d’arrêtés royaux (n° 12-13), d’arrêtés ministériels (n° 39 à 41), d’arrêtés du Secrétaire-général (n° 60), d’arrêtés du Gouverneur-Général (n° 72-74) et d’arrêtés du Verwaltungschef bei dem Generalgouverneur in Belgien. 11. Ces documents permettent d’éclairer les immixtions des autorités allemandes dans les questions relatives à l’enseignement supérieur et aux universités pendant la guerre. 12. THERRY M., Ministeriële en andere Besluiten voorbereid door het Bestuur van het Hoger Onderwijs, Wettenschappen en Letteren (1900-1912), en het Bestuur van het Hoger Onderwijs en Wetenschappen (1922-1960), in het bijzonder door de Afdeling Wetenschappen. Ministerie van Binnenlandse Zaken, Openbaar Onderwijs en Ministerie van Wetenschappen en Kunsten, Bruxelles, 1997.

Administration de l’Enseignement moyen. Arrêtés royaux et ministériels / Bestuur van het Middelbaar Onderwijs. Koninklijke en Ministeriële besluiten

1. Ministère de l’Instruction publique. Administration de l’enseignement moyen 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Instruction publique. Administration de l’enseignement moyen. Arrêtés royaux et ministériels 4. 1830-1928 5. 9 m. 176 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst

6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. Sous les numéros 128 à 131 se trouve une collection d’arrêtés relatifs à l’enseignement moyen pendant la guerre. 11. Ces arrêtés permettent de cerner une partie de l’activité des services en charge de l’enseignement moyen pendant l’occupation. 12. Ministère de l’Instruction publique. Inventaire des arrêtés royaux et ministériels concernant l’enseignement moyen (1830-1928), Bruxelles, 1995.

Administration de l’Enseignement primaire / Bestuur van het Lager Onderwijs

1. Administration de l’enseignement primaire 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Administration de l’enseignement primaire 4. 1846-1943 5. 11,7 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose essentiellement de registres d’imputation relatifs aux budgets de l’enseignement primaire. Il renferme, sous les numéros 234 à 239, les registres d’imputation pour les budgets 1914 à 1918 de l’administration de l’enseignement primaire. De la correspondance, seul subsiste un indicateur couvrant les années 1918 à 1921 (n° 242). 11. Ces registres ont quelque utilité pour tout qui s’intéresse aux budgets alloués à l’enseignement primaire pendant l’occupation. 12. VLEESCHOUWERS C. et POLART M.-T., Ministère de l’Intérieur. Enseignement gardien, primaire et normal. Registres, Bruxelles, 1994.

Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 177

1.4.4.2 Institutions culturelles / Culturele instellingen

Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique / Koninklijke Academie der Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België

1. Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique 2. Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique (Palais des Académies) 3. Archives de l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique 4. ca. 1769-1984 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. monuments – atrocités – culture 9. Ouvert à la recherche 10. Réorganisée en 1845, l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique a pour but de promouvoir les travaux de recherches et d’encourager les entreprises artistiques et scientifiques. Elle est divisée en quatre classes comportant chacune 50 membres et 50 associés. Chaque classe est divisée en sections regroupant des spécialistes de disciplines aussi variées que l’histoire, les sciences naturelles, les sciences mathémathiques ou la musique. 11. Les archives de l’Académie se révèlent d’une grande richesse. Outre les procès-verbaux des séances des différentes classes et sections, on y trouvera une importante correspondance ainsi que les dossiers personnels d’un grand nombre de membres. Quelques dossiers permettront d’éclairer l’histoire des milieux artistiques et scientifiques sous l’occupation. A noter un dossier relatif à la Commission Mayence constituée en vue d’enquêter sur la falsification des sources relatives aux prétendus francs-tireurs de Louvain, en août 1914, plusieurs liasses renfermant la correspondance de Henri Pirenne, 1918-1934 et un dossier composé des archives de la Commission spéciale pour le choix de l’emplacement du monument national aux morts, 1919-1921. 12. DE PAEPE J.L., Inventaire des Archives de l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1769-1984, Bruxelles, 1986.

178 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst

Bibliothèque Royale de Belgique / Koninklijke Bibliotheek van België

1. Bibliothèque Royale de Belgique 2. Archives générales du Royaume 3. Archives de la Bibliothèque Royale Albert I à Bruxelles 4. 1843-1957 5. 7,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives contiennent notamment un dossier traitant de la constitution des collections d’imprimés relatives à la guerre formées dès 1915. 11. Sur la collation des archives et documents relatifs à la guerre, il convient de se reporter aux archives de la Commission des Archives de la Guerre. 12. VLEESCHOUWERS C., Inventaris van het archief van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel, Bruxelles, 1979.

Commissie voor de Oorlogsarchieven / Commission des Archives de la Guerre

1. Commissie voor de Oorlogsarchieven 2. Algemeen Rijksarchief 3. Commissie voor de Oorlogsarchieven 4. 1919-45 5. 3 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 werd de Commissie voor de Oorlogsarchieven opgericht die moest instaan voor het verzamelen, inventariseren en bewaren van documenten in verband met de oorlog en de bezetting. De bekende historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter en Hubert Nélis van het Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden treffen we Joseph Cuvelier, Dom Berlière, Jules Vannérus, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq, Alfred De Ridder en Paul Lambotte aan. In elke provincie werd bovendien een lokaal comité opgericht. De zoektocht naar documenten kon beginnen. Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 179

11. In dit archiefbestand bevinden zich de administratieve documenten van de Commissie (oprichting, personeel, huisvesting, budget, enz.), de processen- verbaal van de centrale commissie en van de provinciale commissies, de jaarverslagen, de briefwisseling i.v.m. de collecties en losse stukken (brochures, krantenknipsels, gedichten liederen, lijsten van binnen- en buitenlandse kranten, foto’s,…). Te vermelden zijn verder nog een aantal archiefstukken van Henri Pirenne en het oorlogsdagboek van Nihoul uit Nimy-les-Mons. Cfr. Verzameling oorlogsdocumentatie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven, Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven en Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives de la Commission des archives de la guerre (puis Archives de la guerre), 1919-1945, Brussel, 2000. 13. Bezet België 1914-1918. Tekeningen, prenten en foto’s uit de oorlogsarchieven van het Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1998. Bulletin de la Commission des Archives de la Guerre, Brussel, 1921-1924. Revue belge des livres, documents et archives de la guerre, Brussel, 1924- 1953.

Conseil supérieur de l’Enseignement technique / Hoge Raad van de Technisch Onderwijs

1. Conseil supérieur de l’Enseignement technique – Hoge Raad van de Technisch Onderwijs 2. Archives générales du Royaume 3. Conseil supérieur de l’Enseignement technique – Hoge Raad van de Technisch Onderwijs 4. 1874-1941 5. 1,8 m. 6. Archives publique 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds ne renferme que quelques pièces relatives à la Première Guerre mondiale, notamment des procès-verbaux des examens organisés en 1917 et 1918 dans les écoles professionnelles de filles sans l’intervention du gouvernement et un Rapport sur l’activité de la Section Aide et protection aux dentellières à la date du 30 juin 1915. Le fonds se révèle plus intéressant pour 180 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst la période de l’après-guerre avec, notamment, plusieurs dossiers relatifs à l’organisation des cours pour chômeurs dans l’agglomération bruxelloise. 12. POLART M.-T., Inventaire des archives du Conseil supérieur de l’enseignement technique (1874-1941), Bruxelles, 1995

Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles / Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel

1. Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles 2. Archives de l’État à Anderlecht 3. Archives du Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles – Archief van het Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel 4. 1932-1834 et 1876-1931 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds éclaire quelques aspects de la politique culturelle menée en Belgique occupée. 11. Outre la correspondance avec diverses administrations belges ou les dossiers des membres du personnel, on y trouvera la correspondance échangée entre le Conservatoire et l’Administration des Beaux-Arts après la séparation administrative, ainsi qu’un dossier relatif aux hommages rendus aux anciens élèves du conservatoire. 12. VANDEWOUDE E., Inventaris van het archief van het Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel (1832-1834, 1876-1931), Bruxelles, 1995.

Conservatoire Royal de Musique de Liège / Koninklijk Muziekconservatorium te Luik

1. Conservatoire Royal de Musique de Liège 2. Archives de l’État à Liège 3. Archives du Conservatoire Royal de Musique de Liège 4. - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 181

10. Ce fonds éclaire quelques aspects de la politique culturelle menée en Belgique occupée. 11. Outre les archives relatives à l’administration du Conservatoire et les dossiers du personnel, le fonds renferme trois dossiers de correspondance et pièces comptables relatifs à la section liégeoise de l’œuvre Aide et Protection aux Artistes. 12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du Conservatoire royal de Musique de Liège, Bruxelles, 1994.

Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen / Commission royale des Monuments et des Sites

1. Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 2. VIOE Brussel 3. archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Koninklijke Commissie waakt over het behoud en de restauratie van de monumenten en landschappen. 11. Het archief van de Koninklijke Commissie is een belangrijke informatie- bron voor wie de wederopbouw bestudeerd. De dossiers inzake de algemene vergaderingen en de notulen van de vergaderingen (zowel van tijdens als van na de oorlog) bleven bewaard. Bovendien is er een indrukwekkende verzameling (soms zeer fraai geschilderde) plannen van heropgebouwde monumenten (zowat alle kerken uit de Westhoek komen aan bod). Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten. 13. Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, Brussel, 1862-1948. SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985. STYNEN H., De onvoltooid verleden tijd: een geschiedenis van de monumenten- en landschapszorg in België, 1835-1940, Brussel, 1998.

Koninklijk Meteorologisch Instituut/ Institut Royal Météorologique

1. Koninklijk Meteorologisch Instituut 2. Algemeen Rijksarchief 182 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst

3. Koninklijk Meteorologisch Instituut 4. 1900-1930 5. 16 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het KMI verricht sinds 1823 waarnemingen van het weer en tracht dat ook te voorspellen. 11. Het bestand bestaat uit maandelijkse formulieren ingevuld door de talloze vrijwillige, lokale waarnemers van het KMI (met aantekeningen over de temperatuur, de neerslag, de bewolking enz). 12. Er is geen toegang beschikbaar, maar het bestand is eenvoudig chronologisch geordend.

Mission Dhuicque / Zending Dhuicque (I)

1. Mission Dhuicque 2. VIOE Brussel 3. archief van Eugène Dhuicque 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Glasplaten 8. foto’s - oorlogsschade 9. Vrij raadpleegbaar 10. In 1915 werd architect Eugène Dhuicque door minister Poullet belast met een bijzondere opdracht in de frontstreek. Hij moest redden wat er te redden viel van het nationaal kunstpatrimonium. Dhuicque en zijn medewerkers, spoedig bekend als de ‘Mission Dhuicque’, brachten kunstwerken en archieven in veiligheid, trachtten plunderingen te voorkomen, namen maat- regelen om hetgeen overbleef van de vernielde monumenten te vrijwaren en maakten een inventaris op van de monumenten en kunstvoorwerpen achter het front. Tijdens deze operatie werden plannen opgemaakt van de belangrijkste gebouwen en een heleboel foto’s (op glasplaat) genomen van kerken, pastorieën, hoeves, openbare gebouwen en particuliere woningen. In totaal bleven 863 foto’s, 30 kleurendia’s en 171 plannen bewaard. Een ander deel van de archieven van Dhuicque wordt momenteel bewaard door het Brusselse Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimone (niet geïnventariseerd). Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 183

11. De plannen van kerken en kerkmeubilair uit Ieper, Alveringem, Lo- Reninge, Nieuwpoort, Poperinge, Veurne, Oostvleteren, Westvleteren bleven bewaard. Verder zijn er foto’s op glas van gebouwen in Diksmuide, Heuvelland, Ieper, Handzame, Lo, Nieuwpoort, Oudenaarde, Poperinge, Staden, Torhout, Veurne, Woesten en Westvleteren. 12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten. 13. DEVLIEGHER L. en SCHEPENS L., Front 14/18, Tielt, 1968. MARTINY V.G., Dhuicque Eugène, in: Biographie nationale, dl.35, Brussel, 1970, 183-188. MARTINY V.-G., L’œuvre écrit, dessiné et construit de l’architect Eugène Dhuicque: bibliographie complète, Brussel, 1970. Stille getuigen 1914-1918. Kunst en geestesleven in de frontstreek, Brugge, 1964. STYNEN H., CHARLIER G. en BEULLENS A., Mission Dhuicque: 15-18 het verwoeste gewest, Brugge, 1985. (met planneninventaris)

Mission Dhuicque / Zending Dhuicque (II)

1. Mission Dhuicque 2. Institut Royal du Patrimoine Artistique 3. Mission Dhuicque 4. 1915-1918 5. 863 clichés 6. Archives publiques 7. Négatifs sur verre 8. photographies – dommage de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Dhuicque (1877-1967), architecte et restaurateur de bâtiments, est chargé en 1915 par le Ministère des Sciences et des Arts d’effectuer un relevé concernant tous les bâtiments et monuments détruits, spécialement sur la région du front, en vue de la reconstruction. 11. Ces photographies sont non seulement une source particulièrement importante pour l’étude de la mission Dhuicque et de la politique de reconstruction et de restauration de la Belgique mais témoignent aussi, au détour de quelques clichés plus animés, de la vie sous l’occupation ou encore de l’intervention de l’armée dans la consolidation des ruines. D’un point de vue géographique, ces clichés sont pris principalement dans la zone de l’Yser non occupé, en Flandre Occidentale (Furnes, Ypres, Poperinge) et dans une moindre mesure en Flandre Orientale. Nous trouvons aussi dans ce fonds quelques clichés de documents écrits. Ce fonds sera utilement complété par 184 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst les diapositives couleur, les plans et clichés conservés au VIOE. Une partie de ces photographies est reprise dans la base de données sur www.kikirpa.be. 13. KOTT C., Préserver l’art de l’ennemi? Le patrimoine artistique en Belgique et en France occupées 1914-1918, Bruxelles, 2006. STYNEN H., CHARLIER G., BEULLENS A., Het verwoeste gewest, 15/18 : Mission Dhuicque, Brugge, Wiele, 1985.

Musée Royal de l’Afrique centrale / Koninklijk Museum voor Midden- Afrika

1. Musée d’Afrique centrale 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Fonds des archives institutionnelles du Musée d’Afrique centrale. 1910- 1930 4. 1910-1930 5. 309 fardes, 21 boîtes, 36 dossiers, 16 indicateurs, 2 répertoires 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture - Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds rassemble l’ensemble des archives produites par l’administration du Musée d’Afrique Centrale. 11. Nous retrouvons dans ce fonds les archives relevant de l’activité des différentes sections du musée et de ses différentes missions et de la gestion administrative et comptable de ses bâtiments et de son personnel mais aussi une farde concernant l’occupation allemande et une autre relevant de l’administration générale et intitulée « affaires spéciales ». 12. Inventaire sommaire dactylographié disponible auprès de l’archiviste. 13. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.

Musées Royaux d’Art et d’Histoire / Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

1. Musées Royaux d’Art et d’Histoire 2. Musées Royaux d’Art et d’Histoire 3. Archives dites « Archives anciennes » 4. 1835-1936 5. - 6. Archives publiques 7. Papier Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 185

8. culture 9. Ouvert à la recherche sur demande 10. Ce fonds rassemble l’ensemble des archives produites par l’administration des Musées Royaux d’Art et d’Histoire. 11. Dans ce fonds sont conservés quelques dossiers concernant les réparations allemandes et restitutions d’objets et d’œuvres d’art. D’autres dossiers concernent la commission d’enquête instituée après-guerre relative à l’attitude des fonctionnaires durant l’occupation. Nous y trouvons aussi une série de dossiers en cours d’inventaire, intitulés « Porte de Hal ». Ils concernent les revendications artistiques belges de la Belgique envers l’Autriche en application du traité de Saint-Germain-en-Laye entre 1918 et 1926. 12. Pas d’inventaire. 13. « Nos musées pendant la guerre » in : Bulletin des Musées royaux d’Art et d’Histoire – Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Bruxelles, 3e série, I, janvier 1929, 3-4. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.

Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique / Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van België

1. Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique 2. Archives des Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique 3. « Fonds Musée » 4. XIXe – XXe siècle 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds rassemble l’ensemble des archives produites par l’administration des Musées des Beaux-Arts. 11. Plusieurs dossiers couvrent la période 1914-1918. Sous le n° 5283 est reprise la correspondance échangée entre le Musée, les autorités allemandes et le Ministère des Sciences et des Arts avant et après la séparation administrative. D’autres dossiers traitent notamment des œuvres d’art évacuées des zones proches du front ou des œuvres volées par les Allemands en Belgique et dans le Nord de la France. Les procès-verbaux de la Commission directrice du Musée Royal de Peinture et de Sculpture permettent de cerner les activités du Musée durant l’occupation allemande. Sur ces questions, voir les archives de l’Administration des Beaux-Arts. 186 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst

12. Pas d’inventaire – voir registres d’époque. 13. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.

Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique / Koninklijk Museum der Natuurwetenschappen

1. Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique 2. Institut Royal des sciences naturelles de Belgique 3. Archives du Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique. 4. XIXème siècle à nos jours 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ensemble des archives produites par l’administration du Musée et par le travail scientifique de ses sections. 11. La correspondance diverse, les instructions diverses ainsi que des rapports du conseil de surveillance et les rapports annuels de section datant de la période de guerre ont été conservés. Ces archives sont particulièrement intéressantes pour ce qui concerne la mise sous tutelle allemande et la flamandisation du Musée. Il est à noter que la section paléontologie conserve un fonds « Bernissart » et un fonds « Iguanodons » très intéressant pour ce qui concerne la reprise des fouilles par l’occupant dans les mines de Bernissart dans le but de trouver des fossiles pour le compte de l’Allemagne. Ces archives seront utilement complétées par la consultation du Bulletin du Ministère des Sciences et des Arts. 12. Pas d’inventaire. 13. VIVE A., Du Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique à l’Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique. Développement d’un établissement scientifique de l’État. 1909-1954, 2 vol., mémoire de licence, ULB, 1994. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.

Théâtre du Parc

1. Théâtre du Parc pendant la guerre 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Dossier « Théâtre du Parc pendant la guerre » Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 187

4. ca. 1914-1918 5. 1 dossier 6. Archives publiques 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ce dossier se rapporte à l’activité du Théâtre du Parc de Bruxelles durant l’occupation. 11. Il se compose de coupures de presse et de programmes divers éclairant l’histoire d’un des principaux théâtres de Bruxelles durant l’occupation allemande. Sur cette question, il conviendra de consulter les archives de l’Echevinat de l’Instruction publique de la Ville de Bruxelles conservées aux AVB. 12. Fichier accessible en salle de lecture.

188 - België: Ministerie van Financiën

1.4.5 MINISTÈRE DES FINANCES / MINISTERIE VAN FINANCIËN

Secrétariat général / Algemeen Secretariaat

1. Ministère des Finances. Secrétariat général. Versement 1992 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Secrétariat général. Versement 1992 4. 1851-1964 5. 90 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose d’archives produites par le Ministère des Finances. 11. Très riche, ce fonds renferme les archives produites par l’administration des Finances durant l’occupation et l’immédiat après-guerre. Elles offrent un éclairage très intéressant sur le fonctionnement de l’administration belge durant l’occupation et sur les rapports qu’elle noua avec le pouvoir allemand. 12. VROOM M., Ministerie van Financiën. Algemeen Secretariaat. Overdracht april 1992. Ministère des Finances. Transfert d’avril 1992. 1914- 1945, 2 vol., Bruxelles, 1992.

Secrétariat général. Service d’Études et de Documentation / Algemeen Secretariaat. Studie- en Documentatiedienst

1. Ministère des Finances. Secrétariat général. Service d’Études et de Documentation 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Secrétariat général. Service d’Études et de Documentation 4. 1920-1987 5. 5,2 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Contient, pour l’essentiel, des archives postérieures à la Seconde Guerre mondiale. 11. On y trouve toutefois des cartes d’état-major britannique de la Belgique datant de la Première Guerre mondiale. 12. Bordereau de versement sommaire. Belgique : Ministère des Finances - 189

Ministère des Finances - Ancien fonds / Ministerie van Financiën - Oud Fonds

1. Ministère des Finances 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Ancien fonds 4. 1802-1922 5. 75,6 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose d’archives produites par le Ministère des Finances. 11. On y trouvera d’intéressants dossiers formés par l’administration des Finances au Havre se rapportant aux dépenses effectuées par le gouvernement en exil, au financement de l’effort de guerre ou à différents organismes créés durant l’exil au Havre. 12. COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 1-229, 404- 614 (1830-1932) Inventaire, Bruxelles, 1989. COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 230-403 (1830- 1914) Inventaire, Bruxelles, 1989. COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 615-804 (1914- 1922) Inventaire, Bruxelles, 1989.

Administration des Douanes et Accises. Affaires générales / Administratie der Douane en Accijzen. Algemene Zaken

1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Affaires générales 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Affaires générales 4. 1840-1962 5. 13,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Contient les circulaires de l’administration des contributions directes, douanes et accises pour l’immédiat après-guerre et un ancien répertoire des archives générales détenues par l’administration. 190 - België: Ministerie van Financiën

11. Ces dossiers apportent quelques renseignement sur la politique fiscale engagée par le gouvernement belge durant l’immédiat après-guerre. 12. Inventaire provisoire.

Administration des Douanes et Accises. Personnel / Administratie der Douane en Accijzen. Personeel

1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Personnel 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Personnel 4. 1870-1980 5. 32 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Concerne surtout l’épuration après la Seconde Guerre mondiale (commission d’enquête). 11. Il est à noter, toutefois, que les n° 37 à 39 contiennent des pièces relatives à la situation des agents du Ministère sanctionnés suite à leur attitude pendant la première occupation (1919-1954) et aux anciens activistes soutenus par la Commission Borms. 12. Inventaire provisoire.

Administration des Douanes et Accises. Législation / Administratie der Douane en Accijzen. Wetgeving

1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Législation 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Législation 4. 1834-1947 5. ca. 85 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient quelques dossiers relatifs aux importations et exportations de produits divers en Belgique ou vers l’Allemagne pendant la Belgique : Ministère des Finances - 191 guerre. A noter, la présence d’un dossier concernant l’importation de tracts révolutionnaires saisis à la frontière dans l’immédiat après-guerre. 11. Renferme une série de dossiers très intéressants sur les importations et exportations durant la guerre et l’immédiat après-guerre. 12. Inventaire en préparation. Un bordereau existe pour le versement 1971.

Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen te Brussel / Service des Séquestres de l’Administration des Domaines à Bruxelles

1. Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen / Service des Séquestres de l’Administration des Domaines 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen / Service des Séquestres de l’Administration des Domaines 4. 1919-1996 5. 83 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester - economie - middenstand 9. Vrij raadpleegbaar 10. Om de geleden oorlogsschade deels te vergoeden werden de goederen van vijandelijke onderdanen na de oorlog onder sekwester gesteld. Meer bijzonderheden hierover vindt men in de uitgebreide inleiding van de inventaris. 11. Er bleven de nodige dossiers bewaard over de organisatie en werking van de Dienst van het Sekwester. De grootste rijkdom van het bestand zit echter vervat in de enorme reeks dossiers die aangelegd werden voor elke gesekwestreerde persoon, familie of bedrijf -doorgaans van Duitse of Oostenrijkse afkomst. Expliciet te vermelden zijn de indrukwekkende dossiers over de uitgestrekte eigendommen van de familie-Arenberg (soms met kaarten). Cfr. de archieven van de gesekwestreerde bedrijven. 12. VANDEWEYER L., Inventaris van het archief van de Dienst voor het Sekwester van de Administratie der Domeinen, Brussel, 2010. 13. CARREIN K. en VANCOPPENOLLE C., Het fonds van de sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A. e.a. België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 39-54.

192 - België: Ministerie van Financiën

Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen te Antwerpen / Service du séquestre de l’administration de l’enregistrement et domaines à Anvers

1. Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen te Antwerpen 2. Rijksarchief Beveren 3. Archief van het Dienst van het sekwester verbonden aan het Bestuur der Registratie en Domeinen 4. 1918-1964 5. 12,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester - economie - middenstand 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dit archiefbestand omvat sekwesterdossiers van de bedrijven en personen van Duitse of Oostenrijkse afkomst en enkele stukken betreffende de werking en organisatie van de dienst. Deze dossiers bieden een goed beeld van de verschillende sectoren waarin de Duitse kolonie actief was (het gaat vooral om bankiers, hotelhouders, kapiteins, renteniers, handelaars,…). 12. VANCOPPENOLLE C. en VANDAELE D., Inventarissen van de archieven gevormd in het kader van het sekwester door het Parket van de Procureur des Konings van Antwerpen (1918-1960), door de Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen (1918-1964) en van archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008. 13. CARREIN K. en VANCOPPENOLLE C., Het fonds van de sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A. e.a. België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 39-54.

Administration de l’Enregistrement et des Domaines. Domaines. Guerre 1940-1944 / Administratie der Registratie en Domeinen. Domeinen. Oorlog 1940-1944

1. Ministère des Finances. Administration de l’enregistrement et des Domaines. Domaines. Guerre 1940-1944 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Administration de l’enregistrement et des Domaines. Domaines. Guerre 1940-1944 4. 1920-1990 Belgique : Ministère des Finances - 193

5. 43 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. La quasi-totalité du fonds se rapporte à la Deuxième Guerre mondiale. 11. Ce fonds contient de nombreux dossiers relatifs à l’activité de la Commission Borms et une série de dossiers relatifs à la collaboration économique et à la répression des trafics avec l’ennemi après 1918, notamment le n° 1685 portant sur la législation en matière de répression de la collaboration économique avec l’occupant et sur le recouvrement des sommes à charge des trafiquants avec l’ennemi. 12. Bordereau de versement.

Thésaurie. Archives du Personnel / Thesaurie. Personeelsarchief

1. Ministère des Finances. Thésaurie (1er Bureau, 1ère direction). Archives du Personnel 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Finances. Thésaurie (1er Bureau, 1ère direction). Archives du Personnel 4. 1851-1969 5. 23 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient plusieurs dossiers relatifs aux amnisties accordées aux fonctionnaires inciviques (41-42, 405-406) et aux avantages accordés aux anciens combattants et aux victimes civiles de la guerre. En outre, on y retrouve un dossier sur le fonctionnement de la Société coopérative d’Avances et de Prêts dont les archives sont déposées aux AGR. 12. Inventaire partiel.

194 - België: Ministerie van Binnenlandse Zaken

1.4.6 MINISTÈRE DE L’INTÉRIEUR / MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN

1.4.6.1 Services centraux / Centrale diensten

Ministère de l’Intérieur. Première série (ancien fonds) / Ministerie van Binnenlandse Zaken. Eerste Reeks (oud fonds)

1. Ministère de l’Intérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Première série (ancien fonds) 4. 1830-1944 5. 61,40 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds apporte quelques éléments sur l’action déployée par le Ministère de l’Intérieur en exil en matière d’aide aux réfugiés belges et d’aide aux communes durant l’immédiat après-guerre. 11. La Série V porte sur l’utilisation des comptes du Ministère de l’Intérieur au Havre et sur les dépenses engagées par le Ministère au profit du ravitaillement de la Belgique non-occupée ainsi que des réfugiés installés en zone libre et à l’étranger. On y trouvera aussi plusieurs dossiers relatifs aux finances communales dans l’immédiat après-guerre et, notamment, un rapport sur la situation financière de la ville de Liège au début de la guerre. 12. DEPOORTERE R. Inventaire des archives du Ministère de l’Intérieur. Première série (ancien fonds), Bruxelles, 1995.

Service du protocole, honneurs et préséances / Dienst protocol, eer en voorrang

1. Ministère de l’Intérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Service du protocole, honneurs et préséances (Versement 1993) 4. 1815-1987 5. 3,6 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. monuments Belgique : Ministère de l’Intérieur - 195

9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient quelques dossiers concernant les monuments commémoratifs érigés en Belgique et à l’étranger. Ils se rapportent notamment à l’érection de monuments belges à l’étranger, de monuments français en Belgique, de monuments en Belgique ou à l’inauguration du monument érigé au Tir National. 11. Sur les monuments commémoratifs de la Première Guerre mondiale, il convient de consulter les archives de l’Administration des Beaux-Arts. 12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken, neerlegging 1993: Dienst protocol, eer en voorrang (1815-1987), Bruxelles, 1998.

Adresses aux rois et procès-verbaux d’événements officiels marquants / Huldebetoon aan de vorsten en PV’s

1. Ministère de l’Intérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Adresses aux rois et procès-verbaux d’événements officiels marquants 4. 1834-1921 5. 2,7 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. agriculture 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient un dossier relatif à un don de bétail par la Fédération des Sociétés d’Agriculture de la Suisse romande en 1921. 12. PAGNOUL A.-M., Adresses aux Rois et procès-verbaux d’événements officiels marquants (1834-1921), Bruxelles, 1989.

Affaires électorales / Verkiezingszaken

1. Ministère de l’Intérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Affaires électorales (Versement 1993) 4. 1834-1967 5. 6,3 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. révision de la Constitution 9. Ouvert à la recherche 196 - België: Ministerie van Binnenlandse Zaken

10. - 11 Ce fonds contient des documents intéressants sur les réformes du mode de suffrage introduites dans l’immédiat après-guerre. Le dossier n° 48 relatif à la révision des listes électorales de 1919 contient une série de listes de femmes emprisonnées sur ordre des autorités allemandes durant l’occupation. 12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken. Neerlegging 1993. Verkiezingszaken (ca. 1834-1967), Bruxelles, 1994.

Arrêtés royaux des Affaires provinciales et communales / Koninklijke Besluiten van provinciale en gemeentelijke zaken

1. Ministère de l’Intérieur 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur. Arrêtés royaux des Affaires provinciales et communales 4. 1831-1958 5. 61 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Les numéros 188, 189 et 265 renferment quelques arrêtés royaux de la période 1914-1919 relatifs aux affaires communales et provinciales. De plus, les registres numéros 672 et 673 contiennent quelques arrêtés de la même période relatifs à la Garde civique et aux questions liées à la milice. 11. Très incomplète, cette collection d’arrêtés doit impérativement être complétée par les arrêtés publiés au Moniteur Belge et dans le Bulletin du Ministère de l’Intérieur. 12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken. Overzicht van de koninklijke besluiten neergelegd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken. (Provincie- en gemeentezaken, burgerwacht en militie, benoemingen), Bruxelles, 2003.

Rémunérations de milice et indemnités de logement / Militie- en verblijfsvergoedingen

1. Ministère de l’Intérieur – Rémunérations de milice et indemnités de logement 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de l’Intérieur – Rémunérations de milice et indemnités de logement 4. ca. 1916-1919 Belgique : Ministère de l’Intérieur - 197

5. 25 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de fichiers reprenant les noms des bénéficiaires des rémunérations de milice et indemnités de logements octroyées par les autorités belges aux familles de militaires belges réfugiées à l’étranger. Il est à noter que les dossiers individuels des ayants-droits de ces prestations semblent avoir été détruits. 11. Sur le versement des allocations accordées aux familles de militaires restées en Belgique occupée, il conviendra de se reporter aux archives du CNSA à qui fut confiée cette tâche tout au long de la guerre. 12. Pas d’inventaire.

1.4.6.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten

Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye / Keuringsbureel bij het Belgisch Gezantschap in Den Haag

1. Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye 2. Archives générales du Royaume 3. Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye 4. 1915-1916 5. 0.08 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche après demande écrite adressée à l’Archiviste général. 10. Le Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye examinait les militaires et miliciens belges convalescents ou résidant aux Pays-Bas afin de juger de leur aptitude à rejoindre le front. 11. Incomplètes, ces archives concernent uniquement les années 1915 et 1916. Elles offrent toutefois un aperçu des causes de réformes en vigueur dans l’armée belge. Enfin, les relevés de pathologies permettent d’obtenir quelques renseignements sur l’état de santé, les maladies et les blessures des miliciens et réfugiés belges aux Pays-Bas. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye, Bruxelles, 2002. 198 - België: Ministerie van Binnenlandse Zaken

Colonies scolaires belges en France et en Suisse / Schoolkolonies in Frankrijk en Zwitserland

1. Colonies scolaires belges en France et en Suisse 2. Archives générales du Royaume 3. Archives du Ministère de l’Intérieur au Havre - Colonies scolaires belges en France et en Suisse 4. 1914-1919 5. 14 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement – enfants – réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose d’une correspondance riche, de fichiers, de documents iconographiques et de nombreux dossiers relatifs aux Colonies scolaires organisées en France et en Suisse vers lesquelles furent évacuées plusieurs milliers d’enfants originaires de Belgique occupée et des zones situées à proximité du front. 11. Ces archives permettent de retracer les opérations liées aux évacuations de populations civiles vers l’arrière du front et offrent un éclairage précieux sur les mesures engagées par le gouvernement belge dans le cadre de la protection de l’enfance. De manière indirecte, elles recouvrent de nombreuses problématiques relatives, notamment, à la vie des communautés religieuses réfugiées en France ou à l’organisation de l’enseignement belge à l’étranger. Ce fonds pourra être utilement complété par les dossiers relatifs à l’action qu’engagea la Reine Elisabeth en vue de favoriser l’évacuation des Enfants de l’Yser vers la France et la Suisse dans les fonds « Secrétariat de la Reine Elisabeth » et « Secrétariat privé du Roi Albert et de la Reine Elisabeth ». Sur les évacuations des populations civiles de la zone du front, il conviendra de consulter aussi le fonds De Panne. Onbezet België conservé aux AE à Bruges. 12. AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l’Intérieur au Havre. Colonies scolaires belges en France et en Suisse, Bruxelles, 2007. 13. DELBECKE J. et al., Kinderen in de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 2000.

Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France / Officieel Belgisch Hulpcomité voor de vluchtelingen in Frankrijk

1. Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France 2. Archives générales du Royaume 3. Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France 4. 1914-1919 Belgique : Ministère de l’Intérieur - 199

5. 53 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Non ouvert à la recherche 10. Créé en août 1914 et placé sous la direction conjointe du Président de la Chambre des Représentants et du Ministère de l’Intérieur, le COBSR vint en aide aux réfugiés massés dans la région anversoise et procéda à l’évacuation de plusieurs milliers d’entre eux. Installé au Havre à la suite du gouvernement, il s’imposa comme un des principaux comités de secours aux réfugiés belges installés en France. 11. Ces archives ne se composent quasi exclusivement que de fichiers où sont répertoriés les réfugiés belges en France selon leur commune d’origine, leur lieu de résidence en France, leur profession,… Il est à noter que les Archives de la Chambre des Représentants contiennent une partie des archives laissées par le COBSR. 12. Pas d’inventaire. 13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918, Bruxelles, 2008. Comité officiel belge de Secours aux Réfugiés. Rapport sur son action et son œuvre, Le Havre, 1915.

Comité officiel belge pour l’Angleterre / Officieel Belgisch Comité voor Engeland

1. Comité officiel belge pour l’Angleterre 2. Archives générales du Royaume 3. Comité officiel belge pour l’Angleterre 4. 1914-1919 5. 2,40 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Créé par AR du 1er février 1914, le COBA regroupa de nombreuses personnalités belges réfugiées en Grande-Bretagne. Destiné à servir d’intermédiaire entre les autorités britanniques et belges, il intervint dans une multitude de problématiques relatives à la vie des Belges exilés outre- Manche. 200 - België: Ministerie van Binnenlandse Zaken

11. Ce fonds renferme de multiples renseignements sur la vie des réfugiés belges en Angleterre, sur l’action caritative qui y fut déployée en leur faveur et sur les relations qu’ils entretinrent avec les populations locales. Sur ces questions, il conviendra de se reporter aux archives de comités belges et anglais déposés aux AGR, ainsi qu’aux archives des consulats belges en Angleterre. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Comité officiel belge pour l’Angleterre (Réfugiés belges en Angleterre), Bruxelles, 2002. 13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918, Bruxelles, 2008.

Comité officiel belge pour les Pays-Bas / Officieel Belgisch Comité voor Nederland

1. Comité officiel belge pour les Pays-Bas 2. Archives générales du Royaume 3. Comité officiel belge pour les Pays-Bas 4. 1914-1919 5. 8,50 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche avec demande préalable à l’Archiviste général pour les nos 395 à 608. 10. Créé par AR du 10 mars 1915, le COBPB fut fondé en vue de renforcer la coordination des innombrables œuvres et associations créées aux Pays-Bas en vue de venir en aide aux réfugiés. Porte-parole du gouvernement belge, il trancha les litiges qui opposèrent ces comités et fut chargé du rapatriement des réfugiés après-guerre. 11. Ce fonds très riche se compose essentiellement des PV des réunions des comités belges aux Pays-Bas, de nombreux dossiers documentaires relatifs aux conditions de vie des réfugiés et internés belges et de plus de 200 dossiers relatifs aux œuvres de secours aux réfugiés créées aux Pays-Bas. Sous les nos 395 à 608 sont repris les laissez-passer octroyés aux réfugiés en vue de leur retour au pays. 12. VANNERUS J., Inventaire des archives du Comité officiel belge pour les Pays-Bas, 1914-1919, Bruxelles, 2002. 13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918, Bruxelles, 2008. Belgique : Ministère de la Justice - 201

1.4.7 MINISTÈRE DE LA JUSTICE / MINISTERIE VAN JUSTITIE

1.4.7.1 Services centraux / Centrale diensten

Direction générale des services généraux. Service de la légalisation des Textes / Directoraat generaal Algemene Diensten. Dienst legalisaties

1. Ministère de la Justice 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Justice. Direction générale des services généraux. Service de la légalisation des Textes. Versement 2003 4. - 5. 91 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds est constitué de nombreux registres d’arrêtés royaux et ministériels relatifs aux compétences exercées par le Ministère de la Justice. 11. Les séries consacrées au personnel et qui couvrent la période de guerre permettent de déterminer les nominations effectuées au sein du personnel judiciaire en Belgique occupée et en Belgique libre, tant par le Gouvernement du Havre que par les autorités occupantes. Quant aux séries consacrées aux cultes, elles contiennent de nombreux arrêtés pris par l’occupant. Si certaines séries offrent un bon aperçu des différentes fonctions exercées par le Ministre de la Justice, pendant la guerre, il convient toutefois de se reporter aux autres fonds d’archives émanant du Ministère ainsi qu’aux arrêtés publiés au Moniteur Belge. 12. Bordereau de versement détaillé.

Administration de la Législation. Série I / Bestuur Wetgeving. Reeks I

1. Ministère de la Justice 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Justice. Administration de la Législation. Série I 4. 1814-1926 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 202 - België: Ministerie van Justitie

8. justice – atrocités – culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme quelques dossiers intéressants relatifs à l’occupation de la Belgique et à l’occupation belge en Rhénanie. 11. Plusieurs dossiers de correspondance traitent des Belges fusillés à Aix-la- Chapelle en août 1914, aux tableaux volés par les Allemands en Belgique au cours de l’occupation et à l’assassinat du Lieutenant Graff durant l’occupation belge en Allemagne, en 1922. 12. Ministerie van Justitie. Bestuur van Wetgeving. Ministère de la Justice. Administration de la Législation, Bruxelles, 1992.

Administration des Cultes, Dons, Legs et Fondations. Octroi de bourses d’études / Bestuur Erediensten, Legaten en Stichtingen. Toekennen van studiebeurzen

1. Ministère de la Justice 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Justice. Administration des Cultes, Dons, Legs et Fondations. Archives relatives à l’octroi de bourses d’études 4. 1816-1956 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds relatif à l’octroi des bourses d’études contient peu d’informations sur la période de guerre. 11. Seuls les nos 94 et 95 contiennent quelques documents relatifs aux bourses d’études pendant le conflit et dans l’immédiat après-guerre. 12. DE STOBBELEIR D., Ministère de la Justice. Inventaire d’archives concernant notamment les fondations de bourses d’études, Bruxelles, 1983.

Administration de la Bienfaisance et des Prisons / Bestuur van de Gevangenissen en de Weldadigheidsinstellingen

1. Ministère de la Justice 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Justice. Administration de la Bienfaisance et des prisons. Série I 4. 1790-1927 5. 23 m. Belgique : Ministère de la Justice - 203

6. Archives publiques 7. Papier 8. justice 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme plusieurs dossiers sur l’organisation des établissements de bienfaisance et des établissements pénitentiaires pendant la guerre. 11. Outre quelques dossiers relatifs à la gestion des hospices, maternités et hôpitaux de Bruxelles et de diverses communes des provinces du Brabant et d’Anvers (nos 137-139) ou des colonies de Merksplas et Rekem pendant la guerre (n° 166), ce fonds renferme plusieurs dossiers relatifs à l’administration des prisons belges à l’étranger et en territoire belge non- occupé (nos 350-352). La série consacrée à l’Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés renferme un intéressant dossier sur la conférence belgo-allemande pour la libération réciproque des prisonniers civils tenue à Berne en mars 1918 (n° 357). Sur cette question, il convient de se reporter aux archives de l’Office central belge des prisonniers de guerre. 12. DE BOCK-DOEHAERD R., Ministère de la Justice. Administration de la bienfaisance et des prisons, Bruxelles, 1988.

Direction générale des Établissements pénitentiaires. Service des Grâces / Algemeen Bestuur van de Strafinrichtingen. Dienst Genade

1. Ministère de la Justice 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère de la Justice. Direction générale des Etablissements pénitentiaires. Service des Grâces. Versement 2001 4. - 5. 120,50 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. justice 9. Ouvert à la recherche 10. Pour l’essentiel, ce fonds se rapporte aux procédures de grâces postérieures à la Seconde Guerre mondiale. 11. A noter, toutefois, la présence de quelques registres d’arrêtés royaux de grâces pris dans l’immédiat après-guerre. 12. DEPOORTERE R., SAOUDI N. et WILLE I., Inventaire des archives du Ministère de la Justice. Direction générale des Etablissements pénitentiaires. Service des Grâces. Versement 2001, Bruxelles, 2001.

204 - België: Ministerie van Justitie

Gevangenissen / Prisons

1. Gevangenissen 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Hasselt en de Waalse Rijksarchieven 3. Archieven van de strafinrichtingen (gevangenissen) 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - verzet 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toelating van het diensthoofd van het Rijksarchief. 10. - 11. In de archieven van de Belgische gevangenissen, gevestigd in zowat elke grote stad, vinden we stukken terug uit de periode 1914-1918. Het betreft de notulen en de briefwisseling van de administratieve commissie, archieven van de directeur, de dienstorders, de personeelsregisters en -dossiers, financiële stukken, de notulen van de personeelsconferentie, de indicateurs van de aankomst en vertrek van gedetineerden, de zgn. ‘bevolkingsregisters’, de waardevolle registers van de morele verslaggeving, het register van de aan de gedetineerde opgelegde straffen, de (inhoudelijk zeer rijke) opsluitings- dossiers, de rollen van het arresthuis, het strafhuis en het huis van bewaring en uitzonderlijk het dagboek van de geneesheer. Vermeldenswaard zijn ook de rollen van de politieke gedetineerden die door de bezetter opgesloten werden tijdens de Eerste Wereldoorlog. 12. BAERT J., (bewerkt door) Inventarissen van de archieven van de gevangenis te Veurne (1817-1933), van de gevangenis te Kortrijk (1836- 1918) en van de gevangenis te Ieper (1808-1936) Brussel, 2000. BAERT J., Inventaris van het archief van de gevangenis te Gent (1813- 1993). Diverse overdrachten bewerkt in 1999, Brussel, 2000. BUYCK J. en ROTTHIER I., (bewerkt door) Inventarissen van de archieven van de centrale gevangenis te Gent (1773-1935) en van de hulpgevangenis te Gent (1827-1940), Brussel, 2001. BUYCK J., BAERT J. en ELSLANDER S., Inventarissen van de archieven van de gevangenis te Brugge (1794-1966) en van de gevangenis te Sint- Andries-Brugge (1870-1967), Brussel, 1999. DESMAELE B. e.a., Inventaire des archives de la Prison de Tournai (1821- 1975), Brussel, 2004. ELSLANDER S. en VELLE K., Inventarissen van het archief van de centrale gevangenis (1860-1940) en van de hulpgevangenis (1951-1970) te Leuven. Overdrachten 1997-1998, Brussel, 1999. Belgique : Ministère de la Justice - 205

HANSOTTE G. en CONRADT P., Inventaire des archives du greffe de la prison de Liège, Brussel, 1999. HONNORE L. en VAN DUC N., Inventaire des archives de la Prison de Mons (1791-1987), Brussel, 2008. UYISENGA CH., Inventaire des archives de la prison de Verviers, Brussel, 1999. VELLE K. en HEERWEGH L., Inventaris van het archief van de gevangenis te Turnhout (1795-1987), Brussel, 1998. VELLE K. en RZOSKA B., Inventaris van het archief van de gevangenis te Antwerpen (1798-1986), Brussel, 1997. VELLE K., Inventaris van het archief van de gevangenis te Hasselt (1797- 1992), Brussel, 1998. VELLE K., Inventaris van het archief van het interneringscentrum (1944- 1951) en van de gevangenis te Tongeren (1832-1995), Brussel, 1999. VELLE K., Inventarissen van het archief van de interneringscentra van Breendonk (1944-1947) en Mechelen (1944-1947) en van de gevangenis te Mechelen (1802-1985), Brussel, 1998. VELLE K., Inventarissen van het archief van het interneringscentrum (1945) en van de gevangenis te Dendermonde (1806-1981), Brussel, 1998. VELLE K., Inventarissen van het archief van het interneringscentrum en van de hulpgevangenis te Leuven (1808-1986), Brussel, 1998. 13. ROTTHIER I., De gevangenisgids. Archiefgids betreffende de archieven van de Vlaamse penitentiaire inrichtingen, Brussel, 2001.

Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers / Sûreté Publique : dossiers des étrangers

1. Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers 2. Algemeen Rijksarchief 3. Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers 4. 1830-1943 5. 5025 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpeegbaar na 100 jaar. Jongere dossiers zijn enkel toegankelijk voor familieleden of mensen die over een volmacht van de familie beschikken. Ook voor wetenschappelijke doeleinden worden de dossiers vrijgegeven, mits het ondertekenen van een onderzoeksverklaring. 10. De zgn. Vreemdelingenpolitie hield de vreemdelingen die in ons land verbleven scherp in de gaten. In de dossiers treffen we rijke biografische 206 - België: Ministerie van Justitie informatie over de vreemdelingen (inlichtingen over woonplaats, herkomst, familiebanden, soms informatie van de politie of het gerecht, akte van burgerlijke stand, persoonsbeschrijving, briefwisseling van het gemeente- bestuur, …). 11. Hier treffen we onder andere de dossiers van de Duitsers die zich voor de oorlog in ons land vestigden en van de vele staatslozen die na de oorlog door Europa zworven op zoek naar een beter bestaan. 12. Deze imposante reeks is ontsloten via alfabetisch geordende steekkaarten (deels op microfilm/microfiche). DEPOORTERE R en BOON B., Ministère de la Justice. Service de la Police des Étrangers. Inventaire des microfilms du fichier des dossiers individuels, Brussel, 1996. 13. STRUBBE F., Zoekwijzer: de individuele vreemdelingendossiers afkomstig van de Openbare Veiligheid (vreemdelingenpolitie), Brussel, 2009.

Sûreté de l’État / Staatsveiligheid

1. Sûreté de l’État 2. Archives générales du Royaume 3. Archives partielles de la Sûreté de l’État (Ministère de la Justice) 4. ca. 1917-1950 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. repression - collaboration 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives se rapportent quasi exclusivement aux années 1940. 11. On y trouvera toutefois deux dossiers issus de la Sûreté de l'État concernant le procès d'Evence Coppée ("Livraisons à l'ennemi de benzol et autres sous-produits de la houille"). Ils se composent de lettres, notes et coupures de presse couvrant la période 1917-1925 et renferment d’intéressant renseignements sur l’affaire Coppée et la répression de la collaboration économique durant l’après-guerre. 12. Inventaire du fonds AA 1336.

Rijksweldadigheidskolonies / Dépots de Mendicité

1. Rijksweldadigheidskolonies 2. Rijksarchief te Beveren 3. Archief van de Rijksweldadigheidskolonies Belgique : Ministère de la Justice - 207

4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toelating van het diensthoofd van het Rijksarchief 10. - 11. In de Rijksweldadigheidskolonies van Hoogstraten, Merksplas, Rekem en Wortel werden bedelaars en landlopers opgevangen. Zij werden ingeschakeld in de landbouw en de ontginning van woeste gronden. In deze archieven vindt men de dossiers van de kolonisten, de opsluitingdossiers en de nodige boek- houdkundige stukken terug. 12. BUYCK J. en VELLE K., Inventaris van het archief van de rijksweldadigheidskolonies Hoogstraten-Merksplas-Rekem-Wortel (1810- 1980), Brussel, 1998.

1.4.7.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten

Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre / Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht

1. Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre 2. Archives générales du Royaume 3. Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre 4. 1914-1926 5. 15 m. 6. Archives publiques 7. Microfilm (collection des microfilms nos 4946-4999) 8. atrocités 9. Ouvert à la recherche 10. Constituée dès les premiers jours de la guerre, cette Commission fut chargée de réunir les preuves des atrocités allemandes commises en Belgique. Le fruit de ses travaux fit l’objet de 23 rapports. Réorganisée après-guerre, la Commission procéda à un relevé minutieux des violations des règles du droit des gens commises par les Allemands au cours de l’invasion et de l’occupation (pillages de l’industrie, déportations de civils, traitement des 208 - België: Ministerie van Justitie prisonniers, réquisitions,…). Cette enquête donna lieu à la publication de rapports réunis en huit volumes volumineux publiés entre 1922 et 1923. 11. Ce fonds renferme une très riche série de rapports et de témoignages relatifs aux exactions commises, par l’occupant, lors de l’invasion et de l’occupation. 12. VANNERUS J., revu, complété et introduit par TALLIER P.-A., Inventaire des archives de la Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre (1914-1926), Bruxelles, 2001. 13. Rapports de la Commission d’enquête sur les violations des règles du droit des gens, des lois et coutumes de la guerre, 8 vol., Bruxelles, 1922- 1923.

Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de Schendingen van de mensenrechten, oorlogswetten en - gebruiken / Délégation de Londres de la Commission d’enquête sur les violations des règles du droit des gens et des coutumes de la guerre

1. Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de Schendingen van de mensenrechten, oorlogswetten en -gebruiken 2. Algemeen Rijksarchief 3. Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de Schendingen van de mensenrechten, oorlogswetten en -gebruiken 4. 1914-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gruweldaden 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Belgische regering stelde op 7 augustus 1914 reeds een Commissie in om zoveel mogelijk bewijzen te verzamelen over de gruweldaden die het Duitse leger beging bij de inval in België. Ook in Londen werd een afdeling opgericht die de verhalen van de Belgische vluchtelingen aldaar optekende. Emile Cartier de Marchienne, Henri La Fontaine en Henri Davignon waren de leden. 11. In dit bestand vinden we de briefwisseling met de onderzoekscommissie en met voorzitter Cooreman, dossiers over de uitgave van de officiële rapporten en ander propagandamateriaal. Erg belangrijk zijn de verslagen van ooggetuigen van de Duitse gruweldaden. Belgique : Ministère de la Justice - 209

Cfr. Belgian Relief Committee, La Fontaine Henri, Propaganda- en Documentatiebureel in Londen. 12. Inventaris door Vanessa D’Hooghe ter perse. 13. Rapports sur la violation du droit des gens en Belgique, 23 dln. Parijs, 1915-1917.

Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden / Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés

1. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden 4. ca. 1914-1925 5. 19,3 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. krijgsgevangenen - geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Belgische Middendienst in Le Havre fungeerde als officiële instantie voor de hulpverlening aan de krijgsgevangenen. In de praktijk was dit een organisatie die de talrijke particuliere organisaties overkoepelde. Ten eerste werden inlichtingen verschaft over de verblijfplaats van de Belgische (krijgs)gevangenen. Daarnast werden -in samenweking met de aangesloten comités- hulppakketten verzonden naar de kampen. De dienst was vanaf 1918 ook verantwoordelijk voor de opvang van de geïnterneerden in Nederland en Zwitserland. Na de oorlog speelde de dienst een belangrijke rol bij de repatriëring van alle gevangenen en verleende hulp aan ex-gevangenen. 11. Hier treft men overvloedige dossiers over de krijgsgevangenen, hun repatriëring en de naoorlogse hulpverlening. De dossiers over de opvang van de geïnterneerden in Zwitserland en Nederland zijn minder talrijk. Cfr. Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden, Brussel, 2009. 13. Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916, Parijs, 1917. Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 26 février 1917, Parijs, 1917. 210 - België: Ministerie van Justitie

Office central belge pour les prisonniers de guerre. Troisième rapport annuel, présenté à l’assemblée générale du 10 janvier 1918, Brussel, 1918. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier rapport septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924.

Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés / Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden

1. Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés 2. Musée Royal de l’Armée 3. Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés 4. ca. 1914-1920 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. prisonniers de guerre – internés 9. Ouvert à la recherche 10. Outre les dossiers matricules des soldats, sous-officiers et officiers de l’armée belge, le MRA conserve les dossiers personnels de plusieurs dizaines de milliers de prisonniers et internés belges. 11. Ce fonds est issu des archives de l’Office central belge pour les Prisonniers de guerre. Il renferme environ 100.000 dossiers de soldats internés aux Pays-Bas ou en Suisse et de Belges prisonniers en Allemagne, qu’ils soient militaires ou civils. De tailles variables, ces dossiers renferment une série de renseignements relatifs à la détention des Belges. Ils seront d’un grand intérêt pour les généalogistes, notamment. 12. Les dossiers sont accessibles via les fichiers conservés au MRA. 13. VERHAEGHE J., Documenten over Belgen die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Duitsland gevangen waren of in neutrale landen geïnterneerd, in: Revue belge d’Histoire militaire, 24e jg., 1982, nr.8, 745- 749.

Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen / Service des prisonniers allemands de l’Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés

1. Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen 2. Koninklijk Legermuseum Belgique : Ministère de la Justice - 211

3. Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen 4. 1914-1926 5. 50 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch leger maakte slechts een beperkt aantal krijgsgevangenen. Na het bevrijdingsoffensief gaven de Duitsers zich echter massaal over. Ze werden opgevangen in het kamp van Auvours (later in Wulveringem) en tewerkgesteld in de landbouw, de industrie of moesten puin ruimen in de frontzone. Eind 1919 waren alle Duitse gevangenen gerepatrieerd. 11. Dit bestand maakte voordien deel uit van het zogenaamde Ruslandfonds. Het werd afgezonderd en apart beschreven. De persoondossiers, inlichtingen- fiches (ontsloten via een steekkaartensysteem), de overlijdensdossiers en de loonboekjes bevatten rijke biografische informatie over de Duitse gevangenen (soms met foto’s). Verder is er de nodige briefwisseling en lijsten van gevangenen (ook van Duitse militairen en burgers die gevangengenomen werden in Congo en Duits Oost-Afrika), van gesneuvelde soldaten en van gewonde of overleden krijgsgevangenen. Tenslotte zijn er nog klachten- en repatriëringdossiers en aanvragen tot vrijlating of tot het verkrijgen van een verblijfsvergunning (voor de echtgenotes/moeders/vaders). Cfr. het ongeïnventariseerde archief van het Korps der Krijgsgevangenen in het Legermuseum. 12. JANSSENS E., Inventaris van het archief van de Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen, onuitgegeven verhandeling MAnaMA Archivistiek, 2009. 13. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier rapport septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924.

212 - België: Ministerie van Landbouw en Openbare Werken

1.4.8 MINISTÈRE DE L’AGRICULTURE ET TRAVAUX PUBLIQUES / MINISTERIE VAN LANDBOUW EN OPENBARE WERKEN

Administration des Eaux et Forêts

1. Administration des Eaux et Forêts 2. Archives de l’État à Namur 3. Archives de l’Administration des Eaux et Forêts (Ministère des Finances puis Ministère de l’Agriculture) déposées aux Archives de l’État à Namur 4. 1806-1962 5. 37 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Les documents que renferment ce fonds ont trait à l’histoire des forêts publiques en province de Namur et à l’application des lois et règlements relatifs à la chasse et la pêche. Il comporte peu de documents relatifs à la Première Guerre mondiale. 11. Citons toutefois les dossiers relatifs aux bois saisis par les Allemands, 1919-1921 (n° 91) au CNSA et aux prêts consentis pour l’exécution des travaux forestiers, 1916-1918 (n° 94) et un dossier relatif aux réquisitions et rapports noués avec l’occupant par l’inspection de Namur, cantonnement de Florennes (n° 307). 12. TALLIER P.-A., Inventaire des Archives de l’Administration des Eaux et Forêts (Ministère des Finances puis Ministère de l’Agriculture) déposées aux Archives de l’État à Namur (1806-1962), Bruxelles, 2001.

Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés royaux / Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van Bruggen en Wegen. Koninklijke besluiten

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés royaux 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés royaux 4. 1882-1984 5. 23 m. 6. Archives publiques 7. Papier Belgique : Ministère de l’Agriculture et Travaux Publics - 213

8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux et ministériel émis par le Ministère des Travaux publics. 11. Contient les AR et AM du Ministère lors de son séjour au Havre et dans l’immédiat après-guerre. Il convient toutefois de se reporter aux séries du Moniteur belge. 12. DEPOORTERE R. et VANDEWEYER L., Inventaire des recueils d’arrêtés royaux relatifs à l’administration des Ponts et Chaussées (1882- 1984) conservés aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.

Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés ministériels / Bestuur van Bruggen en Wegen. Ministeriële besluiten

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés ministériels 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés ministériels 4. 1882-1984 5. 57,60 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux et ministériels émis par le Ministère des Travaux publics. 11. Les AM d’août et septembre 1914 et ceux de novembre et décembre 1918 se trouvent respectivement dans les registres n° 385 et 386. 12. DEPOORTERE R. et VANDEWEYER L., Inventaire des recueils d’arrêtés ministériels relatifs à l’administration des Ponts et Chaussées (1882-1984) conservés aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.

Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Dossiers / Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemene Zaken. Dossiers

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Dossiers 2. Archives générales du Royaume 214 - België: Ministerie van Landbouw en Openbare Werken

3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Dossiers 4. 1831-1932 5. 4,50 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient peu de documents relatifs à la guerre. 11. On y trouvera toutefois quelques dossiers relatifs à cette période, consacrés notamment aux maisons démontables construites aux Pays-Bas pendant la guerre et à des requêtes d’architectes adressées au Ministère des Travaux publics au Havre. 12. LAVALLEYE J. et COSEMANS A., Inventaire des archives de l’Administration du Waterstaat (1814-1830) et d’archives du Ministère des Travaux publics, Bruxelles, 1975.

Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des routes / Bestuur der Bruggen en Wegen. Wegen

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des routes 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Dossiers 4. 1833-1927 5. 44 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds ne contient que quelques rares documents relatifs à la guerre. 11. Toutefois, quelques dossiers portent sur la période de guerre, notamment sur les communications routières en Belgique occupée et à des cessions d’arbres aux armées alliées. 12. LAVALLEYE J. et COSEMANS A., Inventaire des archives de l’Administration du Waterstaat (1814-1830) et d’archives du Ministère des Travaux publics, Bruxelles, 1975. pp. 37-59.

Belgique : Ministère de l’Agriculture et Travaux Publics - 215

Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des voies hydrauliques / Bestuur der Bruggen en Wegen. Bestuur der Waterwegen

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des voies hydrauliques 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des voies hydrauliques 4. 1835-1944 5. 146 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds ne contient que quelques rares documents relatifs à la guerre. 11. Un dossier porte sur l’achat de bateaux au War Office (468). 12. LAVALLEYE J. et COSEMANS A., Inventaire des archives de l’Administration du Waterstaat (1814-1830) et d’archives du Ministère des Travaux publics, Bruxelles, 1975, 66-106.

Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions du personnel / Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemene Zaken. Koninklijke en Ministeriële Besluiten betreffende lonen en pensioenen van het personeel

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions du personnel 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales. Arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions du personnel 4. 1907-1928 5. 0,75 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 216 - België: Ministerie van Landbouw en Openbare Werken

10. Ce fonds se compose uniquement de registres d’AR et AM relatifs au personnel de l’Administration des Ponts et Chaussées. 11. Le n° 8 contient les AR et AM de 1914, le n° 9, des années 1918-1919. 12. DEPOORTERE R. et VANDEWEYER L., Inventaire des recueils d’arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions du personnel de l’Administration des Ponts et Chaussées (1907-1928) conservés aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.

Administration des Ponts et Chaussées. Secrétariat général / Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemeen secretariaat

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Secrétariat général 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Secrétariat général 4. 1913-1919. 5. 0.90 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche sous conditions 10. Ce fonds se compose de trois dossiers comprenant exclusivement des états des avances faites par la Société coopérative d’Avances et de Prêts au personnel de l’administration. 11. Pour une vision complète des traitements versés aux fonctionnaires belges sous l’occupation, il convient de consulter les archives de la Société coopérative d’Avances et de Prêts. 12. Inventaire inédit.

Administration des Ponts et Chaussées. Direction des routes et des bâtiments civils. Budgets / Bestuur der Bruggen en Wegen. Wegen en Burgerlijke gebouwen. Budgetten

1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Direction des routes et des bâtiments civils. Budgets 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées. Direction des routes et des bâtiments civils. Budgets 4. 1895-1926 5. 1,60 m. Belgique : Ministère de l’Agriculture et Travaux Publics - 217

6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche sous conditions 10. Ce fonds se rapporte uniquement aux budgets ordinaires et extraordinaires de l’Administration des Ponts et Chaussées avec leurs pièces préparatoires. 11. Pour les budgets 1913-1914 (n° 6) et 1915-1919 (n° 7). 12. Inventaire inédit.

Bestuur der Gemeentewegen / Administration de la Voirie communale

1. Ministerie van Openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Ministerie van Openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen 4. 1836-1951 5. 75 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit bestand treffen we een aantal dossiers inzake de vastlegging van de rooilijnplannen die door de Dienst der Verwoeste Gewesten overgedragen werden aan het Ministerie van Openbare Werken. Vooral van de gemeenten uit de frontstreek is een stevig dossier voorradig (Boezinge, Diksmuide, Esen, Geluwe, Ieper, Kemmel, Lo, Merkem, Nieuwpoort, Pervijze, Reningelst, Vlamertinge, Voormezele, Waasten, Zarren,…). Ook enkele algemene dossiers inzake de Hoge Koninklijke Commissarissen zijn bewaard. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. LELOUP G. en STRUBBE F., Inventaris van het archief van het Ministerie van openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen, Brussel (ter perse).

Ministère de l’Agriculture / Ministerie van Landbouw

1. Ministerie van Landbouw 2. Archives générales du Royaume 3. Ministerie van Landbouw 4. 1917-1918 5. 0,05 m. 218 - België: Ministerie van Landbouw en Openbare Werken

6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds renferme quelques documents issus des archives du Ministère l’Agriculture flamand créé à la suite de la séparation administrative en 1917. 11. Les documents conservés se composent de quelques circulaires soumises au visa des autorités allemandes. 12. Pas d’inventaire.

Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw / Office de la Reconstitution agricole

1. Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw 4. 1,7 m. 5. 1918-1926 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw - landbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze dienst werd in 1919 opgericht om de heraanleg van de landbouw- gronden en de aankoop van materiaal te coördineren. 11. In dit bestand vinden we de bijhorende wetgeving, verslagen, dossiers inzake de afsluiting van contracten voor de heraanleg van landbouwgronden (vnl. in West-Vlaanderen) en dossiers i.v.m. de ‘Concours de restauration’. Te vermelden zijn ook de dossiers over de buitenlandse giften en de boek- houding. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. CARNEL S., Inventaire des archives du Ministère de l’Agriculture. 1e Direction générale: Office de Reconstitution agricole (1919-1926), Brussel, 2004. 13. MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926.

Belgique : Ministère de la Marine, des Postes et Telegraphes - 219

1.4.9 MINISTÈRE DE LA MARINE, DES POSTES ET TÉLÉGRAPHES / MINISTERIE VAN SCHEEPVAART, POSTERIJEN EN TELEGRAFIE

Ministère des Communications. Secrétariat général. Administrations des chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique. Arrêtés royaux / Ministerie van Verkeer. Algemeen Secretariaat. Besturen van spoorwegen, posterijen, telegrafen, telefonen, zeewezen en luchtvaart. Koninklijke besluiten

1. Ministère des Communications. Secrétariat général. Administrations des chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique. Arrêtés royaux 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Communications. Secrétariat général. Administrations des chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique. Arrêtés royaux 4. 1884-1979 5. 26 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche sous conditions 10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux émis par l’administration en charge des chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique. 11. Les boîtes n° 158 et 159 renferment les arrêtés royaux de la période 1914- 1919. 12. Bordereau de versement détaillé.

Administration de la Marine. 1ère série / Bestuur van het Zeewezen. 1ste reeks

1. Administration de la Marine. 1ère série 2. Archives générales du Royaume 3. Administration de la Marine. 1ère série 4. 1830-1976 5. 222 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. Marine marchande 220 - België: Ministerie van Scheepvaart, Posterijen en Telegrafie

9. Ouvert à la recherche 10. Cette administration fut délocalisée au Havre et à Londres. 11. Les dossiers 7921 à 8111 portent sur la Première Guerre mondiale. On y trouvera des documents sur la constitution du Lloyd Royal Belge, sur les navires mis à disposition de la CRB afin d’assurer le ravitaillement de la Belgique ou sur les dommages de guerre occasionnés à la flotte belge lors de la guerre sous-marine. 12. VLEESCHOUWERS C., Inventaris van het Archief van het Bestuur van het Zeewezen, 1830-1976, Bruxelles, 1979.

Hoofdwaterschoutambt Oostende

1. Hoofdwaterschoutsambt Oostende 2. Rijksarchief Brugge 3. Archief van het Hoofdwaterschoutsambt Oostende 4. 1855-1972 5. 13,30 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar mits toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris of zijn gemachtigde. 10. De waterschout was als officier van de gerechtelijke politie belast met het opsporen en vaststellen van misdrijven aan boord van Belgische schepen en van buitenlandse schepen die in de Belgische territoriale wateren en havens verbleven. Daarnaast had de waterschout nog een groot aantal administratieve taken (o.a. het opmaken van de monsterrollen, het bijhouden van het stamboek en toezicht houden op het in- en ontschepen van passagiers). 11. Dit archiefbestand omvat lijsten van vissers die in aanmerking kwamen voor premies wegens oorlogsverdiensten, lijsten van reddingen verricht tijdens de duikbotenoorlog, lijsten van sloepen die verdwenen door een oorlogsfeit, lijsten van naar Groot-Brittannië gevluchte vissers en lijsten van de vissers die omkwamen tijdens de uitoefening van hun beroep. 12. MERTENS J., Inventaris van het archief van het hoofdwaterschoutsambt Oostende, Brussel, 1992. Belgique : Ministère des Affaires Économiques - 221

1.4.10 MINISTÈRE DES AFFAIRES ÉCONOMIQUES / MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN

Comité d’enquête économique de La Haye / Comité voor economisch onderzoek in Den Haag

1. Comité d’enquête économique de La Haye 2. Archives générales du Royaume 3. Comité d’enquête économique de La Haye 4. 1915-1918 5. 2,70 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie – reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Le Comité d’enquête économique fut créé par le gouvernement belge en août 1915. Il disposa de comités à Paris, Londres et La Haye et fut chargé de déterminer les besoins de l’industrie et du commerce belge par le biais d’enquêtes menées auprès d’entrepreneurs en exil. 11. Le fonds se révélera intéressant pour qui s’intéresse aux projets élaborés pendant la guerre dans le cadre de la reprise de la vie économique du pays. Il pourra être complété par les archives du Conseil économique de La Haye et du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du Comité d’enquête économique de La Haye, Bruxelles, 2002. 13. VAN LANGENHOVE F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927.

Délégation belge de la Commission des Réparations / Belgische Delegatie bij de Commissie voor Herstelbetalingen

1. Commission des Réparations 2. Archives générales du Royaume 3. Commission des Réparations 4. 1918-1931 5. 25 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réparations 9. Ouvert à la recherche 222 - België: Ministerie van Economische Zaken

10. Organisme interallié chargé de fixer les montants et les modes de versements des indemnités dues aux Alliés au titre des réparations. Sept nations y furent représentées. Elle fut dissoute en 1931, lors de l’application du plan Young. La délégation belge y fut dirigée successivement par (1919-1921), Léon Delacroix (1921-1928) et (1928- 1931). 11. Le fonds se compose des archives de la Délégation belge à la Commission des Réparations et constitue une source incontournable pour tout ce qui touche aux problèmes liés aux dommages de guerre et à leur indemnisation. Sur cette question, il convient de consulter les archives de l’Office des Charbons allemands, du Comptoir de répartition des Charbons allemands et des Services belges de Restitution. 12. DEPOORTERE R., Commission des Réparations (1918-1931), Bruxelles, 1988. 13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale. 1919- 1925, Bruxelles, 1997.

Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique

1. Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique. (Sections de La Haye et de Londres) 2. Archives générales du Royaume 3. Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique. (Sections de La Haye et de Londres) 4. 1916-1919 5. 8 m. 6. Ouvert à la recherche 7. Papier 8. économie – reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Fondé le 14 juin 1918, le Comptoir national pour la reprise de l’activité économique fut constitué sous la forme d’une Société anonyme bénéficiant du concours et du patronage de l’État. Son administration centrale se fixa à Paris tandis que des comptoirs locaux furent créés à Londres et La Haye. Cette société avait pour objet de conduire les opérations commerciales et financières susceptibles de contribuer à la reprise de l’activité économique en servant d’intermédiaire entre les producteurs, les industriels, les commerçants et l’État. Belgique : Ministère des Affaires Économiques - 223

10. Ce fonds renferme les archives des Comptoirs de La Haye et de Londres. On y trouvera les documents relatifs à la constitution et au fonctionnement du Comptoir national (correspondance, dossiers constitués par le conseil d’administration, la direction et l’administration centrale) ainsi qu’une série de dossiers relatifs à l’actionnariat ou à la comptabilité de cette société. A ce sujet, il convient de se reporter aux archives du Comité d’enquête économique à La Haye, du Conseil économique à La Haye et du Commissaire général du gouvernement belge à Londres. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique (sections de La Haye et de Londres), Bruxelles, 2002. 13. VAN LANGENHOVE F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927.

Conseil économique de La Haye / Economische Raad in Den Haag

1. Conseil économique de La Haye 2. Archives générales du Royaume 3. Conseil économique de La Haye 4. 1917-1918 5. 1,60 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie – reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Le Conseil économique était un comité consultatif qui avait pour mission d’étudier les problèmes relatifs à la restauration économique et de donner des avis motivés au Ministre des Affaires économiques sur les questions qu’il lui soumettait. Créé en octobre 1917, il était composé de personnalités appartenant aux divers domaines de la vie économique belge et disposait de sections à Paris, Londres et La Haye. 11. Des archives de ce Conseil économique, seules celles de la section de La Haye semblent avoir été conservées. Outre les dossiers constitués par les membres du Conseil réfugiés aux Pays-Bas et qui se rapportent aux mesures tendant à assurer la restauration matérielle de l’économie belge, le fonds contient plusieurs dossiers relatifs aux activités de l’Association nationale belge pour la réparation des dommages de guerre et du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique. Il pourra être complété par les archives du Comité d’enquête économique de La Haye et du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique. 224 - België: Ministerie van Economische Zaken

12. DE SMET J., Inventaire des archives du Conseil économique de La Haye, Bruxelles, 2002. 13. VAN LANGENHOVE F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927.

Office des Charbons allemands / Dienst voor Duitse kolen

1. Ministère des Affaires économiques – Inspection générale de la reconstitution économique – Office des Charbons allemands 2. Archives générales du Royaume 3. Ministère des Affaires économiques – Inspection générale de la reconstitution économique – Office des Charbons allemands 4. 1919-1922 5. 15 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Non ouvert à la recherche 10. L’Inspection générale de la reconstitution économique fut créée au sein du Ministère des Affaires économiques par AM du 19 février 1919 en vue d’assumer la direction de l’ensemble des offices en charge des questions industrielles, financières et commerciales. Le 31 mars 1919, un AM institua en son sein un Service constat et expertise en vue de procéder à l’expertise des matériels récupérés d’Allemagne dans le cadre des réparations. Supprimée en décembre 1919, ses attributions en matière de licences d’importation et d’exportation furent rattachées à l’Office des questions commerciales, tandis que celles relatives à la question des charbons furent regroupées au sein d’un service temporaire dénommé Office des charbons. Supprimé le 1er juillet 1921, cet Office fut remplacé par l’Office des Charbons allemands, supprimé, à son tour, en avril 1922. 11. Ce fonds referme des dossiers concernant la distribution de charbons aux entreprises, écoles, institutions publiques, comités de secours etc. 12. Inventaire manuscrit (3252 nrs.).

Services belges des Restitutions et Réparations / Belgische Diensten voor Herstel en Restitutie

1. Services belges des Restitutions et Réparations 2. Archives générales du Royaume 3. Services belges des Restitutions et Réparations 4. 1918-1933 Belgique : Ministère des Affaires Économiques - 225

5. 138 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie – reconstruction – réparations 9. Non ouvert à la recherche 10. Les Services belges des Restitutions dépendaient de la Commission des Réparations et se composaient de nombreux services spécialisés dont le « Service de la restitution industrielle », le « Service de répartition des colorants et des produits pharmaceutiques » et le « Service de la récupération agricole ». 11. Le fonds contient une importante documentation sur les réparations et restitutions opérées par l’Allemagne après-guerre. Il comprend notamment des fragments des archives de la Direction générale des services de la Restitution à Wiesbaden, du Service de Restitution industrielle, du Service de Restitution des Valeurs, de la Commission centrale de Récupération à Bruxelles ainsi que des archives allemandes. 12. Inventaire sommaire manuscrit. 13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale. 1919- 1925, Bruxelles, 1997.

226 - België: Ministerie van Nijverheid en Arbeid

1.4.11 MINISTÈRE DE L’INDUSTRIE ET DU TRAVAIL / MINISTERIE VAN NIJVERHEID EN ARBEID

Administration des Mines. Première série / Beheer der Mijnen. Eerste reeks

1. Administration des Mines 2. Archives générales du Royaume 3. Administration des Mines. Première série (Ancien fonds) 4. ca. 1780-1940 5. 63 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient peu de dossiers relatifs à la Première Guerre mondiale. 11. Il est à noter, toutefois, qu’outre les dossiers généraux dont certains portent sur l’exploitation minière pendant la période de guerre, il renferme quelques dossiers relatifs à l’après-guerre : négociations à propos des charbons allemands, à la Commission de la répartition des charbons allemands ou aux conflits ouvriers de l’immédiat après-guerre. Sur ces questions, il convient de se reporter aux archives de l’Office des Charbons allemands conservées aux AGR. 12. DOEHARD R. et KUMPS L., Inventaires des archives de l’Administration des Mines. Première série (ancien fonds), Bruxelles, 1995.

Administration des Mines. Première inspection générale des Mines (Mons) / Administratie van het Mijnwezen. Eerste algemene inspectie (Bergen)

1. Administration des Mines. Première inspection générale des Mines (Mons) 2. Archives générales du Royaume 3. Administration des Mines. Première inspection générale des Mines (Mons) 4. 1831-1937 5. 35 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. L’Inspection générale des Mines était chargée du contrôle des exploitations minières. Belgique : Ministère de l’Industrie et du Travail - 227

11. Outre la correspondance émise par cette administration durant l’occupation et qui contient d’intéressantes données sur l’activité du secteur minier de la région de Mons, ce fonds contient quelques documents relatifs aux grandes grèves de l’immédiat après-guerre ou aux anciens combattants et prisonniers de guerre. 12. Inventaire des archives de la première Inspection générale des Mines. Mons (1831-1937), Bruxelles, 1995.

Administration des Mines. Deuxième inspection générale des Mines (Liège) / Administratie van het Mijnwezen. Tweede algemene inspectie (Luik)

1. Administration des Mines. Deuxième inspection générales des Mines (Liège) 2. Archives générales du Royaume 3. Administration des Mines. Deuxième inspection générales des Mines (Liège) 4. 1831-1933 5. 14,5 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. L’Inspection générale des Mines était chargée du contrôle des exploitations minières. 11. Outre la correspondance émise par cette administration durant l’occupation et qui contient d’intéressantes données sur l’activité du secteur minier de la région de Liège, ce fonds contient une série de rapports semestriels portant sur la production charbonnière durant la guerre et l’immédiat après-guerre. 12. Inventaire des archives de la Deuxième Inspection générale des Mines. Liège (1831-1933), Bruxelles, 1989.

Ministère de l’Industrie et du Travail / Ministerie van Nijverheid en Arbeid

1. Ministerie van Nijverheid en Arbeid 2. Archives générales du Royaume 3. Ministerie van Nijverheid en Arbeid 4. 1917-1918 5. 0,30 m. 228 - België: Ministerie van Nijverheid en Arbeid

6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Petit fonds relatif aux activités du Ministère de l’Industrie et du Travail flamand créé à la suite de la séparation administrative, en mai 1917. 11. Les documents qu’il renferme ne traitent que de questions relatives au budget et au personnel du Ministère flamand. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du « Ministerie van Nijverheid en Arbeid », Bruxelles, 1996.

Office national belge du travail en France / Nationale Tewerkstellingsdienst in Frankrijk

1. Office national belge du travail en France 2. Archives générales du Royaume 3. Office national belge du travail en France 4. 1915-1918 5. 0,40 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Non ouvert à la recherche 10. L’ONT fut créé en décembre 1915 par le Ministre de l’Industrie et du Travail dans le but de veiller aux intérêts des travailleurs belges réfugiés en France et en Angleterre. Basé au Havre, il disposait de bureaux à Paris et à Londres. 11. Le fonds se compose de rapports d’inspections menées auprès des ouvriers belges par les inspecteurs de l’ONT à travers l’ensemble de la France. Ces rapports offrent un réel intérêt pour tout qui s’intéresse aux conditions de vie des réfugiés belges en France pendant la guerre. 12. Inventaire provisoire.

Belgique : Autres institutions publiques - 229

1.5 AUTRES INSTITUTIONS PUBLIQUES / ANDERE OVERHEIDSINSTELLINGEN

Bureau Documentaire belge / Belgisch Documentatiebureau

1. Bureau Documentaire belge 2. Archives générales du Royaume 3. Bureau Documentaire belge 4. 1915-1920 5. 22 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. presse – propagande 9. Ouvert à la recherche 10. Créé au Havre en 1915 et placé sous la direction de Fernand Passelecq, le BDB fut chargé de rassembler toute la documentation accessible sur les différents aspects de la guerre. Comptant parmi les principaux organes de la propagande belge, il édita de nombreuses brochures et communiqués qu’il diffusa auprès de la presse belge et internationale. Il travailla en étroite collaboration avec les bureaux de propagande belge à Londres (Bureau de Documentation et de Propagande) et à La Haye (Office belge ‘Patrie et Liberté’). Sur l’organisation de la propagande belge, il conviendra de se reporter aux archives de l’Office de propagande belge conservées au Ministère des Affaires étrangères. 11. Les archives du BDB se composent, pour l’essentiel, de coupures de presse recueillies dans un grand nombre de journaux belges et étrangers et qui sont reprises dans un fichier contenant les références détaillées de milliers d’articles de revues et de journaux relatifs aux questions les plus diverses. 12. DEPOORTERE R., Inventaire des archives du Bureau Documentaire Belge (1915-1920), Bruxelles, 1994. DEPOORTERE R., Inventaire du fichier thématique du Bureau Documentaire Belge (1915-1920), Bruxelles, 1994. 13. AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale (1914-1918), Mémoire de licence inédit, ULB, 1998.

Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation politique

1. Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation politique 2. Algemeen Rijksarchief 3. Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation politique 230 - België: Andere Overheidsinstellingen

4. 1917-1918 5. 0,50 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. Vlaamse kwestie - activisme 9. Vrij raadpleegbaar 10. De historicus Léon Van Der Essen werd door kabinetsleider de Broqueville belast met het bestuderen van het ‘Vlaamse vraagstuk’. 11. Het bestand bevat dossiers en krantenknipsels over het activisme. Cfr. de Broqueville en Raad van Vlaanderen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor Politieke Documentatie (1917-1918), (ter perse). 13. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse Beweging, Tielt, 1982.

Commissaire général du gouvernement belge à Londres / Commissaris van de Belgische regering in Londen

1. Commissaire général du gouvernement belge à Londres 2. Archives générales du Royaume 3. Archives du Commissaire général du gouvernement belge à Londres 4. 1918-1919 5. 3,50 m. 6. Ouvert à la recherche 7. Papier 8. économie – ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Dès 1915, un délégué du Ministre de la Guerre fut nommé à Londres afin de prendre en charge tous les achats nécessaires au ravitaillement de l’armée. Rattaché à la Commission belge du ravitaillement et de l’intendance, à la fin de la guerre, ce délégué acquit le titre de Commissaire général du Gouvernement belge dès la fin des hostilités et servit d’intermédiaire entre les firmes belges et anglaises ainsi qu’entre les gouvernements belge et britannique pour toutes les questions liées à l’achat de produits nécessaires à la reprise des activités économique du pays. Ces fonctions furent occupées par Emile Pollet et Georges Theunis. 11. Ce fonds se compose de la correspondance échangée par le Commissaire général, de contrats conclus par la Commission belge de ravitaillement et d’intendance, de demandes de licences d’exportations et d’une série de dossiers contenant des informations sur les clients et fournisseurs du Commissaire général. Belgique : Autres institutions publiques - 231

12. DE SMET J., Inventaire des archives du Commissaire général du Gouvernement belge à Londres (1918-1919), Bruxelles, 2002. 13. VAN LANGENHOVE F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927.

Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers civils / Hoofdcommissie voor Weggevoerden, Opgeëisten en Burgerlijke Gevangenen

1. Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers civils 2. Archives générales du Royaume 3. Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers civils 4. 1919-1921 5. 20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. déportés 9. Ouvert à la recherche 11. La Commission centrale, à laquelle étaient adjointes neuf commissions provinciales, fut créée par AR du 15 décembre 1919 en vue d’enquêter sur le situation des Belges déportés, réquisitionnés ou prisonniers pendant la guerre afin de leur venir en aide. Elle fut supprimée par AR du 5 septembre 1921. 10. Ce fonds se compose de plusieurs milliers de formulaires consignant les noms, coordonnées et renseignements divers relatifs à l’état civil, à la situation familiale, la durée de leurs peines et les préjudices subis par des Belges déportés, réquisitionnés ou emprisonnés sur ordre des autorités occupantes. 12. Pas d’inventaire.

Dienst der Verwoeste Gewesten / Office des Régions dévastées

1. Dienst der Verwoeste Gewesten 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dienst der Verwoeste Gewesten 4. 261 m. 5. 1914-1926 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw - begraafplaatsen - monumenten - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 232 - België: Andere Overheidsinstellingen

11. De Dienst der Verwoeste Gewesten werd als openbare instelling opgericht in april 1919. Zwaar geteisterde gemeenten konden zich laten ‘adopteren’ door de staat om de wederopbouw te bespoedigen. In ruil voor financiële hulp kreeg de staat ruime bevoegdheden i.v.m. de heraanleg. In totaal lieten 242 gemeenten zich aannemen (waarvan 100 in West-Vlaanderen). De dienst, geleid door kolonel A. Demeure, had de volgende taken: zorgen voor de repatriëring en huisvesting van de vluchtelingen (terugkeerpremie), puin en bunkers ruimen, openbare wegen herstellen, publieke en private gebouwen heropbouwen, kredieten verstrekken aan de gemeenten en het gebruik hiervan controleren. Raphaël Verwilghen was het hoofd van de bouwdienst. In totaal zouden ongeveer 20.000 gebouwen heropgebouwd worden, waaronder 140 gemeentehuizen, 237 kerken, 392 scholen en 412 andere openbare gebouwen, ter waarde van 1 miljard BEF. 11. Ten eerste vinden we hier de algemene dossiers van de dienst: omzendbrieven, boekhouding, aanbestedingen, contracten, notulen van de vergaderingen van diverse commissies, geschillendossiers, enz. Verder zijn er specifieke dossiers over het Koning Albertfonds, architectuurten- toonstellingen, de aanleg van tuinwijken, militaire begraafplaatsen en gedenktekens,… De ware rijkdom van het archiefbestand ligt echter vooral in de dossiers die bewaard zijn voor elk heropgebouwd gebouw (met plannen, foto’s, briefwisseling, aanbesteding, contracten en facturen). Van de volgende gemeenten zijn veel dossiers bewaard: Battice, Beerst, Bikschote, Boncelles, Komen, Dikkebus, Diksmuide, Dranouter, Duffel, Ethe, Geluveld, Geluwe, Hollebeke, Hooglede, Houthulst, Ieper, Izegem, Jemappes, Kaaskerke, Keiem, Kemmel, Klerken, Kortemark, Langemark, Leke, Leuven, Lier, Lo, Loker, Lombardsijde, Mannekensvere, Menen, Merkem, Mesen, Middelkerke, Moelingen, Moorslede, Nieuwkapelle, Nieuwkerke, Oostduinkerke, Oudenaarde, Passendale, Ploegsteert, Poelkapelle, Poperinge, Ramskapelle, Reninge, Reningelst, Saint-Ghislain, Schore, Sint-Katelijne- Waver, Staden, Stuivekenskerke, Tamines, Visé, Vladslo, Vlamertinge, Voormezele, Warneton, Westende, Westouter, Westrozebeke, Woesten, Woumen, Wulpen, Wulvergem, Zandvoorde, Zarren en Zonnebeke. Tenslotte kunnen we nog opmerken dat er van een aantal gebouwen die nog niet afgewerkt waren tijdens de Tweede Wereldoorlog -o.a. de Hallen van Ieper, het Hof van Busleyden in Mechelen en de kerk van Nieuwpoort- nog dossiers berusten in het magazijn in de Pasteurstraat van de FOD Binnenlandse Zaken. De overdracht van deze dossiers naar het Algemeen Rijksarchief zal op korte termijn gebeuren. Cfr. Verwilghen. 12. NOTEBAERT A. e.a., Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Brussel, 1986. Belgique : Autres institutions publiques - 233

NOTEBAERT A. e.a., Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, 7 dln., Brussel, 1995. 13. CARNEL S., La reconstruction des régions dévastées après la Première Guerre mondiale: le cas de Neuve-Église, Brussel, 2002. MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926. Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.

Dienst oorlogsgraven / Service des Sépultures militaires

1. Dienst oorlogsgraven 2. Instituut voor Veteranen - Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud- strijders en Oorlogsslachtoffers 3. Archief van de Dienst Oorlogsgraven 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. begraafplaatsen 9. Raadpleegbaar op aanvraag. 10. In 1928 werd de Dienst Oorlogsgraven opgedoekt. De bevoegdheid tot onderhoud van de Belgische militaire kerkhoven ressorteerde lange tijd onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Op 1 januari 2004 werd deze taak overgenomen door de FOD Defensie. Onlangs werd de Dienst Oorlogsgraven geïntegreerd in het Instituut voor Oorlogsveteranen. 11. Op de nationale militaire begraafplaatsen van Lier, Halen, Leopoldsburg, Eppegem, Veltem-Beisem, Sint-Margriete-Houtem, Champion, Adinkerke, De Panne, Steenkerke, Brugge, Westvleteren, Hoogstade, Oeren, Ramskapelle, Keiem, Houthulst, Boncelles, Chaudfontaine, Ougrée en Wandre liggen 16.617 Belgische militairen en 417 gefusilleerde burgers uit de Eerste Wereldoorlog begraven. De staat is verantwoordelijk voor het onderhoud. De Dienst Oorlogsgraven bewaart de dossiers inzake de begraafplaatsen (aanleg, onderhoud en oorspronkelijke lijsten). Per gesneuvelde bestaat er een steekkaart met de volgende gegevens: naam, stamnummer, adresgegevens, datum van overlijden, begraafplaats, data van briefwisseling met familie of briefwisseling over de zoektocht naar de juiste begraafplaats. Hoewel er ongeveer 40.000 soldaten sneuvelden, zijn er slechts zo’n 35.000 fiches voorhanden. Cfr. een deel van het archief van de oorspronkelijke Dienst Oorlogsgraven berust in het Legermuseum en wordt geïnventariseerd door Rob Troubleyn. 12. De steekkaarten zijn alfabetisch geordend. 234 - België: Andere Overheidsinstellingen

13. DE DEYNE U., De Belgische militaire begraafplaatsen en ereperken in West-Vlaanderen, s.l, 2005. VANSUYT M. en VAN DEN BOGAERT M., De militaire begraafplaatsen van Wereldoorlog I in Vlaanderen, 6 dln., Erpe, 2000-2002.

Directie-generaal Oorlogsslachtoffers / Direction générale Victimes de la Guerre

1. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers 2. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers 3. Pensioendossiers van burgerlijke oorlogsslachtoffers (1914-18) 4. 1914-2000 5. 900 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. oorlogsslachtoffers - gedeporteerden - oorlogswezen - politieke gevangenen 9. De individuele dossiers zijn vrij raadpleegbaar voor familieleden en voor (wetenschappelijk) historisch onderzoek. 10. Op 22 juni 1919 verscheen de ‘wet op het herstel te verlenen aan de burgerlijke oorlogsslachtoffers’ in het Staatsblad. Belgische burgers die verwondingen, handicaps of ziekten opgelopen hadden door een oorlogsfeit kregen recht op een uitkering in functie van hun invaliditeitsgraad. De gedeporteerden hadden recht op een vaste premie. Bij overlijden van het slachtoffer had de echtgenote recht op een uitkering én werd een bijkomend bedrag uitgekeerd per kind ten laste. Ook tijdelijke uitkeringen waren voorzien. De Rechtbanken voor Oorlogsschade deden hierover uitspraak. 11. De meer dan 100.000 dossiers van de ‘burgerlijke oorlogsslachtoffers’ worden momenteel bewaard door de Directie-generaal Oorlogsslachtoffers. De dossiers bevatten vonnissen van de Rechtbanken voor Oorlogsschade, medische attesten, financiële stukken enz. Cfr. Rechtbanken voor Oorlogsschade. 12. Deze reeks is toegankelijk via steekkaarten. ‘Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade’ in: SIRJACOBS I. en VANDEN BOSCH H., Les juridictions administratives en Belgique depuis 1795 - De administratieve rechtscolleges in België sinds 1795, Brussel, 2006, dl.1, 476-487.

Belgique : Autres institutions publiques - 235

Koning Albertfonds / Fonds du Roi Albert

1. Koning Albertfonds 2. Algemeen Rijksarchief 3. Koning Albertfonds 4. 1916-1935 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Koning Albertfonds werd in augustus 1916 opgericht om voorlopige barakken te verstrekken aan de vluchtelingen. Na de oorlog zouden de barakken overgebracht worden naar België voor de opvang van daklozen. 11. Helaas betreft het archief enkel de vereffening van het fonds. We vinden er enkele dossiers over de verkoop van de barakken, personeelsdossiers en vooral veel boekhoudkundige stukken. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. THIELEMANS M.-R., Liquidation du fonds de Roi Albert, Brussel, 1988. 13. Fonds du Roi Albert: habitations pour les Belges sans abris, Brussel, 1917. JOSET C., Le fonds du Roi Albert: une grande œuvre de guerre, Brussel, 1925.

Nationale Bank van België / Banque Nationale de Belgique

1. Nationale Bank van België 2. Archiefdienst van de Nationale Bank 3. Archief van de Nationale Bank van België 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw - sekwester 9. Raadpleegbaar met toestemming van het directiecomité. 10. - 11. De belangrijkste series inzake de besluitvorming zijn de notulen van het Directiecomité, van het College van Censoren en van de Algemene Raad. De kaderleden stelden vaak studienota’s op over specifieke problemen. Daarnaast zijn de journaals en grootboeken uit de oorlogsperiode bewaard, evenals de 236 - België: Andere Overheidsinstellingen dossiers van de provinciale zetels. De biografische nota’s over de leden van de bestuurscomités en de kaderleden bevatten eveneens nuttige informatie. De historicus Pierre Kauch schreef het naslagwerk over de geschiedenis van de Nationale Bank. Hiervoor kreeg Kauch de volledige toegang tot alle archieven en verzamelde hij alles wat hem bruikbaar leek. Later deponeerde hij het door hem gebruikte archief bij de archiefdienst. Het zogenaamde archief-Kauch bevat dus de meest interessante stukken over de oorlogs- periode. De volgende onderwerpen komen aan bod: de wissel-problemen, de gebeurtenissen in augustus 1914 en de maatregelen getroffen bij het begin van de oorlog, de hulpverlening aan de oorlogsslachtoffers, de oorlogsschade, de contacten met bezetter en met de Reichsbank, de relatie met de agentschappen in onbezet België en in Frankrijk, de Duitse oorlogsbelastingen, de werking van het bankconsortium, de naoorlogse problemen, de sekwesters, de weder- opbouw van landbouw en industrie en allerhande monetaire problemen. Het museum van de Bank beheert een fraaie collectie noodgeld uit de Eerste Wereldoorlog. Cfr. Société Générale. 12. Het archief bewaard op de Brusselse zetel van de Nationale Bank is ontsloten door een databank. 13. BANQUE NATIONALE DE BELGIQUE, Notices biographiques 1850- 1960, Brussel, 1960. DE STRYCKER C., Les fonctions et les opérations de la Banque Nationale de Belgique de 1914 à 1938, Brussel, 1939. JANSSENS V., De beheerders van ons geld: 19 gouverneurs van de Nationale Bank van België, Tielt, 1997. KAUCH P., De Nationale Bank van België, Brussel, 1950.

Belgische Dienst ‘Vaderland en Vrijheid’ in Den Haag / Office belge ‘Patrie et Liberté’ à La Haye

1. Office belge ‘Patrie et Liberté’ in Den Haag 2. Algemeen Rijksarchief 3. Office belge ‘Patrie et Liberté’ in Den Haag 4. 1914-1920 5. 88 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. propaganda - pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Office belge ‘Patrie et Liberté’ was de officiële Belgische propagandadienst in Nederland. De Dienst had als opdracht de regering te Belgique : Autres institutions publiques - 237 informeren over de publieke opinie in België, Nederland en Duitsland en de Belgische propaganda in Nederland te verspreiden. De socialistische volks- vertegenwoordiger Modest Terwagne had de leiding. 11. Enkel de verzameling knipsels uit Duitse, Engelse, Franse, Nederlandse, Italiaanse, Spaanse en Scandinavische kranten werd overgedragen (gerang- schikt op taal en datum). Cfr. BDB en Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. SYMOENS B. en TALLIER P.-A., Inventaris van de documentatie van het Office belge ‘Patrie et Liberté’, Brussel, 2008. 13. DE SCHAMPELEIRE E., De socialist-geneesheer-vrijmetselaar Modest Terwagne en zijn tijd, onuitgegeven proefschrift VUB, 1973.

Office de la Naissance et de l’Enfance / Nationaal Werk voor Kinderwelzijn

1. Office de la Naissance et de l’Enfance 2. CARHIF-AVG 3. Archives de l’Office de la Naissance et de l’Enfance (ONE) 4. 1919-1988 5. 40 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. enfants 9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable. 10. Fondé sous le nom d’Œuvre Nationale de l’Enfance, par la loi du 5 septembre 1919, l’ONE reçut pour mission principale de lutter contre la mortalité infantile. Les bases de son organisation avaient été posées dès avant la fin de la guerre au sein de deux organismes institués par le CNSA : la Section Aide et Protection aux œuvres de l’Enfance et la Commission de l’Alimentation de l’Enfance. 11. Ce fonds se compose des procès-verbaux des réunions des instances dirigeants de l’ONE depuis sa création ainsi qu’une série de dossiers thématiques abordant l’un ou l’autre aspect de l’organisation de l’ONE et de la protection de la petite enfance en Belgique. Cfr. Velge. 12. Liste accessible auprès de l’archiviste. 13. VELGE H., L’activité de l’Œuvre Nationale de l’Enfance pendant vingt- cinq ans (1915-1940), Bruxelles, 1940.

238 - België: Andere Overheidsinstellingen

Propaganda- en Documentatiebureel in Londen / Bureau de propagande et de documentation à Londres

1. Propaganda- en Documentatiebureel in Londen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Propaganda- en Documentatiebureel in Londen 4. 1914-1918 5. - 6. Overheidsdarchief 7. Papier 8. propaganda 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze officiële instantie, die ressorteerde onder het Office de propagande belge en geleid werd door Henri Davignon, stond in voor het verspreiden van de Belgische propaganda in Groot-Brittannië. Davignon schreef een groot aantal brochures en artikelen die verschenen in Britse en Belgische kranten en frontblaadjes. 11. Hier treffen we krantenknipsels, documentatiedossiers, de artikels en toespraken van Davignon, propagandabrochures en enkele prentbriefkaarten van vluchtelingen. Daarnaast zijn er dossiers over de redactie en verspreiding van zijn boek ‘La Belgique et l’Allemagne’ bewaard. Niet te versmaden zijn ook de nota’s die Davignon opstuurde naar de Belgische regering over de evolutie van de Britse publieke opinie. Cfr. Belgian Relief Committee en Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. Inventaris door Vanessa D’Hooghe ter perse. 13. DAVIGNON H., La Belgique et l’Allemagne, ‘s Gravenshage, 1915.

Belgique : Cours et Tribunaux - 239

1.6 COURS ET TRIBUNAUX / RECHTBANKEN EN HOVEN

Vredegerechten / Justices de Paix

1. Vredegerechten / Justice de Paix 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Hasselt en alle Waalse Rijksarchieven 3. Archieven van de Vredegerechten 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toelating van het Diensthoofd van het Rijksarchief. 10. - 11. Zowat elk Vredegerecht heeft inmiddels zijn archieven neergelegd bij het Rijksarchief (althans in Vlaanderen). Deze archieven worden doorgaans opgedeeld in burgerlijke zaken (bescheiden betreffende de verzoenings- procedure, de contentieuse en de willige rechtsmacht) en strafzaken. Het gaat in de eerste plaats om de minuten van de akten en vonnissen (al dan niet met - uitgegeven- repertoria), de voogdijregisters, de rollen en zittingsregisters, de registers der verzoeningen en de vonnisregisters. De eigenlijke dossiers bleven slechts zeer sporadisch bewaard. 12. DE SCHEPPER H., Inventaris van het archief van het Vredegerecht in St- Jans-Molenbeek, Brussel, 1994. ELSLANDER S. en VELLE K., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Diest (1922-1970), Ledeberg (1874-1930), Meulebeke (1859- 1970), Oostrozebeke (1837-1976) en Zoutleeuw (1862-1972). Overdracht 1998, Brussel, 1999. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. LUYCKX T., OREC L. en VAN HONACKER K., (eindredactie) Inventaris van het archief van het Vredegerecht van Boom : Overdracht 2003 (1892- 1972), Brussel, 2004. LUYCKX T., OREC L. en VAN HONACKER K., (eindredactie) Inventaris van het archief van het Vredegerecht van Lier met daarin opgenomen de archieven van de Controle- en herzieningscommissies voor de Gewapende Weerstand van Antwerpen III en van Lier, Brussel, 2003. LUYCKX T., OREC L. en VAN HONACKER K., (eindredactie) Inventaris van het archief van het Vredegerecht van Duffel. Overdracht 2003 (1853- 1970), Brussel, 2003. 240 - België: Rechtbanken en Hoven

MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Limburg, Brussel, 1997. MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Vlaams- Brabant (1898-1975), Brussel, 1996. MUYS E., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten van West- Vlaanderen, Brussel, 1996. MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Antwerpen, Brussel, 1998. MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Oost- Vlaanderen, Brussel, 1997. VANDERMAESEN M. en VELLE K., Inventarissen van het archief van het vredegerecht te Torhout. Overdrachten 2002-2003, Brussel, 2005. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), te Gent (1970-1987), te Kortrijk (1946-1980) en te Oudenaarde (1944-1977 - oud bestand), van de vredegerechten te Antwerpen (eerste kanton ((1803) 1845- 1970, tweede kanton ((1799) 1816-1980) , derde kanton (1865-1970) en vierde kanton (1913-1983), Ardooie (1849-1970), Boom (1882-1970), Borgerhout (1878-1958), Brecht (1860-1970), Bree (kantonmunicipaliteit (1797-1798)), Brugge derde kanton (1895-1970), te Geraardsbergen (1905- 1909), Kontich (1835-1991 en 1941-1970), Lede (kantonmunicipaliteit (1798- 1799)), Lochristi (1809-1812), Mechelen noord (1892-1970 en 1814-1972), Mechelen zuid (1892-1970 en 1876-1971), Menen (1890-1906), Nieuwpoort (1836-1972), Ninove (kantonmunicipaliteit (1798-1801)), Roesbrugge- Haringe (1796-1970), Ronse (1849-1900), Ruiselede (1825-1970), Tielt (1839-1970), Veurne (1841-1976), Vilvoorde (1796-1970), Wakken (kantonmunicipaliteit (1796-1799)), Westerlo (1819-2000), Zandhoven (1858- 1970) en Zaventem (1964-1970). Diverse overdrachten, Brussel, 2002. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van het Parket te Gent (Jeugdparket (1913-1989)) en van de vredegerechten te Aarschot (1936- 1970), Arendonk (1865-1970), Gistel (jaar V (1796/1797)-1971), Glabbeek (1936-1970), Haacht (1936-1970), Hoogstraten (1908-1973), Leuven 1 (1939-1968), Leuven 2 (1965), Oostende (1871-1970), Sint-Gillis-Waas (1828-1970) en Tienen (1936-1970). Diverse overdrachten Brussel, 2001. VELLE K., (red.) Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Asse ((1796) 1857-1972), Borgerhout (1825-1978), Brecht (1818-1970), Herentals (1803-1985), Herzele (1817-1970), Izegem (1912-1914), Landen (1858- 1955), Nederbrakel (1796-1970), Oosterzele (1880-1966), Puurs (1834- 1987), Ronse (1850-1975), Tienen (1892-1936), Zandhoven (1829-1957 en 1945-1977) en Zottegem (1849-1876). Overdrachten 1996-2000, Brussel, 2000. Belgique : Cours et Tribunaux - 241

VELLE K. i.s.m. DE VOS N., GARCET F. en GENBRUGGE M., Inventarissen van de archieven van de parketten te Gent (1912-1981) en te Oudenaarde (1918-1990), van de vredegerechten te Arendonk (1931-1970), Evergem (jaar IV-1972), Gent eerste kanton (1832-1972), Gent tweede kanton (1888-1984), Heist-op-den-Berg (1859-1991), Hoogstraten (1886-1970), Ledeberg (1889-1970), Lochristi (jaar IV-1970), Nazareth (1862-1971), Sleidinge (1799-1800) en Turnhout (1898-1970) en van het Hof van Beroep te Gent (1833-1892). Overdracht 2000, Brussel, 2001. VELLE K. i.s.m. DE VOS N., GARCET F. en GENBRUGGE M., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten te Assenede (1844- 1973), Deinze (1915-1972), Eeklo (1883-1972), Hamme (1863-1973), Kaprijke (1808-1970), Nevele (1906-1970), Ninove (1846-1992), Oudenaarde (1807-1983), Sint-Maria-Horebeke (1858-1970), Waarschoot (1820-1970) en Zele (1796-1973). Overdrachten 1999-2000, Brussel, 2001. VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket-generaal bij het Hof van Beroep te Gent (overdrachten A ((1919) 1940-1946) en B (1939-1977)), het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (1931- 1948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), Tielt (1943-1971) en Zandhoven (1956-1959), Brussel, 2002. VELLE K., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Ardooie (1802-1945), Ruiselede (1837-1945) en Tielt (1851-1945). Overdracht 1998, Brussel, 1998. VELLE K., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Avelgem (1870-1970), Kortrijk eerste kanton (1813- 1976), Kortrijk tweede kanton (1807-1970), Kwaremont (1796-1802), Leuven eerste kanton (1919-1994), Menen (1921-1970), Moorsele (1833-1970) en Oudenaarde (1796-1866) en van de politierechtbank te Kortrijk (1921-1970). Overdracht 1999, Brussel, 1999. VELLE K., ELSLANDER S., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., LESCROART J.-P., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Evergem (1856- 1960), Ledeberg (1889-1960), Lochristi (1868-1970), Nazareth (1860-1970) en Oosterzele (1859-1970) en van de politierechtbank te Gent (1865-1960). Overdracht 1999, Brussel, 1999. VELLE K., GADEYNE G., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Beringen (1915-1960), Beveren (1921- 1970), Brecht (1851-1880), Ekeren (1860-1971), Gent tweede kanton (1840- 1960), Haasdonk (1797-1798), Hooglede (1912-1970), Kortrijk derde kanton (1814-1854), Kortrijk vierde kanton (1795-1846), Lokeren (1920-1970), Mechelen eerste kanton (1961-1970), Mechelen tweede kanton (1961-1970), Neerpelt (1899-1970), Puurs (1960-1970), Roeselare (1868-1970), Sint- Gillis-Waas (1853-1970 en 1913-1970), Sint-Niklaas (1871-1945 en 1921- 242 - België: Rechtbanken en Hoven

1970), Temse (1796-1970 en 1842-1970) en Zomergem (1854-1969). Diverse overdrachten, Brussel, 2000. VELLE K., GADEYNE G., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Duffel (1923-1970), Gent derde kanton (1896-1970), Halle (1920-1970), Halle tweede kanton (1963-1970), Hasselt (1919-1929), Heist-op-den-Berg (1940-1970), Herk-de-Stad (1919-1970), Lier (1938-1970), Lokeren (1860-1970),Oostende (1883-1962), Peer (1917- 1949) en Wetteren (1860-1970). Overdracht 1999, Brussel, 1999. VELLE K., HEERWEGH L. en ELSLANDER S., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Geraardsbergen (1833-1984) en Aalst (1858-1971). Overdracht 1998, Brussel, 1998. 13. VELLE K., Het vredegerecht en de Politierechtbank (1795-1995). Organisatie, bevoegdheden en archiefvorming, Brussel, 1995.

Politierechtbanken / Tribunaux de Police

1. Politierechtbanken 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Anderlecht, Rijksarchief Luik (Liège) 3. Archieven van de Politierechtbank 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. - 11. De politierechter vonnist de overtredingen en kleine wanbedrijven. In het archiefbestand van de Politierechtbanken van Gent en Antwerpen vinden we de minuten van de vonnissen terug uit de periode 1914-18 (Gent) en de verslagen van de zittingen (met klappers), de dossiers i.v.m. landloperij en bedelarij, de processen-verbaal en de briefwisseling met inschrijvings- registers (Antwerpen). Ook van de rechtbanken in Brussel, Dalhem, Fexhe- Slins, Fléron, Hollogne-aux-Pierres zijn de vonnissen uit de oorlogsperiode bewaard. 12. DEPOORTERE R. en NOTEBAERT A., Inventaire des archives de la Justice de Paix et du Tribunal de Police du canton d’Uccle puis Ixelles, Brussel, 1995. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. Belgique : Cours et Tribunaux - 243

JAMEES A., Inventaris van de archieven van de Politierechtbank van Antwerpen (1798-1949), Brussel, 1964. VELLE K., ELSLANDER S., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., LESCROART J.-P., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Evergem (1856- 1960), Ledeberg (1889-1960), Lochristi (1868-1970), Nazareth (1860-1970) en Oosterzele (1859-1970) en van de politierechtbank te Gent (1865-1960). Overdracht 1999, Brussel, 1999. 13. VELLE K., Het vredegerecht en de Politierechtbank (1795-1995). Organisatie, bevoegdheden en archiefvorming, Brussel, 1995.

Jeugdrechtbanken / Tribunaux de la Jeunesse

1. Jeugdrechtbanken 2. Rijksarchief Beveren en Rijksarchief Hasselt 3. Archieven van de Jeugdrechtbanken 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht 9. Archieven jongeren dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. - 11. In de bestanden van de Jeugdrechtbanken van Antwerpen, Gent, Hasselt, Leuven, Mechelen, Tongeren, Veurne, Oudenaarde en Dendermonde zijn dossiers terug te vinden uit de periode 1914-18. Het betreft doorgaans de minuten van de vonnissen, de proces- en de persoonsdossiers. Eerder sporadisch bewaard zijn de zittingsrollen, klappers, repertoria en dossiers betreffende seponering en officieuze berispingen. 12. BOUDREZ F., Inventarissen van de archieven van de rechtbanken van eerste aanleg- jeugdrechtbanken te Antwerpen, Brugge, Dendermonde,Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Tongeren en Veurne, Brussel, 2001. VAN HONACKER K., Inventarissen van de archieven van de rechtbank van eerste aanleg te Mechelen (overdracht 2003), Brussel, 2003. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van het Parket te Gent (Jeugdparket (1913-1989)) en het parket te Leuven (1873-1994), van de rechtbanken van eerste aanleg te Gent (jeugdrechtbank (1912-1983)), Leuven (jeugdrechtbank (1912-1966), Oudenaarde (algemeen (1918-1975 (1980)), burgerlijke rechtbank (1875-1988), correctionele rechtbank (1918-1972 (1981)) en jeugdrechtbank (1912-1970)) en Turnhout (burgerlijke rechtbank 244 - België: Rechtbanken en Hoven

(1853-1922), correctionele rechtbank (1855-1902) en jeugdrechtbank (1912- 1923). Diverse overdrachten, Brussel, 2001. VELLE K., HEUSEQUIN S. en CAZAUX J., Inventarissen van de archieven van de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1948-1973), van de rechtbank van eerste aanleg te Ieper (burgerlijke rechtbank (1949-1960) en correctionele rechtbank (1914-1961)), van de consultatieve commissie te Ieper (1944-1946) en van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen - jeugdrechtbank (1912-1965), Brussel, 2000. VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket-generaal bij het Hof van Beroep te Gent (overdrachten A ((1919) 1940-1946) en B (1939-1977)), het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (1931- 1948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), het Hof van Assisen van West- Vlaanderen (1887-1960), van het Hof van Beroep te Gent (1896-1987), de Rechtbank van Eerste Aanleg te Brugge (burgerlijke rechtbank (1928-1950) en correctionele rechtbank (1849-1976)), de Rechtbank van Eerste Aanleg te Dendermonde (burgerlijke rechtbank (1916-1935), correctionele rechtbank (1919-1920) en jeugdrechtbank (1912-ca. 1986)), de arbeidsrechtbank te Brugge (1919-1971), de Rechtbank van Koophandel te Brugge (1830-1971) en de vredegerechten te Ardooie (1943-1971), Berchem (1913-1990), Brecht (1967-1968), Brugge 1 (1922-1970) en Brugge 2 (1860-1974), Kontich (1957- 1964), Kruishoutem (1845-1989), Ruiselede (1946-1971), Tielt (1943-1971) en Zandhoven (1956-1959), Brussel, 2002. 13. BOUDREZ F. in samenwerking met DE SMET S., De Jeugdrechtbank en rechtsvoorganger. Organisatie, taken, bevoegdheid en archiefvorming (1912- 2000), Brussel, 2002.

Rechtbanken van Koophandel / Tribunaux de Commerce

1. Rechtbanken van Koophandel 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Luik (Liège) 3. Archieven van de Rechtbanken van Koophandel 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - economie - middenstand - oorlogsschade - wederopbouw 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de griffier van de Handelsrechtbank. 10. De Handelsrechtbank moest op een eenvoudige, vlugge en goedkope manier de betwistingen in handelszaken oplossen (betwistingen tussen Belgique : Cours et Tribunaux - 245 handelaars, kooplieden en bankiers). Verder had de Handelsrechtbank nog een administratieve bevoegdheid i.v.m. de fabrieks- en handelsmerken. 11. De archieven van de Handelsrechtbanken van Gent, Antwerpen, Aalst, Sint-Niklaas, Luik en Kortrijk bevatten stukken uit de periode 1914-1918. Doorgaans vindt men de rollen, stukken i.v.m. de verkiezing van de handels- rechters, de minuten van de vonnissen en akten (en zittingsbladen), dossiers inzake faillissementen, dossiers inzake concordaten, uittreksels uit huwelijks- contracten, uittreksels uit akten van vennootschappen, repertoria en de processen-verbaal van de neerlegging van fabrieks- of handelsmerken terug. Vermeldenswaard zijn ook de neergelegde statuten van de samen-werkende genootschappen voor oorlogsschade uit de provincie Oost-Vlaanderen in het archiefbestand van de Handelsrechtbank van Gent. 12. BEKERS J., Inventaris van het archief van de Rechtbank van Koophandel te Antwerpen, Brussel, 1970. BUYCK J., ROTTHIER I. en VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket te Hasselt (1900-1974), de hoven van assisen van de provincies Antwerpen (1854-aanvulling) en Limburg (en rechtsvoorgangers) (1796- 1884), de arbeidsrechtbank te Antwerpen (1847-1974), de arbeidsrechtbank te Dendermonde (1921-1923) (aanvulling), de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1929-1973), de rechtbank van koophandel te Sint- Niklaas (1810-1977). Diverse overdrachten, Brussel, 2005. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. MUYS E., Inventaris van het archief van de rechtbank van koophandel te Gent (1799-1980), Brussel, 1999. (met onuitgegeven nadere toegang) OREC L. en VAN HONACKER K., Inventaris van het archief van de rechtbank van koophandel te Antwerpen (overdracht 2004), Brussel, 2004. VELLE K., Inventarissen van het archief van de rechtbank van koophandel te Aalst (overdrachten 2002), Brussel, 2002. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), te Gent (1970-1987), te Kortrijk (1946-1980) en te Oudenaarde (1944-1977 - oud bestand), van de rechtbanken van eerste aanleg te Antwerpen (rechtbank algemeen en kabinet van de voorzitter (1882-1993), burgerlijke rechtbank (1885-1971) en correctionele rechtbank (1957-1966)), te Gent (rechtbank algemeen en kabinet van de voorzitter (1868-1958), burgerlijke rechtbank (1854-1990)), te Kortrijk (correctionele rechtbank (1963-1969)), te Oudenaarde (burgerlijke rechtbank (1914-1957)), te Veurne (burgerlijke rechtbank (1946-1961) en correctionele rechtbank (1916-1974)), van de rechtbanken van koophandel te Aalst (1922-1970) en te Kortrijk (1945-1972). Diverse overdrachten, Brussel, 2002. 246 - België: Rechtbanken en Hoven

VELLE K., Inventarissen van het archief van de rechtbank van koophandel van Gent (overdrachten 2002-2003), Brussel, 2005. 13. MUYS E., De rechtbank van koophandel (1798-1999). Organisatie, bevoegdheid en archiefvorming, Brussel, 1999.

Rechtbanken van Eerste Aanleg / Tribunaux de Première Instance

1. Rechtbanken van Eerste Aanleg 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Anderlecht, Rijksarchief Hasselt, Rijksarchief Bergen (Mons) en Rijksarchief Luik (Liège) 3. Archieven van de Rechtbanken van Eerste Aanleg 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - activisme - sekwester 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de griffier. 10. - 11. De Rechtbank van Eerste Aanleg bestaat uit drie afdelingen: de algemene afdeling, de burgerlijke en de correctionele rechtbank. In de archieven van de rechtbanken van Mechelen, Ieper, Brugge, Brussel, Leuven en Luik vinden we stukken uit de periode 1914-18 terug. Het betreft doorgaans de minuten van de vonnissen, de bijhorende registers en repertoria, de rollen, de zittings- bladen, de procesdossiers, de processen-verbaal van getuigenverhoren, brief- wisseling en voogdijstaten. Vermeldenswaard zijn tevens de bundels betreffende niet-vervolgingen inzake activisme van de Rechtbank van Eerste Aanleg van Antwerpen en een dossier cryptisch beschreven onder de noemer ‘oorlogsproblemen 14-18’ van de Rechtbank van Eerste Aanleg in Mechelen. In het ongeïnventariseerde archiefbestand van de correctionele griffie van Hasselt vinden we een aantal sekwesterdossiers terug (o.a. betreffende de Compagnie des métaux d’Overpelt-Lommel). 12. BETERAMS G., Inventaris van de archieven van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen (1796-1928), Brussel, 1964. BOUSSE A., Inventaris van de archieven van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Antwerpen (1796-1930), Brussel, 1964. BUYCK J. (m.m.v. CLEYS B., DEVOS L., DHONDT J.) Inventaris van de archieven van de correctionele rechtbank te Mechelen (jaar IV (1795-1796)- 1959) en de aanklagende jury (jury d'accusation) te Mechelen (jaar IV (1795- 1796)-1811), Brussel, 2002. Belgique : Cours et Tribunaux - 247

BUYCK J., Inventarissen van de archieven van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen (Rechtbank Algemeen, Burgerlijke Rechtbank en Burgerlijke Stand) (Jaar IV (1795-1796)-1950), Brussel, 2002. DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de première instance de Bruxelles: Tribunal Correctionnel, 1795-1918, Brussel, 1998. DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : feuilles d’audiences et minutes des jugements, 1871-1939, Brussel, 1998. DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : ordonnances, jugements sur requête et répertoires y afférents, 1865-1939, Brussel, 1998. DROSSENS P., VAN DE VIJVER A. en VELLE K., Inventarissen van de archieven van de rechtbank van eerste aanleg te Leuven, Brussel, 2006. DROSSENS P., Inventarissen van de archieven van de rechtbank van eerste aanleg te Veurne, Brussel, 2005. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. LIBERT J-C. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : ordonnances de référé, rôle général, index et répertoires, 1831-1939, Brussel, 2001. LUYCKX T. en OREC L., Inventaris van het archief van de rechtbank van eerste aanleg te Mechelen, burgerlijke rechtbank (overdracht 2003 B), Brussel, 2004. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), te Gent (1970-1987), te Kortrijk (1946-1980) en te Oudenaarde (1944-1977 - oud bestand), van de rechtbanken van eerste aanleg te Antwerpen (rechtbank algemeen en kabinet van de voorzitter (1882-1993), burgerlijke rechtbank (1885-1971) en correctionele rechtbank (1957-1966)), te Gent (rechtbank algemeen en kabinet van de voorzitter (1868-1958), burgerlijke rechtbank (1854-1990)), te Kortrijk (correctionele rechtbank (1963-1969)), te Oudenaarde (burgerlijke rechtbank (1914-1957)), te Veurne (burgerlijke rechtbank (1946-1961) en correctionele rechtbank (1916-1974). Diverse overdrachten, Brussel, 2002. VELLE K., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van de archieven van de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1948-1973), van de rechtbank van eerste aanleg te Ieper (burgerlijke rechtbank (1949-1960) en correctionele rechtbank (1914-1961)), van de consultatieve commissie te Ieper (1944-1946) en van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen - jeugdrechtbank (1912-1965), Brussel, 2000. 248 - België: Rechtbanken en Hoven

VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket-generaal bij het Hof van Beroep te Gent (overdrachten A ((1919) 1940-1946) en B (1939-1977)), het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (1931- 1948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), het Hof van Assisen van West- Vlaanderen (1887-1960), van het Hof van Beroep te Gent (1896-1987), de Rechtbank van Eerste Aanleg te Brugge (burgerlijke rechtbank (1928-1950) en correctionele rechtbank (1849-1976)), de Rechtbank van Eerste Aanleg te Dendermonde (burgerlijke rechtbank (1916-1935), Brussel, 2002. 13. GADEYNE G., De Rechtbank van Eerste Aanleg (en voorlopers). Organisatie, taken, bevoegdheid en archiefvorming. 2 dln., Brussel, 2001.

Hof van Beroep te Brussel / Cour d’Appel de Bruxelles

1. Hof van Beroep te Brussel 2. Rijksarchief Anderlecht 3. Archieven van het Hof van Beroep van Brussel 4. 1795-1970 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - repressie 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. Het Hof van Beroep oordeelde in tweede aanleg over rechtszaken. 11. Hier treffen we de minuten van de vonnissen en de dossiers van de fiscale zaken, de rol, de registers en de minuten van de vonnissen van de correctionele zaken, de zittingsbladen van de kamers die burgerlijke en handelszaken behandelden en faillissementsdossiers uit de oorlogsperiode. Daarnaast zijn ook de rol en de minuten van de vonnissen van militiezaken uit de naoorlogse periode bewaard. 12. DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles, versement de 1995-1996, Brussel, 2000. DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles (chambre correctionnelle): versement de 1996, Brussel, 2001. DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles (archives des chambres siégeant en matière civile et commerciale): versement de 1996-1997, Brussel, 2001. DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles: serie III, 1800-1932, Brussel, 1999. 13. DEPOORTERE R., Les Cours d’Appels et leurs prédécesseurs en droit en Belgique 1795-1999, Brussel, 1999. Belgique : Cours et Tribunaux - 249

Hoven van Assisen / Cours d’Assises

1. Hoven van Assisen 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Luik (Liège) en Rijksarchief Anderlecht 3. Archieven van de Hoven van Assisen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - collaboratie - activisme - pers 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. - 11. In de archiefbestanden van de Hoven van Assisen van Antwerpen, West- Vlaanderen, Brabant, Henegouwen, Luik en Luxemburg kan men de vonnissen en strafdossiers (betreffende moorden, verkrachtingen en diefstallen met geweld) uit de periode 1914-18 terugvinden. Daarnaast zijn er interessante procesdossiers uit de naoorlogse periode i.v.m. hulp aan de vijand (collaboratie, handel met de vijand en persdelicten). Vermelden we nog dat er heel wat dossiers i.v.m. de activisten vernietigd zouden zijn in 1939. Professor Monballyu werkt momenteel aan een gedetailleerde inventaris van de resterende archieven van het Hof van Assisen van Brabant (hierin o.a. dossiers over Willem De Vreese, René De Clercq, Hector Plancquaert, Albert Vlaeminck, Alfons Depla, Adriaan Martens, Arthur Faingnaert, Richard De Cneudt en vele tot Belg genaturaliseerde Duitsers). 12. BOUMANS R., Inventaire des archives de la Cour d’Assises du Brabant (1932-1915), Brussel, 2001. DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Assises du Brabant, Brussel, 2000. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. ROTTHIER I., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen te Antwerpen (1811-1939) en rechtsvoorgangers (1795-1811), Brussel, 2002. ROTTHIER I., Nadere toegang tot het archief van het Hof van Assisen te Antwerpen (1811-1939) en rechtsvoorgangers (1795-1811), 2 dln., Brussel, 2002 ROTTHIER I., Nadere toegang tot het archief van het Hof van Assisen van West-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (1796-1960), 2 dln., Brussel, 2003. VELLE K., CAZAUX J. en HEUSEQUIN S., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen van West-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar III (1794/95)-1929). Brussel, 19982. 250 - België: Rechtbanken en Hoven

13. ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La Répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Brussel, 2008.

Werkrechtersraden / Conseils des Prud’hommes

1. Werkrechtersraden 2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Bergen (Mons) en Rijksarchief Luik (Liège) 3. Archieven van de Werkrechtersraden 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - economie 9. Archieven jonger van 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming van de griffier van de Arbeidsrechtbank. 10. - 11. De Werkrechtersraden waren bevoegd om via verzoening of via een vonnis de arbeidsgeschillen tussen werkgevers en hun arbeiders of bedienden te beslechten. In de archiefbestanden van de Werkrechtersraden van Aalst, Dendermonde, Geraardsbergen, Lokeren, Sint-Niklaas, Eeklo, Gent, Oudenaarde, Ronse, Brugge, Oostende, Tielt, Ieper, Kortrijk, Roeselare, Veurne, Antwerpen en Mechelen vinden we dossiers uit de oorlogsperiode. Het betreft in de eerste plaats de minuten van de vonnissen en akten, de briefwisseling, de verslagboeken van de vergaderingen, stukken betreffende de verkiezing en de eedaflegging van de werkrechters, de boekhouding, de processen-verbaal van verzoening, de rollen, de verslagen van de zittingen, de procesbundels, de neergelegde nijverheidsmodellen, -tekeningen en werkhuis- reglementen. Deze documenten zijn al dan niet vergezeld van de nodige registers en repertoria. Van de archieven van de Brusselse raden zijn de inventarissen ter perse (RA Anderlecht). Van de meeste Waalse raden zijn de archieven nog niet geïnventariseerd (met uitzondering van Luik). 12. BUYCK J., ROTTHIER I. en VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket te Hasselt (1900-1974), de Hoven van Assisen van de provincies Antwerpen (1854-aanvulling) en Limburg (en rechtsvoorgangers) (1796- 1884), de arbeidsrechtbank te Antwerpen (1847-1974), de arbeidsrechtbank te Dendermonde (1921-1923) (aanvulling), de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1929-1973), Brussel, 2005. CARNIER M., DE SMET S. en LUYCKX T., Inventaris van het archief van de Arbeidsrechtbank te Gent (1809-1974), Brussel, 2005. Belgique : Cours et Tribunaux - 251

DE SMET S. en KERCKHOVE V., Inventaris van de archieven van de werkrechtersraden en de arbeidsrechtbanken in Oost- en West-Vlaanderen (1808-1978), Brussel, 2002. HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998. NIEBES P.-J., Inventaire des archives des Conseils de Prud’hommes de Binche, Charleroi, Dour, La Louvière, Patûrages et Soignies, Brussel, 2007. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), van de arbeidsrechtbank te Mechelen en rechtsvoorganger (1913-1975) en van de Commissie voor de bescherming van de maatschappij te Leuven (1921-1981). Diverse overdrachten, Brussel, 2002. 13. ‘Werkrechtersraden’ in: SIRJACOBS I. en VANDEN BOSCH H., Les juridictions administratives en Belgique depuis 1795 - De administratieve rechtscolleges in België, Brussel, 2006, dl. 2, 911-944.

Krijgsraden en Krijgshof / Tribunaux Militaires et Cour Militaire

1. Krijgsraden en Krijgshof 2. Rijksarchief te Beveren en Anderlecht 3. Archief van de Krijgsraden 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - frontleven- collaboratie 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar mits toestemming van het College van Procureurs-generaal. 10. Deze rechtbanken oordeelden in eerste aanleg over de misdrijven tegen de militaire strafwetten en over andere misdrijven gepleegd door militairen en gelijkgestelden. Tijdens de oorlog breidde hun bevoegdheid zich uit tot personen die de veiligheid van de staat in gevaar brachten (met inbegrip van economische collaboratie) of die oorlogsmisdaden hadden gepleegd, krijgs- gevangenen, personen die zich op een bezette plaats of in de buurt van belegerde troepen bevonden (waar de gewone rechtbanken niet langer konden functioneren), personen en vluchtelingen die door het leger opgeëist waren (voor inbreuken tegen de staatsveiligheid, de openbare orde en de veiligheid van de troepen). Op vier augustus 1914 stemde het Parlement in allerijl een wet tot organisatie van de krijgsraden te velde. Naast de vijf bestaande krijgsraden werd bij elke legerdivisie een krijgsraad opgericht en één in de vestingen van Luik, Namen 252 - België: Rechtbanken en Hoven en Antwerpen. Naarmate het Duitse leger meer Belgisch grondgebied veroverde, moesten deze rechtbanken hun werkzaamheden staken. Eind 1914 bleven nog 14 Krijgsraden in werking. Er werden echter nieuwe Krijgsraden opgericht in het buitenland: in Calais (waar het Belgisch leger grote bevoorradingsbasissen had), in de opleidingskampen (achtereenvolgens met zetel in Cherbourg, Caen en Parigné-l’Evêque), een Krijgsraad voor de Belgische militairen bij het Franse en het Engelse leger, een krijgsraad in Londen en één in Le Havre. De zetel van het Krijgshof, waar men in beroep kon gaan, verhuisde van Antwerpen via Oostende naar het hoofdkwartier van het leger. In de periode 1914-1919 werden 43.342 zaken aanhangig gemaakt, 37.557 zaken leidden tot een veroordeling en in 5.785 gevallen was er een vrijspraak. In 220 gevallen werd de doodstraf uitgesproken. In 18 gevallen werd de dood met de kogel effectief uitgevoerd (alle cijfers uit Gilissen). Na de wapenstilstand werd het aantal krijgsraden geleidelijk verminderd tot één zetel in de steden Brussel, Gent, Brugge, Luik, Namen, Bergen en Antwerpen. De Krijgsraden bleven tot 30 september 1919 bevoegd om uitspraak te doen over de inbreuken tegen de veiligheid van de staat. Na die datum werden deze zaken behandeld door de Hoven van Assisen. 11. In het Rijksarchief te Anderlecht vinden we de vonnisregisters, dossiers (en soms de rollen en pv’s van de zittingen) van bijna alle Krijgsraden die te velde functioneerden tijdens de oorlog (1914-1919). De Krijgsraad der twee Vlaanderen zetelde te Gent van 4 september tot 9 oktober 1914. Elke legerdivisie had gedurende de hele oorlog haar eigen Krijgsraad die meevolgde met het hoofdkwartier (zes in totaal). Ook bij de Belgische opleidingscentra in Frankrijk bestond een aparte Krijgsraad (met standplaats in achtereenvolgens Rouen, Caen, Auvours, Fécamp, Octeville, Valognes, Cherbourg, Dieppe, Parigné-l’Evêque, Le Mans, Eu, Le Havre en Champagne). Ook de Belgische soldaten verbonden aan de geallieerde legers vielen onder een aparte Krijgsraad (met standplaats in Bourbourg, Duinkerke, Poperinge, Watou, De Panne en Roesbrugge). Bij het generaal hoofdkwartier was eveneens een Krijgsraad actief (achtereenvolgens in De Panne, Veurne, Wulveringem, Oostvleteren, Houtem en Brussel). De Krijgsraad van de Belgische basis in Calais functioneerde van oktober 1914 tot november 1918. De beide ruiterijafdelingen hadden ieder een Krijgsraad. Ook in bij het Belgisch territoriaal commando in Le Havre was een Krijgsraad werkzaam In de archieven van de Krijgsraden van Antwerpen, Gent en Brugge vindt men de vonnisregisters en de -inhoudelijk zeer rijke- dossiers terug (betreffende oorlogsmisdadigers, spionage, insubordinatie, diefstal, verraad, desertie, verklikking, poging tot zelfmoord en dronkenschap). 11. Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Brugge. Overdracht 1988. Belgique : Cours et Tribunaux - 253

Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Gent. Plaatsingslijst van het archief van de krijgsraad te Antwerpen. Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht 1949. (onuitgegeven) Plaatsingslijst van het archief van de krijgsraad te Antwerpen. Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht 1976. (onuitgegeven) Plaatsingslijst van het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht 1992. Plaatsingslijst van het archief van de Krijgsraad te Gent: oud bestand. VANDEN BROECK R. en VAN DER MOSEN R., Inventaire des archives de la Cour Militaire: dossiers de procédure d’affaires jugées entre 1915 et 1954, Brussel, 2001. VANDEN BROECK R. en VAN DER MOSEN R., Inventaire des archives des conseils de guerre belges en campagne durant la Première Guerre mondiale (onuitgegeven). Een aantal archieven werd nog niet ontsloten. 13. DEBAEKE S., De dood met de kogel, Brugge, 2008. DEPOORTERE R., Les archives de la juridiction militaire en Belgique depuis 1795: tri et conservation d’une précieuse source d’histoire sociale et politique in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, LXXI, nrs. 1-4, 27-63. DEPOORTERE R., La juridiction militaire en Belgique, 1796-1998. Compétences et organisation. Production et conservation des archives, Brussel, 1999. GILISSEN J., La juridiction militaire belge de 1830 à nos jours, in: Actes du colloque d’histoire militaire belge, Brussel, 1981, 467-489. HORVAT S., De vervolging van militairrechtelijke delicten tijdens Wereldoorlog I: de werking van het Belgisch krijgsgerecht, Brussel, 2009. MONBALLYU J., Slechte Belgen! De repressie van het incivisme na de Eerste Wereldoorlog door het Hof van Assisen van Brabant (1919-1927), Brussel (ter perse). ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La Répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Brussel, 2008. 254 - België: Rechtbanken en Hoven

Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade / Tribunaux et Cours des Dommages de guerre

1. Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade 2. Alle Rijksarchieven 3. Archief van de Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade 4. 1919-1936 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - oorlogsschade - oorlogsslachtoffers - oorlogswezen - wederopbouw 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toelating van de Procureur-generaal. 10. De Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade, opgericht bij besluitwet van 23 oktober 1918, moesten uitspraak doen over het herstel van de lichamelijke en materiële schade die de Belgen geleden hadden als gevolg van het oorlogsgeweld. 11. Er bestonden Rechtbanken voor Oorlogsschade in Antwerpen, Brugge, Dendermonde, Gent, Hasselt, Ieper, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Tongeren, Turnhout, Veurne, Verviers, Nijvel, Marche-les-Dames, Luik, Hoei, Doornik, Dinant, Charleroi, Brussel, Bergen, Namen, Neufchâteau en Aarlen. De Hoven voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, waren gevestigd in Gent, Brussel en Luik. Helaas bleven enkel de minuten van de vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden vermoedelijk vernietigd. Cfr. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers en Buhl-committee. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de rechtbank voor oorlogsschade en van het hof voor oorlogsschade van Brussel (1919- 1935), Brussel, 2007. VELLE K. en DHONDT J., Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (1919-1936), Brussel, 2001. 13. ‘Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade’ in: SIRJACOBS I. en VANDEN BOSCH H., Les juridictions administratives en Belgique depuis 1795 - De administratieve rechtscolleges in België sinds 1795, Brussel, 2006, dl.1, 476-487. Belgique : Parquets - 255

1.7 PARQUETS / PARKETTEN

Krijgsauditoraten / Auditorats militaires

1. Krijgsauditoraten 2. Rijksarchief Beveren en Rijksarchief Anderlecht 3. Archief van de Krijgsauditoraten 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht – frontleven - collaboratie 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming van het College van Procureurs-generaal. 10. Het Krijgsauditoraat was de tegenhanger van de parketten maar onderzocht enkel de strafbare feiten die gepleegd waren door militairen (desertie, spionage), maar vervolgde ook collaborateurs (burgers) onmiddellijk na de oorlog. 11. In dit archiefbestand zijn enkel de geseponeerde dossiers terug te vinden. De andere dossiers werden ingeleid voor de Krijgsraden en zijn dus in het archiefbestand van deze rechtbanken terug te vinden. In het Rijksarchief te Anderlecht zijn ook de registers en de dossiers van een aantal Krijgsauditoraten ten velde (1914-1919) beschikbaar samen met de archieven van de Krijgsauditoraten die meereisden met de Belgische troepen die het Rijnland en het Ruhrgebied bezetten (1918-1929). 12. Inventaire des archives de l’auditorat militaire du Brabant, Brussel, 1995. Nadere toegang tot het archief van het Krijgsauditoraat te Gent. Plaatsingslijst van de archieven van het Krijgsauditoraat van Antwerpen; overdracht 1992. VANDEN BROECK R. en VAN DER MOSEN R., Inventaire des archives des conseils de guerre belges en campagne durant la première guerre mondiale (onuitgegeven). VANDEN BROECK R., Inventaire des registres des Conseils de guerre et auditorats militaires en campagne 1919-1962 (onuitgegeven). VANDEWEYER L. en TRIGALET M., Auditorats militaires en campagne de l’armée d’occupation de Rhénanie et de la Ruhr, 1919-1929 (onuitgegeven overzicht van de archieven die gerestitueerd werden door Rusland). Enkele andere archiefbestanden werden nog niet ontsloten (o.a. Bergen). 13. DEPOORTERE R., Les archives de la juridiction militaire en Belgique depuis 1795: tri et conservation d’une précieuse source d’histoire sociale et politique in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, LXXI, nrs. 1-4, 27-63. 256 - België: Parketten

DEPOORTERE R., La juridiction militaire en Belgique, 1796-1998. Compétences et organisation. Production et conservation des archives, Brussel, 1999. ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La Répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Brussel, 2008.

Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen / Parquet du Tribunal de Première Instance à Malines

1. Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen 2. Rijksarchief te Beveren 3. Archief van het Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen 4. 1795-1994 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - sekwester - oorlogsslachtoffers 9. Om de archiefstukken te raadplegen die jonger zijn dan 100 jaar is de toestemming van de Procureur-generaal van het Hof van Beroep en van de Algemeen Rijksarchivaris vereist. 10. - 11. Dit archiefbestand behelst enkele belangwekkende dossiers inzake de Bormscommissie. Zo is er een dossier met een lijst van alle rechterlijke beslissingen i.v.m. de inbreuken op artikel 118bis van het Strafwetboek tijdens de Eerste Wereldoorlog (opgesteld ten behoeve van de Commissie Borms). De Bormscommissie werd opgericht door de Duitse verordening van 6 september 1940 en keerde schadevergoedingen uit aan personen die vervolgd waren wegens samenwerking met de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het originele dossier betreffende de inbreuken op art.115 van het Strafwetboek uit 1921 is ook bewaard. Ook een dossier betreffende de terugvordering van de door de Commissie uitbetaalde vergoedingen uit de periode 1944-1948 bleef bewaard. Daarnaast zijn er een aantal dossiers inzake het gerechtelijk onderzoek naar het overlijden van militairen afkomstig uit de buurt van Mechelen. Verder zijn er ook circulaires, rapporten en dossiers bewaard van de vennootschappen die na de Eerste Wereldoorlog onder sekwester geplaatst werden. Ter afsluiting vermeldt de inventaris dat alle parketdossiers betreffende eerherstel voor de periode 1919-1958 vernietigd werden. Cfr. Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen te Antwerpen. Belgique : Parquets - 257

12. BUYCK J., Inventaris van het archief van het Parket van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen (1795-1969), Brussel, 2002. LUYCKX T. en OREC L., Inventaris van het archief van het Parket van de Procureur des Konings te Mechelen (overdracht 2002), Brussel, 2003.

Parket-generaal van Brussel / Parquet général à Bruxelles

1. Parket-generaal van Brussel 2. Rijksarchief Anderlecht 3. Archief van het Parket-generaal te Brussel 4. 1792-1922 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. gerecht - collaboratie - activisme - sekwester - pers 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. - 11. Dit bestand bevat enkele zaken over openbare zedenschennis, twee verkrachtingszaken en verscheidene dossiers inzake veroordelingen wegens hulp aan de vijand (collaboratie) nl. de zaken Goemans, Claus, Rudelsheim, Borms, Van Sante, De Vreese, Severijns, Brulez en van het dagblad Le Bruxellois. In de tweede serie vinden we naturalisatieaanvragen uit 1918- 1920, een sekwesterdossier van Guillaume Probst en wat in beslag genomen papieren van advocaat Fritz Norden. 12. COSEMANS A., Inventaire des archives du Parquet général de Bruxelles: versement de 1945, Brussel, 2001. VESENTINI F., Inventaire des archives du parquet général de Bruxelles, série 2 (1832-1937) (onuitgegeven).

Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen / Parquet du Procureur du Roi à Anvers

1. Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen 2. Rijksarchief Beveren 3. Archief van het Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen (sekwester van de Eerste Wereldoorlog) 4. 1918-1947 5. 47 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 258 - België: Parketten

8. sekwester - nijverheid - middenstand 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming van de Procureur-generaal. 10. - 11. Na de Eerste Wereldoorlog werden de goederen en bezittingen van de Duitse en Oostenrijkse onderdanen in België onder sekwester geplaatst. Er werden sekwesters aangesteld om de goederen te bewaren en de belangen te vrijwaren. Zij moesten de bedrijven verder uitbaten ‘als goede huisvader’. De sekwesterdienst van het Antwerpse Parket legde een uitgebreide verzameling dossiers aan van de onder sekwester geplaatste personen en bedrijven. Deze dossiers bieden een goed beeld van de Duitse kolonie in Antwerpen en de verschillende bedrijfstakken waarin zij bedrijvig waren (bank- en verzekeringssector, diamanthandel, horeca,…). In totaal werden 3.007 dossiers aangelegd. 12. VANCOPPENOLLE C. en VANDAELE D., Inventarissen van de archieven gevormd in het kader van het sekwester door het Parket van de Procureur des Konings van Antwerpen (1918-1960), door de Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen (1918-1964) en van archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008 (de inventaris vermeldt de naam van het bedrijf, de beroepsactiviteit en het jaar van het afsluiten van het dossier) 13. CARREIN K. en VANCOPPENOLLE C., Het fonds van de sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A., e.a. België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 39-54.

Belgique : Provinces - 259

1.8 PROVINCES / PROVINCIEBESTUREN

Provinciebestuur Antwerpen / Administration provinciale d’Anvers

1. Provinciebestuur Antwerpen 2. Archiefdienst van de provincie Antwerpen 3. Archief van het provinciebestuur van Antwerpen 4. 1860-1995 5. 6 km. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. oorlogsschade - wederopbouw - vluchtelingen - bevoorrading - landbouw - monumenten - herdenkingen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Het grootste deel van de oorlogsarchieven werd gegroepeerd in de zgn. ‘verzameling WO I’. In deze heterogene verzameling berusten dossiers betreffende onteigeningen ten behoeve van de fortengordel rond Antwerpen, de opeisingen en inkwartieringen van Duitse soldaten, de steunverlening aan werklozen, de prijspolitiek en de bevoorrading, de oorlogsschade, de Duitse gruweldaden, de houding van kardinaal Mercier en de terugkeer van de vluchtelingen. Een klein deel van deze verzameling vormen de archieven afkomstig van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen en van de Commissie voor de verfraaiing van het landelijk leven die zich inzette voor de wederopbouw van de landbouwbedrijven (met plannen). Enkele dossiers van Duitse afkomst nl. van de Zivilkommissaris en van het Militärgouvernement verzeilden in het provinciearchief. Daarnaast zijn er nog stukken over de bijzondere zitting van de Provincieraad en de eerste naoorlogse zitting, de herindiensttreding van de gouverneur, het bezoek van koning Albert I en de organisatie van allerhande herdenkingen en plechtigheden. Bovendien treffen we ook vertalingen van redevoeringen van de Duitse gouverneur, een overzicht van de gedenktekens opgericht per gemeente, publicaties over de bezetting, een volledige collectie van het Gesetz- und Verordnungsblatt, van het oorlogsdagblad L’Echo belge en van De Landbouwer aan. In deze verzameling bevindt zich ook de briefwisseling van de Provinciale Commissie voor de Oorlogsarchieven. Provinciegriffier Schobbens was immers de secretaris van deze commissie die de gemeenten sensibiliseerde om hun archieven over de oorlog over de dragen aan Commissie voor de Oorlogsarchieven. Ook de sekwesters, verantwoordelijk voor het beheer van 260 - België: Provinciebesturen vijandelijke goederen, werd gevraagd eventueel archieven over te dragen (deze archieven berusten momenteel in Rijksarchief Beveren). Bovendien kon Schobbens de gouverneur overhalen de Antwerpse burgemeesters te vragen een verslag op te sturen over de oorlogsgebeurtenissen in hun gemeente of stad. Hoewel enkele burgemeesters niet antwoorden en een aantal andere burgemeesters er zich vanaf maakten met een beknopt verslagje, is deze serie oorlogsverslagen een zeer rijke en weinig bekende bron voor de lokale geschiedschrijving. In andere archiefbestanden vinden we de dossiers i.v.m. de naoorlogse verkiezingen, plechtigheden, herdenkingen en de benoemingen van de nieuwe burgemeesters terug. Ook de dossiers m.b.t. de wederopbouw van scholen, kerken en pastorieën zijn goed gestoffeerd. Verder zijn de notulen en de briefwisseling van het ‘provinciaal hulpcomiteit’, de prille voorloper van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen, en rapporten van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité, de briefwisseling, notulen, lijsten en dossiers van de Provinciale Commissie voor Nationale Erkentelijkheid, de documenten van de Dienst der Vluchtelingen over de repatriëring het vermelden waard. In de archiefbibliotheek berusten een aantal zeldzame, eigentijdse boeken en brochures over de bezetting. 12. Er bestaan plaatsingslijsten opgesteld door Kathelijne Tiels (beschikbaar via internet). 13. Bestuursmemoriaal der provincie Antwerpen, Antwerpen, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. Processen-verbaal van de zittingen van de Bestendige Deputatie van de provincie Antwerpen, Antwerpen, 1914-1915,1916, 1917, 1918, 1919. Sterk gebouwd & makkelijk in onderhoud. Ambt en bouwpraktijk van de provinciale architecten in de provincie Antwerpen (1834-1970), Brugge, 2006. (over de rol van de provinciale architecten bij de wederopbouw) VAN CLEMEN S., Den oorlog verklaard! De grote oorlog in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 2003. Vertoog over den bestuurlijken toestand der provincie Antwerpen, in het jaar 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. Antwerpen, -

Provinciebestuur Brabant / Administration provinciale du Brabant

1. Provinciebestuur Brabant 2. Rijksarchief Anderlecht 3. Provinciebestuur Brabant 4. - 5. 1830-1989 Belgique : Provinces - 261

6. Overheidsarchief 7. Papier 8. monumenten - Vlaamse Beweging 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het archief van de griffie treffen we de notulen en besluiten van de Bestendige Deputatie en de notulen van de Provincieraad. Verder zijn er ook dossiers over de bestuurlijke scheiding, de openbare orde, de oorlogsbelastingen, de oorlogsschade, de hulp aan de vluchtelingen (wetgeving, lijsten, boekhouding,…), de gedeporteerden en de Duitse opeisingen bewaard. Ook enkele stukken over het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant verdienen vermelding. In het archief van het kabinet van de gouverneur bevinden zich dossiers over de bestuurlijke scheiding en de Vlaamse Beweging, de taalwetten en de organisatie van het Te Deum op 23 november 1918. In het zgn. deelarchief ‘Tihon II’ treffen we een dossier over de politiemaatregelen die getroffen werden in augustus 1914. In de zgn. ‘serie E’ zit een dossier i.v.m. de oprichting van monumenten na de oorlog. 12. COSEMANS A. en DOEHAERD R., Gouvernement provincial du Brabant. Serie E, Brussel, 1992. MARECHAL G., Provinciebestuur Brabant. Griffie, Brussel, 1996. MARECHAL G., Archief van het Provinciebestuur Brabant. Neerlegging 1933-38, Brussel, 1999. MARECHAL G., Provinciaal Bestuur van Brabant, Kabinet van de Gouverneur, Brussel, 1993. POLART M.-T., Provinciaal Bestuur Brabant. Gevaarlijke, ongezonde of hinderlijke inrichtingen, Brussel, 1992. TIHON C., Provinciebestuur van Brabant, Tihon II, Brussel, 1991.

Province de Liège. Cabinet du gouverneur / Kabinet van de gouverneur van de provincie Luik

1. Province de Liège. Cabinet du gouverneur 2. Archives de l’État à Liège 3. Archives du Cabinet du Gouverneur de la Province de Liège 4. – 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 262 - België: Provinciebesturen

10. On trouvera dans ce fonds les archives du Commission provinciale de la reconnaissance nationale. 11. Outre les procès-verbaux et la correspondance échangée par le Comité, on y trouvera les dossiers personnels des titulaires de la Reconnaissance Nationale de la province de Liège ainsi que différents renseignements relatifs aux prisonniers et fusillés belges. 12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du cabinet du gouverneur de la province de Liège, Liège, s.d.

Provinciebestuur Limburg / Administration provinciale du Limbourg

1. Provinciebestuur Limburg 2. Archiefdienst van de provincie Limburg 3. Archief van het provinciebestuur van Limburg 4. 1794-2005 5. 12 km. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw - monumenten - karikaturen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. De eigentijdse dossiers m.b.t. de oorlogsomstandigheden zijn eerder schaars in het provinciearchief. Wel bewaard bleven de begrotingen en rekeningen van de gemeenten en kerkfabrieken (de begrotingen van de Commissies van Openbare Onderstand berusten in het Rijksarchief te Hasselt, net zoals de militieregisters). Uit de naoorlogse periode dateren een lijst van de personen die door de bezetter ter dood of tot dwangarbeid veroordeeld werden (1919), van terechtgestelde personen (1919), van de gedeporteerden (1921) en van personen die door de bezetter opgesloten werden in de gevangenis van Sint-Gillis (1923). Talrijke dossiers betreffen het herstel van de oorlogsschade aan kerken, gemeentehuizen, schoolgebouwen, bruggen en wegen. Interessant zijn ook de dossiers i.v.m. de oprichting van oorlogsmonumenten in zowat elke Limburgse gemeente (eventueel met plannen). Zo organiseerde de provincie ondermeer een wedstrijd om een monument te ontwerpen ter ere van de Limburgers die voor het vaderland gestorven waren (het monument werd uiteindelijk in Hasselt ingehuldigd). Het provinciearchief bezit een leuke verzameling karikaturen en het volledige Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern (1914-1918). 12. Onuitgegeven plaatsingslijst betreffende de oprichting van oorlogs- monumenten. Belgique : Provinces - 263

13. Bestuurlijk Memoriaal voor de provincie Limburg, Hasselt, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. Verslagen van de zittingen van de Bestendige Deputatie van de Provinciale Raad, Hasselt, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. (Het vertoog en de notulen van de Provincieraad verschenen niet tijdens de oorlogsperiode).

Administration provinciale de Namur / Provinciebestuur Namen

1. Administration provinciale de Namur 2. Archives de l’État à Namur 3. Administration provinciale de Namur 4. 1830- 5. 1000 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. dommages de guerre – reconstruction – ravitaillement – monuments – cimetières 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Le fonds contient pour l’essentiel des documents relatifs à l’après-guerre traitant des dommages de guerre (30.048,30.454.,30.455, 10.778, 10.769, 10.767 10.210, 11.134, 10.296, 10.280), de la reconstruction de régions dévastées (30.178 à 30.180), du ravitaillement des populations civiles (2.307, 30.061,…), de la Commission provinciale de la reconnaissance nationale (10.584, 3.041, 10.914, 2.967), des sépultures de soldats (20.384) ou des trophées de guerre acquis par les communes (11.1135). La Série Beaux-Arts renferme quelques dossiers relatifs aux monuments commémoratifs érigés à Auvelais, Cortil-Wodon ou Dinant (10.810). 12. L’accès au fonds est possible via un volumineux inventaire + 3 inventaires relatifs aux industries et commerce, aux sciences et Beaux-Arts et à la milice.

Provinciebestuur Oost-Vlaanderen / Administration provinciale de la Flandre Orientale

1. Provinciebestuur Oost-Vlaanderen 2. Archief van de provincie Oost-Vlaanderen 3. Archief van het Provinciebestuur van Oost-Vlaanderen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 264 - België: Provinciebesturen

7. Papier 8. bevoorrading - oorlogsschade - vluchtelingen - oorlogsslachtoffers - wederopbouw - monumenten 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. In het provinciearchief treffen we instructies uitgevaardigd bij het uitbreken van de oorlog, dossiers betreffende de ravitaillering, voedselhulp en hulp aan werklozen, rapporten en reglementen van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Oost-Vlaanderen aan. Verder is er ook materiaal over de opeisingen, briefwisseling met de bezetter, rapporten over de oorlogsschade, inlichtingen over vermiste personen, overlijdensakten van gesneuvelde soldaten, lijsten van vluchtelingen, een dossier inzake steunverlening aan vluchtelingen en ex-krijgsgevangenen en één dossier over het taalgebruik in de administratie. Ook de militieregisters, de uittreksels uit de registers van burgerlijke stand van vreemdelingen die in België verbleven gedurende de oorlog (2e afdeling) en de dossiers over de organisatie van het onderwijs tijdens de oorlog vinden we hier terug (fiches onderwijs). Uit de periode na 1918 dateren briefwisseling met de Hoog Koninklijk Commissaris van Oost-Vlaanderen/Antwerpen over de wederopbouw, rapporten en financiële stukken over de heropbouw van bruggen en wegen, openbare gebouwen, kerken en pastorieën (afdeling 3a). Daarnaast zijn er dossiers over de hulpverlening aan opgeëiste arbeiders, vluchtelingen, geëvacueerden en gedeporteerden maar ook lijsten van oorlogs- begraafplaatsen, lijsten van de Belgische, Franse of Engelse soldaten begraven in Oost-Vlaamse gemeenten (8e afdeling) en dossiers i.v.m. de oprichting van oorlogsgedenktekens (soms met plannen) beschikbaar. Vermeldenswaard is ook het dossier betreffende tuchtmaatregelen getroffen tegen personeelsleden van de provincie die gecollaboreerd hadden. Tevens zijn er stukken betreffende de toekenning van burgerlijke eretekens en betreffende de werking van de Provinciale Commissie voor Nationale Erkentelijkheid (fiches militaire zaken). Tenslotte is er veel materiaal over de organisatie van de eerste naoorlogse verkiezingen (fiches verkiezingen). De begrotingen en rekeningen van de gemeenten, de Commissies van Openbare Onderstand en de Kerkfabrieken uit de oorlogsperiode berusten in het Rijksarchief te Beveren. 12. Ontsloten via een gedetailleerd steekkaartensysteem. 13. Bestuursmemoriaal van de provincie Oost-Vlaanderen, Gent, - Notulen van de vergaderingen in buitengewone zitting van de Provincieraad, Gent, 1914-1918. Notulen van de vergaderingen van de Bestendige Deputatie, Gent, - Belgique : Provinces - 265

Redevoering van de gouverneur bij de opening van de provincieraad, Gent, - VALCKE T. e.a. De fonteinen van de Oranjeberg. Politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen, 4 delen, Gent, 1993-2003. Vertoog van den bestuurlijken toestand der provincie Oost-Vlaanderen, Gent, 1914-1915, 1916, 1920.

Provinciebestuur West-Vlaanderen / Administration provinciale de la Flandre Occidentale

1. Provinciebestuur West-Vlaanderen 2. Archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen 3. Archief van de provincie West-Vlaanderen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. monumenten - begraafplaatsen - wederopbouw - oorlogsslachtoffers - foto’s - oorlogsschade 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. De notulen van de vergaderingen van de Bestendige Deputatie bevatten zowel tijdens als na de oorlog interessante informatie (over de relaties met de bezetter, de wederopbouw, de oorlogskerkhoven en -monumenten en de naoorlogse verkiezingen). Ander basismateriaal zijn de gedrukte verslagen van de Provinciale Raad van West-Vlaanderen, het bestuurlijk memoriaal van de provincie West-Vlaanderen en de verslagen over de staat van het bestuur in West-Vlaanderen. In het gouverneursarchief (dat momenteel ontsloten wordt) bevinden zich een aantal stukken over de burgemeestersbenoemingen onmiddellijk na de oorlog. In het archief van de eerste afdeling treffen we veel stukken aan betreffende de militieverplichtingen, de aanleg en het onderhoud van de oorlogs- kerkhoven, de oprichting van monumenten en gedenkstenen, de eerste IJzerbedevaarten, de naoorlogse woningnood, de TBC-bestrijding en stukken betreffende tombola’s georganiseerd ten voordele van oud-strijders- verenigingen en andere oorlogsslachtoffers. De tweede afdeling controleerde de begrotingen en rekeningen van de lokale gemeenten, de Commissies van Openbare Onderstand en Kerkfabrieken. Voor de lokale geschiedenis vormt dit een rijke bron. De derde afdeling organiseerde de heraanleg van de gemeente- en buurtwegen in de Westhoek na de oorlog, herstelde de schade aan openbare gebouwen en meubilair (vooral over de vele verwoeste kerken en pastorieën is veel informatie te rapen maar ook b.v. over de heropbouw van 266 - België: Provinciebesturen de Hallen van Ieper) en subsidieerde de oprichting van oorlogsmonumenten. De vierde afdeling hield toezicht op het lager en hoger onderwijs (o.a. de benoemingen van onderwijzers zijn hier terug te vinden) en was verantwoordelijk voor het onderhoud en het herstel van de schoolgebouwen. Hier treffen we tevens de begrotingen en rekeningen van de Bergen van Barmhartigheid van Brugge, Oostende en Kortrijk uit de oorlogsperiode aan. Vermeldenswaard zijn ook de dossiers betreffende het Koninklijk Gesticht van Mesen en de studiebeurzenstichtingen. Hier vinden we ook een zeer groot aantal militieregisters terug die momenteel trouwens systematisch gedigitaliseerd worden. Ook in de archieven van de arrondissementscommissariaten van Brugge-Oostende en Kortrijk treffen we dergelijke documenten aan. De archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen bewaart tevens een mooie collectie prentbriefkaarten en foto’s van West-Vlaamse kerken die toelaten de vooroorlogse toestand te vergelijken met de toestand na de wederopbouw (collectie Hoeman). Vermeldenswaard is ook de website www.beeldbankwest-vlaanderen.be, opgestart door de provincie West-Vlaanderen, waar men momenteel 812 prentbriefkaarten en foto’s betreffende de Eerste Wereldoorlog kan bekijken. Men zal vooral onder de indruk komen van de enorme verwoestingen in de frontstreek. 12. De overdrachtslijsten van elke afdeling worden bewaard in de leeszaal. Militieregisters van West-Vlaanderen (1913-1922), Brussel, 1992. 13. Bestuurlijk memoriaal van de provincie West-Vlaanderen / Memorial administratif, Brugge, - JACOBS M., Zij die vielen als helden…Cultuurhistorische analyse van de oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen, 2 dln., Brugge, 1995. SCHEPENS L., De provincieraad van West-Vlaanderen (1836-1921), Tielt, 1976. Verslag over den staat van het bestuur in West-Vlaanderen gegeven door de Bestendige Deputatie aan de Provinciale Raad, Brugge, - Verslagen van de Provinciale Raad van West-Vlaanderen, Brugge, - Verzameling der besluiten en omzendbrieven uitgegeven door de burgerlijke gouverneur tijdens den oorlog 1914-1918 in het gedeelte van West- Vlaanderen dat niet door den vijand overweldigd geweest is, Brugge, 1920.

Belgique : Provinces - 267

Provinciebestuur West-Vlaanderen in onbezet België / Administration provinciale de Flandre Occidentale en Belgique non-occupée

1. Provinciebestuur West-Vlaanderen in onbezet België 2. Rijksarchief te Brugge 3. Archief De Panne onbezet België 1914-1918 4. 1914-1920 5. 5,6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. begraafplaatsen - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het onbezette gedeelte van West-Vlaanderen bleef het provinciebestuur verder functioneren. Zo zijn er stukken betreffende het toezicht op de onbezette gemeenten en de Burelen van Weldadigheid bewaard (o.a. over het gemeentepersoneel, de benoemingen bij de politie en de Rijkswacht, de ontvangsten en uitgaven, de burgerlijke stand en de kiezerslijsten). Verder is er informatie te vinden over de militaire begraafplaatsen, vermiste personen, de militaire en de openbare veiligheid, de openbare gezondheid en de hygiëne, de ziekenhuizen, de militieverplichtingen, de aanwerving van vrijwilligers, de uitkering van militievergoedingen aan soldaten en hun familieleden, de opeisingen en betalingen door het Belgische, Franse en Engels leger en de evacuatie van burgers van het front. Ook de aanplakbrieven van de militaire en burgerlijke overheden, aanvragen van reispassen en een aantal klachten van de burgerbevolking tegen het leger bleven bewaard. Cfr. Provinciebestuur West-Vlaanderen. 12. BAKKER C., Archief De Panne, onbezet België 1914-1918, Brussel, 1992.

Hoge Commissaris voor de terugkeer in West-Vlaanderen / Haut Commissaire pour le retour dans la Flandre Occidentale

1. Hoge Commissaris voor de terugkeer in West-Vlaanderen 2. Rijksarchief Brugge 3. Archief van de Dienst Repatriëring 4. 1919-1920 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 268 - België: Provinciebesturen

8. vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Bij het West-Vlaams provinciebestuur werd een aparte dienst opgericht om de naoorlogse repatriëring in goede banen te leiden. 11. In dit archiefbestand vinden we de repertoria en de briefwisseling i.v.m. de gerepatrieerde burgers, klachten omtrent het verkrijgen van de terugkeer- premie en dossiers betreffende de hulp aan de vluchtelingen (‘uitgedrevenen’). Cfr. Provinciebestuur West-Vlaanderen. 12. Inventaris van de dienst repatriëring, Brussel, 1993.

Dienst der Verwoeste Gewesten / Office des Régions dévastées

1. Dienst der Verwoeste Gewesten 2. Rijksarchief Brugge 3. Verzameling ‘Verwoeste Gewesten’ 4. 1919-1924 5. 0,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het betreft een aantal dossiers met plannen en bestekken voor de wederopbouw van openbare gebouwen in West-Vlaanderen (vooral kerken en pastorieën), afkomstig van het provinciebestuur. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. HUYS E., Inventaris van de verzameling “verwoeste gewesten”, Brussel, 1996.

Belgique : Villes et Communes - 269

1.9 VILLES ET COMMUNES / STADS- EN GEMEENTEBESTUREN

Rappel

En ce qui concerne les villes et communes – au nombre de 2633 en 1914 - il ne paraissait ni utile, ni nécessaire, ni possible de dresser une liste exhaustive des archives conservées. Seules les villes et communes les plus importantes ou aux fonds les plus remarquables ont été retenues sachant que la structure générale des archives conservées est relativement semblable pour la plupart des communes du pays ; seules les conditions de conservation et de consultation des documents diffèrent fortement. On distingue généralement les séries classiques suivantes : les registres de l’état civil, les procès-verbaux et la correspondance du collège des échevins et du conseil communal, la comptabilité (budgets, comptes, grands livres et livres de caisse) et les registres de milice. Il subsiste souvent une série « correspondance avec l’occupant » (le commandant militaire, Zivilverwaltung et Zivilkommissar) qui constitue une source très intéressante et des séries d’affiches contenant des arrêtés et des annonces qui procurent également une bonne idée de la vie quotidienne durant l’occupation. On y trouve également des dossiers sur les réquisitions, les logements, la mobilisation, l’invasion allemande et les atrocités, les secours offerts aux réfugiés et aux chômeurs, les dévastations, la mise en place de monnaies de nécessité, etc. Signalons aussi à l’attention des historiens locaux, la présence de listes des soldats morts à la guerre, de prisonniers de guerre, de réfugiés, de blessés, de déportés, de fusillés, de chômeurs, etc. Dans de nombreux cas, on trouvera aussi bon nombre de dossiers concernant le ravitaillement et l’agriculture (les archives du comité de secours et d’alimentation local sont très souvent mêlées aux archives communales). Parfois, des documents provenant de la police communale ont été conservés. Quant aux dossiers d’après-guerre, ils contiennent des indications sur l’aide aux anciens combattants et aux victimes de guerre, les commémorations, l’érection de monuments aux morts, la délivrance de distinctions honorifiques et la réparation lente des dommages de guerre. Signalons aussi que les services d’archives communaux disposent parfois d’une collection de photographies ou même d’une banque d’images consultable via internet. Des journaux locaux datant de la période de guerre peuvent aussi avoir été conservés.

270 - België: Stads- en Gemeentebesturen

Herinnering

Wat de steden en gemeenten betreft, hebben we ervoor geopteerd om enkel de belangrijkste steden aan bod te laten komen. De deelgemeenten lieten we onvermeld. De bewaarde series zijn immers grosso modo in elke gemeente identiek. Bovendien kent de onderzoeker de gemeente- en stadsarchieven reeds als zijn broekzak. De toegevoegde waarde om van alle gemeenten - indertijd waren er 2.633 - een notitie op te maken is nihil. Welke bronnen kan men doorgaans aantreffen in de gemeentearchieven? Ten eerste wijzen we op de klassieke series: de registers van de burgerlijke stand, de notulen en de briefwisseling van het schepencollege en de gemeenteraad, de boekhouding (begrotingen, rekeningen, groot- en kasboeken) en de militieregisters. Een zeer interessante bron is de briefwisseling met de bezetter (militaire bevelhebber, Zivilverwaltung en Zivilkommissar). Ook de aanplakbrieven met verordeningen en bekendmakingen schetsen een goed beeld van de bezetting. Vaak zijn er dossiers bewaard over de opeisingen, de inkwartieringen, de mobilisatie, de Duitse inval en de gruweldaden, de hulp verleend aan vluchtelingen en werklozen, de verwoestingen, de uitgave van noodgeld enz. Gefundenes Fressen voor de lokale historici zijn de lijsten van gesneuvelde soldaten, krijgsgevangenen, vluchtelingen, gewonden, gedeporteerden, gefusilleerden, werklozen enz. Veel dossiers betreffen doorgaans de ravitaillering en de landbouw (vaak verzeilde het archief van het lokale hulp- en voedingscomité tussen het gemeentearchief). Met wat geluk zijn er ook documenten van de lokale politie bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de herdenkingen, de oprichting van oorlogsmonumenten, de uitreiking van decoraties en het (aanslepende) herstel van de oorlogsschade. Vaak beschikt het lokale gemeentearchief over een eigen fotocollectie of zelfs over een beeldbank die te bekijken valt op internet. Soms bleven ook lokale dag- of weekbladen uit de oorlogsperiode bewaard.

Belgique : Villes et Communes - 271

Antwerpen

1. Antwerpen 2. Stadsarchief Antwerpen 3. Modern archief van de stad Antwerpen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Het Antwerpse stadsarchief herbergt naar alle waarschijnlijkheid het rijkste lokale archief uit de oorlogsperiode. Het bevat de notulen en de briefwisseling van het stadsbestuur, documenten over het bombardement van Antwerpen en de legendarische zeppelinaanval, een verslag over de gruweldaden door de Duitsers gepleegd in augustus 1914, pv’s van de krijgsauditeur, briefwisseling van de politiediensten met de bezetter, aanplakbrieven, Duitse verordeningen en proclamaties, politieverslagen, een dossier over de ‘woelingen’, de politieverslagen betreffende ‘verdachte vrouwen’, dossiers van de zedendienst van Groot-Antwerpen en steekkaarten van ontuchtvrouwen. Klassiek vinden we hier ook de militieregisters en dossiers over de uitkering van de militievergoeding. Over de moeilijke bevoorrading van de stad, de contacten met de CRB en het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen is het nodige materiaal aanwezig. De financiële kant van de zaak is goed gedocumenteerd met dossiers over de oorlogsleningen en de uitgifte van het noodgeld. Zeer veel stukken betreffen de Duitse opeisingen en inkwartieringen (met onder meer de p-v’s van de Bijzondere Kommissie voor inkwartiering en rekwisities, rekeningen van inkwartieringen en geschildossiers). Ook aanwezig zijn lijsten van vluchtelingen, weggevoerde burgers, gesneuvelden, slachtoffers van de zeppelinaanval van 24 augustus 1914, gedeporteerden, ter dood veroordeelden, politieke gevangenen en gijzelaars. In het archief van het kabinet van de burgemeester treffen we interessante briefwisseling met de bezetter, dossiers over de overgave van de stad, de openbare veiligheid, de samenstelling van de verschillende hulpcomités, de bevoorrading en het vluchtelingenprobleem. Uit de naoorlogse periode dateren de oorlogsschadedossiers en de dossiers over de organisatie van allerhande plechtigheden zoals de blijde intrede van de koninklijke familie en het leger op 19 november 1918, de ontvangsten van prominente buitenlandse gasten, de uitreiking van eretekens, het eerbetoon 272 - België: Stads- en Gemeentebesturen aan oud-strijders of invaliden en de oprichting van oorlogsgedenktekens. Vaak gingen deze festiviteiten gepaard met een militaire parade en werd een redevoering gehouden door een lid van het stadsbestuur. Tenslotte zijn er ook archieven over de ontvangst van de nieuwe ereburgers (o.a. de Villalobar, Brand Whitlock, Van Vollenhoven en Hoover), de wapenstilstandvieringen, de jaarlijkse dodenhulde op het Schoonselhof en de ontvangst van de afgevaardigden van de CRB (onder meer Saura, Hoover en Van Schaik). In het archief van de stad Antwerpen treffen we echter ook archieven aan die duidelijk van andere archiefvormers afkomstig zijn. Zo zijn er dossiers van het Comité voor Hulp en Voeding i.v.m. de samenstelling van het uitvoerend comité, het middencomité en de verschillende wijkcomités. Andere dossiers behandelen de vluchtelingenopvang en de uitkering van steungelden. Daarnaast zijn er nog briefwisseling, aanplakbrieven, krantenknipsels, facturen, kas- en magazijnboeken beschikbaar. Ook van het Antwerps Comité voor Hulpverlening aan de Gezinnen zijn briefwisseling, verslagen, kasboeken en dossiers i.v.m. de hulp aan vluchtelingen en werklozen, de schoolmaaltijden, de medische hulp en de werkhuizen (naaiateliers, wasserijen en een schoenmakerij) bewaard. Bovendien berust er ook een dagboek van korporaal Mathieu Sabaut over de belegering van Antwerpen. Een aantal vlugschriften, persknipsels, Duitse oorlogsbrochures en de Frontberichten van de Duitse overheid verzeilden ook in het archief. Een bijzonder mysterieuze beschrijving luidt als volgt: ‘opstellen van grote schrijvers’. Uniek zijn ook de bewaarde dossiers van het Scheidsgerecht voor Schadeloosstelling van Duitse onderdanen . De foto- en prentbriefkaartcollectie, die zeer rijk is voor de periode 1914-18, is toegankelijk via een online databank (zie website). 12. Er is een inventaris op steekkaarten voorhanden. 13. DELATTIN G., Gevolgen van de oorlog: Antwerpen voor, tijdens en na het bombardement, Antwerpen, z.d. VRINTS A., Bezette stad: Vlaams-nationalistische collaboratie in Antwerpen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Brugge

1. Brugge 2. Stadsarchief Brugge 3. Modern archief van de stad Brugge 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier Belgique : Villes et Communes - 273

8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en van het schepencollege, de briefwisseling en de bijhorende agenda’s, de aanplakbrieven, kiezerslijsten, militieregisters, de begrotingen, de rekeningen, de dag-, kas- en grootboeken, de registers van de burgerlijke stand en de bevolkingsregisters. Verder zijn er dossiers over de mobilisatie, de opeisingen, de plaatselijke hulpcomités, de burgerwacht, de uitkering van de militievergoedingen, de hulp aan de krijgsgevangenen en een lijst van de gefusilleerden. Ook de archieven van de vluchtelingendienst die verant- woordelijk was voor de opvang van de oorlogsvluchtelingen zijn beschikbaar (o.a. notulen van het plaatselijk hulpcomité voor vluchtelingen, lijsten, steekkaarten en rapporten). Vermeldenswaard zijn eveneens de verslagen van het Nationaal en Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van West-Vaanderen en de staten van de uitdeling van de volkssoep. Uit de naoorlogse periode dateren de dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade, de steun aan oud-strijders en de organisatie van talrijke herdenkingsplechtigheden. Fraaie oorlogsfoto’s zijn online te raadplegen via www.beeldbankbrugge.be 12. Er bestaat een inventaris op steekkaarten. 13. SCHEPENS L., Brugge bezet 1914-18, 1940-44: het leven in een stad tijdens 2 wereldoorlogen, Tielt, 1985.

Ville de Bruxelles - Cabinet du bourgmestre / Stad Brussel - Kabinet van de burgemeester

1. Cabinet du Bourgmestre 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives du Cabinet du Bourgmestre 4. XIXème – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche [après autorisation préalable du Bourgmestre de Bruxelles] 10. Ce fonds renferme d’importantes archives relatives à la Première Guerre mondiale. 11. Les Papiers du Bourgmestre Adolphe Max recouvrent une série de problématiques liées à l’administration de la Ville de Bruxelles durant l’occupation. On y trouvera la correspondance échangée entre les autorités 274 - België: Stads- en Gemeentebesturen communales du Grand-Bruxelles et le pouvoir occupant ainsi que divers dossiers relatifs au ravitaillement de la ville, aux mesures liées au maintien de l’ordre, aux œuvres de charité et aux manifestations et réunions activistes organisées dans la capitale. En outre, le fonds renferme quelques dossiers se rapportant à la déportation et à la captivité d’Adolphe Max en Allemagne ainsi qu’aux festivités et commémorations patriotiques de l’après-guerre. 12. Archives du Cabinet du Bourgmestre. Inventaire, s.l., s.d. [dactylographié].

Ville de Bruxelles - Assistance publique et Affaires sociales / Stad Brussel - Openbare weldadigheid en sociale zaken

1. Assistance publique et Affaires sociales de Bruxelles 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives de l’Assistance publique et Affaires sociales de Bruxelles 4. XIXème-XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds ne renferme que quelques dossiers sur la Première Guerre mondiale. 11. Ceux-ci portent sur l’envoi de colis aux prisonniers de guerre en Allemagne ainsi qu’à l’Œuvre de l’hospitalité. 12. COUMANS V., Inventaire des archives de l’Assistance publique et des Affaires sociales de Bruxelles, Bruxelles, 2005 [inédit].

Ville de Bruxelles - Instruction publique / Stad Brussel - Openbaar onderwijs

1. Fonds Instruction publique 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Fonds Instruction publique 4. XIXème – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. enseignement - culture - ravitaillement 9. Ouvert à la recherche Belgique : Villes et Communes - 275

10. Ce volumineux fonds se compose des archives produites par l’Echevinat de l’Instruction publique de la Ville de Bruxelles. 11. On y trouvera une série de dossiers relatifs à l’organisation de l’enseignement durant l’occupation allemande : écoles techniques et professionnelles (n° 2011), cours pour chômeurs (nos 2354, 2361, 2362, 2366, 2367, 2368, 2371), écoles ménagères (nos 2392-2393) ou écoles artistiques (n° 2930). En outre, le fonds renferme plusieurs dossiers se rapportant aux œuvres de charité actives au sein des écoles de la ville et à l’organisation des soupes scolaires. A noter que la liasse n° 2407 contient un intéressant rapport sur l’alimentation des enfants, dressé en 1916. Outre l’enseignement, le fonds recèle de nombreux dossiers relatifs aux théâtres de la ville durant la guerre, notamment au Théâtre de la Monnaie (n° 2956) et au Théâtre flamand (n° 2972). 12. Inventaires du Fonds Instruction publique [inédit], Inventaires 9 et 27.

Ville de Bruxelles - Police / Stad Brussel - Politie

1. Police de Bruxelles 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Fonds Police de Bruxelles 4. XIXème – XXème siècles 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche [après accord préalable du Bourgmestre de Bruxelles] 10. Ce fonds renferme des archives d’un grand intérêt pour l’histoire de Bruxelles durant la guerre. 11. Selon la numérotation de l’inventaire provisoire, la série 14-18 couvre les nos 406 à 493. Elle contient une grande partie de la correspondance échangée entre la police de la ville et les autorités occupantes. En outre, de nombreux dossiers portent sur des questions aussi diverses que la prostitution, la vente illicite de drogue ou les festivités publiques. De nombreux rapports éclairent la plupart des incidents survenus à Bruxelles durant l’occupation. En outre, on y trouvera quelques liasses se rapportant à la mobilisation de 1914 et aux déportations de chômeurs dans le Grand-Bruxelles. Pour sa part, la série « Fêtes, cortège, expositions » renferme plusieurs dossiers relatifs aux festivités et commémorations de l’après-guerre. 12. Archives de la Police de Bruxelles. Dossiers. Liste provisoire de dossiers relatifs à la Première Guerre mondiale (1914-1918). Version de travail non achevée, Bruxelles, 2004. 276 - België: Stads- en Gemeentebesturen

13. MAJERUS B., Occupations et logiques policières. La police bruxelloise en 1914-1918 et 1940-1945, Bruxelles, 2007.

Charleroi

1. Charleroi 2. Archives de la Ville de Charleroi 3. Archives de la Guerre 14-18 4. ca. 1914-1918 5. ca. 20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Consultation soumise à l’autorisation du Centre d'Accès aux Documents Admininstratifs de la Ville de Charleroi. 10. Activité de l’administration communale de la ville de Charleroi pendant la Première Guerre mondiale. 11. Une importante partie de ce fonds concerne les dommages de guerre (73 boîtes), les réquisitions (16 boîtes) et le ravitaillement (13 boîtes) dans la ville de Charleroi. A noter la présence de plusieurs boîtes d’archives relatives aux cimetières et monuments, aux décorations et distinctions et aux combattants et anciens combattants. Ce fonds contient aussi plusieurs dossiers sur les déportés, les réfugiés et les victimes de guerre (9 boîtes en tout). Plusieurs boîtes concernent la police, les prestations militaires, les instructions des autorités allemandes et la Kommandantur. Sont à signaler deux boîtes d’archives portant sur les événements survenus en août 14 dans la commune de Monceau-sur-Sambre, une sur le Traité de Couillet (23/08/1914) et une autre sur la grippe espagnole. Les autres boîtes sont liées à l’activité de l’administration communale (le personnel communal, l’état civil, la comptabilité, le bureau de bienfaisance,...) Ce fonds revêt une importance particulière pour toute recherche sur la Première Guerre mondiale dans la ville de Charleroi et ses communes que ce soit d’un point de vue militaire ou social. 12. Pas d’inventaire. 13. BALERIAUX A., Août 14. De Sarajevo à Charleroi, Ottignies, 1994. LEMAIRE A., L’invasion allemande au pays de Charleroi, Bruxelles, 1929.

Belgique : Villes et Communes - 277

Deinze

1. Deinze 2. Rijksarchief Gent 3. Archief van Deinze 4. 1480-1925 5. 71 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. frontbladen - bevoorrading 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hier treffen we nummers van het frontblaadje De Oorlog (nrs. 1-288 uit 1915) aan en een kasboek van de plaatselijke afdeling van het NHVC. 12. VERHELST J., Inventaris van het archief van Deinze, Brussel, 1976.

Dendermonde

1. Dendermonde 2. Stadsarchief Dendermonde 3. Archief van de stad Dendermonde 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dendermonde werd zwaar geteisterd in 1914 en helaas ging het stads- archief daarbij in vlammen op. Hoewel weinig archief in de strikte zin van het woord bewaard bleef uit de oorlogsperiode, deed men grote inspanningen om de leemten op te vullen met privé-archieven en documentatiemateriaal. In het archief van de stad, geordend aan de hand van de UDC-code, vinden we de verslagen en de briefwisseling van het lokaal voedingscomité, lijsten van verzetslui, burgerwachters, krijgsgevangenen en meldingsplichtigen. Over de verwoestingen en de latere wederopbouw (b.v. van de Grote Markt) is vrij veel bronnenmateriaal bewaard. Verder is er nog materiaal over de opeisingen en de burgerwacht. De leemten werden, zoals gezegd, opgevuld met documentatiedossiers die vaak bestaan uit een mengeling van eigentijdse documenten, krantenknipsels, brochures enz. De voornaamste thema’s die aan bod komen zijn: de monumenten, de oorlogsschade, het NHVC en de 278 - België: Stads- en Gemeentebesturen bevoorrading, de Duitse verordeningen, karikaturen, de hulp aan oorlogsslachtoffers en krijgsgevangenen en de verplichte tewerkstelling. In deze collectie vinden we ook een kopie van het oorlogsdagboek van Louis Lindemans uit Opwijk (1914-15), een kopie van het oorlogsdagboek van A. Du Bois, burgemeester van Lebbeke en het gepubliceerde manuscript van F.X. Passé ‘Verhaal van een opgeëiste’. Daarnaast zijn er persoonlijke documenten van Gabriel Van Wesemail en J.-B. De Muynck bewaard. De fotocollectie wordt bewaard in het lokale Zwijvekemuseum. 12. Er bestaat een inventaris op steekkaarten. 13. BUYSSE L., Dendermonde en de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde, 2008. De stad Dendermonde en hare helden, Dendermonde, z.d. STROOBANTS A. en GALLAND A., 1914: Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde, 1989. STROOBANTS A., 1914: Dendermonde in puin, Dendermonde 2004. STROOBANTS A., Door het vuur gespaard. Bouwkundige resten van het vooroorlogse Dendermonde, Dendermonde, 1999. VERBRUGGEN K., De wederopbouw van Dendermonde na 1914, onuit- gegeven licentiaatsverhandeling architektuur KUL, 1981. Verslag over het bestuur en de toestand der gemeentezaken van de stad Dendermonde, dienstjaar 1926 (bevat een overzicht van de jaren 1914-1925).

Diksmuide

1. Diksmuide 2. Stadsarchief Diksmuide 3. Modern archief van de stad Diksmuide 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Diksmuide lag in de frontlinie. Er is dus geen archief bewaard van tijdens de oorlog buiten de notulen van het stadsbestuur dat in 1916 samenkwam in Parijs. We beschikken wel over de notulen van de gemeenteraad en het schepencollege van na de oorlog en over de rekeningen en begrotingen. Het overgrote deel van het materiaal betreft de naoorlogse wederopbouw (met plannen) en de terugkeer van de geëvacueerden. De ontsluiting van het archief Belgique : Villes et Communes - 279 is echter nog niet helemaal voltooid. Het lokale stedelijke museum werd recent opgedoekt en de collectie is overgebracht naar het stadsarchief. 12. Er bestaat een onuitgegeven plaatsingslijst.

Gent

1. Gent 2. Stadsarchief Gent 3. Modern archief van de stad Gent 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. In dit bijzonder rijke archiefbestand bevinden zich de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en van het schepencollege, de brief- wisseling (ook van de Duitse oorlogsburgemeester Künzer) en bijhorende repertoria, aanplakbrieven en Duitse verordeningen (916 exemplaren), de dag- en grootboeken, de begrotingen en rekeningen, de pv’s van politieofficieren, de registers van dagorders en van veroordelingen. In het kabinetsarchief treffen we dossiers over de oorlogsomstandigheden, de opvang van de vluchtelingen, de CRB en de deportaties. Verder zijn er dossiers beschikbaar over de opeisingen (met o.a. notulen van de commissie voor requisities), de uitkering van de militievergoeding, de woningnood, het noodgeld, de oorlogs- leningen, openbare werken, de wederopbouw, de ravitaillering, de haven, het slachthuis, het stedelijk onderwijs, de Gentse Opera en de Koninklijke Nederlandse Schouwburg, de prostitutie, de hulpverlening aan werklozen, krijgsgevangenen, gedeporteerden, vluchtelingen en andere oorlogs- slachtoffers. Absoluut vermeldenswaard is het vele bronnenmateriaal over de rol van de Gentse burgerwacht o.l.v. Eugène Morel de Boucle Saint-Denis in 1914 (verslagboek, bevelen, rapporten en verslagen, briefwisseling, financiële stukken, krantenknipsels, uitreiking eretekens, ledenlijsten en programma’s van feestelijkheden). Interessante naoorlogse dossiers betreffen het soldaten- kerkhof, de uitreiking van eretekens, de officiële plechtigheden (b.v. de blijde intrede van de koninklijke familie op 13 november 1918 en de wapen- stilstandvieringen). Het stadsarchief bezit tevens het archief van de lokale Berg van Barmhartigheid en een collectie lokale dagbladen. 12. Er bestaan onuitgegeven inventarissen. 280 - België: Stads- en Gemeentebesturen

VANNIEUWENHUYSE J., Inventaris van het archief van de berg van barmhartigheid, Gent, 1985. 13. Bestuurlijk Memoriaal, Gent, 1914-1918. Gemeenteblad, Gent, 1914-1918. CAPITEYN A., Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918, Gent, 1991. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 167-193. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1991. WANDT H., Etappeleven te Gent. Kanttekeningen bij de Duitse ineenstorting, Ledeberg, z.d.

Halle

1. Halle 2. Stadsarchief Halle 3. Modern archief van de stad Halle 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hier berusten de brievenboeken, de briefwisseling van de medische commissie, de briefwisseling inzake de oorlogsschade, het opeisingenregister, de nodige rekeningen, mandaten en dossiers over de herdenkingen en monumenten. Te vermelden zijn eveneens de aanplakbrieven betreffende de bevoorrading en enkele stukken over ereburger generaal Jacques de Dixmude. Verder zijn er notulen van de vergaderingen van het hulpcomité Aide et Protection aux œuvres de l’ enfance (1915-1918) en van het Comité voor Volksontwikkeling, een affiche van het Nationaal Werk voor Oorlogswezen en het ledenboek van de samenwerkende vennootschap Les sinistrés de la région de Hal. Een deel van het archief van het lokaal Hulp- en Voedingscomité verzeilde hiertussen. 12. Plaatsingslijst ter plaatse raadpleegbaar. 13. VANDEWEYER L., Net boven de taalgrens! Activisten in de Brabantse stad Halle, 1914-1918, in: Hallensia, nr.2, april-juni 1998, 32-59.

Belgique : Villes et Communes - 281

Hasselt

1. Hasselt 2. Stadsarchief Hasselt 3. Archief van de stad Hasselt 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier treffen we de notulen van de gemeenteraad, de briefwisseling (ook met de bezetter), de begrotingen, de rekeningen, de vreemdelingenlijsten, de kiezerslijsten en de militieregisters aan. Daarnaast zijn er dossiers over de rantsoenering, de mobilisatie, de uitkering van de militievergoedingen, de gemeente- en burgerwacht, de uitgave van noodgeld, de intercommunale beenhouwerij, het toezicht op filmvertoningen, de opeisingen en de inkwartieringen van militairen. Over de opvordering van aardappelen, boter, dieren, graan, haver, rogge, zaaigoed, koper, tin, rapen, kolen, wol en schapen door de bezetter is veel materiaal te vinden. Vermeldenswaard zijn ook de lijsten van oud-strijders, krijgsgevangenen, verzetslui, werkweigeraars, gedeporteerden, (Franse) vluchtelingen, oorlogsvrijwilligers, gijzelaars en gesneuvelde soldaten. Ook de affiches, proclamaties en omzendbrieven van de bezetter en de rekeningen van de Duitse gevangenis blijken hier bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren de dossiers over de oorlogspensioenen, de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de paviljoenen van het Koning Albertfonds, de diverse officiële plechtigheden, de oorlogsschade en het Comité voor wederopbouw. 12. Inventaris van het archief van de stad Hasselt tot 31 december 1976, (onuitgegeven). 13. Hasselt bezet: de Eerste Wereldoorlog (1914-18), Hasselt, 1998. MOONS J., 1914; mijn verblijf te Munsterlager van 23 augustus tot 20 oktober, in: Limburg, Het Oude Land van Loon, 2000 (79), 3, 203-261. (uitgegeven dagboek van Jozef Daniels; het origineel berust in het stadsarchief)

282 - België: Stads- en Gemeentebesturen

Ieper

1. Ieper 2. Stadsarchief Ieper 3. Modern archief van de stad Ieper 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. De trieste geschiedenis van Ieper tijdens de oorlog is genoegzaam bekend. Uit de oorlogsperiode zelf bleef slechts het verslagboek van het naar Frankrijk uitgeweken stadsbestuur en een dossier over het onderwijs aan kinderen van Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard. Uit de naoorlogse periode zijn meer stukken overgeleverd. We wijzen op de notulen van de gemeenteraad en het schepencollege, de rekeningen, de briefwisseling, dossiers betreffende de vergoeding van inkwartieringen en opeisingen, de hulp aan oud-strijders en invaliden, het comité voor wederopbouw, de militaire begraafplaatsen, het toerisme en het Koning Albertfonds. Hier vinden we tevens 1.854 dossiers inzake de wederopbouw (nader ontsloten op familie- en plaatsnaam) en veel plannen van openbare gebouwen van de hand van stadsarchitekt Coomans. Het stadsarchief beschikt over een rijke bibliotheek met zeer veel werken over de Eerste Wereldoorlog (o.a. zeldzame Duitse regimentsgeschiedenissen en kranten). De meeste foto’s zijn terug te vinden op http://www.ieperverbeeldt.be/ Cfr. Coomans, Speybrouck en Antony. 12. Inventaris van het oud archief, Ieper, 1980. (volgens UDC-code) Inventaris van de kaarten en plannen opgemaakt naar aanleiding van de wederopbouw na de Eerste Wereldoorlog, Ieper, 2001 (onuitgegeven). 13. BAERT K., Ieper, de herrezen stad, Koksijde, 1999. GELDHOF J., Oorlogsdagboeken over Ieper (1914-1918). Tweede deel: de dagboeken Delaere, Van Nieuwenhove en Van Uxem en de verslagen van de zittingen van het comité provisoire en het comité définitif, Brugge, 1977.

Kortrijk

1. Kortrijk 2. Rijksarchief Kortrijk 3. Hedendaags stadsarchief van Kortrijk Belgique : Villes et Communes - 283

4. 1788-1988 5. 480 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris. 10. - 11. Het hedendaags stadsarchief van Kortrijk is rijkelijk gestoffeerd met betrekking tot de bezetting en de naoorlogse periode. Het omvat aanplakbrieven, maar ook affiches van ontspanningsavonden georganiseerd voor de Duitse soldaten, notulen van de gemeenteraad, briefwisseling, lijsten van de gedeporteerden en verzetslui die geëerd werden met een medaille, een dossier i.v.m. de oprichting van het monument voor de gesneuvelden en de gedeporteerden en stukken m.b.t. het verlenen van steun aan de families van Belgische militairen. Volgende onderwerpen komen ook aan bod: het noodgeld, het logement van de Duitse troepen, de bevoorrading, de opeisingen, de gijzelaars en vluchtelingen, het herstel van de oorlogsschade, de steenkoolbevoorrading en de rantsoenering. Bovendien bevat het ook een oorlogsdagboek uit Kortrijk (1916-1918) en lijsten van de burgerlijke en militaire oorlogsslachtoffers. Ook de getuigenis van Otto Henry Ebeling (bewaker van het Duitse krijgsgevangenkamp in Kortrijk) ‘L’activisme coutraisien vécu par un soldat de l’armée allemande’ uit 1918 verdient bijzondere aandacht. Verder zijn er interessante stukken i.v.m. de uitspraken en vonnissen van de Krijgsgerechten over bestrafte oorlogsmisdadigers, collaborateurs en activisten uit het Kortrijkse. Van het plaatselijk hulpcomité aangesloten bij het NHVC bleven eveneens een aantal documenten bewaard. 12. MADDENS N., Inventaris van het hedendaags stadsarchief van Kortrijk (onuitgegeven). 13. VAN HOONACKER E., Kortrijk 14-18. Een stad tijdens de Eerste Wereldoorlog, Kortrijk, 1994.

La Louvière

1. La Louvière 2. Archives de la Ville de La Louvière 3. Archives de la commune de La Louvière 4. - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 284 - België: Stads- en Gemeentebesturen

8. - 9. Ouvert à la recherche sur demande. 10. Archives issues de l’activité de l’administration communale de La Louvière. 11. Ce fonds présente un important ensemble d’archives relatives à la Première Guerre mondiale. Nous y trouvons la correspondance avec les autorités militaires alliées et des informations concernant une police auxiliaire, les réquisitions et le logement des militaires chez l’habitant, le ravitaillement et le secours, les rémunérations et pensions militaires, les déportés civils, les dommages de guerre, les associations diverses d’anciens combattants et les cérémonies patriotiques et monuments commémoratifs. Ce fonds sera utilement complété par les autres fonds communaux, les archives des bureaux de bienfaisance ainsi que par les nombreux fonds privés et l’importante collection photographique également conservés aux Archives de la Ville de La Louvière. Pour d’autres sources liées à l’histoire de la région du Centre durant la Première Guerre mondiale, voir aussi Ecomusée régional du Centre et Musée Royal de Mariemont. 12. DELPLANCQ T. et DRUGMAND V., Sources pour servir à l’histoire de la Première Guerre mondiale, La Louvière, 2001. 13. Le Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, 1998. 1914-1918. Nos communes sous l’occupation, La Louvière, 1998.

Leuven

1. Leuven 2. Stadsarchief Leuven 3. Archief van de stad Leuven 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hier bevinden zich de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad, het schepencollege en van het comité van notabelen, de stadsrekeningen en de bevolkingsregisters. De Duitse verordeningen werden ontsloten via een aparte inventaris met meer dan 1.000 nummers. Daarnaast zijn er dossiers over de plundering en verwoesting van de stad in augustus 1914, de lokale hulp- comités, de ravitaillering, de steun aan werklozen en oorlogsslachtoffers, de uitgifte van gemeentebonnen, het politietoezicht, de prostitutie, het activisme, Belgique : Villes et Communes - 285 de hulp aan de krijgsgevangenen en de opeising van linnen, koper, bomen en paarden. Daarenboven zijn er lijsten van vermiste, gesneuvelde en gewonde soldaten, vluchtelingen, krijgsgevangenen en van ter dood veroordeelde burgers. Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de wapenstilstand, de wederopbouw, de omwisseling van de Marken, de oprichting van oorlogs- gedenktekens, de organisatie van officiële plechtigheden en de uitreiking van allerhande attesten aan oorlogsslachtoffers. Het stadsarchief bezit tevens een uitgebreide fotocollectie (ook het stedelijk museum Vander Kelen-Mertens bezit een fotocollectie). 12. De inventaris op steekkaarten werd gedigitaliseerd. 13. Bulletin communal, Leuven, 1914-1918. CEUNEN M. en VELDEMAN P., Aan onze helden en martelaren…beelden van de brand van Leuven (augustus 14), Leuven, 2004. Rapport sur l’administration et la situation des affaires de la ville de Louvain, Leuven, 1919. SCHOLLER P., Het geval Leuven en het Duitse witboek: een kritisch onderzoek van de Duitse documentatie over de gebeurtenissen te Leuven van 25-28 augustus 1914, Leuven, 1958. UYTTENHOVE P. en CELIS J., De wederopbouw van Leuven na 1914, Leuven, 1991.

Liège

1. Ville de Liège. Fonds dit « Guerre 14-18 » 2. Archives de la Ville de Liège 3. Archives de la Ville de Liège. Fonds dit « Guerre 14-18 » 4. ca. 1914-1920 5. 24,90 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives, non classées, sont issues de l’activité de l’administration communale de Liège, en grande partie de son service de ravitaillement. Nous y trouvons aussi les archives du Bureau de renseignement relatif aux otages et aux prisonniers belges établi à Liège. 11. Les archives de gestion communale contiennent des dossiers concernant, entre autre, les réquisitions, la censure, le traitement du personnel, l’administration civile, les contacts avec l’occupant, la dégradation de bâtiments publics, l’affichage mais aussi, pour l’après-guerre, le Traité de Versailles, la Conférence de la Paix à Paris et la Conférence de Spa. Sont 286 - België: Stads- en Gemeentebesturen conservés sans classement aucun des affiches, de la correspondance et des journaux divers. Les archives du Service de Ravitaillement de la Ville de Liège contiennent principalement les éléments de comptabilité du service, dont de nombreuses boîtes de pièces comptables classées en « Dépenses » et « Recettes ». Nous y trouvons aussi plusieurs cahiers de statistiques et de contrôle du service de ravitaillement de Liège et de ses magasins, par magasins et par zones de police ainsi que plusieurs boîtes d’archives contenant des bons de ravitaillement aux bateliers et des bons de livraison de métaux non-ferreux. Enfin, ce fonds contient aussi les archives du Bureau de renseignement relatif aux otages et prisonniers belges (dépendant de l’Agence belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les internés) dont celles du Comité de secours « Nos prisonniers », spécialisé dans l’envoi de colis. 12. Pas d’inventaire (inventaire dactylographié).

Lier

1. Lier 2. Stadsarchief Lier 3. Archief van de stad Lier 4. - 5. 1,5 m. uit de periode 1914-18 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit bestand berusten de notulen van de vergaderingen van het schepencollege en van de gemeenteraad, de briefwisseling van het gemeente- bestuur, de begrotingen, de rekeningen (met bewijsstukken), de journaals, de dagboeken, de pv’s van de politie en de Duitse verordeningen. Verder zijn er dossiers over de uitkering van de militievergoeding, de burgerwacht, de uitreiking van eretekens, de officiële naoorlogse plechtigheden, de mobilisatie, de opeisingen, de inkwartiering van Duitse troepen, de landbouw en de oorlogsschade. Vermeldenswaard zijn ook de lijsten van gesneuvelden, invaliden, oud-strijders, krijgsgevangenen en politieke gevangenen. Foto’s van de verwoestingen zijn te bekijken via www.beeldbanklier.be. 12. Er bestaat een onuitgegeven toegang op basis van de UDC-code. 13. BAETENS K., De oorlogsgebeurtenissen te Lier. (onuitgegeven) SCHOORS S., Het culturele leven in Lier tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1995. Belgique : Villes et Communes - 287

SOMERS M., Timmermans en het activisme, Lier, 1991. VERMEIREN A., De oorlogsgebeurtenissen te Lier, 2 dln., 2004 (onuitgegeven). VERSCHOREN F., Het gemartelde Lier. De eerste oorlogsjaren in het land van Sint-Gommarus, Antwerpen, 1919. Verslag over het bestuur en den toestand der zaken van de stad Lier over de dienstjaren 1914-1919, Lier, 1920. VRIENS L., De wederopbouw van Lier na wereldoorlog I, onuitgegeven licentiaatsverhandeling burgerlijk ingenieur-architekt, KUL, 1982.

Lokeren

1. Lokeren 2. Stadsarchief Lokeren 3. Modern archief van de stad Lokeren 4. 1796-1976 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het archief van het stadsbestuur uit de oorlogsperiode bleef vrij volledig bewaard. Zo treffen we de notulen van de gemeenteraad, de verslagen van het schepencollege, de personeelsdossiers, de kiezerslijsten en de militieregisters aan. Ook de financiële documenten bleven volledig bewaard: begrotingen en jaarrekeningen, grootboeken van ontvangsten en uitgaven, dagboeken van ontvangsten en uitgaven, mandaatboeken, kasboeken en jaarrekeningen. Verder is er nog de briefwisseling (o.a. met de bezetter), agenda’s, dossiers inzake de bevoorrading, de sociaal-economische toestand, de opeisingen en de hulpverlening aan gedeporteerden. Te vermelden is ook de briefwisseling van de politiecommissaris en de processen-verbaal. Uit de naoorlogse periode dateren de lijsten van gesneuvelde soldaten, de dossiers inzake de herdenking van de wapenstilstand, het bezoek van koning Albert I (1926), de oud- strijders, het herstel van de oorlogsschade aan openbare gebouwen en het Koning Albertfonds. Hier treffen we ook stukken aan van de lokale Hulp- en Voedingscomité en van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Oost- Vlaanderen, een dossier over het Stedelijk Noodkomité en over het Steuncomité van de burgerij. Het stadsarchief bewaart tevens een kleine, maar bijzonder fraaie fotocollectie over de Eerste Wereldoorlog en een aantal aanplakbrieven. 288 - België: Stads- en Gemeentebesturen

12. VAN CAMPENHOUT N. en HOVA K., Inventaris van het archief van de stad Lokeren, 2004 (onuitgegeven). 13. VAN CAMPENHOUT N., Lokeren vroeger, Brugge, 1990. VAN DRIESSCHE S., Lokeren bezet tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis RUG, 1999. Verslag over het bestuur en de toestand der zaken van de stad Lokeren, Lokeren, 1914-1918. VLAMINCK C., Het Etappengebied in België tijdens den oorlog 1914-1918, Brussel, 1925.

Mechelen

1. Mechelen 2. Stadsarchief Mechelen 3. Modern archief van de stad Mechelen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris 10. - 11. Hier treffen we de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en van het schepencollege aan, evenals de briefwisseling van burgemeester Dessain, de stadsrekeningen (met bewijsstukken), de grootboeken van de stadsontvanger, de dagboeken, de belastingsregisters, de rekeningen van het Weldadigheidsbureel en van de Burgerlijke Godshuizen, het inschrijvings- register van de burgerwacht en de pv’s van de politie. Het archief van de stadssecretarie uit de oorlogsperiode werd afzonderlijk geïnventariseerd. Het bevat dossiers i.v.m. de mobilisatie, de oorlogs- vrijwilligers en de burgerwacht, de staat van beleg en de belegering van de stad en de terugkeer van de Mechelse vluchtelingen (met lijsten). Verder zijn er Duitse verordeningen, Belgische aanplakbrieven, overlijdensaktes van gesneuvelde soldaten, het vreemdelingenregister, verslagen van de politie- commissaris en van J. Spinox over de oorlogsgebeurtenissen, politieverslagen en dossiers i.v.m. de handhaving van de openbare orde voorhanden. Er is ook een verslag van de provinciegouverneur over het dagelijkse leven in Mechelen en één verslag over het bezoek van markies de Villalobar. Daarnaast zijn er dossiers over de financiële toestand, de bevoorrading, de diverse lokale hulpcomités, het Land- en Tuinbouwcomité, de inrichting van de Duitse militaire begraafplaats, de Belgische en Duitse opeisingen (en de recuperatie Belgique : Villes et Communes - 289 hiervan), de inkwartieringen en de wederopbouw. Lijsten van werklozen, geïnterneerden, gedeporteerden en krijgsgevangenen vervolledigen het archief. Tenslotte is nog documentatiemateriaal bewaard: affiches, pas- poorten, aanplakbrieven, programma’s, krantenartikels, pamfletten… In de ‘Varia-verzameling’ van het stadsarchief bevinden zich een oorlogs- verslag van de moeder-overste van het Mechelse OLV-Gasthuis, een manuscript van H. Coninckx getiteld ‘Londres 1914’, een lijst van de vernielde en beschadigde gebouwen, de briefwisseling van de Mechelse Commissie voor Oorlogsgeschiedenis, een manuscript met als titel ‘Mijn herinneringen gedurende den oorlog 1914’ geschreven door Jozef Scheffermeyer en documentatie over de inhuldiging van het monument der gesneuvelden in 1924. Terzijde vermelden we hier dat het archief van het lokale (of regionale?) comité van het NHVC door het stadsarchief bewaard wordt, maar nog niet ontsloten is. Er is ook een zgn. ‘Duits oorlogsarchief’ waarin plannen van het Belgische spoorwegennet, blauwdrukken van Belgische stations, telegrammen van de Duitse Eisenbahnen, Tagesbefehlen en Etappebefehlen berusten. Het stadsarchief beschikt eveneens over een iconografisch fonds met affiches en prenten. De foto’s zijn raadpleegbaar via www.beeldbankmechelen.be 12. DE NIJN H., Inventaris van het modern archief op het stadsarchief te Mechelen, Mechelen, 1989. RENKIN G., Inventaris van de stadssecretarie van Mechelen (1914-1918), onuitgegeven licentiaatsverhandeling archivistiek, VUB, 1999. 13. CLERBOUT G., Mechelen en zijn platteland in de greep van de Eerste Wereldoorlog: een dagelijks leven van angst en honger, 2 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, VUB, 2007 DE SWERT R., Mechelen in het eerste jaar van de oorlog, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1990. VAN STEENWEGEN B., Het Mechels stadsbestuur tussen 1912 en 1921: een woelige legislatuur van bijna één decennium, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis KUL, 1998.

Poperinge

1. Poperinge 2. Stadsarchief Poperinge 3. Modern archief van de stad Poperinge 4. 1914-1920 5. ca. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 290 - België: Stads- en Gemeentebesturen

8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dit bestand omvat dossiers inzake de bevoorrading, de werklozensteun, de vergoeding voor inkwartieringen en de opeisingen. Verder zijn er nog aanplakbrieven, ingekomen brieven van de burgemeester en brieven van de Belgische provoostschapdienst in Ieper. Van na de wapenstilstand dateren veel dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade (met een overzicht van de schade geleden door de inwoners) en plannen. Tenslotte is er nog een dossier over de toekenning van het Frans Oorlogskruis aan de stad. De foto’s zijn terug te vinden op http://www.poperingeverbeeldt.be/. 12. Er is geen toegang beschikbaar. 13. De abdij-kazerne Sint-Sixtus 1914-1918, dagboekaantekeningen, Poperinge, 2004. De Poperingse Keikop, bladje voor Poperingenaars in ’t leger: een krant vol nieuws, achter een front vol ellende, s.l., z.d. DEPOORTER C., COSSEY S. en TILLIE W., De oorlog achter het front, Poperinge, 1987.

Ronse

1. Ronse 2. Rijksarchief Ronse 3. Archief van de stad Ronse (hedendaagse periode) 4. 1796-1967 5. 100 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hier vinden we de notulen van het schepencollege en de gemeenteraad, de ingekomen briefwisseling en brievenboeken, de stadsrekeningen, het strafregister, de politieverordeningen en de registers van processen-verbaal van de politie terug. Daarnaast zijn er ook allerhande lijsten van vluchtelingen, burgers die terugkeerden uit gevangenschap, personen veroordeeld wegens smokkel, gesneuvelde Belgische soldaten en gedecoreerde oud-strijders beschikbaar. Ook de aanplakbrieven van de bezetter, maar eveneens van de burgemeester, het stadsbestuur, de plaatselijke bevoorradingscommissie en het provinciebestuur bleven bewaard. De begrotingen, groot- en mandatenboeken worden aangevuld door de groot- Belgique : Villes et Communes - 291 boeken van de plaatselijke kazerne, het station, het casino, het Soldatenheim, het veldhospitaal en de schietstand. Verder zijn er het register van de aflevering van reispassen en identiteitskaarten, het register van de wekelijkse uitbetaling van de militievergoeding, de rekeningen van de kazernering en de inkwartiering van Duitse soldaten. Talrijke stukken betreffen de opeisingen en leveringen van goederen en diensten, documenten van het plaatselijk Hulp- en Voedingscomité (met affiches, ledenlijst en briefwisseling) en een verslag van het plaatselijk comité voor bijstand aan de krijgsgevangenen en de verplicht tewerkgestelden. Daarnaast zijn er talrijke dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade, dossiers betreffende de huisvesting van de vluchtelingen en stukken inzake de schendingen van het volkenrecht door de bezetter. Interessant zijn de programma’s van de bals georganiseerd n.a.v. de bevrijding, het dossier over de oprichting en de inhuldiging van het gedenkteken voor de oorlogsslachtoffers, het dossier inzake de inhuldiging van de gedenkplaat voor de oorlogshelden Joseph Ferrant en Albéric Bruneel en een huldealbum ‘La ville de Renaix à ses héros’ met biografieën en foto’s van de slachtoffers, opgesteld n.a.v. de oprichting van het oorlogsmonument 12. GADEYNE G., Stad Ronse (hedendaagse periode), Brussel, 1988. De archieven uit de periode 1919-1967 zijn enkel ontsloten via steekkaarten. Ook hierin zijn interessante stukken te vinden i.v.m. de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. 13. WANNYN L., Ronse, een stad in de oorlog 1914-18, in: Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde, 1988 (37), 35-115.

Schaerbeek / Schaarbeek

1. Schaerbeek 2. Archives de la commune de Schaerbeek. 3. Fonds dit Première Guerre mondiale 4. 1918-1920 5. 0,40 m 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Archives relatives à l’activité de l’administration communale de Schaerbeek entre 1914 et 1920. 11. Ce fonds contient les pro justitia d’exécution, d’inhumation et d’exhumation du Tir National de Schaerbeek (notamment ceux d’Edith Cavell et Gabrielle Petit). Il contient aussi des informations relatives aux déportés, 292 - België: Stads- en Gemeentebesturen aux réparations des dommages de guerre, au rapatriement des familles françaises ainsi qu’aux activités d’œuvres telles le CNSA ou l’Œuvre des orphelins de guerre dans la commune de Schaerbeek. 12. Liste accessible auprès de l’archiviste. 13. BERTRAND L., Schaerbeek pendant la guerre : 1914-1918, Bruxelles, 1919.

Sint-Niklaas

1. Sint-Niklaas 2. Stadsarchief Sint-Niklaas 3. Modern archief van de stad Sint-Niklaas 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit archief omvat de notulen van de gemeenteraad en het schepencollege, de jaarverslagen en een apart verslag over de oorlogsgebeurtenissen, aanplak- brieven en de minuten van de uitgaande brieven. Daarnaast zijn er de nodige financiële stukken: begrotingen, grootboeken van ontvangsten en uitgaven, dagkasboeken, rekeningen en bewijsstukken. Verder zijn er lijsten van gesneuvelde of vermiste soldaten, oorlogsvrijwilligers, burgerlijke slacht- offers, politieke gevangenen en gedeporteerde arbeiders bewaard. Eveneens beschikbaar zijn dossiers over de uitreiking van eretekens, de herdenking van de wapenstilstand en het monument voor de gesneuvelden. Te vermelden is het notaboek van de garnizoensorders (6 augustus - 3 september 1914). In dit bestand treffen we ook het archief van het lokaal Hulp- en Voedingscomité: briefwisseling, een verslagboek, een grootboek, vergaderverslagen en lijsten met de samenstelling van de commissies. Het stadsarchief bewaart eveneens een kopie van het oorlogsdagboek van Petrus Vanacker. Volledigheidshalve vermelden we dat ook de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas en de Bibliotheca Wasiana een verzameling documenten over de Eerste Wereldoorlog bewaren. 12. DENYS J. en BUNTINX J., Inventaris van het modern archief tot 1950, Sint-Niklaas, 1960. Themanummer Archivaria, 2002, nr.11. VAN BOUCHAUTE P. en MOENSSENS B., Aanvulling op de bestaande inventarissen van Sint-Niklaas, Belsele, Nieuwkerken en Sinaai, Sint-Niklaas, 1997. Belgique : Villes et Communes - 293

13. DE COCK B., Kroniek van Sint-Niklaas, 1830-1919: van revolutie tot oorlog, van boerenstad tot nijverheidsstad, Sint-Niklaas, 1991.

Tienen

1. Tienen 2. Stadsarchief Tienen 3. Hedendaags archief van de stad Tienen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Ten eerste worden in dit bestand de jaarverslagen, de notulen van de gemeenteraad, de kas- en grootboeken, de begrotingen en de rekeningen van het Weldadigheidsbureel en de Burgerlijke Godshuizen bewaard. Daarnaast er is briefwisseling met de Bezirkskommandantur, dossiers over de ravitaillering, de opeisingen, de inkwartieringen en de oorlogsschade, een lijst van de in het bezette gebied toegelaten kranten en tijdschriften en een lijst van de Belgische soldaten begraven in de oude kerk van Grimde en op het stedelijk kerkhof op 18 augustus 1914. Te signaleren is ook het verslag van politiecommissaris Franssen over de rellen bij een activistische manifestatie in 1918. Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de oprichting van het militair kerkhof in Sint-Margriete-Houtem, de herdenking van de slag bij Sint- Margriete-Houtem en het gedenkteken, de oprichting van het oorlogs- monument (met plannen van architekt L.J. Goovaerts). Ten tweede bevat dit bestand veel documentatie en losse archiefstukken afkomstig van andere archiefvormers. Zo vinden we hier een lijst van de gewonden verzorgd in het annunciatenklooster, de oorlogsherinneringen van archivaris Jan Wauters, foto’s van soldaten en naoorlogse plechtigheden, noodgeld, patriottische pamfletten, krantenknipsels over de militaire gebeurtenissen in de buurt in augustus 1914 en uitnodigingen, toegangs- en menukaarten en affiches van de activiteiten georganiseerd door de Nationale Oud-Strijdersbond van Tienen. Het stadsarchief bewaart ook het archief van het plaatselijk Hulp- en Voedingscomité, maar dit is nog niet ontsloten. 12. Inventaris van het hedendaags archief van Tienen. 13. BAEKEN A., Strijd der Zeven Zillen: de slag bij Sint-Margriete-Houtem op dinsdag 18 augustus 1914, Tienen, 1993. VANDEWEYER L., Een kleine stad in een ‘Groote Oorlog’. De eerste 294 - België: Stads- en Gemeentebesturen wereldoorlog en het activisme te Tienen en omgeving, Tienen, 2003.

Veurne

1. Veurne 2. Stadsarchief Veurne 3. Archief van de stad Veurne 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hoewel het stadje Veurne tijdens de oorlog achter het front gelegen was en een bijzonder boeiende periode doormaakte in haar geschiedenis zijn er zeer weinig archieven bewaard uit 1914-1918. Een deel zou nog bij de stadsdiensten zelf berusten. Het archief van deelgemeente Eggewaartskapelle is daarentegen wel zeer rijk. Het stadsarchief bewaart eveneens een fotoalbum over de bekende ziekenhuizen in De Panne en Vinkem (gekregen als gift van de familie Octers). 12. Voor de periode na 1914 zijn er nog geen inventarissen beschikbaar. 13. BRUNEIN C., Veurne gedurende de oorlog, Veurne, z.d. GYSELEN G. en HINDRIJCKX J., Veurne tijdens de Wereldoorlog 1914- 1918. Dagboek van J. Gesquière, Brugge, 1979. VANDENABEELE W., Veurne 1914-18, 2 delen, Veurne, 2002. (onuitgegeven)

Waregem

1. Waregem 2. Stadsarchief Waregem 3. Modern archief van de stad Waregem 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - Belgique : Villes et Communes - 295

11. Naast de klassieke notulen van de gemeenteraad treffen we hier ook richtlijnen uitgevaardigd bij het uitbreken van de oorlog, een verslag over de schendingen van het volkenrecht en de nodige documenten van het lokale Hulp- en Voedingscomité aan. Ook aanwezig zijn de lijsten van de soldaten, gesneuvelden, gedeporteerden en oorlogswezen. Te vermelden is de lijst van de Duitse, Amerikaanse, Engelse militairen begraven op de militaire begraafplaats van Waregem. Van na de oorlog dateren de dossiers over het herstel van de oorlogsschade, de toekenning van eretekens en vergoedingen aan oud-strijders, de herdenkingen, de begrafenis van de oorlogsslachtoffers (o.a. van de verzetslieden Sabbe en Verschuere), de oprichting van monumenten en de aanleg van de Amerikaanse en Britse begraafplaatsen. In de fotocollectie zitten een aantal foto’s over 14-18. 12. Inventaris van het gemeentelijk archief volgens de nationale decimale classificatietabellen samengesteld door de VBSG, Waregem, 1975. 13. Memorial Rain, Waregem 1914-18. Catalogus van de tentoonstelling 8 mei-2 juni 2002, Waregem, 2002.

296 - België: ziekenhuizen

1.10 HÔPITAUX / ZIEKENHUIZEN

Ambulance van het Koninklijk Paleis / Ambulance du Palais Royal

1. Ambulance van het Koninklijk Paleis 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het veldhospitaal van het Koninklijk Paleis 4. 1914-1918 5. 20 cm. 6. Privé-archief 7. Papier 8. volksgezondheid 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. De minuten van de uitgaande briefwisseling van de hoofdgeneesheer van dit veldhospitaal bleven bewaard. 12. Er is een onuitgegeven inventaris opgesteld door dr. G. Janssens beschikbaar.

Hôpital civil de La Louvière / Burgerlijk ziekenhuis van La Louvière

1. Hôpital civil de La Louvière 2. Archives du CPAS de La Louvière 3. Archives de l’Hôpital civil de La Louvière 4. - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. santé publique 9. Ouvert à la recherche dans les limites de la loi sur la protection de la vie privée 10. Ce fonds renferme l’essentiel des archives issues de l’activité de l’Hôpital civil de La Louvière. 11. On y trouvera pour la période les registres d’hospitalisation (un registre de 1911 à 1919) ainsi que les dossiers individuels des patients pour la période de guerre. Ces documents, présentant, entre autres informations, les raisons de l’hospitalisation, nous permettent notamment d’approcher l’épidémie de grippe espagnole. 12. Inventaire partiel disponible auprès de l’archiviste. Belgique : Hôpitaux - 297

13. Le Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, 1998. 1914-1918. Nos communes sous l’occupation, La Louvière, 1998.

Hôpital Saint-Jean à Bruxelles / Sint-Jansziekenhuis in Brussel

1. Hôpital Saint-Jean 2. Archives du CPAS de Bruxelles 3. Conseil général des Hospices et secours de Bruxelles – Archives provenant des Etablissements – Hôpital Saint-Jean 4. XIX – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. santé publique 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Le fonds renferme les registres d’admissions des malades pour la période de guerre (241-265) ainsi que des registres de copies de lettres signées par la directeur d’avril 1916 à octobre 1918 (7-9). Ces documents permettent d’éclairer le fonctionnement d’un des principaux hôpitaux de Bruxelles durant l’occupation et l’immédiat après-guerre. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste.

Hôpital Saint-Pierre à Bruxelles / Sint-Pieterziekenhuis in Brussel

1. Hôpital Saint-Pierre 2. Archives du CPAS de Bruxelles 3. Conseil général des Hospices et secours de Bruxelles – Archives provenant des Etablissements – Hôpital Saint-Pierre 4. XIX – XXème siècles 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. santé publique 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Le fonds renferme une série relative à la Première Guerre mondiale (329- 357). Celle-ci permet d’éclairer le fonctionnement d’un des principaux hôpitaux de Bruxelles durant l’occupation et l’immédiat après-guerre. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste.

298 - België: ziekenhuizen

Hôpital Saint-Thomas à Louvain / Sint-Thomasziekenhuis in Leuven

1. Hôpital Saint-Thomas 2. Archives de l’UCL 3. Fonds de l’Hôpital Saint-Thomas 4. 1914-1915 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. santé publique 9. Consultation soumise à l’autorisation de l’archiviste 10. Cet hôpital, établi dans les locaux de l’Institut supérieur de philosophie et du Séminaire Léon XIII grâce au concours de plusieurs professeurs de la faculté de médecine, accueille blessés civils et militaires, belges et étrangers et héberge des familles privées de refuge par l’incendie de Louvain en août 1914. 11. Dans ce fonds sont conservés les fiches individuelles d’entrée des blessés reprenant, entre autre, le nom et prénom de la personne hospitalisée, la date d’entrée, le diagnostic et le traitement, le registre de la Croix-Rouge, un répertoire des malades et des blessés, le registre de morgue ainsi qu’un répertoire des décès en campagne. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste.

Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne, Veurne, Malassise, Neuville en Etaples

1. Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne, Veurne, Malassise, Neuville en Etaples 2. Algemeen Rijksarchief 3. Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne, Veurne, Malassise, Neuville en Etaples 4. 1914-1918 5. 3 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. volksgezondheid 9. Vrij raadpleegbaar 10. Van het Heilig-Hartziekenhuis in Ieper, de ziekenhuizen van Poperinge en Sint-Idesbald, van L’Océan in De Panne en van het dispensarium in Veurne werden een aantal archieven overgedragen. Ook van de hospitalen in Belgique : Hôpitaux - 299

Malassise, Neuville, Bailleul en de Saint-Johns Ambulance in Etaples, allen in Frankrijk gelegen, zijn enkele stukken overgeleverd. 11. In principe vinden we de patiëntenregisters en -dossiers terug. Veel stukken betreffen de Search Party die georganiseerd werd door de Friends Ambulance Unit achter het front. Tenslotte zijn er nog de nodige medische dossiers van dokter Henry, die werkzaam was in de ziekenhuizen van Poperinge en Etaples. 12. PLISNIER F., Inventaire des archives des hôpitaux civils aux front, Brussel, 2008. 300 - België: Bestuur van de Oostkantons

1.11 GESTION DES CANTONS DE L’EST / BESTUUR VAN DE OOSTKANTONS

Kreises Eupen

1. Kreises Eupen 2. Rijksarchief Eupen 3. Kreises Eupen 4. 1815-1921 5. 11 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het kanton Eupen-Malmédy werd na de oorlog bij België gevoegd. 11. In dit bestand treffen we dossiers inzake de bewaking van buitenlanders in Eupen, de volksgezondheid, de landbouw, de uitreiking van medailles, het onderwijs, de vrouwenarbeid tijdens de oorlog, de oorlogseconomie, Kriegswohlfahrt, de inkwartieringen, krijgsgevangenen, smokkel en de hulp aan oorlogsslachtoffers. Te vermelden zijn ook de akten van de allgemeine Verwaltungskommission von Neutral-Moresnet (1914-1915) en de verordeningen i.v.m. buitenlandse arbeiders, besmettelijke ziekten, agitatoren en de demobilisatie. 12. PAULS A. en HERREBOUT E., Das Archiv des Kreises Eupen, Brussel, 1994.

Gouvernements Eupen-Malmédy

1. Gouvernements Eupen-Malmédy 2. Rijksarchief Eupen 3. Gouvernements Eupen-Malmédy 4. 1873-1925 5. 5,15 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Oostkantons werden na de oorlog bij België gevoegd als compensatie. 11. Het bestand bevat de nodige decreten en verordeningen, dossiers inzake het gebruik van de Franse taal in de scholen, de pers en censuur, brieven en dagboeken in oorlogstijd, krantenknipsels en aanplakbrieven, persknipsels Gestion des Cantons de l’Est - 301 over het afscheid van Baltia, over de publieke opinie in Eupen-Malmédy en over de Duitse propaganda (1920-24). In dit archief zit ook een deel van de archieven van het Koninklijk Hoog Kommissariaat voor Eupen-Malmédy verscholen (destijds overgedragen door het Algemeen Rijksarchief): de Tätigkeitsberichte van gouverneur Baltia (3 delen), krantenknipsels (thematisch), de mémoires van Baltia (2 delen) en het manuscript van zijn ‘méditations: jeunesse et vie militaire’. Het derde deel van de memoires en de verslagen van Baltia berusten in de zogenaamde ‘aanwinsten van departement 3’ van het Algemeen Rijksarchief (538-540). 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar.

Eupen

1. Eupen 2. Rijksarchief Eupen 3. Eupen 4. 1792-1997 5. 202 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. dagboek 9. Vrij raadpleegbaar 10. De stad Eupen maakte tot 1919 deel uit van het Duitse Rijk. In het kader van het Verdrag van Versailles werd het stadje als compensatie bij België gevoegd. 11. In het archief van de stad Eupen zijn er dossiers inzake de aanhechting bij België, het onderwijs, het personeel, de financiën, de volksgezondheid, de oorlogsschade en de oprichting van monumenten voorradig. Ook de klassieke lijsten van gesneuvelden, oorlogsinvaliden, weduwen, buitenlanders, opgeëiste arbeiders, deserteurs, enz. bleven bewaard. Er zijn ook de nodige aanplakbrieven en verordeningen b.v. van gouverneur Baltia, het Kriegsernährungsamts en de Preisprufungstelle. Te vermelden zijn tenslotte ook het oorlogsdagboek van hoofdonderwijzer Langenberg, de aanvragen van burgers die de Belgische nationaliteit wensten te verwerven en de Landsturmrolle (1915-1917). 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar. 302 - België: Bestuur van de Oostkantons

Kreises Malmédy

1. Kreises Malmédy 2. Rijksarchief Eupen 3. Kreises Malmédy 4. 1803-1944 5. 56 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het kanton Eupen-Malmédy werd na de oorlog bij België gevoegd. 11. Het bestand omvat de dossiers inzake onderwijs, oorlogsschade, hulp aan families, Kriegsbeschädigtenfürsorge, hulp aan weduwen, opeisingen, inkwartiering en kolenverdeling. Verder zijn er lijsten van buitenlanders en zigeuners, oorlogsinvaliden, krijgsgevangenen en gesneuvelde soldaten bewaard. Tenslotte zijn er nog Britse en Amerikaanse aanplakbrieven uit de periode van de bezetting voorradig. 12. PAULS A. en MINKE A., Archiv des Kreises Malmédy (1803-1939), Brussel, 1994.

Belgique : Politique - 303

2.1 POLITIQUE / POLITIEK

2.1.1 PARTIS POLITIQUES / POLITIEKE PARTIJEN

Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement de Bruxelles

1. Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement de Bruxelles 2. Centre 3. Fonds Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement de Bruxelles 4. 1892-1979 5. ca. 7 m 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose d’archives produites par l’Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement de Bruxelles. 11. Dans la série des Assemblées générales, nous relevons le P.V. de l’Assemblé Générale du 12 janvier 1919, qui marque la reprise officielle des activités de l’association. Il est riche de renseignements sur l’activité de l’association ou de certains de ses membres durant la guerre, ainsi que sur la situation politique et morale et les projets politiques de l’immédiat après- guerre. 12. Inventaire disponible en ligne.

304 - België: Politiek

Belgische Werkliedenpartij / Parti Ouvrier belge

1. Belgische Werkliedenpartij 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Belgische Werkliedenpartij 4. 1892-1939 5. - 6. Privé-archief 7. 487 microfiches (de originelen berusten in het Institut ) 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. De verslagen en notulen van het Partijbureau en van de Algemene Raad uit de oorlogsperiode zijn rijke bronnen voor de studie van de socialistische beweging. Ze zijn inmiddels digitaal beschikbaar op www.amsab.be/bwpob. 12. VANDENBROUCKE M. en VERMOTE M., Stortingslijst van het archief van de Belgische Werkliedenpartij (2006). 13. LIEBMAN M., Les socialistes belges 1914-1918: le POB face à la guerre, Brussel, 1986. Verslag opgemaakt door het bureel van den landelijken raad over de werkzaamheden der Werkliedenpartij tijdens de oorlog, Brussel, 1918.

Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij

1. Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij 4. 1888-1979 5. 3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oorlogsschade 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we enkele dossiers ingediend bij de Rechtbank voor Oorlogsschade terug i.v.m. de vergoeding van oorlogsschade aan een aantal huizen van de coöperatie ‘Voor ons recht’ in Deinze. 12. DE MULDER B. en FRANSSEN J., Inventaris van de Belgische socialistische partij, 1990.

Belgique : Politique - 305

Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij

1. Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij 4. 1894-1984 5. 12,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier treffen we het verslagboek van de vergaderingen van het BWP- Middenkomiteit, het verslagboek van de bestuursvergaderingen van de BWP- federatie Kortrijk en de vlag van de lokale socialistische oud-strijders aan. 12. VERMOTE M., BWP-Afdeling Kortrijk (1992). DE MULDER B. en FRANSSEN J., BWP-afdeling Kortrijk, 1985

Parti communiste de Belgique / Belgische Kommunistische Partij

1. Parti communiste de Belgique 2. Centre des archives communistes en Belgique (CArCoB) 3. Archives dites historiques. PCB 1918-1940. 4. 1918-1940 5. 9 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Archives produites par le Parti communiste de Belgique. 11. Nous relevons la présence de deux rapports datés de 1920, rédigés par War Van Overstraeten, dirigeant du parti communiste belge avant la fusion, à propos de la situation politique, morale et matérielle en Belgique au sortir de la guerre. 12. Descriptif sur fiche disponible auprès de l’archiviste. 13. GOTOVITCH J., Histoire du Parti communiste de Belgique, Bruxelles, CRISP, 1997.

306 - België: Politiek

Socialistische Vrijdenkers Gent

1. Socialistische Vrijdenkers Gent 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Socialistische Vrijdenkers Gent 4. 1880-1978 5. 0,7 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Deze socialistische vereniging promootte de burgerlijke begrafenis en de ‘sociale communie’. 11. In dit archiefbestand vinden we het verslagboek van de vergaderingen, de lidboekjes, briefwisseling en kasstukken. 12. CROMBE I., Stortingslijst van de socialistische vrijdenkersbond Gent (1990).

Belgique : Politique - 307

2.1.2 HOMMES POLITIQUES / POLITICI

2.1.2.1 Ministres / Ministers

Beyens Eugène

1. Beyens Eugène (baron) 2. Archives du SPF Affaires étrangères 3. Papiers privés Eugène Beyens 4. 1855-1934 5. 4 enveloppes (pour 14-18) 6. Archives privées 7. Papier 8. diplomatie 9. Consultation soumise à l’autorisation du chef de famille. 10. Beyens était Ministre des Affaires étrangères de 1916 à 1917 . 11. Ce fonds est constitué de documents relatifs à l’action de Beyens en tant que Ministre des Affaires étrangères, notamment dans la définition de la position de la Belgique vis-à-vis des puissances étrangères et de la neutralité. Ce fonds sera utilement complété par la consultation des archives Beyens conservées aux Archives générales du Royaume (Catalogue des acquisitions du département III, nr. 130 et 601). Il s’agit de deux chemises renfermant les lettres et documents, relatifs notamment à sa démission, en partie copie de ceux conservés au Ministère des Affaires étrangères. 12. - 13. BEYENS E., L’Allemagne avant la guerre: les causes et les responsabilités, Brussel, 1917. BEYENS E., La Belgique pendant la guerre, Brussel, 1915. BEYENS E., Un diplomate au service de son pays. Le baron Beyens, ministre des affaires étrangères 1915-1917, Brussel, 1981.

Carton de Wiart Henri

1. Carton de Wiart Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Carton de Wiart 4. 15e eeuw-1977 5. 4,90 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 2345-2373) 308 - België: Politiek

8. Belgische regering - oorlogsslachtoffers - foto’s - dagboek - verzet - vernederlandsing Gentse universiteit - diplomatie 9. Enkel de versie op microfilm is vrij raadpleegbaar in de leeszaal. 10. Carton de Wiart was minister van Justitie in het oorlogskabinet en Eerste Minister en minister van Binnenlandse Zaken in 1920-21. 11. Het archiefbestand omvat in de eerste plaats documenten met betrekking tot de activiteiten van Carton de Wiart als minister van Justitie. Zo is zijn briefwisseling bewaard (o.a. met koning Albert I, mgr. Baudrillart, Bazin, Beyens, de Broqueville, Cooreman, Crockaert, Empain, de Gerlache, Greindl, Hymans, Jaspar, Le Jeune, Mercier, Neuray, Orts, Pholien, Picard, Poullet, Prins, Rutten, Van Den Heuvel, Vandervelde, de Villalobar en Brand Whitlock). Ook zijn er enkele dossiers voorradig over o.a. het antwoord van de Ministerraad op het Duitse ultimatum, de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen, het Œuvre d’Assistance aux Mutilés et Blessés, het Comité de Guerre, over zijn buitenlandse missies (in Argentinië, Italië, New York en Zwitserland). Verder zijn er de nodige toespraken, een dossier over de vergoeding van de oorlogsschade aan de familiegoederen in Hastière, een laissez-passer, benoemingsbrieven, een maquette van het monument voor Philippe Baucq, talrijke onderscheidingen en medailles, rijke familiale briefwisseling en de nodige foto’s. Niet minder interessant zijn de vele stukken afkomstig van mevrouw Carton de Wiart (Juliette Verhaegen) die door de Duitsers wegens patriottische activiteiten werd gearresteerd en opgesloten in de gevangenis van Berlijn: haar briefwisseling en haar dagboek, een interessant dossier over de diplomatieke stappen die de minister ondernam voor de vrijlating van zijn vrouw en een dossier met interviews met mevr. Carton de Wiart over haar gevangenschap bleven bewaard. Mevr. Carton de Wiart plande na de oorlog de brieven van Brand Whitlock te publiceren (hierdoor is er vrij veel informatie over Whitlock terug te vinden in het archief). De dossiers over de regering-Carton de Wiart zijn eerder schaars. Enkele documenten over de regeringsvorming, de processen-verbaal van de Ministerraad uit de periode van 20 november 1920 tot 9 december 1921 en een dossier over de vernederlandsing van de Gentse universiteit bleven wel bewaard 12. PAGNOUL A.-M., Inventaire des papiers Carton de Wiart, Brussel, 1981. 13. CARTON DE WIART H., Albert 1er, le roi chevalier, Parijs, 1934. CARTON DE WIART H., Souvenirs politiques, 2 dln., Brugge-Brussel, 1948-1981. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 100-106. Belgique : Politique - 309

Cooreman Gerard

1. Cooreman Gerard 2. KADOC 3. Archief van Gerard Cooreman 4. 1870-1926 5. 2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Belgische regering - bevoorrading - diplomatie - Congo 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Gerard Cooreman (1852-1926) was een conservatief, katholiek politicus uit Gent. Hij verliet in 1914 het parlement om directeur bij de Société Générale te worden, maar volgde als Minister van Staat de regering naar Le Havre. Daar werd hij belast met diverse buitenlandse missies en met het voorzitterschap van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen. Na het ontslag van kabinetsleider de Broqueville in juni 1918 nam hij diens functie over op vraag van koning Albert I. Onmiddellijk na de wapenstilstand bood Cooreman het ontslag van zijn regering aan en verliet de politiek. 11. Dit archiefbestand bestaat uit de briefwisseling, nota’s en documentatie van Cooreman over de volgende thema’s: de economische en sociale toestand van het bezette landsgedeelte, de ravitaillering en de CRB, de taalkwestie, het buitenlandse beleid, de pers en de organisatie van de censuurdiensten. Verder is er materiaal over de diplomatieke missies van Cooreman in Nederland en Spanje, de samenstelling van het kabinet, briefwisseling met collega-ministers en antwoorden op parlementaire vragen. Ook de rapporten van minister van Koloniën Renkin aan koning Albert I en de adressenlijst van de Belgische parlementsleden tijdens de oorlog verdienen vermelding. Daarnaast is er ook enige persoonlijke en zakelijke briefwisseling bewaard. Uit de naoorlogse periode stamt een dossier over het wetsontwerp ter vergoeding van de oorlogsschade, over de financiële gevolgen van de oorlog, over de polemiek rond ‘Loppem’ en over de deelname van Cooreman aan de plechtigheid ter oprichting van het monument van de Onbekende Soldaat. Het archief bevat ook een aantal foto’s. 12. DEMEYER M. en DESMALE H., Inventaris van het archief van Minister van Staat Cooreman, Leuven, 1993. 13. SWAANS T., Gerard Cooreman (1892-1926): burger, zakenman, homme d’œuvres en politicus, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1999.

310 - België: Politiek

de Broqueville Charles

1. de Broqueville Charles (graaf) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Charles de Broqueville 4. 1870-1940 5. 11 m. of 109 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (Verzameling microfilms nr. 1510/1-1510/109) 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Broqueville stamde uit een Franstalige, katholieke familie uit Postel. Van 1892 tot 1919 was hij volksvertegenwoordiger voor het arrondissement Turnhout en van 1919 tot 1936 was hij senator voor de provincie Namen. Van 1911 tot 1918 was hij hoofd van het kabinet (eerste minister) en tweemaal kortstondig minister van Oorlog. Op 24 mei 1918 diende hij zijn ontslag als Eerste Minister in en verdween hij even van het politieke voorplan. Maar in 1919 werd hij opnieuw minister nl. van Binnenlandse Zaken in de kortstondige regering Delacroix I. Naderhand was hij nog diverse malen minister van Landsverdediging (1926-1931). De Broqueville werd nogmaals Eerste Minister gedurende de crisisjaren 1932-34. 11. Charles de Broqueville was één van de zwaargewichten in de oorlogsregering in Le Havre en dit weerspiegelt zich ook in zijn archief. De belangrijkste series zijn: - de persoonlijke papieren, toespraken, brochures en politieke dossiers. - de briefwisseling met het Hof en met zowat alle belangrijke persoonlijkheden uit de politiek wereld tijdens het verblijf in Le Havre: 1) o.a. met zijn collega-ministers Beyens, Helleputte, Hymans, Segers, Van De Vyvere, Cooreman en Poullet. 2) o.a. met allerhande hoge militairen (Foch, de Ceuninck, Clooten, Galet, Joffre, Jungbluth, Leman, de Selliers de Moranville, Wielemans en Churchill (indertijd First Lord van de Britse marine). 3) o.a. met de ambassadeurs (de Villalobar en Brand Whitlock). 4) o.a. met allerhande hoge ambtenaren: Fernand Passelecq, Joseph de Dorlodot, Jules Ingenbleek, Louis de Sadeleer, , A. de Bassompierre en met zijn medewerker Leo Van Der Essen. 5) o.a. met persoonlijkheden zoals Edmond Carton de Wiart, Herbert Hoover, Adolphe Max, kardinaal Mercier, Fernand Neuray, Georges Barbanson Poincaré, Rolin-Jaequemyns, Schollaert, Woeste, Van Eetvelde, Van Cauwelaert en Van Den Heuvel. Belgique : Politique - 311

- dossiers over militaire aangelegenheden (militaire voorbereidingen, mobilisatie, uitbreken van de oorlog en krijgsverloop), - notulen van de Ministerraad (1 februari 1916 – 30 december 1916, 21 juli 1917 - 22 december 1917 en 5 januari 1918 - 9 april 1918), - dossiers i.v.m. de grondwetsherziening, - dossiers i.v.m. de buitenlandse betrekkingen (met de nodige info over de vredesonderhandelingen, over de situatie in Congo), - dossiers i.v.m. de Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht, - dossiers i.v.m. economische en financiële problemen, - dossiers i.v.m. de situatie in het bezette landsgedeelte (allerhande verslagen en documentatie over de bevoorrading, de vluchtelingen, de gedeporteerden, de pers, de Belgische propaganda in het buitenland, het activisme, de Vlaamse Beweging en de wederopbouw). Vermits de Broqueville van 3 april 1912 tot 11 november 1912 en van 4 augustus 1917 tot 1 juni 1918 minister van Oorlog was, komt ook het militaire aspect van de oorlog ruimschoots aan bod in zijn archief: - dossiers over de militaire operaties, de reorganisatie van het Belgisch leger (kader, budget en rekrutering), logistieke problemen (bevoorrading en transport), de werking van de Krijgsraden, de medische zorg voor gewonde soldaten, de geestelijke gezondheidszorg en de geïnterneerden. Vermits de Broqueville van 4 augustus 1917 tot 1 januari 1918 ook de portefeuille van Buitenlandse Zaken bezat, vinden we ook dossiers over de vluchtelingenproblematiek terug. Op 1 januari 1918 werd de Broqueville de nieuwe portefeuille ‘Nationaal Herstel’ toegekend zodat ook hierover de nodige inlichtingen terug te vinden vallen: - dossiers over het herstel van de oorlogsschade, - dossiers over de grondwetsherziening, - dossiers over de oorlogscomités (comités de guerre). Terloops kunnen we ook vermelden dat het archief ook goed gestoffeerd is over de grote naoorlogse politieke problemen (o.a. de verwoeste gewesten, de taalkwestie, de zgn. affaire Coppée, landsverdediging en financiële kwesties). De raadpleging van het archiefbestand is een verplichte etappe voor al wie de politieke, economische, sociale of diplomatieke geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog grondig wil bestuderen. Alle facetten van de oorlog en de bezetting komen in mindere of meerdere mate aan bod. 12. VAN MEERBEECK L., Papiers Charles de Broqueville, Brussel, 1988. 13. Charles de Broqueville: Mollenaar en staatsman. Een herinnerings- tentoonstelling in ’t Getouw te Mol, mei-juni 2000, Brussel, 2000. 312 - België: Politiek

D’HOORE M., Archives des particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine (de 1830 à nos jours), dl.1, Brussel, 1998, 150-155. DE LICHTERVELDE L., Charles de Broqueville, in: Biographie nationale, Brussel, 1956 (29), 369-377. DE WAELE M., de Broqueville Charles, in: NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 611- 612. HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, ministre d’état, et les luttes pour le pouvoir (1910-1940), Louvain-la Neuve/Brussel, 1990. SCHEPENS L., Albert Ier, Charles de Broqueville 1914-1918. Aux origines de la question communautaire, Gembloux, 1983. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1982.

Goblet d’Alviella Eugène

1. Goblet d’Alviella Eugène 2. Algemeen Rijksarchief in Brussel 3. Archief van de familie Goblet d’Alviella 4. 1868-1948 5. 3,7 m. of 6 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (Verzameling microfilms nr. 2875-2877 en 2880-2892). 8. Belgische regering - katholieke kerk - pacifisme - vredesonderhandelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Eugène Goblet d’Alviella werd bij het uitbreken van de oorlog tot minister van Staat benoemd. In 1916 werd hij minister zonder portefeuille in de regering van nationale eenheid. 11. Het archief van de familie Goblet bevat enkele dossiers uit de oorlogsperiode: de briefwisseling van Eugène en de processen-verbaal van de Ministerraden in De Panne (1914) en Le Havre (1916-1918) van de hand van Eugène Goblet. Ook de volgende thema’s komen aan bod: het Comité belge de Prêts et d’Avances, de houding van de katholieke kerk tegenover de oorlog, pacifisme, vredesonderhandelingen, de Volkenbond, het Belgisch Gezantschap in Italië en het Belgian Relief Fund. 12. D’HOORE M., Inventaire des archives de la famille Goblet d’Alviella, Brussel, 1994. 13. DIERKENS A., Eugène Goblet d’Alviella, historien et franc-maçon, Brussel, 1995. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 377-380. GOBLET D’ALVIELLA E., Le vrai et le faux pacifisme, Parijs, 1917. Belgique : Politique - 313

GOBLET D’ALVIELLA E., Het waar en het valsch pacifisme, ‘s- Gravenhage, 1917.

Hymans Paul

1. Hymans Paul 2. Archives de l’Université Libre de Bruxelles 3. Fonds 4. 1880-1955 5. 36 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. diplomatie – réfugiés – propositions de paix – ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Envoyé extraordinaire et Ministre plénipotentiaire à Londres de 1915 à 1917, Ministre des Affaires économiques de 1917 à 1918 et Ministre des Affaires étrangères de 1918 à 1920, il fut Premier Plénipotentiaire de la Belgique à la Conférence de paix de Versailles. 11. Ce fonds comprend une partie consacrée à l’activité et au rôle de Paul Hymans pendant la guerre, portant plus particulièrement sur sa mission à Londres, ses contacts avec le gouvernement belge au Havre et l’administration de la légation et du Comité officiel belge à Londres (comptes, correspondance, questions relatives au réfugiés). Nous y trouvons aussi des dossiers autour de diverses questions plus spécifiques telles que les propositions de paix allemandes, l’agrandissement du territoire de la Belgique, le parlement belge à Sainte-Adresse, l’industrie et le commerce belge, les plans allemands à l’égard de la Belgique, les faits militaires, le ravitaillement, les origines de la guerre, les relations diplomatiques, la mentalité allemande, la politique intérieure de la Belgique, etc. Une autre partie est consacrée à l’activité de Paul Hymans en tant que Ministre des Affaires étrangères à la fin de la guerre. Elle contient des dossiers relatifs à l’Armistice et aux Traités de Paix, à la politique étrangère de la Belgique après la guerre (notamment dans ses relations franco- et anglo-belges), à l’administration du Ministère et à la SDN. Ce fonds contient également énormément de documentation sur la politique intérieure de la Belgique, dans laquelle nous trouvons plusieurs publications datant de la guerre et portant sur la question des langues et l’université de Gand. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste. 13. FENAUX R., Paul Hymans : un homme, un temps, 1865-1941, Bruxelles, 1943. HYMANS P., La neutralité de la Belgique, Paris, 1914. 314 - België: Politiek

VAN KALKEN F., Paul Hymans: Mémoires, 2 vol., Bruxelles, 1957.

Poullet Prosper

1. Poullet Prosper 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers P. Poullet 4. 1559-1939 5. 16 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (Microfilmverzameling nr. 2187-2287). De microfilms zijn tevens raadpleegbaar in het KADOC. 8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Poullet was minister van Kunst en Wetenschappen in de oorlogsperiode en kreeg vanaf 1918 ook de portefeuille van Economische Zaken. In 1918-19 was hij tevens Kamervoorzitter. 11. De uitgebreide briefwisseling van minister Poullet (met figuren zoals koning Albert I, Belpaire, Beyens, de Broqueville, Carnoy, Carton de Wiart, Frans Daels, de Selliers de Moranville, Van Den Heuvel, Van De Vyvere, Van Eetvelde, de Villalobar, Devèze, Francqui, Helleputte, Hymans, Jaspar, Max, Mercier, mgr. Micara, Nerinckx, Pirenne, Nolf, Renkin, Rubbens, Rutten, Ruzette, Sap, Schollaert, Theunis, Van Der Essen, Vandervelde, Woeste, Van Cauwelaert, …) bleef uitzonderlijk goed bewaard. De agenda’s van Poullet bevatten zijn ‘oorlogsdagboek’. Zijn kabinetsarchieven betreffen o.a. het Office de propagande belge, het Comité International pour la Reconstitution de la Bibliothèque de l’Université de Louvain, het Comité Royal néerlandais pour le ravitaillement de la Belgique, een rapport van de Ministerraad over de situatie van de vluchtelingen, het interneringskamp van Oldenbroek, militaire zaken, de verhouding van de Belgische industrie met de bezetter, de opeisingen, de oorlogsbelastingen, het onderwijs, hulp aan Belgische gevangenen en vluchtelingen, de Koninklijke Bibliotheek en de Commissie voor de Oorlogsarchieven. Ook een aantal dossiers van minister Segers van Spoorwegen, Post en Telegrafie raakten in het archiefbestand verzeild. Vermeldenswaard is ook de briefwisseling met Louis de Sadeleer over de buitenlandse hulp aan België, het fonds Mercier, de CRB en het Comité international pour la restauration de l’université de Louvain. Verder is er nog een interessant dossier over de zaak-Borms. In het algemeen is het archief goed gestoffeerd over thema’s als de taalkwestie, het activisme, de universiteit van Gent, de internationale politiek, de grondwetsherziening, de herstelbetalingen en de vredesonderhandelingen (met o.a. de teksten van de Belgique : Politique - 315 vredesverdragen van Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly sur Seine en Trianon). 12. VAN MEERBEECK L., Papiers P. Poullet, Brussel, 1988. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 600-606. MOYERSOEN L., Prosper Poullet en de politiek van zijn tijd, Brugge, 1946.

Renkin Jules

1. Renkin Jules 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers de Jules Renkin 4. 1914-1919 5. 1,3 m. of 7 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (Microfilmverzameling nr. 2855-2861) 8. Belgische regering - activisme - verzet 9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijks- archivaris is vereist. De microfilms zijn ook raadpleegbaar in het archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. 10. Renkin was minister van Koloniën tijdens de oorlog. Hij organiseerde, samen met Pierre Orts en Paul Crockaert, het Belgische leger in Congo tijdens de Eerste Wereldoorlog. 11. Het summiere archief Renkin bevat toch enkele interessante dossiers: o.a. een rapport van generaal Werbrouck over de val van Antwerpen, dossiers van de Ministerraad, de processen-verbaal van de vergaderingen van het Oorlogscomité, krantenknipsels over het ontslag van de regering de Broqueville in 1918, een dossier over de taalkwestie in het leger (o.a. over de affaire Vandermeulen), een rapport over de materiële en psychische situatie in België, een dossier van het Comité d’enquête économique, een dossier over het activisme (relatie von Falkenhausen / Raad van Vlaanderen en de arrestatie van Tack en Borms), een dossier over het verzet in België en een dossier inzake het effectief van het leger. Over de situatie in Congo is helaas geen informatie te bespeuren in dit bestand. Cfr. Ministerie van Koloniën. 12. Inventaire des archives de Jules Renkin, Brussel, 1994. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 614-616. RENKIN J. en TOMBEUR., La guerre de 14-18 et la colonie au point de vue politique et militaire, Brussel, 1930. 316 - België: Politiek

RENKIN J., « Le Congo et la guerre mondiale au point de vue politique et administratif », in: FRANCK L., Le Congo belge, dl.2, Brussel, 1930, 1961- 1969. VANTHEMSCHE G., Le Congo belge pendant la Première Guerre mondiale: les rapports du Ministre de Colonies Jules Renkin au Roi Albert 1er 1914-18, Brussel, 2009.

Helleputte Georges en Schollaert Frans

1. Schollaert Frans - Helleputte Georges (Joris) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Fr. Schollaert en G. Helleputte 4. 18e eeuw-1923 5. 46 m. 6. Privé-archief 7. Papier (386 microfilms) 8. Alle trefwoorden 9. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2008/1-2008/7, 2500-2730 en nr. 2071/1-2071/50). De microfilms kunnen ook geraadpleegd worden in het archief van de FOD Buitenlandse Zaken en het KADOC. 10. (1851-1917) en zijn schoonbroer Joris Helleputte (1852- 1925) waren beide vooraanstaande, katholieke staatsmannen. Kamervoorzitter Schollaert volgde de regering naar Le Havre waar hij voorzitter werd van het Comité belge de Secours aux Réfugiés. Helleputte was minister van Landbouw en Openbare Werken in Le Havre. 11. Het archief Schollaert-Helleputte is ongetwijfeld het rijkste (en meest geconsulteerde) persoonsarchief i.v.m. de Eerste Wereldoorlog. Hierbij moeten we expliciet de correspondentie van Helleputte met het Koningshuis en met persoonlijkheden zoals de Broqueville, Carnoy, Delacroix, mgr. Keesen, Max, Mercier, Poullet, mgr. Rutten, Sap, Van Cauwelaert, Van De Perre, Van Der Elst en Van De Vyvere vermelden. Het archiefbestand bevat ook de documentatie die werd aangelegd rond thema’s zoals de (naoorlogse) verkiezingen, de grondwetsherziening, de katholieke partij, de oorlogs- problemen (gruweldaden, vredesonderhandelingen, krijgsgevangenen, gedeporteerden, vluchtelingen, herstel(betalingen), zaak Coppée, militiewetten, Vlaamse Beweging,…). Vooral de kabinetsarchieven van Helleputte bieden een gedegen beeld van het reilen en zeilen van de regering in ballingschap en van de dossiers die zij te behandelen kreeg. De volgende thema’s komen ruimschoots aan bod: de ravitaillering, de toestand in het bezette landsgedeelte, de toestand van de soldaten aan en achter het front, de wederopbouw, de oorlogsschade, de vluchtelingen, de Vlaamse Beweging, de Belgique : Politique - 317 vredesonderhandelingen, de buitenlandse betrekkingen, de oorlogsinvaliden, het verloop van de militaire operaties, enz. Een uitgebreide verzameling krantenknipsels -geordend per onderwerp- en enkele stukken i.v.m. het Bureau Documentaire belge vervolledigen het archief. Cfr. Bureau Documentaire belge, Comité belge de secours aux refugiés en Kamer van Volksvertegenwoordigers. 12. COSEMANS A., Inventaris van het archief van Fr. Schollaert en J. Helleputte, Brussel, 1990. 13. BOIJEN R., “Discussie rond eentalige legereenheden in 1918: Helleputte versus de Ceuninck”, WT, 1993 (52), 1, 1-9. DE MAEYER J. en VAN MOLLE L., Joris Helleputte: architect en politicus 1852-1925, 2 dln., Leuven, 1998. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 650-663. VERRIEST F., “De houding van minister Helleputte tegenover de Vlaamse problematiek”, in: De Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven, 1974, 162-168.

Segers Paul

1. Segers Paul 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de Paul Segers 4. 1914-1918 5. 0,4 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 6680 - 6682). 8. dagboek 9. Vrij raadpleegbaar 10. Paul Segers (niet te verwarren met de latere P.W. Segers) was minister van Spoorwegen, Post en Telegrafie in 1914-18. 11. Jammer genoeg bevat het archiefbestand slechts twee manuscripten van werken van Segers over de Eerste Wereldoorlog. Het ene manuscript werd na zijn dood uitgegeven onder de titel Prolégomènes de la Grande Guerre 1914- 1918. Het tweede manuscript Souvenir de la Grande Guerre bleef onuitgegeven. 12. D’HOORE M. en BOURMANNE C., Inventaire des archives de Paul Segers, Brussel, 1996. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 667-669. SEGERS P., Prolégomènes de la grande guerre 1914-1918, Doornik, 1954. 318 - België: Politiek

Vandervelde Emile

1. Vandervelde Emile 2. Institut Emile Vandervelde 3. Fonds Emile Vandervelde 4. XIXe – XXe siècles 5. – 6. Archives privées 7. Papier 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Nommé Ministre d’État en 1914, le leader socialiste fit son entrée au gouvernement dès 1916 avant d’être nommé Ministre de l’Intendance en 1917. 11. Malheureusement, le fonds ne contient quasi aucune trace de l’action déployée par Emile Vandervelde durant la Première Guerre mondiale. A noter toutefois la présence de trois albums photographies renfermant environ 300 photographies prises à l’occasion des visites que le leader du POB effectua sur le front belge, en Russie et en Italie ainsi que quelques clichés des locaux qu’il fit aménager pour les soldats à La Panne. 12. MUSICK A., Inventaire des archives d'Emile Vandervelde, 4 vol., Bruxelles, 1993-1998. 13. POLASKY J., Emile Vandervelde, le patron, Bruxelles, 1995. VANDERVELDE E., Souvenirs d’un militant socialiste, Paris, 1939. VANDERVELDE E., Rapport sur la mission accomplie en Russie, s.l., s.d.

Van de Vyvere Aloïs

1. Van de Vyvere Aloïs 2. KADOC 3. Archief van Aloïs Van De Vyvere 4. 1898-1977 5. 1,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Belgische regering - diplomatie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever 10. Van De Vyvere was minister van Financiën gedurende de oorlog. 11. In dit kleine archiefbestand vinden we een dossier i.v.m. de transfer van het goud van de Nationale Bank van Antwerpen naar Londen in september 1914 terug, samen met enkele dossiers over de moeilijke financiële situatie Belgique : Politique - 319 van de Belgische regering in Le Havre. Daarnaast bleven nog dossiers betreffende de financiële missie van Van de Vyvere naar de Verenigde Staten, de missie van minister Vandervelde naar Rusland en over de missie van Émile Brunet naar de Balkanlanden bewaard. 12. Inventaris van het archief van Aloïs van de Vyvere (onuitgegeven). 13. JANSSENS V., Burggraaf Aloys van de Vyvere in de geschiedenis van zijn tijd (1871-1961), Tielt, 1982.

320 - België: Politiek

2.1.2.2 Autres hommes politiques / Andere politici

Anseele Edward

1. Anseele Edward (sr.) 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van Edward Anseele 4. 1876-1938 5. 7,7 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Anseele was een vooraanstaand socialistisch voorman en werd in 1916 waarnemend burgemeester van Gent. Na de oorlog werd hij minister van Openbare Werken en speelde een belangrijke rol bij de wederopbouw. 11. Mogelijk bevat dit bestand archieven uit de periode 1914-1918. 12. Inventaris door Michel Vermote in voorbereiding. 13. BERTRAND L., Edouard Anseele: sa vie- son œuvre, Brussel, 1925. KENIS P., Het leven van Edouard Anseele, Gent, z.d. VAN SCHOENBEEK G., Anseele Edward, NBW, dl.13, Brussel, 1990, 37- 45. VAN SCHOENBEEK G., Anseele Edward, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 296-298.

Bertrand Louis

1. Bertrand Louis 2. Institut Emile Vandervelde 3. Fonds Louis Bertrand 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Louis Bertrand (1856-1943) fut une grande figure du POB bruxellois du début du XXe siècle. Echevin de Schaerbeek durant l’occupation, il fut très impliqué dans l’organisation du ravitaillement et des œuvres sociales actives dans sa commune. 11. Le fonds ne contient que quelques rares lettres et documents divers relatifs à l’action de Louis Bertrand durant la guerre. Belgique : Politique - 321

12. MUSICK A., Fonds Louis Bertrand : I. Correspondance, Bruxelles, 2004. MUSICK A., Fonds Louis Bertrand : II. Manuscrits, pièces diverses et dossier successoral, Bruxelles, 2004. 13. BERTRAND L., Souvenirs d’un meneur socialiste, Bruxelles, 1927. BERTRAND L., Schaerbeek pendant la guerre : 1914-1918, Bruxelles, 1919 VAN DEN DUNGEN P., La foi du marbrier. Louis Bertrand (1856-1943) : Acteur et témoin de la naissance du socialisme belge, Bruxelles, 2000.

De Man Hendrik

1. De Man Hendrik 2. AMSAB Antwerpen en IISG Amsterdam 3. Archief van Hendrik De Man 4. - 5. 7 m. (+ 4 m.) 6. Privé-archief 7. Papier 8. propaganda 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Hendrik De Man meldde zich in 1914 als oorlogsvrijwilliger en werd tolk bij het Britse leger. Na de februari-revolutie in 1917 werd hij samen met Emile Vandervelde en Louis de Brouckère naar Rusland gezonden om de Russen te trachten overtuigen de oorlog voort te zetten aan de geallieerde zijde. In 1918 maakte De Man deel uit van een regeringsdelegatie naar de Verenigde Staten waar hij de arbeidsverhoudingen bestudeerde. In 1919 protesteerde hij tegen de bepalingen van het Verdrag van Versailles en verhuisde naar de States. 11. Dit archiefbestand omvat persoonlijke brieven met familie en kennissen maar ook met kopstukken uit de (inter)nationale arbeidersbeweging. Daarnaast zijn er toespraken gehouden door De Man in Petrograd in 1917 en enkele interviews over de zending naar Rusland, brieven en nota’s over de zending naar de Verenigde Staten, allerhande voordrachten en reacties hierop in de media. Vermeldenswaard zijn tevens de akten van de toekenning van eretekens aan De Man (herinnerings-, overwinnings- en vrijwilligersmedaille) en enkele foto’s van De Man in uniform (deze foto’s zijn raadpleegbaar op de website van het AMSAB-ISG, samen met andere oorlogsfoto’s). In het deelarchief van Hendrik De Man dat berust in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam worden enkele stukken over de Eerste Wereldoorlog bewaard waaronder een uitgebreid rapport over zijn zending naar Rusland en de tekst van een toespraak gehouden in Petrograd in 322 - België: Politiek mei 1917. Een kopie van dit bewuste rapport is ook aanwezig in het archief De Man bewaard door het SOMA. 12. VERMOTE M., Inventaris van het archief van Hendrik De Man, Gent, 2003. De plaatsingslijst van het archief De Man gemaakt door Huib Riethof is beschikbaar op de website www.iisg.nl 13. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN M., Autobiografie Hendrik De Man, Antwerpen-Amsterdam, 1974. DE MAN H., Herinneringen van Hendrik De Man, Antwerpen, 1941.

de Sadeleer Louis (I)

1. de Sadeleer Louis 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Louis de Sadeleer 4. 1830-1918 5. 0,45 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2745-2747) 8. propaganda 9. Enkel de kopies op microfilm zijn raadpleegbaar in de leeszaal. 10. - 11. Volksvertegenwoordiger de Sadeleer werd bij het begin van de oorlog door koning Albert I met een speciale missie naar de president van de Verenigde Staten gezonden. Hij verbleef gedurende de hele oorlog in Amerika als afgevaardigde van de Belgische regering. Van deze activiteiten is echter geen spoor te vinden in dit archiefbestand, dat wel interessante documentatie over het bekende spionageproces Baucq-Cavell in oktober 1915 bevat. Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. Inventaires des papiers personnels Goubeau, Schuermans, de Brouckère, Kersten, de Trooz, de Sadeleer, Lesaffre, Brussel, 1980. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 229-231.

de Sadeleer Louis (II)

1. de Sadeleer Louis 2. Archives de l’UCL 3. Papiers Louis de Sadeleer 4. 3 m. Belgique : Politique - 323

5. 1914-1919 6. Archives privées 7. Papier 8. propagande – diplomatie – aide internationale 9. Consultation soumise à l’autorisation de l’archiviste. 10. En septembre 1914, Louis de Sadeleer fut envoyé par le roi auprès du président Wilson en mission de propagande. Il demeure aux États-Unis jusqu’à la fin du conflit et effectue le lien entre le gouvernement belge au Havre et les instances politiques américaines. 11. Ce fonds est composé de documents relatifs au séjour et aux diverses missions (essentiellement de propagande) de Louis de Sadeleer aux États- Unis (1-32). Sont aussi conservées les archives relatives aux contacts de Louis de Sadeleer avec le gouvernement belge et ses représentants aux États-Unis, en Belgique et à l’étranger (35-56) et avec les Belges (artistes, professeurs, etc.) pendant son séjour, principalement la correspondance (57-66). Ce fonds conserve également trace de l’appui que de Sadeleer a apporté aux divers comités d’aide et de secours aux Belges et à la Belgique (67-101) et de sa collaboration à l’Office de propagande belge et au Bureau Documentaire belge (123-141). Enfin, sont conservés des documents relatifs à sa participation au rassemblement d’une collection « War litterature » pour la Bibliothèque Royale (117-122) et à l’Œuvre de restauration de l’Université de Louvain (102-116). 12. Inventaire en cours.

Franck Louis

1. Franck Louis 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archieven van Louis Franck 4. 1915-1918 5. 10 cm. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Vrij raadpleegbaar 10. Louis Franck (1868-1937) was advocaat en liberaal volksver- tegenwoordiger van 1906 tot 1926. Hij was de oprichter en voorzitter van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen. In de periode 1916- 1918 was hij schepen van de stad Antwerpen en werkte in die functie voorzichtig samen met de bezetter. Hoewel Vlaamsgezind kantte hij zich sterk tegen het activisme. Op 4 maart 1918 werd hij naar Duitsland gedeporteerd, 324 - België: Politiek maar reeds twee weken later vrijgelaten. Na de oorlog werd hij meermaals minister van Koloniën en in 1926 gouverneur van de Nationale Bank. 11. Dit archiefbestand omvat krantenknipsels, nota’s over diverse onder- werpen en briefwisseling van Franck vanuit zijn functie als Antwerps schepen van schone kunsten. 12. Er bestaat een onuitgegeven plaatsingslijst. 13. MERTENS J., Louis Franck in: NEVB, dl.1, Tielt 1998, 1169-1171. MERTENS J., Louis Franck in het verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog, BTMG, 1977, nr.4, 331-346 en 1978, nr.5, 399-418.

Jaspar Henri

1. Jaspar Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers H. Jaspar 4. 1914-1939 5. 7,5 m. of 70 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2425 - 2483/12) 8. gruweldaden - grondwetsherziening - bevoorrading - sekwester - oorlogsslachtoffers - herstelbetalingen - vredesonderhandelingen - foto’s 9. Enkel de microfilms zijn vrij raadpleegbaar (nrs 2425-2483/12). 11. De advocaat Jaspar maakte deel uit van het NHVC en steunde het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn. Dit engagement vormde het begin van een lange politieke carrière. Jaspar kreeg immers de portefeuille van Economische Zaken in de naoorlogse regering Delacroix. 10. Het archief-Jaspar bevat de briefwisseling van Jaspar met Francqui en kardinaal Mercier en een aantal foto’s. Daarnaast is er verzamelde documentatie over 14-18 (over de hulp aan de bevolking, de relaties met de bezetter en het onderzoek naar de vrijschutters), een dossier over ‘Loppem’, een dossier over het wapenstilstandsverdrag, kopies van de correspondentie Francqui-Hoover (over de economische en bevoorradingssituatie), een dossier over het sekwester, over het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn, over de vredesconferentie en de uitvoering van het Verdrag van Versailles, over de herstelbetalingen en de intergeallieerde schulden (Conferenties van Londen, Washington, Parijs, Cannes,…) en vooral uitgebreide dossiers over de Commissie voor Herstelbetalingen en de daarmee gelieerde Ruhrbezetting. Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen. 12. COSEMANS A., Papiers H. Jaspar, Brussel, 1988. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 439-444. Belgique : Politique - 325

SION G., Portrait d’un homme d’état: , Brussel, 1964. WILLAERT M. en JASPAR H., Historique de la fédération de coopératives pour dommages de guerre, Brussel, 1930.

Levie Michel

1. Levie Michel 2. Archives de l’État à Mons 3. Papiers Michel Levie 4. 1851-1960 5. 1,7 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Michel Levie (1851-1939) fut député catholique de Charleroi de 1900 à 1921 et Ministre des Finances de juin 1911 à février 1914. Resté en Belgique durant l’occupation, il fut nommé représentant officieux du gouvernement du Havre en Belgique occupée. En 1919, il représenta la Belgique à la Conférence Internationale du Travail à Washington. Il présida la SNCV. 11. Ces archives présentent un très grand intérêt pour l’histoire de la Belgique occupée. Outre les documents relatifs à son action en tant que représentant du gouvernement belge en Belgique occupée (99-117), il convient de mettre l’accent sur la correspondance qu’entretint Levie avec un grand nombre de personnalités politiques parmi lesquelles on peut citer Charles de Broqueville, le Cardinal Mercier ou Aloïs Van De Vyvere. 12. WELLENS R., Inventaire des Papiers de Michel Levie, Bruxelles, 1968. 13. LEVIE J., Michel Levie (1851-1939) et le mouvement chrétien social de son temps, Louvain, 1962.

Huysmans Camille

1. Huysmans Camille 2. AMVC - Letterenhuis 3. Archief van 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier (7 microfilms worden bewaard door het IISG te Amsterdam) 8. vredesonderhandelingen 9. Raadpleegbaar met toestemming. 326 - België: Politiek

10. Als secretaris van de Tweede Internationale speelde deze socialistische politicus een belangrijke rol tijdens de internationale vredesconferentie te Stockholm in 1917. 11. De werkzaamheden van Huysmans als secretaris van de Internationale komen tot uiting in zijn drukke briefwisseling met kopstukken uit de internationale socialistische beweging zoals Branting, Nilssen, Sanders, Adler, Wibaut, Stauning, Ström, Hillquit, Troelstra, Henderson, Pohl, Anseele, Vandervelde en Bertrand. De volledige briefwisseling van het Internationaal Socialistisch Bureau en de notulen van de conferenties te Londen, Stockholm, Den Haag, Parijs en Bern worden hier bewaard. 12. Het Huysmans-archief wordt momenteel nader ontsloten. De archieven betreffende de Socialistische Internationale zijn eveneens raadpleegbaar op microfilm in het IISG te Amsterdam. 13. GELDOF W., Stockholm 1917: Camille Huysmans in de schaduw van titanen, Antwerpen, 1996. HUNIN J., Het enfant terrible: Camille Huysmans 1871-1968, Amsterdam, 1999.

Masson Fulgence (I)

1. Masson Fulgence 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives de Fulgence Masson 4. - 5. 0,30 m. 6. Archives privéés 7. Papier 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Fulgence Masson (1854-1942) fut député libéral de Mons de 1904 à 1933, Ministre de la Guerre de 1918 à 1920 et Ministre de la Justice de 1921 à 1925. Durant l’occupation, il dirigea le Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut jusqu’à sa déportation en Allemagne en 1918. 11. Ses archives se composent de pièces éparses relatives à sa captivité en Allemagne (lettres, notes, photographies, croquis,…), de quelques lettres reçues dans le cadre de son activité au Ministère de la Guerre ainsi que de photographies de manifestations patriotiques. 12. LOUANT A., Inventaire analytique des archives de Fulgence Masson, Mons, 1950, inventaire inédit. 13. PIERARD F., Masson Fulgence, in: BN, t. XXXVIII, 569-576.

Belgique : Politique - 327

Masson Fulgence (II)

1. Masson Fulgence 2. Liberaal archief 3. Archief van en over Fulgence Masson 4. - 5. 10 cm. 6. Privé-archief 7. Papier 8. foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het archief van Fulgence Masson, minister van Defensie in de periode 1918-1920, treffen we een mooie serie foto’s over het bezoek van de Franse president Raymond Poincaré aan ons land aan. 12. Inventaris van het archief van en over Fulgence Masson, de Foundation Fulgence Masson en zijn zoon Paul Masson, Gent, 2005. 13. PIERARD F., Masson Fulgence, in: BN, t. XXXVIII, 569-576.

Moyersoen Romain

1. Moyersoen Romain 2. KADOC 3. Archief van Romain Moyersoen 4. 1887-1961 5. 2,8 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. gedeporteerden - activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Moyersoen, een katholiek volksvertegenwoordiger uit Aalst, was na de oorlog tweemaal minister. 11. In dit archief treffen we een dossier over de politieke en financiële toestand van de stad Aalst tijdens de oorlog aan. Moyersoen verzamelde documentatie over de anti-Duitse propaganda, de verplichte tewerkstelling in Duitsland en het activisme. Daarnaast bleef een dossier over het gezamenlijk bezoek met koning Albert I aan de verwoeste gewesten in 1925 bewaard. 12. PODEVIJN D., Inventaris van het archief van minister van staat Romain Moyersoen 1870-1967, Leuven, 1967. 13. MOYERSOEN L., Baron Romain Moyersoen en de politieke problemen van zijn tijd, Aalst, 1986. 328 - België: Politiek

Poncelet Jules

1. Poncelet Jules 2. Archives de l’État à Arlon 3. Archives de la Famille Poncelet 4. XVIIIe – XXe siècle 5. 4,4 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Né en 1869, Jules Poncelet fut député à la Chambre des Représentants dès 1912 et en devint président de 1930 à 1936. Ministre d’État en 1932, il mourut en 1952. 11. Les papiers d’office de cet homme politique contiennent des dossiers relatifs à l’amnistie pour les délits politiques commis pendant la guerre et divers papiers personnels. 12. HANNICK P., Inventaire des archives de la famille Poncelet, Bruxelles, 1978.

Schmit Emile

1. Schmit Emile 2. Stadsarchief Leuven 3. Papieren Emile Schmit 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Advocaat Schmit was de Leuvense schepen van Onderwijs gedurende de oorlog. Hij was nauw betrokken bij het lokaal Hulp- en Voedingscomité. 11. In dit persoonsarchief vinden we de verslagen van het Nationaal en het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant, de notulen van de vergaderingen van het arrondissementeel bevoorradingscomité (1914-1915) en de verslagen van het lokaal Hulp- en Voedingscomité (vooral de afdelingen voeding en schoolmaaltijden komen aan bod). Verder zijn er ook dossiers over de hulp aan geteisterden en oorlogsinvaliden, het herstel van de oorlogsschade, het onderwijs en het gevangeniswezen bewaard. Cfr. Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant. Belgique : Politique - 329

12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris. 13. CEUNEN M. en VELDEMAN P., Aan onze helden en martelaren… beelden van de brand van Leuven (augustus 14), Leuven, 2004.

Thielemans Louis

1. Thielemans Louis 2. Stadsarchief Leuven 3. Papieren Louis Thielemans 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Louis Thielemans werd in 1915 schepen van Financiën in Leuven en schopte het later tot socialistisch senator. 11. In dit persoonsarchief vinden we de notulen van de plaatselijke oogst- commissie (uit 1917), de rekeningen van soepuitdelingen en schoolmaaltijden en de verslagen van de coöperatie L’alimentation dans la région de Louvain (1917-18). 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris.

Thonet Jean

1. Thonet Jean 2. Centre des archives communistes en Belgique (CArCoB) 3. Fonds Jean Thonet 4. 1886-1967 5. 6 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Nous relevons dans ce fonds une liasse concernant l’activité du groupe d’étude socialiste « L’ère nouvelle » pour la période 1918 à 1920 (9). Nous y trouvons aussi pour la période de l’après-guerre deux dossiers concernant l’aide aux enfants viennois ou encore l’activité du Comité International de Secours à la Russie, principalement dans les villes de Huy, Liège et Bruxelles (43 et 44). Un dossier « Plaatselijke organisaties van diverse aard » contient 330 - België: Politiek de la correspondance avec diverses œuvres de secours, tel le CNSA ou encore le Comité des prisonniers de guerre entre 1917 et 1918 (51). 12. Inventaire manuscrit disponible auprès de l’archiviste.

Van Cauwelaert Frans

1. Van Cauwelaert Frans 2. AMVC - Letterenhuis 3. Archief van 4. 1880-1961 5. 50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Vlaamse kwestie - activisme - Frontbeweging - foto’s 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Van Cauwelaert was een vooraanstaand Vlaamsgezind volksver- tegenwoordiger. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vluchtte hij naar Scheveningen waar hij zich inzette voor de opvang van de Belgische vluchtelingen. Zo was hij b.v. secretaris van het Officieel Belgisch Comité voor Nederland. Samen met Julius Hoste stichtte hij het weekblad Vrij België. Hij uitte felle kritiek op de Belgische regering die onvoldoende oog had voor de eisen van de Vlaamse soldaten. 11. Naast de gebruikelijke familiale correspondentie vinden we hier de briefwisseling van Van Cauwelaert uit de oorlogsperiode terug. Hij stond in contact met de ministers Segers, Poullet, Carton de Wiart, Hymans, Berryer, Beyens, Van De Vyvere, Vandervelde, de Broqueville, maar ook met koning Albert I. De Vlaamse eisen komen uitgebreid aan bod in de briefwisseling met Van De Perre, Bernaerts, Sap, Belpaire, Claes, Elebaers, Franck, Scharpé, Vliebergh, Hoste, Heyman, Huysmans, Van Puyvelde en Van Der Essen. Over de Frontbeweging vinden we informatie in de correspondentie met Borginon, Van Raemdonck, Daels en Debeuckelaere. Van Cauwelaert onderhield ook contacten met activistische leiders zoals Jacob, De Clercq, Dosfel en Borms. Verder zijn er nog brieven van Passelecq, Davignon, Terwagne, Neuray, Fallon en Peltzer. Ook de rijke fotocollectie over Van Cauwelaert verdient vermelding (raadpleegbaar op de website van het AMVC). 12. Het archief wordt momenteel geïnventariseerd. 13. WILS L., Van Cauwelaert Frans, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 696-703. WILS L., Frans Van Cauwelaert en de barst in België: 1910-1919, Antwerpen, 2000.

Belgique : Politique - 331

Vandepeereboom Jules

1. Vandepeereboom Jules 2. Algemeen Rijksarchief 3. - 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading 9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister Afdeling III, nr. 60). 10. - 11. Het archief van ex-minister Vandepeereboom ging volledig verloren. Een dossier over het Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht, waarvan hij voorzitter was, kon wel verworven worden door het Rijksarchief. Cfr. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht. 12. - 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 733-735.

Van De Perre Alfons

1. Van De Perre Alfons 2. ADVN / AMVC 3. Archief van Alfons Van De Perre 4. 1910-1921 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Vlaamse kwestie - activisme - Frontbeweging - vernederlandsing Gentse universiteit 9. Raadpleegbaar 10. Dokter Van De Perre was een katholiek volksvertegenwoordiger die regel- matig de Vlaamse snaar betokkelde. Gedurende de oorlog klaagde hij in de media en bij de Belgische regering herhaaldelijk de mistoestanden aan waarmee de Vlaamse soldaten werden geconfronteerd. 11. In het AMVC vinden we de briefwisseling van Van De Perre met koning Albert I, met de ministers de Broqueville, Segers, Beyens, Vandervelde, Poullet, Helleputte, met kopstukken uit de Vlaamse Beweging zoals Van Cauwelaert, Belpaire, Claes, Callewaert, Sap, Bernaerts, Vliebergh, Hoste, Meert, Sevens, Muls, met ambtenaren en personaliteiten zoals Neuray, 332 - België: Politiek

Waxweiler, met de leiders van de Frontbeweging zoals Debeuckelaere, Borginon en Vandermeulen. In het ADVN vinden we in het archiefbestand Van De Perre slechts enkele documenten over de Vlaamse Hogeschool, de Vlaamse kwestie en (de repressie van) het activisme. 12. ADVN: plaatsingslijst. AMVC: online catalogus. 13. CORDEMANS M., Dr. A. Van De Perre’s oorlogsjaren, Wetteren, 1963. LUYCKX T., Dr. Alfons Van De Perre en zijn tijd, Antwerpen, 1972.

van de Werve Gaston

1. van de Werve Gaston 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archief van de familie van de Werve en van Schilde 4. 1413-1923 5. 16 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - internationale hulpverlening - oorlogsslachtoffers - wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Baron Gaston van de Werve (1867-1923) was vanaf 1893 provincie- raadslid voor het kanton Zandhoven en was gouverneur van de provincie Antwerpen van 1912 tot 1923. Na de val van Antwerpen bleef hij met goedkeuring van koning Albert I op post. Hij werd echter door de Zivilverwaltung uit zijn functie ontzet. Tijdens de oorlog hield hij zich -voor en achter de schermen- bezig met een aantal liefdadigheidswerken: L’Aide et la protection aux familles d’officiers et des sous-officiers (bijgenaamd het Merode-comité), l’Œuvre du lait pour les petits en het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen. 11. Dit interessante archiefbestand bevat de briefwisseling van baron van de Werve en zijn nota’s over de politiek, de handel en de oorlogsschulden. Een deel van de archieven van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité verzeilde in dit archiefbestand: verslagen, een verslag over de hulpverlening voor de inwerkingtreding van de CRB, boekhoudkundige stukken over de hulp aan officieren, onderofficieren en hun families, hulp aan militairen, oorlogswezen, krijgsgevangenen, verminkten, kinderen, werklozen en burgers. Ook dossiers over de beschadiging en het herstel van de kerken van Berlaar, Blaasveld, Boechout, Borsbeek, Breendonk, Broechem, Edegem, Emblem, Duffel, Heidonk, Koningshooikt, Leest, Lier, Liezele, Lippelo, Mariekerke, Massenhoven, Mechelen, Nijlen, Oelegem, OLV-Waver, Rumst, Schilde, Belgique : Politique - 333

Sint-Amands, Sint-Job-in-‘t-Goor, Sint-Katelijne-Waver, Tisselt, Viersel, Waarloos en Walem bleven bewaard. Cfr. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen. 12. BOUSSE A. en JAMEES A., Inventaris van het archief van de familie van de Werve en van Schilde, Brussel, 1975. 13. SCHMITZ Y. en BOUSSE A., Les van de Werve. 800 d’ans d’histoire, Brussel, 1988.

Woeste Charles

1. Woeste Charles (graaf) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief en schaduwarchief van 4. 1850-1922 5. - 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 666, 715, 1325 en 2076-2077) 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Charles Woeste (1837-1922) was Minister van Staat en jarenlang volks- vertegenwoordiger voor het arrondissement Aalst. 11. Het (summiere) archiefbestand bevat enkele brieven die de conservatieve, katholieke politicus Woeste tijdens de oorlog ontving vanwege de Broqueville en kardinaal Mercier. 12. THERRY M., Archief en schaduwarchief Charles Woeste. Lijst van de archiefbestanddelen en brievenlijst, Brussel, 1994. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl. 2, Brussel, 1998, 829-832. WOESTE C., Mémoires pour servir à l’histoire contemporaine de la Belgique, 3 dln., Brussel, 1927-1937. 334 - België: Ambtenaren

2.2 FONCTIONNAIRES / AMBTENAREN

Antony Julien

1. Antony Julien 2. Stadsarchief Ieper 3. Fonds Antony 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. De lokale bibliothecaris Antony werd aangesteld tot staatscommissaris voor de oorlogsschade in Ieper. 11. Antony bewaarde de dossiers ter vergoeding van de oorlogsschade in Ieper (3.265 dossiers in totaal). Cfr. Rechtbank voor Oorlogsschade. 12. Er bestaat een zeer gedetailleerde klapper op naam gemaakt door W. Parmentier. De volgende gegevens van elk vonnis worden vermeld: de datum, het rolnummer, de naam van de aanvragers, de reden en de beschrijving. 13. BAERT K., Ieper de herrezen stad, Koksijde, 1999.

De Borchgrave Roger

1. De Borchgrave Roger (baron) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers De Borchgrave 4. 1899-1938 5. 7,5 m. of 4 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr.2836-2838 en nr. 2854). 8. Belgische regering - diplomatie - vredesonderhandelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Borchgrave was ambassadeur in Teheran gedurende de oorlog. In 1917 was hij tewerkgesteld op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Sainte- Adresse. Op het einde van 1918 werd hij kabinetschef van minister Hymans. 11. Hier vinden we de nodige diplomatieke stukken, correspondentie en dossiers over de herziening van het Verdrag van 1839, de vredes- Belgique : Fonctionnaires - 335 onderhandelingen in Parijs, de buitenlandse politiek, de heroprichting van het monument Ferrer en over de Belgische uitbreidingsaspiraties in Luxemburg. Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. COSEMANS A., THIELEMANS M.-R. en DE STOBBELEIR D., Inventaire des papiers De Borchgrave, Brussel, 1995. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 146-147.

De Groote Paul

1. De Groote Paul 2. Algemeen Rijksarchief Brussel 3. Papiers De Groote 4. 1841-1943 5. 1,5 m. of 10 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 4058-4067) 8. diplomatie - krijgsgevangenen - geïnterneerden 9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijks- archivaris is vereist. 10. De Groote was ambassadeur in Bern tijdens de oorlog. Na een geschil met kabinetsleider de Broqueville werd hij in 1917 van zijn post verwijderd en vervangen door Fernand Peltzer. Na de oorlog nam De Groote deel aan de vredesonderhandelingen in Parijs als lid van de delegatie van de Oekraïnse Republiek. 11. Het archiefbestand bevat, naast de benoemingsbrieven, vooral familiale en ambtelijke briefwisseling (met o.a. Beyens, Renkin, de Broqueville, Carton de Wiart, Davignon, Van Der Elst, Goblet d’Alviella, Guillaume, Van Den Heuvel, Hymans, Levie, Peltzer, van den Steen de Jehay, Verbessem, Van Zuylen en Waxweiler (verantwoordelijke voor de Belgische propaganda in Zwitserland)). Verder is er een dossier over de problematiek van de Belgische geïnterneerden en hun opvang. De volgende liefdadigheidswerken komen aan bod: Œuvre Philantropique belge, Comité Bernois de Secours aux Prisonniers de Guerre, Section belge (Croix-Rouge), Bureau de Secours aux Prisonniers de Guerre à Berne (Section franco-belge), Comité régional belgo-suisse de l’Oberland, Kinderhospitalisation, Comité officiel belge de secours aux réfugiés, Œuvre internationale pour blessés et prisonniers de guerre à Maastricht en Les Vacances du Soldat belge. Verder is er nog een dossier over de inlichtingendiensten en één over de Vredesconferentie in Parijs. Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken, Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern, hulporganisaties voor krijgsgevangenen. 336 - België: Ambtenaren

12. NI CHEALLAIGH M., Inventaire des papiers De Groote, Brussel, 1981. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 179-181.

de Lichtervelde Louis

1. de Lichtervelde Louis 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Louis de Lichtervelde 4. 1910-1959 5. 4,75 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Belgische regering - Vlaamse kwestie - activisme - Congo - vredes- onderhandelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Lichtervelde was kabinetsmedewerker van de Broqueville tijdens de oorlog, maar uit de oorlogsperiode bleven geen archieven bewaard. 11. Het archiefbestand wordt voor het grootste deel gevormd door de documentatie die de auteur De Lichtervelde in de loop der jaren verzamelde. In de meeste gevallen gaat het om kratenknipsels die per onderwerp werden geordend. Komen aan bod: de vredesonderhandelingen, de Vlaamse kwestie, het activisme, de wederopbouw, Belgisch Congo, bezet België, Loppem, de affaire Coppée - von der Lancken, de Belgische naoorlogse eisen en het ontslag van de Broqueville. De Lichtervelde koesterde plannen om een biografie over de Broqueville te publiceren. Een kort manuscript ‘Souvenirs d’un témoin: le comte de Broqueville (1912-1918)’ bleef bewaard. Cfr. De Broqueville. 12. Er is een plaatsingslijst beschikbaar. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 203-205. DE LICHTERVELDE L., Avant l’orage (1911-14), Brussel, 1938.

Frère Maurice

1. Frère Maurice 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers de Maurice Frère 4. 1915-1964 5. 2,1 m. 6. Privé-archief Belgique : Fonctionnaires - 337

7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 4926-4945). 8. Belgische regering - economie - herstelbetalingen - vredes- onderhandelingen 9. Enkel de versie op microfilm is raadpleegbaar. 10. Gedurende de Eerste Wereldoorlog was handelsingenieur Maurice Frère attaché bij het Bureau voor Economische Studies (Bureau d’études Economiques) dat in Londen opgericht werd door Emile Waxweiler. Na de dood van deze laatste ging Frère in Le Havre voor minister van Financiën Van De Vyvere werken. In oktober 1917, bij de oprichting van het Ministerie van Economische Zaken, werd de naam van het Bureau voor Economische Studies gewijzigd tot Bestuur voor Commerciële Zaken (Office des Questions Commerciales) en werd Frère benoemd tot directeur. Na de oorlog was Frère lid van de Belgische delegatie op de Vredesconferentie in Parijs. In 1920 werd hij hoofd van de dienst informatie van de Commissie voor Herstelbetalingen in Parijs. Vanaf 1924 was hij economisch raadgever van de interne commissie der transfers in Berlijn (tot 1930). Hij speelde dus een belangrijke rol in de internationale discussies over de Duitse herstelbetalingen. 11. De belangrijkste series zijn: de briefwisseling, de dossiers over (inter)nationale problemen van de Belgische regering in Le Havre, de teksten van de opeenvolgende vredesverdragen, allerhande memories en documentatie van de Commissie voor Herstelbetalingen (over de naoorlogse, economische situatie, de problemen van de Duitse economie, de begroting, belastingsdruk en over de economische gevolgen van de Ruhrbezetting). Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen. 12. WELLENS R., Inventaire des papiers de Maurice Frère, gouverneur de la Banque Nationale de Belgique, Brussel, 1976. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale, Brussel, 1997. D’HOORE, M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl. 1, Brussel, 1998, 359-362. “Frère Maurice”, in: KURGAN-VANHENTENRIJK, G., (red.) Dictionnaire des patrons en Belgique, Brussel, 1996, 295-296.

Fuchs Félix

1. Fuchs Félix 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Félix Fuchs 4. 1887-1921 5. 41 boîtes 6. Archives privées 338 - België: Ambtenaren

7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Félix Fuchs (1858-1928) fut gouverneur général du Congo belge. 11. Ce fonds contient des documents concernant la neutralité et la guerre, dont notamment les rapports et croquis de répartition des forces belges et allemandes, ainsi que des lettres et coupures de presse concernant les relations internationales durant la guerre, notamment les relations commerciales avec l’Allemagne et la contrebande de guerre. On y trouve aussi une correspondance au sujet de la politique internationale, notamment avec Herlin, gouverneur général de l’Afrique Equatoriale française et une correspondance entre Fuchs, Malfeyt et le gouverneur de l’Ouganda à propos de la défense des frontières du Congo belge avec l’Afrique Orientale Allemande. Outre les archives concernant les opérations de guerre proprement dites, sont aussi conservés divers documents concernant les mines, les impôts et diverses compagnies. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques, vol. 8, Tervuren, 1997.

Ghysdael Gustaaf

1. Ghysdael Gustaaf 2. Stadsarchief Hasselt 3. Archief van Gustaaf Ghysdael 4. 1910-1918 5. 0,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Ghysdael was de Hasseltse politiecommissaris tijdens de bezetting. 11. Hier treffen we aanplakbrieven en Duitse omzendbrieven aan. 12. Ontsloten via steekkaarten. 13. Hasselt bezet: de Eerste Wereldoorlog (1914-18), Hasselt, 1998.

Belgique : Fonctionnaires - 339

Henry Albert

1. Henry Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers A. Henry 4. 1899-1956 5. 1,25 m. of 9 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2748-2756). 8. bevoorrading - internationale hulpverlening - vredesonderhandelingen - activisme - diplomatie - gruweldaden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Albert Henry was secretaris-generaal van het NHVC én als dusdanig een vertrouwenspersoon van voorzitter Francqui. Na de oorlog stond hij Francqui bij tijdens de onderhandelingen over de inwisseling van de Duitse Marken. Tenslotte vermelden we nog dat Henry, op vraag van Hoover en Francqui als tussenpersoon in België optrad voor het Hoover Institution. Op deze manier bleven tal van interessante archiefstukken bewaard in Standford. 11. Hoewel zeer beknopt, bieden de papieren-Henry toch heel wat interessante informatie over de werking van het NHVC (en in mindere mate van het Spaans-Nederlands Comité). Komen aan bod: de relaties met de bezetter en met de Belgische regering, allerhande rapporten en nota’s over de (voedings)toestand in het bezette landsgedeelte, het relaas van A.J. Van Maasdijk, directeur van het Spaans-Nederlands Comité over zijn ontmoeting met Ludendorff, persknipsels i.v.m. de Duitse pogingen tot vredes- onderhandelingen (1917) en een dossier over de ontruiming van België door de Duitse troepen en over rol van Francqui bij de vorming van de naoorlogse regering(en). Verder bevat het archiefbestand dossiers met briefwisseling met de Commissie voor de Oorlogsarchieven (over het archief van de NHVC), documentatie over Herbert Hoover en een dossier over het activisme. De naoorlogse dossiers betreffen de onderhandelingen met Duitsland betreffende de inwisseling van de Duitse marken en de Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht. Vermeldenswaard zijn ook het verslag van de Ministerraad over het Verdrag met Nederland (24 maart 1920), de documentatie over Francqui en een klein dossier over de geleden oorlogsschade (1927-1928). Ten slotte is er nog het onuitgegeven manuscript van de Souvenirs administratifs, littéraires et politiques geschreven door Albert Henry in 1944-45. Cfr. NHVC en CRB. 12. MADDENS, K., Papiers A. Henry, Brussel, 1988. 340 - België: Ambtenaren

13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 418-420. HENRY A., L’agriculture belge et la guerre, Brussel, 1918. HENRY A., Un retour à la barbarie. La déportation des ouvriers belges en Allemagne, Brussel, 1919.

Ingenbleek Jules

1. Ingenbleek Jules 2. Algemeen Rijksarchief 3. - 4. 1905-1951 5. - 6. Privé-archief 7. Microfilms (Microfilmverzameling, nr.1533 en 1536). 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 11. Jules Ingenbleek was de secretaris van koning Albert I. 10. Een aantal brieven, gericht aan Ingenbleek door koning Albert I, koningin Elisabeth, de Broqueville en E. Verhaeren werden door het Rijksarchief gemicrofilmd. Cfr. Secretariaat van koning Albert I. 12. - 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 428-430.

Lambotte Paul (I)

1. Lambotte Paul 2. Bibliothèque Royale – Section des Manuscrits 3. Papiers Paul Lambotte 4. ca. 1890-1935 5. – 6. Archives privées 7. Papier 8. propagande - culture - réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Directeur de l’Administration des Beaux-Arts durant la guerre, réfugié en Angleterre, Paul Lambotte joua un rôle non négligeable dans la diffusion des œuvres belges à travers le monde. Belgique : Fonctionnaires - 341

11. Ce fonds (Ms. II. 7133) renferme une partie de la correspondance échangée par Paul Lambotte durant la guerre. Ces documents éclairent l’action menée par l’Administration des Beaux-Arts en exil. Le reste des papiers Paul Lambotte reposent aux Archives de l’Art contemporain en Belgique (Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique) ainsi qu’aux Archives générales du Royaume. Sur ces questions, on se reportera utilement aux archives de l’Administration des Beaux-Arts conservées aux AGR. 12. Inventaire consultable sur le site de la Bibliothèque Royale.

Lambotte Paul (II)

1. Lambotte Paul 2. Algemeen Rijksarchief 3. Lambotte Paul 4. 1914-1918 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. cultuur - internationale hulpverlening - foto’s 9. Niet raadpleegbaar 10. Lambotte, directeur-generaal van het Bestuur der Schone Kunsten, verbleef tijdens de oorlog in Londen waar hij tal van bekende kunstenaars inschakelde in de Belgische propagandavoering. 11. Dit kleine bestand bevat vooral fraaie programma’s van concerten, tentoonstellingen en lezingen in Londen ten voordele van de Belgische oorlogsslachtoffers. Verder ook wat briefwisseling en krantenknipsels over culturele manifestaties en tenslotte zijn er nog foto’s van de verwoestingen in de Westhoek genomen door de Mission Dhuicque. 12. Inventaris in voorbereiding. 13. LAMBOTTE P., Nos artistes disparus depuis 1914, in: Revue générale, nr.11, 1920, 568-577.

Maes Jean-François

1. Maes Jean-François 2. Rijksarchief Brugge 3. Archief van Jean-François Maes en archieven van aanverwanten 4. 1826-1965 5. 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 342 - België: Ambtenaren

8. vluchtelingen - bevoorrading - landbouw - oorlogsschade - wederopbouw - Belgische regering - Vlaamse kwestie - begraafplaatsen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris. 10. Volksvertegenwoordiger Jean-François Maes werd in 1916 door de regering aangesteld tot Commissaris-generaal voor de burgerlijke bevoorrading in het onbezette deel van België. Tevens was hij lid van de raden die oordeelden over de dienstplicht van de miliciens (Tribunaal en Hof van Uitstel). Na de oorlog werd hij verkozen tot burgemeester van Merkem en vanaf 1925 was Maes arrondissementscommissaris van Veurne. 11. Dit archiefbestand omvat de notulen, de verslagen, een agenda, de briefwisseling met de gemeentebesturen, de circulaires, de boekhouding, vluchtelingenlijsten, hulpaanvragen van vluchtelingen, dossiers i.v.m. de evacuatie van burgers en de bouw van demonteerbare huizen van het Officieel Comité voor Hulp aan de Vluchtelingen in onbezet België. De volgende documenten betreffen het Commissariaat-generaal voor de bevoorrading in niet-bezet België: notulen en verslagen, brievenboeken, telegrammen, briefwisseling met de ministers van Binnenlandse Zaken, Oorlog, Bevoorrading en Landbouw. Verder zijn er dossiers i.v.m. de benoeming van Maes, de organisatie (en de latere liquidatie) van het Commissariaat-generaal, de samenwerking met het NHVC, de CRB, het Amerikaanse Rode Kruis en talrijke dossiers betreffende de organisatie van de bevoorrading (graan, aardappelen, chicorei, bier, suiker, meststoffen) in het kader van de geleide landbouw. Daarnaast bleven ook de notulen en verslagen, de briefwisseling met de ministers in Le Havre en de directie in Parijs, de dossiers over de oprichting en de werving van fondsen en leden, de dossiers inzake de aankoop van grond- en meststoffen afkomstig van het Nationaal Verbond voor de Heropbeuring van de Landbouw in België bewaard. De briefwisseling, de notulen en verslagen en een aantal boekhoudkundige stukken van het Middencomité voor de landbouwbelangen bevinden zich eveneens in dit archiefbestand. Het archiefbestand bestaat voor een groot deel uit stukken betreffende het Tribunaal van uitstel. Zo zijn er talrijke dossiers i.v.m. dienstbetoon (menig burger uit het onbezette gebied trachtte zich via hulp van Maes aan de verplichte legerdienst te onttrekken, hoopte op uitstel of overplaatsing naar een veilig postje in de achterlinies of wenste zijn voorspraak te genieten bij het begeven van openbare betrekkingen of bij de vergoeding van oorlogsschade). Vanuit zijn functie als burgemeester van het West-Vlaamse dorpje Merkem bewaarde Maes brieven i.v.m. de terugkeer van de vluchtelingen en stukken betreffende de naoorlogse verkiezingen en briefwisseling inzake de bouw van Belgique : Fonctionnaires - 343 barakken. Er is ook een dossier over de samenwerkende vennootschap Herwording van Merkem. Ook stukken betreffende de tussenkomsten van Maes bij de Claims Commission over schade veroorzaakt door het Britse leger en stukken betreffende het herstel van schade veroorzaakt door bom- bardementen kan men hier terugvinden. Bovendien is er ook de rijke briefwisseling van Maes met allerhande regerings- en parlementsleden in Le Havre en met kopstukken uit de Vlaamse Beweging. Omzendbrieven van de Belgische burgerlijke en militaire overheden en stukken i.v.m. parlementaire vergaderingen met het oog op de voorbereiding van de bevrijding en de wederopbouw vervolledigen het archief. Persoonlijke documenten van Maes betreffen de toekenning van onder- scheidingen, dossiers inzake de vergoeding van de oorlogsschade aan de familiebezittingen en briefwisseling omtrent de militaire begraafplaats op het domein van de familie Maes in Merkem. Verder bleven nog een aantal publicaties van het NHVC, het Bureau Documentaire belge, een verzameling krantenknipsels over de oorlogsgebeurtenissen en het Handboek van de Belgische vluchteling in Frankrijk bewaard. 12. Annelies Somers bereidt momenteel een nieuwe inventaris voor. 13. VANBESELAERE K., Vluchtelingen in onbezet België tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitgegeven licentiaatverhandeling geschiedenis, RUG, 2004.

Manneback Joseph

1. Manneback Joseph 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Joseph Manneback 4. 1897-1966 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 6675-6677) 8. landbouw - bevoorrading 9. Vrij raadpleegbaar 10. Manneback was secretaris-generaal van het Ministerie van Landbouw en Openbare Werken gedurende de oorlog. 11. Het beknopte archiefbestand bevat enkele interessante dossiers inzake de hulp aan de bevolking, het NHVC (afdeling landbouw), de Gerstcentrale, de werking van de administratie landbouw tijdens de bezetting, de oorlogs- voorbereidingen en vooral dossiers over de uitwerking van de modus vivendi met de bezetter. Verder is er nog een dossier over de arrestatie en deportatie 344 - België: Ambtenaren van Manneback naar het kamp van Celle (bij Hannover) in 1918. Informatie over de aanstelling van Manneback tot lid van de Commissie voor Nationale Erkentelijkheid in 1919, zijn medaille van politiek gevangene, zijn agenda uit de jaren 1915-1917, enkele nota’s genomen tijdens de vergaderingen van het Comité d’approvisionnement de la ville de Bruxelles (1914-1917) en de briefwisseling met minister van Landbouw Ruzette (1918-1925) vervol- ledigen het archief. 12. PAGNOUL A.-M., Inventaire des papiers Joseph Manneback, Brussel, 1977. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 517-519.

Nothomb Pierre

1. Nothomb Pierre 2. Archives de l’UCL 3. Papiers Pierre Nothomb 4. ca. XVIIe - 1964 5. 106,25 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Consultation soumise à l’autorisation de la fondation Nothomb. 10. Durant la Première Guerre mondiale, Nothomb est attaché au gouvernement belge en exil et rédige une série d’ouvrages de propagande. 11. Dans ce fonds sont conservés des copies et corrections de ses ouvrages ainsi que le manuscrit original des mémoires de Pierre Nothomb, allant de 1887 à 1918 et abordant souvenirs familiaux et politiques durant la guerre ainsi que le manuscrit et la copie dactylographiée de son ouvrage Dix ans de politique nationale, portant sur la période 1914-1924. En outre, il y a des nombreux documents sur la politique expansionniste. 12. Fichier disponible auprès de l’archiviste.

Nyns Marcel

1. Nyns Marcel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de Marcel Nyns 4. 1918-1959 5. 3,60 m. 6. Privé-archief Belgique : Fonctionnaires - 345

7. Papier 8. - 9. Voorafgaande toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist. 10. - 11. Bij een tweede overdracht in 2004 werden een aantal krantenknipsels en brochures i.v.m. de Eerste Wereldoorlog overgedragen. De jonge Marcel Nyns was toen advocaat en werkte voor de Belgische regering in Frankrijk. 12. Er is geen overdrachtslijst beschikbaar. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 562-565.

Orts Pierre

1. Orts Pierre 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Orts 4. 1876-1958 5. 3,25 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. diplomatie - vredesonderhandelingen - Congo - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar met uitzondering van één nummer. 10. In het begin van de oorlog coördineerde de diplomaat Orts de anti-Duitse campagne in Oost-Afrika. In augustus 1917 verving hij baron Léon Van Der Elst als secretaris-generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Als vertrouweling van minister Hymans nam hij deel aan de vredesonder- handelingen in Parijs en sloot hij het Orts-Milner-akkoord over de afbakening van de Britse en Belgische invloedssfeer in Midden-Afrika. Zo was hij ook de Belgische vertegenwoordiger in de Commissie voor de herziening van het verdrag van 1839. 11. In dit archief berusten foto’s, paspoorten, missieorders, onderscheidingen, krantenknipsels, een onuitgegeven manuscript ‘Souvenirs de ma carrière’ (uit 1948), briefwisseling met koning Albert I en diverse medewerkers van het Koningshuis en met o.a. Hymans, Leman en Renkin. Diplomatieke dossiers over de vredesonderhandelingen, de herziening van het verdrag van 1839, de Belgische eisen in Afrika en de conventie Orts-Milner waarbij België het protectoraat kreeg over Ruanda-Urundi zijn eveneens beschikbaar. Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. THIELEMANS M.-R., Inventaire des papiers Orts, Brussel, 1973. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 572-577. 346 - België: Ambtenaren

Orts Pierre, in: KURGAN-VANHENTENRIJK, G. (red.), Dictionnaire des patrons en Belgique, Brussel, 1996, 492-494.

Planche Raoul

1. Planche Raoul 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Raoul Planche 4. 1907-1947 5. 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Raoul Planche fut agent territorial de première classe puis adjoint à l’administrateur territorial des Wazimba/Zimba au poste de Pilipili de 1913 à 1916 et enfin agent à la Forminière aux environs de 1917. 11. Ce fonds contient des rapports sur ses missions de reconnaissance (1914- 1917), sa correspondance avec ses supérieurs hiérarchiques (1913-1915) ainsi qu’un rapport sur les relations tendues qu’il entretenait avec le commissaire de district à Losange. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Theunis Georges

1. Theunis Georges 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives Georges Theunis 4. 1915-1968 5. 40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Economie - bevoorrading - vredesonderhandelingen - herstelbetalingen - wederopbouw - Belgische regering 9. Vrij raadpleegbaar 10. De zakenman Theunis zorgde tijdens de oorlog vanuit Parijs en Londen voor de bevoorrading van de Belgische troepen. Hij was voorzitter van de Belgische Commissie voor de Bevoorrading. Na de oorlog was Theunis lid Belgique : Fonctionnaires - 347 van de Belgische delegatie tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles en daarna hoofd van de Belgische delegatie bij de Commissie voor Herstelbetalingen. In 1920 was hij minister van Financiën. In 1921-1925 én in 1932-1935 was Theunis Eerste Minister. 11. Het archief is samengesteld uit rijke dossiers en registers met brief- wisseling uit de oorlogsperiode, rapporten, boekhouding en aankoopdossiers van de Belgische Commissie voor de Bevoorrading en rapporten van de Belgische economische raden in Den Haag, Parijs en Londen. Daarnaast is er ook de nodige briefwisseling met allerhande bedrijven, munitiefabrieken en semi-officiële organisaties. Te vermelden zijn tevens de dossiers over de vredesonderhandelingen en de rijke dossiers inzake het probleem van de herstelbetalingen en de hiermee verwante internationale conferenties. Tenslotte vermelden we nog de aanwezigheid van de notulen van de Minister- raden uit de periode 1918-1925, een dossier over de Coppée-affaire en één over de Dienst der Verwoeste Gewesten. Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen en Commissaris van de Belgische regering in Londen. 12. BERNARDO Y GARCIA L., Inventaire des archives de Georges Theunis, Brussel, 2010. 13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale, Brussel, 1997. THIELEMANS M.-R., België en de Duitse herstelbetalingen. De rol van Georges Theunis, in: Driemaandelijks tijdschrift van het Gemeentekrediet, 1988, 163, 29-43.

Van Den Heuvel Jules

1. Van Den Heuvel Jules 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers J. Van Den Heuvel 4. 1855-1928 5. 5,6 m. of 43 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 4001-4043). Kopies van de microfilms bevinden zich eveneens bij de archiefdienst van de FOD Buitenlandse Zaken. 8. diplomatie - herstelbetalingen - Congo - vredesonderhandelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. De diplomaat Van Den Heuvel volgde de regering in 1914 naar Le Havre als raadgever en werd spoedig benoemd tot ambassadeur bij de Heilige Stoel. 348 - België: Ambtenaren

Na de wapenstilstand nam hij deel aan de vredesonderhandelingen in Parijs en werd hij voorzitter van één van de drie afdelingen van de Commissie voor Herstelbetalingen. 11. Het archiefbestand bevat in de eerste plaats de uitgebreide briefwisseling met o.a. koning Albert I en medewerkers van het Koningshuis, de Bassompierre, de Broqueville, Carton de Wiart, Cooreman, Davignon, Mercier, Nerinckx, Neuray, Nothomb, Passelecq, Peltzer, Poullet, Prins, Renkin, Rutten, Schollaert, Van De Vyvere, Woeste enz. Ook bevat het bestand een dossier over het uitbreken van de oorlog en de vlucht naar Le Havre, een dossier over de Duitse bezetting (briefwisseling met mgr. Mercier en Heylen, een dossier over de sluikpers, de financiën, de Nationale Bank, de belastingen en het Œuvre International de Louvain), interessante dossiers over het wedervaren van Congo tijdens de Eerste Wereldoorlog, een dossier over de taalkwestie, uitgebreide dossiers over de Belgische neutraliteit en de buitenlandse betrekkingen, dossiers over de relaties tussen België en het Vaticaan, uitgebreide dossiers over de vredesonderhandelingen (Wapen- stilstand en Verdrag van Versailles), notulen van de vergaderingen en dossiers van de Commissie voor Herstelbetalingen. Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen, Mercier en Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. COSEMANS A. en PAGNOUL A. M., Papiers J. Van Den Heuvel, Brussel, 1988. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl. 2, Brussel, 1998, 726-732. PEEMANS F., L’ambassade de Belgique au Vatican pendant la Première Guerre Mondiale: J. Van Den Heuvel à Rome, onuitgegeven licentiaats- verhandeling, UCL, 1974. VAN DEN HEUVEL J., De la violation de la neutralité belge, Parijs, 1914. VAN DEN HEUVEL J., De la déportation des belges en Allemagne, Parijs, 1917. VANLANGENHOVE F., , BN, 1969 (35), 417-423.

Van Der Elst Léon

1. Van Der Elst Léon (baron) 2. Algemeen Rijksarchief in Brussel 3. Papiers du baron Léon Van Der Elst 4. 1869-1933 5. 1,7 m. 6. Privé-archief 7. Papier Belgique : Fonctionnaires - 349

8. diplomatie - Belgische regering - Belgische administratie - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. Léon Van Der Elst was secretaris-generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken van 1905 tot 1917 en een vertrouwenspersoon van koning Albert I. In 1914 week hij samen met de regering uit naar Le Havre waar hij samen met minister Beyens grote invloed uitoefende op het Belgisch buitenlandse beleid. In 1917 werd hij door de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken de Broqueville weggepromoveerd tot ambassadeur in Madrid. 11. Het archiefbestand bevat in de eerste plaats de briefwisseling van Van Der Elst met o.a. koning Albert I en diverse medewerkers van het koningshuis, Beyens, kardinaal Mercier, Van Den Heuvel, van den Steen de Jehay, de Broqueville, de Bassompierre, de Villalobar, Helleputte,… Het archief omvat ook rijke dossiers inzake het Belgisch buitenlands beleid in 1914-18 (met o.a. het antwoord op het Duits ultimatum van 2 augustus 1914, de bijhorende brief van de koning aan de keizer en documentatie om het proces-verbaal van de Kroonraad van 2 augustus 1914 op te stellen). Belangwekkend is ook het dossier over de door de Duitsers gestolen documenten van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Via de publicatie van de zgn. Barnardston-documenten wilden de Duitsers in 1915 aantonen dat België reeds lang voordien zijn neutraliteit had opgegeven. Deze affaire zorgde voor de nodige ophef in Le Havre en in de kranten. Van Der Elst kreeg de zwarte piet toegespeeld. Verder is er ook een dossier met correspondentie met de Spaanse autoriteiten en de (rijke) privé-briefwisseling met zijn vrouw (Marie Anne Van Der Elst) en andere familieleden tijdens de oorlog. Tenslotte zijn er ook een 80-tal foto’s bewaard (front, koning Albert I, Belgische troepen en Belgische perso- naliteiten). Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. VANDEWOUDE E., Papiers du baron van der Elst, Brussel, 1978. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique, dl.2, Brussel, 1998, 745-749.

Van Eetvelde Edmond

1. Van Eetvelde Edmond 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Edmond van Eetvelde 4. 1869-1954 5. 6 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 350 - België: Ambtenaren

8. reconstruction - diplomatie - propagande - prisonniers de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Edmond Van Eetvelde (1852-1925) occupa des fonctions de président et/ou d’administrateur dans plusieurs compagnies financières. 11. Ce fonds contient sa correspondance privée, dont celle avec de Broqueville au sujet de la reconstitution financière et économique de la Belgique et des missions de Van Eetvelde aux Pays-Bas auprès d’Hymans (entente cordiale avec la Hollande par rapport au ravitaillement) et aux États- Unis pendant la guerre (1917), sur les pensées politiques de de Broqueville à la tête du Ministère de la Reconstitution. Il contient aussi sa correspondance avec Hymans au sujet de sa nomination au Ministère des Affaires étrangères, suite à la démission de de Broqueville. Enfin, on y trouve sa correspondance avec de Bellefroid J., beau-père de son fils Emile et prisonnier de guerre à Holzminden puis Leipzig. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Vannérus Jules

1. Vannérus Jules 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Jules Vannérus 4. 1877-1959 5. 0,15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Vannérus was de eerste conservator van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. 11. Dit archiefbestand bevat een agenda met dagelijkse aantekeningen over de oorlogsgebeurtenissen. 12. JANSSENS L., Inventaris van het archief van (Lucien) Jules Vannérus (1877-1959), Brussel, 2005. 13. YANTE J-M., Vannérus Jules in: NBW, dl.2, Brussel, 1990, 365-367.

Belgique : Fonctionnaires - 351

Velge Henri

1. Velge Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Henri Velge 4. 1888-1963 5. 3 m. of 33 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 2082-2115). 8. grondwetsherziening - Belgische regering - herstelbetalingen - bevoorrading - oorlogswezen - oorlogsslachtoffers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De jurist Henri Velge was sinds 1911 secretaris van minister van Justitie Carton de Wiart. Tijdens de oorlog bleef hij in het bezette België en was hij secretaris-generaal van de kinderafdeling van het NHVC en verantwoordelijk voor de voorschot- en leningkas, een soort hulpkas van magistraten en intellectuelen. Na de oorlog werd hij kabinetschef van minister Jaspar van Economische Zaken (1918-1920) waar hij meewerkte aan de totstandkoming van de wet van 5 september 1919 tot instelling van het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn, waarvan hij trouwens tot 1945 zou functioneren als secretaris- generaal. Van 1920 tot 1922 was hij kabinetschef van eerste minister Carton de Wiart en van 1922 tot 1925 van diens opvolger Theunis. Van 1921 tot 1925 was hij secretaris van de Ministerraad. Daarna maakte hij carrière als professor en in het zakenleven (bij de groep Empain). 11. Het archiefbestand bevat dossiers over de naoorlogse grondwets- herziening, briefwisseling, een volledige serie notulen van de Ministerraden tussen 1918 en 1925, briefwisseling met de Belgische delegatie van de Commissie voor Herstelbetalingen, dossiers i.v.m. het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (1919-1948), het Nationaal Werk voor Oorlogswezen (1919- 1948) en briefwisseling inzake het NHVC (1918). Cfr. Carton de Wiart, Jaspar, NHVC, Commissie voor Herstelbetalingen. 12. AKERMI E.F., Inventaire des papiers de Henri Velge, Brussel, 1967. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl. 2, Brussel, 1998, 793-797. “Velge Henri” in: KURGAN-VANHENTENRIJK G.(red.), Dictionnaire des patrons en Belgique, Brussel, 1996, 635-636.

352 - België: Ambtenaren

Wodon Louis

1. Wodon Louis 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van Louis Wodon 4. 1885-1903 5. 2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. grondwetsherziening - monumenten 9. Vrij raadpleegbaar 10. Louis Wodon was kabinetschef van koning Albert I vanaf 1926. 11. Dit archiefbestand bevat o.a. de notulen van de Ministerraad uit de periode 1918-1920. Verder treffen we een dossier over de naoorlogse grondwets- herziening en een dossier over de mogelijke oprichting van oorlogs- monumenten in Brugge en Diksmuide (in 1927) aan. Cfr. Ministerraad. 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar. 13. HAESAERT J., Wodon Louis, in: BN, XXX, Brussel, 1959, 828-832. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 353

2.3 MILITAIRES ET MEMBRES DE LA GARDE CIVIQUE OU DE LA FORCE PUBLIQUE / MILITAIREN EN LEDEN VAN DE BURGERWACHT OF VAN DE WEERMACHT

Fonds « 1914-1918 - I. - Personalia »

1. Fonds « 1914-1918. - I. –Personalia » 2. Musée de l’Armée 3. Fonds « 1914-1918. - I. –Personalia » 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front – prisonnier – journal de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un très grand nombre de personnalités civiles et militaires connues, mais aussi de simples soldats et citoyens (76 personnes). 11. Ce fonds contient de très nombreux journaux de guerre rédigés par des civils et des militaires. Il renferme notamment des papiers provenant de Maurice Duwez (alias Max Deauville), Léon Hennebicq, Jeanne Orianne et Léo Van Puyvelde. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « 1914-1918 – I. – Personalia », Bruxelles, 1982.

Fonds Personalia

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités. 354 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

11. Les archives du Lieutenant-Général Omer Bansart (1857-1936) contiennent divers écrits rédigés par cet officier et relatifs à la Première Guerre mondiale. Le fonds renferme les souvenirs de guerre de Ernest-Marie Comhaire (1881-1954), sergent de l’armée belge. On y trouve aussi quelques documents relatifs au Lieutenant-Général de Ceuninck (1858-1935), Ministre de la Guerre d’août 1917 à novembre 1918. Les archives du Lieutenant- Général Antonin de Selliers de Moranville (1852-1945) contiennent un exemplaire de son Histoire de l’Inspection Générale de l’Armée et des Centres d’Instruction belges pendant la Guerre Mondiale, 1914-1918 ainsi qu’une série de lettres, circulaires, ordres du jour, notes et carnets personnels permettant d’éclairer l’activité de l’Inspection Générale de l’Armée durant la guerre ainsi que le rôle joué par l’entourage du roi Albert I durant les premières semaines de la guerre. Ces documents offrent une série d’informations très intéressantes sur le recrutement de l’armée, les centres d’instruction, le ravitaillement des troupes, la discipline et les actions menées au sein des services de l’arrière de l’armée belge. Les papiers du Lieutenant- Général de Witte de Haelen (1857-1933) renferment de nombreux documents sur le déroulement des opérations militaires sur le front belge. Les papiers du Lieutenant-Général de réserve Herbiet (1888-1957) renferment un dossier sur le siège de Namur. Les papiers du Lieutenant-Général Leman renferment une partie de la correspondance du défenseur de Liège durant sa captivité en Allemagne. Le Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont, commandant, de l’Armée d’occupation du Rhin a laissé quelques dossiers dont un se rapporte à la participation belge à l’occupation de la Ruhr. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Bal François

1. Bal François 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers François Bal 4. 1914-1934 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – carnet de guerre – Congo 9. Ouvert à la recherche 10. François Bal (1882-1961) commanda un détachement belge de l’expédition française contre les forces allemandes dans les territoires de Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 355 l’Afrique Equatoriale française de 1913 à 1916 et fut capitaine-commandant de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande entre 1916 et 1920. 11. La seule boîte d’archives de ce fonds contient des documents divers concernant la campagne du Cameroun : un journal de campagne, des cartes, croquis, notes, circulaires, ordres de mouvement, rapports. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Bansart Omer (I)

1. Bansart Omer 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Omer Bansart 4. ca. 1914-1918 5. 7 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. En 1914, Omer Bansart était commandant de la Place de Namur et adjoint au Gouverneur de la place forte de Namur. 11. Le fonds renferme un dossier sur le siège d’Anvers ainsi que des agendas et une partie de la correspondance reçue par cet officier. 12. BOIJEN R. et PARIDAENS M.-A., Aperçu des fonds d’archives du Musée Royal de l’Armée. Liste des inventaires disponibles (2ème édition revue et complétée), Bruxelles, 1980.

Bansart Omer (II)

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 356 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Omer Bansart. 11. Les archives du Lieutenant-Général Omer Bansart (1857-1936) contiennent divers écrits rédigés par cet officier et relatifs à la Première Guerre mondiale. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Bernard Léopold

1. Bernard Léopold 2. Algemeen Rijksarchief in Brussel 3. - 4. 1914-1915 5. 1 deel 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - krijgsverloop - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister Afdeling III, nr. 711). 10. - 11. Hier treffen we de ‘carnet de guerre (1914-1915)’ van kolonel Bernard aan. Zijn zoon Henri, professor aan de Koninklijke Militaire School, maakte uitgebreid gebruik van dit document voor zijn ophefmakende boek L’an 14 et la campagne des illusions. 12. - 13. BERNARD H., L’an 14 et la campagne des illusions, Brussel, 1981. BERNARD H., In memoriam général L.A.J. Bernard 1862-1928, Un récit non conformiste de la campagne 1914-1915, Brussel, 1979. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 72-73.

Borgerhoff R.

1. Borgerhoff R. 2. Archives du Ministère des Affaires étrangères. Archives Africaines 3. Borgerhoff R. 4. 1916-1922 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 357

9. Ouvert à la recherche 10. Borgerhoff était commissaire de district du Moyen Congo. 11. Ce fonds contient des documents issus de son activité au sein de la Force Publique comme commandant du 6e bataillon et officier de liaison auprès du G.Q.G. britannique. Il s’agit de rapports, plans et notes. 12. Avec inventaire. Accès réservé aux archivistes.

Bovesse François

1. Bovesse François 2. Archives de l’État à Namur 3. Papiers François Bovesse 4. 1813-1983 5. 1,40 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche après autorisation de la famille de François Bovesse. 10. Ce fonds renferme les archives de François Bovesse (1890-1944), homme politique et écrivain, député libéral de Namur de 1921 à 1925 et de 1929 à 1937. Plusieurs fois ministre entre 1931 et 1937, nommé gouverneur de la province de Namur en avril 1937, il fut assassiné par des rexistes en 1944. Blessé en septembre 1914 à Kappellen-op-den-Bos, Bovesse, jeune docteur en droit de l’Université de Liège, fut reconnu inapte à tout service actif en novembre 1914 et attaché à la Justice militaire, comme substitut de l’Auditeur militaire à la base belge de Calais. 11. On trouvera dans ce fonds quelques documents personnels relatifs à l’activité de François Bovesse durant la Première Guerre mondiale (livret de mobilisation, états de service,…) ainsi qu’une dizaine de poésies écrites durant son séjour à Calais. 12. BOVESSE J., Inventaire des papiers François Bovesse, Bruxelles, 1977. 13. GAVROY A., François Bovesse 1890-1944. Itinéraire et pensée politique, Namur, 1990.

Brabant Fernand

1. Brabant Fernand (lieutenant-général) 2. Centre de Documentation Historique des Forces Armées 3. Fonds Lieutenant-Général Fernand Brabant 4. XXe siècle 5. - 358 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Cet officier de l’armée belge confia une partie de ses archives personnelles au CDHFA. 11. On y trouvera une série de notes et rapports divers émanant de l’État- Major de l’Armée belge et de la 4ème DA ainsi que le « Journal de Campagne » de cet officier pour la période de juillet 1914 à janvier 1915. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Braibant François-Xavier

1. Braibant François-Xavier 2. Algemeen Rijksarchief 3. - 4. 1914-1915 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister afdeling III, nr. 719). 10. - 11. Hier treffen we het tweedelige oorlogsdagboek van soldaat Braibant. 12. - 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l‘histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 81.

Budde Frederik

1. Budde Frederik 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Frederik Budde 4. 1918 5. 2 fardes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo – opérations militaires – carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Frederik Budde fut administrateur du territoire militaire de Yokolo puis commandant de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 359

11. Nous trouvons dans ce fonds un carnet de campagne et des documents relatifs à l’opération militaire Yokolo-Tshuapa (Equateur) en 1918. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Casier Joseph

1. Casier Joseph 2. KADOC 3. Archief van de familie Casier 4. [1842]-1977 5. 10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - dagboek 9. Raadpleegbaar na toestemming van de bewaargever. 10. - 11. In dit archiefbestand treffen we het oorlogsdagboek en de familiale briefwisseling van Joseph Casier samen met door hem verzamelde krantenknipsels, brochures en pamfletten. Een aantal stukken in dit archief betreffen het wedervaren van oorlogsvrijwilliger Fernand Casier. 12. DE NEEF G. e.a. Inventaris van het archief van de familie Casier (1842- 1977), Leuven, 2002.

Comhaire Ernest-Marie

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux d’Ernest-Marie Comhaire. 11. Le fonds renferme les souvenirs de guerre d’Ernest-Marie Comhaire (1881-1954), sergent de l’armée belge. 360 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Courtin Emile

1. Courtin Emile 2. Musée royal de Mariemont 3. Papiers Courtin dans Don Roger Darquenne 4. 1830 - 1949 5. ca. 1 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ces documents font partie du don Roger Darquenne, docteur en histoire et en médecine, originaire de la région de Morlanwez. 11. Ce fonds contient deux boîtes relatives à la Première Guerre mondiale. L’une concerne essentiellement les décorations, distinctions honorifiques et commémorations de la Garde civique. L’autre concerne l’Amicale des Officiers de la Campagne de 1914-1918 ainsi que la Fédération Royale des Officiers de la Garde Civique dont Emile Courtin était vice-président. 12. DARQUENNE R., Les Warocqué et la Garde Civique, Musée Royal de Mariemont, 1987, 9 et 97.

de Ceuninck Armand

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Armand de Ceuninck. 11. Le Lieutenant-Général Armand de Ceuninck (1858-1935) fut Ministre de la Guerre d’août 1917 à novembre 1918. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 361

de Crombrugghe de Looringhe Marcel

1. de Crombrugghe de Looringhe Marcel (commandant de cavalerie) 2. Centre de Documentation historique des Forces Armées 3. Fonds Commandant de Cavalerie de Crombrugghe de Looringhe 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Marcel de Crombrugghe de Looringhe fut promu Lieutenant-Auxilliaire au 4e Chasseurs à Cheval en janvier 1915 avant d’intégrer une escadrille de l’Aviation militaire belge. 11. Le fonds renferme peu de documents relatifs à la Première Guerre mondiale. On y trouvera toutefois un carnet de notes relatif à la guerre. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

De Klerck Maurice

1. De Klerck Maurice 2. Stadsarchief Gent 3. Verzameling diverse kleine fondsen 4. 1914-1918 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - liederen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Dit archiefbestand bevat de brieven van soldaat De Klerck en liederen. 12. Er bestaat een inventaris van de verzameling diverse kleine fondsen. 13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 11-53.

de Lannoy Jean (I)

1. de Lannoy Jean (generaal) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives du Général Jean de Lannoy 4. 1904-1949 362 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

5. 1,35 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Lannoy was een hoger militair tijdens de Eerste Wereldoorlog, maakte deel uit van het bezettingsleger in het Rijnland en was lid van het Comité de politique nationale. 11. Het archiefbestand betreft enkel de discussies over het statuut van het Rijnland na de oorlog. Het Comité de politique nationale o.l.v. de schrijver Pierre Nothomb ijverde voor de inlijving ervan bij België ter compensatie voor het oorlogsleed. Cfr. Nothomb en aanwinstenregister departement III, nr. 950. 12. Inventaire des archives du général De Lannoy, Brussel, 1997. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 190-191.

de Lannoy Jean (II)

1. de Lannoy Jean (général) 2. Centre de Documentation historique des Forces Armées 3. Fonds Général de Lannoy 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Les papiers personnels de cet officier renferment quelques documents relatifs à la Première Guerre mondiale 11. On y trouvera notamment plusieurs dossiers relatifs à l’espionnage allemand dans la région de Liège en 1914, à la guerre en Afrique et aux rapports qu’entretenait l’État-Major belge avec les officiers français et anglais. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Deliens Léon

1. Deliens Léon 2. Algemeen Rijksarchief Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 363

3. Archief van mevrouw Deliens i.v.m. haar aan het front gesneuvelde zoon Léon 4. 1913-1921 5. 0,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - cultuur 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deliens was een veelbelovend architectuurstudent die deel uitmaakte van de militieklasse van 1913. Op 14 december 1917 sneuvelde hij in Ramskapelle. 11. Deliens was een niet onverdienstelijk kunstenaar. Hij schilderde en tekende talrijke scenes van het leven achter het front in zijn schetsboeken. Zijn aquarellen worden bewaard in het Legermuseum. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. 13. BUFFIN C., Récits de combattants, Parijs, 1916. SMETS S., Paysage des ruines ou ruine du patrimoine. Topos de la vision apocalyptique des artistes belges et français de la Grande Guerre in: La France et la Belgique occupées (1914-1918): regards croisés, CHAHIERS IRHIS, 46- 58. (online raadpleegbaar)

Delhouzée

1. Delhouzée (lieutenant-général) 2. Centre de documentation historique des Forces armées 3. Fonds Lieutenant-général Delhouzée 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce gendarme faisait partie d’une unité prévôtale active sur le front. 11. Son carnet de campagne est un des rares témoignages laissés par un gendarme actif sur le front belge durant la guerre. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

de Selliers de Moranville Antonin (I)

1. de Selliers de Moranville Antonin 2. Algemeen Rijksarchief 364 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

3. Archief van de familie de Selliers de Moranville 4. 16e-20ste eeuw 5. 10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - krijgsverloop 9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijks- archivaris is vereist. 10. Generaal de Selliers de Moranville was inspecteur-generaal van het leger en commandant van de opleidingskampen tijdens de oorlog. 11. In het familiearchief de Selliers de Moranville bevinden zich twee dossiers die interessant zijn voor de oorlogsperiode: een verzameling krantenknipsels van Antonin de Moranville en de correspondentie van vader Pierre de Selliers (die militair auditeur was in 14-18). Verder bewaart het Rijksarchief ook het ongepubliceerd manuscript ‘Histoire de l’inspection générale de l’armée belge pendant la guerre 1914-1918’ van de hand van Antonin de Selliers (dat maar liefst 3.029 bladzijden telt). Een tweede exemplaar van dit manuscript bevindt zich in het Legermuseum (fonds personalia) waar ook andere archieven van de generaal bewaard worden. Enkele brieven van koning Albert I aan de Selliers zijn bewaard in de aanwinstenverzameling (nr. 200). 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar. 13. DE SELLIERS DE MORANVILLE A., Histoire de l’inspection générale de l’armée et des centres d’instruction belges pendant la guerre mondiale 1914-18, Bulletin belge des sciences militaires, nr.1, 1938, 1-26, nr.2, 1938, 139-168, nr.3, 1938, 221-252. (het betreft hier een sterk ingekorte versie van het bewuste manuscript). DE SELLIERS DE MORANVILLE A., Contribution à l’histoire de la guerre mondiale 1914-18, 2 dln., Brussel, 1933. DE VOS L., Antonin de Selliers de Moranville, NBW, dl.1, 1988, 69-72. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 233-237.

de Selliers de Moranville Antonin (II)

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 365

8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Antonin de Selliers de Moranville. 11. Les archives du Lieutenant-Général Antonin de Selliers de Moranville (1852-1945) contiennent un exemplaire de son Histoire de l’Inspection Générale de l’Armée et des Centres d’Instruction belges pendant la Guerre Mondiale, 1914-1918 ainsi qu’une série de lettres, circulaires, ordres du jour, notes et carnets personnels permettant d’éclairer l’activité de l’Inspection Générale de l’Armée durant la guerre ainsi que le rôle joué par l’entourage du roi Albert I durant les premières semaines de la guerre. Ces documents offrent une série d’informations très intéressantes sur le recrutement de l’armée, les centres d’instruction, le ravitaillement des troupes, la discipline et les actions menées au sein des services de l’arrière de l’armée belge. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Detroz Hubert

1. Detroz Hubert 2. Ceges-Soma 3. Archives Hubert Detroz (fonds AA 1828) 4. 1914-1945 5. 1 boîte et deux classeurs 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives se rapportent, pour l’essentiel, à la carrière d’Hubert Detroz à la SNCB et au travail de son fils en Allemagne durant la Seconde Guerre mondiale. 11. On y trouvera toutefois quelques renseignements sur la présence d’Hubert Detroz, sur le front de l’Yser, en tant que soldat. 12. -

Devèze Albert

1. Devèze Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers d’Albert Devèze 366 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

4. 1830-1959 5. 1 m. of 5 microfilms 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 4085-4089) 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Albert Devèze, die later veelvuldig minister zou worden, nam in 1914 als vrijwilliger dienst in het leger (5e linieregiment) en maakte snel carrière. 11. Het archief bevat enkel de benoemingen van Devèze in zijn opeen- volgende militaire graden. 12. WELLENS R., Inventaire des papiers d’Albert Devèze ministre d’état, Brussel, 1978. 13. DEVEZE A., Aujourd’hui. Etude pour l’après-guerre économique, Parijs, 1919. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 267-270.

de Witte de Haelen Léon

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Léon de Witte de Haelen. 11. Les papiers du Lieutenant-Général Léon de Witte de Haelen (1857-1933) renferment de nombreux documents sur le déroulement des opérations militaires sur le front belge. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 367

Dubois Fernand

1. Dubois Fernand 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dubois Fernand 4. 1912-1945 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen – foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. Op 4 augustus 1914 werd Fernand Dubois opgeroepen om het vaderland te verdedigen. Hij maakte deel uit van het 2e linieregiment. Dubois raakte gewond aan de voet op 19 augustus en werd verpleegd in een ziekenhuis in de buurt van Leuven. Op 27 augustus 1914 werd Dubois krijgsgevangen genomen. Hij zou vier lange jaren in het kamp te Soltau slijten. 11. Het bestand bevat brieven, prentbriefkaarten en foto’s van Fernand Dubois (vooral van het kamp van Soltau). Cfr. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Soltau. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.

Dothey

1. Dothey 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Dothey 4. 1893-1918 5. 44 liasses 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Durant la Première Guerre mondiale, Gaston-Jean-Corneille Dothey fut officier d’état-major à la 3ème division d’armée (1915-1917), puis adjoint au chef de la Délégation belge auprès du GQG français (1917-1919). 11. Ce fonds contient une série de rapports et d’études secrètes dont disposaient les quartiers généraux alliés (liasses 22-25, 33-34 et 40), de cartes et esquisses (34-35) et d’ordres et rapports allemands, belges et français sur les activités militaires au front (19-22, 36-39). 368 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

12. BOIJEN R. et PARIDAENS M.-A., Aperçu des fonds d’archives du Musée Royal de l’Armée. Liste des inventaires disponibles (2ème édition revue et complétée), Bruxelles, 1980.

du Faing d’Aigremont Michel

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont. 11. Le Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont, commandant, de l’Armée d’occupation du Rhin a laissé quelques dossiers dont un se rapporte à la participation belge à l’occupation de la Ruhr. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Eyckmans

1. Eyckmans 2. Ceges – Soma 3. Documents du général Eyckmans concernant la Première Guerre mondiale et les problèmes militaires 4. 1912-1953 5. Archives privées 6. 5 fardes + 2 volumes 7. Microfilm 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ces documents sont consultables sur les microfilms 34/1 et 34/2. 11. Ils renferment notes, textes, lettres et coupures de presse relatives à l’activité du Général Eyckmans au front. 12. Inventaire du fonds AA 684.

Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 369

Gits Albert

1. Gits Albert 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives Albert Gits 4. 1830-1953 5. 0,40 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives furent réunies par le général Albert Gits. 11. Le fonds concerne l’histoire des régiments de Chasseurs à Pieds de l’armée belge. Il est constitué de notes, de lettres, de cartes d’État-major et de photographies aériennes du front belge. 12. REGIBEAU L., Inventaire des archives du Général Gits, s.l., 1959, dactylographié.

Goyens Maurice

1. Goyens Maurice 2. Rijksarchief Hasselt 3. Archief van Maurice Goyens 4. 1897-1996 5. 2,4 m 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Maurice Goyens was een verdienstelijk amateur-historicus die zijn archieven afstond aan het Rijksarchief in Hasselt. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog meldde Goyens zich als vrijwilliger. Hij werd korporaal van de 2e compagnie van het eerste bataljon van het eerste regiment jagers te voet. 11. Dit kleine persoonsarchief omvat een foto van de Hasseltse soldaten, briefwisseling met uitgever Jacques Péricard over de oorlogsbelevenissen van Maurice Goyens (uit 1935), bescheiden betreffende een geplande ontvangst van oud-strijders door koning Boudewijn in 1993 en krantenknipsels over de ontvangst van Maurice Goyens en andere oud-strijders door koning Albert II in 1993. 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar. 370 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

Grauwet Remi

1. Grauwet Remi 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Remi Grauwet 4. 1904-1919 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Rémi Grauwet ( 1883-1968) fut lieutenant de la force publique et participa à la campagne de l’Afrique Orientale Allemande. 11. Ce petit fonds contient 6 journaux datant de 1906 à 1918 et des documents dactylographiés liés la rédaction de ses souvenirs « Quinze ans au service du Katanga, 1904-1919 ». 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Hennebicq Léon

1. Hennebicq Léon 2. Algemeen Rijksarchief 3. Familiearchief Hennebicq-Dufourny 4. 1860-1950 5. 7,5 m 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Niet raadpleegbaar 10. Léon Hennebicq, advocaat gespecialiseerd in maritiem recht, was oorlogsvrijwilliger en werd benoemd als kapitein-commandant bij de TEI (Transport par Eaux Intérieures) in Calais en Gravelinnes. 11. Zijn archief bevat agenda’s, notaboekjes, briefwisseling, zijn oorlogsherinneringen ‘Notre mer, la guerre’ (in 4 delen) en een dossier over de Fraternelle des anciens-combattants marins. 12. Er is geen inventaris beschikbaar.

Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 371

Henry de la Lindi Josué

1. Henry de la Lindi Josué 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Josué Henry de la Lindi 4. 1892-1957 5. 32 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo – carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Josué Henry de la Lindi (1869-1957) participa à la campagne de l’Yser, puis fut nommé lieutenant-colonel au 14ème régiment de ligne en 1918. 11. Le fonds contient un agenda et un journal ainsi qu’une copie du carnet de campagne du lieutenant Joseph Hommelen (1914-1916) mais aussi des documents officiels divers sur l’organisation défensive de la frontière orientale, sur le déroulement des opérations, sur la situation dans la région, sur l’avancée des troupes allemandes et belges, sur le projet d’offensive depuis le Nord-Est du lac Kivu et sur l’intervention belge au Ruanda. Il offre aussi la correspondance privée et officielle d’Henry, notamment avec le vice- gouverneur de la Province Orientale, Malfeyt. Viennent ensuite des papiers divers (notes sur les porteurs, blessés, tués et disparus,…), des croquis et cartes et des documents opposant Henry au gouvernement au sujet de la conduite des opérations à la frontière orientale du Congo. 12. THURIAUX-HENNEBERT A., Inventaire Papiers Josue Henry de la Lindi, Lieutenant Général, Géologue (1869-1957), Inventaire des Archives Historiques, 3, Tervuren, 1964.

Herbiet Raymond

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. opérations militaires – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général de réserve Raymond Herbiet. 372 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

11. Les papiers du Lieutenant-Général de réserve Raymond Herbiet (1888- 1957) renferment un dossier sur le siège de Namur. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981.

Hereng Jan-Baptist

1. Hereng Jan-Baptist 2. Algemeen Rijksarchief 3. Hereng Jan-Baptist 4. 1914-1918 5. 0,9 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Niet raadpleegbaar 10. De Belgische soldaat Hereng werkte als militair vertaler voor het Britse leger in Londen. 11. Dit bestand bevat enkel de ingekomen en uitgaande briefwisseling van Hereng (vooral met familie en vrienden) en enkele affiches. 12. Er is geen inventaris beschikbaar.

Heyman Hendrik

1. Heyman Hendrik 2. KADOC 3. Archief van Hendrik Heyman 4. 1910-1958 5. 3,6 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontbladen - frontleven 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Hendrik Heyman was in het begin van de oorlog ambulancier achter het front maar werd in 1917 medewerker van minister Poullet. 11. Dit archief omvat enkele brieven van Heyman daterend uit de periode van zijn verblijf in Frankrijk en enkele nummers van Het Soete Waesland een frontblaadje voor de soldaten van het Land van Waas. Daarnaast vinden we nog aantekeningen over de oorlog en een aantal foto’s. 12. VINTS L., Inventaris van het archief van Hendrik Heyman, Leuven, 1981. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 373

13. GERARD E. (red.) De christelijke arbeidersbeweging in België 1891- 1991, 2 dln. Leuven, 1991.

Huyghe de Mahenge Armand

1. Huyghe de Mahenge Armand 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Armand Huyghe de Mahenge 4. 1914-1956 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Armand Huyghe de Mahenge (1871-1944) fut commandant d’un régiment colonial mixte et de la brigade du Nord, puis lieutenant colonel et chef d’état- major de la Brigade Nord au cours de la première campagne offensive belge en Afrique Orientale Allemande (dont victoire de Tabora) puis de la 2ème campagne offensive de l’Est Africain (campagne de Mahenge) entre 1915 et 1918. 11. Ce fonds contient les comptes rendus (communications radio) de la bataille de Mahenge (9 octobre 1917), des documents divers sur l’anniversaire des campagnes coloniales et la prise de Mahenge ainsi que sur le 70ième anniversaire de la Force Publique mais aussi une correspondance et des coupures de presse et articles de revues relatifs à Mahenge et aux campagnes africaines. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Jadoul Fernand

1. Jadoul Fernand 2. Archives de l’État à Louvain-la-Neuve 3. Jadoul Fernand 4. 1914-1956 5. 30 nr. 6. Archives privées 7. Papier 8. vie au front - chansons 374 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

9. Non consultable 10. Jadoul, instituteur à Jodoigne, faisait partie de l’armée de l’Yser. 11. Ce fonds renferme des documents militaires et des chansons. 12. Pas d’inventaire. 13. GODINAS J. et HENIN C., Archives de l’État à Louvain-la-Neuve. Guide des fonds et collections, tome II, Bruxelles, 2009, 752.

Jungbluth Harry

1. Jungbluth Harry 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Generaal Jungbluth 4. 1890-1918 5. - 6. 1 microfilm (Microfilmverzameling, nr. 1.409) 7. Papier 8. Belgische regering 9. Vrij raadpleegbaar 10. Generaal Jungbluth was het hoofd van het Militair Huis van koning Albert I. 11. Het Rijksarchief microfilmde enkele rapporten en brieven gericht aan Jungbluth door de ministers Hymans en Renkin over de meningsverschillen in de Ministerraad. De originele stukken berusten in het Handschriftenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek (III 1.353-1.357; voor brieven van Lionel Wiener aan Jungbluth zie III 1.760). Cfr. Kabinet van koning Albert I. 12. - 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 456-457.

Laplume Jules

1. Laplume Jules 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Jules Laplume 4. 1896-1926 5. 2 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 375

10. Jules Laplume (1866-1929) fut directeur de la station expérimentale de domestication des éléphants (Api) de 1911 à 1920. 11. Ce fonds contient un journal relatif au corps des volontaires congolais, créé le 5 août 1914, une liste des engagés et des prisonniers, des documents relatifs à la position de plusieurs villes allemandes, belges et françaises, italiennes et russo-japonaises, ainsi que des résumés des campagnes. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Lefèvre de Arric Marcel

1. Lefèvre de Arric Marcel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de la famille Lefèvre 4. 1390-1961 5. 1,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - foto’s - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar met uitzondering van 2 nummers. 10. - 11. Dit archief omvat het oorlogsdagboek (1914-1917) en een fotoalbum (1917-1920) van Marcel Lefèvre. 12. LEJOUR E., Inventaire des archives de la famille Lefèvre, Brussel, 1976. 13. VAN NIEUWENHUYSEN, A., Guide des fonds et collections des Archives générales du Royaume. Archives de familles et de particuliers, Brussel, 1997, 127-128.

Leman Gérard

1. Fonds Personalia I 2. Musée de l’Armée 3. Fonds Personalia I 4. XIXe – XXe siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonnier 9. Ouvert à la recherche 376 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Gérard Leman. 11. Les papiers du Lieutenant-Général Gérard Leman renferment une partie de la correspondance du défenseur de Liège durant sa captivité en Allemagne. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles, 1981. Lesaffre André

1. Lesaffre André 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Lesaffre 4. 1911-1968 5. 0,35 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2741-2744) 8. dagboek - krijgsverloop 9. Enkel de kopies op microfilm zijn vrij raadpleegbaar in de leeszaal. 10. Lesaffre was een hoger officier tijdens de oorlog. Na de oorlog werd hij docent aan de Koninklijke Militaire School. 11. In het kader van zijn onderwijstaak kreeg hij van zijn oud-leraar Galet de toestemming om diens (herziene) ‘journal de campagne’ te kopiëren. Op deze manier bleef het dagboek van Galet (gedeeltelijk) bewaard in het archief Lesaffre. Wel moeten we hierbij vermelden dat Galet zelf zijn ‘journal de campagne’ gebruikte als basisbron voor zijn boek over koning Albert I. Daarnaast bevat het fonds nog wat biografische documentatie over de generaals Galet en Nuyten. 12. Inventaires des papiers personnels Goubeau, Schuermans, de Brouckère, Kersten, de Trooz, De Sadeleer, Lesaffre, Brussel, 1980. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 491-493. GALET E.J., S.M. le Roi Albert commandant en chef devant l’invasion allemande, Parijs, 1931. GALET E.J., Albert, King of the Belgians in the Great War. His majesty’s military activities and personal experiences set down with his approval, Londen, 1931. LESAFFRE A., Au service de trois rois. Les carnets de lieutenant-général Lesaffre, présentés par Guy Weber, s.l., 1985. THIELEMANS M-R., Le commandement de l’armée et la question de la paix 1915-1916, 2 dln., Brussel, 2006.

Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 377

Liégeois Jean-Baptiste

1. Liégeois Jean-Baptiste 2. Musée royal de Mariemont 3. Lot Jean Baptiste Liégeois 4. ca. 1914-1917 5. 2 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre – photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Archives de Jean Baptiste Liégeois, prisonnier au camp de Soltau. 11. Ce fonds contient la correspondance de Jean Baptiste Liégeois durant son internement ainsi que bon nombre de photographies et prospectus relatifs aux activités artistiques et culturelles organisées au camp de Soltau. Nous retrouvons aussi dans ce fonds copies de parties de récits relatifs à la vie quotidienne et aux déportations dans la ville de Soignies. 12. Pas d’inventaire.

Lysens Joseph

1. Lysens Joseph 2. Ceges – Soma 3. Documents Joseph Lysens (Fonds AA 957) 4. 1914-1945 5. 1 dossier 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Joseph Lysens (1896-1950) fut gouverneur de la province du Limbourg durant la seconde occupation allemande. Ces archives se rapportent quasi exclusivement à cette période. 11. On y trouvera toutefois un carnet de campagne rédigé au front. 12. Inventaire dactylographié AA 957.

Maton Rodolphe

1. Maton Rodolphe 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Maton 378 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

4. 1872-1954 5. 1,90 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. opérations militaires 9. Niet raadpleegbaar 11. Maton was militair attaché in Londen van 1913 tot 1916. Daarna verhuisde hij naar het front en speelde een rol bij het bevrijdingsoffensief. 10. Het archief bevat een aantal interessante stukken die een goed beeld bieden van het dagelijkse reilen en zeilen van de generaal (geannoteerde agenda, brieven, foto’s en militaire documenten). Maton stond op goede voet met Hymans, de Broqueville, de Bassompierre en het Koningshuis. Cfr. archief Maton bewaard in het archieffonds ‘Personalia I’ in het Legermuseum. 12. Er is een overdrachtslijst beschikbaar. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique, dl.2, Brussel, 1998, 528-529.

Molitor Philippe

1. Molitor Philippe 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Philippe Molitor 4. 1894-1953 5. 8 boîtes et 3 fardes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Philippe Molitor (1869-1952) fut président de la commission chargée par le ministre des Colonies de préparer la réorganisation de la Force Publique. Ensuite, il fut commandant en second et chef de l’état-major général, puis commandant de la Brigade Nord durant la campagne vers l’Afrique Orientale Allemande (commandement remis à A. Huyghe de Mahenge avant la prise de Tabora) entre 1915 et 1916 et enfin, général major, commandant supérieur des troupes coloniales entre 1918 et 1919. 11. Ce fonds contient divers renseignements, lettres, notes d’ordre militaire et documents relatifs à sa participation à la campagne d’Afrique Orientale Allemande ainsi qu’un carnet de campagne et des documents relatifs aux circonstances de son départ pour le front africain. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 379

12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Moulaert Georges

1. Moulaert Georges 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Georges Moulaert 4. 1914-1956 5. 19 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Georges Moulaert (1875-1958) fut commandant du 1er bataillon du 5ème régiment du génie, en 1917. Ensuite il fut lieutenant-colonel de la Force Publique et commandant de la Base navale du Tanganyika ainsi que directeur de la Marine du Haut-Congo où il coordonnera les moyens de transports entre 1913 et 1917. Il fut aussi vice-gouverneur de la province d’Equateur de 1917 à 1924. 11. Le fonds contient divers documents relatifs aux premiers jours de la guerre (1914) et la campagne du Tanganyika (1914-1916) dont un rapport sur la station de Télégraphie Sans Fil. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren,1997.

Muller Emmanuel

1. Muller Emmanuel 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Emmanuel Muller 4. 1904-1931 5. 4 boîtes et 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 380 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

10. Emmanuel Muller (1879-1956) fut chef de district, puis major chargé du commandement du 2ème bataillon des troupes du Katanga, puis du 1er régiment de la Brigade Sud (combats de Tabora et Mahenge) entre 1913 et 1918. 11. Ce fonds contient des listes de soldats, des documents concernant les évènements de la guerre en Afrique Orientale Allemande (défense du Tanganyika, communications de guerre, situation et plans de combat, ordres journaliers), des copies des rapports mensuels rédigés par le commandant de la Brigade Sud pendant les campagnes d’Afrique (1916), des cartes, une correspondance et des plaques de verre et photographies d’opérations militaires. 12. THURIAUX-HENNEBERT A., Inventaire papiers Albert Sillye, Capitaine-commandant (1867-1929) et Inventaire papiers Emmanuel Muller, Général (1879-1956), Inventaire des Archives Historiques, 6, Tervuren, 1975.

Olsen Frederik

1. Olsen Frederik 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Frederik Olsen 4. 1919-1958 5. 2 boîtes 6. Archives privées 7. Papiers 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Frederik Olsen fut major, chargé d’assurer la mobilisation du Katanga, puis lieutenant-colonel, commandant de la Brigade Sud à Shangugu (attaque entre les lacs Kivu et Tanganyika) entre 1912 et 1917. 11. Ce fonds contient des documents (comptes rendus, ordres) sur la campagne offensive de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande et sur la prise de Tabora (1916), ainsi que des copies de télégrammes relatifs à la défense des frontières (1918) et des cartes de combats. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Peret Jean

1. Peret Jean 2. Ceges – Soma Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 381

3. Correspondance du Lieutenant Peret (Fonds AA 1768) 4. 1914-1919 5. 1 dossier 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre – internés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose essentiellement de lettres écrites par le lieutenant Jean Peret à sa famille. 11. Ces lettres contiennent quelques informations sur les la vie quotidienne des prisonniers de guerre en Allemagne et des internés belges en Suisse. 12. -

Pholien Joseph

1. Pholien Joseph 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van 4. 1884-1968 5. 30 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar (met uitzondering van een aantal stukken) 10. Advocaat Pholien vluchtte tijdens het begin van de oorlog via Nederland naar Groot-Brittannië. In Londen werkte hij als juridisch raadgever bij de Belgische militaire attaché Maton. In december 1916 vervoegde hij het Belgische leger, eerst in een opleidingskamp en later bij de frontartillerie. Op 23 september 1918 werd hij krijgsgevangen genomen door de Duitsers en opgesloten in het kamp van Torgau. Na de oorlog werd Pholien substituut van de militaire auditeur van de Krijgsraad in Veurne. Later werd hij senator voor de Katholieke Partij en schopte het twee keer tot minister van Justitie (1938- 1939 en 1952). Pholien was Eerste Minister in de periode 1950-1952. 11. In dit archiefbestand treffen we familiale en algemene briefwisseling aan, twee ‘carnets de campagne’ en documenten betreffende het krijgs- gevangenschap van Pholien. Verder is er ook informatie over de militaire onderscheidingen die Pholien te beurt vielen, krantenknipsels en een groot aantal kranten en tijdschriften uit de oorlogsperiode bewaard. Vermeldenswaard zijn ook de verslagen van de zittingen van de Raad van de Orde der Advocaten te Brussel (1916-1918). 382 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

12. JANSSENS G. en CARTON DE WIART F., Inventaire des archives de Joseph Pholien, Brussel, 2004. 13. JANSSENS G. en CARTON DE WIART F., Un homme d’état pour une Belgique en crise, Bierk, 2003.

Pontus

1. Pontus 2. Centre de documentation historique des Forces armées 3. Fonds Pontus 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce petit fonds renferme 15 cahiers manuscrits, illustrés de photographies, croquis ou coupures de presse relatant la campagne de 14-18 et rédigés par le major Pontus. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Rolin Henri

1. Rolin Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papieren van 4. 1914-1973 5. 0,15 m 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr.6630/1 - 6630/24). 8. frontleven - foto’s - vredesonderhandelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Rolin, die later minister zou worden, nam in 1914 als vrijwilliger dienst in het leger. In 1919 stond hij minister van Buitenlandse Zaken Hymans bij tijdens de vredesonderhandelingen in Parijs en werd hij Belgisch afgevaardigde bij de Volkenbond. 11. Zijn archief betreft echter enkel stukken i.v.m. zijn wedervaren en dat van zijn familie tijdens de oorlog (brieven, foto’s, nota’s, souvenirs maar ook latere briefwisseling over de oorlog). Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 383

12. POLART M.-T., Inventaire des archives d’Henri Rolin, Brussel, 1996. 13. DEVLEESCHOUWER, R., Henri Rolin (1891-1973): une voie singulière, une voix solitaire, Brussel, 1994. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1996, 631-633. WAELBROECK M., Henri Rolin et la sécurité collective dans l’entre-deux- guerres, Brussel, 1987.

Rolland Jean

1. Rolland Jean 2. Ceges-Soma 3. Correspondance Jean Rolland (fonds AA 1841) 4. 1914-1918 5. 1 dossier 6. Archives privées 7. Papier 8. vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les lettres adressées par le soldat Jean Rolland aux membres de sa famille depuis le front de l’Yser. 11. Cette correspondance renferme quelques renseignements sur la vie des soldats au front. 12. -

Rouling Jean

1. Rouling Jean 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Jean Rouling 4. 1916-1928 5. 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Jean Rouling (1869-1939) fut commandant a.i. des troupes du Nord, puis commandant du 4ème régiment lors de l’offensive de l’Afrique Orientale Allemande (1915-1916). Il fut ensuite directeur intérimaire de l’état-major de la Force Publique, puis commandant supérieur des troupes de la Province Orientale entre 1917 et 1919. 384 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

11. Ce fonds contient des notes manuscrites portant sur le combat de Kato, le 3 juillet 1916 lors de la campagne de l’Afrique Orientale Allemande (rédigée le 24 mars 1925) ainsi que des ordres de combat. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Ryckmans Pierre

1. Ryckmans Pierre 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives personnelles de Pierre Ryckmans 4. 1891-1959 5. 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - frontleven - Congo 9. Vrij raadpleegbaar 10. Pierre Ryckmans, de latere Generaal-Gouverneur van Belgisch-Congo, nam in 1914 als vrijwilliger dienst in het leger. Vanaf 1915 vocht hij in Afrika. Na de afloop van de oorlog werd hij ambtenaar in het Belgisch mandaatgebied Ruanda-Urundi. 11. Het dagboek en de aantekeningen van Pierre Ryckmans handelen over zijn wedervaren aan het front aan de IJzer en in Afrika. Verder bevat het archiefbestand nog enkele interessante stukken over de situatie in Ruanda- Urundi in 1920-21. 12. Inventaris door Lien Ceuppens in voorbereiding. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 641-645. VANDERLINDEN J., Pierre Ryckmans, 1891-1959: coloniser dans l’honneur, Brussel, 1994.

Schepers Jean

1. Schepers Jean 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Jean Schepers 4. 1917-1955 5. 1 farde 6. Archives privées Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 385

7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Jean Schepers (1883-1958) participa à la campagne d’Afrique Orientale Allemande, puis fut capitaine de la Force Publique de 1917 à 1920. 11. Ce fonds contient des extraits de notes dactylographiées sur la 2ème campagne de l’Afrique Orientale Allemande (1917) munies des descriptions des régions parcourues, de leurs habitants et de leurs ressources ainsi que des notes succinctes sur les ex-territoires de l’Afrique Orientale Allemande (Ruanda-Urundi), adressées au ministre des Colonies Franck (mai 1920). 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Steeghers Adolf

1. Steeghers Adolf 2. Stadsarchief Gent 3. Verzameling diverse kleine fondsen 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - geïnterneerden 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. Hier vinden we het oorlogsdagboek van metaalbewerker Adolf Steeghers, die na de val van Antwerpen geïnterneerd werd in Amersfoort, Leeuwarden en Oldenbroek, samen met wat brieven en een foto. 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris van de verzameling diverse kleine fondsen. 13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 219-223.

Tassier Emile

1. Tassier Emile 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de la famille Tassier 386 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

4. 1881-1949 5. 0,75 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - krijgsverloop - dagboek - frontleven - foto’s - oud-strijders 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Emile Tassier was majoor in het Belgisch leger toen de oorlog uitbrak. Hij voerde het 2e karabiniersregiment aan bij de gevechten in de buurt van Waver, Lier en later tijdens de Slag om de IJzer. In zijn carnets de route hield hij aantekening van zijn belevenissen. Ook de uitvoerige briefwisseling met de familie, die in 1914 naar Groot-Brittannië (Holmes Chapel in Cheshire) en in 1916 naar Versailles gevlucht was, bleef bewaard. Tassier maakte carrière aan het front en schopte het tot commandant van de 11e infanteriedivisie. In februari 1918 werd hij van het front verwijderd (door een vermeende ‘affaire’ met deserteurs in zijn divisie) en tewerkgesteld bij het ‘Commandement supérieur territorial belge’ in Le Havre. Na de wapenstilstand verhuisde de hele familie opnieuw naar België. In 1920 kreeg hij een soort eerherstel en werd door koning Albert I benoemd tot ere-generaal-majoor en vereremerkt met alle mogelijke medailles. Hij werd vice-voorzitter van de Vereniging van gepensioneerde officieren (Société des officiers retraités). Het beknopte archiefbestand bevat allerhande paspoorten en Passierscheinen, medailles en onderscheidingen, militaire orders, de bewuste ‘carnets de route’, enkele toespraken bij begrafenissen van overleden wapenbroeders en uitnodigingen voor banketten. Daarnaast zijn er ook een aantal foto’s van de familie en van Emile (in vol ornaat) en van de oorlogsruïnes aan de IJzer voorradig. Diverse documenten betreffen het wedervaren van zijn dochter, de bekende historica Suzanne Tassier (briefwisseling, foto’s en vooral documenten over haar studies als vluchtelinge in Groot-Brittannië en Frankrijk). 12. LEJOUR E., Inventaire des archives de la famille Tassier, Brussel, 1994. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 701-702.

Temmerman F.

1. Temmerman F. (général-major) 2. Centre de documentation historique des Forces armées 3. Fonds Temmerman 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 387

7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Général-major, ancien combattant de la guerre 1914-1918, F. Temmerman publia ses souvenirs de guerre dans plusieurs volumes édités au profit des « Plus grands mutilés et invalides de guerre » et intitulés « Tiroirs aux souvenirs » 11. A cette occasion, il réunit une documentation variée relative à l’armée belge durant la guerre. En plus d’un historique du 7ème de Ligne, on y trouvera un intéressant dossier relatif à la discipline militaire en vigueur dans l’armée belge. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Terlinden Charles

1. Terlinden Charles 2. Archives de l’UCL 3. Papiers Charles Terlinden 4. 1914- 1963 5. 1,5 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre – résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Charles Terlinden fut professeur d’histoire à l’Université de Louvain. Après avoir été démobilisé de la Garde civique, il s’engage dans un service de renseignement. Après-guerre, il participe aux travaux de la Délégation belge à Versailles. 11. Ce fonds contient le journal de guerre manuscrit en deux volumes de Charles Terlinden qui couvre toute la période de guerre, le manuscrit de son Histoire politique interne de la Belgique rédigée pendant la guerre ainsi que trois dossiers de notes et documents relatifs à la Conférence de la Paix en 1919. 12. Liste manuscrite disponible auprès de l’archiviste.

Tilkens Auguste (I)

1. Tilkens Auguste 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Auguste Tilkens 4. 1884-1940 388 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

5. 2 boîtes et 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Auguste Tilkens (1869-1949) fut major, lieutenant colonel puis colonel et aide de camp du roi Albert en 1917. Il fut aussi chef d’État-major du général Tombeur à Rutshuru-Kibati pour la préparation de l’offensive de l’Afrique Orientale Allemande, puis à Albertville pour évacuer les troupes et organiser leur retour au Congo belge entre 1916 et 1917. 11. Ce fonds contient une correspondance anglo-américano-belge relative à la coopération après la Première Guerre mondiale (1918-1931), notamment avec l’American Expeditionary Forces. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Tilkens Auguste (II)

1. Tilkens Auguste (luitenant-generaal) 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Militair Huis van koning Leopold III 4. 20e eeuw 5. 2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Congo 9. Vrij raadpleegbaar 10. Auguste Tilkens was enige tijd vleugel-adjudant van koning Albert I en vocht in Duits Oost-Afrika. 11. In het archief van generaal Tilkens, hoofd van het Militair Huis van koning Leopold III en voordien Gouverneur-Generaal van Belgisch Congo, vinden we een brievenboek van medisch inspecteur Rodhain betreffende de militaire expeditie in Duits Equatoriaal-Afrika (1916-1917), een brievenboek van een militair geneesheer in Frans Equatoriaal-Afrika (1916) en een dossier betreffende de Belgische militaire hospitalen in Udjiji en Tabora in Duits Oost-Afrika (1916-1917) terug. 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar. 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 389

BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124.

Thomas Désiré

1. Thomas Désiré 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Désiré Thomas 4. 1914-1920 5. 19 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Désiré Thomas (1870-1936) participa à la formation des cadres belges préposés à la préparation de l’offensive en Afrique Orientale Allemande puis fut lieutenant-colonel, commandant de l’aile droite de la Brigade Sud en 1916 et occupa Nyanza (Tanganyika). Il commanda ensuite la Brigade Nord entre 1917 et 1918 et coopéra avec le colonel Moulaert à la prise de Kigoma avant de participer à la prise de Tabora. 11. Ce fonds contient de nombreux documents concernant l’offensive et l’occupation belge en Afrique Orientale Allemande : comptes rendus et résumés d’opérations militaires, rapports de reconnaissance, télégrammes, instructions du quartier général et de Thomas, rapports d’état-major de la Brigade Nord, bulletins de renseignements, relevés topographiques et croquis d’opérations, réponses de plusieurs capitaines – commandants aux questions du commandant en chef. Il contient aussi divers documents provenant de missions catholiques de l’Afrique Orientale Allemande et du gouvernement allemand, de la résidence impériale et du commandement militaire. On y trouve aussi des coupures de presse, une correspondance privée, des carnets de notes, agenda et journaux de campagne ainsi que des notes diverses (instructions et aptitudes des troupes noires, femmes dans les colonies, missionnaires, personnel du Karema, porteurs), intendance et magasins (factures et demandes),… 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

390 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

Thonet Alfred

1. Thonet Alfred 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Alfred Thonet 4. 1901-1950 5. 2 m. (48 nrs.) 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsverloop - foto’s - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris. 10. Alfred Thonet was officier en werd na de oorlog lesgever aan de Koninklijke Militaire School. 11. Dit archiefbestand omvat een historiek van het 12e en 14e linieregiment, dagorders en plannen van de gevechten van het 14e regiment (slagen bij Luik, Sint-Joris-Weert, Pontisse, Vottem, Herstal, Fléron, Chaudfontaine, Retinne, Rabosée en Boncelles). Verder zijn er nog enkele krantenknipsels en affiches bewaard. Ook de citaties van Thonet op de dagorders, zijn opeenvolgende benoemingen en de eretekens die hij verdiende zijn voorradig. Er is ook een dossier betreffende de slag bij Merkem en dossiers i.v.m. de oorlogsvoor- bereidingen, stukken betreffende 14e linieregiment, familiale correspondentie, een ‘carnet de campagne’ en een fotoalbum uit de periode van de Eerste Wereldoorlog. 12. POLART M.-T., Inventaire des papiers A.P. Thonet (onuitgegeven).

Tombeur de Tabora Charles

1. Tombeur de Tabora Charles 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Charles Tombeur de Tabora 4. 1892-1923 5. 4 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo – carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Charles Tombeur de Tabora (1869-1949) fut général, commandant en chef de l’offensive vers l’Afrique Orientale Allemande (occupation du Ruanda, prise de Tabora) entre 1914 et 1917. Il fut ensuite vice-gouverneur général du Congo à Boma puis administrateur général du Katanga, entre 1917 et 1920. Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 391

11. Ce fonds contient des carnets de route et carnets de notes intitulés « Préparatifs militaires » et des documents divers concernant la campagne en Afrique Orientale Allemande et manuscrits de ses ouvrages. Il offre aussi la correspondance personnelle de Tombeur de Tabora en relation avec les campagnes d’Afrique (1911-1916) et la correspondance relative aux opérations de mobilisation (1910-1914) ainsi que des ordres du jour et divers discours prononcés par lui. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Vanden Hende Victor

1. Vanden Hende Victor 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Victor Vanden Hende 4. 1916 5. 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Victor Vanden Hende fut sous-officier de l’armée belge, envoyé en campagne en Afrique et participa à la campagne de l’Afrique Orientale Allemande. 11. Ce fonds contient trois cahiers de cours coloniaux, donnés sans doute pendant la traversée depuis Honfleur (1916) et traitant de l’hygiène, des opérations militaires, de topographie, géographie, des relations avec les autochtones, … 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Van De Pitte Eugène

1. Van De Pitte Eugène 2. Ceges-Soma 3. Correspondance Eugène Van De Pitte 4. 1914-1920 392 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. vie au front – prisonniers de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme la correspondance d’Eugène Van de Pitte, volontaire de guerre, à ses frères Prosper et Edgard. 11. Cette correspondance renferme quelques renseignements sur la vie des soldats au front et des prisonniers de guerre en Allemagne. 12. -

Van Overstraeten Raoul

1. Van Overstraeten Raoul (generaal) 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Archief van het Militair Huis van de Koning (generaal Van Overstraeten) 4. 1914-1934 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsverloop 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit archief zouden een aantal archiefstukken van generaal Galet berusten. 12. Er is geen toegang voorhanden. 13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 115-124. TASNIER en VAN OVERSTRAETEN R., L’armée belge dans la guerre mondiale, Brussel, 1923. VAN OVERSTRAETEN R., Les carnets de guerre d’Albert 1er, Brussel, 1957.

Van Petegem Maurice

1. Van Petegem Maurice 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Maurice Van Petegem 4. 1917-1919 Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 393

5. 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Maurice Van Petegem fut premier sous-officier au front du Tanganyika (Albertville), désigné pour commander le détachement de Kibwesi puis celui d’Igombe dans la campagne contre l’Afrique Orientale Allemande, puis adjudant-chef à Albertville. 11. Ce fonds contient quelques ordres de marche ainsi qu’une attestation de présence au front et deux cartes de l’Afrique Orientale Allemande. 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Van Severen Joris

1. Van Severen Joris 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Fonds 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - dagboek - Frontbeweging - Vlaamse kwestie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Studentenleider Van Severen werd in september 1914 opgeroepen om te dienen in het Belgisch leger. Na de opleiding in Frankrijk trok hij in 1915 naar het front waar hij snel promotie maakte. Achter het front ging hij regelmatig op bezoek bij Verschaeve en Belpaire. Van Severen maakte deel uit van de Frontbeweging en werd tweemaal weggestuurd van het front. 11. In de eerste plaats bevat dit archiefbestand het (uitgegeven) achtdelig dagboek van Van Severen uit de periode maart 1916-juni 1921. Daarnaast treffen we ook de briefwisseling met zijn ouders en broer aan en met figuren als Verschaeve, Belpaire, De Schaepdrijver, Debeuckelaere, Pil en Van Puymbroeck. Verder zijn er nog een aantal gedichten, het mobilisatieboekje, de vuurkaart, allerhande passen en stukken i.v.m. de bevorderingen van Van Severen bewaard. Tevens zijn een aantal pamfletten van de Frontbeweging en stukken betreffende zijn rol in de naoorlogse Vlaamse Beweging voorhanden. 394 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

Ook de dagboeken van Irma Van De Male, de moeder van Joris Van Severen, uit 1914-1915 en 1918 bleven bewaard in dit fonds. Verder zijn er nog afschriften van het oorlogsdagboek van zijn Franstalige vriend Charles Gouzée de Harven (1916-1918) beschikbaar. Veel documentatie over de figuur Van Severen wordt bewaard in het bijhorende deelarchief van het Nationaal Studie- en Documentatiecentrum Joris Van Severen. 12. VAN REGENMORTEL J., Inventaris van het Fonds Joris Van Severen (onuitgegeven). 13. VANACKER D., Die vervloekte oorlog: dagboek 1914-1918, Kapellen, 2005. VAN SEVEREN A., Joris van Severen: het verhaal van een leven. Deel 1: van 1894 tot 1929, Brugge, 1995. WILS L., Joris van Severen, een aristocraat verdwaald in de politiek, Leuven, 1994.

Verschingel Georges

1. Verschingel Georges 2. ADVN 3. Archief van de familie Georges Verschingel 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. Foto’s 9. Raadpleegbaar 10. - 11. Het archief bevat foto’s gemaakt door Verschingel aan en achter het IJzerfront en wat documentatie over Verschaeve. 12. Inventaris.

Vervloet Emile

1. Vervloet Emile 2. Ceges – Soma 3. Archives du Lieutenant de réserve Emile Vervloet (fonds AA 1628 et AA 1698) 4. 1914-1949 5. 2 fardes et un portefeuille 6. Archives privées 7. Papier Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 395

8. vie au front – propagande 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se rapporte à la carrière militaire du lieutenant de réserve Emile Vervloet durant les deux guerres mondiales. Il se compose de lettres, rapports et notes diverses. 11. On y trouvera divers renseignement sur l’activité d’Emile Vervloet, sur le front de l’Yser, au sein des Grenadiers, ainsi que sur sa participation à la tournée des soldats belges organisée aux États-Unis, en 1919, dans le cadre de la propagande au profit du Liberty Loan. 12. CARTON DE TOURNAI P., Archives Emile Vervloet, s.l., 2001.

Wibier Albert

1. Wibier Albert 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Wibier 4. 1911-1917 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Albert Wibier (1876-1952) fut capitaine-commandant, attaché au cabinet militaire du ministère de la Guerre et responsable de la TSF militaire 11. Ce fonds contient des documents divers sur la matériel anglais envoyé au Tanganyika pendant la campagne de guerre (1916-1917), l’utilisation de la T.S.F après la prise de Tabora, la création de sections T.S.F. militaires coloniales et leur organisation (1916). 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Willems R.-H.

1. Willems R.-H. 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds Général R.-H. Willems 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 396 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht

7. Papier 8. opérations militaires 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives furent confiées au MRA par le général Willems en septembre 1970. Une bonne part concerne les régiments (3ème et 20ème de ligne) qu’il commanda. 11. Le fonds se compose de documents divers portant, pour l’essentiel, sur l’histoire de deux régiments de l’armée belge : les 3ème et 20ème de ligne. Il s’agit surtout d’ordres de bataille, d’ordres du jour, de documents relatifs à la Fraternelle du 20ème de ligne,… 12. PARIDAENS M.A., Inventaire des Fonds d’archives “Général R.H. Willems » et « Fraternelle du 20ème de ligne », Bruxelles, 1981.

Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 397

2.4 ÉCRIVAINS, JOURNALISTES ET ARTISTES / SCHRIJVERS, JOURNALISTEN EN KUNSTENAARS

Baussart Elie

1. Baussart Elie 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds Elie Baussart 4. 1903-1965 5. 7 m 6. Archives privées 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à l’exception de certains articles nécessitant l’introduction d’une demande justifiée. 10. Les nombreuses activités d’Elie Baussart, militant catholique et écrivain, ainsi que des archives personnelles 11. Les archives personnelles d’Elie Baussart (1887-1965) sont intéressantes pour toute recherche sur le mouvement wallon, les prémisses de la démocratie chrétienne, l’action sociale catholique et bien sûr aussi, sur l’engagement et l’action du militant. Pour la période de la Première Guerre mondiale est essentiellement conservée sa correspondance diverse (22, 59-61), notamment issue de son activité au sein de divers périodiques tels que Le catholique, La Terre Wallonne et Le Pays Wallon et de sa réflexion sur l’action sociale chrétienne et le mouvement ouvrier. A cela s’ajoutent les notes de l’écrivain à propos de la guerre et les textes de discours prononcés par lui durant et à l’issue de celle-ci. 12. Papiers Elie Baussart, Collection Archives, inventaire n° 1, Carhop, Bruxelles, 1991.

Belpaire Marie-Elisabeth (I)

1. Belpaire Marie-Elisabeth (Maria) 2. AMVC - Letterenhuis 3. Archief van Maria Belpaire 4. 1871-1948 5. 4,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Vlaamse kwestie - cultuur 9. Vrij raadpleegbaar 398 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

10. Maria Belpaire, die stamde uit een gefortuneerde Antwerpse familie, speelde een belangrijke rol in de Vlaamse Beweging. Deze letterkundige steunde allerhande sociale werken en was een bekend kunstmecenas. Belpaire was tevens een vertrouwenspersoon van het Hof en van de regering in Vlaamse kwesties. De ‘Swiss cottage’ van deze ‘dame d’œuvres’, gelegen achter het front in De Panne, was een drukke ontmoetingsplaats voor schrijvers, kunstenaars, politici enz. 11. In dit archief treffen we briefwisseling met de ministers Helleputte, Poullet, Van De Vyvere en Carton de Wiart aan. Ook Vlaamse boegbeelden zoals Van De Perre, Van Cauwelaert, Prims, Verschaeve, Bernaerts, English, Elebaers, Nobels, Geerardyn en Heyman komen aan bod. Belpaire onderhield ook relaties met kardinaal Mercier, Van Der Cruyssen, Gillès de Pélichy, Schollaert en Passelecq. 12. Er bestaat een summiere toegang. 13. BELPAIRE M., Gestalten in ’t verleden, Brugge, 1947. DEREERE A en VAN BEECK H., Marie-Elisabeth Belpaire (1853-1948): facetten van een levenswerk, Antwerpen, 2002. SCHROOTEN H., De sociale en politieke actie van mej. M. Belpaire tijdens de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1978.

Belpaire Marie-Elisabeth (II)

1. Belpaire Marie 2. Algemeen Rijksarchief in Brussel 3. Belpaire Marie 4. 1917-1948 5. 1 microfilm 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 1382). 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Maria Belpaire, die stamde uit een gefortuneerde Antwerpse familie, speelde een belangrijke rol in de Vlaamse Beweging. Deze letterkundige steunde allerhande sociale werken en was een bekend kunstmecenas. Belpaire was tevens een vertrouwenspersoon van het Hof en van de regering in Vlaamse kwesties. De ‘Swiss cottage’ van deze ‘dame d’œuvres’, gelegen achter het front in De Panne, was een drukke ontmoetingsplaats voor schrijvers, kunstenaars, politici enz. 11. Een aantal brieven van koningin Elisabeth en medewerkers van het Koningshuis aan juffrouw Belpaire werden gemicrofilmd door het Rijksarchief. Enkele dateren uit 1917-18. Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 399

12. - 13. BELPAIRE M., De vier wondere jaren, Brasschaat, 1920. D‘HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 70-71. SCHROOTEN H., De sociale en politieke actie van mej. M. Belpaire tijdens de eerste wereldoorlog, Antwerpen, 1978.

Christophe Lucien

1. Christophe Lucien 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Lucien Christophe 4. 1918-1964 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ecrivain belge, Lucien Christophe (1891-1975) combattit sur le front belge. Avec Marcel Paquot et Lucien Boumal, deux jeunes écrivains soldats, il fonda une revue littéraire, les « Cahiers du front » dont le premier numéro vit le jour en juin 1918. 11. On y trouvera notamment différents dossiers relatifs à la création des « Cahiers du front » ainsi qu’ à son ami, l’écrivain Louis Boumal, tué sur le front en octobre 1918. Il est à noter que les AML conservent les Carnets de campagne de ce dernier. Ce manuscrit offre le témoignage intéressant d’un jeune soldat belge. 12. Inventaire des pièces du fonds consultable en ligne dans la base de données « Plume » ainsi que dans le fichier accessible en salle de lecture. 13. LOBET M., « Notice sur Lucien Christophe » in : Annuaire de l’Académie Royale des langue et de littérature françaises de Belgique, Bruxelles, 1976, 135-153.

Claus Emile

1. Claus Emile 2. Archives de l’Art contemporain en Belgique 3. Fonds Emile Claus 4. ca. 1850 – 1924 5. 18 boîtes 6. Archives privées 400 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Archives personnelles d’Emile Claus, exilé en Angleterre durant le conflit. 11. Ce fonds renferme la correspondance reçue par Emile Claus. Dans celle-ci nous trouvons trace tant de son exil que de l’activité qu’il déploya en faveur de diverses causes, notamment par le biais de ventes aux enchères d’œuvres (CRB, Comité de visite aux blessés belges, …). Nous trouvons aussi dans ce fonds quelques documents biographiques (laisser-passer,..) et un petit nombre de photographiess le représentant lors de son exil ou peignant cimetières et ruines. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste. 13. HOOZEE R., FAIRCLOUGH O. en VERDICKT C., Kunst in ballingschap: Vlaanderen, Wales en de Eerste Wereldoorlog, Anvers, 2002.

Collaer Paul

1. Collaer Paul 2. Bibliothèque Royale – Section Musique 3. Fonds Paul Collaer 4. XXème siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Musicologue, pianiste, chef d’orchestre et directeur de la musique à la Radio flamande de l’INR de 1937 à 1952, Paul Collaer (1892-1989) fut une figure centrale du monde musical belge du XXème siècle. 11. Mobilisé en 1914, Collaer servit sur le front belge. Le fonds renferme quelques lettres échangés par Collaer durant cette période. 12. Inventaire disponible en ligne sur le site de la Bibliothèque Royale.

Daye Pierre

1. Daye Pierre 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Pierre Daye 4. - 5. - 6. Archives privées Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 401

7. Papier 8. carnet de guerre – Congo – photographies 9. Partiellement ouvert à la recherche 10. Ecrivain, journaliste, romancier, grand voyageur, Pierre Daye (1892-1960) fut mobilisé en 1914 avant de partir combattre en Afrique. 11. Les archives de Pierre Daye renferment notamment une série de photographies datant de la Première Guerre mondiale. En outre, les AML sont détenteurs du manuscrit de ses Mémoires dans lesquelles il relate sa participation aux campagnes de l’armée belge en Afrique ainsi qu’à l’action qu’il déploya au sein de la Mission militaire belge aux États-Unis. Il est à noter qu’une grande partie des archives relatives à la carrière politique de Pierre Daye reposent au CEGES. Celui-ci dispose d’une copie des Mémoires de Pierre Daye, accessible après autorisation de la famille Lesigne. 12. Fichier en salle de lecture. DELCORD B., « Inventaire du Fonds Daye conservé au Musée de la Littérature », in : DELCORD B. et GOTOVITCH J., Centre de recherches et d’études historiques de la seconde Guerre mondiale – Inventaire 22. Fonds Pierre Daye, Bruxelles, 1989, 27-48. 13. COLPE C., Pierre Daye: 1892 - 1960: itinéraire(s) politique(s), mémoire de maîtrise inédit, Paris X Nanterre, 2002.

Delvaux Victor

1. Delvaux Victor 2. Archives de l’État à Namur 3. Archives de Victor Delvaux, patron de presse à Namur 4. fin XIXe – XXe siècles 5. 1,6 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. presse 9. Ouvert à la recherche après autorisation du conservateur du dépôt de Namur. 10. Victor Delvaux (1861-1941) fut rédacteur, rédacteur en chef, éditeur puis directeur de L’Ami de l’Ordre, un des rares journaux d’avant-guerre à avoir poursuivi sa publication durant l’occupation. 11. Le fonds contient une série de dossiers et de lettres relatifs aux activités professionnelles de ce patron de presse namurois. 12. Pas d’inventaire. 13. WARNOTTE M.-L., L’Ami de l’Ordre, quotidien catholique namurois de 1839 à 1914, Louvain-Paris, 1968. 402 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

des Ombiaux Maurice

1. des Ombiaux Maurice 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Maurice des Ombiaux 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Ecrivain et critique gastronomique, Maurice des Ombiaux (1868-1943) trouva refuge en France tout au long de la guerre. Entré au cabinet de Charles de Broqueville, il dirigea un service de propagande photographique basé à Paris. 11. Ces archives renferment quelques lettres échangées par lui durant la guerre, notamment avec Maeterlinck. Cfr. Maeterlinck. 12. Fichier en salle de lecture. 13. DES OMBIAUX, M., La résistance de la Belgique, Paris, 1916. DES OMBIAUX M., Un Royaume en exil: la Belgique du dehors, Paris, 1917. DES OMBIAUX M., La littérature belge: son rôle dans la résistance belge, Paris, 1918.

De Villegas de Saint-Pierre Maria

1. de Villegas de Sainte-Pierre Maria 2. Algemeen Rijksarchief 3. - 4. 1915-1918 5. - 6. Privé-archief 7. 1 microfilm (Microfilmverzameling, nr. 727) 8. frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. De katholieke schrijfster Maria de Villegas (1870-1941), gehuwd met graaf Léopold van den Steen de Jehay, was tijdens de oorlog verpleegster in het hospitaal Elisabeth in Poperinge. Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 403

11. De Villegas schreef over haar wedervaren Mon journal d’infirmière. Het vervolg van deze herinneringen: L’autre guerre, bleef onuitgegeven, maar een kopie belandde na verloop van tijd in het Rijksarchief. 12. - 13. DE MOREAU F., Une chatelaine dans les tranchées, Brussel, 2009. GUBIN E. e.a., Dictionnaire des femmes, Brussel, 2006, 197-198. VAN DEN STEEN DE JEHAY M., Mon journal d’infirmière (août- novembre 1914), Brussel, 1937.

Dumont-Wilden Louis

1. Dumont-Wilden Louis 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Dumont-Wilden 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. culture 9. Ouvert à la recherche 10. Journaliste, essayiste et critique d’art, Louis Dumont-Wilden (1875-1963) fut un des trois cofondateurs de Pourquoi Pas? Réfugié en France en 1914, il s’installa à Paris où il fut secrétaire de Maurice Barrès. 11. Les archives de Louis Dumont-Wilden renferment quelques lettres échangées par lui durant la guerre, notamment avec Maeterlinck. Cfr. Maeterlinck. 12. Fichier en salle de lecture. 13. BANOVA-VERBEEK J. en WARMOES J., Louis Dumont-Wilden: le centenaire de sa naissance, Bruxelles, 1975. DUMONT-WILDEN L., Les jours inquiets 1914-17, Paris, 1917.

Eekhoud Georges

1. Eekhoud Georges 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Georges Eekhoud 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre – culture 404 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

9. Ouvert à la recherche 10. Georges Eekhoud (1854-1927) fut journaliste, critique d’art, conteur et romancier. 11. Durant de longues années, il se consacra à la rédaction d’un journal intime dont les AML possèdent le manuscrit. Les 1.700 pages consacrées aux années de guerre constituent un témoignage très intéressant sur la vie en Belgique durant l’occupation. 12. DE SCHAEPDRIJVER S., « An outsider inside : the occupation diary of Georges Eekhoud » in JAUMAIN S. et al., Une Guerre totale? La Belgique dans la Première Guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche historique, Bruxelles, 2005, 79-95.

Gevers Marie

1. Gevers Marie 2. Archives et Muséee de la Littérature 3. Fonds Marie Gevers 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre – réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ecrivain belge, première femme élue à l’Académie Royale de Langue et de Littérature française de Belgique, Marie Gevers (1883-1975) se réfugia aux Pays-Bas au début de la guerre. 11. Les archives de Marie Gevers renferment notamment une partie de la correspondance ainsi que le manuscrit des souvenirs de guerre qu’elle rédigea entre 1915 et 1918. 12. Inventaire des pièces du fonds consultable en ligne dans la base de données « Plume ». 13. SKENASI C., Marie Gevers et la nature, Bruxelles, 1983.

Guislain Albert

1. Guislain Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives personnelles d’Albert Guislain 4. 91 m. 5. 1890-1969 6. Privé-archief Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 405

7. Papier (enkel raadpleegbaar op microfilm (nr.6924-7025) 8. dagboek 9. Vrij raadpleegbaar 10. Guislain was een bekend advocaat en auteur. 11. Het archiefbestand bevat o.a. het dagboek dat Guislain bijhield tijdens de bezetting en een aantal brieven uit de oorlogsperiode. Het archief bevat ook een aantal documenten over het wedervaren van Edmond Picard en Jules Destrée tijdens de oorlogsperiode. Vooral de uittreksels uit het dagboek en de satirische gedichten van Picard verdienen vermelding. Guislain was goed bevriend met deze beide personaliteiten en werkte aan een biografie over hun rijk gevulde leven. 12. MURET P., Inventaire des archives personnelles d’Albert Guislain (1890- 1969), Brussel, 2001.

Hellens Frans

1. Hellens Frans 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Frans Hellens 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. De son vrai nom, Frédéric Van Ermengen, Frans Hellens (1881-1972) fut un des romanciers et poètes belges les plus célèbres de son époque. Réfugié en France durant la guerre, il fréquenta les milieux littéraires et artistiques français tout au long de son exil. 11. Les archives de Frans Hellens renferment un grand nombre de lettres échangées par lui durant son exil à Nice. Ces lettres constituent un témoignage intéressant sur la vie d’un réfugié belge en France. 12. Fichier en salle de lecture.

Keurvels Hendrik

1. Keurvels Hendrik 2. Liberaal archief 3. Archief van Hendrik Keurvels 4. - 5. 0,2 m. 406 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het archief van deze liberale journalist vinden we enkele brieven betreffende de hulpverlening door het Hulpfonds voor Werkloze Journalisten (een afdeling van de Mutualistische Maatschappij van de Persbond) aan. 12. Inventaris van het archief van Hendrik Keurvels (1869-1931), Gent, 2005.

La Fontaine Henri

1. La Fontaine Henri 2. Mundaneum 3. Papiers personnels Henri La Fontaine 4. - 5. 47 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. pacifisme – réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ces fonds d’archives témoigne de la variété des activités de Henri La Fontaine, avocat socialiste et pacifiste, prix Nobel en 1913. La guerre lui permet de finaliser son projet pacifiste: The great solution, Magnissima Charta, publié aux États-Unis en 1916. 11. Ce fonds, classé mais non inventorié, donne à voir l’activité de La Fontaine en faveur du pacifisme lors de son exil à Londres puis aux États- Unis. Il comprend deux boîtes d’archives relatives à la participation de La Fontaine au Bureau international pour la Paix (BIP) concernant essentiellement les prises de positions et réunions spéciales du BIP à l’annonce de la guerre (37-38). Il contient aussi deux boîtes de documents réunis à l’occasion de son séjour à Londres (178-179), concernant principalement ses nombreux liens avec les divers comités d’aide aux Belges et à la Belgique, sa recherche d’appartement et son action en faveur du pacifisme, notamment la polémique autour de son manifeste « Ce que les pacifistes avaient à dire », paru en 1914. Viennent ensuite les archives produites lors de son exil aux États-Unis qui donnent un aperçu de l’activité de La Fontaine auprès des organisations pacifistes au travers des notes, discours, invitations, articles et de sa correspondance (180-185). Ce fonds contient aussi des documents relatifs à la Magnissima Charta, qu’il publia aux États-Unis en 1916. Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 407

12. Inventaire en cours disponible auprès de l’archiviste. 13. Henri La Fontaine, prix Nobel de la paix : tracé[s] d'une vie, Mons, Mundaneum, 2002.

Lyr René

1. Lyr René 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds René Lyr 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papiers 8. aide internationale – réfugiés – culture 9. Ouvert à la recherche 10. De son vrai nom, R. Vanderhaeghe, René Lyr (1887-1957) fut écrivain, musicologue et conservateur du Musée instrumental du Conservatoire royal de Bruxelles. Réfugié en France, tout au long de la guerre, il enseigna au Lycée de Talence, près de Bordeaux et s’impliqua dans un grand nombre de collectes organisées au profit d’œuvres de bienfaisance belges. 11. Les archives de René Lyr renferment quelques lettres échangées par lui durant la guerre, notamment avec au sujet des collectes organisées au profit d’œuvres belges dans le Sud-ouest de la France. Cfr. Carton de Wiart. 12. Fichier en salle de lecture. 13. LYR R., Nos héros morts pour la patrie, Bruxelles, 1920.

Maeterlinck Maurice

1. Maeterlinck Maurice 2. Stadsarchief Gent 3. Archief van Maurice Maeterlinck 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met voorafgaande toestemming. 10. De Franstalige schrijver en dichter Maeterlinck (1862-1949) won in 1911 de Nobelprijs voor literatuur. 408 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars

11. In dit archief vinden we de briefwisseling van Maeterlinck met Cyriel Buysse, Charles Doudelet, Gérard Harry, Albert Mockel en Henry Russel uit de oorlogsperiode. Verder zijn er enkele foto’s, krantenknipsels en boekhoud- kundige stukken bewaard. 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris. 13. HANSE J. en VIVIER R. (ed.), Maurice Maeterlinck 1862-1962, s.l., 1962. MAETERLINCK M., La Belgique héroïque et martyre 1914-15, Parijs, 1915. MAETERLINCK M., BUYSSE C. en DUMONT-WILDEN L., België in oorlog, Brussel, z.d. VAN NUFFEL R.O.J., Maeterlinck uit de vergeethoek, Gent, 1979.

Ost Alfred

1. Ost Alfred 2. AMVC - Letterenhuis 3. Collectie Ost 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Mechelse kunstenaar Alfred Ost week uit naar Nederland waar hij affiches tekende en schilderde voor allerhande hulporganisaties ten voordele van de Belgische vluchtelingen en krijgsgevangenen. 11. Het AMVC-Letterenhuis bewaart een aantal affiches, schilderijen, aquarellen, tekeningen en brieven van Ost (deels te bekijken op de website). 12. Er is een summiere toegang voorhanden op de website. 13. SCHEERLINCK K., Alfred Ost 1884/1945. Affiches-posters. Œuvrecatalogus, s.l., 1997.

Pirenne Henri (I)

1. Pirenne Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. - 4. 1862-1962 5. - 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 469-470, 487-491 en 668/1-6). Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 409

8. - 9. Voorafgaande toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist. 10. De bekende historicus Pirenne werd wegens zijn verzet tegen de vernederlandsing van de Gentse universiteit als politiek gevangene naar Duitsland gevoerd. 11. Hier treffen we briefwisseling aan, nota’s en brochures over de oorlog, documenten over de Commissie voor de Oorlogsarchieven en natuurlijk de befaamde gevangenisherinneringen van Pirenne. Verder zijn er brieven, boekhoudkundige stukken en het Bulletin officiel des Asiles des soldats invalides belges bewaard. Mevr. Pirenne was immers voorzitster van het Gentse Comité. Cfr. Aanwinstenregister ’manuscripts divers’ nrs. 4526, 4580, 4582 en 4597. 12. - 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 581-587. DESPY-MEYER A., Le fonds Henri Pirenne aux archives de l’Université de Bruxelles, in: Archives et bibliothèques de Belgique, 1988 (59), 3-4, 79-90. LYON B., Henri Pirenne: a biographical and intellectual study, Gent, 1974. LYON B. en LYON M., The journal de guerre of Henri Pirenne, Amsterdam, 1976. PIRENNE H., Souvenirs de captivité en Allemagne, Brussel, 1920.

Pirenne Henri (II)

1. Pirenne Henri 2. Archives de l’Université libre de Bruxelles 3. Archives Henri Pirenne 4. - 5. ca. 150 volumes 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Henri Pirenne (1862-1935) fut l’historien belge le plus célèbre de son époque. Auteur d’une volumineuse Histoire de Belgique, il enseigna à l’Université de Gand de 1886 à 1930. Opposé à la création de l’Université von Bissing, il fut déporté par les Allemands en mars 1916. 11. L’ULB a fait l’acquisition des archives d’Henri Pirenne. Elles renferment une correspondance riche et abondante au travers de laquelle transparaît l’intensité de l’activité scientifique déployée par Pirenne durant la guerre et l’immédiat après-guerre ainsi que les démêlés qui l’opposèrent aux Allemands 410 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars durant l’occupation. On y trouvera notamment le manuscrit du Journal qu’il tint tout au long de sa captivité en Allemagne. A noter qu’une partie des archives d’Henri Pirenne repose à l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. 12. Liste accessible en salle de lecture. 13. LYON B., Henri Pirenne. A biographical and intellectual study, Gand, 1974. LYON B., The Journal de guerre of Henri Pirenne, Amsterdam/New York, 1976 PIRENNE H., Souvenirs de captivité en Allemagne in : Revue des Deux Mondes, t. LV, 1920, 539-560 et 829-858.

Verhaeren Emile

1. Verhaeren Emile 2. Archives et Musée de la Littérature 3. Fonds Emile Verhaeren 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. culture - réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ecrivain, grande figure de la littérature belge francophone, Emile Verhaeren (1855-1916) se réfugia en Grande-Bretagne et en France dès 1914. De là, il ne cessa d’exacerber le patriotisme belge avant de disparaître dans un accident survenu à la gare de Rouen en 1916. 11. Les archives de Emile Verhaeren renferment quelques lettres échangées avec différents représentants des milieux littéraires et artistiques belges en exil. 12. Fichier en salle de lecture. 13. DE SMET J., Emile Verhaeren, Sint-Amands, 1922. MARX J., Verhaeren. Biographie d’une œuvre, Bruxelles, 1996. VERHAEREN E., La Belgique sanglante, Paris, 1915. VERHAEREN E., Ville meutries de Belgique : Anvers, Malines et Lierre, Paris, 1916.

Belgique : Architectes - 411

2.5 ARCHITECTES / ARCHITECTEN

Bascourt Joseph

1. Bascourt Joseph 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Joseph Bascourt 4. 1887-1926 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Joseph Bascourt. 11. Le fonds comprend plusieurs milliers de documents issus des projets et réalisations de l’architecte. Il faut mentionner en particulier la maquette du projet de Panthéon de la Paix pour la ville d’Anvers (1916) et les plans d’exécution du monument aux héros de la guerre 14-18 pour la commune de Wilrijk (1920-1925). 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, pp. 80-86. 13. « Joseph Bascourt » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 78-86.

Berger Hippolyte

1. Berger Hippolyte 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Hippolyte Berger 4. 1905-1946 5. - 6. Archives privées 7. Papier et papier calque 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Hippolyte Berger, membre du Comité de Secours et d’Alimentation de la province d’Anvers. Il établit des relevés d’habitations rurales et développe des projets de logements pour ouvriers après la guerre. 11. Ce fonds comprend les projets et réalisations de l’architecte ainsi que les cahiers des charges et la correspondance. On lui doit notamment un projet 412 - België: Architecten d’habitations ouvrières semi-provisoires pour le Comité de Secours et d’Alimentation de la province d’Anvers (1916), un projet de restauration de l’église de Blaasveld en 1920 et un projet de monument commémoratif à Tournai (1920). 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 70-75. 13. « Hippolyte Berger » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 66-75.

Bodson Fernand

1. Bodson Fernand 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Fernand Bodson 4. 1907-1934 5. - 6. Archives privées 7. Papier et photographies 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Etant donné la destruction des archives personnelles de l’architecte Fernand Bodson, seuls quelques dessins originaux transmis par son associé Antoine Pompe et de reproductions sont conservées. 11. Ce fonds renferme un projet pour la reconstruction de Dinant (1915) et un projet de pont sur la Meuse dans la même ville (1917). Il ne subsiste que des photographies de ces projets. 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 96-99. 13. « Fernand Bodson » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 94-99.

Cauchie Paul

1. Cauchie Paul 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Paul Cauchie 4. 1900-1937 5. - 6. Archives privées 7. Papier et photographies 8. reconstruction Belgique : Architectes - 413

9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds, cinq dessins originaux et une quinzaine de tirages photographiques, concerne l’activité du créateur de mobilier et architecte Paul Cauchie. 11. En ce qui concerne la Première Guerre mondiale, plusieurs photographies de maisons et mobilier démontables conçues à La Haye (1918) sont conservées. 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 99. 13. « Paul Cauchie » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 94-99.

Clément Théodore

1. Clément Théodore 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Théodore Clément 4. 1912-1934 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Clément Théodore. Exilé en Angleterre, il prépare la reconstruction des régions dévastées en participant aux travaux de l’International Garden Cities and Town Planning Association et du Belgium Town planning Committee. Clément élabore notamment un projet pour la reconstruction de Louvain (1916). 11. - 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 104-105. « Théodore Clément » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t.2, 100-105.

Coomans Jules

1. Coomans Jules 2. Stadsarchief Ieper 3. Archief van architect Jules Coomans 4. 1865-1962 5. 2 m. 414 - België: Architecten

6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Stadsarchitect Coomans speelde een belangrijke rol tijdens de weder- opbouw van Ieper. 11. Hier treffen we wat plannen en restauratiedossiers aan. 12. Inventaris van het archief van Jules Coomans. 13. SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.

De Koninck Louis Herman

1. De Koninck Louis Herman 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Louis Herman de Koninck 4. 1912-1970 5. - 6. Archives privées 7. Papier et papier calque 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Louis Herman De Koninck. 11. Ce fonds d’archives très complet sur son activité professionnelle comprend un projet de cité-jardin pour anciens combattants à Dour (1922) et d’autres projets de reconstruction nationale. 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 164-181. « Louis Herman De Koninck » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 160-181.

Derée Henri

1. Derée Henri 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Henri Derée 4. 1904-1964 5. - 6. Archives privées 7. Papier et photographie 8. reconstruction – prisonniers de guerre Belgique : Architectes - 415

9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Henri Derée. Prisonnier de guerre, il œuvre à la reconstruction du pays à partir de la fin de la guerre. 11. Le projet de reconstruction du quartier ouvrier du Zaalhof à Ypres finalement abandonné est conservé dans ce fonds. Il renferme aussi des carnets de croquis, des aquarelles et des peintures réalisées dans les camps de prisonniers et lors de son séjour en Suisse (1918-1919). Plusieurs projets de monuments commémoratifs sont également conservés. 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 146-151. 13. « Henri Derée » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 142-151.

Horta Victor

1. Horta Victor 2. Horta Museum 3. Archives Victor Horta 4. 1861-1947 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. propagande – aide internationale – photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Archives personnelles de Victor Horta et de son épouse et photothèque consacrée à l’œuvre de l’architecte. 11. Dans ce fonds sont conservées les archives produites par Victor Horta lors de son exil aux États-Unis. Nous y trouvons la correspondance de l’architecte ainsi que les textes de ses conférences sur l’architecture et en faveur de la Belgique. Subsiste aussi une collection de négatifs sur verre de photographies d’affiches publicitaires et de propagande de guerre prises par Horta lors de son séjour. Les archives de Madame Horta nous éclairent sur son activité de propagande : sont conservés une épreuve de son livre « Pour la Belgique. Souvenirs vécus, 1914-1918 », un dossier de coupures de presses et sa correspondance entre 1915 et 1924. 12. Pas d’inventaire. 13. HORTA J., Pour la Belgique. Souvenirs vécus 1914-1918, Bruxelles, 1957. OOSTENS-WITTAMER Y., Horta en Amérique, Bruxelles, 1986.

416 - België: Architecten

Hoste Huib

1. Hoste Huib 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Archief van Huib Hoste 4. 1902-1957 5. 9 m. + tekeningen 6. Privé-archief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Deze befaamde architect en stedenbouwkundige vluchtte in 1914 naar Nederland waar hij de Amsterdamse School en De Stijl leerde kennen. Hij werd er secretaris van het Comité Néerlando-belge d’art civique, opgericht in 1915 als subcommissie van de Union internationale des villes om de wederopbouw in België te bestuderen. In die hoedanigheid organiseerde Hoste in 1918 een enquête onder Nederlandse architecten en kunstenaars over het probleem van de wederopbouw van de verwoeste Hallen van Ieper. In 1922 werd hij aangesteld tot architect voor de wederopbouw in het gebied Geluwe-Geluveld- Zonnebeke. 11. Het archief bevat projectdossiers, (uitgevoerde en niet-uitgevoerde) plannen en documentatie over de wederopbouw van huizen, hoeves en kerken in Wervik, Diksmuide, Zonnebeke, Geluwe en Geluveld. Cfr. Documentatie verzameld door het Sint-Lucasarchief. 12. DE HOUWER V., Inventaris van het archief van Huib Hoste (1902-1957) (onuitgegeven). 13. AVERMATE T. en PROVO B. (red.), Huib Hoste 1881-1957, Antwerpen, 2005. DE SEYNE A.A.M., Huib Hoste 1881-1957 en de wederopbouw van Zonnebeke, Zonnebeke, 1981. SMETS M., Huib Hoste, voorvechter van een vernieuwende architectuur, Brussel, 1972. SMETS M., Resurgam. De Begische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.

Lacoste Henri

1. Lacoste Henri 2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne 3. Fonds Henri Lacoste 4. 1909-1966 5. - Belgique : Architectes - 417

6. Archives privées 7. Papier 8. reconstruction - monument 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Henri Lacoste. Il participe à la Mission Dhuicque au cours de laquelle il effectue de nombreux relevés dans la région de l’Yser. 11. On y trouve divers dossiers relatifs à l’ossuaire des soldats belges au cimetière du Père-Lachaise (1922) et à la reconstruction du village de Bléharies (1919-1925). 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 228-259. 13. « Henri Lacoste » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles, 1999, t. 2, 228-259.

Speybrouck Raphaël

1. Speybrouck Raphaël 2. Stadsarchief Ieper 3. Archief van architect Raphaël Speybrouck 4. 1920-1959 5. 15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. wederopbouw - oorlogsschade 9. Vrij raadpleegbaar. 10. Architect Speybrouck werd in 1920 tewerkgesteld bij het Hoog Koninklijk Commissariaat voor de wederopbouw van Ieper. Hij tekende vooral particuliere woningen in Ieper en omgeving tussen 1920 en 1928. Ook een aantal plannen van architect Richard Acke werden recent verworven door het stadsarchief. 11. Hier treffen we bouwdossiers van Speybrouck aan, plannen, omzend- brieven van het Hoog Koninklijk Commissariaat en dossiers i.v.m. de schatting van de oorlogsschade. 12. MOREELS R., Inventaris van het archief van de architect Raphaël Speybrouck (1893-1959), onuitgegeven licentiaatsverhandeling archivistiek, VUB, 2001. 13. Raphaël Speybrouck en de wederopbouw van Ieper (1920-1928), Ieper, 1997. SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1984. 418 - België: Architecten

VANDENBILCKE A., De huizen van Speybrouck. De thuiskomst van het archief van architekt Raphael Speybrouck (1893-1959), in: BAERT K, Ieper de herrezen stad, Koksijde, 1999, 91-96.

Tilley Franz

1. Tilley Franz 2. Mundaneum 3. Papiers personnels Franz Tilley 4. - 5. ca. 1 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. reconstruction 9. Ouvert à la recherche 10. Fonds de l’architecte belge Franz Tilley, fortement influencé par le mouvement Art Nouveau. 11. Ce fonds contient essentiellement des dossiers liés aux projets de construction de Franz Tilley classé par différentes villes. Nous y trouvons plusieurs dossiers relatifs aux reconstructions dans la ville de Neuve-Église entreprises avec l’aide de l’Office des Régions dévastées dans l’immédiat après-guerre et dont Franz Tilley fut l’architecte. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste. 13. CARNEL S., La reconstruction des régions dévastées apres la Première Guerre mondiale: le cas de Neuve-Église, Brussel, 2002.

Verwilghen Raphaël

1. Verwilghen Raphaël 2. Bibliotheek van het Departement Architectuur, stedebouw en ruimtelijke ordening van de KU Leuven (Arenbergbibliotheek) 3. Archief van ingenieur-urbanist Raphaël Verwilghen 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Raadpleegbaar op aanvraag 10. Bij het uitbreken van de oorlog vluchtte deze ingenieur naar Nederland. In 1915 werd hij door minister Helleputte naar Le Havre gehaald om de wederopbouw voor te bereiden. Verwilghen werd lid van de Commission Belgique : Architectes - 419 interministérielle chargée de l’étude des mesures à prendre en vue de la reconstruction des regions dévastées par la guerre. Hij ondernam studiereizen naar Engeland, bouwde zijn internationale contacten uit via het Belgium Town planning Committee, het Comité franco-belge d’art civique en ontwierp o.a. reeds een plan voor de heraanleg van Leuven. Na de wapenstilstand werd Verwilghen hoofd van de Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten. In de frontstreek ontwierp hij de eerste Belgische tuinwijken. Teleurgesteld door de bureaucratie die zijn moderne visie niet volgde, nam hij in 1923 ontslag en begon een architectenbureau. 11. Dit bijzonder rijke archief bevat veel documentatie, plannen, foto’s en dia’s i.v.m. de wederopbouw. Daarnaast zijn er ook de notulen, rapporten en nota’s van het Interministeriële comité voor de wederopbouw. Een groot deel van het archief van de Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten blijkt hier bewaard (programma’s, voorstellen van belangengroepen, statistieken en artikels van Verwilghen). Het archief is bovendien ontsloten door een omvangrijke plaats- en persoonsnamenklapper. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. VANDEN EYNDE W., Inventaris van het archief van ingenieur-urbanist Raphaël Verwilghen, 20 dln., Leuven, z.d. 13. SMETS M., Resurgam. De Begische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985. 420 - België: Katholieke Kerk

2.6 ÉGLISE CATHOLIQUE / KATHOLIEKE KERK

2.6.1 ÉVÊCHÉS ET ÉVÊQUES / BISDOMMEN EN BISCHOPPEN

Mercier Désiré (Archevêché de Malines / Aartsbisdom Mechelen)

1. Mercier Désiré (kardinaal) 2. Archief van het aartsbisdom Mechelen 3. Archief van kardinaal Mercier 4. 1863-1935 5. 50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Alle trefwoorden 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris 10. Mercier werd in 1906 gewijd tot aartsbisschop van het bisdom Mechelen. Tijdens de bezetting groeide hij uit tot het boegbeeld van het Belgisch patriottisme. Door zijn herderlijke brieven, waarin het verzet van de bevolking tegen de Duitse bezetting tot uiting kwam, kreeg hij groot aanzien in binnen- en buitenland. Hij kantte zich tegen de Flamenpolitik. Na de oorlog verzette hij zich ook tegen het Vlaamse Minimumprogramma. 11. Ten eerste verdient het dagboek van Mercier (1907-1925) een vermelding want dit is een zeer rijke bron (ook voor de lokale Mechelse geschiedenis). Ten tweede bleven ook de befaamde herderlijke brieven, toespraken, sermoenen en retraites van Mercier bewaard (veel van deze brieven en toespraken werden echter reeds tijdens de oorlog clandestien uitgegeven). Ten derde komen we heel wat te weten over de relaties tussen de kardinaal, de Generaal-Gouverneur en de andere bezettende overheden. Mercier hield tevens per brief contact met paus Benedictus, het Vaticaan, de pauselijke nuntius in Brussel, koning Albert I, koningin Elisabeth, de Broqueville, Carton de Wiart en Schollaert. Mercier kreeg veel steunbetuigingen van buitenlandse bisschoppen en priesters. Er bleven ook stukken bewaard over zijn reis naar Rome n.a.v. de begrafenis van paus Pius X en het daaropvolgende conclaaf. In 1916 zou Mercier nogmaals naar Rome afreizen. Mercier stond in nauw contact met hoofdaalmoezenier Marinis zodat ook de moeilijkheden tussen de Vlaamsgezinde aalmoezeniers en de legerleiding aan bod komen. Ook over de volgende thema’s is materiaal te vinden: de inval en de Duitse gruweldaden, de bezettingsjaren en de bevrijding van Mechelen, de aanhouding van burgemeester Dessain, de opvang van vluchtelingen in Groot- Brittannië, de wederopbouw van beschadigde kerken, kloosters en pastorieën, Belgique : Église catholique - 421 de vredesvoorstellen, ravitaillering en landbouw, onderwijs, hulpverlening aan vluchtelingen, oorlogswezen, gewonden, krijgsgevangenen enz., het protest van Mercier tegen deportaties en tegen de opeising van de klokken, de houding van de katholieke partij, de Vlaamse kwestie en het activisme. Uit de periode onmiddellijk na de oorlog dateren dossiers over de repatriëring van de gedeporteerden uit Duitsland, het verdrag van Versailles, de herstel- betalingen, de Ruhrbezetting, de heropbouw van de Leuvense universiteit en haar bibliotheek, de inhuldiging van allerlei monumenten (o.a. voor Edith Cavell in Ukkel in 1919). Mercier ontving na de oorlog een uitgebreid internationaal huldebetoon o.a. tijdens zijn rondreis in Verenigde Staten in 1919. Daarnaast zijn nog een aantal foto’s voorhanden en het oorlogsdagboek van soldaat Jean-Charles Mercier (het petekind van de kardinaal) uit 1917. Na de oorlog zette een interdiocesane commissie de pastoors aan tot het schrijven van een verslag over de oorlogsgebeurtenissen in hun parochie. Deze verslagen zijn rijke bron voor de lokale geschiedenis, hoewel zij van wisselvallige kwaliteit zijn. Kamiel Mertens verzorgde de uitgave van de verslagen van de Antwerpse parochies. In het archief van het aartsbisdom staat tevens een uitgebreide bibliotheek over de Eerste Wereldoorlog ter beschikking van de vorser. Veel auteurs schonken immers een exemplaar aan de kardinaal. Het archief bezit tevens een volledige collectie van het dagblad De Stem uit België. 12. COUTTENIER J., Archief kardinaal Mercier, 2 delen (onuitgegeven). 13. AUBERT R., Le cardinal Mercier. Un prélat d’avant-garde, Louvain-la- Neuve, 1994. BOUDENS R., Een rapport van hoofdaalmoezenier J. Marinis aan kardinaal Mercier over de Vlaamse Beweging aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog, WT, 1995, 63-79. BOUDENS R., Kardinaal Mercier en de Vlaamse Beweging, Brugge, 1975. MAYENCE F., La correspondance de SE le cardinal Mercier avec le gouvernement général allemand pendant l’occupation 1914-1918, Brussel, 1919. MESEBERG-HAUBOLD I., Die Widerstand Kardinal Merciers gegen die deutsche Besetzung Belgiens, Frankfurt, 1982. MERTENS K., Pastoors rapporteren over de Eerste Wereldoorlog in de provincie Antwerpen, Balen, 2 dln., Balen, 2006. SIMON A., Le cardinal Mercier, Brussel, 1960.

Bisdom Antwerpen / Évêché d’Anvers

1. Bisdom Antwerpen 2. Archiefdienst van het bisdom Antwerpen 422 - België: Katholieke Kerk

3. Archief van het bisdom Antwerpen 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. katholieke kerk 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Hoewel het bisdom Antwerpen pas opgericht werd in 1962, werden een aantal dossiers overgenomen van het aartsbisdom. 11. In 1915 organiseerde Mercier een rondvraag onder de clerus naar aanleiding van de acties van de bezetter tegen de openbaarmaking van zijn herderlijke brief ‘Patriottisme et endurance’. De bezetter verhinderde door inbeslagnames dat deze brief werd voorgelezen op de kansel. Mercier vroeg de pastoors hun ervaringen met de bezetter op papier te zetten. Een aantal priesters stelde een uitgebreid verslag op met aandacht voor alle oorlogsgebeurtenissen, anderen schreven slechts een kort briefje. Voor de meeste parochies uit het bisdom Antwerpen bleven deze documenten bewaard. Al deze stukken dateren uit 1915 en zijn dus niet te verwarren met de naoorlogse verslagen van priesters die verzameld werden door de interdiocesane commissie (cfr. archief Mercier). Ook de volledige serie (Latijnse), dekenale visitatieverslagen met overzicht van de beknopte toestand van de parochie uit de oorlogsperiode bleef bewaard. 12. Er is geen toegang beschikbaar. 13. MERTENS K., Pastoors rapporteren over de Eerste Wereldoorlog in de provincie Antwerpen, deel 3: de rapporten van 1915, Balen, 2007.

Évêché de Liège / Bisdom Luik

1. Évêché de Liège 2. Archives de l’Évêché de Liège 3. Fonds Rutten 4. 1902-1927 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. Église catholique 9. Ouvert à la recherche 10. Archives produites sous l’épiscopat de Mgr. Martin Rutten (1841-1927) à l’Evêché de Liège. 11. Ce fonds est divisé en deux parties : « Guerre 14-18 » et « Après-guerre (1919) ». La première partie contient la correspondance avec les autorités Belgique : Église catholique - 423 occupantes et des dossiers concernant les francs-tireurs, la Grenszone, les sinistrés, les réfugiés, les prêtres condamnés, l’invasion, la réponse des évêques belges aux accusations du Livre Blanc, les prisonniers et le ravitaillement. La seconde partie contient les documents relatifs à l’enquête interdiocésaine initiée par les Évêques de Belgique dans l’immédiat après- guerre et visant à établir l’histoire de l’Église durant la Grande Guerre. Cette enquête, basée sur des questionnaires envoyés dans toutes les paroisses de Belgique, est riche d’informations sur l’invasion, l’occupation et la vie des populations civiles durant la guerre. Il s’agit ici de l’ensemble des questionnaires et documents y afférents en provenance des paroisses de l’Évêché de Liège. Les enquêtes de la province de Limbourg sont également conservées à Liège. 12. DEBLON A., GERIN P. et PLUYMERS L., Les archives diocésaines de Liège. Inventaire des fonds modernes, Cahiers du Centre Interuniversitaire d’Histoire Contemporaine, n° 85, 1978. 13. SIMENON G., Un évêque pendant la Grande Guerre, Liège, 1920. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le comité interdiocésain, 1919-1922 », in : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842. VERHELST K. et VAN LAERE R., De Eerste Wereldoorlog in Limburg. Verslagen, Hasselt, 1997.

Schmitz (Évêché de Namur / Bisdom Namen)

1. Schmitz 2. Archives de l’Évêché de Namur 3. S. Fonds divers. Fonds Schmitz. La Première Guerre mondiale. 4. 1914-1939 5. 128 cartons 6. Archives privées 7. Papier 8. atrocités – réfugiés – déportés – Église catholique 9. Tous les documents de 50 ans et plus sont ouverts à la recherche, sous réserve de la protection de la vie privée. Néanmoins, l’archiviste se réserve le droit d’émettre des restrictions particulières. 10. Secrétaire de l’évêché de Namur, le chanoine Jean Schmitz (1877-1951) entreprit une enquête minutieuse sur les atrocités allemandes commises dans les provinces de Namur et de Luxembourg durant l’invasion et l’occupation allemande. 11. Le fonds se compose de trois parties distinctes ; d’une part les archives de l’Evêché, d’autre part, les archives laissées par les autorités allemandes lors 424 - België: Katholieke Kerk de l’évacuation et enfin, les enquêtes préliminaires, la correspondance et les épreuves qui ont précédé la publication de l’ouvrage: Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg. Il est important de mentionner en « Divers » la présence de registres de l’hôpital militaire de Namur ainsi que des comptes rendus des réunions du CNSA. Ce fonds est important pour qui porte intérêt à l’action de l’évêché en faveur des réfugiés, des déportés et des prisonniers ainsi qu’à l’invasion et l’occupation allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg. Il s’agit, en partie, des archives de l’enquête interdiocésaine initiée par les Évêchés dans l’immédiat après-guerre. Ce fonds pourra être utilement complété par les archives du Chanoine Schmitz qui sont conservées aux A.E. Namur 12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’évêché de Namur, inventaire sommaire, 1992. (disponible sur internet) 13. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le comité interdiocésain, 1919-1922 », in : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842. SCHMITZ J. et NIEUWLAND N., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg, 8 vol, Bruxelles, 1919-1925.

Évêché de Namur / Bisdom Namen

1. Évêché de Namur 2. Service d’archives de l’évêché de Namur 3. Évêché de Namur 4. 19e- 20e siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. Église catholique – monuments 9. Tous les documents qui ont plus de 50 ans sont ouverts à la recherche, moyennant le respect de la loi relative à la protection de la vie privée. 10. Monseigneur Heylen était l’évêque namurois pendant la guerre. 11. Il n’y a que quelques boîtes qui concernent la Première Guerre mondiale. Celles-ci renferment des lettres de soldats, des dossiers relatifs à l’érection de monuments et de plaques commémoratives dans les églises (avec des photographies), de la correspondance et des notes du vicaire Debois (par paroisse et doyenné), un dossier relatif à la réquisition des cloches et aux aumôniers et de la correspondance (et des rapports) du mgr. Heylen avec le Vatican (qui traite également des diocèses de Reims, Verdun, Nancy et Belgique : Église catholique - 425

Soissons). Certaines paroisses ont mis leurs archives en dépôt. Un rapport de guerre de la paroisse de Franchimont, des affiches et des documents sur la vie à Hachy, des notes du curé Bodart de Havelange et quelques exemplaires de L’Echo de Jemelles ont été conservés. 12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’Évêché de Namur, inventaire sommaire, 1992. (aussi disponible en ligne)

Seghers ( Bisdom Gent / Évêché de Gand)

1. Seghers (Mgr.) 2. Archief van het bisdom Gent 3. Archief van Mgr. Seghers 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. katholieke kerk - aalmoezeniers 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Emiel-Jan Seghers volgde mgr. Stillemans in 1917 op als 25ste bisschop van Gent. 11. In het archief van Mgr. Seghers zijn bitter weinig dossiers uit de oorlogsperiode bewaard. Wel is er een dossier voorhanden over de wijding van Seghers tot bisschop in 1917, enige briefwisseling met de bezetter over het vrij onderwijs en enkele stukken over het activisme. Net zoals in andere bisdommen vinden we hier ook de verslagen van de pastoors over de lokale oorlogsgebeurtenissen in hun parochie terug. Voor het bisdom Gent is de serie vrij volledig, hoewel de verslagen soms wisselend van kwaliteit en omvang zijn. Over de bezettingsjaren in o.a. Aalst, Dendermonde, Lede en Aalter zijn echter schitterende verslagen bewaard. Iemand (vermoedelijk Claeys-Bouuaert) verwerkte alle gegevens uit de verslagen tot statistieken van het aantal militairen, brancardiers, aalmoezeniers, gedeporteerden (met vermelding van hoeveel gedeporteerden overleden), veroordeelden door de Duitse rechtbanken (met vermelding van het aantal ter dood veroordeelden). Ook van het aantal geboortes en sterftegevallen en het aantal communicanten per parochie bestaan statistieken. 12. Er is een onuitgegeven inventaris voorhanden. 13. CLAEYS BOUUAERT F., Le diocèse de Gand pendant la première occupation allemande, Gent, 1949. CLOET M., Het bisdom Gent (1559-1991): vier eeuwen geschiedenis, Gent, 1991. 426 - België: Katholieke Kerk

DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la grande guerre: le comité interdiocésain, 1919-1922 », in: Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842. DAUPHIN F., « Le clergé paroissial en Belgique: la perception de l’occupation allemande », in: Revue du Nord, 1998(80), 367-382.

Stillemans (Évêché de Gand/ Bisdom Gent)

1. Stillemans (mgr.) 2. Archief van het bisdom Gent 3. Archief van Mgr. Stillemans 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. katholieke kerk - oorlogsslachtoffers 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Stillemans was de 24e bisschop van het bisdom Gent. Hij overleed in 1916 op gezegende leeftijd. 11. Dit archiefbestand omvat de briefwisseling van bisschop Stillemans met kardinaal Mercier, de nuntius, het Vaticaan, het Ministerie van Justitie en het Oost-Vlaamse provinciebestuur. Verder is er nog een dossier i.v.m. hulp- verlening aan oorlogswezen. 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris. 13. CLAEYS BOUUAERT F., Le diocèse de Gand pendant la première occupation allemande, Gent, 1949. CLOET M., Het bisdom Gent (1559-1991): vier eeuwen geschiedenis, Gent, 1991.

Évêché de Tournai / Bisdom Doornik

1. Évêché de Tournai 2. Archives et bibliothèque de la Cathédrale de Tournai 3. Fonds 1914-1918 4. 1914-1919 5. 13 cartons 6. Archives privées 7. Papier 8. Église catholique 9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet d’une autorisation préalable. Belgique : Église catholique - 427

10. Fonds en provenance de l’Évêché et déposé aux Archives de la Cathédrale en 1929 par le chanoine Warichez. 11. Ce fonds contient les documents relatifs à l’enquête interdiocésaine initiée par les Évêques de Belgique dans l’immédiat après-guerre et visant à établir l’histoire de l’Église durant la Grande Guerre. Cette enquête, basée sur des questionnaires envoyés dans toutes les paroisses de Belgique, est riche d’informations sur l’invasion, l’occupation et la vie des populations civiles durant la guerre. Il s’agit ici de l’ensemble des questionnaires et documents y afférents en provenance des paroisses de l’Évêché de Tournai. Le fonds contient une trentaine de rapports décanaux allant de 1914 à 1915 et 509 rapports paroissiaux allant de 1918 à 1919. Le contenu de ces rapports est très inégal selon les paroisses. 12. Inventaire dactylographié. 13. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le comité interdiocésain, 1919-1922 », dans : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842. DETOURNAY C., La Grande Guerre sous le regard de l’élite tournaisienne occupée. Contribution à la culture de guerre, Bruxelles, 2003.

Waffelaert (Bisdom Brugge / Évêché de Bruges)

1. Waffelaert (Mgr.) 2. Archief van het bisdom Brugge 3. Bisschoppelijk archief van Brugge 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. katholieke kerk - vluchtelingen - wederopbouw 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Waffelaert (1847-1931) was de 22ste bisschop van het bisdom Brugge. 11. Hier treffen we de handelingen van bisschop Waffelaert (beslissingen en briefwisseling) aan. Deze handelingen worden nader ontsloten via VANSTEELANDT A., Indices op de acta episcoporum brugensium, delen 9 en 10, Brugge/Leuven, 1983. In deze reeks vinden we informatie terug over de relaties met de bezetter, het herstel van verwoeste kerken, weggevoerde priesters, de bevoorrading en kolenlevering, de opeisingen en parochiale informatie. Verder zijn er rapporten van de aalmoezeniers over de opvang van de Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard, dossiers en briefwisseling i.v.m. het herstel van de verwoeste kerken en de geldinzameling die Waffelaert daartoe organiseerde (met o.a. een overzicht van de gerestaureerde 428 - België: Katholieke Kerk kerken, pastorieën en vrije scholen), een dossier over de opeising van klokken en orgels, de protesten van de kerkelijke leiders tegen deze maatregel en de werkzaamheden van het Comité interdiocésain chargé de recueillir les documents relatifs à l’histoire de l’Église de Belgique pendant la grande guerre. Onder impuls van dit comité bleven verslagen over de oorlogs- gebeurtenissen per parochie bewaard. Tenslotte zijn er nog een aantal doop-, huwelijks- en overlijdensakten van gevluchte West-Vlamingen voorhanden. 12. JANSSENS DE BISTHOVEN B. en DE BACKER C., Inventaris van het bisschoppelijk archief van Brugge, Leuven, 1984. 13. CLOET M., Het bisdom Brugge: bisschoppen, priesters, gelovigen, Brugge, 1985. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la grande guerre: le comité interdiocésain, 1919-1922 », in: Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842.

Belgique : Église catholique - 429

2.6.2 DOYENNÉS ET PAROISSES / DEKENIJEN EN PAROCHIES

Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de Bruxelles / Parochie Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel

1. Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de Bruxelles 2. Archives de l’État à Anderlecht 3. Archives contemporaines de la Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de Bruxelles 4. XIXème – XXème siècles 5. ca. 30 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. aumôniers – monuments 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Outre les documents relatifs à la gestion de la fabrique d’église durant la guerre, ce fonds renferme plusieurs dossiers relatifs au monument érigé au sein de la cathédrale en l’honneur des soldats morts durant la guerre (286), aux services religieux organisés pour les militaires allemands durant l’occupation (1254) ainsi qu’à plusieurs œuvres caritatives actives dans le ressort de la paroisse pendant la guerre, notamment l’Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre (1400) ou l’Œuvre de Protection de la Jeune Fille (1409). Le fonds renferme une partie des archives du doyen de la cathédrale, Jan Marinis aumônier en chef de l’armée belge durant la guerre. On y trouvera de la correspondance ainsi que plusieurs dossiers et rapports relatifs à l’activité des aumôniers catholiques au front, notamment un intéressant dossier relatif à la condamnation de l’aumônier Vandermeulen pour faits de propagande antipatriotique (1670). 12. DE MECHELEER L., Inventaris van het hedendaags archief van de Parochie Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel, Bruxelles, 2001. 13. LECONTE J.R., Aumôniers militaires belges de la Guerre 1914-1918, Bruxelles, 1969.

Vie de la Cathédrale (de Tournai)

1. Vie de la Cathédrale 2. Archives et bibliothèque de la Cathédrale de Tournai 3. Fonds Vie de la Cathédrale. 4. 1824 à aujourd’hui 5. ca. 2 m. 430 - België: Katholieke Kerk

6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet d’une autorisation particulière. 10. Mélange de documents concernant la vie de la Cathédrale de Tournai, réunis par les archivistes successifs et classés chronologiquement. 11. Pour la Première Guerre mondiale, ce fonds contient la liste de soldats tournaisiens tombés au champ d’honneur (1917) ainsi qu’une copie d’un extrait d’un journal inédit concernant la cathédrale. 12. Pas d’inventaire.

Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours

1. Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours 2. KADOC 3. Archief van de Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours 4. 1914-1918 5. - 6. Privé-archief 7. 2 microfilms 8. frontleven - frontbladen - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Het betreft verslagen over de activiteiten van de brancardiers in het kamp van Auvours, het oorlogsdagboek van Valeer Deconinck en een collectie van Het Duinenblad. 12. Geen toegang beschikbaar.

Katholieke Aalmoezeniersdienst

1. Katholieke Aalmoezeniersdienst 2. KADOC 3. Archief van de Katholieke Aalmoezeniersdienst 4. 1881-2001 5. 11,3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - Belgique : Église catholique - 431

11. Hier treffen we de lijsten van de Belgische aalmoezeniers en de omzend- brieven van hoofdaalmoezenier Marinis aan. 12. LUYTEN J. en VAN CLEMEN S., Inventaris van het archief van de Katholieke Aalmoezeniersdienst - CIBI (1881-2000) (onuitgegeven). 13. LECONTE J.R., L’aumônerie militaire belge. Son évolution de l’époque hollandaise à l’organisation actuelle, Brussel, 1966. LECONTE J.R., Aumôniers militaires de la guerre 1914-18, Brussel, 1969.

Varia 14-18 (Tournai)

1. Varia 14-18 2. Archives et bibliothèque de la Cathédrale de Tournai 3. Varia 14-18 4. 1914-1918 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet d’une autorisation préalable. 10. Documents de diverses provenances. 11. Cette boîte contient diverses publications concernant Tournai durant la Première Guerre mondiale, quelques cartes postales et une copie de correspondance de la famille de Gabrielle Petit concernant l’action de celle-ci et son attachement à la ville de Tournai. 12. Pas d’inventaire.

432 - België: Katholieke Kerk

2.6.3 COMMUNAUTÉS RELIGIEUSES / RELIGIEUZE ORDES

Benedictijnerabdij Affligem

1. Benedictijnerabdij Affligem 2. Benedictijnerabdij Affligem 3. Benedictijnerabdij Affligem 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - aalmoezeniers - katholieke kerk - foto’s - frontleven 9. Raadpleegbaar na afspraak 10. - 11. In het eigenlijke archief van de abdij bleven slechts een beperkt aantal stukken over het beheer van het klooster en de brouwerij tijdens de oorlog bewaard. Van een aantal geestelijken zijn echter persoonlijke archieven voorhanden. Zo is er een dagboek, briefwisseling en documenten van Urbanus Hendrickx, een bondig dagboek van Godfried Heymans en een dagboek, briefwisseling en documenten van aalmoezenier Franco de Wyels. In het dossier van R. De Muynck vinden we uitgebreide briefwisseling met Cyriel Verschaeve. Foto’s van de paters in militair uniform vervolledigen het archief. 12. Er bestaat een onuitgegeven toegang. 13. COPPENS C., 100 jaar Affligem: bijdragen tot de geschiedenis van de abdij (1870-1970), Hekelgem, 1970. VERLEYEN W., Negen eeuwen Affligem 1083-1983, Zingem, z.d. VERLEYEN W., “Met de Affligemse benedictijn Franco de Wyels aan het Ijzerfront”, Shrapnel, 2002, 8-13. VERLEYEN W., “De relaties van de Vlaamse voorvechter en letterkundige Cyriel Verschaeve met Dom Franco de Wyels”, Eigen Schoon en De Brabander, 2000, 401-418.

Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (Scheutisten)

1. Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (Scheutisten) 2. KADOC 3. Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (Scheutisten) 4. 1862-1967 Belgique : Église catholique - 433

5. 90 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - vluchtelingen - aalmoezeniers 9. Raadpleegbaar met toelating van de bewaargever 10. - 11. In dit bestand treffen we briefwisseling aan van mgr. Dewachter over de opvang van de Belgische vluchtelingen in Groot-Brittannië. Daarnaast bleven de briefwisseling en de nota’s van vluchtelingenaalmoezenier F. Mortier bewaard samen met het tijdschrift CICM-News. Ook de brieven en boekhouding van A. Dereume, procurator van het missiehuis in Stamford Hill (Londen) verdienen hier vermelding. Verder is er de nodige briefwisseling inzake de militaire dienst en vrijstellingen van de paters. Over het missiewerk in Congo zijn dossiers terug te vinden. De dagboeken van O. Van Hullebusch, A. Van Groenwoud, A. Gueluy en van diverse missiehuizen in Congo zijn eveneens voorhanden. Van de hand van R. Verbrugge bleef een manuscript bewaard: ‘Un écho de la guerre’. Tenslotte zijn er nog kaarten, schetsen, rapporten, foto’s en persoonlijke documenten van pater J. Raskin (o.a. over de gebeurtenissen in Aarschot). 12. VANYSACKER D. e.a., The archives of the congregation of the Immaculate Hart of Mary, Brussel/Rome, 1995. 13. DE ROP A. en VLAMYNCK J., Bibliografie van de missionarissen van het onbevelkt hart, Belgische provincie 1921-1980, 2 dln., Borgerhout, 1971- 1980. VERHELST D., Scheut vroeger en nu, Leuven, 1991.

Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de Allerheiligste Verlosser (Redemptoristen)

1. Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de Allerheiligste Verlosser (Redemptoristen) 2. KADOC 3. Archief van de Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de Allerheiligste Verlosser 4. 1773-1997 5. 114 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers - vluchtelingen 9. Raadpleegbaar na toestemming van de bewaargever. 10. - 434 - België: Katholieke Kerk

11. In dit archiefbestand treffen we in de serie ‘persoonsdossiers’ een unieke collectie dagboeken, verslagen over de oorlogsbelevenissen en briefwisseling van geestelijken die dienst deden als brancardier aan. Ook enkele hand- geschreven frontblaaden en bidprentjes van gesneuvelde paters bleven bewaard. Daarnaast zijn de omzendbrieven en de rapporten over de activiteiten van de aalmoezeniers voorhanden. Vermeldenswaard is de lijst van de aalmoezeniers met biografische gegevens opgemaakt voor de ‘livre d’or du clergé et des congrégations 1914-19’. Een aantal kloosterlingen functioneerde als aalmoezenier bij de Belgische vluchtelingenkolonies in Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland wat tot uiting komt in hun briefwisseling, verslagen, documentatie en foto’s. Bij wijze van voorbeeld doen we een greep uit deze documentatie: Belgische wegwijzer/Guide belge (Plymouth, 1916), Rapport over de toestand van de Belgische Scholen (Amsterdam, 1918), De uitgewekenen uit België en Frankrijk in Nederland, Vademecum van de uitgeweken Belg (Den Haag, z.d.), JASPAERS G., De Belgen in Holland (Amsterdam, 1917), een aantal nummers van het Maandblad der Belgen in Zwitserland /Mensuel des belges en Suisse en van het tijdschrift uitgegeven door de Mission catholique suisse en faveur des prisonniers de guerre. Daarnaast zijn er nog de nodige documenten betreffende het oorlogsrelaas van de kloosterlingen in Roeselare, Kortrijk en Essen gedurende de bezetting. 12. DENEEF G. e.a., Inventaris van het archief Noord-Belgische provincie van de congregatie van de allerheiligste verlosser (redemptoristen) 1773- 1997, Leuven, 2001.

Norbertijnerabdij Grimbergen

1. Norbertijnerabdij Grimbergen 2. Norbertijnerabdij Grimbergen 3. Norbertijnerabdij Grimbergen 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - foto’s - gruweldaden 9. Raadpleegbaar na afspraak 10. - 11. Te vermelden is het dagboek van abt Arnold Van Hees, zijn briefwisseling met de bezetter en met kardinaal Mercier. In 1916 werd Hoppenbrouwers tot abt gewijd. Verder zijn er nog een aantal gedichten, religieuze liederen, gebeden en kranten uit augustus 1914 bewaard. Hier treffen we ook een Belgique : Église catholique - 435 verslag over de marteldood van pastoor Wouters van Verbrande Brug (28 augustus 1914). In de Grimbergse abdij bevindt zich ook het rijke foto- en documentatie- materiaal van de lokale verzamelaar Leopold Van Seghbroek. De volgende thema’s komen aan bod: de heldendaden en herdenkingen van korporaal Léon Trésignies, het koningshuis en het Belgisch leger. Fotomateriaal (originelen en kopies) van Grimbergen, Vilvoorde, Mechelen, Haacht, Korbeek-Lo, Aarschot, Halen, Zemst, Weerde, Dendermonde, Kappellen-op-den-Bos, Verbrande Brug, Beigem en Humbeek uit de oorlogsperiode is overvloedig aanwezig. Tenslotte wijzen we nog op de laatste nummers van de Gazet van Grimbergen uit augustus 1914. 12. Het archief en de documentatie werden op trefwoord geordend. 13. Grimbergse herinneringen uit den Groten Oorlog, Grimbergen, 1919. Grimbergen 1914, Gent, 1994. VANDERBEKEN C., Herinneringen 1914-18: Elewijt, Eppegem, Hofstade, Weerde en Zemst, Zemst, 1986.

Norbertijnerabdij Tongerlo

1. Norbertijnerabdij van Tongerlo 2. Norbertijnerabdij van Tongerlo 3. Norbertijnerabdij van Tongerlo 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - verzet - vluchtelingen - aalmoezeniers - bevoorrading 9. Raadpleegbaar na afspraak 10. - 11. Hier treffen we een bondig oorlogsverslag van prelaat Lamy en zijn briefwisseling met de bezetter en andere kloosterlingen aan. Daarnaast is er een kroniek over het abdijleven in 1915-1917 geschreven door pater Erens. Ook aanwezig zijn diverse documenten, Passierscheinen, zegels, kaarten en formulieren van het Hulpcomité van Tongerlo. Verder vinden we een dossier over de gevangenschap van pater Gevers, documenten betreffende de geheime brievendienst van pater Fons Erens en twee plakboeken van pater Wilmet met krantenknipsels, programma’s, brochures en brieven in verband met de opvang van de Belgische vluchtelingen in Brixton. Tenslotte zijn er nog brieven en/of persoonlijke documenten van confraters die brancardier of aalmoezenier waren aan het front (Lambertus Wendelen, Wenceslas Vermeulen, Beynen, Alderic Vincke, Thomas Leysen, Antoon Ghysbrechts en 436 - België: Katholieke Kerk

Antoon Van Clé). Van de later bekende sportpater Van Clé bleven bijdragen aan De Meerhoutenaar, De Turnhoutenaar, Revue prémontrée (het contact- blad van de confraters aan het front) en De Stem uit België bewaard. 12. Er bestaat een zeer gedetailleerde onuitgegeven inventaris.

Praemonstratenzenabdij Averbode

1. Praemonstratenzenabdij Averbode 2. Praemonstratenzenabdij Averbode 3. Praemonstratenzenabdij Averbode 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - aalmoezeniers - propaganda 9. Raadpleegbaar na afspraak 10. - 11. Het archief van de abdij ging quasi volledig verloren tijdens de grote brand in 1942. In de persoonlijke dossiers van de overleden paters is toch heel wat informatie terug te vinden. Zo schreef Franciscus Lefebure zijn oorlogsrelaas neer onder de titel ‘Iets dat mij overkomen is tijdens de oorlog van 1914’, hield prior Isfried Janssens een abdijkroniek bij en brancardier / aalmoezenier Petrus Robberechts, die later aalmoezenier voor de vluchtelingen in Corbigny en Sainte-Adresse werd, hield een dagboek bij. Pater Thomas Schoenaers werd belast met een officiële propagandamissie en gaf meer dan 200 voordrachten in Brazilië om een tegengewicht te bieden aan de Duitse propaganda. Een mooi plakboek met krantenknipsels en aantekeningen is er het aandoenlijke bewijs van. Oorlogsvrijwilliger Jozef Vandeplas beschreef zijn oorlogsrelaas in de begindagen van de oorlog ‘Uit oorlogsdagen 1914-18’ (bij de Duitse inval werd hij verdacht van spionage en zelfs even opgesloten door zijn landgenoten). Pater Irenaeus Vanderwaeren was een verdienstelijk amateur-historicus die tal van artikels schreef over de bezetting in Engsbergen, Attenrode-Wever, Bekkevoort, Veerle en natuurlijk in Averbode. Zijn manuscripten, documentatie en foto’s zijn ook voorhanden. 12. Er bestaan plaatsingslijsten. 13. De Norbertijnerabdij van Averbode, Averbode, 1920. SLECHTEN G., Necrologium Monasterii S. Mariae Sanctique Joannis Baptistae in Averbode. Ordis praemonstratensis, Averbode, -. VANDERWAEREN I., “Onze abdij in de Eerste Wereldoorlog”, in: Bode van het Aartsbroederschap van het OLV van het Heilig Hart te Averbode, 1975 en 1976. Belgique : Église catholique - 437

Provincie der Vlaamse Jezuïeten

1. Provincie der Vlaamse jezuïeten 2. Vlaams provinciaal archief van de Jezuïeten 3. Jezuïetenklooster Leuven 4. 1542-2007 5. 320 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboeken - aalmoezeniers - gruweldaden - vluchtelingen - onderwijs - krijgsgevangenen - foto’s 9. Raadpleegbaar met toestemming van de verantwoordelijke van de Vlaamse provincie. 10. - 11. In het provinciaal archief vinden we verslagen en nota’s over de oorlogsactiviteiten van de jezuïeten, briefwisseling van provinciaal Emile Thibaut met de bezetter en stukken over door de bezetter opgesloten paters. Te vermelden zijn ook de stukken over de Duitse gruweldaden in Leuven en de terechtstelling van pater Dupiereux in Tervuren. Veel jezuïeten deden dienst als brancardier/aalmoezenier aan het front. Van deze activiteiten getuigen de instructies van hoofdaalmoezenier Marinis, de omzendbrieven van pater Willaert, de overzichten van jezuïetenaalmoezeniers en - brancardiers, stukken over gesneuvelde confraters, stukken over aalmoezenier Servranckx en het kamp van Auvours (met foto’s), de dossiers i.v.m. de terugkeer na de oorlog, de herdenkingen en behaalde onderscheidingen. Zeer interessant zijn ook de vele stukken van de aalmoezeniers bij de Belgische vluchtelingen in Canterbury en St-Leonards-on-Sea (lijsten, rondzendbrieven, stukken i.v.m. het onderwijs aan novicen en foto’s). In het Leuvens Jezuïetenklooster worden ook de archieven van de lokale kloosters, bijhuizen en scholen bewaard. Soms treft men hier een kroniek, een verslag, leerlingenlijsten, huldeboeken, briefwisseling of boekhouding uit de oorlogsperiode aan (o.a. Aalst, Alken, Sint-Ignatius in Antwerpen, OLV- college van Antwerpen, Sint-Jan-Bergmans en Sint-Michielscollege in Brussel, Sint-Barbaracollege in Gent, Kortrijk (met o.a. het dagboek van pater Jeroom Van Eecke en stukken van het Hulpkantoor in Kortrijk van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden). Zeer rijk zijn ook de persoonijke dossiers van een aantal jezuïeten. Zo zijn er dagboeken, nota’s, persoonlijke documenten en een fotoalbum van pater Ancot, dagboeken en foto’s van pater Giebens, een gevangenisdagboek, briefwisseling en foto’s van pater Paquet (alias ‘Fidelis’ van het sluikblad La Libre Belgique), briefwisseling van Jan Stoffels met brancardiers en 438 - België: Katholieke Kerk familie-leden, gedichten, tekeningen en portretten van Joe English (in het dossier van Quirijnen), dagboeken, brieven en documentatie van aalmoezenier Henri De Groote, een dagboek van pater Mortier (met foto’s), bondige oorlogsherinneringen, rondzendbrieven en foto’s van pater Willaert en het geestelijk dagboek van gravin Werner de Merode (provinciaal Thibaut was haar biechtvader). Het archief bevat zeer rijk fotomateriaal. Ter informatie wijzen we ook op het rijke materiaal bewaard door de Brusselse tegenhanger Archives de la Province méridionale belge de la compagnie de Jésus (o.a. over de redactie en verspreiding van het sluikblad La Libre Belgique waarbij de Jezuïeten nauw betrokken waren). 12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten die momenteel herwerkt worden door archivaris Jo Luyten. 13. DELANDSHEERE P., La Libre Belgique, histoire des origines de La Libre Belgique clandestine, Brussel, 1919. DENEEF A. e.a., De Jezuïeten in België 1542-1992, Brussel, 1992. (bestaat ook in Franse versie) GOEMARE P., Histoire de La Libre Belgique clandestine, Brussel, 1919. VANDEKERCKHOVE A., L’histoire merveilleuse de La Libre Belgique, Brussel, 1919. VAN DOREN E., Les tribulations du ‘manager’ de La Libre Belgique clandestine, Brussel, 1947.

Provincie der Vlaamse Minderbroeders

1. Vlaamse Minderbroeders 2. KADOC 3. Archief Vlaamse Minderbroeders 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. katholieke kerk - aalmoezeniers 9. Raadpleegbaar na toestemming 10. - 11. In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de omzendbrieven van de Minister-Provinciaal en de kapittelbesluiten uit de oorlogsperiode. Daarnaast zijn ook de kronieken van de kloosters in Antwerpen, Brussel, Diksmuide, Gent, Hasselt en Rekem bewaard. In het archief van de Minister-Provinciaal zit een interessant dossier over het wedervaren van de Minderbroeders tijdens de Eerste Wereldoorlog (lijsten van Minderbroeders in het leger en vluchtelingenaalmoezeniers en vooral de bondige verslagen over de Belgique : Église catholique - 439 gebeurtenissen in de kloosters te Schaarbeek, Antwerpen, Diksmuide, Sint- Truiden, Eeklo, Gent, Hasselt, Leuven, Luik, Lokeren, Montignies, Mechelen, Suarlée, Reckheim, Namur-Salzinnes, Tielt, Tongeren en Turnhout - ongetwijfeld opgesteld op vraag van het Comité Interdiocésan- verdienen vermelding). De persoonlijke archieven van pater Hilarion Thans bevatten zijn ‘carnet’ en gedichtenboek. De archieven van pater Jerôme Goyens, door de bezetter veroordeeld tot 8 jaar dwangarbeid, omvatten persoonlijke documenten en een lijst van de geestelijken opgesloten in de gevangenis van Vilvoorde. In het archief van aalmoezenier Gilbert Remans (pater Gilbertus) treffen we agenda’s, ‘carnets’ met namen van gesneuvelden en gewonden, preken en de ledenlijst van de Bond van het Heilig Hart. Speciale vermelding verdient zijn dagboek (vanaf 1916). Verder bevat zijn archief nog instructies van mgr. Marinis, lijsten van aalmoezeniers en brancardiers, briefwisseling (o.a. met pater Nivardus, de vice-provinciaal aan het front) en zijn ‘oorlogskroniek‘ (geschreven in 1933). Een verslag over ‘de provincie achter het front‘ vinden we in het persoonlijk archief van Ceyssens. Tenslotte vermelden we nog de soldatenliederen in het archief van Philippe Coenen. 12. Plaatsingslijst van het archief Vlaamse Minderbroeders. 13. THANS H., Mijn oorlog, Mechelen, 1921. THANS H., België’s Kruisweg, Mechelen, 1924.

Zusters van Liefde

1. Zusters van Liefde (diverse kloosters en bijhuizen) 2. Archiefdienst van de Zusters van Liefde in Gent 3. Zusters van Liefde 4. - 5. circa 600 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. foto’s - katholieke kerk - oorlogsschade 9. Raadpleegbaar na toestemming 10. - 11. In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de verslagen en kronieken van kloosters en bijhuizen in Gent, Bergen, Melsele, Antwerpen, Sint- Truiden, Velm, Marlinnes, Kortrijk, Lovenjoel, Brugge, Brussel, Elsene, Kwatrecht, Melle, Ronse, Beerlegem, Zaffelare, Lokeren, Eeklo (zeer uitgebreid), Lovendegem, Kortrijk, Doornik, Sint-Denijs-Helkijn en Bertem aan. Van een aantal kloosters zijn er nog dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade en/of lijsten van verpleegde soldaten en opgevangen vluchtelingen voorradig. Van het Sint-Antoniusklooster in Brugge bleef het 440 - België: Katholieke Kerk patiëntenregister, het grootboek en het brievenboek bewaard. Dit ziekenhuis/gesticht werd in 1917 op Duits bevel opgeheven. De patiënten werden overgebracht naar de kolonie van Merksplas en later naar Lovenjoel. Teslotte er is nog een fraai album met prentbriefkaarten (front, verwoestingen, helden enz.) voorhanden. 12. LEEMAN K., Inventaris van het generalaatsarchief van de Zusters van Liefde van Jezus en Maria, 1803-1966, Leuven, 1993. 13. ANIMA UNA: les sœurs de la charité pendant la guerre 1914-1918, Gent, 1920.

Belgique : Église catholique - 441

2.6.4 MEMBRES DU CLERGÉ / RELIGIEUZEN

Bernaerts Jan

1. Bernaerts Jan 2. ADVN 3. Archief van Jan Bernaerts 4. 1914-1953 5. 0,75 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers - Vlaamse kwestie 9. Raadpleegbaar 10. Jan Bernaerts (1879-1956) was een bekende Vlaamsgezinde aalmoezenier aan het IJzerfront. Volgens de overlevering stichtte hij het eerste frontblaadje Sint-Jans-Molenbeek. Vanwege zijn Vlaamsgezindheid werd hij van het front weggezonden. 11. Hier treffen we een aantal verzamelde krantenknipsels en pamfletten aan. 12. Er bestaat een werkinventaris. 13. NUYENS P. en DURNEZ G., Bernaerts Jan, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 471-472.

Calbrecht Jozef

1. Calbrecht Jozef 2. KADOC 3. Archief van Jozef Calbrecht 4. 1909-1969 5. 1,5 m 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers - vluchtelingen - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Pater Calbrecht was aalmoezenier van de Belgische vluchtelingen in Oxford en vanaf 1915 geestelijk begeleider van de Scheutisten-soldaten in De Panne. 11. Het betreft het dagboek van Calbrecht uit de periode januari - mei 1915. 12. CLEMENT R., Plaatsingslijst van het archief Jozef Calbrecht, Leuven, 2006 (onuitgegeven). 13. DE MOOR M., Calbrecht Jozef, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 677-678. 442 - België: Katholieke Kerk

PARMENTIER P., Dr. Jozef Calbrecht: een pater Scheutist in de Vlaamse Beweging (1886-1977), onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL, 1989.

Cardijn Jozef

1. Cardijn Jozef 2. Algemeen Rijksarchief Brussel 3. Fonds-Cardijn 4. 1870-1980 5. 32 m. 6. Privé-archief 7. De microfilms zijn tevens raadpleegbaar in het KADOC 8. verzet -gedeporteerden - katholieke kerk 9. De stukken over de Eerste Wereldoorlog zijn vrij raadpleegbaar 10. KAJ-stichter Cardijn was tijdens de oorlog onderpastoor in OLV-Laken en directeur van de christelijke sociale werken in Brussel. Hij werd tweemaal aangehouden door de bezetter. In december 1916, nadat hij openlijk had geprotesteerd tegen de deportaties, werd hij zeven maanden opgesloten in de gevangenis van Sint-Gillis. In 1917 werd hij voor de tweede maal gearresteerd wegens spionage en zwaar veroordeeld door de Duitse militaire rechtbank. 11. Het archief bevat o.a. aantekeningen van Cardijn betreffende zijn gevangenschap, briefwisseling en teksten geschreven in gevangenschap en enkele stukken over zijn parochiaal werk en de ‘sociale werken’. 12. FIEVEZ M., Inventaris van het Fonds-Cardijn, Brussel, 1986. 13. Cardijn: een mens, een beweging, Leuven, 1983. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 90-97.

Cruysberghs Karel

1. Cruysberghs Karel 2. KADOC 3. Archief van Karel Cruysberghs 4. 1909-1975 5. 1,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers - katholieke kerk 9. Raadpleegbaar na toestemming van de bewaargever. Belgique : Église catholique - 443

10. Cruysberghs was tijdens de oorlog brancardier en vanaf 1916 aalmoezenier aan het IJzerfront. Later zou hij het schoppen tot proost van de Boerenbond. 11. In dit kleine archiefbestand treffen we enkele sermoenen, artikels gepubliceerd door Cruysberghs in De school op het front, een doden- en gewondenlijst, een adressenlijst van de Meerhoutse jongens, omzendbrieven voor legeraalmoezeniers en een ledenlijst van de Bond van het Heilig Hart aan. In 1948 schreef Cruysberghs een boek over de door de Duitsers in Gelrode omgebrachte priester-martelaar Pieter-Jozef Dergent in het kader van een mogelijke zaligverklaring. Hiervoor verzamelde hij de nodige getuige- nissen en fotomateriaal. 12. Plaatsingslijst van het archief Karel Cruysberghs (onuitgegeven). 13. CRUYSBERGHS K., Pastoor Pieter-Jozef Dergent: een priester- martelaar, Leuven, 1949. CRUYSBERGHS K., Memoires, Antwerpen, 1965. VANDEN BOSCH H., Het geweten van Vlaanderen. Monseigneur Karel Cruysberghs (1891-1976), onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1999. Declercq

1.Declercq (abbé) 2. Archives de l’Évêché de Namur 3. Papiers Declercq 4. 1915-1919 5. 1 dossier 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre 9. Tous les documents de 50 ans et plus sont ouverts à la recherche, sous réserve de la protection de la vie privée. Néanmoins, l’archiviste se réserve le droit d’émettre des restrictions particulières. 10. L’abbé Declercq fut capitaine-commandant du 10e régiment de ligne et fait prisonnier de guerre en Allemagne. 11. Ce petit fonds contient les papiers personnels de l’abbé Declercq, notamment la correspondance qu’il a entretenue avec son père durant son emprisonnement. 12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’évêché de Namur, inventaire sommaire, 1992. (disponible en ligne)

444 - België: Katholieke Kerk

Dewachter A. (mgr.)

1. Dewachter A. (mgr.) 2. Archief van het aartsbisdom Mechelen 3. Zit vervat in het archief van kardinaal Mercier 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Mgr. Dewachter verbleef in Sheffield en werd door kardinaal Mercier aangesteld als verantwoordelijke voor de opvang van de Belgische vluchtelingen in Engeland. 11. Dit archiefbestand is samengesteld uit de briefwisseling van mgr. Dewachter met Belgische vluchtelingen en allerhande instanties, lijsten en verslagen van de Belgische priesters en kloosterlingen in Groot-Brittannië, een overzicht van de Belgische scholen in Engeland, een aantal foto’s, het huldeboek dat overhandigd werd aan mgr. Dewachter, zijn dagboek ‘mon séjour en Angleterre’ en het dagboek van pater Meeus getiteld ‘mijn verblijf in Engeland’. 12. COUTTENIER J., Archief kardinaal Mercier, 2 delen (onuitgegeven).

Lefebvre (mgr.)

1. Lefebvre (mgr ;) 2. Archives de l’UCL 3. Papiers mgr. Lefebvre 4. 1870-1920 5. 0,30 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Mgr. Lefebvre fut précepteur du roi Albert et professeur à l’Université de Louvain. Son fonds est constitué pour l’essentiel de ses cours et sermons. 11. Ce fonds contient une chronique de la guerre, intitulée Notes au jour le jour, tenue par mgr. Lefebvre entre le 28 septembre 1914 et le 17 décembre 1915. Y sont consignées tant les nouvelles des différents fronts que celles portant sur Louvain et ses environs. 12. Pas d’inventaire. Belgique : Église catholique - 445

Rutten Georges

1. Rutten Georges 2. KADOC 3. Archief Georges Ceslas Rutten (bewaargeving Van Beneden) 4. 1886-1938 5. 30 cm. 6. Privé-archief 7. Papier 8. internationale hulpverlening 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. De dominicaan Rutten was één van de voormannen van de christelijke arbeidersbeweging. Tijdens de oorlog werd hij door kardinaal Mercier belast met een missie naar de Verenigde Staten en Canada om hulp voor de geteisterde Belgische bevolking los te peuteren. Hierover zijn enkele brieven en teksten van voordrachten bewaard. Daarnaast werkte Rutten aan een brochure over de eerste maanden van de oorlog. 12. Plaatsingslijst van het archief Georges Ceslas Rutten (bewaargeving Van Beneden) (onuitgegeven) 13. GERARD E., Rutten Georges, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 2676.

Schmitz Jean

1. Schmitz Jean 2. Archives de l’État à Namur 3. Archives de Jean Schmitz, écclésiastique et historien 4. 1911-1932 5. 3,65 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. atrocités – déportés 9. Ouvert à la recherche 10. Secrétaire de l’évêché de Namur, le chanoine Jean Schmitz (1877-1951) entreprit une enquête minutieuse sur les atrocités allemandes commises dans les provinces de Namur et de Luxembourg durant l’invasion et l’occupation allemandes. 11. Cette enquête l’amena à constituer de nombreux dossiers relatifs aux atrocités commises durant l’invasion, aux déportations de civils par les autorités allemandes et à l’attitude des autorités civiles et religieuses face à l’occupant. Le fonds renferme les renseignements relatifs à l’invasion et à 446 - België: Katholieke Kerk l’occupation que Schmitz récolta auprès des paroisses des provinces de Namur et Luxembourg et qui constituent une source de premier choix sur les conditions de vie des populations civiles durant la guerre. Ce fonds essentiel pourra être utilement complété par les archives rassemblées par le Chanoine Schmitz qui sont conservées à l’évêché de Namur. 12. MAJOROS M., Inventaire de la collection de documents relatifs à la guerre 1914-1918 rassemblés par le chanoine Jean Schmitz, 1991 (Dact.) 13. SCHMITZ J. et NIEUWLAND N., Documents pour servir à l’histoire d’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg, 8 vol, Bruxelles, 1919-1925.

Sencie Joseph (mgr.)

1. Sencie Joseph (mgr.) 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Papiers Sencie 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. gruwelmisdaden 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Sencie was priester en hoogleraar aan de Leuvense universiteit. 11. Mgr. Sencie verzamelde onmiddellijk na de feiten getuigenissen over de Duitse gruweldaden in Leuven. Hij richtte een aantal documenten aan de Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht. Cfr. Commissie tot onderzoek van de schendingen der mensenrechten. 12. Er is een beknopte inventaris voorhanden.

Sobry Paul

1. Sobry Paul 2. KADOC 3. Archief van Paul Sobry 4. 1916-1954 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Paul Sobry was brancardier aan het front. Belgique : Église catholique - 447

11. Hier vinden we de dagboeknotities en de beschouwingen over het front- leven van Sobry terug. 12. Plaatsingslijst van het archief Paul Sobry (1895-1954) (onuitgegeven). 13. VAN CAUSENBROECK B., Sobry Paul, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 2773- 2774.

Tseng-Tsiang Lou

1. Lou Tseng-Tsiang 2. Sint-Andriesabdij van Zevenkerken 3. Lou Tseng-Tsiang 4. - 5. ongeveer 50 dozen 6. Privé-archief 7. Papier 8. vredesonderhandelingen 9. Raadpleegbaar na afspraak 10. Lou Tseng-Tsiang, voormalig Chinees minister van Buitenlandse zaken was het hoofd van de Chinese delegatie op de Vredesconferentie van Versailles. Na het overlijden van zijn (Belgische) echtgenote trad hij in 1927 in als monnik. 11. Hoewel het meeste materiaal dateert uit de jaren 1930-40, vinden we hier ook wat documenten en foto’s over de vredesconferentie. 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris. 13. VANHAELEMEERSCH P., Dom Lou: diplomaat en monnik (1871- 1949), (te verschijnen).

Van Assche Modest (dom)

1. Van Assche Modest (dom) 2. ADVN 3. Fonds Sint-Pietersabdij van Steenbrugge 4. 1879-2005 5. 25 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. aalmoezeniers - liederen - monumenten 9. Deels raadpleegbaar 10. Dom Van Assche werd in 1932 abt van de abdij van Steenbrugge. Hij speelde een rol in de Vlaamse Beweging en stierf na de Tweede Wereldoorlog in de gevangenis. 448 - België: Katholieke Kerk

11. Van Assche was brancardier en aalmoezenier aan het front. In zijn archief vinden we briefwisseling, sermoenen, frontliederen, notities over een reis naar Italië, lijsten van soldaten en een klein dossier over de inhuldiging van het monument ter ere van het 19e linieregiment in Merkem. 12. COBBAERT T., Inventaris van het fonds Sint-Pietersabdij Steenbrugge, Antwerpen, 2008. 13. VAN BIERVLIET A.T., Steenbrugge. Geschiedenis van de abdij en van de parochie, Steenbrugge, 1980.

Van Roey J.

1. Van Roey J. 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Papiers J. Van Roey 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Priester van Roey was directeur van het Atheneum van Elsene. 11. Hier treffen we het vijfdelige oorlogsdagboek van deze priester aan. 12. Er is een beknopte inventaris beschikbaar.

Belgique : Universités - 449

2.7 UNIVERSITÉS / UNIVERSITEITEN

Kabinet van de rector van de Gentse universiteit / Cabinet du recteur de l’université de Gand

1. Kabinet van de rector van de Gentse universiteit 2. Universiteitsarchief Gent 3. Archief van het kabinet van de rector 4. 1817-1940 5. ca. 5 m. betreffende de oorlogsperiode 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. onderwijs - vernederlandsing Gentse universiteit 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris 10. - 11. Na de Duitse inval werd de Gentse universiteit gesloten. In het kader van de Flamenpolitik gingen spoedig stemmen op om een Vlaamse Hogeschool op te richten in Gent. Vermits de Gentse hoogleraren dit initiatief boycotten, moest nieuw personeel gerekruteerd worden in België, Nederland en Duitsland. In oktober 1916 werd de Vlaamse Hogeschool plechtig geopend in bijzijn van Generaal-Gouverneur von Bissing. Over deze Vlaamse Hogeschool bleven slechts een beperkt aantal archieven bewaard waaronder de benoemingsdossiers, dossiers over de taalproblematiek en de relaties met de bezetter. Er bleef tevens een dossier bewaard inzake het protest van de professoren Pirenne en Fredericq tegen de vernederlandsing (beiden werden hiervoor naar Duitsland gevoerd). Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de oorlogsschade aan de universitaire gebouwen en uitrusting en dossiers inzake professoren en andere personeelsleden die vervolgd werden voor hun onvaderlandse houding. In het universiteitsarchief treffen we verder nog krantenknipsels, lijsten, foto’s en biografieën van gesneuvelde Gentse studenten, gebruikt voor de uitgave van het boek Aux étudiants morts pour la patrie (Gent, 1922). De universiteit werd betrokken in het Belgisch huldebetoon aan allerhande verdienstelijke persoonlijkheden. Zo werden o.a. president Poincaré, maarschalk Foch en markies de Villalobar ontvangen. Clemenceau, Lloyd George, Wilson en Francqui kregen een eredoctoraat. Koning Albert I kwam de gedenkplaten voor de gesneuvelde Gentse studenten inhuldigen. Tal van personeelsleden kreeg één of andere onderscheiding. Vermeldenswaard is ook het knipselboek van student Marcellijn Dewulf over de Vlaamse Hogeschool. Volledigheidshalve kunnen we ook vermelden dat 450 - België: Universiteiten

Eliane Langendries een imposante bronnenuitgave maakte van de archieven over de Vlaamse Hogeschool die bewaard worden in Duitsland. Cfr. Handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek. 12. Inventaris van het kabinet van de rector 1817-1940 (onuitgegeven). 13. DE CLERCK K., Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit, Gent, 1985. LANGENDRIES E., De ‘Vlaamse Hogeschool’ te Gent ((1916-1918). 2 dln., Gent, 1984. SIMON-VAN DER MEERSCH A.-M., 175 jaar universiteit Gent 1817-1992, Gent, 1992. VAN ACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1992.

Rector Paulin Ladeuze

1. Rector Paulin Ladeuze 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Archief van rector Ladeuze 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - wederopbouw - iconografie - onderwijs - gruweldaden 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Paulin Ladeuze (1870-1940) was de rector van de Leuvense universiteit tijdens de oorlog. 11. Hier treffen we het oorlogsdagboek van rector Ladeuze aan. Zoals bekend werden de universiteitsgebouwen tijdens de ‘sac de Louvain’ verwoest eind augustus 1914. Na beschoten te zijn door ingebeelde francs-tireurs plunderden Duitse troepen de stad vier dagen lang. Een groot aantal Leuvenaars werd ter plaatse terechtgesteld. De eeuwenoude bibliotheek in de Hallen werd in brand gestoken. De Belgische propagandadiensten zouden deze gruweldaden aanwenden om de internationale publieke opinie te beroeren en solidariteit met de geteisterde Belgen te betonen. De Leuvense universiteit, die vier jaar gesloten bleef, zou er na de oorlog een groot internationaal prestige aan overhouden. Vanzelfsprekend bevinden er zich talrijke stukken over de internationale solidariteit ten voordele van de bouw van de nieuwe boekencollectie, de Duitse betalingen voor wedersamenstelling van deze bibliotheek in het archief. Verder zijn er lijsten en biografieën van gesneuvelde studenten en personeelsleden die verzameld werden in het kader van de uitgave van een liber memorialis. Belgique : Universités - 451

Het universiteitsarchief bezit bovendien een rijke iconografische verzameling over de verwoesting van Leuven en een aantal memorabilia (zoals bewaarde verkoolde boeken). Ook in de collectie van de Antwerpse verzamelaar Vervliet vinden we bijzonder rijk iconografisch materiaal betreffende de Eerste Wereldoorlog terug (de frontbladen werden overgebracht naar de bibliotheek en zijn ontsloten via de catalogus). In het naburige Archief en Museum van het Vlaams Studentenleven worden archieven bewaard over de vernederlandsing van de Gentse Universiteit, een oorlogsnummer van het studententijdschrift Ons Leven en een aantal archieven van de Gentse studentenvereniging Hou ende trouw. 12. Het archief Ladeuze wordt momenteel geïnventariseerd. 13. Annuaire de l’université catholique de Louvain 1915-1919, Leuven, 1924. CEUNEN M. en VELDEMAN P. (red.), Aan onze helden en martelaren… Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Leuven, 2004.

Université nouvelle de Bruxelles

1. Université nouvelle de Bruxelles 2. Archives de l’Université Libre de Bruxelles 3. Archives de l’Université nouvelle de Bruxelles 4. ca. 1894-1920 5. 6,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert à la recherche 10. L’Université Nouvelle de Bruxelles vit le jour en 1894 suit à un conflit entre le Conseil d’administration de l’ULB et une frange du corps professoral et des étudiants. Subsistant jusqu’en 1919, elle fut la seule « Université » du pays à poursuivre son enseignement durant l’occupation. 11. Le fonds renferme une grande partie de la correspondance échangée par l’administration centrale de l’Université nouvelle, les dossiers personnels des étudiants ainsi que de nombreux dossiers retraçant l’organisation des principaux cours prodigués durant l’occupation. 12. DESPY-MEYER A., Inventaire des Archives de l’Université Nouvelle de Bruxelles (1894-1919) déposées aux Archives de l’Université Libre de Bruxelles, Bruxelles, 1973.

452 - België: Universiteiten

Secrétariat central de l’Université de Liège / Centraal secretariaat van de universiteit van Luik

1. Secrétariat central de l’Université de Liège 2. Service des archives de l’ULg 3. Fonds du secrétariat central 4. 1817-1999 5. 1 km. 6. Archives privées 7. Papier 8. enseignement 9. Ouvert 10. - 11. Ce fonds contient un nombre important de dossiers en lien avec la Première Guerre mondiale : (256) étudiants militaires (1 dossier qui concerne la mobilisation et l’allocation d’après-guerre, l’union générale des ex- étudiants militaires de Belgique, notamment la correspondance de celle-ci avec le rectorat après-guerre et entre le rectorat et le Ministère de la Guerre en 1914) ; (265-20) Cérémonies funèbres. 1919. Honneurs funèbres rendus aux professeurs décédés pendant la guerre 1914-1918. ; (272-73) Rectorat. 1920. Comité de secours aux populations civiles à la Russie ; (279) Statistiques. Statistiques des étudiants de 1900 à 1922. étudiants en médecine de 1900 à 1925. docteurs sortis depuis l’Armistice. Diplômes ingénieurs – docteurs en droit – docteurs en médecine, délivrés depuis l’Armistice. Nombre d’étudiants sortis de l’université depuis l’Armistice ; (281) Conseil académique – collège des assesseurs. 1920. Flamandisation de l’université de Gand ; (320) Gratuité, inscription aux cours, exercices pratiques. 1919. Autorisation ministérielle concernant le remboursement du minerval aux étudiants militaires renvoyé à l’active. (395) mémorial universitaire 1914-1918 ; (506) Bibliothèque. 1921. Albums des ruines. 1922-1924. Rapports allemands sur l’état des locaux universitaires pendant l’occupation. 1919. Plaque rappelant les dévastations et pillages commis par les hordes allemandes ; (415) Crédit matériel. 1919. Crédit de 275.0000 francs la restauration de l’université ; (344) Défense nationale (contient des requêtes d’étudiants datant de l’après-guerre demandant de rattraper des examens ainsi qu’une correspondance entre le rectorat et le ministère de la guerre relative aux étudiants militaires) ; (287) dossier commission d’enquête ; (248) Professeurs décédés, démissionnaires ou révoqués. (divers dossiers personnels dont certains révocation des agents de l’état qui ont prêté concours aux entreprises de l’ennemi). 12. Inventaire manuscrit disponible auprès de l’archiviste. Belgique : Acteurs économiques - 453

2.8 ACTEURS ÉCONOMIQUES / ECONOMISCHE ACTOREN

2.8.1 ENTREPRISES SÉQUESTRÉES / GESEKWESTREERDE BEDRIJVEN

2.8.1.1 Fonds généraux / Algemene bestanden

Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre / Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven (I)

1. Sekwesterdossiers (diverse archiefvormers) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Diverse archiefvormers 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het betreft hier een groot aantal, kleine dossiers van de sekwesters voor bedrijven en privé-personen waar geen apart bedrijfsarchief is van bewaard. De sekwesterdossiers bevatten doorgaans briefwisseling van de advocaten met schuldeisers, het Parket, ambtenaren van Financiën, de gesekwestreerden zelf, inventarissen van de inboedel, staten van de opbrengst van de verkoop, boekhouding en briefwisseling indien het bedrijf werd verder gezet door de sekwesters. Van de volgende bedrijven/personen zijn dossiers bewaard: Entrop Paul, directeur van de Fabrique belge de couleurs d’aniline (1918- 1933), Banf Paul, groothandel in ijzer- en metaalwaren (1914-1923), Deutscher Schulverein in Brüssel, beheer Deutsche Schule (1895-1930, zie ook Lohmeyer, Hasselkus, Gräffe, Berghaus en Wecker Alfred), weduwe Rudolf Hammacher, verkoop van machines en machineonderdelen (1918- 1929), Alfred Lachmann-Mathilde Lewedag, renteniers (1898-1925), Leinweber Jules, producent van machines (1911-1927), Hélène Vogler, activiteit onbekend (1911-1927), Ernest Von Sieglin, NV Les Savonneries Lever Frères (1919-1931), Henri Felten, kanthandel (1919-1928), Kaulhausen Fina, kleermaakster/stoffenhandel (1904-1925), Vollmer Ernest, metaalhandel (1905-1924), Holz Julius, handel in fietsen, bromfietsen, auto’s, naai- en breimachines (1918-1923), Baier-Mikulinzer, bonthandel (1909-1927), Heidebroek Hermann, suikerhandel (1910-1920), Ruthenburg Charles, fabrikant van optische instrumenten en brillen (1914-1922), Schoemann Max, handel en plaatsing van ameublementen (1892-1922), weduwe Clement 454 - België: Economische actoren

Reitmayer, activiteit onbekend (1919-1925), Stephan Frères, winkel in ijzerwaren en emailgoederen (1919-1930), Comptoir Industriel belge SA, productie en verkoop van machine(onderdelen) (1920-1925), Rodolphe Tacke, erfeniskwestie (1914-1927), Agnes en Catherine Luig, renteniers (1885- 1931), Hirsch en Cie (niet te verwarren met firma Hirsch) het gaat hier om vijandige goederen die gestockeerd waren in de magazijnen van Hirsch & Cie of niet afgehandelde schuldvorderingen (1918-1932), AG für Kohlensaure Industrie à Berlin, verkoop van koolzuurflessen aan brouwers (1919-1932), Gendebien Frères, Alleman & Cie successeurs, handel in kantoormeubelen en -machines (1914-1924), Stollwerk Frères, vervaardiging en verkoop van machines (1912-1924), Ferber & Cie, bureau van ingenieurs-constructeurs (1911-1928), Drosten Robert, vervaardiging en verkoop van wetenschappelijke instrumenten (1910-1928), Pieper Charles, kledingwinkel (1908-1926), Lohman P., bloemenfabriek (?) (1918-1920), Pook, Hermann & Cie SA, verkoop van verlichting (1912-1931), Schmidt Jeanne en Christine, erfenis van bonthandelaar Jean Schmidt (1903-1932), Maison Janssen, handel in ijzer- en metaalwaren (1919-1932), Société de Téléphonie perfectionnée L’Otomat, telegrafie (1912-1925), Wolf Fréderic, wijnhandelaar (1894-1927), Lamberts A. Jos. & Cie, fabricage van honing en stroop (1918-1919), Banque du Nord, fictieve bankvennootschap (1912-1924), Wiener Bankverein, (1919- 1930) en Osterreichische Credit-Anstalt für Handel und Gewerbe (1919- 1924). 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven (Antwerpen) / Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre (Anvers) (II)

1. Diverse onder sekwester gestelde bedrijven uit de provincie Antwerpen 2. Rijksarchief Beveren 3. Archief van de onder sekwester gestelde bedrijven Antwerpen. 4. 1887-1939 5. 9 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester - economie - middenstand 9. Raadpleging is enkel mogelijk met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris. 10. - Belgique : Acteurs économiques - 455

11. Van een aantal onder sekwester geplaatste bedrijven werd een aantal boekhoudkundige stukken bewaard: Anglo-continentale (import van guano), Benz (motorenproductie), Brauss-Mahn & Co (internationale handel), C. Broel, Disconto-Gesellschaft (bank), Dralans & Co (drukkerij), Drogueries et huileries anversoises, Ferranti & Co (import en transportbedrijf), Ficks J. (graanmakelaar), Friz Ch. & Co (importbedrijf), Königs-Günther & Co (import- en exportbedrijf), La Meuse, SA belge de navigation intérieure à Anvers, H. Michiels (wolhandel), SA Normalzeit des horloges de précision, SA du Pétrole Olex, Carl Jungs (steenkoolhandel), SA pour le peignage des laines (wolkammerij), Société générale charbonnière (coöperatieve vereniging), Usine de désargentation SA (ontziltingsfabriek), Von Ohlendorf & Co (handel), Van Wrede & Co (firma van olie, vet en smeermiddelen). Vaak zijn enkel de grootboeken, journaals en kasboeken beschikbaar. Slechts heel uitzonderlijk bleven ook de verslagen van de zittingen van de Raad van Beheer bewaard. 12. VANCOPPENOLLE C. en VANDAELE D., Inventarissen van de archieven gevormd in het kader van het sekwester door het Parket van de Procureur des Konings van Antwerpen (1918-1960), door de Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen (1918-1964) en van archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008. 13. CARREIN K. en VANCOPPENOLLE C., Het fonds van de sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A., e.a., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 39-54.

Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre (Liège) / Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven (Luik) (III)

1. Entreprises allemandes mises sous séquestre 2. Archives de l’État à Liège 3. Archives d’entreprises allemandes mises sous séquestre après la Guerre 1914-1918 4. - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. séquestre 9. Ouvert à la recherche 456 - België: Economische actoren

10. Contient les archives de firmes appartenant à des ressortissants allemands ou autrichiens à Liège et dans sa région. Intéresse l’activité économique des Allemands dans la région durant l’occupation. 11. Archives des Usines de produits chimiques O. Goebel à Flémalle-Haute, de Rudolf Koppel, agent commercial établi à Liège, de la firme berlinoise Orenstein et A. Koppel établie au Val-Saint-Lambert et de P. Barth. A compléter par les documents relatifs au séquestre du Charbonnage de Wandre, qu’on trouve dans le fonds de l’Administration des Mines (portefeuille 8/88). 12. PIEYNS J., « Archives d’entreprises allemandes mises sous séquestre après la guerre 1914-1918 » in Inventaire d’archives d’entreprises, Bruxelles, 1971, 40-50, 144-151.

2.8.1.2 Fonds spécifiques / Specifieke bestanden

L’Albingia

1. L’Albingia (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van L’Albingia, societé anonyme d’assurances à Hambourg 4. 1898-1923 5. 8 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch filiaal van L’Albingia VersicherungsAG werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archief bestaat uit briefwisseling met de hoofdzetel, met de banken, boekhouding, repertoria van de polissen, de polissendossiers en briefwisseling met de cliënten. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de L’Albingia, société anonyme d’assurances à Hambourg », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 63-72.

Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft in Berlin (Agentschappen in Brussel)

1. Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft in Berlin (Agentschappen te Brussel) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft Belgique : Acteurs économiques - 457

4. 1889-1924 5. 46 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Allianz was een bekende verzekeringsmaatschappij die in 1890 in Berlijn opgericht werd. In 1898 werd een eerste Belgisch filiaal geopend. Na de wapenstilstand werd het filiaal onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de klanten, de verzekerings- makelaars en de hoofdzetel, verzekeringsdossiers (brand, diefstal, ongevallen en burgerlijke aansprakelijkheid, transport maar vooral de vele oorlogsschade- verzekeringen zijn belangwekkend). Ook de dossiers over de geweigerde verzekeringsaanvragen en de boekhoudkundige stukken zijn interessant. 12. CARREIN K., Inventaris van het archief Allianz Versicherungs-Aktien- Gesellschaft in Berlin. Agentschappen te Brussel (1889-1924), Brussel, 2001.

L’Atlas

1. L’Atlas (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van L’Atlas, compagnie anonyme d’assurances sur la vie 4. 1910-1916 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het gaat hier om het archief van het Belgisch filiaal van ATLAS Deutsche Lebensversicherungs-Gesellschaft dat in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Dit kleine archiefbestand omvat enkel de boekhoudkundige stukken en repertoria van polissen. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de L’ATLAS, compagnie anonyme d’assurances sur la vie (1910-1916) », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 31-32.

458 - België: Economische actoren

Bach Emma

1. Bach Emma 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Emma Bach (voorheen Maison Antoinette Simon) 4. 1870-1919 5. 1,8 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het gaat hier om een bekende Brusselse kledingzaak. 11. Dit archief bevat boekhoudkundige stukken en handelscorrespondentie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale, (ter perse).

Balser Edouard en Lucienne de Hirsch

1. Balser Edouard en Lucienne de Hirsch 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Edouard Balser en Lucienne de Hirsch 4. 1830-1931 5. 159 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Balser was één van rijkste bankiers van het land. 11. Slechts een paar stukken in het archief betreffen de oorlogsperiode: enkele dossiers betreffende het beheer van zijn eigendommen (Balser verhuurde een aantal lokalen in Brussel aan de bezetter), financiële stukken en een verkoop- catalogus van de gesekwestreerde schilderijen van de schatrijke Balser. 12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van de commanditaire vennootschap Balser en Cie (1844-1912), Edouard Balser en Lucienne de Hirsch (1830-1931) en Georges Montefiore Levy (1862-1931), Brussel, 2001.

Belgique : Acteurs économiques - 459

La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques

1. La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques SA 4. 1914-1918 5. 20 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. Pers - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De NV Journaux et Périodiques gaf de Brusselse krant La Belgique uit. De krant, die gedurende de oorlog bleef verschijnen onder Duitse censuur, werd beschouwd als spreekbuis van de Kommandantur. Reeds op 14 november 1918 werd het bedrijf onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand is samengesteld uit briefwisseling, boekhoudkundige stukken, advertenties en een onvolledige collectie van de krant La Belgique (september 1917 - november 1918). 12. CARREIN K., Inventaris van het archief van La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques SA (1914-1918), Brussel, 2002. 13. Malgré tout! Complément et examen des débats du procès du journal La Belgique par Ray Nyst, Brussel, 1920.

Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier

1. Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier 4. 1914-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. pers - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Kriegskurier was een Duits soldatenblad dat in Brussel uitgegeven werd. 11. Het archiefbestand omvat aankondigingen, registers i.v.m. verkoop en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPE NOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven). 460 - België: Economische actoren

Biermann

1. Biermann 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van Biermann 4. 1913-1918 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Biermann was de vertegenwoordiger in Brussel van enkele kleding- fabrikanten. 11. Dit kleine archiefbestand omvat briefwisseling, boekhouding en foto’s. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Blancke Julius & Cie

1. Blancke Julius & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Blancke Julius & Cie 4. 1880-1918 5. 56 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze Brusselse firma was gespecialiseerd in metaalconstructies. 11. Het archief bestaat uit klantendossiers, contracten, handelscorrespondentie en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Belgique : Acteurs économiques - 461

Bottenwieser & Driesen

1. Bottenwieser & Driesen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van ‘Bottenwieser & Driesen’, agents de change à Bruxelles 4. 1912-1919 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft een agentschap van effectenmakelaars o.l.v. Rodolphe Bottenwieser en Wilhelm Driesen dat na de oorlog onder sekwester gesteld werd. 11. Het archief bevat enkel de klassieke boekhoudkundige stukken. 12. BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives de ‘Bottenwieser & Driesen’, agents de change à Bruxelles (1912-1919), in: BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives des agents de change allemands (1879- 1923), Brussel, 2002, 99-103.

Brünler (Heinrich) Oskar

1. Brünler (Heinrich) Oskar 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Brünler Oskar 4. 1881-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. frontleven - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Ingenieur-uitvinder Oskar (Heinrich) Brünler was vertegenwoordiger in Brussel. 11. Het archief bevat privé-briefwisseling met (broer?) Oskar Anton Brünler die luitenant aan het front was en foto’s van het front, het kazerneleven en de familie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

462 - België: Economische actoren

Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert

1. Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert 4. 1903-1922 5. 80 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma concentreerde zich op de Belgische elektriciteitssector (openbaar vervoer, straatverlichting, telefonie enz.). Na afloop van de oorlog werd het bedrijf onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand omvat processen-verbaal van de Algemene Vergadering en van de Raad van Bestuur, een dossier i.v.m. de huur van de gebouwen, interne briefwisseling, gerechtelijke dossiers, personeelsdossiers, boekhoudkundige stukken, sekwesterdossiers, handelscorrespondentie, facturen en aan- en verkoopdossiers. 12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de NV Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert (1903-1920), Brussel, 1999.

Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg

1. Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg 4. 1878-1922 5. 30 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch filiaal van de Magdeburger Feuerversicherungsgesellschaft werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand is samengesteld uit briefwisseling met de makelaars en met andere verzekeringsmaatschappijen, boekhouding, repertoria van de polissen en polisdossiers. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de la Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg », in: BULTHE C., Inventaire des archives Belgique : Acteurs économiques - 463 des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 119- 143.

Compagnie de Gladbach (NV)

1. Compagnie de Gladbach (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Compagnie de Gladbach, société anonyme d’assurances contre l’incendie et le bris de glace 4. 1897-1921 5. 50 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch filiaal van de Compagnie de Gladbach werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand behelst de uitgebreide briefwisseling met de Belgische vertegenwoordigers, boekhouding, polisdossiers, briefwisseling met klanten en personeelsdossiers. 12. BULTHE C., Inventaire des archives de la Compagnie de Gladbach, société anonyme d’assurances contre l’incendie et le bris de glace, in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 83-116.

Deutsche Bank (kantoor te Brussel)

1. Deutsche Bank (kantoor te Brussel) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Deutsche Bank 4. 1904-1933 5. 130 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - krijgsgevangenen - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. In 1910 opende de Deutsche Bank een filiaal in Brussel. Dit gebeurde door de overname van de bank Balser & Cie. Tijdens de oorlog zorgde de bank voor de geldzendingen naar de Belgische krijgsgevangenen in Duitsland en beheerde ook de rekeningen van de vele centrales die de bezetter oprichtte 464 - België: Economische actoren

(Kohlen-, Gersten-, Kartoffelzentrale). In november 1918 werd het filiaal onder sekwester geplaatst. Deze operatie zou pas in 1932 afgerond zijn. 11. Dit archiefbestand omvat omzendbrieven van de bezetter, agenda’s van de briefwisseling, staten van de uitbetalingen van de lonen en vooral zeer veel boekhouding (grootboeken, journaal, balansen, saldilijsten, rekening- courantboeken). Verder is er de nodige briefwisseling en klantenlijsten. De interessantste informatie is te vinden in de meer dan 2.000 klantendossiers. Daarnaast zijn er ook ontvangstbewijzen, een register en lijsten van de stortingen aan de Belgische krijgsgevangenen in Duitsland voorhanden. Ook de rekening-courantboeken van de Duitse centrales en de ingezamelde documentatie over het economische leven in België en in het buitenland verdienen vermelding. Tenslotte zijn er nog wat documenten betreffende de sekwestratie. 12. CARREIN C. en MESTDAGH J., Inventaris van het archief van Deutsche Bank, succursale de Bruxelles (1904-1933), Brussel, 2005.

Deutsche Effecten- und Wechselbank (Brussels filiaal)

1. Brussels filiaal van de Deutsche Effecten- und Wechselbank (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Deutsche Effecten- und Wechselbank 4. 1914-1918 5. 4,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier het Brussels filiaal (opgericht op 8 juli 1915) van de Deutsche Effecten- und Wechselbank met hoofdzetel in Frankfurt am Main. Het agentschap hield zich vooral bezig met bank- en beurszaken en werd in november 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archief bevat briefwisseling (de briefwisseling met de Kaiserliche Generalkommissar für die Banken in Belgien verdient een aparte vermelding), verklaringen betreffende de herkomst van effecten, borderellen van verkochte waardepapieren, kasboeken, uitgavenboeken, dagboeken en in- en verkoop- boeken. 12. CARREIN K., Inventaris van de archieven van Agence de la Deutsche Effecten- und Wechselbank société anonyme belge (1915-1918), Brussel, 2002. Belgique : Acteurs économiques - 465

Robert Dürr & Fils

1. Robert Dürr & Fils 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Robert Dürr & Fils 4. 1894-1920 5. 2,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Robert Dürr produceerde en onderhield elektrische machines en was ook schatbewaarder van de Association belge des inventeurs. Hij werd bij het uitbreken van de oorlog opgesloten in de gevangenis van Vorst. Tijdens de bezetting deed hij goede zaken want hij had van de Oelzentrale het alleenrecht op de verkoop van smeerolie verkregen. In november 1918 ontvluchtte hij het land en werden zijn bezittingen onder sekwester geplaatst. 11. Het archief omvat handelscorrespondentie (o.a. met de Oelzentrale en de Kohlenzentrale) en boekhoudkundige stukken. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Les établissements Schulz

1. Les établissements Schulz (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de NV Les établissements Schulz 4. 1899-1924 5. 8 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een bekende internationale bonthandel gevestigd in Brussel. 11. Het archief omvat de handelscorrespondentie en boekhoudkundige bescheiden. 12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de NV Les établissements Schulz (1899-1924), Brussel, 2000.

466 - België: Economische actoren

Falk Franz

1. Falk Franz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Falk Franz 4. 1906-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Franz Falk was vertegenwoordiger van een aantal bouwproductfirma’s en ook aannemer-ingenieur gespecialiseerd in isolatie, cement, gewapend beton en schrijnwerk. 11. Het archief bevat vooral klantendossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Frank & Cie

1. Frank & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Frank & Cie 4. onbekend-1918 5. 45 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft een Brusselse schoenenfabrikant. 11. Het archiefbestand is samengesteld uit facturen en commerciële brief- wisseling (klanten en leveranciers). 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Fürstenberg W.

1. Fürstenberg W. 2. Algemeen Rijksarchief Belgique : Acteurs économiques - 467

3. Archief van Fürstenberg W. 4. 1907-1918 5. 4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze Brusselse firma vervaardigde metaaldraad en traliewerk. 11. Het archief bevat handelscorrespondentie, productcatalogi, boekhouding, foto’s en plannen. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

La Germania

1. La Germania (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van La Germania, compagnie anonyme d’assurances sur la vie à Stettin 4. 1910-1920 5. 12 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch filiaal van Germania Lebens-VersicherungsAG zu Berlin werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand behelst briefwisseling met hoofdzetel, briefwisseling met Nationale Bank en met de Société Générale, boekhoudkundige stukken, repertoria van de polissen, briefwisseling met de verzekeringsnemers. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de La Germania, compagnie anonyme d’assurances sur la vie à Stettin », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 37-46.

Goldschmidt Frères

1. Goldschmidt Frères 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Société en nom collectif Goldschmidt frères 468 - België: Economische actoren

4. 1898-1919 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit Brussels agentschap van effectenmakelaars o.l.v. Richard en Alfred Goldschmidt werd na afloop van de oorlog onder sekwester geplaatst werd. 11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken, handelscorrespondentie (met index), facturen en kwitanties. 12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives de la société en nom collectif Goldschmidt Frères (1898-1919) », in : BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives des agents de change allemands (1879-1923), Brussel, 2002, 37-53.

Goldstein Jean

1. Goldstein Jean 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Goldstein Jean 4. onbekend-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Kleermaker Jean Goldstein opende in 1917 het Brussels filiaal van de Keulse firma Pfohl & Kleinwasser die militaire uniformen, wapens en zadels vervaardigde. 11. Het archiefbestand behelst boekhouding, handelscorrespondentie en privé- foto’s. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Gräffe Otto

1. Gräffe Otto 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Otto Gräffe 4. 1844-1918 Belgique : Acteurs économiques - 469

5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester - dagboek 9. Het dagboek is enkel raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris. 10. Gräffe was directeur van de bekende Suikerraffinarderij E.F. Gräffe & Cie in Sint-Jans-Molenbeek. 11. Vermeldenswaard zijn de kopie van het dagboek (1914-15) van Constance Ellis (de echtgenoot van Gräffe), de briefwisseling, een schriftje met inkomsten en uitgaven van de Deutscher Schulverein, een rekeningenboek, boekhouding en de dossiers i.v.m. investeringen in Rusland. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven). 13. DE SCHAEPDRIJVER S., ‘We who are so cosmopolitan’. The war diary of Constance Graeffe 1914-1915, Brussel, 2008.

Hasselkus Albert

1. Hasselkus Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Hasselkus Albert 4. 1886-1929 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Albert Hasselkus baatte een ijzer- en staalhandel uit in Brussel. 11. Het archiefbestand omvat klantendossiers, briefwisseling, facturen, foto’s en uitgebreide sekwesterdossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

470 - België: Economische actoren

Ulrich Heymann & Cie

1. Ulrich Heymann & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Ulrich Heymann & Cie 4. 1910-1917 5. 17 m. (in slechte staat) 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma vervaardigde en verkocht borduur- en kantwerk. 11. Het archiefbestand behelst briefwisseling, klantendossiers, facturen en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven)

Imhoff Albert

1. Imhoff Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Imhoff Albert 4. 1910-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Imhoff had een voedingszaak in Brussel, maar voerde ook veel bank- operaties uit. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Krochmal Jacques

1. Krochmal Jacques 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Krochmal Jacques Belgique : Acteurs économiques - 471

4. 1912-1916 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Krochmal baatte een bonthandel uit in Brussel. 11. Het archief behelst boekhouding en handelscorrespondentie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Liétart & Lipper

1. Liétart & Lipper 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Liétart & Lipper 4. Onbekend-1918 5. 15 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De firma Liétart & Lipper vervaardigde kledij. 11. Het archief omvat briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven)

Lindner Wilhelm

1. Lindner Wilhelm 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Lindner Wilhelm 4. 1898-1918 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Lindner was handelaar/vertegenwoordiger in ijzerwaren in Elsene. 472 - België: Economische actoren

11. Het archiefbestand bestaat uit boekhouding, handels- en privé- briefwisseling en enkele foto’s. Cfr. Hasselkus Albert en Wiescher Oscar. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Maier Loew

1. Maier Loew 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van Maier Loew, assurances générales 4. 1896-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een Brusselse firma van verzekeringsmakelaars geleid door Maier Loew die in juni 1919 onder sekwester werd geplaatst. 11. Het archief omvat briefwisseling met Duitse verzekeringsmaatschappijen, boekhouding en briefwisseling met klanten. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de Maier Loew, assurances générales », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 75-79.

Marx & Hertz

1. Marx & Hertz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Marx & Hertz 4. 1907-1921 5. 1 m 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Marx & Herz was een voedingswinkel in Brussel. 11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken en briefwisseling. Belgique : Acteurs économiques - 473

12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Mayer & Cie

1. Mayer & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de vennootschap onder firma Mayer & Cie 4. 1894-1930 5. 40 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De firma Mayer en Cie was één van de grootste bonthandels in Brussel. In december 1918 werd de vennootschap onder sekwester geplaatst. 11. Het archief omvat de handelscorrespondentie met klanten en leveranciers, boekhoudkundige registers en sekwesterdossiers. 12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van de vennootschap onder firma Mayer & Cie (1894-1930), Brussel, 2000.

Mondschein Frères

1. Mondschein Frères 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Mondschein Frères 4. 1910-1918 5. 6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een fabriek van kant- en passementwerk. 11. Het archiefbestand omvat briefwisseling, boekhouding en foto’s. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

474 - België: Economische actoren

Müller

1. Müller 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Müller 4. Onbekend-1918 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De bedrijfsactiviteit van de archiefvormer kon niet achterhaald worden. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling en boekhoudkundige registers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Mummet Adolf

1. Mummet Adolf 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Mummet Adolf 4. 1901-1918 5. 7 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mummet was een Brussels bonthandelaar. 11. Het archiefbestand bevat handels- en privé-correspondentie, boekhouding, facturen, verkoopdossiers, foto’s en een prentbriefkaartenalbum. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Nationalbank für Deutschland (Filiale Brüssel)

1. Nationalbank für Deutschland, Filiale Brüssel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Nationalbank für Deutschland, Filiale Brüssel 4. 1917-1918 Belgique : Acteurs économiques - 475

5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Nationalbank für Deutschland was een grote investeringsbank (gemengde bank) met hoofdzetel in Berlijn. Het filiaal in Brussel werd pas in maart 1917 opgericht. In november 1918 werd het reeds onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand bevat registers van ingekomen en uitgaande brief- wisseling, journaals, memorialen, kasboeken, dagboeken, een grootboek, diverse in- en verkoopboeken van effecten en coupons en jaarverslagen van diverse naamloze vennootschappen. 12. CARREIN K., Inventaris van de archieven van de Nationalbank für Deutschland, filiale Brüssel, Brussel, 2002.

Noelke H.

1. Noelke H. 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Noelke H. 4. 1914-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Noelke was een handelaar/installateur van sanitair. 11. Het archief omvat handelscorrespondentie en één journaal. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Norden (advocatenkantoor)

1. Norden (advocatenkantoor) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Advocaat Norden 4. 1908-1918 5. 12 m. (in slechte staat) 6. Overheidsarchief 476 - België: Economische actoren

7. Papier 8. gerecht - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze Duitse advocaat pleitte veel (Duitse) zaken tijdens de oorlog. 11. Het archief bevat 188 zaakdossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Norden Frères

1. Norden Frères 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Norden Frères 4. 1910-1918 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een bont- en handschoenenwinkel. 11. Het archiefbestand bevat klantendossiers, briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie allemandes

1. Office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie allemandes 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van het Office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie allemandes 4. 1872-1942 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het ‘Office’ werd als aparte dienst in 1920 opgericht in uitvoering van het Verdrag van Versailles om het probleem van de Duitse levensverzekeringen Belgique : Acteurs économiques - 477 af te handelen. Geschillen omtrent de uitkering van bepaalde premies aan landgenoten die aangesloten waren bij Duitse maatschappijen (die in slechte papieren zaten door devaluatie van de Mark na de oorlog), geschillen over achterstallige betalingen van verzekeringsnemers en geschillen tussen verzekeringsagenten en hun Duitse moederfirma werden afgehandeld door het ‘Office’. 11. Het archiefbestand omvat briefwisseling met de Belgische agenten van de Duitse verzekeringsmaatschappijen, met de hoofdzetels in Duitsland, met de Belgische verzekeringsnemers en repertoria met te vergoeden landgenoten. 12. BULTHE C., « Inventaire des archives de l’office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie allemandes (1872-1942) », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872- 1942), Brussel, 2001, 17-27.

Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG

1. Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG 4. 1907-1918 5. 4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma vervaardigde spoormaterieel en machines voor de (mijn)bouw. 11. Het archief bevat enkel boekhouding. Cfr. archief Orenstein & Koppel bewaart in het Rijksarchief te Luik. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik

1. Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik 4. 1909-1918 5. 4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 478 - België: Economische actoren

8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Peters Union was een pneumaticabedrijf. 11. Het archiefbestand omvat boekhouding, briefwisseling, catalogi en offertes. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Plank Theodore

1. Plank Theodore 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Theodore Plank 4. 1909-1919 5. 4,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Plank baatte een handel in huishoudartikelen (radiatoren, gasvuren, strijkijzers, luchters en kranen) uit. 11. Het archief bevat boekhouding, facturen, catalogi en handels- correspondentie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Riechers Alex

1. Riechers Alex 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Alex Riechers 4. 1905-1918 5. 4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een graniet- en marmerhandel (vooral bestemd voor de vervaardiging van grafstenen). Belgique : Acteurs économiques - 479

11. Het archief omvat handelscorrespondentie, plannen van grafstenen en gedenktekens en briefwisseling met Hugo Riechers in Antwerpen. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Drukkerij Trangotte Rien

1. Drukkerij Trangotte Rien 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Drukkerij Trangotte Rien 4. 1905-1918 5. 17 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 11. Het betreft hier een drukker van Duitse nationaliteit die na de wapen- stilstand onder sekwester werd geplaatst. 10. Het archief behelst borderellen van bestellingen (vaak met bijgevoegd exemplaar van het bestelde drukwerk), commerciële briefwisseling en boekhoudkundige stukken. 12. ROMANO F., Inventaire des archives de l’imprimeur Trangotte Rien (1905-1918), Brussel, 2003.

Rose Frères

1. Rose Frères 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Rose Frères 4. 1907-1918 5. 16 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma fabriceerde stoffen en handschoenen. 11. Dit archief is samengesteld uit briefwisseling, facturen en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven). 480 - België: Economische actoren

Pianos P. Riesenburger

1. Pianos P. Riesenburger 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Pianos P. Riesenburger 4. 1887-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het gaat hier om een bekende Brusselse zaak voor de verkoop, verhuur en herstelling van piano’s, orgels en harmoniums. Na de oorlog werd Riesenburger opgesloten in de gevangenis en in juni 1919 werd hij gedwongen het land te verlaten. In december 1918 waren zijn goederen reeds onder sekwester geplaatst. 11. Dit archiefbestand bevat boekhouding, handelscorrespondentie en publicitaire dossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Rosenthal & Cie

1. Rosenthal & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven Rosenthal & Cie, agent de change à Bruxelles 4. 1910-1923 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het gaat hier om een Brussels agentschap van effectenmakelaars dat onder sekwester geplaatst werd in 1919. 11. Het archiefbestand omvat slechts enkele boekhoudkundige stukken en registers van financiële operaties per klant. 12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives ‘Rosenthal & Cie’, agent de change à Bruxelles (1910-1923) », in: BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives des agents de change allemands (1879-1923), Brussel, 2002, 93-96. Belgique : Acteurs économiques - 481

Scheller Wilhelm

1. Scheller Wilhelm 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Wilhelm Scheller 4. Onbekend-1918 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Scheller was de vertegenwoordiger in Brussel van de Société par actions pour la fabrication de papier, coloris et de colle forte. 11. Het archief bevat briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Schneider & Ströbel

1. Schneider & Ströbel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Schneider & Ströbel 4. 1909-1918 5. 18 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Schneider & Ströbel was een internationale transportfirma. 11. Het archief omvat briefwisseling, boekhouding en één sekwesterdossier. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

482 - België: Economische actoren

Firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België)

1. Firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de vennootschap onder firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België) 4. 1897-1918 5. 25 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. De firma Schütte produceerde machines en precisiewerktuigen zoals boor- en draaimachines. Na de oorlog werd de firma onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand behelst interne en externe briefwisseling, boekhoud- kundige stukken en facturen. 12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de vennootschap onder firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België) (1897-1918), Brussel, 2000.

Schwager Erich

1. Schwager Erich 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Schwager Erich 4. 1911-1918 5. 7 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie- sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma vervaardigde en verkocht machines en machineonderdelen voor de schoennijverheid. De aparte firma ‘La Silencieuse’ verkocht schoen- zolen. 11. Het archief behelst handelscorrespondentie, facturen en sekwesterdossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Belgique : Acteurs économiques - 483

Schwalgé J.F

1. Schwalgé J.F 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Schwalgé J.F 4. 1907-1918 5. 1,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een groothandel in farmaceutische producten die o.a. leverde aan het NHVC en het Duitse leger. 11. Dit kleine archief bevat enkel handelscorrespondentie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Seck Frères

1. Seck Frères 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Seck Frères 4. 1894-1918 5. 25 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma was gespecialiseerd in de installaties van maalderijen en mouterijen. 11. Dit archief bevat briefwisseling, klantendossiers, boekhouding, plannen en folders. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Siemens & Halske

1. Siemens & Halske (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 484 - België: Economische actoren

3. Archieven van de Société Anonyme belge Siemens & Halske 4. 1902-1919 5. 98 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit bedrijf was gespecialiseerd in de productie en de verkoop van elektrisch materiaal voor spoorwegbedrijven. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de Société Générale, boekhoudkundige stukken, briefwisseling met de klanten en de leveranciers, facturen en technische plannen van de installaties. 12. SOYEZ S., Inventaire des archives de la Société Anonyme belge Siemens & Halske (1902-1919), Brussel, 2000.

Sigmund Victor

1. Sigmund Victor 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Sigmund Victor 4. 1914-1918 5. 0,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Sigmund baatte een kledingzaak uit in Brussel. 11. Dit archief behelst handelscorrespondentie en facturen. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Société Commerciale belgo-allemande du Congo (NV)

1. Société Commerciale belgo-allemande du Congo (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Société Commerciale belgo-allemande du Congo 4. 1910-1922 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier Belgique : Acteurs économiques - 485

8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze handelsvennootschap, met zetel in Brussel, concentreerde zich op Congo en werd vooral met Duits kapitaal gefinancierd. Op 12 december 1918 werd de vennootschap onder sekwester gezet. 11. Het archiefbestand omvat een register van aandeelhouders, een sekwester- dossier, de briefwisseling van de Raad van Bestuur en van de gedelegeerd bestuurder, journaals, grootboeken, maandelijkse balansen en staten van rekeningen. 12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de société commerciale belgo-allemande du Congo (1910-1922), Brussel, 2002.

Société Générale Charbonnière (Brussels kantoor)

1. Brussels kantoor van de Société Générale Charbonnière 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de Société Générale Charbonnière (succursale de Bruxelles) 4. 1907-1926 5. 7 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Zoals de naam laat vermoeden gaat het hier om een kolenhandel. 11. Dit archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handels- correspondentie, vrachtbrieven en sekwesterdossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

(Société des) Grands Magasins Leonhard Tietz

1. (Société des) Grands Magasins Leonhard Tietz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Société des “Grands Magasins Leonhard Tietz” 4. 1900-1921 5. 30 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 486 - België: Economische actoren

10. Tietz was een bekende keten van grootwarenhuizen avant la lettre en werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand behelst de klassieke boekhoudkundige stukken, de processen-verbaal van de Algemene Vergadering, dossiers i.v.m. opgeëiste goederen, commerciële briefwisseling en enkele foto’s. 12. BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives de la société des “Grands Magasins Leonhard Tietz”, Brussel, 2002.

F. Soennecken (filiaal te Brussel)

1. F. Soennecken, filiaal te Brussel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van F. Soennecken, filiaal te Brussel 4. 1908-1921 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma, die papier en kantoorbenodigdheden verkocht, werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken, aan- en verkoopdossiers en sekwesterdossiers. 12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van F. Soennecken, filiaal te Brussel (1908-1921), Brussel, 2002.

Spruner Von Mertz Charles

1. Charles Spruner Von Mertz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Charles Spruner Von Mertz 4. 1884-1933 5. 22 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma was actief in de metaalsector en werd in juni 1919 onder sekwester geplaatst. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met diverse grote bank- instellingen, boekhoudkundige stukken, aan- en verkoopdossiers, jaar- Belgique : Acteurs économiques - 487 verslagen van de Raad van Beheer van de Ateliers Tantot Frères SA en uitgebreide sekwesterdossiers (ook betreffende de sekwestratie van de SA Sambre et Escaut). 12. LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van Charles Spruner Von Mertz (1884-1933), Brussel, 2000.

Stettner Paul

1. Stettner Paul 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Paul Stettner 4. 1889-1918 5. 6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Stetner baatte een bonthandel uit in Brussel. 11. Het archief is samengesteld uit briefwisseling, boekhouding en foto’s. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Stilke Georg

1. Stilke Georg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Georg Stilke 4. 1911-1918 5. 17 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 11. Stilke verkocht kranten, boeken en rookwaren. 10. Dit archief bevat briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

488 - België: Economische actoren

Rubberfabriek Traun (Kantoor te Brussel)

1. Kantoor te Brussel van rubberfabriek Traun (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van de Manufacture de Caoutchouc Traun (SA), succursale de Bruxelles 4. 1903-1918 5. 20 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het gaat hier om het Brussels bijhuis van een grote Duitse rubber- fabrikant. 11. Het archief bevat handelscorrespondentie, boekhoudkundige stukken en facturen. 12. SOYEZ S., Inventaire des archives de la Manufacture de caoutchouc Traun (SA), succursale de Bruxelles (1903-1918), Brussel, 2000.

La Victoria

1. La Victoria (NV) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archieven van La Victoria de Berlin, société anonyme d’assurances générales 4. 1873-1918 5. 10 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgisch filiaal van bekende La Victoria zu Berlin, Allgemeine VersicherungsAG werd in december 1918 onder sekwester geplaatst. 11. Het archief bevat boekhouding, repertoria van de afgesloten polissen en bekendmakingen van het Duitse leger. 12. BULTHE C., Inventaire des archives de La Victoria de Berlin, société anonyme assurances générales, in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 51-59.

Belgique : Acteurs économiques - 489

Von Bienen & Fischbein

1. Von Bienen & Fischbein 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Von Bienen & Fischbein 4. 1913-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Von Bienen & Fischbein was een bekende stoffenhandel. 11. Het archief bevat correspondentie, boekhouding en facturen. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Von Oerdingen Henri

1. Von Oerdingen Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief Von Oerdingen Henri 4. Onbekend-1918 5. 3 m. (in slechte staat) 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Von Oerdingen was concessiehouder van ‘Champagne Montebello’ en manager van de SA du Phoenix-construction de machines à Gand. 11. Het archiefbestand behelst briefwisseling en boekhouding. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Walter Barth & Co

1. Walter Barth & Co (commanditaire vennootschap) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van de commanditaire vennootschap Walter Barth & Co 4. 1900-1918 490 - België: Economische actoren

5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze bankvennootschap werd geleid door Walter en Oscar Barth. 11. Het archief omvat balansen, ingekomen en uitgaande briefwisseling, dossiers i.v.m. de samenwerking met de Nationalbank für Deutschland en sekwesterdossiers. 12. VERVAECK S., Inventaris van het archief van de commanditaire vennootschap Walter Barth en Co, Brussel, 1971. 13. VERVAECK S., “Documenten van belang voor de sociaal-ekonomische geschiedenis van het begin van de XXste eeuw. Het archief van de commanditaire vennootschap Walter Barth”, in: Archief- en bibliotheekwezen in België, 1965 (36), 1, 74-83.

Wecker Alfred

1. Wecker Alfred 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Alfred Wecker 4. 1902-1929 5. 18 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar - frontleven 10. Wecker baatte een voedingshandel uit en was de Belgische vertegen- woordiger van de firma Waldecker en Poeppel (gespecialiseerd in Aziatische handel). 11. Het archief behelst boekhouding, briefwisseling (o.a. van frontsoldaat Gustav Wecker aan zijn ouders) en sekwesterdossiers. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Wiedamann Paul

1. Wiedamann Paul 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Wiedamann Paul Belgique : Acteurs économiques - 491

4. 1905-1918 5. 1 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. frontleven - foto’s - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Paul Wiedamann was directeur-vertegenwoordiger van de firma Eisenwerk Wülfel die gespecialiseerd was in drijfwerk en transmissies. 11. Dit kleine archiefbestand omvat foto’s en briefwisseling van soldaat Paul Wiedamann en zijn vrouw. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

J. Wierschem

1. J. Wierschem 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van J. Wierschem 4. 1901-1918 5. 12 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. pers - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Jean Wierschem was vertegenwoordiger van diverse papierfabrikanten in Brussel. Tijdens de bezetting stond Wierschem aan het hoofd van de Duitse Perscentrale en was hij verantwoordelijk voor de verdeling van het beschikbare papier. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de Duitse bezetter, met diverse Duitse soldatenkranten, met de Kriegsverwertungsstelle für das Papierfach, met het Propagandabureau van de Raad van Vlaanderen, met de Verwaltungschefs für Flandern und Wallonien en de Perscentrale. Verder zijn er nog wat financiële documenten en stukken i.v.m. de aankoop en de levering van papier voorradig. 12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van J. Wierschem (1910-1918), Brussel, 2002.

492 - België: Economische actoren

Wiescher Oscar

1. Wiescher Oscar 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Oscar Wiescher 4. 1898-1918 5. 2,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Wiescher handelde in ijzerwaren. 11. Het archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handels- en privé- correspondentie. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

Wurzburger

1. Wurzburger 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Theo, Hugo & Louis Wurzburger 4. 1904-1918 5. 30 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Wurzburger produceerde kant- en borduurwerk en algemene kleding. In feite is het archief een conglomeraat van de archieven van de verschillende firma’s van de familie Wurzburger. 11. Het archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handels- correspondentie en bevat ook enige privé-briefwisseling. 12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van Theo, Hugo & Louis Wurzburger (1904-1918), Brussel, 2000.

L. Wirth & Cie

1. L. Wirth & Cie 2. Algemeen Rijksarchief Belgique : Acteurs économiques - 493

3. Archieven van L. Wirth & Cie 4. 1904-1919 5. 20 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft een Brussels agentschap van effectenmakelaars dat onder sekwester werd geplaatst na de oorlog. 11. Slechts enkele archiefstukken hebben betrekking op de oorlogsperiode: de briefwisseling met verschillende banken, verzekeringsmaatschappijen en andere wisselagenten. 12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives de ‘L. Wirth & Cie’, agent de change à Bruxelles (1905-1919) », in: BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives des agents de change allemands (1879-1923), Brussel, 2002, 57-75.

A. Wunderlich & Cie

1. A. Wunderlich & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief A. Wunderlich 4. onbekend-1918 5. 2 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het betreft hier een patentkantoor. 11. Enkel de briefwisseling uit de oorlogsperiode bleef bewaard. 12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).

494 - België: Economische actoren

2.8.2 CHARBONNAGES / STEENKOOLMIJNEN

Association Houillère du Couchant de Mons

1. Association Houillère du Couchant de Mons 2. SAICOM 3. Fonds de l’Association Houillère du Couchant de Mons 4. 1854-1969 5. 32 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. economie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives issues de l’activité administrative, industrielle et sociale de l’Association Houillère du Couchant de Mons. 11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les procès-verbaux des séances du comité et de l’assemblée générale et la correspondance. Une partie très intéressante de ce fonds concerne le projet de création de la Société Coopérative d’Alimentation du Borinage à Mons pour l’achat et la vente de denrées nécessaires au ravitaillement de la population (1916) et les archives de cette Société tout au long de la guerre (334-359). Sont conservés les procès-verbaux des CA et AG, les demandes d’affiliation, le résultat mensuel des opérations, la correspondance, un livre d’inventaires et les comptes des Magasins Généraux du Borinage. Sont aussi conservées les archives de la Société d’exploitation des chemins de fer du réseau intérieur du Borinage entre 1914 et 1920 (558-578) portant, entre autres, sur l’attitude du personnel des chemins de fer pendant la guerre de 1914-1918 entre 1914 et 1920 (565), sur les rapports avec l’administration allemande entre 1915 et 1917 (569) ou encore sur la correspondance avec l’administration des Chemins de fer de l’État concernant l’approvisionnements entre 1919 et 1921 (576). Le fonds comporte aussi plusieurs dossiers « Première Guerre mondiale » (689-724) portant notamment sur les aspects techniques de l’activité houillère mais aussi sur le Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut, le ravitaillement, les ouvriers déportés ou encore les mesures disciplinaires prises par l’autorité allemande contre certaines communes du Borinage. Nous relevons aussi la présence de dossiers spécifiques de l’immédiat après-guerre : « Dommages de guerre : renseignements à fournir à M. le Président du tribunal, avril 1920 » (186) et « Première Guerre mondiale, invalides de guerre : statistiques des invalides occupés par les charbonnages, 1920 » (187), à la vente de charbons, exportation et prix : « Convention pour la fixation des prix de vente des charbons pendant la période de restauration Belgique : Acteurs économiques - 495 nationale, 1919 » (460) ou encore à la participation de l’Association Houillère du Couchant de Mons à des tombolas : « Œuvre nationale des invalides de guerre : tombola nationale en faveur des victimes de guerre », 1923 et 1926 (1131 et 1132). Ce fonds sera utilement complété par les autres fonds conservés à la SAICOM et par ceux conservés à l’Ecomusée régional du Centre. 12. LEBLON M., Inventaire provisoire des archives de la « Caisse Commune des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, pp. 49-59 et 148-196.

Association charbonnière du Centre

1. Association charbonnière du Centre 2. Écomusée régional du Centre 3. Fonds Association charbonnière du Centre 4. 1910-1965 5. 3 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds comprend des dossiers et de la correspondance relative à l’association. 11. Nous trouvons dans ce fonds la correspondance de l’Association pour les années de guerre, révélant ses contacts avec le CNSA ou encore avec les différentes administrations communales de la région du Centre et portant entre autre sur le ravitaillement. Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés aux Archives de la Ville de La Louvière. 12. Pas d’inventaire.

Association charbonnière de Charleroi

1. Association charbonnière de Charleroi 2. Écomusée régional du Centre 3. Fonds de l’Association charbonnière de Charleroi 4. 1890-1975 5. 85 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 496 - België: Economische actoren

10. Le fonds concerne les charbonnages membres de l’Association et consiste en documents administratifs classés selon des thèmes spécifiques traités par l’Association. 11. Outre les archives administratives et comptables liées au fonctionnement direct de l’Association, nous relevons la présence de quelques dossiers relatifs à la Première Guerre mondiale portant notamment sur les prix (184), les stocks (288) et la fourniture de charbon au CNSA (285). Nous remarquons aussi une dossier « Œuvres diverses », 1915-1918 (15), un autre « Exportations en Suisse », 1914,1918,1919 (27) et enfin, une dossier « Grèves » portant entre autres sur des évènements de 1917 et 1918 (205). 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste.

Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette SA

1. Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette SA 2. Archives de l’État à Liège 3. S.A. des Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives de sociétés minières situées dans la région d’Herstal. 11. Outre les PV du CA ou une série de rapports d’exploitation, de journaux de comptabilité, de tableaux du personnel permettant de saisir l’activité du Charbonnage durant la guerre, on y trouvera un dossier relatif au contentieux opposant la SA des Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette contre l’État Belge relatif aux Dommages de guerre, 1914-1937 (n° 1059). 12. HANSOTTE G., « Inventaire des archives de la Société anonyme des Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette » in Inventaire d’archives d’entreprises, Bruxelles, 1971, 1-21.

Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing

1. Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing 2. Archives de l’État à Liège 3. Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing 4. - 5. - 6. Archives privées Belgique : Acteurs économiques - 497

7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Ce charbonnage, situé à Seraing fut créé au début du XIXème siècle et cessa son exploitation en 1948. 11. Outre les PV du CA ou une série de rapports d’exploitation, de journaux de comptabilité, de tableaux du personnel permettant de saisir l’activité du Charbonnage durant la guerre, on y trouvera un dossier relatif aux relations avec la Kohlenzentrale. 12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du Charbonnage des Six- Bonniers à Seraing, Bruxelles, 1959.

Charbonnages du Bois du Luc SA

1. Charbonnages du Bois du Luc SA 2. Écomusée régional du Centre 3. Fonds S.A. des Charbonnages du Bois du Luc 4. XIXe et XXe siècles 5. 200 m. 6. Archives privées 7. Papier et clichés sur verre 8. économie 9. Partiellement ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne les activités de la S.A. du charbonnage du Bois du Luc. 11. Ce fonds est composé de nombreux plans et photographies des infrastructures sociales, culturelles, religieuses et techniques du site du Bois- du-Luc, en cours de classement. Cependant, les registres des comités d’administration, assemblées générales et autres comités de régie sont accessibles et contiennent de nombreuses informations relatives à la Première Guerre mondiale. En effet, les charbonnages du Bois-du-Luc maintiennent leur activité durant le conflit. Nous y retrouvons notamment des informations sur les rapports de la Société avec le CNSA et diverses autres œuvres alimentaires, sur la vie quotidienne des ouvriers durant la guerre ou sur l’activité du charbonnage. Le fonds iconographique a lui aussi été inventorié et contient plusieurs clichés pris pendant la guerre (1917). La partie non encore inventoriée devrait également contenir des dossiers relatifs au conflit. Nous retrouvons par exemple un dossier portant sur l’envoi de colis aux ouvriers du charbonnage, soldats faits prisonniers en Allemagne ou encore un dossier portant sur plusieurs postes de la Croix-Rouge établis sur le site du Bois-du-Luc. Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés aux Archives de la Ville de La Louvière. 498 - België: Economische actoren

12. Inventaire en cours. 13. LIEBEN J., « Bois-du-Luc, un charbonnage dans la guerre », dans : Le Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, Écomusée régional du Centre, 1998.

Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul SA

1. Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul SA 2. SAICOM 3. Fonds de la S.A. des Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul. 4. 1911-1976 5. 67 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. - 10. Archives issues de l’activité de la S.A des Charbonnages d’Hensies- Pommeroeul. 11. Ce fonds comprend des rapports et procès-verbaux d’assemblées, de la correspondance ainsi que des dossiers relatifs aux mouvements du personnel et aux crédits bancaires. Il contient aussi de nombreux dossiers (1372-1401) directement liés à la période de guerre et portant sur les réquisitions, séquestres, dégâts matériels et leur réparation. Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés à l’Ecomusée régional du Centre. 12. BIANCHI A., Inventaire provisoire des archives des Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul, Mons, 1993.

Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu SA

1. Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu SA 2. SAICOM 3. Fonds de la S.A. des Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu. 4. 1836-1953 5. 98 m. et 12 tiroirs à plans 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives issues de l’activité de la S.A. des Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu. 11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, des archives de la direction générale et financière, portant notamment sur la Société Coopérative Belgique : Acteurs économiques - 499 d’Alimentation du Borinage, établie à Mons le 17 mai 1916 (à ce sujet, voir aussi le fonds de l’Association Houillère du Couchant de Mons également conservé à la SAICOM), des polices d’assurances, des données chiffrées et statistiques sur le personnel, des dossiers relatifs aux grèves ainsi que deux dossiers de contentieux directement liés aux faits de guerre. L’un concerne un trafic avec l’ennemi pour la fourniture de costumes de mineurs, 1918 (125) et l’autre concerne un vol à la Société Coopérative d’Alimentation du Borinage, 1917-1918 (126). Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés à l’Ecomusée régional du Centre. 12. Relevé provisoire.

Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis SA

1. Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis SA. 2. SAICOM 3. Fonds S.A. des Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis. 4. 18920-1970 5. 19 m. et 1 tiroir à plan 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives issues de la S.A. des Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis et de ses prédécesseurs en droit. 11. Ce fonds comprend les statuts de la société, plusieurs dossiers de données chiffrées et statistiques et des registres d’entrée et de sortie du personnel ainsi qu’un rapport sur la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre à La Louvière. Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés à l’Ecomusée régional du Centre. 12. Relevé provisoire.

Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons SA

1. Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons SA 2. SAICOM 3. Fonds des Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons 4. 1785-1968 5. 70 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 500 - België: Economische actoren

9. Ouvert à la recherche 10. Archives issues de l’activité de la S.A. des Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons et de ses prédécesseurs en droit. 11. Ce fonds comprend, pour la période de la guerre, des données chiffrées et statistiques sur le personnel (entrées et sorties, accidents et indemnités, salaire hebdomadaire par ouvrier,…). 12. BIANCHI A., DOUCET D. et VINCKE V., Inventaire des archives des Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons à Boussu, Mons, 1996. Pour les dossiers déposés au SAICOM en 1988, un relevé provisoire existe.

Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons sous le patronage de la Société Générale de Belgique

1. Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons sous le patronage de la Société Générale de Belgique 2. SAICOM 3. Fonds Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons sous le patronage de la Société Générale de Belgique 4. 1848-1959 5. 4 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Il s’agit essentiellement des archives issues du Comité des directeurs des travaux de ce Groupement. 11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les procès-verbaux des réunions du Comité des directeurs des travaux et les résumés mensuels des opérations (tableaux comparatifs de prix, salaires, dépenses, recettes,…). 12. Groupement des sociétés charbonnières du Couchant de Mons sous le patronage de la Société Générale de Belgique. Le Comité des directeurs de travaux, Mons, 1997.

Belgique : Acteurs économiques - 501

John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes SA

1. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes SA 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives de la SA Cockerill « Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes » 4. 19ème - 20ème siècles 5. 10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds dit d’Hornu et Wasmes se compose d’archives issues de plusieurs entreprises : la SA John Cockerill de Seraing qui géra la Compagnie des Charbonnages belges jusqu’en 1959, sous le nom de Division des Charbonnages Belges et d’Hornu et Wasmes, de la SA Compagnie des Charbonnages belges, de la SA du Grand Buisson ou de la SA d’Hornu et Wasmes. 11. Les archives de la SA Compagnie des Charbonnages Belges sont les plus riches. On peut citer la correspondance du CA, 1916-1920 (108-109), un dossier de correspondance avec la sûreté militaire relatif à la vente de charbons, 1914-1919 (117), aux relations qu’entretient l’entreprise avec le Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut (122), à la section d’alimentation du Borinage créée par l’Association Houillère du Bassin, 1916-1917 (123), le Comité local de ravitaillement de Frameries, 1916-1918 (124) et sur les secours et subsides alloués à des œuvres diverses et ayant droits du personnel mobilisé, 1914-1919 (125). Pour la SA du Grand Buisson, on trouvera les PV des AG des actionnaires, 1890-1922 (128), les PV des séances du CA, 1913-1919 (136). Pour la SA d’Hornu et Wasmes, PV des séances du CA, 1913-1919 (177). 12. BRUWIER M. et HENDRICKX J.-P., Inventaire des archives de la SA Cockerill « Division des Charbonnages belges et Hornu et Wasmes », Bruxelles, 2000.

502 - België: Economische actoren

John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes SA

1. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes SA 2. SAICOM 3. Fonds de la S.A. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes. 4. 1795-1960 5. 7 m. et 5 tiroirs à plans 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives issues de l’activité de la S.A. John Cockerill - Division des Charbonnages Belges et d’Hornu et Wasmes et de ses prédécesseurs en droit. 11. Dans les dossiers relatifs aux sociétés constituantes de la S.A. John Cockerill, nous trouvons pour la Compagnie des Charbonnages belges à Frameries, un dossier de correspondance relatif aux dommages de guerre, plusieurs dossiers relatifs aux contentieux et dégâts miniers et des données chiffrées et statistiques concernant le personnel. 12. Relevé provisoire.

Sociétaires de la Société civile des Usines et Mines de houille du Grand-Hornu

1. Sociétaires de la Société civile des Usines et Mines de houille du Grand- Hornu 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives des Sociétaires et de la Société civile des Usines et Mines de houille du Grand-Hornu 4. 1747-1959 5. 4199 nos. 6. Archives publiques 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de cette importante exploitation minière sont essentielles pour tout qui s’intéresse à l’histoire du secteur minier dans le Borinage. 11. Le fonds renferme de nombreuses archives relatives aux activités de la société pendant la guerre : copies-lettres de l’administration centrale, 1915- Belgique : Acteurs économiques - 503

1918 (227-228), correspondance reçue, 1914-1919 (258-259), un dossier relatif aux résultats mensuels de l’exploitation adressés à l’administrateur pendant la guerre, 1914-1918 (381), un dossier relatif aux impôts sur bénéfices exceptionnels, 1921-1923 (1293), un dossier sur les dommages de guerre, 1914-1934 (1299), deux portefeuilles de rapports sur les travaux et les bulletins hebdomadaires de l’extraction, 1914-1918 (3157-3158), un dossier de notes et rapports de quinzaine des Ateliers de Construction du Grand- Hornu, 1914-1918 (3509), ainsi que les rapports de la direction sur les opérations de l’exercice, exercices 1914-15 et 1916-17 de la Société des Mines du Grand-Buisson à Hornu (4178). 12. WATELET H., Inventaire des Archives des Sociétaires et de la Société civile des Usines et Mines de houille du Grand-Hornu, Bruxelles, 1964.

Steenkoolmijn van Beringen

1. Steenkoolmijn van Beringen 2. Rijksarchief Hasselt 3. Archief van de mijn van Beringen uitgebaat door de Kolenmijnen van Beringen NV en Kempense Steenkolenmijnen 4. 1907-1992 5. 44 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. economie 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Voor de oorlogsperiode zijn een aantal bestellingen-, hulpdag-, kas-, grootboeken, balansboeken van de rekeningen en personeelsregisters voorradig. 12. VANCOPPENOLLE C. en VAN DER EYCKEN M., Inventaris van de archieven van de mijnen van Beringen, Houthalen en Eisden uitgebaat door de Kolenmijnen NV, Kolenmijnen van Houthalen NV, Kolenmijnen van Limburg-Maas NV en Kempense Steenkolenmijnen NV (1907-1992), Brussel, 2000. 13. MINTEN M., Gids voor de studie van de Limburgse steenkoolmijnen, Brussel, 1996. MINTEN L. e.a., Een eeuw steenkool in Limburg, Tielt, 1996.

504 - België: Economische actoren

Steenkoolmijn van Winterslag

1. Steenkoolmijn van Winterslag 2. Rijksarchief te Hasselt 3. Archief van de steenkoolmijn van Winterslag achtereenvolgens uitgebaat door NV Kolenmijnen van Winterslag en Kempense Steenkolenmijnen KS 4. 1904-1988 5. 150 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het betreft in de eerste plaats de verslagen van de raad van beheer en van het college van commissarissen voorgelegd aan de algemene vergadering van aandeelhouders, de verslagen van de bijeenkomsten van de raad van beheer en de notulen van de vergaderingen van de Associatie der Kempische Steenkolenmijnen. Ook vermeldenswaard zijn de briefwisseling van de afgevaardigdbeheerder, enkele stukken betreffende de affaire-Coppée en vele boekhoudkundige stukken. 12. VANCOPPENOLLE C., Inventaris van het archief van de steenkoolmijn van Winterslag achtereenvolgens uitgebaat door NV kolenmijnen van Winterslag en Kempense Steenkolenmijnen KS, Brussel, 2000. 13. MINTEN M., Gids voor de studie van de Limburgse steenkoolmijnen, Brussel, 1996. MINTEN L. e.a., Een eeuw steenkool in Limburg, Tielt, 1996.

Belgique : Acteurs économiques - 505

2.8.3 COOPÉRATIVES / COÖPERATIEVEN

Comptoir Belge de répartition des charbons allemands

1. Comptoir Belge de répartition des charbons allemands 2. Archives générales du Royaume 3. Comptoir Belge de répartition des charbons allemands (COBERCA) 4. 1920-1927 5. 58 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de cette Société coopérative se composent de notes, rapports, contrats et registres, de la correspondance échangée et reçue par le COBERCA ainsi qu’une série de procès-verbaux d’assemblées diverses. 11. Constitué en juillet 1920 sous forme de société coopérative, le COBERCA réunissait des distributeurs et consommateurs de charbons désireux de faire l’acquisition de produits houillers importés d’Allemagne en guise de réparations. Parmi ses adhérents se trouvaient le Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons allemands dont les archives ont été versées aux AGR. 12. Comptoir belge de Répartition des charbons allemands (1920-1927), Bruxelles, 1989. 13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la première guerre mondiale, 1919- 1925, Bruxelles, 1997.

Économie Populaire de Ciney et des Établissements Winandy

1. Économie Populaire de Ciney et des Établissements Winandy 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds de l’Économie Populaire de Ciney (EPC) et des Établissements Winandy 4. 1920-1990 5. 50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 506 - België: Economische actoren

9. Autorisation de l’archiviste pour les documents accessibles directement ; autorisation du directeur général de l’EPC pour les documents faisant l’objet d’une clause restrictive. 10. Activité de l’EPC, coopérative de consommation mais aussi archives des coopératives antérieures à l’EPC, dont La Populaire de Namur, créée en 1912. 11. On y trouvera des documents relatifs aux dommages de guerre 14-18 (1912-1924) (1) ainsi que la correspondance entre l’abbé Pierlot (emprisonné) et l’équipe de la populaire de Namur (1914-1918) et des documents divers produits après la Libération (1918-1922) (2). 12. Inventaire des archives de l'EPC et des établissements Winandy, Collection Archives, inventaire n° 17, Bruxelles, 1996.

Fédération des sociétés coopératives belges

1. Fédération des sociétés coopératives belges 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Fédération des sociétés coopératives belges 4. 1901-1956 5. 0,4 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. économie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. De jaarverslagen en een verslag over de opheffing van het moratorium in 1917 van deze socialistische koepelcoöperatie bleven bewaard. 12. LAPLASSE J., Inventaris van het archief van de Fédération des sociétés coöperatives belges (2002).

Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons allemands

1. Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons allemands 2. Archives générales du Royaume 3. Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons allemands 4. 1920-1926 5. 8 m. 6. Archives privées 7. Papier Belgique : Acteurs économiques - 507

8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Constitué en septembre 1920, sous forme d’une société coopérative, le Groupement fournissait l’industrie et les particuliers en charbons importés d’Allemagne en guise de réparations. Il adhéra au Comptoir Belge de répartition des charbons allemands (COBERCA), dont les archives sont conservées aux AGR, avant d’être liquidé en août 1926. 11. Les archives de cette Société coopérative se composent de notes, rapports, contrats et registres, de la correspondance échangée et reçue par le Groupement ainsi que d’une série de procès-verbaux d’assemblées diverses. 12. Inventaire des archives du groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons allemands (Société coopérative), Bruxelles, 1994. 13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la Belgique après la première guerre mondiale, 1919- 1925, Bruxelles, 1997.

Samenwerkende Maatschappij De Proletaar in Leuven

1. SM De Proletaar in Leuven 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de coöperatieve vennootschap De Proletaar in Leuven 4. 1886-1962 5. 1,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we de notulen van de algemene vergaderingen, van de beheerraad en van de bestuursvergaderingen. Daarnaast valt er informatie te rapen over de brooduitdelingen en over de wederopbouw van het Volkshuis in de Leuvensestraat in Aarschot. 12. LAPLASSE J., Inventarissen van de archieven van de Vlaamse socialistische verbruikscoöperaties, Gent (2003).

Samenwerkende Maatschappij De Werker

1. Samenwerkende Maatschappij De Werker 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Samenwerkende Maatschappij De Werker 4. 1904-1920 508 - België: Economische actoren

5. 0,4 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we het aandeelhoudersregister, het grootboek, de balansen en de winst- en verliesrekening terug van de Samenwerkende Maatschappij uit Antwerpen. 12. LAPLASSE J., SM De Werker (2001).

Samenwerkende Maatschappij Het Licht

1. SM Het Licht 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van SM Het Licht 4. 1911-1975 5. 26,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Deze samenwerkende maatschappij drukte o.a. het dagblad Vooruit en socialistisch propagandamateriaal. Uit de oorlogsperiode bevat het archief- bestand enkel kasboeken en briefwisseling i.v.m. de verkoop en de Duitse censuur. 12. DE CONINCK R., Overzichtslijst van het archief van SM Het Licht, Gent, 1997.

Samenwerkende Maatschappij Het Volksrecht Kortrijk

1. SM Het Volksrecht Kortrijk 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de SM Het Volksrecht uit Kortrijk 4. 1892-1966 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. Belgique : Acteurs économiques - 509

10. - 11. Hier treffen we de notulen van de beheerraad, van de algemene vergadering en van de bestuursvergaderingen van deze samenwerkende vennootschap uit de oorlogsperiode aan. 12. LAPLASSE J., Inventaris van de Samenwerkende Maatschappij het Volksrecht in Kortrijk (2000).

Samenwerkende Maatschappij De Vooruitgang in Lokeren

1. SM De Vooruitgang in Lokeren 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de SM De Vooruitgang in Lokeren 4. 1906-1922 5. 0,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Het betreft hier de notulen van de bestuursvergaderingen en loonstaten maar ook jetons van de lokale Hulp- en Voedingscomité’s van Aalst, Beveren- Waas, Boom, De Klinge, Doel, Pittem, Ruddervoorde, Sint-Amands, Willebroek, Wingene en van enkele gemeenten uit Noord-Frankrijk. 12. LAPLASSE J., Inventaris van het archief van de samenwerkende maatschappij De Vooruitgang Lokeren (1906-1922), 2001.

Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen / Société coopérative d’Avances et de Prêts

1. Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen 4. 1914-1919 5. 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Niet raadpleegbaar 10. Deze Samenwerkende Maatschappij verschafte goedkope leningen en loonvoorschotten aan de Belgische ambtenaren en was nauw verbonden met het NHVC. 510 - België: Economische actoren

11. Hier vinden we vooral administratieve stukken: veel boekhouding, briefwisseling met aanvragen en antwoorden en steekkaarten met namen van de begunstigden. Cfr. NHVC. 12. Inventaris door dr. Amara in voorbereiding.

Belgique : Acteurs économiques - 511

2.8.4 AUTRES ENTREPRISES / ANDERE BEDRIJVEN

Banque d’Outremer

1. Banque d’Outremer 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de la Banque d’Outremer 4. 1899-1957 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Banque d’Outremer was een bekende internationale (investerings)- bank. 11. Het archiefbestand omvat de jaarverslagen, de processen-verbaal van de vergaderingen van de Beheerraad, het proces-verbaal van een vergadering van het Bankconsortium, een petitie tegen de activiteiten van de Raad van Vlaanderen, de processen-verbaal en bijhorende documenten van de vergaderingen van het ‘permanent comité’, dossiers i.v.m. de investeringen in verschillende bedrijven, briefwisseling van het algemeen secretariaat, de directeurs en privé-briefwisseling van Félicien Cattier en Adolphe Stoclet. 12. BRION R. en MOREAU J.-L., Inventaire des archives de la Banque d’Outremer S.A. et de la Société AGEFI S.A. 1899-1957, Brussel, 2001.

Baume et Marpent

1. Baume et Marpent 2. Écomusée régional du Centre 3. Fonds Baume et Marpent 4. Milieu du XIXe siècle – 1960 5. 100 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Archives de la Société Baume et Marpent fondée en 1853 à Haine-Saint- Pierre et de ses filiales étrangères. Cette entreprise se spécialise dans la construction ferroviaire mais étend très vite son activité. 11. Ce fonds se compose en grande partie de portefeuilles de plans. Entre 1914 et 1918, la Société est dépouillée de son outillage, emporté en 512 - België: Economische actoren

Allemagne et la plus grande partie de ses installations sont détruites. Néanmoins, nous trouvons dans ce fonds les archives des Comités d’Administration, Assemblées Générales et autres comités de régie pour la période de la guerre. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste. 13. Baume et Marpent. De la Haine au Nil…Itinéraire d’un géant, Ecomusée Régional du Centre, La Louvière, 2005.

Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken

1. Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken, de latere Usines Vero en van Ernest en Joseph Bemelmans 2. Archives générales du Royaume 3. Archief van het Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken, de latere Usines Vero en van Ernest en Joseph Bemelmans 4. 1906-1919 5. 1,50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. La correspondance et les pièces comptables que renferme ce fonds offrent un éclairage intéressant sur l’activité florissante que déploya cette société productrice d’huiles et de graisses, durant l’occupation. En plus des archives de l’entreprise, on y trouvera des fragments des archives personnelles de ses dirigeants : Ernest et Joseph Bemelmans. 11. Ces archives recèlent quelque intérêt pour ceux qui s’intéressent à la production et au commerce de denrées alimentaires en Belgique occupée et aux profits que ces activités générèrent. 12. DEVOLDER K., Inventaris van het archief van het bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken, de latere Usines Vero (1913- 1918), en van Ernest en Joseph Bemelmans (1906-1919), Bruxelles, 2005.

Canal de l’Espierre SA

1. Canal de l’Espierre SA 2. Archives de l’État à Tournai 3. Archives de la SA du Canal de l’Espierre 4. 1841-1955 5. 2,7 m. Belgique : Acteurs économiques - 513

6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Cette société, constituée en 1841, géra le canal de l’Espierre qui relie le canal de Roubaix de la frontière française à l’Escaut. La Société fut liquidée en 1949. 11. Pendant la guerre, l’armée allemande fit un large usage du canal pour des transports militaires sans acquitter les droits de navigation. Lors de sa retraite, elle fit sauter les ponts et les écluses de sorte que le canal ne fut rendu praticable qu’en 1921. Outre la correspondance échangée par la direction ou les registres des délibérations du conseil d’administration, un dossier traite abondamment des dommages de guerre qu’elle réclama et obtint dans l’après- guerre. 12. THIELEMANS M.-R., Inventaire des archives de la S.A. du Canal de l’Espierre, Bruxelles, 1993.

Cockerill Seraing SA

1. Cockerill Seraing SA 2. Archives de l’État à Liège 3. Société anonyme Cockerill à Seraing 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. Fonds volumineux relatif à cette importante société et aux nombreuses sociétés qu’elle absorba. 11. Outre les documents classiques, on y retrouve quelques intéressants dossiers relatifs aux dommages de guerre subis par l’entreprise Cockerill (150-152). Dans les archives de la SA d’Ougrée-Marihaye : réquisitions allemandes (410), photographies de dévastations allemandes, d’importants dossiers relatifs aux dommages de guerre subis par Cockerill (1036-1044). 12. HANSOTTE G., Inventaire des archives de la Société Anonyme Cockerill à Seraing, Bruxelles, 1979. HANSOTTE G., Inventaire des archives de la Société Anonyme Cockerill à Seraing (Supplément), Bruxelles, 1986.

514 - België: Economische actoren

Compagnie du Katanga

1. Compagnie du Katanga 2. Algemeen Rijksarchief 3. Compagnie du Katanga 4. 1887-1984 5. 210 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Congo - économie 9. De stukken ouder dan 30 jaar zijn vrij raadpleegbaar. 10. De Compagnie du Katanga, opgericht in 1891, kreeg van Leopold II uitgebreide concessies voor de kolonisatie en vooral voor de ontginning van de grondstofrijke Congolese provincie Katanga. In de praktijk verliepen alle activiteiten via de dochteronderneming Comité spécial du Katanga. Later ging het bedrijf op in het bekende Finoutremer. 11. De processen-verbaal en de bijhorende voorbereidende stukken van de Algemene Vergadering van de Compagnie du Katanga zijn bewaard. Verder bevat het archiefbestand de jaarverslagen en de notulen van de Algemene Vergadering van het Comité spécial du Katanga en de klassieke dagboeken en balansen. 12. BRION R. en MOREAU J-L., Inventaire des archives des groupes « Compagnie du Congo pour le commerce et l’industrie » et « Compagnie du Katanga » (alias Finoutremer) (1887-1984), Brussel, 2006. 13. VAN DER STRAETEN E., Les origines du Comité spécial du Katanga, Brussel, 1950.

Compagnie des Bronzes

1. Compagnie des Bronzes 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de la Compagnie des Bronzes 4. 1855-1977 5. 177 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. monumenten 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze bekende Brusselse bronsgieterij vervaardigde vooral monumenten en lusters. Belgique : Acteurs économiques - 515

11. Het archiefbestand bevat jaarrapporten, processen-verbaal van de zittingen van de algemene vergadering, jaarrapporten, processen-verbaal en stukken van de Beheerraad, dossiers i.v.m. de uitbetaling van dividenden, overzichten van de coupons, de leveringen, de aankoop van grondstoffen, fabricage- registers, catalogi, dossiers betreffende de deelname aan tentoonstellingen, een bestellingenboek, briefwisseling, facturen, dossiers i.v.m. vervaardigde monumenten, dagboeken, kasboeken, personeelsdossiers en bovenal foto’s van de monumenten uit de oorlogsperiode. Een deel van het archief wordt bewaard door de archiefdienst van de stad Brussel (het betreft hier niet de archieven uit de oorlogsperiode). 12. DELVOYE C. e.a., Compagnie des Bronzes, Brussel, 1998. 13. DUPONT P.-P., La compagnie des Bronzes (1954-1975): fabrique d’art, Brussel, 2003. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.1, Brussel, 2001, 343-345.

Credietvereniging voor Belgen in Den Haag (NV) / Association de crédit pour les Belges à La Haye (SA)

1. Credietvereniging voor Belgen in Den Haag 2. Algemeen Rijksarchief 3. Credietvereniging voor Belgen in Den Haag 4. 1915-1937 5. 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. In mei 1915 werd deze Naamloze Vennootschap opgericht om (goedkope) leningen te verschaffen aan de Belgische vluchtelingen in Nederland. Na de wapenstilstand ging de NV in vereffening, een proces dat zou aanslepen tot 1937. 11. Dit bestand omvat de notariële akten over de oprichting, de jaarverslagen, de aandeelhoudersregisters, de notulen van de bestuursraden en de algemene vergaderingen, juridische dossiers, briefwisseling met aandeelhouders en banken en boekhouding. Vooral de 783 klantendossiers (op naam geordend) bevatten zeer rijke informatie. Cfr. Comité officiel pour les Pays-Bas en Bureau de renseignements pour les réfugiés belges à La Haye. 12. Inventaris door dr. Tallier in voorbereiding. 516 - België: Economische actoren

Crédit foncier d’extrême-orient

1. Crédit foncier d’extrême-orient 2. Algemeen Rijksarchief 3. Crédit foncier d’extrême-orient 4. 1907-1991 5. 30 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. économie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma was gespecialiseerd in het verstrekken van hypothecaire leningen in China. 11. Slechts enkele stukken betreffen de werking van de firma tijdens de oorlog: de processen-verbaal van de algemene vergadering, de Beheerraad en van het College van Commissarissen. Cfr. Société Générale. 12. BRION R. en MOREAU J-L., Inventaire des archives du Crédit foncier d’extrême-orient et de sa filiale, la Société hypothécaire de Tanger (1907- 1991), Brussel, 2001.

Drukkerij Sansen

1. Drukkerij Sansen 2. Stadsarchief Poperinge 3. Archief van de Drukkerij Sansen 4. 1904-2004 5. 80 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. foto’s - dagboek - monumenten - herdenkingen - oorlogsschade - pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De familie Sansen gaf een lokale krant De Poperinghenaar uit die in 1947 omgedoopt tot ‘Het Wekelijks Nieuws’. 11. Het archief (vooral boekhouding) en de volledige fotocollectie (circa 500.000 foto’s) werden overgemaakt aan het stadsarchief. De rijke fotocollectie bevat veel foto’s van verwoeste gebouwen, inhuldigingen van monumenten, uitgegeven prentbriefkaarten enz. In het fonds ‘Sansen eerste wereldoorlog’, in feite het privé-archief van Valère Sansen, treffen we persoonlijke nota’s over het dagelijks leven in Poperinge, een dagboek van Belgique : Acteurs économiques - 517 soldaat Achille Sansen (uit 1918 toen hij in opleiding zat in Parigné- l’Evêque), enkele bankbiljetten, identiteitskaarten en doorlatingsbewijzen. 12. Een projectmedewerker ontsluit momenteel het archief en de fotocollectie. 13. TILLIE W., 100 jaar Het Wekelijks Nieuws, Poperinge, 2004.

Dumont de Chassart

1. Dumont de Chassart 2. Archives de l’ULB 3. Archives de l’entreprise Dumont de Chassart 4. 1836-1968 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. économie 9. Ouvert à la recherche 10. A la fois distillerie, sucrerie, malterie et fabrique de levure, les Établissements Dumont de Chassart (Wagnelée) furent créés au début du XIXe siècle et s’imposèrent comme une des principales entreprises du secteur agroalimentaire de Belgique. Elle fut mise en liquidation en 1970. 11. Les archives versées à l’ULB datent essentiellement de l’après Deuxième Guerre mondiale. On y trouvera toutefois de vastes séries d’inventaires, livres de caisses ou facturiers reflétant l’activité économique de cette entreprise sous la première occupation. A noter la présence d’un intéressant dossier sur les impôts sur bénéfices exceptionnels réclamés à l’entreprise dans l’immédiat après-guerre. 12. KESTELOOT C. et NAISSE N., Archives de l’entreprise Dumont de Chassart (1836-1968) déposées à l’Université libre de Bruxelles par Alix et Renaud Dumont de Chassart, Bruxelles, 1989. 13. JACQUEMIN M., Chassart : les établissements, la famille, mémoire de licence inédit, ULB, 1998.

Les grandes briqueteries de la Campine (NV)

1. Les grandes briqueteries de la Campine (NV) 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archieven van de SA Les grandes briqueteries de la Campine 4. 1921-1926 5. 10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 518 - België: Economische actoren

8. économie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze firma, opgericht in 1921 door de Société nationale des industries de construction, nam bedrijven over om de wederopbouw te bespoedigen. Tijdens de oorlog werden vele steenbakkerijen beschadigd of ontmanteld door de bezetter. Vaak ontbrak de nodige financiële draagkracht om ze terug op te starten. In totaal werden 18 Kempense steenbakkerijen door deze firma overgenomen. 11. Het betreft een klassiek bedrijfsarchief met veel boekhoudkundige stukken. 12. Er is geen toegang voorhanden.

Librairie H. Lamertin

1. Librairie H. Lamertin 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van Librairie H. Lamertin 4. 1883-1954 5. 65 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. middenstand 9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijks- archivaris is vereist. 10. Deze grote Brusselse boekhandel en uitgeverij werd in 1883 opgericht door Henri Lamertin. Na diens overlijden in 1916 nam zijn zoon Maurice Lamertin de leiding over. 11. De bewaarde archieven hebben voor het grootste deel betrekking op de boekhandel. Zo zijn er omvangrijke series bestelboeken, dagboeken, rekeningen-courant, briefwisseling, grootboeken, factuurboeken, kasboeken en boekhoudkundige bewijsstukken. 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar: DE STOBBELEIR D., Fonds de la maison Lamertin, libraire éditeur à Bruxelles (1883-1954), 1968. 13. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.2, Brussel, 2001, 610-611.

L’Ouvrier propriétaire SA

1. L’Ouvrier propriétaire 2. Institut d’histoire ouvrière, économique et sociale Belgique : Acteurs économiques - 519

3. Archives de la SA de l’Ouvrier propriétaire 4. 1897-1974 5. 2 registres 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Archives de la SA L’Ouvrier propriétaire basée à Lessines. 11. Sont conservés les rapports de la Première Guerre mondiale, les rapports et PV du Conseil d’Administration. 12. Pas d’inventaire.

Maison Hirsch & Cie

1. Maison Hirsch & Cie 2. Algemeen Rijksarchief 3. Maison Hirsch & Cie 4. 1869-1962 5. 130 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. middenstand - sekwester 9. Vrij raadpleegbaar 10. La Maison Hirsch was de naam van een bekende (internationale) keten van kleding- en textielwinkels. 11. Het archiefbestand bevat diverse dossiers betreffende de familie Hirsch, de handelsgebouwen, het personeel, de leveranciers en de bijhuizen. Vermeldenswaard zijn ook de klassieke boekhoudkundige stukken, verzekeringscontracten en bouwdossiers (de plannen en foto’s werden ontsloten via een aparte inventaris). Verder zijn er ook uitgebreide dossiers m.b.t. de gesekwestreerde firma na de oorlog (dossiers Sostberg) en een lijst van de klanten die onder sekwester geplaatst werden. 12. DE BRUYN O., Inventaire des archives de la Maison Hirsch & cie, Brussel, 2000. Magasins Hirsch et Cie. Archives iconographiques (1886-1957), Brussel, 1989. 13. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.2, Brussel, 2001, 563-566. POUILLARD V., Hirsch & Cie. Bruxelles 1869-1962, Brussel, 2000.

520 - België: Economische actoren

Poetgens Joseph Léopold

1. Poetgens Joseph Léopold 2. Algemeen Rijksarchief 3. Joseph Léopold Poetgens 4. 1859-1963 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Poetgens baatte een transportfirma uit in Verviers. 11. Het archiefbestand bevat slechts enkele documenten uit de periode 1914- 18: enkele Ausweisen, Passierscheine, een controlekaart van het Deutsches Meldeamt Verviers en propagandamateriaal voor vrijwillige tewerkstelling in Duitsland. 12. SIX C., Inventaire des archives personnelles de Joseph Léopold Poetgens (1859-1963) comprenant des archives de la firme Frenet et Hollender ainsi que de l’entreprise de transports Poetgens, Brussel, 2002.

Société Générale

1. Société Générale 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives du groupe de la Société Générale de Belgique 4. 1834-1992 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. Congo - bevoorrading - economie - oorlogsbelastingen - gerecht - diplomatie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Société Générale was de belangrijkste Belgische holding- en bankmaatschappij. 11. Dit enorme archiefbestand bevat de processen-verbaal van de vergaderingen van de Algemene Vergadering en van de Directieraad van de Société Générale. Ook de notulen van de Beheerraad en van het Permanent Comité van het Emissiedepartement bleven bewaard. Belangwekkend zijn tevens de processen-verbaal van de vergaderingen van het Brusselse Bankconsortium en de kopieën van de briefwisseling van gouverneur Jadot met de Nationale Bank. Deze briefwisseling bevat nuttige informatie over het Belgique : Acteurs économiques - 521 economische en politieke leven in het bezette land. Zo zijn er brieven en documenten van Jadot voorradig m.b.t. de economische en politieke maatregelen van de bezetter (opeisingen, oorlogsbelastingen, zwarte markt, uitvaardiging van taalwetten en uitgave van gemeentebonnen). Ook over de toestand in Belgisch Congo, de vredesonderhandelingen, de werking van de magistratuur en de mogelijke naoorlogse gebiedsuitbreiding van België is enige documentatie bewaard. Over de werking van het NHVC zijn slechts enkele stukken te vinden. Zo zijn er de processen-verbaal van de vergaderingen van het NHVC en enkele stukken betreffende de praktische organisatie waaronder enkele brieven van Hoover, Solvay, Francqui, Withlock en de Villalobar over de bevoorrading. Een foto van een mooie gravure van een vergadering van het NHVC rondt dit geheel af. Het grootste gedeelte van het archief bestaat uit dossiers i.v.m. de participaties van de Société Générale in de honderden (dochter)bedrijven. Vaak zijn de jaarrapporten en processen-verbaal van de Algemene Vergadering en van de Beheerraad van deze firma’s bewaard. De dossiers betreffende de werking van de Cie internationale des wagons-lits et des grand express européens SA, Cie de carbonisation et de récupération des sous-produits-procédés Évance Coppée en Cie auxiliaire internationale des chemins de fer SA verdienen een speciale vermelding. Vermeldenswaard zijn ook de brieven en nota’s van Edmond Carton de Wiart i.v.m. (de oprichting van) de firma Lloyd Royal Belge om de Antwerpse haven en de Belgische handelsvloot uit de Duitse invloedssfeer te houden. Een dossier van de Société coopérative d’Avances et de Prêts (met notulen, jaarverslagen en briefwisseling van Michel Levie) en de personeelsdossiers van de Société Générale ronden dit geheel af. Het archief biedt tevens een interessante kijk op de Belgische participatie in allerhande Russische ondernemingen (vooral in de sector van de spooraanleg, de scheepswerven, de mijnen en de elektriciteitsproductie (o.a. de Société métallurgique Russo-belge, SA des pétroles de Grosny en de Cie de fabrication des dérivés de naphte en Russie)). Zoals bekend werden de buitenlandse ondernemingen na de communistische revolutie van 1917 genationaliseerd. Om de Belgische belangen te behartigen en te ijveren voor de restitutie van de bezittingen (of tenminste een soort van vergoeding te bekomen) werd het Comité de défense des intérêts belges en Russie opgericht. Het archief van de Société générale bevat hierover uitgebreide documenten. Eugene Wittmeur, de rechterhand van Jadot, was immers de secretaris- generaal van het comité. Ook over de financiële hulp en de repatriëring van de Belgen uit Rusland is informatie te vinden. Expliciet te vermelden zijn de documenten betreffende de oprichting van het comité, de processen-verbaal 522 - België: Economische actoren van de plenaire zittingen en van het bureau, de briefwisseling met de leden en de correspondentie met de lokale comités in Parijs, Londen en Den Haag. De uitgebreide briefwisseling met het Ministerie van Buitenlandse en Economische Zaken werpen een licht op de verschillende diplomatieke initiatieven die in dit kader genomen werden. Verder zijn er algemene rapporten over de werkzaamheden van het comité en de volledige inventaris van de Belgische belangen in Rusland. Ook de werkzaamheden van de diverse afdelingen -nijverheid, openbare diensten, financiële sector en handel- komen aan bod. Doorgaans zijn de processen-verbaal, de briefwisseling en de verklaringen van het bezit van belangen, goederen of titels in Rusland van elke afdeling bewaard. Tenslotte zijn er enkele verslagen van reizen naar Rusland en stukken over het hernemen van de handelsbetrekkingen met de USSR voorradig. Cfr. Banque d’Outremer, Finoutremer en Comité de défense des intérêts belges en Russie. 12. BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société Générale de Belgique SA, deuxième versement, Brussel, 2006. BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société Générale de Belgique SA, troisième versement (te verschijnen). BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société Générale de Belgique SA, quatrième versement (te verschijnen). 13. BRION R. en MOREAU J.L., La Société Générale de Belgique: 1822- 1997, Antwerpen, 1998 BRION R. en MOREAU J.L., De Generale Maatschappij van België: 1822- 1997, Antwerpen, 1998. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.2, Brussel, 2001, 784-790. KURGAN-VANHENTENRYCK G., Gouverner la Générale de Belgique. Essai de biographie collective, Brussel, 1996.

Société géologique et minière de la Sambre belge

1. Société géologique et minière de la Sambre belge 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives de la Société géologique et minière de la Sambre belge 4. - 5. 1912-1935 6. Privé-archief 7. Papier 8. sekwester - oorlogsschade - economie Belgique : Acteurs économiques - 523

9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit bedrijf baatte mijnen uit. 11. Dit archiefbestand bevat briefwisseling (o.a. met de Duitse sekwester), dossiers over de geleden oorlogsschade, de nodige contracten en overeen- komsten en de klassieke boekhoudkundige stukken. 12. POLART M.-T., Inventaire des archives de la Société géologique et minière de la Sambre belge, Brussel, 1996.

Steenbakkerij Landuyt (NV)

1. Steenbakkerij Landuyt NV 2. Rijksarchief Beveren 3. Archief van Landuyt steenbakkerij 4. 1905-19178 5. 99 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oorlogsschade - wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het familiebedrijf Landuyt bestond uit diverse steenbakkerijen in Terhagen [Rumst], Boom en Niel. 11. Dit archiefbestand bevat dossiers betreffende de opgelopen oorlogs- schade, verslagen en dossiers van de Société régionale pour briqueteries et tuileries en het dossier van een proces tegen de Belgische Staat i.v.m. oorlogsschade (met allerhande contracten). 12. Plaatsingslijst van het archief van Landuyt Steenbakkerij 1905-1978. (onuitgegeven).

Tractionel

1. Tractionel 2. Algemeen Rijksarchief Brussel 3. Archieven van de Groupe Tractionel 4. 1896-1988 5. 316 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Groupe Tractionel was een internationale holding die zich voor- namelijk toelegde op de elektriciteits- en transportsector. 524 - België: Economische actoren

11. Dit enorme archiefbestand omvat de statuten en overeenkomsten, processen-verbaal van de Algemene Vergadering, jaarverslagen, de processen-verbaal, nota’s en dossiers van de Beheerraad, de directie of het uitvoerend comité. Daarnaast zijn er de nodige boekhoudkundige en financiële stukken van de volgende bedrijven: Tramways de Koersk, Tramways et éclairage de la ville d’Orel, Société belge de tramways, Tramways et éclairage électriques de Salonique, Les tramways de Kazan, Cie belge pour les tramways et l’éclairage électriques de Saratow en de Société générale de tramways de transports et d’électricité à Smyrne [Turkije]. Cfr. Société Générale. 12. BRION R. en MOREAU J-L., Groupe Tractionel, Brussel, 1991. (onuitgegeven). 13. BRION R. en MOREAU J-L., Tractebel 1895-1995. Les métamorphoses d’un groupe industriel, Antwerpen, 1995. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.2, Brussel, 2001, 834-838.

Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België / Union des exploitations électriques et gazières en Belgique

1. Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België 2. Algemeen Rijksarchief 3. Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België 4. 1911-1991 5. 70 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. De archieven van voor 1975 zijn vrij raadpleegbaar. 10. Het betreft hier de beroepsvereniging van de elektriciteitsproducenten en - verdelers opgericht in 1911. 11. Het archiefbestand bevat slechts enkele documenten uit 1914-18: de processen-verbaal van de Algemene Vergadering en van het Directiecomité, de statuten, dossiers over de samenstelling van het Directiecomité, circulaires aan de leden en documentatie over wetsontwerpen i.v.m. de distributie en het transport van elektriciteit. Cfr. Tractebel. 12. BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de l’union des exploitations électriques et gazières en Belgique (UEGB) 1911-1991, Brussel, 1994. Belgique : Acteurs économiques - 525

13. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.1, Brussel, 2001, 142-144.

Union Minière

1. Union Minière 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archives du groupe de l’Union Minière 4. 1906-1986 5. 111 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Congo 9. Vrij raadpleegbaar 10. Union Minière was gespecialiseerd in de ontginning en verwerking van de Congolese bodemrijkdommen (ijzer, zink, koper, kobalt, uranium en radium). 11. Het archiefbestand bevat o.a. overeenkomsten met andere bedrijven, de processen-verbaal en de aanwezigheidslijsten van de Algemene Vergaderingen, de processen-verbaal van de vergaderingen van de Beheerraad (met aparte notulen van de vergaderingen van de Beheerraad in Londen tijdens de oorlog), de processen-verbaal en bijhorende documenten van het Technisch Comité, de nodige rapporten over proefboringen in Congo, topografische kaarten van de mijnuitbatingen en plannen van de mijnen. Niet te versmaden is de gemicrofilmde briefwisseling, documenten en nota’s van Jean Jadot, gouverneur van de Société Générale, over de activiteiten van Union Minière. Cfr. Société générale. 12. BRION R. en MOREAU J.-L., Inventaire des archives du groupe de L’Union Minière, Brussel, 1996. 13. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.2, Brussel, 2001, 844-848. Val-Saint-Lambert

1. Val-Saint-Lambert 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds Val-Saint-Lambert 4. ca. 1870-1970 5. 38 m. 6. Archives privées 526 - België: Economische actoren

7. Papier 8. économie 9. Non ouvert à la recherche 10. Archives sociales d’entreprise. 11. Ce fonds non entièrement inventorié et non ouvert à la recherche contient très certainement de nombreux documents en rapport avec la Première Guerre mondiale. Nous relevons d’ores et déjà les PV des assemblées générales et des comités d’administration pour la période mais aussi une série de pièces relatives aux magasins alimentaires du Val, décorations de guerre, les registres du personnel, discours, correspondance,… 12. Pas d’inventaire.

Verbond der samenwerkende vennootschappen voor oorlogsschade / Fédération de coopératives pour dommages de guerre

1. Verbond der samenwerkende vennootschappen voor oorlogsschade 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verbond der samenwerkende vennootschappen voor oorlogsschade 4. 1919-1930 5. 6 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Om de wederopbouw te versnellen werden coöperatieven opgericht. Deze federatie overkoepelde 341 lokale coöperatieven. 11. Het bestand bevat de statuten, dossiers inzake de oprichting, processen- verbaal van de algemene vergaderingen en van de Beheerraden. Bovendien zijn er nog de nodige dossiers i.v.m. de uitgeschreven leningen. Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten, Rechtbanken voor Oorlogsschade en Levie. 12. CARNEL S., Inventaire des archives de la Fédération des coopératives pour dommages de guerre (1919-1930), Brussel, 2003. 13. WILLAERT M. e.a., Historique de la Fédération des coopératives pour dommages de guerre, Brussel, 1930.

Belgique : Syndicats et Mutuelles - 527

2.9 SYNDICATS ET MUTUELLES / VAKBONDEN EN ZIEKENFONDSEN

Bond Moyson- Afdeling Lokeren

1. Bond Moyson- Afdeling Lokeren 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Lokerse Afdeling van de Bond Moyson 4. 1899-1977 5. 3,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier bevinden zich de statuten, het verslagboek van de bestuurs- vergaderingen, de jaarverslagen en balansen van deze mutualiteit. 12. DE CONINCK R., Stortingslijst Bond-Moyson, afdeling Lokeren (1995). 13. BOND MOYSON LOKEREN, 100 jaar strijd voor solidariteit, Lokeren, 1999.

Caisse Commune d’Assurance des Charbonnages du Couchant de Mons

1. Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du Couchant de Mons 2. SAICOM 3. Fonds Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du Couchant de Mons 4. 1890-1977 5. 22 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. - 10. Archives issues de l’activité de la Caisse Commune des Charbonnages du Couchant de Mons. 11. Ce fonds comprend les rapports d’activités, les rapports des commissions des indemnités et commissions arbitrales (registres des rôles, sentences), les instructions-circulaires, des dossiers de documentation, portant notamment sur la loi modifiant en raison des évènements de la guerre les modalités de réparation des dommages des accidents du travail, des statistiques et 528 - België: Vakbonden en Ziekenfondsen documents divers issus des relations de la Caisse Commune d’Assurance du Couchant de Mons avec celles de Charleroi et du Centre et plusieurs dossiers relatifs au service et personnel médical. Mais ce fonds contient aussi quelques rares documents en lien direct avec la guerre : la correspondance diverse avec les autorités allemandes entre 1915 et 1918 (1151) et des pièces relatives au procès pour dommages de guerre et dégâts occasionnés par des explosions de bombes, 1916-1928 (1152). Ce fonds sera utilement complété par les autres fonds conservés à la SAICOM ainsi que par ceux conservés à l’Écomusée régional du Centre. 12. LEBLON M., Inventaire provisoire des archives de la « Caisse Commune des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, 31- 43 et 95-145.

Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre

1. Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre 2. SAICOM 3. Fonds de la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre 4. 1884-1950 5. 15 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. - 10. Archives issues de l’activité de la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre et dans une moindre mesure de sociétés affiliées. 11. Ce fonds contient des dossiers concernant la situation financière de la Caisse de Prévoyance, la correspondance et les rapports ainsi que les procès verbaux des séances de la commission administrative et de l’Assemblée générale des exploitants. 12. LEBLON M., Inventaire provisoire des archives de la « Caisse Commune des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993., 70-72.

Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant de Mons

1. Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant de Mons 2. SAICOM 3. Fonds Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant de Mons 4. 1841-1970 Belgique : Syndicats et Mutuelles - 529

5. 26 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. - 10. Archives issues de l’activité de la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant de Mons. 11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les rapports annuels de la Caisse de Prévoyance, les dossiers d’affiliation des membres, la comptabilité, la correspondance, les instructions et circulaires et les procès-verbaux des séances de la commission des indemnités et de la commission administrative. Nous retrouvons une liasse contenant des renseignements relatifs à la Caisse de Prévoyance pendant les années 1914 et 1915. Ce fonds sera utilement complété par le fonds Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du Couchant de Mons, celui de l’Association Houillère du Couchant de Mons ainsi que par ceux conservés à l’Écomusée régional du Centre. 12. LEBLON M., Inventaire provisoire des archives de la « Caisse Commune des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, 44-49 et 73-87.

Chambre syndicale des experts-comptables et des comptables

1. Chambre syndicale des experts-comptables et des comptables 2. Archives générales du Royaume 3. Archives de la Chambre syndicale des experts-comptables et des comptables 4. 1906-1920 5. 1,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Fondée sous la forme d’une union professionnelle en 1903, la Chambre syndicale se donna pour objectif d’encadrer l’exercice du métier de comptable et de doter la profession d’une école, créé en 1906. 11. Ces archives contiennent une série de documents (correspondance du secrétariat, procès-verbaux des assemblées, pièces comptables,…) relatifs à l’activité de la Chambre syndicale et à l’école professionnelle de comptabilité. 12. JACQUEMIN M., Inventaire des Archives de la Chambre syndicale des Experts-comptables et des comptables (1906-1920), Bruxelles, 2001.

530 - België: Vakbonden en Ziekenfondsen

Centrale der Belgische Metaalbewerkers

1. Centrale der Belgische Metaalbewerkers 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Centrale der Belgische Metaalbewerkers 4. 1914-1919 5. 0,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Bij het uitbreken van de oorlog sloegen vele arbeiders op de vlucht naar Groot-Brittannië. Vaak vonden zij werk in de wapenindustrie (later zou de Belgische overheid zelf munitiefabrieken oprichten in Groot-Brittannië). W. Eekelers en H. Longville, twee afgevaardigden van de Antwerpse Centrale der Metaalbewerkers trokken in 1915 naar Engeland om een lokale arbeiders- organisatie op poten te zetten in samenwerking met de Workers’Union. Zij gaven o.a. een tijdschrift uit De Belgische Metaalbewerker (raadpleegbaar in de AMSAB-Bib) en organiseerden een werkloosheids- en een ziekenkas. Toen in 1916 alle Belgische mannen tot 40 jaar dienstplichtig werden, werd een uitzondering voorzien voor de arbeiders in de wapenindustrie. Er bestonden spanningen tussen de Engelse arbeiders en de Belgische ‘jobsnatchers’. Eind 1918 sloten de fabrieken hun deuren en werd de Belgen gerepatrieerd. In februari 1919 werd de Centrale der Belgische Metaalbewerkers ontbonden. 11. Het archief bevat de verslagen van het uitvoerend comité, balansen en rapporten over de financiën, pamfletten over. lonen, stakingsrecht en de vrijstelling van militaire dienst. 12. DE CONINCK R., Stortingslijst van de Centrale der Belgische Metaalbewerkers (2001). 13. VAN GOETHEM G., “Tussen front en fabriek: de Centrale der Belgische Metaalbewerkers in Engeland tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in: Roodgloeiend. Bijdragen tot de geschiedenis van de Centrale der Metaal- bewerkers van België, Gent, 1990, 217-239.

Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson

1. Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van de Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson 4. 1886-1979 Belgique : Syndicats et Mutuelles - 531

5. 6,8 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier treffen we enkel het verslagboek van de bestuursvergaderingen aan. 12. VAN LERBERGHE R., Bond Moyson-federatie Gent-Eeklo (1983). 13. VAN LERBERGHE R., De geschiedenis van Bond Moyson: de betekenis van de mutualiteit van de Gentse arbeidersbeweging, Gent, 1979. VAN LERBERGHE R., Catalogus van de tentoonstelling ‘een eeuw Bond Moyson, een mutualiteit in dienst van de sociale ontvoogding’, Gent, 1979.

Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi

1. Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds de la Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi. 4. 1905-1975 5. 0,7 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Accessible après autorisation de l’archiviste. 10. Fonds établi en 1991 à l’occasion de recherches dans le cadre de la réalisation d’un montage audio-visuel pour le centenaire de la Fédération. Il regroupe des archives de la Fédération mais aussi celles de sociétés locales affiliées. 11. Ce fonds contient essentiellement les registre des Assemblées Générales et des réunions du comité ainsi que les comptes annuels (1909-1928). 12. Fonds de la Fédération des mutualités chrétiennes de Charleroi, Collection Archives, inventaire n° 35, Carhop, Bruxelles, 1999.

Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles

1. Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles. 4. 1897-2004 5. 1 boîte 6. Archives privées 532 - België: Vakbonden en Ziekenfondsen

7. Papier 8. - 9. - 10. Activité de la Mutualité Saint-Michel à Saint-Gilles. 11. Nous trouvons dans ce fonds les procès-verbaux de réunions de cette mutualité (livre de procès-verbaux, 1897-1939) dans lesquels on peut lire la redéfinition du montant des cotisations en temps de guerre ou encore la retranscription de lettres patriotiques. 12. Liste disponible auprès de l’archiviste.

Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode

1. Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode 2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire 3. Fonds de l’Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode 4. 1912-1978 5. 0,1 m 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Accessible après autorisation de l’archiviste. 10. Activité de l’Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode. 11. Nous trouvons dans ce fonds les procès-verbaux des Assemblées générales (1), de 1913 à 1978 ainsi que les procès-verbaux des séances du Comité (2), 1912-1937. 12. Union mutuelle de Saint-Josse-Ten-Noode, collection Archives, inventaire n° 11, Bruxelles, 1994.

Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel

1. Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van het Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel 4. 1842-1994 5. 1,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - Belgique : Syndicats et Mutuelles - 533

11. In het archief van deze Brusselse drukkersvakbond treffen we omzend- brieven en briefwisseling aan. 12. DE CONINCK R., Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel (1999). 13. CENTRALE DER BOEK- EN PAPIERNIJVERHEID VAN BELGIË, 150 jaar Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel, Brussel, 1992.

534 - België: Liefdadigheidsorganisaties

2.10 ŒUVRES DE SECOURS ET DE BIENFAISANCE / LIEFDADIGHEIDSORGANISATIES

2.10.1 EN BELGIQUE OCCUPÉE / IN BEZET BELGIË

2.10.1.1 Comité National de Secours et d’Alimentation et filiales / Nationaal Hulp- en Voedingscomité en filialen

Nationaal Hulp- en Voedingscomité / Comité National de Secours et d’Alimentation

1. Nationaal Hulp- en Voedingscomité 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité 4. 1914-1920 5. 170 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogs- slachtoffers - vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het NHVC was een private mammoetorganisatie, geleid door een aantal goedmenende ondernemers, die instond voor de coördinatie van de voedseldistributie in het bezette België en Noord-Frankrijk. Daarnaast werd diverse hulp (soep, kolen, kleding, uitkeringen) geboden aan noodlijdenden. Om deze beide opdrachten te verwezenlijken werd nauw samengewerkt met de CRB o.l.v. Herbert Hoover. De Afdeling Voeding was georganiseerd op een commerciële basis, de Afdeling Hulp had daarentegen zuiver caritatieve motieven en haalde inkomsten uit verkoop door de Afdeling Voeding, collectes en subsidies van de Belgische regering. In 1915 werd een aparte Afdeling Landbouw opgericht om de binnenlandse landbouwopbrengsten te verhogen. 11. Hier treffen we de verslagen en de notulen van het nationaal comité, het uitvoerend comité en van de vergaderingen van provinciale afgevaardigden. De briefwisseling en thematische dossiers van het uitvoerend comité laten toe een blik te werpen op de samenwerking met de bezetter, de ambassadeurs, de Belgische regering, de CRB en de aangesloten comités. In het algemeen zijn er veel boekhoudkundige, financiële, statistische en administratieve documenten bewaard. De briefwisseling en de dossiers van de Afdeling Hulpverlening bevat rijke informatie over de vele organisaties die hulp boden aan de Belgische Belgique : Œuvres - 535 oorlogsslachtoffers. We citeren bij wijze van voorbeeld het Belgisch Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden, Aide et apprentissage aux invalides de guerre, La Caissette du soldat prisonnier, Commission de l’Alimentation de l’Enfance, het Rode Kruis, Ligue nationale contre la tuberculose, Œuvre de l’assistance discrète, Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre, Section Aide et protection aux réfugiés, Aide et protection aux sinistrés. Te vermelden is tevens het steekkaartensysteem over de Franse vluchtelingen opgevangen in België en de steekkaarten van de Belgische en Franse vluchtelingen opgevangen in Brussel. Daarnaast zijn er nog archieven van de Afdeling voor hulpverlening aan kunstenaars en de volumineuze archieven van de Afdeling hulpverlening aan gezinnen van officieren, onderofficieren en ambtenaren van het Ministerie van Oorlog. Van de Afdeling Landbouw bleven de nodige verslagen, vergadernotulen, briefwisseling, dossiers i.v.m. de oogsten, de veestapel, de landbouwproducten, het zaai- en plantgoed, het veevoeder, de meststoffen, de uitbreiding van het landbouwareaal en van diverse gelieerde commissies bewaard. Tenslotte zijn er nog vele (uitgegeven) verslagen en notulen van de provinciale en lokale comités Cfr. Aide et protection aux dentellières, CRB, Henry, Francqui, de provinciale en lokale comités. 12. AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et d’Alimentation, Brussel, 2009. 13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel, 1915. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920. Rapports généraux sur le fonctionnement et les opérations du Comité national de secours et d’alimentation, 8 dln., Brussel, 1919-1921.

Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen / Comité de Secours et d’Alimentation de la province d’Anvers

1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen 2. Rijksarchief te Beveren 3. Archief van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding, provincie Antwerpen 4. 1914-1920 5. 74,2 m. 536 - België: Liefdadigheidsorganisaties

6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogs- slachtoffers - vluchtelingen - wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het provinciaal comité, dat instond voor de voedselbevoorrading in de provincie Antwerpen, bestond uit vier onderafdelingen nl. het secretariaat, de rekendienst, de voedingdienst en de hulpdienst. Per onderafdeling vindt men de volgende stukken terug: verslagen, nota’s, reglementen, affiches, dagorders, processen-verbaal van vergaderingen in Antwerpen en Brussel, financiële stukken (kas-, groot-, dagboeken, onkosten van de verschillende onderafdelingen en van de lokale comités). Verder is de rijke briefwisseling van de verschillende onderafdelingen en de briefwisseling met de plaatselijke comités, de leden, het NHVC, de CRB en het Spaans-Nederlands Comité bewaard. Ook de personeelsdossiers, uitgegeven verslagen en brochures van zowat alle provinciale comités en van het Comité d’Alimentation du Nord de la France en de verzameling krantenknipsels verdienen vermelding. Interessant is ook de briefwisseling met de bezetter (Zivilverwaltung, censuurdienst, Presse-delegierten, Politische Abteilung en Generaal- Gouverneur). Daarnaast vinden we ook de processen-verbaal van de vergaderingen van de lokale comités, de nodige statistieken en rapporten bestemd voor de CRB en het Spaans-Nederlands Comité terug. Veel administratieve stukken betreffen de aankoop en de verdeling van tarwe, graan, rogge en masteluin. Ook over de oogsten in de Antwerpse gemeenten valt informatie te rapen. 12. BETERAMS F., Inventaris van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding, Provincie Antwerpen, Brussel, 1970. 13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel, 1915. Comité provincial de secours et d’alimentation de la province d’Anvers. Rapport présenté au comité national de secours et d’alimentation, Antwerpen, 1915. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920. Nationaal Hulp- en Voedingscomité voor Antwerpen, Antwerpen, 1919.

Belgique : Œuvres - 537

Hulp- en Voedingscomité van de provincie Brabant / Comité de Secours et d’Alimentation de la Province de Brabant

1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Brabant 2. Algemeen Rijksarchief 3. Archief van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant 4. 1914-1920 5. 13,6 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogs- slachtoffers - vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit comité stond in voor de voedseldistributie en andere vormen van hulpverlening in de gemeenten van de provincie Brabant, met uitzondering van de toenmalige Brusselse agglomeratie. Hiervoor werd nauw samen- gewerkt met het nationaal comité en met de regionale en lokale comités. 11. Dit archiefbestand bevat de verslagen en notulen van het provinciaal comité, het uitvoerend comité en het directiecomité, omzendbrieven en instructies, dossiers en briefwisseling met de aangesloten comités, een rijke reeks thematische dossiers (o.a. over de relaties met de bezetter en met de gerechtelijke autoriteiten), dossiers over de verdeling van kleding, inspectie- dossiers van de lokale comités en stukken i.v.m. hulp aan families van Franse soldaten en andere Franse en Belgische vluchtelingen. 12. AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de secours et d’alimentation pour le Brabant, Brussel, 2009. 13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel, 1915. Compte rendu des opérations du Comité provincial de Secours et d’alimentation pour le Brabant au 31 décembre 1918, Brussel, z.d. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920.

538 - België: Liefdadigheidsorganisaties

Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht / Comité de Secours et d’Alimentation d’Anderlecht

1. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht 2. Algemeen Rijksarchief 3. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht 4. 1915-1919 5. 72 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogs- slachtoffers - vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het lokale hulpcomité van Anderlecht verleende hulp aan de noodlijdenden. 11. Hoewel vooral administratieve en boekhoudkundige documenten bewaard bleven, biedt dit bestand een blik op de diverse taken van een plaatselijk comité. Naast de klassieke verslagen en notulen treffen we lijsten en dossiers over de hulpverlening aan werklozen, kinderen, zieken, daklozen, vluchtelingen, militairen enz. Niet enkel voedingsmiddelen zoals aardappelen, vlees, bloem en groenten werden via deze weg verdeeld, maar ook kleding, brandhout, kolen en plantgoed. 12. VAN HAEGENDOREN M., Inventaire des archives du Comité National de Secours et d’Alimentation. Comité local d’Anderlecht, Brussel, 1995.

Comité d’Alimentation de Bruxelles / Voedingscomité van Brussel

1. Comité d’Alimentation de Bruxelles 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives du Comité d’Alimentation 4. ca. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. ravitaillement 9. Non ouvert à la recherche 10. Les archives du comité bruxellois du CNSA semblent couvrir les activités des Départements Secours et Alimentation du comité local. 11. Outre les archives du CNSA, les AVB conservent les archives d’œuvres de bienfaisance telles que l’Œuvre Nationale des orphelins de la guerre, Les Petites Abeilles ou l’Œuvre de la Poupée. Ces fonds sont en cours Belgique : Œuvres - 539 d’inventoriage et constituent une source importante pour tout ce qui concerne l’action caritative menée à Bruxelles durant la guerre. 12. Archives de la Guerre – Inventaire du Comité d’alimentation, s.l., s.d. [Inv. AVB n° 40]. Inventaire périmé.

Fonds Albert François (Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Hainaut)

1. Fonds Albert François 2. Archives de l’État à Mons 3. Fonds Albert François 4. 1914-1919 5. 6 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. ravitaillement 9. Non ouvert à la recherche 10. En 1914, le jeune avocat Albert François (1879-1946) était administrateur de la Banque du Centre à La Louvière et délégué provincial du CNSA. Arrêté par les Allemands, il sera emprisonné pendant une partie de la guerre. Durant toute l'entre-deux-guerres, il sera sénateur socialiste de Charleroi. Chargé du rapatriement des réfugiés belges en France, en 1940, il fera passer des hommes en Angleterre, ce qui lui vaudra d'être arrêté près de la frontière espagnole, en 1943. Envoyé en camp de concentration, il ne sera libéré qu'en 1945. 11. Les archives du Comité de Secours et d’Alimentation de la province du Hainaut ayant été détruites en 1940, le fonds François constituela un des seules sources concernant le ravitaillement du Hainaut pendant la guerre. 12. Inventaire en cours par Pierre-Jean Niebes.

Hulp- en Voedingscomité van de provincie Limburg / Comité de Secours et d’Alimentation de la Province de Limbourg

1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Limburg 2. Rijksarchief Hasselt 3. Archieven van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Limburg 4. 1914-1918 5. 3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading 540 - België: Liefdadigheidsorganisaties

9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling, boekhouding en statistieken. Talrijke documenten betreffen het comité van Beringen. 12. Er is geen toegang beschikbaar. 13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for Relief in Belgium, Brussel, 1915. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920.

Provinciale Noodcommissie voor Limburg

1. Provinciale Noodcommissie voor Limburg 2. Archiefdienst van de provincie Limburg 3. Archief van de Provinciale Noodcommissie voor Limburg 4. 1915-1919 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. bevoorrading 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. In dit archiefbestand treffen we de rapporten, verslagen van de vergaderingen, nota’s en de briefwisseling van de Noodcommissie aan. Veel dossiers betreffen de controle van de lokale opslagplaatsen van de CRB. Verder zijn er nog instructies van het Nationaal en Provinciaal Hulp- en Voedingscomité. De rapporten en notulen van vergaderingen van de afdeling Hulp en Bescherming aan Kinder- en Wezenwerken in Limburg worden hier eveneens bewaard net zoals de statuten, balansen en de winst- en verliesrekening van de Limburgse Coöperatieve Vereniging. 12. Onuitgegeven plaatsingslijst van de Provinciale Noodcommissie voor Limburg.

Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège / Hulp- en Voedingscomité van de provincie Luik

1. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège 2. Archives de l’État à Liège Belgique : Œuvres - 541

3. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège 4. 1914-1922 5. 58 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Ce comité était responsable du ravitaillement de la population de la province de Liège et de la répartition des secours aux nécessiteux. 11. Ce fonds contient les rapports, les procès-verbaux, la compabilité et la correspondance du comité. Beaucoup de dossiers concernent l’aide aux enfants, réfugiés, artistes, invalides de guerre, sans-logis etc. En outre, les archives des comités d’arrondissements de Huy, Liége, Verviers et Waremme et de nombreux de comités locaux sont inclus dans ce fonds. 12. Inventaire sous presse.

Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Luxembourg / Hulp- en Voedingscomité van de provincie Luxemburg

1. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Luxembourg 2. Archives de l’État à Saint-Hubert 3. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Luxembourg 4. 1914-1919 5. 311 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. ravitaillement 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce comité était responsable du ravitaillement de la population de la province de Luxembourg et de la répartition des secours aux nécessiteux. 11. Ce fonds contient les rapports, les procès-verbaux, la compabilité et la correspondance du comité. Beaucoup de dossiers concernent l’aide aux enfants, réfugiés, artistes, invalides de guerre, sans-logis etc. 12. Liste partielle manuscrite. 13. SCHOLTES T., Archives de l’État à Saint-Hubert. Guide des fonds et collections, Bruxelles, 2008, 248-257.

542 - België: Liefdadigheidsorganisaties

Hulp- en Voedingscomité van de provincie Oost-Vlaanderen en Gewestelijk comité Gent-stad / Comité de Secours et d’Alimentation de la Province de Flandre Orientale et comité régional de Gand

1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Oost-Vlaanderen en gewestelijk comité Gent-stad 2. Rijksarchief Gent 3. Archief van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité 4. 1914-1920 5. 8,3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - gedeporteerden - oorlogsslachtoffers - internationale hulpverlening 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In dit archiefbestand vinden we de gedrukte rapporten van het Nationaal en het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité, lijsten met de samenstelling van het provinciaal comité en van de lokale comités, lijsten van de personeels- leden tewerkgesteld bij de regionale comités van Aalst, Beernem, Deinze, Dendermonde, Eeklo, Ertvelde, Gent, Geraardsbergen, Hamme-Zele, Kortrijk, Lokeren, Moeskroen, Ninove, Oudenaarde, Ronse, Sint-Gillis, Tielt, Wetteren, Zaffelare en Zottegem terug. Belangwekkend zijn de processen- verbaal van de vergaderingen van het provinciaal comité, de inspectie- verslagen van de lokale comités, de briefwisseling met de CRB en het Spaans- Nederlands Comité, de Zivilverwaltung, de Etappenkommandanturen, de militaire politie, dhr. Schröder (Verpflegungsoffizier für die Zivilbevölkerung) en de Militär-Gouverneur. Verder zijn de processen-verbaal van de vergaderingen van de gewestelijke comités (met bijhorende briefwisseling) en boekhoudkundige stukken zoals de groot-, kas-, magazijnboeken bewaard. Overzichten van geleverde goederen aan de gewestelijke en lokale comités, stukken betreffende de verdeling van hulpgoederen (meel, brood, rogge, tarwe, mout, suiker, bonen, melk, rijst, brandstoffen en gist), lijsten van opgeëiste arbeiders, stukken betreffende de bereiding en verdeling van de volkssoep (met o.a. inspectierapporten en statistieken) zijn in ruime mate voorradig. Ook over de volgende onderwerpen is informatie terug te vinden: werklozensteun, burgerkeukens (cantines bourgeoises), de Nationale Belgische Bond tegen de Tering en het Groene Kruis van België. Daarnaast bevinden ook de archieven van het gewestelijk comité Gent-stad zich in dit archiefbestand. De stukken lopen parallel met het voorgaande comité: Belgique : Œuvres - 543 briefwisseling en rapporten, processen-verbaal van de zittingen, uittreksels uit de notulen van het provinciaal comité, kasboeken, magazijninventarissen en documentatie. 12. Plaatsingslijst van het archief van het provinciaal hulp- en voedingscomité Oost-Vlaanderen, z.d. (onuitgegeven). 13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel, 1915. Comité national de secours et d’alimentation, province de Flandre orientale, Rapports du comité provincial, 5 dln., Gent, 1915. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920.

Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité

1. Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité 2. Algemeen Rijksarchief 3. Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité 4. 1914-1918 5. 5,50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - internationale hulpverlening 9. Vrij raadpleegbaar 10. De CRB werd in oktober 1914 door de veertigjarige, schatrijke Amerikaanse industrieel Herbert Hoover opgericht om hulp te bieden aan de uitgehongerde bevolking in het door de Duitsers bezette België. Deze privé- organisatie zamelde in Amerika en Groot-Brittannië geld in en zond massaal voedsel naar België. De Belgische, Franse en Amerikaanse regeringen kwamen over de brug met subsidies. Gezien de omvang van dit ‘relief work’ werd spoedig een heuse administratie op poten gezet. Circa 9 miljoen Belgen en Fransen werden van de hongersnood gered. Een vijftigtal jonge Amerikaanse studenten controleerde terplaatse of alle goederen wel correct verdeeld werden. In het bezette België werd een uitgebreid netwerk van vrijwilligers opgezet door het NHVC. Toen de Verenigde Staten in 1917 de oorlog verklaarden aan Duitsland werd de controletaak van de CRB overgenomen door het Spaans-Nederlands Comité. 11. Het betreft hier slechts een deel van de archieven van het Brussels kantoor van de CRB en het Spaans-Nederlands Comité. In 1956 werden 450 544 - België: Liefdadigheidsorganisaties portefeuilles door de toenmalige archivarissen vernietigd (vooral statistieken en boekhouding). Een aantal rapporten, notulen, brievenboeken, inspectierapporten van de werkzaamheden van het NHVC en briefwisseling met de hulpkantoren in New York, Rotterdam, Londen, met de Spaanse en Nederlandse ambassades, met het NHVC en de bezetter bleven wel bewaard. Cfr. CRB en NHVC. 12. COSEMANS A., Inventaire des archives de la CRB et du comité Hispano-Néerlandais, Brussel, 2000. 13. CRB, Annual reports, New York, 1915-1917. GAY G. en FISHER H.H., Public relations of the CRB: documents, Stanford, 1929. GAY G., Statistical review of relief operations, Stanford, z.d. NASH G., The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988.

2.10.1.2 Autres comités de secours / Andere hulporganisaties

Belgische Rode Kruis / Croix-Rouge de Belgique

1. Belgische Rode Kruis 2. Archiefdienst van het Rode Kruis Vlaanderen 3. Archief van het Belgische Rode Kruis 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. foto’s - film 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 10. Dit archiefbestand valt uiteen in twee delen omdat het Rode Kruis functioneerde in het bezette én het onbezette landsgedeelte. Wat de werking in het bezette grondgebied betreft, vinden we de processen-verbaal van het medisch comité, het directiecomité en van de algemene raad van 28 maart 1915 terug. Daarnaast zijn er briefwisseling met de Duitse afgevaardigde in het directiecomité, statistieken en rekeningen. Bovendien zijn ook de uitgegeven rapporten van de lokale Rode Kruisafdelingen van Gent en Luik en de met de hand geschreven verslagen over de werking in Antwerpen, Champion, Mechelen, Anderlecht, Sint-Joost-ten-Node en Sint-Gillis beschik- baar. Een lijst van alle hospitalen en hulpposten opgericht bij het begin van de oorlog en patiëntenlijsten van de hospitalen of hulpposten in Acoz, Diest, Falisolle, Luik, Tienen, Verviers, Aarschot, Floreffe en in het Brusselse vervolledigen het archief. Wat de werking achter het front betreft, treffen we Belgique : Œuvres - 545 de processen-verbaal van de vergaderingen van het directiecomité achter de IJzer aan. Veel informatie handelt over de werking van de Rode Kruishospitalen in De Panne (met plannen, lastenboek, offertes en foto’s), Vinkem (foto’s) en Calais (lijsten van de verzorgde militairen). Verder zijn er nog dossiers over de samenwerking met andere internationale hulp- organisaties, uitgegeven rapporten, briefwisseling met het Ministerie van Oorlog en krantenknipsels uit de Britse pers over de werkzaamheden van het Anglo-Belgisch Comité. Tenslotte is er nog een film uit 1917 met als titel ‘Ambulance de L’Océan’ over de werking van de beide Rode Kruishospitalen achter het front. De film was bedoeld om als propagandamateriaal te dienen bij de geldinzamelingen in de Verenigde Staten. 12. Er is geen inventaris beschikbaar. 13. DE LAUNOY J., Infirmières de guerre en service commandé, Brussel, 1937. DE MUNCK L., De grote moeder in de grote oorlog. De hulpverlening van het Rode Kruis tijdens de Eerste Wereldoorlog, Ieper, 2000. DE MUNCK L., “Het Belgische Rode Kruis en de Eerste Wereldoorlog: bronnenoverzicht en recent onderzoek”, in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R., België en de eerste wereldoorlog - stand van het onderzoek, Brussel, 2002, 191-210. DEPAGE H., La vie d’Antoine Depage, 1862-1925, Brussel, 1956. Het Rood Kruis/das Rote Kreuz /La Croix-Rouge; officieel tijdschrift van het Rode Kruis van België/ offizielle Zeitschrift des Belgischen Roten Kreuzes/bulletin officiel de la Croix-Rouge de Belgique, Brussel, 1915-1917. JANSSENS P., Belgische veldhospitalen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2001. MELIS L., Contribution à l’histoire du service de santé de l’armée au cours de la guerre 1914-1918, Brussel, 1932.

Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique / Medisch Comité van het Rode Kruis van België

1. Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique 2. Archives générales du Royaume 3. Archives du Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique 4. 1914-1918 5. 4,50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 546 - België: Liefdadigheidsorganisaties

10. Plusieurs membres du Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique, restés à Bruxelles après l’occupation de la capitale, exercèrent leurs fonctions jusqu’au printemps 1915, date à laquelle la majeure partie des activités de la Croix-Rouge belge en Belgique occupée fut reprise par les services allemands. Pour autant, jusqu’à la fin de la guerre, le Comité médical poursuivit l’envoi de renseignements aux familles de soldats malades, morts ou blessés. Il est à noter que les Archives de la Croix-Rouge de Belgique détiennent une partie de la correspondance échangée entre l’organisation et le délégué allemand du Gouverneur-général auprès de la Croix-Rouge, Bonifacius von Hatzfeldt-Trachenberg. 11. Ce fonds renferme la correspondance échangée durant la guerre entre le Comité médical de la Croix-Rouge en Belgique occupée et le Comité International de la Croix-Rouge à Genève, les autorités belges et allemandes et plusieurs diplomates en poste à Bruxelles. En outre, il contient plusieurs listes de soldats belges morts ou blessés lors des combats et quelques documents relatifs à l’Ambulance du Palais Royal. 12. Inventaire par P.-A. Tallier en préparation. 13. DE MUNCK L., “De werking van het Belgische Rode Kruis in bezet gebied tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in: Une Guerre Totale? La Belgique dans la Première Guerre Mondiale, Bruxelles, 2005, 183-197.

Serie steekkaarten van het Rode Kruis / Série fichiers de la Croix- Rouge

1. Rode Kruis van België 2. Algemeen Rijksarchief 3. Steekkarten van het Rode Kruis 4. 1914-1918 5. 70 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen - geïnterneerden - gewonden 9. Niet raadpleegbaar 10. - 11. Het Rode Kruis droeg de steekkaartenverzameling die tijdens de bezetting aangelegd werd over de gevangen, geïnterneerde en gewonde Belgische soldaten over aan de Commissie voor de Oorlogsarchieven. Er bestaan drie verschillende reeksen. Ten eerste een serie fiches met inlichtingen over krijgsgevangen of geïnterneerde soldaten die alfabetisch geordend is. Ten tweede een serie fiches met inlichtingen over gewonde, zieke of overleden soldaten (met vermelding in welk ziekenhuis zij verbleven). Ten derde een Belgique : Œuvres - 547 serie steekkaarten met inlichtingen over gewonde, zieke of overleden soldaten, alfabetisch geordend op de woonplaats van de militair (met vermelding in welk ziekenhuis zij verbleven). 12. De series zijn alfabetisch geordend in aangepaste steekkaartenkasten.

Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles / Hulp en Bescherming aan de daklozen van Sint-Gilles

1. Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles 2. Archives générales du Royaume 3. Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles 4. 1915-1919 5. 4 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Cette œuvre prit en charge le logement de sans-logis au sein d’asiles loués ou mis gratuitement à sa disposition. En outre, elle agit par voie de conciliation en vue d’aplanir les conflits entre propriétaires et locataires insolvables. Les archives de ce Comité local de la Section Aide et Protection aux sans-logis du CNSA sont d’un grand intérêt pour quiconque s’intéresse aux problèmes liés au logement durant la guerre. Pour plus d’informations, il conviendra de compulser les inventaires des archives du CNSA. 11. Ce fonds renferme la correspondance et une série de rapports. 12. Inventaire sommaire dactylographié.

Buhl-Committee

1. Buhl-Committee 2. Algemeen Rijksarchief 3. Buhl-Committee 4. 1926-1936 5. 56,30 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oorlogsslachtoffers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De steenrijke Amerikaanse industriemagnaat Frank H. Buhl schonk bij testament twee miljoen dollar aan de Belgische en Franse oorlogsslachtoffers. Om erover te waken dat het geld bij de juiste mensen terechtkwam, werd in 548 - België: Liefdadigheidsorganisaties

1926 het zgn. Buhl-Committee opgericht. De Amerikaanse ambassadeur in België was voorzitter, koningin Elisabeth vice-voorzitter en William Tuck secretaris. In totaal kregen 16.000 particulieren en hulporganisaties een bedrag uitgekeerd. 11. Het archief bleef quasi volledig bewaard: notulen van de bestuurs- vergaderingen, jaarverslagen, boekhouding, brievenboeken, briefwisseling met de leden van het comité, met de erfgenamen, met de verschillende hulpcomité’s waaronder het Nationaal Werk voor Oorlogsinvaliden, de Nationale Belgische Vereniging tegen Tuberculose, Foyer des Orphelins, Fédération nationale des Déportés, Fédération nationale des militaires mutilés et invalides de la guerre, Asiles des soldats invalides belges, Œuvre des Tuberculeux de la guerre, Koninklijk Gesticht van Mesen, Carnegie Foundation, Rode Kruis, Office central d’identification, Association des infirmières visiteurs de Belgique en vele anderen. De grootste reeks is de serie individuele dossiers (alfabetisch geordend en nader ontsloten via een index op steekkaarten). Elke persoon die een aanvraag deed, kreeg thuis bezoek van een verpleegster die naging of men wel degelijk een oorlogsslachtoffer was. De uitgekeerde bedragen dienden vooral voor de betaling van medische kosten, betaling van schulden, kindervoeding enz. Cfr. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers. 12. TIHON C., Inventaire des archives du Buhl-Committee, Brussel, 1994.

Belgisch Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in Brussel / Agence belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les internés à Bruxelles

1. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in Brussel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in Brussel 4. 1914-1919 5. 15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. In 1914 werd het Belgisch Inlichtingsbureel opgericht door een aantal notabelen (gravin de Merode, Rolin-Jaequemyns enz.) en leden van de algemene raad van het Rode Kruis. De bedoeling was de families van de soldaten op de hoogte te brengen van de verblijfplaats van hun krijgsgevangen Belgique : Œuvres - 549 zoon/echtgenoot. Bovendien kon men via deze weg ook pakjes naar de Duitse kampen sturen. Spoedig werden in alle grote steden bijkantoren geopend. 11. Het bestand omvat notulen, verslagen, briefwisseling met aangesloten comités en met de krijgsgevangenen, boekhouding, steekkaarten waarop de verzendigen naar elke gevangene nauwkeurig werd bijgehouden. Cfr. Medisch Comité van het Rode Kruis en Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in Brussel, Brussel, 2009.

Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre et les internés / Hulpkantoor te Luik van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden

1. Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre et les internés 2. Archives de l’État à Liège 3. Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre et les internés 4. 1914-1918 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre 9. Non ouvert à la recherche 10. Cette organisation de secours procurait des informations sur le lieu de détention des prisonniers de guerre belges, fonctionnait comme intermédiaire pour la correspondance avec les camps et envoyait de l’argent et des paquets (de nourriture) à l’Allemagne. L’envoi se faisait via Maastricht. Paul Hanquet était directeur. 11. Ce fonds d’archives renferme des séries de correspondance très diverses: avec les comités de secours locaux, avec les membres de famille de prisonniers, avec les comités de secours dans les camps (voir ces archives) et avec des organisations semblables à l’intérieur et à l’étranger. En plus il y a des documents par rapport aux missions, des bordereaux d’envoi, des reçus et des pièces comptables. Il vaut aussi la peine de mentionner le fichier énorme, classifié sur base du nom des prisonniers, avec mention de leur lieu de détention. Cette série ne renferme pas seulement des prisonniers de la région liégeoise, mais aussi de toute la Belgique. Quelques pièces provenant du 550 - België: Liefdadigheidsorganisaties

Comité provincial de Secours et d’Alimentation ont été mélangées dans le fonds. Cfr. Agence belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les internés à Bruxelles, Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés. 12. Bordereau de versement inédit.

Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden / Office de l’Agence belge de Renseignements pour les Prisonniers de Guerre et les Internés à Malines

1. Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archief van het Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden 4. 1915-1919 5. 0,8 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze Mechelse hulporganisatie verzamelde de adressen van de Belgische krijgsgevangenen en zond pakjes met hulpgoederen naar de kampen. 11. In dit kleine archief treffen we verslagen, briefwisseling en foto’s aan. Cfr. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden, Brussel, 2009.

Berchemse Afdeling van het Provinciaal Raadplegingsbureel voor Teringlijders

1. Berchemse Afdeling van het Provinciaal Raadplegingsbureel voor Teringlijders 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archief van de Berchemse Afdeling van het Provinciaal Raadplegingsbureel voor Teringlijders 4. 1914-1918 5. 12 cm. Belgique : Œuvres - 551

6. Overheidsarchief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Zoals blijkt uit de benaming betreft het hier een bureel voor het opsporen en behandelen van TBC-patiënten. 11. Dit archiefbestand bevat enkel de notulen van de bestuursvergaderingen. 12. HOUTMAN E., Inventaris van het archief van het Provinciaal raadplegingsbureel voor teringlijders- afdeling Berchem.

Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire démobilisé

1. Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire démobilisé 2. Archives générales du Royaume 3. Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire démobilisé 4. 1920 5. 0,10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. - 11. Ce petit fonds se compose uniquement de la liste des membres de la Commission centrale et des commissions d’arrondissement ainsi que de listes de paiements versés à des militaires démobilisés par la Commission. 12. Pas d’inventaire.

Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen

1. Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen 2. Liberaal Archief 3. Archief van de Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen 4. - 5. 5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. onderwijs 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 552 - België: Liefdadigheidsorganisaties

11. Hier treffen we de jaarverslagen, notulen van de bestuursvergaderingen en persknipsels over deze Antwerpse vereniging aan. 12. Inventaris van het archief van de Kring Diesterweg en van de Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen, Gent, 2006.

L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois

1. L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois 2. Archives générales du Royaume 3. L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois 4. 1914-1920 5. 1 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Fondée dans le but de distribuer des vêtements aux enfants nécessiteux de Belgique occupée, cette œuvre bénéficia du soutien de plusieurs grands magasins bruxellois. 11. Les archives de cette œuvre, créée en décembre 1914, se composent de correspondance, de registres et de photographies d’enfants secourus. 12. TALLIER P.-A. et CARNEL S., Inventaire des archives de l’Aide au Village – Œuvre des Petits Villageois. 1914-1921, Bruxelles, 2007. 13. Rapport de l’Aide au Village, œuvre des petits villageois, depuis sa fondation en 1914, jusqu’au 1er janvier 1921, s.l., s.d.

Œuvre de la Feuille d’Étain

1. Œuvre de la Feuille d’Étain 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives de l’Œuvre de la Feuille d’Étain 4. ca. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds concerne exclusivement cette œuvre bruxelloise. 11. Renferme les PV des réunions des membres de cette œuvre de bienfaisance pour la période de guerre. 12. Inventaire manuscrit. Belgique : Œuvres - 553

Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre (Bruxelles) / Nationaal Werk voor Oorlogswezen (Brussel)

1. Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives de l’ Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre 4. ca. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. orphelins de guerre – enfants 9. Ouvert à la recherche 10. Cette Œuvre fut fondée en mars 1915 sous les auspices du CNSA et placée sous la présidence d’Adolphe Prins, président de la Commission royale des Patronages et professeur à l’ULB. 11. Organisée autour de comités locaux, cette œuvre entreprit de venir en aide aux orphelins et enfants privés du soutien de leur famille. Le fonds se compose des pièces administratives produites par les différentes sections de l’œuvre active dans l’agglomération bruxelloise : correspondance, dossiers nominatifs des ménages et individus secourus, rapports d’activité,… 12. Inventaire disponible en salle de lecture. 13. FIEDLER N., Les orphelins de la guerre à Bruxelles (1914-1918). L’Action menée par l’œuvre nationale des orphelins de la guerre, mémoire de licence inédit ULB, 2005.

Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges

1. Jeanne Orianne. Archives relatives à Jeanne Orianne et à l’Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges, 1914-1918. 2. Archives générales du Royaume 3. Fonds Jeanne Orianne. Archives relatives à Jeanne Orianne et à l’Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges, 1914-1918. 4. 1914-1918. 5. 0,25 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. cimetières 9. Ouvert à la recherche 10. L’Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges fut fondée par Jeanne Orianne en 1914 afin d’exhumer les soldats enterrés à la 554 - België: Liefdadigheidsorganisaties hâte lors de l’invasion pour les doter de sépultures décentes. Jeanne Orianne sera arrêtée en mars 1916. 11. Ces archives permettent de se faire une idée de l’activité de l’œuvre pendant la guerre et témoignent de la vie quotidienne dans un camp de prisonniers en Allemagne. Elles éclairent les activités déployées dès 1914 afin de commémorer les morts de la Grande Guerre. Ce fonds devra être complété par les archives de Jeanne Orianne déposées au MRA (Fonds 14-18 – I – Personalia, boîte 12, n° 50). 12. TALLIER P.-A. et CLAISSE S., Inventaire du Fonds Jeanne Orianne. Archives relatives à Jeanne Orianne et à «l’Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges », 1914-1918, Bruxelles, 2007.

Office central d’identification / Centrale Identificatiedienst

1. Office central d’identification 2. Archives générales du Royaume 3. Office central d’identification 4. 1914-1920 5. 0,15 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se compose uniquement de rapports et d’une collection de formulaires types utilisés par l’OCI. 11. Créé en 1914 sous la patronage du CNSA, l’OCI prit en charge la distribution de carnets d’identification aux personnes désireuses de bénéficier de l’aide des œuvres de charité. L’Office survécut à la guerre, financé par des fonds publics. 12. Pas d’inventaire.

Étranger : Œuvres - 555

2.10.2 À L’ÉTRANGER / IN HET BUITENLAND

2.10.2.1 Afrique du Sud / Zuid- Afrika

Belgian Widows and Orphans Fund in Johannesburg

1. Belgian Widows and Orphans Fund in Johannesburg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgian Fund, Johannesburg (Belgian Widows and Orphans fund, Johannesburg) 4. 1917-1920 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. internationale hulpverlening 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgian Widows and Orphans Fund was één van de ontelbare comités die geld inzamelden voor de noodlijdende Belgische bevolking. 11. Het bestand bevat briefwisseling en boekhouding. 12. Plaatsingslijst.

2.10.2.2 Allemagne / Duitsland

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im Harz / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Altenau im Harz

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im Harz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im Harz 4. 1918-1919 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit comité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische officieren in dit kamp. 11. Slechts wat briefwisseling en twee magazijnboeken bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, 556 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altengrabow / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Altengrabow

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altengrabow 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altengrabow 4. 1915-1919 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten in dit kamp. 11. De vergadernotulen, briefwisseling, boekhouding en de magazijnboeken van het comité bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Étranger : Œuvres - 557

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Celle

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle 4. 1914-1917 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten en politieke gevangenen in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en lijsten bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Dyrotz

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz 4. 1917-1918 5. 0,05 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 558 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de weinige Belgische soldaten in dit kamp. 11. Slechts één dossier i.v.m. de hulpverlening bleef bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Friedrichsfeld / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Friedrichsfeld

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Friedrichsfeld 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Friedrichsfeld 4. 1915-1918 5. 0,50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. De statuten, verslagen, briefwisseling en lijsten bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Étranger : Œuvres - 559

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Giessen

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen 4. 1916-1918 5. 5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten en politieke gevangenen in dit kamp. 11. De statuten, briefwisseling, lijsten en dossiers i.v.m. de verzending bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Göttingen

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen 4. 1915-1919 5. 1,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 560 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Vlaamse soldaten. In het kader van de Flamenpolitik trachtte de Duitsers er een Vlaamse, Duitsgezinde elite te kweken. Carl Stange en Konrad Beyerle waren verantwoordelijk voor de propaganda. 11. De vergaderverslagen, briefwisseling met de verschillende hulp- organisaties, lijsten, boekhouding en dossiers i.v.m. de verzending bleven bewaard. Cfr. Raad van Vlaanderen, Kriegsgefangenenlager Göttingen en Beyerle. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002. STANGE C., Het gevangenenkamp te Göttingen, Göttingen, z.d.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Güstrow

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow 4. 1917-1919 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten en politieke gevangenen in dit kamp. 11. Slechts een paar registers en magazijnboeken bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Étranger : Œuvres - 561

Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Hamelen

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen 4. 1915-1922 5. 7,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de duizenden Belgische soldaten in dit kamp. 11. De vergaderverslagen, briefwisselling, lijsten, verzendingsdossiers en de boekhouding bleven vrij volledig bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Heilsberg

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg 562 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

4. 1917-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en magazijnboeken bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Holzminden / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Holzminden

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Holzminden 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Holzminden 4. 1915-1918 5. 1,20 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische politieke gevangenen in dit kamp. 11. De verslagen, omzendbrieven, briefwisseling, boekhouding, verzendings- dossiers en de magazijnboeken bleven bewaard. Te vermelden zijn ook enkele stukken over het onderwijs georganiseerd in het kamp (met o.a. een aankondiging van de geschiedenislessen van Pirenne). 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Étranger : Œuvres - 563

Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassebruch / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Kassebruch

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassebruch 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassebruch 4. 1916-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Slechts enkele stukken i.v.m. het magazijnbeheer en de verzending bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassel / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Kassel

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassel 2. Algemeen Rijksarchief 564 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassel 4. 1915-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en stukken i.v.m. de verzending bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Langensalza / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Langensalza

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Langensalza 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Langensalza 4. 1916-1919 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling, facturen en verzendingsregisters bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Étranger : Œuvres - 565

Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Limburg an der Lahn / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Limburg an der Lahn

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Limburg an der Lahn 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Limburg an der Lahn 4. 1916-1918 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en lijsten bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Magdeburg / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Magdeburg

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Magdeburg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Magdeburg 4. 1918 5. 0,05 m. 566 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische officieren die gevangen zaten in dit kamp. 11. Slechts wat briefwisseling en een magazijnboek bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Merseburg / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Merseburg

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Merseburg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Merseburg 4. 1918-1919 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Slechts enkele stukken bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 Étranger : Œuvres - 567

13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Munster / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Munster

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Munster 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Munster 4. 1915-1918 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en boekhouding bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Parchim / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Parchim

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Parchim 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Parchim 4. 1915-1918 5. 0,20 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 568 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en stukken i.v.m. de verzendingen bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Schneidemühl / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Schneidemühl

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Schneidemühl 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Scneidemühl 4. 1915-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling met de hulporganisaties en stukken i.v.m. de verzending bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 Étranger : Œuvres - 569

13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Sennelager / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Sennelager

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Sennelager 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Sennelager 4. 1915-1918 5. 3,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten en politieke gevangenen in dit kamp. 11. Hier treffen we de nodige briefwisseling, boekhouding, magazijnboeken en verzendingsdossiers. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Soltau / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Soltau

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Soltau 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Soltau 4. 1915-1919 5. 4,5 m. 6. Privé-archief 570 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de duizenden Belgische soldaten. 11. Hier treffen we een dossier over de werking van het comité, briefwisseling met de hulporganisaties, lijsten, boekhouding, magazijnboeken en enkele stukken over de onderwijsinitiatieven in het kamp. Te vermelden zijn ook de archieven van het ‘Œuvre des colonies’ dat via de uitbating van een taverne en bioscoop geld inzamelde voor gevangenen tewerkgesteld in de Arbeitskommando’s. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002. OTTE K., Lager Soltau, Soltau, 1999.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Stendal / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Stendal

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Stendal 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Stendal 4. 1915-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar een klein aantal Belgische soldaten in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en lijsten bleven bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Étranger : Œuvres - 571

Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Wittenberg / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à Wittenberg

1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Wittenberg 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Wittenberg 4. 1918 5. 0,02 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en hulporganisaties opgestuurd werden naar de weinig talrijke Belgische soldaten en politieke gevangenen in dit kamp. 11. Enkel wat briefwisseling en lijsten bleef bewaard. 12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009 13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.

572 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

2.10.2.3 Argentine / Argentinië

Comité patriotique belge « L’union fait la force » à Santa-Fé

1. Comité patriotique belge « L’union fait la force » à Santa-Fé 2. Archives générales du Royaume 3. Comité patriotique belge « L’union fait la force » à Santa-Fé 4. 1916-1926 5. 0,15 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. aide internationale 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce comité fut créé en septembre 1916 sous la présidence d’honneur du vice-consul de Belgique à Santa-Fé afin de grouper les Belges de la région, d’aider les nécessiteux qui se trouvaient parmi eux et de fournir aux Belges habitant en Europe tous les renseignements utiles concernant le commerce et l’industrie en Argentine. Il fut dissout en 1926. 11. Ce fonds se compose de quelques lettres, de livres de caisses ou listes de membres relatifs à ce comité argentin. 12. Inventaire sommaire.

Comité « Pro Hogar de los huerfanos belgas »

1. Comité « Pro Hogar de los huerfanos belgas » Buenos Aires 2. Archives générales du Royaume 3. Comité « Pro Hogar de los huerfanos belgas » Buenos Aires 4. 1917-1919 5. 0,40 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. orphelins de guerre – aide internationale 9. Non ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds renferme la correspondance, des coupures de presse, des rapports et procès-verbaux de ce comité argentin chargé de venir en aide aux orphelins belges. Ces documents offrent un éclairage intéressant sur l’action caritative menée en Argentine au profit des populations belges. Sur cette question, il conviendra de se reporter aux Documents transmis par le Consulat de Belgique à Buenos-Aires déposées aux AGR et aux archives du Consulat conservées au Ministère des Affaires étrangères, à Bruxelles. Étranger : Œuvres - 573

12. Inventaire sommaire.

Cruz Roya Belge, Buenos Aires

1. Cruz Roya Belge Buenos Aires 2. Archives générales du Royaume 3. Cruz Roya Belge, Buenos Aires (Argentine) 4. 1915-1919 5. 0,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugies 9. Non ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient une série de procès-verbaux de réunions, de rapports, de programmes de manifestations et d’affiches publiés par la Croix-Rouge belge en Argentine. Ces documents offrent un éclairage intéressant sur l’action caritative menée en Argentine au profit des populations belges. Sur cette question, il conviendra de se reporter aux Documents transmis par le Consulat de Belgique à Buenos Aires, déposées aux AGR, et aux archives du Consulat conservées au Ministère des Affaires étrangères, à Bruxelles. 12. Inventaire sommaire.

2.10.2.4 Canada

Relief Work for the Victims of the War in Belgium

1. Relief Work for the Victims of the War in Belgium, Canada + Œuvres de secours à Montréal 2. Archives générales du Royaume 3. Relief Work for the Victims of the War in Belgium, Canada + Œuvres de secours à Montréal 4. 1915-1919 5. 20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. aide internationale - propagande 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les archives de l’Œuvre de Secours pour les Victimes de la guerre en Belgique, créée par le Consul de Belgique à Ottawa, et de ses sections locales à Toronto, Winnipeg, Regina, Edmonton et en Colombie 574 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

Britannique. En outre, on y retrouve une partie des archives de l’organe de la propagande belge au Québec, le Bureau d’Information belge de Montréal et de nombreuses œuvres d’assistance aux Belges actives au Canada. 11. Ce fonds offre une vision d’ensemble de l’action caritative organisée au Canada en faveur des populations belges. De plus, il fournit d’intéressants renseignements sur la propagande belge déployée au Canada. 12. Inventaire sommaire dactylographié. 13. JAUMAIN S., « Un regard original sur la Belgique en guerre, Le Devoir de Montréal (1914-1918) », dans : JAUMAIN S. et al., Une Guerre Totale ? La Belgique et la Première Guerre mondiale, Bruxelles, 2005, 343-365.

2.10.2.5 États-Unis / Verenigde Staten

Belgian (War) Relief Committee San Francisco

1. Belgian (War) Relief Committee San Francisco 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgian (War) Relief Committee San Francisco 4. 1914-1921 5. 0,30 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. internationale hulpverlening 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze hulporganisatie uit San Francisco zamelde geld in voor de oorlogsslachtoffers en stelde dit geld ter beschikking van een aantal specifieke liefdadigheidswerken in bezet België. 11. Hier vinden we de briefwisseling van met onder andere Marie de Hemptinne van de War Babys Cradle en met E. Pollet van het Belgian Orphan Fund in Londen. 12. Plaatsingslijst.

2.10.2.6 France / Frankrijk

Comité belge du Loiret

1. Comité belge du Loiret. Conseil général des réfugiés belges du Loiret 2. Archives générales du Royaume 3. Comité belge du Loiret. Conseil général des réfugiés belges du Loiret 4. 1915-1919 Étranger : Œuvres - 575

5. 2 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Le Conseil général des Réfugiés belges du Loiret fut fondé en mars 1915 afin de venir en aide aux réfugiés belges installés à Orléans et dans sa région. 11. Grâce aux dons et aux subsides octroyés par les autorités belges et françaises, aux bénéfices réalisés à l’occasion de fêtes ou grâce à la vente de publications, le Comité lança de nombreuses activités en faveur des réfugiés belges. Il édita d’octobre 1915 à décembre 1916 un mensuel bilingue intitulé Bulletin des Réfugiés Belges du Loiret. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Comité belge du Loiret. Conseil général des réfugiés belges du Loiret (1915-1919), Bruxelles, 1998.

Foyer du Soldat belge à Lourdes

1. Foyer du soldat belge à Lourdes 2. Archives générales du Royaume 3. Foyer du soldat belge à Lourdes 4. 1917-1919 5. 0,15 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Créé en novembre 1917, le Foyer du Soldat Belge de Lourdes avait pour but de faciliter l’hébergement des soldats belges bénéficiant de permissions à Lourdes, de leur procurer un lieu de réunion et d’organiser à leur intention cérémonies religieuses, excursions et autres visites. 11. Ces fonds fournit quelques renseignements sur la vie des soldats permissionnaires belges en France et les structures mises en places afin de les accueillir. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du « Foyer du soldat belge » à Lourdes (1917-1919), Bruxelles, 1998.

Œuvre d’assistance temporaire aux Belges réfugiés en France / Werk der tijdelijke bijstand aan de Belgische vluchtelingen in Frankrijk

1. Œuvre d’assistance temporaire aux Belges réfugiés en France 576 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

2. Archives générales du Royaume 3. Œuvre d’assistance temporaire aux Belges réfugiés en France 4. 1914-1924 5. 32 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Œuvre fondée en 1916, à Paris, sous l’égide du gouvernement belge en vue de venir en aide aux réfugiés belges en France. 11. Outre de la correspondance, le fonds renferme un grand nombre de dossiers individuels de réfugiés secourus. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives de l’œuvre d’assistance temporaire aux Belges réfugiés en France (Aide de la Croix-Rouge américaine à Paris), 1914-1924, Bruxelles, 1998.

Réfugiés belges de l’Aube

1. Réfugiés belges de l’Aube 2. Archives générales du Royaume 3. Réfugiés belges de l’Aube 4. 1915-1921 5. 0,10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds concerne l’action déployée en faveur des réfugiés belges par la préfecture de l’Aube et l’Office belge de l’Aube. 11. - 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges dans le département de l’Aube. Office belge de l’Aube et préfecture de l’Aube (1915-1921), Bruxelles, 1998.

Werk der Vlamingen in Parijs / Œuvre des Flamands à Paris

1. Werk der Vlamingen in Parijs 2. Archief van het bisdom Gent 3. Archief van het Werk der Vlamingen in Parijs 4. - 5. - Étranger : Œuvres - 577

6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Het Werk der Vlamingen was een katholiek initiatief om de Belgische emigranten en de seizoensarbeiders te beschermen tegen de verderfelijke invloeden van de grootstad. 11. In dit archiefbestand vinden we een dossier betreffende de werk- zaamheden tijdens de oorlog, de briefwisseling, de verslagen van het Beschermcomiteit der tijdelijke uitwijkelingen en een dossier betreffende de inhuldiging van het standbeeld van koning Albert I in Le Havre in 1918. 12. Er is een plaatsingslijst voorhanden. 13. CLAEYS BOUUAERT F., L’œuvre des Flamands à Paris: un siécle d’existence, 1862-1962, Gent, 1962.

2.10.2.7 Grande-Bretagne / Groot-Brittannië

Documents relatifs aux réfugiés belges en Grande-Bretagne / Documenten over de Belgische vluchtelingen in Groot-Brittannië

1. Documents relatifs aux réfugiés belges en Grande-Bretagne 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges en Grande-Bretagne 4. 1914-1920 5. 0,10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds renferme une collection de circulaires relatives aux réfugiés belges émises par les autorités britanniques ainsi que des documents relatifs à la Fédération des notaires belges en Angleterre. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges en Grande-Bretagne (1914-1920), Bruxelles, 1998.

Bureau de correspondance et de documentation / Correspondentie- en documentatiebureel

1. Bureau de correspondance et de documentation (fonds de Dorlodot) 2. Archives générales du Royaume 578 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

3. Bureau de correspondance et de documentation (fonds de Dorlodot) 4. ca. 1914-1919 5. 121,50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugies – vie de front 9. Non ouvert à la recherche 10. Créé par Joseph de Dorlodot, à Folkestone, ce bureau se chargea de renseigner et d’acheminer le courrier de réfugiés et de soldats belges vers la Belgique occupée. Le fonds renferme plusieurs milliers de ces lettres restées en souffrance. 11. Ce fonds renferme plusieurs milliers de lettres de soldats ou de civils adressées au Bureau de correspondance, divers jeux de fiches et des listes de renseignements concernant des réfugiés ou des soldats au front. 12. Pas d’inventaire.

Belgian refugees Committee Bristol

1. Belgian refugees Committee Bristol 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges à Bristol – Belgian refugees Committee Bristol 4. 1914-1919 5. 0,15 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ces documents émanent, pour l’essentiel, du Comité local d’aide aux réfugiés belges de Bristol. 11. Ils se composent de lettres relatives à la vie des réfugiés belges dans cette ville de Grande-Bretagne. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges à Bristol « Belgian Refugees Committee Bristol » (1914-1919), Bruxelles, 1998.

Belgian Refugees Local Committee Goole

1. Belgian Refugees Local Committee Goole 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs au Belgian Refugees Local Committee Goole 4. 1914-1919 Étranger : Œuvres - 579

5. 0,10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Le comité de secours aux réfugiés belges de Goole fut créé dès 1914 en vue de venir en aide aux réfugiés belges. 11. Les circulaires, la correspondance et les PV des séances de ce comité local constituent un bon exemple des moyens mis en œuvre, au niveau local, pour secourir les réfugiés belges en Grande-Bretagne. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs au « Belgian Refugees Local Committee Goole » (1914-1919. Transmis par le consulat belge à Goole, Bruxelles, 1998.

Belgian Relief Committee

1. Belgian Relief Committee (Londen) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgian Relief Committee (Londen) 4. 1914-1919 5. 5,50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit Comité werd in september 1914 opgericht door Cartier de Marchienne om de Belgische vluchtelingen in Londen te helpen (huisvesting, kleding, inlichtingen,…). In 1915 nam Henri Davignon, zoon van minister Davignon, het voorzitterschap over. 11. In de eerste plaats vinden we hier briefwisseling met officiële instanties, hulporganisaties, Britse bedrijven, krantenredacties, Britse scholen en talloze Britse en Belgische burgers. Daarnaast zijn er dossiers over de Belgische militairen in Engeland (recrutering, verzorging, vergoeding, verlof). Verder treffen we nog de verslagen en persberichten van het Committee. Te vermelden zijn ook de lijsten van Belgische ziekenhuizen en van de lokale vluchtelingencomité’s. Tenslotte zijn er nog dossiers over het onderwijs geboden aan de Belgische vluchtelingen en over de tewerkstelling van de uitgeweken Belgisch onderwijzers en professoren aan Engelse scholen en universiteiten. 12. Inventaris door Vanessa D’Hooghe ter perse. 580 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

13. DAVIGNON H., Un peuple en exil. La Belgique en Angleterre, Parijs/Barcelona, 1916. VARLEZ A., Les Belges en exil, Londen, 1917.

Belgian Relief Fund Middlesbrough Local Committee

1. Belgian Relief Fund Middlesbrough Local Committee 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges à Middlesbrough – Belgian Relief Fund Middlesbrough Local Committee 4. 1914-1919 5. 0,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de documents relatifs à l’action du Comité de secours aux réfugiés de Middlesbrough. 11. Ils offrent quelques renseignements sur l’action caritative mise en œuvre au profit des réfugiés belges dans cette région de Grande-Bretagne 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges à Middelsbrough « Belgian Relief Fund Middelsbrough Local Committee » (1914-1919), Bruxelles, 2002.

Belgian Work ‘The Shilling for soldiers socks’ (Londen)

1. Belgian Work ‘The Shilling for soldiers socks’ (Londen) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgian Work ‘The Shilling for soldiers socks’ (Londen) 4. 1915-1918 5. 12 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. internationale hulpverlening - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze hulporganisatie zond vanuit Londen kousen en andere kleding- stukken naar de Belgische soldaten aan het front en naar de gewonden in de ziekenhuizen. 11. Hier treffen we bedelbrieven van Belgische soldaten (alfabetisch) en ontvangstkaarten van goederen. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. Étranger : Œuvres - 581

Cardiff War Relief Committee

1. Cardiff War Relief Committee 2. Archives générales du Royaume 3. Cardiff War Relief Committee 4. 1914 5. 1,70 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Non ouvert à la recherche 10. Ces documents émanent, pour l’essentiel, du comité local d’aide aux réfugiés belges de Cardiff. 11. Ils éclairent plusieurs aspects de la vie des Belges réfugiés dans cette ville du Pays de Galles et des moyens mis en œuvre afin de leur venir en aide. 12. Inventaire sommaire.

Documents relatifs aux réfugiés belges dans les Cornouailles

1. Documents relatifs aux réfugiés belges dans les Cornouailles 2. Archives générales du Royaume 3. Documents relatifs aux réfugiés belges dans les Cornouailles 4. 1914-1920 5. 0,05 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds se compose de rapports dressés par une série de comités d’aide aux réfugiés belges basés dans les Cornouailles. Ils offrent quelques renseignements sur l’action caritative mise en œuvre au profit des réfugiés belges dans cette région de Grande-Bretagne. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges dans les Cornouailles (1914-1920), Bruxelles, 1998.

582 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

2.10.2.8 Pays-Bas / Nederland

Afdeling te Breda van ‘Hulp aan de Belgische soldaten’

1. Afdeling te Breda van ‘Hulp aan de Belgische soldaten’ 2. Algemeen Rijksarchief 3. Afdeling te Breda van ‘Hulp aan de Belgische soldaten’ (zgn. fonds mevrouw Van Hal) 4. 1914-1918 5. 0,4 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. internationale hulpverlening - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mevrouw Van Hal was de spilfiguur van Aide aux soldats belges in Breda, een hulporganisatie die via een postbus in Baarle-Hertog, de onbezette Belgische enclave in Nederland, brieven van soldaten doorstuurde naar hun familie in het bezette landsgedeelte. Daarnaast werden vanuit Breda ook pakjes met kleding en tabakswaren naar de soldaten verzonden. 11. Dit kleine bestand bevat een aantal aandoenlijke bedelbrieven van Belgische soldaten en dossiers over de organisatie van allerhande concerten en theekransjes om geld in het bakje te brengen. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.

Bureau central belge du travail pour les Pays-Bas / Belgisch Centraal Arbeidsbureau voor Nederland

1. Bureau central belge du travail pour les Pays-Bas 2. Archives générales du Royaume 3. Bureau central belge du travail pour les Pays-Bas 4. 1916-1918 5. 1,80 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés – internés 9. Ouvert à la recherche avec demande préalable à l’Archiviste général pour les n° 47 à 50. 10. Créé à Amsterdam, à l’initiative des comités de réfugiés aux Pays-Bas, dans le but de fournir du travail aux réfugiés et internés belges, le Bureau fonctionna comme un Office de placement. Étranger : Œuvres - 583

11. Ces archives se composent essentiellement de formulaires de demandes et offres d’emplois destinées à des Belges réfugiés ou internés aux Pays-Bas. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Bureau central belge du travail pour les Pays-Bas à Amsterdam, Bruxelles, 2000.

Bureau de renseignements pour réfugiés belges à La Haye / Inlichtingenbureel voor de Belgische vluchtelingen in Den Haag

1. Bureau de renseignements pour réfugiés belges (avec section pour les militaires) à La Haye 2. Archives générales du Royaume 3. Bureau de renseignements pour réfugiés belges (avec section pour les militaires) à La Haye 4. 1914-1918 5. 0,90 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce Bureau de renseignements fut fondé en octobre 1914 dans le but de fournir aux réfugiés belges les adresses et renseignements relatifs aux familles dispersées, aux soldats internés, prisonniers en Allemagne ou au front. En outre, il s’occupa de l’acheminement de la correspondance échangée entre la Belgique occupée et les réfugiés, participa au transfert des réfugiés belges vers l’Angleterre et à l’organisation d’opérations de change pour les particuliers. 11. Bien qu’incomplètes, ces archives offrent d’intéressants renseignements sur l’émigration des travailleurs belges vers l’Angleterre. Sur ces questions, il conviendra de se reporter aux archives des consulats belges aux Pays-Bas conservées aux AGR. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du Bureau de renseignements pour réfugiés belges (avec section pour les militaires) à La Haye, Bruxelles, 2002.

Cercle belge à Sluiskil / Belgenkring in Sluiskil

1. Cercle belge à Sluiskil 2. Archives générales du Royaume 3. Cercle belge à Sluiskil 4. 1916-1919 5. 0,70 m. 6. Archives privées 584 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

7. Papier 8. réfugiés – vie au front 9. Ouvert à la recherche 10. Créé en février 1916 à Sluiskil, ce cercle entreprit des renforcer les liens unissant les Belges réfugiés dans la région et de venir en aide aux soldats par l’envoi de colis. Ce Cercle s’affilia au Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs. 11. Ces archives concernent principalement l’envoi de colis aux soldats belges et procurent quelques informations sur les services mis en place au profit des réfugiés belges (activités récréatives, bureau de renseignements,…) 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Cercle belge à Sluiskil (Belgenkring Sluiskil), 1916-1919, Bruxelles, 2002.

Comité belge de Sluis / Belgisch Comité in Sluis

1. Comité belge de Sluis 2. Archives générales du Royaume 3. Comité belge de Sluis (L’Écluse) 4. 1914-1918 5. 1,50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Le Comité belge de Sluis fut créé en janvier 1915 en vue de venir en aide aux Belges réfugiés dans cette petite ville. 11. Ce fonds se compose des archives des sections du Comité en charge des renseignements, de l’enseignement, du change, du travail et de l’octroi de secours aux réfugiés. 12. CUVELIER J., Inventaire des archives du Comité belge de Sluis [L’Ecluse], Bruxelles, 2002.

Comité belge des réfugiés de Tilburg / Belgisch Comité voor de Vluchtelingen in Tilburg

1. Comité belge des réfugiés de Tilburg 2. Archives générales du Royaume 3. Comité belge des réfugiés de Tilburg 4. 1914-1918 5. 1,40 m. 6. Archives privées Étranger : Œuvres - 585

7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce comité fut créé en février 1915 dans le but de venir en aide aux Belges réfugiés dans cette ville, d’organiser des réunions et fêtes à caractère patriotique et de mettre en place des œuvres de bienfaisance au profit des soldats, des internés, des prisonniers de guerre, de la Croix-Rouge, etc. 11. Ces archives procurent de nombreux renseignements sur les différentes activités du comité, sur ses relations avec les autorités néerlandaises et les autres organismes créés aux Pays-Bas dans le but de secourir les Belges réfugiés. 12. CUVELIER J., Inventaire des archives du Comité Belge des réfugiés de Tilurg [Tilbourg], Bruxelles, 2002.

Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs / Comité van de Belgische organisaties in Sas van Gent en omgeving

1. Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs et des organisations adhérentes 2. Archives générales du Royaume 3. Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs et des organisations adhérentes 4. 1917-1922 5. 0,70 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce comité, créé en 1917, réunit une série de comités et d’œuvres belges de Sas de Gand : Sous-comité du Souvenir Belge au Sas de Gand, Section de la Croix-Rouge de Belgique pour la Flandre Zélandaise orientale, Comité Élisabeth du Sas de Gand et Sous-comité de l’œuvre des dispensaires pour la Flandre zélandaise orientale. 11. Ce petit fonds offre un éclairage intéressant sur l’action menée par les réfugiés belges de Zélande dans le domaine de l’action caritative et patriotique. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du comité des œuvres belges au Sas de Gand [Sas van Gent] et environs et des organisations adhérentes (Sous-comité du Souvenir Belge au Sas de Gand, Section de la Croix-Rouge de Belgique pour la Flandre Zélandaise orientale, Comité Elisabeth du Sas de 586 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

Gand, Sous-comité de l’œuvre des dispensaires pour la Flandre zélandaise orientale), 1917-1922, Bruxelles, 2002.

Internationaal Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht / Œuvre internationale pour blessés et prisonniers de guerre à Maastricht

1. Internationaal Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 2. Algemeen Rijksarchief 3. Internationaal Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 4. 1914-1920 5. 54 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze internationale hulporganisatie uit Maastricht verschafte inlichtingen over het lot van de krijgsgevangenen en stuurde geld en hulppakketten met kleding en voeding naar de kampen. Hiervoor werd nauw samengewerkt met tal van andere comités en werden een aantal filialen opgericht in andere Nederlandse steden. 11. Het bestand bevat vooral briefwisseling met andere hulpcomités, steekkaarten van de Belgische, Engelse, Duitse, Franse, Russische, Italiaanse, Servische en Poolse gevangenen en -soms inhoudelijk zeer rijke- briefwisseling met de families van de gevangenen. Cfr. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden, Belgische Hulpcomités in de kampen, Officeel Belgisch Comité voor Nederland en Belgisch Consulaat in Maastricht. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het internationaal Liefdewerk voor Gewonden en krijgsgevangenen in Maastricht, Brussel, 2009.

Œuvre « La Santé à l’Enfance » à La Haye

1. Œuvre « La Santé à l’Enfance » à La Haye 2. Archives générales du Royaume 3. Œuvre « La Santé à l’Enfance » à La Haye 4. 1916-1918 5. 0,15 m. 6. Archives privées Étranger : Œuvres - 587

7. Papier 8. enfants – aide internationale 9. Ouvert à la recherche 10. Fondée en 1916 à l’initiative de la Comtesse d’Oultremont, cette œuvre entreprit d’envoyer des enfants de Belgique occupée aux Pays-Bas afin de leur faire suivre des cures de santé. Aux Pays-Bas, elle s’appuya sur plusieurs comités locaux répartis à travers le pays. 11. Ce petit fonds se compose de pièces relatives à la comptabilité des comités locaux de l’œuvre créés aux Pays-Bas. Sur l’action menée en Belgique occupée en faveur de l’enfance, on se reportera aux archives du CNSA. 12. DE SMET J., Inventaire des archives de l’œuvre « Santé à l’Enfance » 1916-1918, Bruxelles, 2002. 13. JACQUES C. et PIETTE V., « Une grande bataille : sauver l’enfance », dans : JAUMAIN S., et alii, Une guerre totale? La Belgique dans la Première Guerre mondiale, Bruxelles, 2005, 173-181.

2.10.2.9 Scandinavie / Scandinavië

Scandinavische Afdeling van het Belgian Orphan Fund / Section Scandinave du Belgian Orphan Fund

1. Scandinavische Afdeling van het Belgian Orphan Fund 2. Algemeen Rijksarchief 3. Scandinavische Afdeling van het Belgian Orphan Fund 4. 1916-1922 5. 0,30 m. 6.Privé-archief 7. Papier 8. oorlogswezen - internationale hulpverlening - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. Het Belgian Orphan Fund werd opgericht door mevrouw Pollet, de echtgenote van de Belgische consul in Londen, om de vele Belgische oorlogswezen financieel te steunen. Spoedig kreeg het initiatief navolging in de hele Angelsaksische wereld en werden overal plaatselijke afdelingen opgericht. 11. Het bestand bevat wat administratieve documenten van commandant Adrien de Gerlache die zich inzette voor deze hulporganisatie. Daarnaast zijn er foto’s bewaard van de wezen die gesteund werden. 12. Inventaris door Dr. Tallier in voorbereiding.

588 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

2.10.2.10 Suisse / Zwitserland

Belgisch Bureau in Lausanne / Office belge à Lausanne

1. Belgisch Bureau in Lausanne 2. Algemeen Rijksarchief 3. Belgisch Bureau in Lausanne 4. 1914-1920 5. 2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Brusselse advocaten Octave Maus en Charles Dejongh sloegen op de vlucht voor het oorlogsgeweld en belandden uiteindelijk in Lausanne. Daar richtten ze een hulporganisatie op om hun minder gegoede landgenoten te helpen. 11. Spilfiguur Octave Maus bewaarde alle briefwisseling, agenda’s, dossiers inzake de organisatie van allerhande tentoonstellingen en de krantenartikels die hij zelf schreef. Bovendien werd een verzameling glaspositieven met tal van foto’s van de verwoestingen in België, van het IJzerfront en van de achterlinies overgedragen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009.

Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern / Section belge du comité bernois de secours aux prisonniers de guerre

1. Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern 2. Algemeen Rijksarchief Étranger : Œuvres - 589

3. Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern 4. 1915-1919 5. 42,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Belgische gravin Germaine Errembault de Dudzele was voorzitter- secretaris van deze hulporganisatie die hulppakketten naar de Belgische krijgsgevangenen zond. 11. Het volledige archief bleef bewaard: de briefwisseling met de donateurs en met de Belgische Hulpcomités in de kampen, dossiers inzake de aankoop van hulpgoederen, de magazijnboeken en de steekkaarten met inlichtingen over de gevangenen. Cfr. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden en Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009.

Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland / Comité central d’assistance aux internés belges en Suisse

1. Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland 2. Algemeen Rijksarchief 3. Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland 4. 1915-1920 5. 0,60 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. geïnterneerden 590 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

9. Vrij raadpleegbaar 10. Om de hulpverlening aan de Belgische geïnterneerden in Zwitserland beter te coördineren nam het Belgisch Gezantschap in Bern het initiatief een centrale koepelorganisatie op te richten. De belangrijkste lokale weldoeners maakten hiervan deel uit. Bedoeling was de geïnterneerden op moreel, materieel en intellectueel vlak bij te staan. 11. De nodige briefwisseling, lijsten en dossiers inzake geldinzameling, hulpverlening, tewerkstelling, tentoonstellingen en patriottische feesten bleven bewaard. Cfr. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern en Hulpcomité van Montreux en Leysin. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la première guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985.

Comité vaudois de secours aux réfugiés

1. Comité vaudois de secours aux réfugiés 2. Archives de l’État à Liège 3. Comité vaudois de secours aux réfugiés 4. – 5. – 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se compose de documents relatifs aux réfugiés belges en Suisse 11. On y trouvera une série de listes de Belges réfugiés en Suisse. Étranger : Œuvres - 591

12. BERTHOLET P., Inventaires d’archives de collectivités privées, Liège, 1995.

Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin / Comité d’assistance aux internés belges dans la région de Leysin

1. Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin 2. Algemeen Rijksarchief 3. Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin 4. 1917-1918 5. 0,05 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Dit lokaal comité voor de geïnterneerde Belgische soldaten in de buurt van Leysin zorgde voor de tuberculoselijders die in deze bergachtige streek konden herstellen. 11. Hier treffen we de notulen en de briefwisseling aan. Cfr. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern en Centraal Hulpcomité voor de Belgische geïnterneerden in Zwitserland. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la première guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985.

592 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux / Comité d’assistance aux internés belges dans la région de Montreux

1. Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux 2. Algemeen Rijksarchief 3. Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux 4. 1916-1918 5. 0,15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mary Widmer-Curtat was de voorzitster van dit lokaal comité voor de geïnterneerde Belgische soldaten in de buurt van Montreux. 11. Hier treffen we wat verslagen, briefwisseling en dossiers inzake de hulpverlening en de vrijtijdsbesteding. Cfr. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern en Centraal Hulpcomité voor de Belgische geïnterneerden in Zwitserland. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la première guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985.

Colonie belge de Rosières / Belgische kolonie in Rosières

1. Colonie belge de Rosières 2. Archives de l’État à Liège 3. Colonie belge de Rosières 4. 1915-1918 Étranger : Œuvres - 593

5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. enfants – enseignement – photographies – réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds est issu d’un don suisse fait aux AE Liège en juin 1995. 11. Il se compose du registre des enfants de Belgique occupée évacués vers la Colonie scolaire de Rosière, en Suisse, ainsi que de photographies. Sur cette colonie scolaire créée par Madeleine Le Jeune et son mari, Albert de Castella de Delley, il conviendra de se reporter aux archives des Colonies scolaires déposées aux AGR. 12. BERTHOLET P., Inventaires d’archives de collectivités privées, Liège, 1995.

Comité central suisse de secours aux réfugiés belges à Lausanne / Centraal Hulpcomité voor de Belgische Vluchtelingen in Lausanne

1. Comité central suisse de secours aux réfugiés belges à Lausanne 2. Archives générales du Royaume 3. Comité central suisse de secours aux réfugiés belges à Lausanne 4. 1914-1919 5. 0,30 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Le Comité de secours aux réfugiés belges fut créé en octobre 1914. Sur son initiative, quelques milliers de réfugiés belges trouvèrent refuge en Suisse après avoir transité par la France. Dès 1915, il se spécialisa dans l’accueil d’enfants belges évacués de la zone du front ou de Belgique occupée. 11. Ce fonds se compose des procès-verbaux des réunions des membres du comité et de dossiers relatifs au rapatriement des réfugiés belges en Suisse. 12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Comité central suisse de secours aux réfugiés belges à Lausanne (1914-1919), Bruxelles, 1998. 13. Rapport général de l’œuvre des Réfugiés belges en Suisse, Lausanne, s.d.

594 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern / Bureau de Secours aux Prisonniers de Guerre à Berne

1. Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern 2. Algemeen Rijksarchief 3. Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern 4. 1918 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze liefdadigheidsorganisatie stuurde hulppakketten naar de krijgs- gevangenen. 11. Enkel een aantal verzendingsborderellen zijn bewaard. 12. Plaatsingslijst.

Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne / Office du Travail pour les internés belges à Lausanne

1. Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne 2. Algemeen Rijksarchief 3. Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne 4. 1916-1919 5. 0,55 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Belgische geïnterneerden die hersteld waren van hun kwalen, konden werken in de Zwitserse industrie en middenstand. Octave Maus, directeur van de tewerkstellingsdienst, fungeerde als doorgeefluik. Hij centraliseerde de aanvragen van bedrijven en de aanbiedingen 11. De briefwisseling in verband met de tewerkstelling en de uitgave van een tijdschrift Het Belfort/Le Beffroi bleef bewaard, samen met dossiers omtrent bijscholing en wat documentatie. Cfr. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern en Belgisch Bureau in Lausanne. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Étranger : Œuvres - 595

Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la première guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985.

Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève / Union patriotique des internés et prisonniers belges à Genève

1. Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève 2. Algemeen Rijksarchief 3. Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève 4. 1915-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. geïnterneerden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze liefdadigheidsorganisatie werd door Maurice Kufferath opgericht om hulp te bieden zodat de Belgische soldaten geïnterneerd in Zwitserland hun studies konden verderzetten. Daarnaast werd hulp geboden aan de Belgische krijgsgevangenen in Duitsland. 11. Het bestand bevat wat briefwisseling van Kufferath met enkele Belgische gezagsdragers en ambtenaren. Cfr. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern en Centraal Hulpcomité voor de Belgische geïnterneerden in Zwitserland. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 596 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties

1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009. 13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en Suisse pendant la première guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985. Belgique : Associations d’Anciens Combattants - 597

2.11 ASSOCIATIONS D’ANCIENS COMBATTANTS / OUD- STRIJDERSVERENIGINGEN

Les Anciens de Soltau (Neven)

1. Neven 2. Centre de documentation historique des Forces armées 3. Fonds Neven 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce petit fonds renferme quatre boîtes d’archives relatives aux activités de l’association des anciens prisonniers de guerre belges intitulée Les Anciens de Soltau. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Fraternelle du 20ème de ligne

1. Fraternelle du 20ème de ligne 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds « Fraternelle du 20ème de ligne » 4. ca. 1919-1977 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. anciens combattants – commémorations - monuments 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de cette Fraternelle d’Anciens combattants furent remises au MRA en 1977. Elles concernent la vie de l’association depuis sa fondation, en 1919, jusqu’en 1977. 11. On y trouvera de nombreux dossiers sur les commémorations auxquelles l’association participa ainsi que sur les monuments à l’érection desquels elle contribua. 12. PARIDAENS M.-A., Inventaire des Fonds d’archives “Général R.H. Willems » et « Fraternelle du 20ème de ligne », Bruxelles, 1981.

598 - België: Oud-strijdersverenigingen

Union des Fraternelles de l’Armée de Campagne 1914-1918

1. Union des Fraternelles de l’Armée de Campagne 1914-1918 2. Musée Royal de l’Armée 3. Archives de l’Union des Fraternelles de l’Armée de Campagne 1914-1918 4. ca. 1930-1980 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. anciens combattants - commémorations 9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable. 10. L’UFAC vit le jour en 1928 dans le but de fédérer les fraternelles régimentaires qu’avaient constituées les différentes unités de l’armée belge. Comptant plusieurs dizaines de milliers d’adhérents, elle se dota de sections locales réparties dans tout le pays. 11. Les archives de l’UFAC portent essentiellement sur l’après Seconde Guerre mondiale. Elles contiennent de nombreuses informations sur l’action et les revendications déployées par les anciens combattants belges. En outre, elles offrent un éclairage intéressant sur les manifestations patriotiques et commémorations auxquelles participèrent les anciens soldats de la Première Guerre mondiale. 12. PARIDAENS M.-A., Inventaire du Fonds d’archives « Union des Fraternelles de l’Armée de campagne 1914-1918 », Bruxelles, 1984.

Verbond der Vlaamse Oud-strijders

1. Verbond der Vlaamse Oud-strijders 2. ADVN 3. Archief van het VVOS 4. 1930-2000 5. 42 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oud-strijders - liederen 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden. 10. Het Verbond der Vlaamse Oud-strijders behartigde de materiële belangen van de oud-strijders en zette zich in voor de Vlaamse zaak. 11. Dit archief is samengesteld uit statuten, ingediende wetsvoorstellen, congresverslagen, partituren van Vlaamse liederen en ledenlijsten. 12. - 13. LEMMENS P., VOS, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 3187-3191. Belgique : Associations d’Anciens Combattants - 599

LEMMENS P., 70 jaar VOS. Een geschiedkundig overzicht. Gent, 1989. PROVOOST G., De Vossen. 60 jaar VOS (1919-1979), Brussel, 1979.

Warnier Albert

1. Warnier Albert 2. Algemeen Rijksarchief 3. Warnier Albert 4. 1900-1975 5. 5,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oud-strijders 9. Niet raadpleegbaar 10. Albert Warnier was oorlogsvrijwilliger en na de oorlog erg actief in oud- strijdersmiddens zoals de Fédération Nationale des Invalides de Guerre, Fraternelle des Anciens Combattants des 1er et 3e régiments de carabiniers de 1914-18 en de Association des ingénieurs issus de l’école d’application de l’artillerie et du génie. 11. Een aantal documenten van oud-strijdersverenigingen bleven bewaard. 12. Er is geen toegang beschikbaar. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 805-806. 600 - België: Drukkingsgroepen

2.12 GROUPES DE PRESSION / DRUKKINGSGROEPEN

Bedevaart naar de Graven van de IJzer

1. Bedevaart naar de graven van de IJzer 2. ADVN 3. Archief van de Bedevaart naar de graven van de IJzer (IJzerbedevaartcomité) 4. 1908-2002 5. 250 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. herdenkingen - Frontbeweging - activisme - Vlaamse kwestie - dagboek - foto’s - iconografie - frontbladen 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden. 10. De IJzerbedevaarten in Kaaskerke waren oorspronkelijk bedoeld als een herdenkingsplechtigheid voor de gesneuvelde Vlaamse soldaten. De eerste herdenking vond plaats in 1920. Geleidelijk groeide het evenement uit tot een politieke manifestatie. In 1929 werd de IJzertoren opgericht op de IJzervlakte. 11. In dit enorme archiefbestand vindt men de statuten van het IJzerbede- vaartcomité, de affiches, de verslagboeken van de bedevaarten en persknipsels over de IJzerbedevaarten. Daarnaast vinden we de nodige administratieve stukken betreffende de bouw van de IJzertoren en de overbrenging van de stoffelijke resten van de ‘IJzersymbolen’ naar de crypte. In de IJzertoren werd een museum ingericht; heel wat documentatiemateriaal dat hierbij gebruikt werd, bleef bewaard. Bij wijze van voorbeeld vermelden we de (kopieën van) brieven van Renaat De Rudder, de gebroeders Van Raemdonck, Joe English, Lode de Boninge, Firmin Deprez, Juul De Winde en anderen. Ook vele brieven en zelfs enkele dagboeken van soldaten bleven op deze manier bewaard. Men vindt hier ook exemplaren van de beruchte ‘Open brieven’ en andere vlugschriften van de Frontbeweging. Eveneens zijn er exemplaren van nummers van Ons Vaderland, De Legerbode en het Gazetje van Tielt voorradig samen met een unieke collectie brochures en boeken over de ‘IJzertragedie’. Een expliciete vermelding verdient de unieke collectie Belgische en Franse frontbladen (die overgebracht werd naar de ADVN- bibliotheek). In het algemeen valt er in dit bestand veel informatie te rapen over de volgende onderwerpen: activisme, ‘Göttingen’, ‘de houthakkers van de Orne’, ‘het kamp van Auvours’, ‘de gevangenis van Fresnes’, de ‘strafcompagnie in Cézembre’ en de figuur Paul Vandermeulen. Belgique : Groupes de pression - 601

Het IJzerbedevaartarchief omvat ook een zeer rijke iconografische collectie (foto’s, affiches, vlaggen, films, prentbriefkaarten en tekeningen) waarin de Eerste Wereldoorlog ruimschoots aan bod komt. In dit archiefbestand berust ook de bijzonder rijke collectie archieven en documentatie die door Jan Torfs werd verzameld in het kader van zijn (niet- afgewerkte) doctoraatsonderzoek over de Frontbeweging en de Frontpartij (brieven, frontbladen, brochures, publicaties en persknipsels). Cfr. De Landtsheer en VRT (films). 12. Er bestaat een werkinventaris. 13. BECK A., IJzerbedevaart, in: NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1503-1514.

Belgische Boerenbond

1. Belgische Boerenbond 2. KADOC 3. Archief van de centrale bestuurs- en adviesorganen van de Belgische Boerenbond 4. 1890-2003 5. 70 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - landbouw 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. Tijdens de oorlog stond de werking van deze katholieke landbouw- organisatie op een laag pitje. In het archief vinden we verslagen van de algemene vergaderingen, het verslagboek en de verslagen van de Hoofdraad en het verslagboek van de vergaderingen van het Hoofdbestuur terug. Verder zijn er persknipsels over de Boerenbond, de nodige boekhoudkundige stukken en karige nota’s en briefwisseling i.v.m. de voedselvoorziening bewaard. De dossiers van de gilden (met ledenlijsten) werden alfabetisch per gemeente ontsloten via een aparte plaatsingslijst. 12. DEMEYER M., Inventaris van het archief van de centrale bestuurs- en adviesorganen van de Belgische Boerenbond, Leuven, 1987. Plaatsingslijst van het archief van de landelijke gilden van de Belgische Boerenbond, Leuven, 2006 (onuitgegeven). 13. VAN MOLLE L., Ieder voor allen: de Belgische Boerenbond, 1890-1990, Leuven, 1990.

602 - België: Drukkingsgroepen

Comité voor de Verdediging van de Belgische Belangen in Rusland / Comité de défense des intérêts belges en Russie

1. Comité voor de Verdediging van de Belgische Belangen in Rusland 2. Algemeen Rijksarchief 3. Comité voor de Verdediging van de Belgische Belangen in Rusland 4. 1919-1947 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Na de communistische revolutie van 1917 werden alle buitenlandse bezittingen in Rusland in beslag genomen en de vreemdelingen verbannen. De Belgen die zakenbelangen hadden in Rusland verenigden zich in 1918 in het Comité, onder het erevoorzitterschap van Minister van Staat Cooreman, om gezamelijk de situatie in Rusland op te volgen en om te ijveren voor de restitutie van hun bezittingen. Het Comité was nauw verbonden met de Société Générale die het grootste deel van de Belgische investeringen in Rusland voor haar rekening had genomen. 11. Het betreft hier niet de eigenlijke archieven van het comité, maar eerder de gerelateerde documentatie. Over de Belgische aanwezigheid in de Russische industrie komen we bitter weinig te weten. Enkel een lijst met de inventaris van de Belgische belangen in Rusland, lijsten van de deelnemende bedrijven aan het Comité en de lijst met de samenstelling van de verschillende bureaus van het Comité bleven bewaard. Verder bevat het archiefbestand veel informatie over de relaties met de naburige zusterverenigingen, de deelname aan allerhande economische congressen en een aantal archieven van de Commission pour la reconstitution de l’industrie minière et métallurgie de la Russie méridionale. Cfr. Société Générale. 12. VANCOPPENOLE C., Archief van het Comité de Défense des intérêts belges en Russie (1919-1947). Overdracht van 1960. Brussel, 1998. 13. PEETERS W. en WILSON J., L’industrie belge dans la Russie des tsars, Alleur, 1999.

Conseil international des Femmes / Internationale Vrouwenraad

1. Conseil international des Femmes 2. CARHIF-AVG 3. Archives du Conseil international des Femmes Belgique : Groupes de pression - 603

4. 1888-1988 5. 55 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. femmes 9. Ouvert à la recherche 10. Le Conseil international des Femmes est l'une des plus anciennes organisations féministes dont la création remonte à 1888. Elle a réussi à exercer un lobbying fructueux auprès de la SDN en vue d’imposer une série de conventions destinées à éliminer les discriminations à l'égard des femmes en 1979. 11. Pour l’essentiel, le fonds porte sur l’action du CIF après 1945. Toutefois, on y trouvera quelques documents relatifs au mouvement féministe durant les premières années du XXe siècle. 12. Inventaire accessible en salle de lecture. 13. GUBIN E. et VAN MOLLE L., Des femmes qui changent le monde. Histoire du Conseil international des Femmes, 1888-1988, Bruxelles, 2005.

Nationaal Secretariaat van het Davidsfonds

1. Nationaal Secretariaat van het Davidsfonds 2. KADOC 3. Archief van het Nationaal Secretariaat van het Davidsfonds 4. 1903-1995 5. 15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar na toestemming van de bewaargever. 10. - 11. In het archief van deze cultuurvereniging vinden we enkel de ingekomen brieven van het Hoofdbestuur, de brieven van voorzitter Emiel Vliebergh en van secretaris Karel Heyndrickx uit de oorlogsperiode. De afdelingsdossiers werden ontsloten via een aparte plaatsingslijst. 12. Plaatsingslijst van het archief Davidsfonds Nationaal Secretariaat (onuitgegeven). 13. TASTENHOYE G., Davidsfonds in: NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 863-870. DE MAESSCHALK E., Davidsfonds 1875-2000, Leuven, 2000. WILS L., Honderd jaar Vlaamse Beweging. Geschiedenis van het Davidsfonds, Leuven, 1977-1979.

604 - België: Drukkingsgroepen

Van Crombrugghe’s Genootschap

1. Van Crombrugghe’s Genootschap 2. Liberaal archief 3. Archief van het Van Crombrugghe’s Genootschap 4. 1857-2005 5. 17 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het archief van deze liberale cultuurvereniging vinden we jaarverslagen, verslagen van bestuursvergaderingen, een verslagboek van de aanvaardings- commissie, ledenlijsten, briefwisseling en aankondigingen uit de oorlogs- periode. 12. Inventaris van het archief van het Van Crombrugghe’s genootschap (1857-2005), Gent, 2005. Er is tevens een nadere toegang op de briefwisseling voorhanden. 13. VAN CLEMEN S. en BOEY M., “Van Crombrugghe’s Genootschap”, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 3142-3143.

Belgique : Acteurs du Mouvement Flamand - 605

2.13 ACTEURS DU MOUVEMENT FLAMAND / PERSONEN ACTIEF IN DE VLAAMSE BEWEGING

Beliëns Emiel

1. Beliëns Emiel 2. ADVN 3. Archief van Emiel Beliëns 4. 1917-1989 5. 0,1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar 10. - 11. Dit archief omvat de ‘memoires’ (slechts 16 pagina’s) van Beliëns geschreven in 1987 en documentatie over de Vlaamse studenten in Göttingen (ook van na de oorlog). 12. Overdrachtslijst.

Borginon Rik

1. Borginon Rik 2. AMVC - Letterenhuis 3. Archief van Rik Borginon 4. 1910-1944 5. 0,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. Frontbeweging 9. Raadpleegbaar met toelating van de familie. 10. Soldaat Rik Borginon (1890-1985) was lid van de Frontbeweging. Na de oorlog was hij medeoprichter van het VVOS en de zgn. Frontpartij. 11. De briefwisseling van Borginon met , Frans Van Cauwelaert, Jozef Lysens, Jozef Muls, Alfons Van De Perre en Paul Vandermeulen bleef bewaard. 12. Toegang beschikbaar online. 13. DURNEZ G. en DE WEVER B., « Borginon », NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 552-558.

606 - België: Personen uit de Vlaamse Beweging

Daels Frans

1. Daels Frans 2. ADVN 3. Archief van Frans Daels 4. 1903-1957 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - frontleven - herdenkingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Frans Daels (1882-1974) verbleef als vrijwillig militair arts achter het IJzerfront. Hij groeide er uit tot de voornaamste voorman van de Vlaamse Beweging. Na de oorlog werd hij o.a. voorzitter van het IJzerbedevaartcomité 11. Het oorlogsdagboek (slechts 23 pagina’s) van Daels bleef hier bewaard samen met zijn militair paspoort, zijn eretekens en eervolle vermeldingen. Verder zijn er nog programma’s en toespraken van Daels op de IJzerbedevaarten en brieven van frontsoldaten. 12. Er is een overdrachtslijst beschikbaar. 13. DE WEVER B., “Daels Frans”, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 836-839.

De Landtsheer Clemens

1. De Landtsheer Clemens 2. Archiefdienst Temse 3. Archief van Clemens De Landtsheer 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - frontbladen - Frontbeweging - dagboek - Vlaamse kwestie 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Clemens De Landtsheer (1894-1984) werkte vanaf 1915 als vertaler op het Belgisch consulaat in Cherbourg. In maart 1917 startte deze drukkerszoon met de uitgave van het frontblaadje Onze Temschenaars. Later dat jaar kreeg hij een militaire opleiding in Auvours. In juni 1918 werd hij naar het front gezonden maar na een gasaanval werd hij afgevoerd. Na de oorlog werd hij secretaris van het IJzerbedevaartcomité en van het Van Raemdonckcomité. 11. In dit rijke bestand treffen we het tiendelige dagboek (juli 1914 - augustus 1919) en de latere ‘Herinneringen uit de oorlog 14-18’ van De Landtsheer aan. Verder zijn er militaire documenten, documenten over zijn tewerkstelling Belgique : Acteurs du Mouvement Flamand - 607 op het Consulaat van Cherbourg en briefwisseling met allerhande familieleden en dorpsgenoten voorhanden. Belangwekkend zijn eveneens de dossiers i.v.m. de uitgave van het frontblaadje Onze Temschenaars zoals redactiedossiers, betrekkingen met de censuur, contacten met drukkers, briefwisseling van de redactieleden (De Landtsheer, August Brijs en Octaaf Bulterijs). Terzijde kunnen we hierbij opmerken dat het archief-Bulterijs recent verworven werd door de gemeentelijke archiefdienst van Temse. Foto’s uit de soldatentijd van De Landtsheer, van Temsenaars aan het front en van de gebroeders Van Raemdonck vervolledigen het archief. In 1920 verzorgde De Landtsheer de redactie van het gedenkboek voor de gesneuvelden ‘Temse ter nagedachtenis’. Na de oorlog was hij nauw betrokken bij de organisatie van de IJzerbedevaarten zodat hierover teksten van toespraken, drukwerk, boekhouding, verslagboeken, affiches, foto’s en postkaarten bewaard zijn. In het algemeen is er veel documentatie te vinden over de Vlaamse Beweging (o.a. over de Open Brieven, de Vlaamse vervolgingen, de houthakkers van de Orne, de affaire-Vandermeulen en de IJzersymbolen). Als secretaris van het Van Raemdonckcomité hield De Landtsheer ook de briefwisseling van dit comité en de herdenkingsmemorabilia (o.a. prent- briefkaarten van het Raemdonckmonument in Steenstraete) bij. Bovendien kon hij ook de hand leggen op een aantal originele archiefstukken van de gebroeders (briefwisseling van Edward en Frans en gedichten van Frans). Er zijn de nodige documenten over hun tragische overlijden (op 27 maart 1917) en hun begrafenis. In 1924 werden de Raemdonckgebroeders opgegraven en plechtig herbegraven op de militaire begraafplaats van Westvleteren. In 1932 werden deze IJzersymbolen bijgezet in de crypte van de IJzertoren. Cfr. Bedevaart naar de Graven van de IJzer. 12. COPPIETERS D., Inventaris van het archief Clemens De Landtsheer (onuitgegeven). 13. COPPIETERS D., “De Landtsheer Clemens”, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1787-1788. DE LANDSHEER C., Temsche ter nagedachtenis…oorlog 1914-18, Temse, 1920. DE RYCK L., Terug naar niemandsland. De geschiedenis van de gebroeders Van Raemdonck: mythe en werkelijkheid, Koksijde, 1996. TORFS J., Het frontblaadje ‘Onze Temschenaars’, Temse, 1981. VAN DE WINCKEL R. en BILTEREYST D., Filmen voor Vlaanderen, Vlaamse beweging, film en propaganda, Gent, 2008.

608 - België: Personen uit de Vlaamse Beweging

Geerardyn Maurice

1. Geerardyn Maurice 2. AMVC-Letterenhuis 3. Archief van Maurits Geerardyn 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme - Frontbeweging - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Maurice Geerardyn trok als vrijwilliger naar het front en kwam onder de invloed van Verschaeve, wiens rechterhand hij werd. Geerardyn was tevens één van de beruchte ‘houthakkers van de Orne’. 11. Dit bestand omvat de ‘Herinneringen’ van Maurits Geerardyn (in 2 delen) en brieven van Cyriel Verschaeve, Jeroom Leuridan en pater Callewaert uit de oorlogsperiode. Verder bleven twee manuscripten van de hand van Geerardyn bewaard: ‘nocturnen’ en ‘bestuurlijke scheiding en activisten’. Ook het manuscript van de ‘Oorlogsindrukken’ van Verschaeve treffen we hier aan. Foto’s, persknipsels en ander documentatiemateriaal over de Houthakkers van de Orne, het proces-Pira, Borms, Van Severen en Verschaeve vervolledigen het archief. 12. Inventaris van het archief van Maurits Geerardyn, Antwerpen, 1991. 13. WOUTERS N., Maurits Geerardyn, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1241-1242.

Rombaut Gaston

1. Rombaut Gaston 2. ADVN 3. Archief van Gaston Rombaut 4. 1916-1976 5. 1 pak 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontbladen 9. Raadpleegbaar 10. Brancardier Rombaut was actief in de Frontbeweging. 11. Gaston Rombaut was nauw betrokken bij de redactie van de frontblaadjes Ursel Bovenal en Vrienden Ondereen. Er bleven enkele redactiedossiers bewaard. 12. Overdrachtslijst Belgique : Acteurs du Mouvement Flamand - 609

13. VANDEWEYER L., Rombaut Gaston, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 2645.

Verschaeve Cyriel

1. Verschaeve Cyriel 2. ADVN 3. Fonds Verschaeve 4. 1897-2000 5. 25 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven - Vlaamse kwestie - Frontbeweging - dagboek - liederen 9. Raadpleegbaar 10. Verschaeve, woonachtig in Alveringem achter het front, was een boegbeeld van de Vlaamse Beweging en vertrouwenspersoon van de Frontbeweging. 11. Dit archiefbestand omvat de briefwisseling van kapelaan Verschaeve met Vlaamse kopstukken zoals Belpaire, Charpentier, Daels, De Landtsheer, De Winde, Dosfel, Geerardyn, Lannoo, Lootens, Muls, Van Severen en Van De Vyvere uit de oorlogsperiode. Daarnaast bleven de manuscripten van zijn ‘oorlogsindrukken’ en oorlogsdagboeken bewaard. Verschaeve schreef tevens ontelbare oorlogsliederen, teksten en toespraken en bewaarde een aantal krantenknipsels. Ook de oorlogsdagboeken en de brieven van Jeroom Leuridan bleven in dit bestand bewaard. Verder is er nog veel documentatie over de Frontbeweging en de repressie. Er zijn ook onderwerpsmappen over de kopstukken van de Vlaamse Beweging bewaard. 12. Inventaris van het Fonds Verschaeve, Antwerpen, 2003. 13. VERSCHAEVE C., Oorlogsindrukken, Gent, 1998. VANLANTSCHOOT R., Kapelaan Verschaeve: een biografie, Gent, 1998. 610 - België: Activisme en Activisten

2.14 ACTIVISME ET ACTIVISTES / ACTIVISME EN ACTIVISTEN

2.14.1 ACTIVISME

Beroepsvereniging der boterhandelaars in Limburg

1. Beroepsvereniging der boterhandelaars in Limburg 2. Rijksarchief Hasselt 3. Archieven van de Beroepsvereniging der boterhandelaars in Limburg 4. 1914-1918 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. middenstand 9. Vrij raadpleegbaar 10. De beroepsvereniging beschermde de professionele belangen van de leden en kreeg in 1916 van de bezetter het monopolie op de boterverkoop. 10. Dit archiefbestand bevat briefwisseling, boekhouding en statistieken. Cfr. Bond voor Boterhandelaars en Botervoortbrengers van Brabant. 12. Er is geen toegang beschikbaar.

Ligue des marchands et producteurs de beurre du Brabant / Bond der boterhandelaars en botervoortbrengers van Brabant

1. Ligue des marchands et producteurs de beurre du Brabant 2. Archives générales du Royaume 3. Ligue des marchands et producteurs de beurre du Brabant 4. 1916-1919 5. 1,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. classes moyennes 9. Ouvert à la recherche 10. Emanation de la Fédération Nationale des Unions professionnelles des marchands et producteurs de beurre, cette Ligue fut créée en 1916 et se vit confier, par l’occupant, le monopole du commerce du beurre. 11. La correspondance et les pièces comptables conservées dans le fonds donnent une idée assez claire de la manière avec laquelle fut gérée le commerce des denrées alimentaires en Belgique occupée. En outre, les dossiers constitués par le Parquet de Bruxelles au sujet de Ligue et qui sont joints à ce fonds éclairent les contestations auxquelles il donna lieu. Il est à Belgique : Activisme et activistes - 611 noter que les AE à Hasselt conservent les archives de la Beroepsvereniging der boterhandelaars van Limburg. 12. DEVOLDER K., Inventaris van het archief van de Bond der Boterhandelaars en Botervoortbrengers van Brabant, erkende beroepsvereniging (1916-1919), Bruxelles, 2004.

Koolenverdeling voor Vlaanderen

1. Koolenverdeling voor Vlaanderen 2. Archives générales du Royaume 3. Koolenverdeling voor Vlaanderen 4. 1914-1918 5. 0,30 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Organisme activiste créé à l’été 1917, sous les auspices du Volksopbeuring et des autorités occupantes, la Koolenverdeling voor Vlaanderen prit en charge la distribution du charbon dans la partie flamande du pays. 11. Ce petit fonds traite, pour l’essentiel, de l’activité déployée par les sections locales de cet organisme en matière de distribution de charbon. Sur la création et le fonctionnement de la Koolenverdeling voor Vlaanderen, il conviendra se reporter aux archives du Raad van Vlaanderen, aux Papiers Leo Meert et Karel Angermille. 12. [SABBE E.] complété par TALLIER P.-A., Inventaire des archives de la Koolenverdeeling voor Vlaanderen, Bruxelles, 1997. 13. VANDEWEYER L., “Koolenverdeling voor Vlaanderen” en de financiering van het activisme” in: WT, 1991, 7-27.

Raad van Vlaanderen / Conseil de Flandre

1. Raad van Vlaanderen 2. Archives générales du Royaume 3. Raad van Vlaanderen 4. 1914-1919 5. 37 m. 6. Archives privées 7. Papier (Microfilms nr.4687-4925) 8. activisme 612 - België: Activisme en Activisten

9. Ouvert à la recherche 10. Les archives du Raad van Vlaanderen furent achetées en 1925 par Armand Wullus, pour le compte de la Ligue nationale pour l’Unité Belge qui les remit aux Archives de la Guerre en 1928. 11. Elles offrent une vision d’ensemble sur l’action menée par cet organe représentatif du mouvement activiste, créée en février 1917. Elles se révèlent incontournables pour tout qui s’intéresse à la Flamenpolitik et à l’activisme en Belgique occupée. On pourra utilement les compléter en consultant les archives de ses principaux membres (Jozuë De Decker, Jules Spincemaille, August Borms, Leo Meert, Raf Verhulst, Pieter Tack, René De Clercq, Richard De Cneudt, Karel Angermille et Karel Henderickx). 12. Inventaire par Luc Vandeweyer sous presse. 13. Les archives du Conseil de Flandre, Brussel, 1928. RUDIGER A., Flamenpolitik, Brussel, z.d. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gand, 1991 WILS L., Flamenpolitik en activisme, Leuven, 1974.

Volksopbeuring (arrondissement Mechelen)

1. Volksopbeuring (arrondissement Mechelen) 2. Rijksarchief Antwerpen 3. Archief van Volksopbeuring Mechelen 4. 1914-1918 5. 5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. activisme - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming 10. Volksopbeuring was een hulporganisatie die in 1915 ontstond als Vlaamsgezinde tegenhanger van het NHVC. In 1916 werd het door de bezetter erkend, gesteund en werd de organisatie een zuiver propaganda-instrument voor de activisten. De organisatie trachtte het Vlaamse volk op te beuren door steun aan behoeftige gezinnen te verlenen, voedselpakketten naar de krijgs- gevangenen te zenden en medische hulp aan zuigelingen en kinderen te bieden. 11. Dit archiefbestand bevat briefwisseling, verslagen, dossiers betreffende de hulpverlening en boekhouding, van de afdelingen van Volksopbeuring in Mechelen, Puurs, Willebroek, Lier en Peulis. Ook van het bijkantoor te Willebroek van Koolenverdeling voor Vlaanderen en van de verdelings- magazijnen van het arrondissement Mechelen bleven een aantal archief- stukken bewaard: briefwisseling, boekhouding, documenten inzake de Belgique : Activisme et activistes - 613 goederenverdeling. Verder bleven papieren (vooral documentatie) die in beslag genomen waren bij een aantal personen die van ver of van dichtbij betrokken waren bij het activisme, bewaard. Zo signaleren we onder andere leraar Frans Aerts, Juliaan Aspers, Jan Bedeschi, F. Bernabé, K. Boeren, Alfred Bogaerts, Frans Bogaerts, dichter Gaston Burssens, J. Ceurremans, Frans Delvaen, student Emiel Gepts, student J. Otquet (dagboek!), B. Smet, L. Smets en drukker P. Van Der Zeypen Cfr. Raad van Vlaanderen en Koolenverdeling voor Vlaanderen. 12. GALLE L., Inventarissen van de verzamelde archieven en documentatie door de rechtbank van eerste aanleg te Mechelen overgemaakt aan de commissie voor het oorlogsarchief, Brussel (ter perse). 13. VANDEWEYER L., “Volksopbeuring”, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 3544- 3546. VAN HOORICK K., “De humanitaire kant van het activisme: de vereniging Volksopbeuring te Mechelen”, WT, 1994, 99-112. VAN HOORICK K., “Het activisme te Mechelen”, BNTG, 1993, 501-527.

2.14.2 ACTIVISTES

Boon Jan

1. Boon Jan 2. KADOC 3. Archief van Jan Boon en Maria Ceulemans 4. 1898-1960 5. 8 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm 8. activisme - Vlaamse kwestie - dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Jan Boon was een Vlaamsgezind student uit Halle, die lid was van de Groeningerwacht en propagandist was voor de Raad van Vlaanderen. Na de oorlog werd hij enkele weken opgesloten in de gevangenis van Vorst. Later bouwde hij een succesvolle carrière uit als journalist en hoofdredacteur van De Standaard. 11. In dit archief vinden we de verslagen van de literaire kring Hooger-Op, de statuten, ledenlijst, verslagboeken en briefwisseling van de Groeningerwacht in Halle en het verslag van de algemene vergadering van het Verbond der Groeningerwachten. Tevens is er briefwisseling i.v.m. de medewerking van Boon aan Vlaamsch Leven, Zelfstandig Vlaamsch Geïllustreerd Weekblad. 614 - België: Activisme en Activisten

Ook het dagboek van Jan Boon bleef bewaard. Daarnaast zijn er de nodige stukken betreffende de gerechtelijke vervolging van Boon wegens activisme, (officiële stukken, briefwisseling en het dagboek van zijn gevangenschap). Boon verzamelde krantenknipsels over het uitbreken van de oorlog, het activisme, de vernederlandsing van de Gentse universiteit en de Vlaamse Beweging in Halle. 12. NAUWELAERTS W. e.a., Inventaris van de papieren van Jan Boon- Maria Ceulemans, Leuven , 1987. 13. VANDEWEYER L., “Boon Jan”, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 547-549. VANDEWEYER L., “Van activisme naar verzet. Jan Boon als flamingant”, WT, 1992(51), nr.4, 226-242.

Borms August

1. Borms August 2. ADVN / AMVC - Letterenhuis 3. Archief van August Borms 4. 1908-1946 5. 0,05 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen - activisme 9. Raadpleegbaar 10. August Borms was een vooraanstaand flamingant en lid van de Raad van Vlaanderen. In 1919 werd hij door het Brabantse Hof van Assisen ter dood veroordeeld. Deze straf werd omgezet in levenslang. Borms groeide uit tot een martelaar van de Vlaamse Beweging. 11. De briefwisseling van Borms is terug te vinden in het AMVC. Het archiefbestand in het ADVN bevat slechts een kopie van het reisverslag van August Borms over zijn bezoek aan de Vlaamse krijgsgevangenen in Göttingen in 1917 (het origineel berust in het stadsarchief van Göttingen). 12. ADVN: Overdrachtslijst; AMVC: online catalogus. 13. VANDEWEYER L., “Borms August”, in: NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 559- 563. VANDEWEYER L., “De politieke rol van Borms tussen 1918 en 1933”, in: Verschaeviana, 1986, 81-117. VAN EVERBROECK C., August Borms. Zijn leven, zijn oorlogen en zijn dood, Amsterdam/Antwerpen, 2005.

Belgique : Activisme et activistes - 615

De Belie Jozef

1. De Belie Jozef 2. ADVN 3. Archief van Jozef De Belie 4. 1920-1957 5. 1 omslag 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar 10. De Belie was actief in de arrondissmentsbond van het Land van Waas. 11. Hier vinden we enkele documenten over deze veroordeelde activist. 12. Overdrachtslijst

Delhaye Lodewijk en Uytendale Lodewijk

1. Delhaye Lodewijk en Uytendale Lodewijk 2. Algemeen Rijksarchief 3. Fonds Delhaye / Uytendale 4. 1914 5. 0,45 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. activisme 9. Niet raadpleegbaar 10. Het betreft hier documenten die bij deze beide Brusselse activisten in beslag werden genomen door het Parket van Brussel: briefwisseling, gedichten, composities, foto’s, publicaties en een dossier inzake het Volksopbeuringswerk ‘Hooger op‘ in Anderlecht. Te vermelden zijn ook de ingekomen brieven en een schilderij van Geert Pijnenburg (alias Geert Grub). 11. Een dossier over de inbeslagname van deze documenten berust in de verzameling oorlogsdocumentatie van Théodore Heyse. Cfr. Raad van Vlaanderen. 12. Er is geen toegang voorhanden.

De Smet Leo

1. De Smet Leo 2. ADVN 3. Collectie Leo De Smet 616 - België: Activisme en Activisten

4. 1915-1919 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme - pers 9. Raadpleegbaar 10. De Smet was één van de leidende figuren van de Groeningerwachten. 11. In dit archiefbestand vinden we een verslag van de vergadering van Volksopbeuring Antwerpen en persartikels i.v.m. de Vlaamse eisen uit Het Vlaamsche Nieuws, De Eendracht, Ons Land en de Gazet van Brussel. 12. Er bestaat een overdrachtslijst.

Domela Nieuwenhuis Nyegaard Jan Derk

1. Domela Nieuwenhuys Nyegaard Jan Derk 2. ADVN 3. Archief van J.D. Domela Nieuwenhuis Nyegaard 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar 10. Deze protestantse predikant van Nederlandse afkomst verbleef tijdens de oorlog in Gent en groeide uit tot de geestelijke leider van Jong-Vlaanderen. Na de oorlog week hij uit naar Nederland. 11. Hier treffen we een uittreksel uit zijn dagboek, een brievenboek, verslagen van de vergaderingen van het Hoofdbestuur en andere stukken betreffende Jong-Vlaanderen aan. Cfr. het archief van Domela Nieuwenhuis bewaart door het Brabants Regionaal Historisch Centrum. 12. Er is een overdrachtslijst voorhanden. 13. BUNING L. en VAN HEES P., “Domela Nieuwenhuis Nyegaard Jan D.”, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 973-975. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1991.

Goossenaerts Jozef

1. Goossenaerts Jozef 2. AMVC - Letterenhuis 3. Archief van Jozef Goossenaerts Belgique : Activisme et activistes - 617

4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. Vlaamse kwestie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Jef Goossenaerts was reeds voor de oorlog erg actief in de studenten- beweging en de Vlaamse Beweging. Op verdenking van spionage werd hij door de bezetter naar Göttingen gevoerd waar hij o.a. meewerkte aan het tijdschrift Onze Taal. Na de oorlog zou Goossenaerts radicaliseren en had hij samen met zijn kompaan Frans Daels een voet in zowat elke Vlaams- nationalistische organisatie of dito initiatief. 11. De volledige briefwisseling van Goossenaerts bleef bewaard (meer dan 29.000 brieven naar verluidt). 12. Summiere toegang op de website. 13. DE SMET G., “Goossenaerts”, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 336-1338.

Jacob Antoon

1. Jacob Antoon 2. ADVN 3. Antoon Jacob 4. 1902-1944 5. 0,6 m. 6. Privé-archief 7. Vrij raadpleegbaar 8. activisme - vernederlandsing Gentse universiteit 9. Raadpleegbaar 10. Antoon Jacob (1889-1947) verzorgde samen met René De Clercq de redactie van De Vlaamsche Stem in Amsterdam. Nog tijdens de bezetting keerde hij terug naar Vlaanderen als docent aan de Vlaamse Hogeschool en lid van de Raad van Vlaanderen. Na de oorlog werd hij veroordeeld en zat meer dan drie jaar in de gevangenis. 11. In dit kleine, maar interessante archief vinden we stukken over De Vlaamsche Stem, het activisme en de benoeming van Jacob als docent letter- kunde aan de Vlaamse Hogeschool. Jacob werkte aan een onderzoek over het œuvre van zijn vriend De Clercq en verzamelde in dit kader heel wat informatie, waaronder originele brieven van De Clercq. 12. Er is een plaatsingslijst beschikbaar. 13. DE SMET G., “Jacob Antoon”, in: NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1547-1548.

618 - België: Activisme en Activisten

Heynderickx Karel

1. Heynderickx Karel 2. ADVN / AMVC 3. Archief van Karel Heynderickx 4. 1918-1940 5. 0,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar 10. Karel Heynderickx (1875-1962) was lid van de Raad van Vlaanderen en vluchtte na de oorlog naar Nederland. 11. Het betreft stukken i.v.m. de amnestieacties ondernomen in het inter- bellum. Een aantal brieven van/aan Heynderickx bleven bewaard in het AMVC. 12. Overdrachtslijst. 13. VAN CAMPENHOUT N., “Heynderickx Karel”, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1445-1446.

Jonckx Alfons

1. Jonckx Alfons 2. KADOC 3. Archief van Alfons Jonckx 4. 1910-1945 5. 0,3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Jonckx was activist en lid van de Raad van Vlaanderen. Na de oorlog vluchtte hij naar Duitsland en Nederland. Hij werd bij verstek tot levenslang veroordeeld. 11. Hier vinden we enkele stukken omtrent de veroordeling van Jonckx wegens activisme en brieven van/aan naar Nederland uitgeweken activisten (René De Clercq, Alfons Depla, Josuë De Decker, Karel De Schaepdrijver, Domela Nieuwenhuis Nyegaard, Dosfel, Adelfons Henderickx, Karel Heynderickx, Hippoliet Meert, Reimond Speleers, Jules Spincemaille, Antoon Thiry, Jef Van Den Eynde en vele anderen). 12. Inventaris van het archief Alfons Jonckx (onuitgegeven). Belgique : Activisme et activistes - 619

13. DE SCHRYVER R., “Jonckx Alfons”, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 1573- 1574.

Magits Leo

1. Magits Leo 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van Leo Magits 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. De Leuvense activist Magits (1899-1990) vluchtte in november 1918 samen met Pieter Ursi naar Duitsland en later naar Nederland. In België werd hij bij verstek veroordeeld. 11. In zijn archief bevinden zich een memorandum van de Raad van Vlaanderen aan de Commissie van Zaakgelastigden, een brief van Josué De Decker namens die Commissie aan de president van de Verenigde Staten (1918), zijn lidkaart en het proces-verbaal van een congres van Jong- Vlaanderen in 1918, het programma van de Vlaamse Revolutionaire Socialistenpartij en ledenlijsten van de Vlaamsche Gouwbonden in Leuven, Tienen, Aarschot en Leefdaal. Verder is er een documentatiemap over het activisme na de wapenstilstand en over de naar Nederland gevluchte activisten. De statuten van het Vlaamsch-Socialistisch Verbond in Bad- Salzuflen (1919), een pamflet en de catalogus van de culturele activiteiten voor de Vlamingen in dezelfde stad zijn tevens beschikbaar. Een manuscript van een brochure over de socialisten en de Eerste Wereldoorlog (1919) vervolledigt het archief. Cfr. Pieter Ursi. 12. DE CONINCK R., Stortingslijst Leo Magits (2006). 13. WOUTERS N., “Magits Leo”, NEVB, Tielt, dl.2, 1998, 1991.

Meert Leo

1. Meert Leo 2. AMVC -Letterenhuis 3. Archief van Leo Meert 4. 1880-1963 5. 1,2 m. 620 - België: Activisme en Activisten

6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming. 10. Meert voerde in Nederland propaganda voor het activisme, maar keerde in 1917 terug om lid te worden van de Raad van Vlaanderen. Meert had eveneens de leiding van Volksopbeuring en Koolenverdeling voor Vlaanderen. Na de wapenstilstand week hij uit naar Nederland en later naar Duitsland. 11. Hier treffen we dossiers over Volksopbeuring en Koolenverdeling voor Vlaanderen aan. Daarnaast is er nog briefwisseling met Prosper Poullet, Karel Angermille, Jules Persyn, Julius Hoste, Albéric Deswarte, René De Clercq en met de Raad van Vlaanderen. 12. Toegang online 13. VANDEWEYER L., “Meert”, NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 2020-2021.

Mulier Arthur

1. Mulier Arthur 2. KADOC 3. Archief van Arthur Mulier 4. 1892-1979 5. 0,6 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. Deze activist werd na de oorlog tot 3 jaar gevangenis veroordeeld. 11. In dit archief bevindt zich een dossier over de gerechtelijke vervolging van Mulier wegens activisme (met persknipsels). 12. Plaatsingslijst van het archief Arthur Mulier (onuitgegeven). 13. WOUTERS N. en GUNST P., « Mulier Arthur », NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 2106-2107.

Spincemaille Jules-Alberic

1. Spincemaille Jules-Alberic 2. ADVN / AMVC 3. Archief van Jules-Alberic Spincemaille 4. 1918-1934 5. 0,05 m. Belgique : Activisme et activistes - 621

6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden. 10. Jules Spincemaille (1882-1954) was lid van de Raad van Vlaanderen en week na de oorlog uit naar Nederland. 11. In het AMVC treffen we enige brieven van Spincemaille aan. In het ADVN bevindt zich een klein dossier betreffende de verdwijning van het archief van de Raad van Vlaanderen en een ‘rekening van uitgaven van de Raad van Vlaanderen voor zitpenningen en afschrijfwerk door A. De Ceuster en J. Spincemaille’. 12. Er is een inventaris beschikbaar. 13. MOMMAERTS H. en VANDEWEYER L., « Spincemaille Jules », NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 2806-2807.

Valgaren Aloïs

1. Valgaren Aloïs 2. ADVN 3. Archief van Aloïs Valgaren 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme - krijgsgevangenen - liederen 9. Raadpleegbaar 10. - 11. Hier treffen we de statuten en ledenlijsten van het ‘Vlaamsch Verbond’ in het krijgsgevangenkamp van Altengrabow en de statuten van ‘Kerlinga’s Hunen’ in Altengrabow. Daarnaast bleven er programma’s van culturele activiteiten georganiseerd in de kampen van Altengrabow en Göttingen bewaard. Verder zijn er nog partituren van het ‘Frontlied’, het ‘Lied van de dood’ en ‘Trouw aan Vlaanderen’. 12. - 13. VANDEWEYER L., “De oprichting van de Vlaamsche Wacht in het kamp van Alten-Grabow”, WT, 2003, 214-246.

Ursi Pieter

1. Ursi Pieter 2. AMSAB-ISG Gent / AMVC 622 - België: Activisme en Activisten

3. Archieven van Pieter Ursi 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Deze Leuvense socialist koos in 1917 voor het activisme en werd lid van de Raad van Vlaanderen. Eind 1918 vluchtte hij via Duitsland naar Nederland. 10. In zijn archief vinden we een dossier over de Opvoedingscentrale voor Arbeiders in Leuven en over de broodverkoop tijdens de oorlog. Verder is er documentatie over de terdoodveroordeling van Borms, over het activisme en de eis tot amnestie. Vermeldenswaard zijn ook de exemplaren van De Fakkel en Uilenspiegel. Ook in het AMVC berusten enkele brieven van Ursi. Cfr. Leo Magits. 12. DE CONINCK R., Stortingslijst Pieter Ursi (2006). 13. VANDEWEYER L., “Ursi Pieter”, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 3131.

Van Den Broeck Jozef

1. Van Den Broeck Jozef 2. ADVN 3. Archief van Jozef Van Den Broeck 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar 10. Van Den Broeck was de secretaris van de Raad van Vlaanderen. Hij vluchtte naar Nederland na de wapenstilstand. 11. Hier bevindt zich documentatie over personen uit het activisme en over een aantal Vlaamse verenigingen. 12. - 13. MOMMAERTS D. en VAN HEES P., “Van Den Broeck”, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 604.

Belgique : Mouvement wallon - 623

2.15 MOUVEMENT WALLON / WAALSE BEWEGING

Carlier Arille

1. Carlier Arille 2. Fonds d’Histoire du Mouvement wallon 3. Fonds Arille Carlier 4. ca.1914-1950 5. ca. 40 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Mouvement wallon – collaboration – justice 9. Ouvert à la recherche 10. Arille Carlier était journaliste, avocat, dialectologue, folkoriste et militant wallon. Il publie la brochure La Wallonnie autonome en 1917. Ces faits lui vaudront des ennuis avec la justice belge après l’Armistice. 11. Le Fonds Arille Carlier contient deux boîtes intitulées « Procès politiques » consacrées aux poursuites intentées à son encontre dans l’immédiat après-guerre pour avoir signé le Manifeste du Comité de défense de Wallonie. On y trouve notamment une importante correspondance avec les co-accusés de ce procès. Ce fonds contient aussi un petit dossier relatif aux activités de l’Union wallonne de France. 12. Pas d’inventaire. 13. CARLIER A., Encyclopédie du Mouvement wallon, tome I, Charleroi, 2000, 230-232.

Putanier Henri

1. Putanier Henri 2. Fonds d’Histoire du Mouvement wallon 3. Fonds Henri Putanier 4. 1914-1960 5. 40 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Mouvement wallon 9. Ouvert à la recherche 10. Putanier (1886-1969) était un militant wallon et un folkloriste connu de Mons. 11. Ce fonds est presque entièrement constitué de cahiers dans lesquels Henri Putanier a rassemblé de nombreux articles et coupures de presse. Parmi les 624 - België: Wallinganten sujets abordés, nous trouvons notamment des cahiers sur l’activisme ou encore l’université de Gand. 12. Inventaire dactylographié disponible auprès de l’archiviste. 13. PUTANIER H., Encyclopédie du Mouvement wallon, tome II, Charleroi, 2000, 1311-1312.

Vandereuse Jules

1. Vandereuse Jules 2. Fonds d’Histoire du Mouvement wallon 3. Fonds Jules Vandereuse 4. 1905-1950 5. 2 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. Mouvement wallon 9. Ouvert à la recherche 10. Jules Vandereuse (1873-1958) était ethnologue, dialectologue et militant wallon. 11. Le fonds Jules Vandereuse contient un petit dossier sur le Cercle d’études wallonnes de Charleroi, fondé en 1918. 12. Pas d’inventaire. 13. VANDEREUSE J., Encyclopédie du Mouvement wallon, tome III, Charleroi, 2000, 1586.

Van Hassel Valentin

1. Van Hassel Valentin 2. Mundaneum 3. Fonds Valentin Van Hassel 4. 1876-1938 5. 52 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. Mouvement wallon 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient les papiers personnels de Valentin Van Hassel, médecin dans les charbonnages du Borinage, mais également des archives familiales. 11. Ce fonds contient la correspondance de Van Hassel avec divers comités d’aide et de secours aux médecins et pharmaciens en temps de guerre, le Comité local de secours de Pâturages, le CNSA ainsi qu’avec la Croix-Rouge Belgique : Mouvement wallon - 625 de Belgique pour lesquels il eut une activité pendant la guerre. Nous y trouvons aussi quelques très rares documents datant de la Première Guerre mondiale relatifs à son activité au sein de divers mouvements francophiles et wallons entre 1911 et 1937. 12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste. 13. PIERARD C., « Le docteur Valentin Van Hassel », Luik, 1938. 626 - België: Verzetslui en -netwerken

2.16 RÉSISTANTS ET RÉSEAUX DE RÉSISTANCE / VERZETSLUI EN -NETWERKEN

Commission des Annales des Services Patriotiques / Commissie voor de Annalen van de Vaderlandse Diensten

1. Commission des Annales des Services Patriotiques 2. Archives générales du Royaume 3. Commission des Annales des Services Patriotiques établis en territoire occupé au Front de l’Ouest 4. ca. 1914-1922 5. 24 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. résistance – presse clandestine 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds important contient une série de dossiers relatifs aux services clandestins actifs en Belgique et dans le Nord de la France durant la durée de l’occupation. 11. Composé d’archives réunies, dès 1919, par la Commission des Annales des Services Patriotiques, ce fonds fournit des renseignements essentiels sur les organismes clandestins chargés de l’espionnage, des passages à la frontière, de l’envoi du courrier à l’étranger ou de la distribution de la presse non censurée. En outre, on y trouvera des informations intéressantes sur les mesures répressives engagées par les Allemands et sur les réseaux de renseignements étrangers actifs en Belgique et dans le Nord de la France. 12. Inventaire par dr. Debruyne en préparation. 13. DEBRUYNE E. et PATERNOSTRE J., La résistance au quotidien, 1914- 1918 : témoignages inédits, Bruxelles, 2009. VAN DER FRAENEN J., Voor den kop geschoten: executies van Belgische spionnen door de Duitse bezetter (1914-18), Roeselare, 2009. VAN YPERSELE L. et DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre, Bruxelles, 2004.

Audenaerde-Vanderlinden

1. Audenaerde-Vanderlinden (famille) 2. Ceges – Soma 3. Archives de la famille Audenaerde-Vanderlinden 4. 1908-1940 5. 3 boîtes Belgique : Résistants et réseaux de résistance - 627

6. Archives privées 7. Papier 8. résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose essentiellement de lettres écrites par Jeanne Vanderlinden à son époux. 11. Cette correspondance contient quelques renseignements sur la vie quotidienne en Belgique et les réseaux de résistance à l’ennemi. On y trouvera notamment la correspondance échangée par Jeanne Vanderlinden avec ses parents durant sa détention à la Prison de Saint-Gilles. 12. Inventaire du fonds AA 1713.

de Croÿ Marie

1. de Croÿ Marie (princesse) 2. Archives de l’État à Mons 3. Papiers de la Princesse Marie de Croÿ 4. XVIIe-XXe siècle 5. 2,3 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. résistance 9. Ouvert à la recherche 10. La Princesse Marie de Croy-Solre (1875-1968) déploya une activité patriotique intense pendant la Première Guerre mondiale. Arrêtée, elle fut emprisonnée à Siegburg. Le fonds renferme une documentation très riche sur ces épisodes. 11. Sous ses n° 1 à 21, le fonds reprend les documents relatifs aux activités patriotiques de la Princesse et à sa détention en Allemagne. Sa correspondance (n° 24-583) contient des lettres adressées aux principales personnalités belges du début du XXème siècle. On trouvera dans la liasse n°166, la correspondance écrite par Marie de Croÿ pendant sa détention en Allemagne. La collection d’imprimés, photographies et annexes jointe au fonds renferme d’intéressants dossiers relatifs au procès d’Edith Cavell (675 et 700), aux activités de Louise de Bettignies et au monument érigé en sa mémoire (676 et 681) ainsi que quelques journaux personnels de soldats anglais ou allemands et de souvenirs de personnalités diverses. 12. WELLENS R., Inventaire des Papiers de la Princesse Marie de Croy, Bruxelles, 1970. 13. DE CROY M., Souvenirs, Paris, 1933.

628 - België: Verzetslui en -netwerken

Dewé

1. Dewé (famille) 2. Ceges – Soma 3. Archives de la famille Dewé se rapportant à Walthère Dewé, le Mémorial Dewé à Liège et la déportation de Marie Dewé 4. 1917-1994 5. 4 boîtes et 5 portefeuilles 6. Archives privées 7. Papier 8. résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de lettres et imprimés relatifs à la famille de Walthère Dewé (1880-1944), figure emblématique de la résistance à l’ennemi durant les deux occupations allemandes. 11. Ce petit fonds renferme quelques documents relatifs aux activités de Wathère Dewé durant la Première Guerre mondiale. Il s’agit essentiellement de documents relatifs à son implication dans les réseaux d’espionnage ainsi que sur ses activités au sein de la Commission des Annales des Services Patriotiques. 12. DROUART J., Archives de la Famille Dewé, s.l., 2007. 13. BERNARD H., Un géant de la Résistance. Walthère Dewé, Bruxelles, 1971.

ORAM

1. Moreau 2. Archives de l’UCL 3. Fonds Moreau. Oram, réseau de renseignement pendant la Première Guerre 4. 1914-1923 5. 4,10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. résistance 9. Consultation soumise à l’autorisation de la famille. 10. Réseau d’observation, de transmission et de renseignement belge chargé par les services secrets anglais de créer un service de transmission de renseignements à travers la frontière hollando-belge et d’en assurer le fonctionnement pour toute une série de services d’observation travaillant en Belgique. Belgique : Résistants et réseaux de résistance - 629

11. Ce fonds contient des documents concernant la structure et le fonctionnement d’ORAM, les réseaux de renseignement dépendants d’ORAM et les réseaux de renseignement néerlandais en rapport avec ORAM. A cela s’ajoutent les documents concernant les rapports d’ORAM avec les G.Q.G anglais, français et belge ainsi qu’avec le consulat de Belgique. On note aussi la présence de documents datant d’après 1918 concernant la reconnaissance et la liquidation du réseau ainsi que ses rapports avec la Commission des Annales des Services Patriotiques. 12. HENDRICK A., ORAM. Réseau de renseignement pendant la première guerre (Fonds Moreau), Archives de l’Université Catholique de Louvain, fonds privés, XII, Louvain-La-Neuve, 1986. 13. HENDRICK A., ORAM, un réseau de renseignement allié pendant la première guerre mondiale, mémoire de licence, UCL, 1982.

Tandel Laure

1. Tandel Laure 2. Centre de documentation historique des Forces armées 3. Fonds Tandel 4. XXe siècle 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Laure et Louise Tandel furent toutes deux impliquées dans le réseau d’espionnage de La Dame Blanche. 11. On y trouvera les notes qu’elle rédigea après son arrestation par les autorités allemandes, les lettres qu’elle reçut lors de sa captivité à la prison de Siegburg, ainsi que de nombreux souvenirs rassemblés dans l’entre-deux- guerre et relatifs aux réseaux de renseignements clandestins, en général et à La Dame Blanche, en particulier. 12. Inventaire disponible en salle de lecture.

Van Den Abeele

1. Van Den Abeele 2. Archives générales du Royaume 3. Fonds Van Den Abeele 4. 1914-1920 5. 0,80 m. 630 - België: Verzetslui en -netwerken

6. Archives privées 7. Papier 8. résistance 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de documents divers remis par Van den Abeele au début des années 1920. Invalide de guerre, il fut impliqué dans des réseaux de passage de la frontière et d’espionnage. 11. Le fonds contient d’intéressants carnets manuscrits dans lesquels Van den Abbeele rassembla ses souvenirs d’espion et de prisonnier en Allemagne. 12. Pas d’inventaire.

Belgique : Familles et autres particuliers - 631

2.17 FAMILLES ET AUTRES PARTICULIERS / FAMILIES EN ANDERE PARTICULIEREN

Bogaard Ernst

1. Bogaard Ernst 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archieven van Ernst Bogaard 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. pacifisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Het betreft de ongepubliceerde sleutelroman ‘Het credo van de paria’s’ van Ernst Bogaard uit 1935 waarin ruime aandacht wordt besteed aan de activiteiten van de Vredesgroep in Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog. 12. DE CONINCK R., Stortingslijst Ernest Bogaard (2006). 13. DAANE M., “Sluikpers en vrijschutters. De Roode Jeugd van Richard Minne”, Brood en Rozen, 2001, 1, 7-29. HUTSE K. MACHTELYNCK P. en MINNE R., Ons standpunt: het standpunt van de vredesgroep der socialistische partij, Gent, 1918

Bonaert

1. Bonaert 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives de la Famille Bonaert 4. 1320-1958 5. 13,5 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés - monuments 9. Ouvert à la recherche 10. Ces archives furent confiées au dépôt de Mons par les barons Albert et Jacques Bonaert en 1956. Outre les archives de la famille Bonaert, le fonds renferme les archives d’un grand nombre de familles apparentées. 11. Les archives d’Albert Vercruysse et Marie Vander Straeten renferment plusieurs liasses de correspondance et de documents divers relatifs à leur séjour en Angleterre pendant la guerre (769), quelques souvenirs patriotiques 632 - België: Families en andere particulieren relatifs notamment à l’Œuvre des Asiles des soldats invalides belges (770 et 772) et aux dommages de guerre subis par la famille (774). Quant aux papiers légués par John Vercruysse, ils renferment le « Mémorial des anciens élèves du Collège Notre-Dame de la Paix à Namur morts pour la Patrie » (783) et une photographie du monument aux morts de Voormezele (785). 12. REGIBEAU L. et WELLENS R., Inventaire des archives de la famille Bonaert, Bruxelles, 1963.

Bondas Joseph

1. Bondas Joseph 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van Joseph Bondas 4. 1903-1949 5. 0,7 m 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Joseph Bondas (1881-1957) was een socialistisch politicus. 11. Het archief van deze vooraanstaande Luikse vakbondsleider omvat heel wat documentatie over de arbeidersbeweging gedurende de oorlogsjaren: documentatie over de Conferentie van Stockholm, een jaarverslag van de Fédération générale des syndicats de Liège-Huy-Waremme (waar Bondas secretaris van was) uit 1917-1918, processen-verbaal van de vergaderingen van het NHVC. 12. HEMMERIJCKX R. en DE SWAEF G., Liste d’acquisition Joseph Bondas (1996). 13. BONDAS J. en RENARD A., Histoire anecdotique du mouvement ouvrier au Pays de Liège, Luik, 1955. HEMMERIJCKX R. en BONDAS J., Bondas Joseph: de Seraing à Londres par le chemin des écoliers, Luik, 2005. HUYSMANS C., BONDAS J. en DE BROUCKERE L., Geschiedenis van de Centrale der Metaalbewerkers van België 1887-1947: zestig jaar van inspanning en strijd, Brussel, 1947.

Coppieters Joseph

1. Coppieters Joseph 2. Stadsarchief Brugge 3. Handschriftencollectie Belgique : Familles et autres particuliers - 633

4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. Een tweede exemplaar valt te raadplegen in de verzameling oorlogsdagboeken van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. 10. - 11. Het betreft een oorlogsdagboek van meer dan 600 bladzijden geschreven door Joseph Coppieters uit Loppem. 12. GEIRNAERT N., Inventaris van de handschriften in het stadsarchief te Brugge, Brugge, 1984, nr. 48.

Cornet d’Elzius

1. Cornet d’Elzius 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives de la Famille Cornet d’Elzius provenant du Château Villain XIIII à Maisières 4. 1366-1923 5. 10 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de la famille Vilain XIIII que renferme ce fonds sont les seules à contenir des archives de la période 14-18. 11. On y trouvera quelques pièces relatives aux activités de Isabelle de Patoul- Fieuru et de sa fille, respectivement épouse et fille de Adrien-Stanislas Vilain XIIII au sein de la Commission d’Économie alimentaire du Hainaut et de la Croix-Rouge, 1914-1916 ainsi qu’un dossier concernant les charbons allemands, 1920-1923. 12. PREUD’HOMME G., Inventaire des archives de la famille Cornet d’Elzius provenant du Château Vilain XIIII à Maisières, Bruxelles, 1978.

Courbet Philippe

1. Courbet Philippe 2. Musée royal de Mariemont 3. Fonds AC 85/26 Philippe Courbet 634 - België: Families en andere particulieren

4. 1914-1918 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Celluloïd et verre 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Il s’agit d’une boîte de négatifs sur verre et celluloïd représentant l’hôpital de campagne de Bourbourg. Ce petit fonds offre une vision très intéressante des pratiques médicales et de l’état d’avancée de la médecine durant la Première Guerre mondiale. 12. Pas d’inventaire.

Crick Lucien

1. Crick Lucien 2. Algemeen Rijksarchief 3. Crick Lucien 4. 1914-1922 5. 0,90 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Crick werkte bij de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in het Jubelpark. 11. Lucien Crick verzamelde wat archieven, publicaties en iconografisch materiaal. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.

de Borchgrave d’Altena

1. de Borchgrave d’Altena (famille) 2. Archives de l’État à Liège 3. Archives du Château de Lexy 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche Belgique : Familles et autres particuliers - 635

10. Ces archives furent versées par les héritiers de la Comtesse de Borchgrave d’Altena, née baronne Marie de Blanckaert. 11. On y trouvera quelques dossiers relatifs à la famille de Borchgrave d’Altena : séquestre des biens situés en Allemagne appartenant à Fritz de Borchgrave d’Altena et à Marie de Blanckaert, 1919 (610) ; activité de Fritz de Borchgrave d’Altena en tant que président du Comité local de Secours et d’Alimentation d’Horion-Hozémont (895-898). 12. LECOMTE F., Inventaire du château de Lexy, Bruxelles, 1973.

de Hemptinne Alexandre

1. de Hemptinne Alexandre 2. KADOC 3. Archief van de familie Alexandre de Hemptinne 4. 1885-1978 5. 0,8 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. economie - wederopbouw 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Enkele stukken zouden de firma Elektrion uit Wondelgem betreffen. Dit chemisch bedrijf, geleid door scheikundige Alexandre de Hemptinne, werd door de bezetter ontmanteld en na de oorlog heropgebouwd. 12. Er is geen plaatsingslijst beschikbaar.

de Hemptinne Christine

1. de Hemptinne Christine 2. KADOC 3. Archief van Christine de Hemptinne 4. 1881-1984 5. 17 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. Hier vinden we het oorlogsdagboek van Christine de Hemptinne terug. 12. Plaatsingslijst van het archief Christine de Hemptinne, Leuven, 1989.

636 - België: Families en andere particulieren

De Sagher Henri

1. De Sagher Henri 2. Algemeen Rijkarchief 3. De Sagher Henri 4. 1914-1918 5. 0,20 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Rijksarchivaris De Sagher vluchtte tijdens de oorlog naar Londen, waar hij werkte aan een Engelstalig boek over de Belgische textielindustrie tijdens de bezetting. 11. In dit bestand treft men het manuscript van zijn boek aan en nog wat andere documentatie. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.

Descantons de Montblanc

1. Descantons de Montblanc 2. Rijksarchief Kortrijk 3. Archief van de familie Descantons de Montblanc 4. 1501-1918 5. 17 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. gagboek - frontleven - oorlogsschade 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dit archiefbestand omvat een ‘carnet de guerre’ van baron de Montblanc (van augustus 1914 tot september 1916), allerhande aantekeningen over de oorlog (het gebruik van gifgas, de werking van de ‘service de la cavalerie en campagne’), briefwisseling en dossiers i.v.m. de vergoeding van de oorlogs- schade toegebracht aan de familiegoederen in Neigem, Emelgem en Ingelmunster. 12. WARLOP E., Inventaris van het familiearchief Descantons de Montblanc (onuitgegeven).

Belgique : Familles et autres particuliers - 637

De Stobbeleir

1. De Stobbeleir (famille) 2. Ceges – Soma 3. Documents de la famille De Stobbeleir (fonds AA 1561) 4. 1914-1960 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se compose de lettres, cartes postales, formulaires et cahiers scolaires manuscrits. 11. Il contient quelques informations sur les Belges réfugiés en Grande- Bretagne durant les deux guerres mondiales. 12. BROLET P., Papiers Elisabeth De Stobbeleir, s.l., 2003.

d’Huart

1. d’Huart 2. Algemeen Rijksarchief 3. Familie d’Huart 4. 1593-1995 5. 1,75 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Vrij raadpleegbaar 10. Gaston d’Huart was parlementslid tijdens de oorlog. Hij was gehuwd met gravin Georgette d’Oultremont. 11. Gravin d’Oultremont hield in het begin van de oorlog een dagboek bij. Het archief bevat ook een dossier over het overlijden van commandant Henri d’Oultremont in Tervate op 22 oktober 1914 en verder wat oorlogssouvenirs en krantenknipsels. 12. Inventaris door Baudouin d’Hoore ter perse.

Dupont Auguste

1. Dupont Auguste 2. Archives générales du Royaume 3. Fonds A. Dupont. Documents concernant le Comité belge de la Haye 638 - België: Families en andere particulieren

4. 1914-1918 5. 0,20 cm. 6. Archives privées 7. Papier 8. réfugiés – reconstruction – économie 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de documents réunis par l’avocat belge Auguste Dupont. Président de l’Association nationale belge pour la réparation des dommages de guerre, président du Comité d’enquête économique à La Haye, administrateur du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique, membre du Comité officiel belge pour les Pays-Bas et principale cheville ouvrière du Comité belge de La Haye. 11. Les archives rassemblés dans ce fonds se rapportent aux activités du Comité belge de La Haye qui rassembla les Belges réfugiés dans cette ville. Les documents relatifs à l’action de A. Dupont au sein du Comité d’enquête économique de La Haye ont été rassemblés dans les archives de cet organisme, conservées aux AGR sous les n° 201 à 205. Sur les réfugiés belges aux Pays-Bas, on se rapportera aux archives des comités cités. 12. DE SMET J., Inventaire des archives du fonds Auguste Dupont. Comité Belge de La Haye (1914-1918), Bruxelles, 1997.

Dupont Georges

1. Dupont Georges 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Georges Dupont 4. 1914-1915 5. 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. Congo 9. Ouvert à la recherche 10. Georges Dupont fut agent de la Compagnie du Kasai. 11. Ce fonds contient des notes biographiques ainsi que des documents et dépêches au sujet de la Première Guerre mondiale en Afrique : « Comment les Européens du Kasai…se communiquaient les nouvelles des hostilités en Europe pendant que s’organisait la guerre de l’Est africain et que s’ouvrait celle du Cameroun ». 12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Belgique : Familles et autres particuliers - 639

Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.

Errera

1. Errera (famille) 2. Archives de l’ULB 3. Archives de la Famille Errera 4. - 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Avocat, juriste, recteur de l’ULB, bourgmestre d’Uccle, Paul Errera (1860-1922) épousa Isabelle Goldschmidt en 1890. 11. Mécène et grande collectionneuse d’art, Isabelle Errera (1869-1929) participa à la diffusion du journal clandestin Le Flambeau ce qui lui valut une incarcération à la Prison de Saint-Gilles. Durant l’occupation, elle s’impliqua dans de nombreuses œuvres de charité, action dont les archives de la famille Errera gardent quelques traces. 12. -

Francqui Émile

1. Francqui Emile 2. Algemeen Rijksarchief 3. Francqui Emile 4. 12 m. 5. 1889-1971 6. Privé-archief 7. Papier 8. bevoorrading - activisme 9. De familiale documenten zijn pas vanaf 2035 raadpleegbaar. 11. De ondernemer Émile Francqui (1863-1935) was lid van het directie- comité van de Société Générale in 1914. Samen met Ernest Solvay zou hij het NHVC leiden en op die manier de voedselbevoorrading verzekeren. Na de oorlog zou hij er een groot internationaal prestige aan overhouden. Francqui speelde een politieke rol, zowel voor als achter de schermen. 11. Over de belangrijke rol die Francqui speelde tijdens de oorlog is het archief erg karig. Het bestand bevat enkele brieven van koning Albert I, Max, 640 - België: Families en andere particulieren

Mercier en Solvay. Verder is er één dossier over de liquidatie van het NHVC en één dossier over het activisme. Vermelden we nog de vertaling van de memoires van von der Lancken, persknipsels, de vele (familie)foto’s, enkele ere-diploma’s en in memoriam’s. 12. Slechts een klein deel werd geïnventariseerd door Emile Vandewoude. 13. RANIERI L., Emile Francqui ou l’intelligence créatrice, Brussel, 1985.

Garin Victor

1. Garin Victor 2. Écomusée régional du Centre 3. Fonds Victor Garin 4. 1807-1926 5. 3 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Copie d’un fonds original conservé aux Archives de la Ville de La Louvière. 11. Ce fonds contient les notes de Victor Garin sur la vie politique, économique et sociale de La Louvière et de sa région. L’auteur de ces notes a notamment recopié des coupures de presse et les procès-verbaux des conseils communaux de la ville. Ce fonds sera d’ailleurs utilement complété par les fonds conservés aux Archives de la Ville de La Louvière. 12. Pas d’inventaire. 13. WARTE E., « L’occupation d’une région : le Centre, 1914-1918 », dans : Le Centre 1914-1918, Houdaing-Aimeries, 1998.

Gillès (de Pélichy)

1. Gillès (de Pélichy) (familie) 2. Rijksarchief te Brugge 3. Archieven van de familie Gillès (de Pélichy) 4. 1534-1949 5. 20 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - oorlogsschade - wederopbouw - frontbladen 9. Vrij raadpleegbaar 10. - Belgique : Familles et autres particuliers - 641

11. In dit archiefbestand bevinden zich dagboeknotities van Charles Gillès de Pélichy en diverse stukken betreffende de oorlog o.a. over de Commissie voor de herinrichting van Ieper en het Koning Albertfonds (waar Charles Gillès deel van uitmaakte). Verder zijn er een aantal dossiers i.v.m. de oorlogsschade aan de familiebezittingen en twee frontbladen nl. het Gazetje van Tielt en Onze Iseghemnaar uit 1917 bewaard. 12. NUYTTENS M., Inventaris van het familiearchief Gillès, Gillès de Pélichy en aanverwante families, Brussel, 2000.

Grootjans

1. Grootjans 2. Stadsarchief Dendermonde 3. Familiefonds Grootjans 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - karikaturen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. De Dendermondse drukker Diomède Grootjans vluchtte naar Nederland en verbleef in Sluiskil en Scheveningen. 11. Hier treffen we archivalia van het Steuncomité voor de Belgische vluchtelingen in Zeeland, prentbriefkaarten, krantenknipsels, affiches, tijdschriften en een uitgebreide bibliotheek over de Eerste Wereldoorlog (met veel aandacht voor de gebeurtenissen in Dendermonde) aan. Vermeldenswaard zijn ook de verzamelde karikaturen van Louis Raemaekers uit De Telegraaf. 12. Inventaris van het familiefonds Grootjans, Dendermonde, 1982. 13. STROOBANTS A., Dendermonde in puin, Dendermonde, 2004.

Hooreman

1. Hooreman 2. Rijksarchief Gent 3. Archief van de familie Hooreman 4. 1839-1976 5. 1,3 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. oorlogsschade 642 - België: Families en andere particulieren

9. Enkel raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. Dit archiefbestand bevat een dossier ingediend bij het Comité de défense des intérêts belges en Russie i.v.m. de goudmijnen in Luia en Koukia [in de Oeral] waarin Henri Hooreman had geïnvesteerd en die na de Russische Revolutie werden genationaliseerd. Daarnaast is er ook een dossier inzake de oorlogsschade aan het huis en het meubilair van Charles en Jeanne Voortman beschikbaar. Cfr. Comité de défense des intérêts belges en Russie. 12. Inventaire des archives de la famille Hooreman (onuitgegeven).

Jacopssen

1. Jacopssen 2. Rijksarchief Gent 3. Archief van de familie Jacopssen 4. 1514-1925 5. 9 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen 9. Enkel raadpleegbaar mits toestemming van de bewaargever 10. - 11. Het archiefbestand bevat enkele stukken betreffende het krijgs- gevangenschap van Raymond Jacopssen. 12. MARECHAL J., Inventaris van het archief der familie Jacopssen, Brussel, 1949.

Jamar Joseph

1. Jamar Joseph 2. Ceges – Soma 3. Archives Joseph Jamar concernant principalement le monde judiciaire et en particulier la Cour de cassation en 1940-1944 4. 1821-1986 5. 3-4 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. justice 9. Ouvert à la recherche Belgique : Familles et autres particuliers - 643

10. Joseph Jamar fut Premier président de la Cour de Cassation entre janvier 1939 et juin 1945. Ces archives se rapportent quasi exclusivement à l’exercice de cette fonction. 11. On y trouvera toutefois quelques documents relatifs au fonctionnement de la justice belge durant la Première Guerre mondiale. 12. Inventaire AA 1941 par F. Maerten.

La Boëssière-Thiennes

1. La Boëssière-Thiennes 2. Archives de l’État à Mons 3. Archives de La Boëssière-Thiennes 4. XIe – XXe siècle 5. 42 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de cette famille hennuyères remontent jusqu’au Moyen-Age. 11. Les papiers d’office de Gaétan de La Boëssière-Thiennes contiennent plusieurs liasses relatives à ses activités de Bourgmestre de Lombise pendant l’occupation (1840-1845), notamment un dossier relatif aux contributions versées sur ordre de la Kommandantur de Jurbise (1842), aux réquisitions et dépenses diverses (1843) ou aux réparations de guerre (1844). On y trouvera aussi, dans les archives relatives à la gestion des biens, plusieurs dossiers relatifs aux dommages de guerre subis par les biens des La Boëssière- Thiennes pendant la guerre (notamment, 1977-1981). 12. DE KEYZER W., Inventaire des archives de La Boëssière-Thiennes, Bruxelles, 1983.

Lambin Josée

1. Lambin Josée 2. Archives de l’État à Saint Hubert 3. Fonds Josée Lambin 4. 1914-1968 5. 0,10 m 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 644 - België: Families en andere particulieren

10. Ce fonds concerne l’activité de l’infirmière Josée Lambin, active à l’Ambulance de Saint-Hubert. 11. - 12. Pas d’inventaire. 13. SCHOLTES T., Archives de l’État à Saint-Hubert. Guide des fonds et collections, Bruxelles, 2008, 243-244. MARECHAL-LAMBIN J., Historique de l’Ambulance 1034 de Saint-Hubert, dans : Les cahiers du 19e régiment d’infanterie, janvier 1968, 13-29.

Lammens-Verhaegen

1. Lammens-Verhaegen 2. KADOC 3. Archief van de familie Lammens-Verhaegen 4. [1820]-1950 5. 14 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - bevoorrading - sluikbladen 9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever. 10. - 11. Hier treffen we de familiale briefwisseling van Arthur Verhaegen aan, samen met verslagen en nota’s over de werking van de Gentse afdeling van het NHVC, een dossier betreffende de parlementaire zitting van 4 augustus 1914 en stukken betreffende zijn reizen naar Le Havre en Folkestone. Daarnaast is er rijke briefwisseling uit de periode dat Arthur Verhaegen gevangen zat in Duitsland en zijn gevangenisdagboeken. Belangwekkend zijn tevens de notities van zijn echtgenote Claire over de arrestatie van haar man, zijn invrijheidstelling, zijn overlijden en de voornaamste familiale gebeurtenissen in de periode 1915-1917. In dit archief vinden we ook de familiale briefwisseling van Pierre Verhaegen terug, samen met zijn dagboeken en een manuscript getiteld ‘Problèmes actuels: droit de gens. Justice internationale’. Verder zijn er nog dagboeknotities van zijn echtgenote Augusta Verhaegen, diverse sluikbladen, brochures en de brieven van/aan zijn gevangen vader Arthur. Ook Pierre Verhaegen werd gevangengezet door de bezetter, eerst in Gent en later in Kassel. Over deze periode schreef Pierre een manuscript onder de titel ‘Ma condamnation par le conseil de guerre Allemand, le 13 septembre 1916’. Er zijn nog twee andere publicaties van Pierre Verhaegen voorhanden: Sous la terreur allemande (Brussel, z.d.) en Souvenirs d’un forçat de guerre’ (Gent, 1919). Belgique : Familles et autres particuliers - 645

12. SAERENS L., Inventaris van het archief van de familie Lammens- Verhaegen, Leuven, 2002. 13. DE MAEYER L., Arthur Verhaegen (1847-1917): de rode baron, Leuven, 1994.

Lemaire Charles

1. Lemaire Charles 2. Musée Royal de l’Afrique Centrale 3. Papiers Charles Lemaire 4. 1889-1926 5. 29 boîtes et 1 farde 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Charles Lemaire (1863-1926) fut chargé de diverses missions scientifiques, économiques ou politiques par le gouvernement belge au Congo. 11. Le fonds contient quelques documents relatifs à l’occupation allemande. Ces documents sont annexes à l’activité africaine de Lemaire. Ainsi, le manuscrit La Furie teutonne (déc. 1914 – décembre 1915) concernant la commune de Cockaifagne y est conservé. Un autre exemplaire est conservé dans la Collection de journaux de guerre de la Commission des archives de la Guerre. 12. THURIAUX-HENNEBERT A., Inventaire Papiers Charles Lemaire, Capitaine – commandant (1863-1925), Inventaire des Archives Historiques, 5, Tervuren, 1968.

Lippens

1. Lippens 2. Rijksarchief Brugge 3. Archief van de familie Lippens 4. 1701-1919 5. 14 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - vluchtelingen - oorlogsschade 9. Raadpleegbaar mits toestemming van de bewaargever. 10. - 646 - België: Families en andere particulieren

11. Het archiefbestand van de familie Lippens bevat een interessant dagboek van Ghislaine de Bethune die woonachtig was in het kasteel van Beernem en die tijdens de oorlog vluchtte naar het Nederlandse IJzendijke. Twee à drie keer per jaar becommentarieerde ze uitgebreid de oorlogs- en familiale gebeurtenissen. Daarnaast is er nog een dossier inzake de vergoeding van de oorlogsschade aan de familiebezittingen voorradig. 12. NUYTTENS M., Inventaris van het archief van de familie Lippens (1701- 1986), Brussel, 1996.

Mabesoone Pierre

1. Mabesoone Pierre 2. KADOC 3. Archief van Pierre Mabesoone 4. 1910-1940 5. 20 cm. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we enkele brieven van brancardier Mabesoone terug. 12. Er is geen plaatsingslijst beschikbaar.

Maindiaux

1. Maindiaux (famille) 2. Ceges – Soma 3. Archives de et relatives à Maurice Maindiaux et à divers membres de sa famille en rapport avec leurs activités en 1914-1918 et en 1940-1945 (fonds AA 1996) 4. 1914-1967 5. 10 fardes 6. Archives privées 7. Papier 8. vie au front – prisonniers de guerre – résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Ce petit fonds se rapporte essentiellement à la Deuxième Guerre mondiale et se compose de lettres, notes et mémoires. 11. Il renferme quelques informations sur la vie au front, les prisonniers de guerre belges en Allemagne et les réseaux de résistance. 12. - Belgique : Familles et autres particuliers - 647

Mallinger Léon

1. Mallinger Léon 2. Algemeen Rijksarchief 3. Mallinger Léon 4. 1911-1918 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mallinger was leraar aan het atheneum van Leuven tijdens de bezetting. 11. Mallinger schonk een aantal opstellen van zijn leerlingen en wat documentatie. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. WILLEMS H., « Un grand ami de Jules Destrée: Léon Mallinger », in: La Vie wallone, deel 59, 1985, 69-95.

Mitrofanovic Puriskevic Vladimir

1. Mitrofanovic Puriskevic Vladimir 2. Archives de l’ULB 3. Papiers Vladimir Mitrofanovic Puriskevic 4. 1907-1920 5. 10 liasses 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Fonctionnaire et homme politique russe, Vladimir Mitrofanovic Puriskevic (1870-1920) fut membre de la Douma dès 1907 où il représenta l’extrême droite monarchiste. Il se rangea aux côtés des Blancs durant la guerre civile. 11. Ces archives furent cédées par son épouse durant son exil à Bruxelles. Elles se composent, pour l’essentiel, de notes et documents divers rassemblés par Vladimir Mitrofanovic Puriskevic en préparation des conférences qu’il donna en Russie de 1917 à 1920. 648 - België: Families en andere particulieren

12. BLANKOFF J., « Inventaire des papiers de Vladimir Mitrofanovic Puriskevic (1907-1920) conservées aux Archives de l’ULB », in : Archives et Bibliothèques de Belgique, t. LI, 1980, 1-48.

Moyersoen

1. Moyersoen 2. Rijksarchief te Gent 3. Archief van de familie Moyersoen 4. 1700-1985 5. 4 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. vluchtelingen - dagboek - landbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. Gustaaf Moyersoen (1876-1952), broer van minister Romain Moyersoen en neef van minister Ludovic Moyersoen, vluchtte naar Groot-Brittannië en Nederland. 11. Hier vinden we de briefwisseling van Gustaaf Moyersoen en zijn echtgenote Hélène de Breyne betreffende hun verblijf als vluchteling in Engeland (1914-15) en Nederland (1915-18). Ook het dagboek van Gustaaf uit 1918 en een rekening-courantboek verdienen bijzondere aandacht. Verder zijn een aantal foto’s uit ‘L’Illustration européenne’ van minister Moyersoen en koning Albert I op bezoek in het verwoeste Ieper en een gedrukte ‘Compte- rendu des séances de la commisson agricole belge de La Haye’ (mei 1918) bewaard. 12. NUYTTENS M., Familie Moyersoen, Brussel, 1992.

Nerinckx Alfred

1. Nerinckx Alfred 2. Stadsarchief Leuven 3. Papieren Alfred Nerinckx 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. oorlogsschade - wederopbouw - bevoorrading - gerecht 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Alfred Nerinckx (1872-1943) was professor aan de rechtsfaculteit in Leuven. Van 25 augustus 1914 tot 1 februari 1915 was hij de officieuze Belgique : Familles et autres particuliers - 649 burgemeester van Leuven en stond hij aan het hoofd van het comité van notabelen. Na de oorlog werd hij senator voor de katholieke partij. 11. In dit bestand treffen we een relaas van de verwoesting van Leuven aan, een notaboekje en dossiers i.v.m. humanitaire hulp aan burgerlijke gevangenen, gijzelaars en gedeporteerden. Ook over de bevoorrading van de stad en de werking van het regionaal Hulp- en Voedingscomité is materiaal voorhanden. De wederopbouw, de ordehandhaving, het taalgebruik en de rechterlijke macht komen eveneens aan bod. 12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris. 13. CEUNEN M. en VELDEMAN P., Aan onze helden en martelaren… beelden van de brand van Leuven (augustus 14), Leuven, 2004. Manifestation en l’honneur de M. A. Nerinckx…Contribution à l’histoire du sac de Louvain et de l’occupation allemande 1914-1918, Leuven, 1920.

Noël G.

1. Noël G. 2. Archives générales du Royaume 3. Fonds G. Noël 4. ca. 1914-1920 5. 0,30 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. justice - répression 9. Non ouvert à la recherche 10. Des archives versées par G. Noël, expert auprès du Parquet de Bruxelles, ne semble subsister que ce petit fonds. 11. Il renferme des documents divers émanant des archives du Parquet de Bruxelles relatives à la répression de l’incivisme. 12. Pas d’inventaire.

Otlet Paul

1. Otlet Paul 2. Mundaneum 3. Papiers personnels Paul Otlet 4. - 5. Plus de 1000 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre – culture – pacifisme 650 - België: Families en andere particulieren

9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient tant les archives privées de Paul Otlet ainsi que celles relatives aux entreprises Otlet, à l’Institut International de Bibliographie et à la Fédération Internationale de Documentation, à la Classification Décimale Universelle, à l’Union des Associations Internationales, à la Cité Mondiale, au Musée International et à l’Encyclopedia Universalis Mundaneum. 11. Dans les papiers personnels de Paul Otlet sont conservés les documents relatifs à la recherche et à ses contacts avec ses fils, faits prisonniers durant la Première Guerre mondiale. De plus, le sous-fonds « MundaPaix » contient 9 boîtes d’archives relatives à la Première Guerre mondiale. Il s’agit en grande partie de réflexions sous formes de conférences, notes et articles de Paul Otlet sur la paix, la guerre et l’après-guerre (politique, économie, réparations, reconstruction, neutralité, etc.) mais aussi d’archives concernant l’Œuvre des prisonniers de guerre de l’Institut International de Bibliographie, l’incident de Paul Otlet, accusé de germanophilie, avec les autorités françaises en 1916, plusieurs fardes contenant des « documents relatifs à la Première Guerre mondiale » et une série d’affiches et avis allemands. 12. Inventaires et classement en cours.

Peutemans Jules

1. Peutemans Jules 2. Archives de l’État à Liège 3. Fonds Jules Peutemans 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se rapporte, en partie, à l’histoire du village de Soiron. 11. On y trouvera un récit de l’occupation allemande à Soiron rédigé par le bourgmestre en 1920 et un dossier relatif aux polémiques suscités par l’érection du monument aux morts de Soiron (874). En outre, le fonds renferme plusieurs cahiers de notes dressées par un habitant du village (909). 12. BERTHOLET P., Inventaire du Fonds Jules Peutemans, Liège, 2000.

Belgique : Familles et autres particuliers - 651

Pil - Van Gastel

1. Pil - Van Gastel 2. ADVN 3. Archief van de familie Pil - Van Gastel 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden. 10. Albert Pil meldde zich in 1915 als oorlogsvrijwilliger. Spoedig werd hij lid van de Frontbeweging. Zijn echtgenote Maria Van Gastel was verpleegster in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten tijdens de oorlog. 11. Hier vinden we de briefwisseling tussen Albert Pil en Maria Van Gastel uit de oorlogsperiode terug. Ook de memoires van Maria over haar verblijf in de States, de diploma’s van toegekende eretekens aan Albert en een dossier i.v.m. de vergoeding van de oorlogsschade aan hun bezittingen verdienen expliciete vermelding. Daarnaast zijn er ook brieven van Valeer Pil en foto’s beschikbaar. 12. Overdrachtslijst. 13. WOUTERS N., “Pil Berten”, in: NEVB, dl.2, Tielt, 1998, 2475-2477.

Poreye

1. Don Poreye 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Don Poreye 4. 1914-1920. 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds s’est constitué progressivement durant les années 1980. 11. Il rassemble des notes et croquis de l’infirmière Suzanne Yseux, active au Havre, entre 1916 et 1917 et de son frère Victor Yseux. 12. Pas d’inventaire.

652 - België: Families en andere particulieren

Prus Piolunowski Charles

1. Prus Piolunowski Charles 2. Archives de l’État à Mons 3. Papiers de Charles Prus Piolunowski, Consul de Pologne à Mons 4. 1897-1964 5. 0,7 m. 6. Archives privéés 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Dès 1906, Charles Prus Piolunowski (1884-1963) entama sa carrière aux Filatures et Tressages Vanham à Wauthier-Braine dont il gravit tous les échelons jusqu’à en être nommé président du Conseil en 1960. Polonais d’origine, il fut naturalisé Belge en 1911 mais n’en fut pas moins nommé consul de Pologne en 1938. Durant la guerre, il fut à l’origine de nombreuses œuvres actives dans le Hainaut : Agence belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les internés, La Mallette et la Valise du Soldat, l’Œuvre de Secours aux déportés, l’Union des Dames du Hainaut pour l’Art et la Charité, l’Œuvre de Secours aux blessés alliés, La Fleur de l’Orphelin, Le Diner du Soldat et les Œuvres de la Rue Lamir, à Mons. 11. Les archives relatives à la Première Guerre mondiale se rapportent, pour l’essentiel, à l’activité de Piolunowsli au sein des œuvres de secours qu’il contribua à créer. 12. WELLENS R., Inventaire des Papiers de Charles Prus Piolunowski. Consul de Pologne à Mons, Bruxelles, 1970. 13. WELLENS R., « Un grand patriote belge : Charles Prus Piolunowski, consul de Pologne à Mons (1884-1963) », in : Mémoires et Publications de la Société des Sciences, des Arts et des Lettres du Hainaut, 1965, t. LXXIX, 487-503.

Radermecker

1. Radermecker 2. Ceges- Soma 3. Documents de la Famille Radermecker 4. 1914-1950 5. 1 dossier 6. Archives privées 7. Papier 8. prisonniers de guerre Belgique : Familles et autres particuliers - 653

9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de notes et lettres remises par la famille Radermecker. 11. On y trouvera quelques renseignement épars sur les prisonniers de guerre en Allemagne. 12. -

Rémion Félicien

1. Rémion Félicien 2. Ceges- Soma 3. Documents Félicien Rémion (fonds AA 1876/2) 4. 1914-1920 5. 5 dossiers 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de lettres, affiches, circulaires, coupures de presse, journaux et imprimés divers réunis par Félicien Rémion. 11. Ces documents se rapportent à la vie quotidienne sous l’occupation allemande à Verviers. 12. CHAGIAS B., Documents Félicien Remion, s.l., s.d.

Rémont

1. Rémont (familie) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Familie Rémont 4. 1758-1982 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Twee mappen over de omstandigheden van de dood van onderluitenant Jean Rémont aan het front in Zomergem in 1918 bleven bewaard. 12. REMONT R., Inventaire des archives de la famille Rémont, Brussel, 1993. 654 - België: Families en andere particulieren

13. VAN NIEUWENHUYSEN, A., Guide des fonds et collections des Archives générales du Royaume. Archives de familles et de particuliers, Brussel, 1997, 149-150.

Roelandts Alfons en Frederik

1. Roelandts Alfons en Frederik 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van Alfons en Frederik Roelandts 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Dit archief omvat de notulen van het uitvoerend comité van de metaalbewerkersvakbond, balansen en rekeningen van deze vakbond, enkele pamfletten en persoonlijke brieven. De verslagen van de Centrale der Belgische Metaalbewerkers in Engeland en de bewaarde exemplaren van het tweetalig weekblad Le Socialiste belge/De Belgische Socialist uitgegeven door de Bond der Belgische Arbeiders in Nederland werden overgebracht naar de AMSAB-bibliotheek. 12. Er bestaat een plaatsingslijst.

Rolin-Jaequemyns Edouard

1. Rolin-Jaequemyns Edouard 2. Algemeen Rijksarchief in Brussel 3. Archives Rolin-Jaequemyns 4. 1914-1928 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling, nr.2983-2986) 8. krijgsgevangenen 9. Voorafgaande toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris is nood- zakelijk. 10. De gerenommeerde jurist Rolin-Jaequemyns was tijdens de oorlog vice- voorzitter van het Belgisch Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden en later Hoog Commissaris van België in het Ruhrgebied (1920-1928). Belgique : Familles et autres particuliers - 655

11. Slechts twee dossiers in verband met deze mandaten bleven bewaard. Cfr. Belgisch Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden. 12. BOUMANS R., Inventaire des archives Rolin-Jaequemyns, Brussel, 1996. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 634-636.

Ruttiens Joseph (weduwe)

1. Ruttiens Joseph (weduwe) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Joseph Ruttiens (weduwe) 4. 1914-19121 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. krijgsgevangenen – sluikbladen - liederen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mevrouw Ruttiens, die een bekende winkel van korsetten en japonnen uitbaatte in Brussel, zette zich in voor een aantal Brusselse hulporganisaties. Zo stuurde ze via La Caissette du soldat belge een groot aantal hulppakketten naar onbemiddelde Belgische krijgsgevangenen. Haar zoon Maurice was soldaat in het Belgisch leger (enkele brieven van hem bleven bewaard in het Legermuseum (Fonds 1914-18, Personalia I)). 11. In dit kleine bestand vinden we de briefwisseling van weduwe Ruttiens met diverse hulporganisaties. Ook de vele sluikbladen en patriottische teksten, liederen en gedichten verdienen vermelding. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.

Spiegel Robert

1. Spiegel Robert 2. Archives générales du Royaume 3. Spiegel Robert 4. 1914-1920 5. 0,50 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. justice – répression 9. Non ouvert à la recherche 656 - België: Families en andere particulieren

10. Ce fonds se compose de documents divers issus de dossiers d’enquêtes judiciaires menées dans le cadre de la répression de l’incivisme, après-guerre. 11. Il contient quelques éléments relatifs à la répression de l’incivisme. 12. Pas d’inventaire.

Stellingwerff

1. Stellingwerff 2. Stadsarchief Hasselt 3. Archief van de familie Stellingwerff 4. 16e eeuw-1986 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. gerecht 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Dit privé-archief omvat historisch materiaal verzameld door Guillaume Stellingwerff en diens zoon Emile maar ook persoonlijke documenten zoals paspoorten, logementsbewijzen, rantsoeneringskaarten en zelfs een uitnodiging voor de befaamde garden party van markies de Villalobar in Hertoginnedal. Verder zijn er toespraken van advocaat Emile Stellingwerff, aanplakbrieven, een afschrift van een beslissing van de Rechtbank van Eerste Aanleg te Hasselt waarin deze beslist haar werkzaamheden te staken, krantenartikels over de staking van het gerecht en een gepubliceerde brief van L. Theodor aan gouverneur von Bissing. Het archiefbestand bevat eveneens documentatie over de Vlaamse Beweging, de vernederlandsing van de Gentse universiteit, toespraken van koning Albert I, krantenartikels, de statuten van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Limburg, de adressen van de Belgische parlementsleden in Le Havre, en een aantal brochures waaronder ‘deutsches Soldatenleben in der Provinz Limburg im Sommer 1915. Ein Gedenkblatt für seine Kameraden von Militärpfarrer Prätorius (Hasselt, 1915). Een ander deel van het familiearchief wordt bewaard in het Rijksarchief te Hasselt maar is nog ongeordend. 12. Inventaris door Bart Dekeyser in voorbereiding.

Thisquien

1. Thisquien 2. Archives de l’État à Liège 3. Fonds Thisquien Belgique : Familles et autres particuliers - 657

4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds est composé de documents divers réunis par la famille Thisquien et relatifs à la ville de Limbourg. 11. Un dossier (n° 335) renferme une série de souvenirs et papiers divers concernant la vie durant la Première Guerre mondiale à Limbourg et environs. 12. PIEYNS J., Inventaire du Fonds Thisquien, Bruxelles, 1965.

van der Straten Waillet et Ponthoz

1. van der Straten Waillet et Ponthoz 2. Archives de l’État à Namur 3. Archives de la Famille van der Straten Waillet et Ponthoz 4. XIVe – XXe siècles 5. 14 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Seuls les papiers de Carl van der Straten Ponthoz se rapportent à la Première Guerre mondiale. 11. On y trouvera une série de notes manuscrites et de documents divers de Carl van der Straten Ponthoz, époux de Marie-Florentine Doffegnies, ancien chef de cabinet du Ministre des Affaires étrangères, sur les événements de la guerre ainsi que ses carnets de ravitaillement. 12. BODART E., Inventaire des archives de la Famille van der Straten Waillet et Ponthoz, Bruxelles, 2005.

Van Hoebroeck Jan

1. Van Hoebroeck Jan 2. Archives de l’UCL 3. Archives Variées nr. 256. Papiers Jan Van Hoebroeck 4. 1914-1918 5. 1 portefeuille 6. Archives privées 7. Papier 658 - België: Families en andere particulieren

8. activisme – caricatures – déportés 9. Consultation soumise à l’autorisation de l’archiviste. 10. Ce petit fonds fut constitué par Jan Van Hoebroeck, employé anversois durant la Première Guerre mondiale. Il s’agit d’un don de l’école Saint-Luc à Mons aux Archives de l’UCL, aujourd’hui intégré au fonds des archives variées. 11. Ce portefeuille est constitué de papiers personnels (correspondance avec des prisonniers, passeport, documents relatifs aux dommages de guerre,…) et d’articles, brochures, coupures de presse et tracts concernant les déportations et l’activisme. Nous y trouvons notamment une petite collection de caricatures, format carte postale, sur le thème de l’activisme. 12. Liste succincte intégrée au fonds.

Warocqué Raoul

1. Warocqué Raoul 2. Musée Royal de Mariemont 3. Archives Warocqué 4. 1803-1917 5. 77 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. ravitaillement 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient les archives de la famille Warocqué, plus particulièrement celles de Raoul Warocqué (1870-1917), industriel actif dans les charbonnages, bourgmestre de Morlanwelz et député libéral de Thuin. 11. Ce fonds, non classé, comprend une trentaine de portefeuilles clairement identifiables comme étant relatifs à la Première Guerre mondiale. Ils concernent pour la plupart l’action de Raoul Warocqué au sein du Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut. Sont conservés dans ce fonds de nombreux procès verbaux, comptes rendus et rapports de ce Comité Provincial et de ses différentes sections, plus particulièrement concernant l’arrondissement de Thuin. Les autres portefeuilles contiennent des dossiers traités par Warocqué en tant que bourgmestre, de la correspondance et ses liens avec diverses œuvres de secours aux soldats belges. Nous trouvons aussi dans ce fonds une collection de bons de guerre de divers pays (Belgique, France, Allemagne et Pays-Bas) et quelques objets tels qu’un brassard de l’Association charbonnière du Centre, service des transports par chemins de fer délivré à Raoul Warocqué ou encore un sac de farine de la CRB. La correspondance de Raoul Warocqué comprend 12 portefeuilles pour la Belgique : Familles et autres particuliers - 659 période 1914-1917 et renseigne, notamment, sur les relations qu’il entretenait avec Adolphe Max alors en captivité. 12. Catalogue en ligne.

Wiener Lionel

1. Wiener Lionel 2. Algemeen Rijksarchief 3. Papiers Lionel Wiener 4. 1911-1979 5. 0,7 m. 6. Privé-archief 7. Microfilm (microfilmverzameling nr.2736-2739). 8. frontbladen - economie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Van 1912 tot 1915 leidde Wiener in Sofia de Société Balkanique d’Entreprises Générales (een filiaal van de Société Générale). Omdat hij ter dood veroordeeld werd voor zijn deelname aan verschillende inlichtingen- diensten moest hij Bulgarije ontvluchten en week hij uit naar Den Haag. Hier nam hij de leiding van de Société belge des Chemins de Fer en Chine op zich. 11. Het archiefbestand bevat o.a. paspoorten van tijdens de oorlog, zakendossiers m.b.t. de activiteiten in Bulgarije (aanleg van spoorwegen en interessante rapporten over de politieke situatie in Bulgarije opgemaakt op vraag van Jules Jadot (en via generaal Jungbluth doorgespeeld aan koning Albert I en lord Swaythling)), zakenpapieren m.b.t. zijn activiteiten in Den Haag (aanleg van de spoorweg in Lunghai, correspondentie met de minister van Spoorwegen, Post en Telegrafie in Le Havre (Segers), een dossier i.v.m. de Commission des transports de La Haye, een dossier i.v.m. de afdeling Den Haag van de Conseil économique en enkele brieven ontvangen tijdens de oorlog. Vermeldenswaard zijn ook de Belgische en Franse frontbladen die Wiener, die een gepassioneerd verzamelaar was, collectioneerde nl. La Famille Ardennaise nr.38, 1/02/1916, Le Cinacien, 11-12/1917, L’Écho de Mouscron, organe mensuel des poilus mouscronnois, nr.20, december 1917- januari 1918, De Poperingsche Keikop, nr.15, 1/01/1918 (België), Rigolboche, 10/05/1916, L’Echo des Guitounes. Organe officiel des poilus du 144e de ligne, nr. 25, 31/07/1916, Le bataillon. 74e régiment territorial d’infanterie, nr. 59, 1/09/1916, Le poilu du 6-9. Journal de guerre du 69e de ligne, nr. 8, maart 1917, L’Echo des dunes, nr. 9, maart 1917, L’Esprit du cor, journal de la 56e division bleue, nr. 2, 30/06/1917, Brise d’entonnoirs, agent de liaison du 12e d’infanterie, nr.15, 15/10/1917, Face aux boches, nr. 20, 1917, L’Écho des marmites, 221e, nr.24, 1/01/1918, La bourguignotte, gazette 660 - België: Families en andere particulieren de guerre du 227e balladeur, nr. 20, 1918, Le voltigeur. Journal de la 12e division, nr. 11, september 1918, Le poilu, journal des tranchées, nr. 21 (Frankrijk). Ook een aantal clandestiene dagbladen die verschenen in het bezette België bleven op deze manier bewaard: L’âme belge, nr. 3-10 (december 1915-december 1916) en nr.6 (22/11/1918), Le Belge, nr.2, september 1915, Variétés et actualités, nr.1-3 (1/03/1915-16/03/1915), Vers l’Avenir, nr.1-3, april 1916, De Vrije Stem, orgaan voor de provincie Antwerpen, nr.3, 1915 en nr.13, 1916. Cfr. Société Générale. 12. THIELEMANS, M-R. en VANDEWOUDE, E., Inventaire des papiers de Loinel Wiener, Brussel, 1985. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 819-820. ‘Wiener Lionel’ in: KURGAN-VANHENTENRIJK G., (red.), Dictionnaire des patrons en Belgique, Brussel, 1996, 668-669.

Withages Jaak

1. Withages Jaak 2. AMSAB Antwerpen 3. Archief van Jaak Withages 4. 1907-1993 5. 5,8 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Jaak Withages was een communist uit Borgerhout. 11. In dit archiefbestand vinden we veel documentatie terug over het activisme en het socialisme. Vooral over Jef Van Extergem en diens geruchtmakend proces in 1920 is interessant materiaal bewaard. 12. VERMANDERE M., Plaatsingslijst Jaak Withage (1992).

Belgique : Archives d’occupation - 661

Kaizerliches Deutsches Telegraphenamt in Belgien

1. Kaizerliches Deutsches Telegraphenamt in Belgien 2. Archives générales du Royaume 3. Kaizerliches Deutsches Telegraphenamt in Belgien 4. 1914-1918 5. 0,20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se rapporte aux activités de l’Administration impériale des Télégraphes en Belgique occupée. 11. Il se compose quasi exclusivement de dossiers individuels des agents belges et allemands qui travaillèrent au service de cette Administration. 12. TALLIER P.-A. et MARGINET A., Inventaire des archives de l’administration impériale allemande des télégraphes en Belgique « Kaizerliches Deutsches Telegraphenamt in Belgien » (1914-1918), Bruxelles, 1997.

Service des prisons. Bureau allemand de la prison de Saint-Gilles

1. Service des prisons. Bureau allemand de la prison de Saint-Gilles 2. Archives générales du Royaume 3. Service des prisons. Bureau allemand de la prison de Saint-Gilles 4. 1914-1918 5. 1,20 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. justice - résistance 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds, retrouvé en 1961, se compose de fragments d’archives issues du Bureau allemand de la prison de Saint-Gilles. 11. Il contient une série d’assignations à comparaître, de réquisitions d’écrou, d’avis d’arrestations d’individus détenus dans la partie de la prison de Saint- 662 - België: Bezettingsarchieven

Gilles qui fut réquisitionnée par les autorités allemandes durant l’occupation. On y trouvera le mandat d’écrou provisoire de Gabrielle Petit (n° 41). 12. TALLIER P.-A., Service des prisons. Bureau allemand de la prison de Saint-Gilles (1914-1918), Bruxelles, 1997.

Belgique : Collections générales - 663

4.1 COLLECTIONS GÉNÉRALES / ALGEMENE VERZAMELINGEN

Affiche- en fotocollectie over de Eerste Wereldoorlog / Collection d’affiches et photographies de la Première Guerre mondiale

1. Affiche- en fotocollectie Eerste Wereldoorlog 2. AMVC-Letterenhuis 3. Affiche- en fotocollectie Eerste Wereldoorlog 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - liederen - dagboek – krijgsgevangenen - sluikbladen 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In het ‘dossier Eerste Wereldoorlog’ (nr. 0295) treffen we affiches en foto’s, maar ook brochures en krantenknipsels (veel) over de Eerste Wereldoorlog aan, samen met spotliederen, pamfletten en folders. Verder zijn er veel foto’s van de krijgsgevangenenkampen in Göttingen, Altengrabow, Soltau, Holzminden, Kassel, Karlsruhe en Celle. Een fotoalbum van apotheker H. Ruyssen uit Veurne (van de vernielingen te Veurne, Ieper en Ramskapelle), foto’s van de verwoeste kerk van Oostende, prentbriefkaarten van het interneringskamp te Harderwijk (samen met formulieren, programma’s en verslagen), foto’s en brochures over de Belgische vluchtelingen in Fulham, de befaamde sluikbladen van Janus Droogstoppel en een kopie van het oorlogsdagboek van Herman Walter vervolledigen deze verzameling. Een groot aantal foto’s en affiches is raadpleegbaar via de website. In het ‘dossier Göttingen’ (g4965) treffen we een zeer fraai fotoalbum van Emile Beliëns aan over het kampleven (ca. 600 foto’s met een lijst van de geïdentificeerde personen), aangevuld met krantenknipsels, programma’s van toneelopvoeringen, concerten, brochures en bibliotheekcatalogi. 12. Summiere toegang online.

664 - België: Algemene verzameling

Archives partielles d'autorités officielles et organisations allemandes

1. Archives partielles d'autorités officielles (parti et état) et organisations allemandes en relation avec la Belgique avant et pendant l'occupation, 1930- 1945 2. Ceges – Soma 3. Archives partielles d'autorités officielles (parti et état) et organisations allemandes en relation avec la Belgique avant et pendant l'occupation, 1930- 1945 4. 1915-1945 5. - 6. Archives publiques 7. Papiers 8. activisme – justice 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds couvre quasi exclusivement les années 1930 et 1940. 11. On y trouvera toutefois quelques dossiers relatifs à la Première Guerre mondiale dans les archives du Reichsicherheitshauptamt (notamment, un rapport sur les activités contraires à la Sûreté de l’État imputées à d’anciens combattants (1920) et le dossier de procédures intentées par la Cour d’Appel de Rennes et la Cour militaire contre des prisonniers allemands accusés d’atrocités durant l’invasion (1915). En outre, le fonds renferme 9 fardes de correspondance, notes et rapports émanant du Reichsarchive concernant surtout la Flamenpolitik entre 1921-1942. Il s’agit de papiers réunis par Robert Oszwald, archiviste allemand, très impliqué dans la mise en œuvre de la Flamenpolitik. 12. Inventaire du fonds AA 1423.

Collection Archives de la Guerre / Verzameling Oorlogsarchieven

1. Archives de la Guerre 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Archives de la Guerre 4. ca. 1914-1920 5. - 6. Archives publiques 7. Papier 8. iconographie – photographies 9. Ouvert à la recherche Belgique : Collections générales - 665

10. Cette collection se compose de documents épars (brochures, lettres, affiches, cartes postales, photographies, …) réunis durant et après la guerre. 11. Ces archives se rapportent aux sujets les plus variés : déportations (21), prisonniers en Allemagne (22), coût de la vie et vie quotidienne (37), théâtres (38), fusillés (50), œuvres de charité (60), … Le journal de guerre manuscrit de Paul Max, dramaturge et journaliste, repris sous le n° 67, a été publié en 2006. Outre ces archives papier, le fonds renferme une collection de photographies et d’objets hétéroclites (cendriers, calendriers, poupées,…). 12. Archives de la Guerre – Inventaire général, s.l., s.d. (ms.) [Inventaire AVB n° 41]. 13. MAJERUS B. et SOUPART S. (éd.), Journal de guerre de Paul Max : notes d'un Bruxellois pendant l'occupation (1914-1918), Bruxelles, 2006.

Collection d’affiches du Musée royal de l’Armée / Afficheverzameling van het Legermuseum

1. Collection d’affiches MRA 2. Musée Royal de l’Armée 3. Affiches 4. XIXe -XXe siècles 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Le MRA possède une très riche collection d’affiches belges et étrangères datant de la période de guerre. 11. Ces affiches constituent un fonds iconographie d’une grande valeur. 12. Inventaire disponible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du Musée Royal de l’Armée.

Collection d’imprimés réunie par A. Borgnet et F. Golenvaux / Verzameling gedrukte stukken van A. Borgnet et F. Golenvaux

1. Collection d’imprimés réunie par A. Borgnet et F. Golenvaux 2. Archives de l’État à Namur 3. Collection d’imprimés réunie par A. Borgnet et F. Golenvaux (XVIe – XXe siècles) 4. 16e-20e siècles 5. 24,20 m. 6. Archives privées 666 - België: Algemene verzameling

7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Cette collection d’imprimés fut réunie par Fernand Golenvaux, premier échevin de Namur pendant la guerre et bourgmestre de Namur de 1924 à 1931 et fut complétée par la collection réunie par Adolphe Borgnet, professeur d’histoire à l’Université de Liège. 11. Le fonds renferme une très riche collection d’affiches allemandes de la guerre 14-18 (4598-4742), d’affiches émanant de l’administration communale de la Ville de Namur, de la Ville de Dinant, de l’administration communale de Saint-Servais, (4743-4865) et du Gouvernement Général (4866-4889). 12. JACQUET-LADRIER F., Répertoire de la Collection d’imprimés réunie par A. Borgnet et F. Golenvaux, Bruxelles, 1989.

Collection de partitions musicales / Verzameling muziekpartituren

1. Partitions musicales 2. Institut d’histoire ouvrière, économique et sociale 3. Fonds de partitions IHOES 4. XIXe- XXe siècle 5. 26 chemises 6. Archives privées 7. Papier 8. chansons – culture – pacifisme 9. Ouvert à la recherche 10. Collection de partitions de musiques et chansons sur les thèmes du travail et de la grève, de la guerre (1914-18 et 1939-45), du pacifisme, du suffrage universel, etc. 11. Ce fonds comprend notamment deux dossiers de partitions de musiques et chansons imprimées (environs 90 pièces), belges et françaises, consacrées à la Première Guerre mondiale et rédigées en français ou en wallon. On y trouve des chants de soldat, des chants patriotiques et des chants sur le thème du pacifisme. 12. Inventaire.

Correspondance de la Grande-Poste / Briefwisseling van de Post

1. Correspondance de la Grande-Poste 2. Archives générales du Royaume 3. Correspondance de la Grande-Poste 4. 1914-1918 Belgique : Collections générales - 667

5. 1,40 m. 6. Archives publiques 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de lettres et cartes postales trouvées à la Grande Poste de Bruxelles en novembre 1918. 11. Il s’agit d’une correspondance très variée couvrant une multitude de sujets. 12. Pas d’inventaire.

Bijzondere dienst voor de heropbouw van de door de oorlog verwoeste gewesten in West-Vlaanderen

1. Bijzondere dienst voor de heropbouw van de door de oorlog verwoeste gewesten in West-Vlaanderen (plattegronden) 2. Algemeen Rijksarchief 3. Bijzondere dienst voor de heropbouw van de door de oorlog verwoeste gewesten in West-Vlaanderen (plattegronden) 4. 332 plattegronden 5. 1919-1925 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Deze collectie bevat kadastrale plannen, rooiplannen en bouwkundige tekeningen van huizen en boerderijen uit de Westhoek (en uit Komen- Waasten). Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten. 12. DEVOLDER K., Ministerie van Landbouw en Openbare Werken; bijzondere dienst voor de heropbouw van de door de oorlog verwoeste gewesten in West-Vlaanderen; plattegronden betreffende de wederopbouw van de verwoeste gewesten (1919-1925), Brussel, 2008. 13. MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926. Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.

Collectie Provinciale Bibliotheek West-Vlaanderen

1. Collectie Provinciale Bibliotheek West-Vlaanderen 2. Provinciale Bibliotheek West-Vlaanderen 668 - België: Algemene verzameling

3. Collectie provinciale bibliotheek West-Vlaanderen 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. frontbladen - dagboek - herdenkingen - monumenten - foto’s - liederen - iconografie - oud-strijders - frontleven - karikaturen 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Hoewel in de eerste plaats een bibliotheek wordt er in de Provinciale bibliotheek in Brugge -ongetwijfeld onder impuls van oorlogsspecialist Luc Schepens- ook veel archiefmateriaal bewaard over de Eerste Wereldoorlog. De collectie is zeer heterogeen, maar daarom niet minder rijk. Zo zijn er brieven bewaard van de soldaten Hector Verbeke, A. Van Den Broucke (met dagboek), Hendrik Van Loocke en van priester-brancardier Robert Vandepitte (die ook uitgever was van het frontblad Het Lisseweghenaarke). Daarnaast zijn er ook oorlogsdagboeken van aalmoezier Jozef Pauwels, soldaat Camille Desimpel, Maurice Hurtekant, Frans Dierickx, Michel Vanden Bussche en Herman Bossier. Aalmoezenier Jozef Pauwels schonk eveneens zijn dagboek samen met nota’s, knipsels, foto’s over de Bond van het Heilig Hart en de oorlogsmeters én de verslagboeken van de studiekring van het 13e linieregiment. Er zijn tevens partituren, liederen en karikaturen voorradig, maar ook gedichten van de hand van Victor Maareyt en Jules Valckenaere. Te vermelden zijn ook de documenten, handschriften en programma’s over het Fronttoneel (collectie L. Scheltjens en J. Valckenaere). We treffen ook documentatiedossiers aan over Karel Cogge en de inundaties van de polders, de IJzerbedevaart, de herdenkingen op 11 november, het monument voor de gesneuvelden in Brugge, de opvang van West-Vlaamse vluchtelingen in het kamp van Zeist, de terechtstelling wegens moord van Emiel Verfaillie (te Veurne op 26 maart 1918), de Vlaamse Beweging (verzameld door Theo Hosten), de Ieperse priester Franciscus De Brouwer die bisschoppelijke macht bezat voor onbezet België en mevrouw Tack (zie hierover ook stadsarchief Diksmuide). De bibliotheek beschikt ook over een imposante verzameling frontbladen (Bree aan den Yzer, Het kanton Haacht onder de wapens, Het Kerelsblad, Kort en Bondig (Aalst), Het Lisseweghenaarke, Malonne aux Armes, Ons Sinjorenblad, Ons Limburg, Onze Temschenaars, Sint-Amands Studentenblad, Sint-Jans-Molenbeek, Het Soete Waesland, Sottegem aan het Front, De Stem uit Opwijk, De school op het front, Turnhout en omstreken, De Vlaamsche Klaroen, Vriendengroet aan Oostackers Oudleerlingen en De IJzer). Belgique : Collections générales - 669

Verder berusten er nog prentbriefkaarten van de Britse oorlogskerkhoven, koning Albert I, het krijgsgevangenkamp in Munster, fotoalbums van de Ieperse fotogaaf Antony, foto’s van de militaire kerkhoven en van het IJzerfront en een aantal luchtfoto’s. De fotocollectie is trouwens gedeeltelijk ontsloten via www.beeldbankwest-vlaanderen.be Ook de uitgeschreven teksten van interviews met oud-strijders en inwoners van de frontstreek, afgenomen door Luc Schepens en Erik Pertz in het kader van een documentaire voor de BRT, berusten hier. Tenslotte vermelden we de aanplakbrieven en bekendmakingen van de Belgische en Duitse overheden (vooral uitgevaardigd te Brugge) die ontsloten zijn via een aparte databank. 12. SCHEPENS L., Westflandrica. Keuze uit de onderwerpscatalogus van de provinciale bibliotheek en cultuurarchief in Brugge, Brugge, 1972. Ontsloten door een steekkaartenstelsel. 13. DEGRANDE V., Bibliografie Eerste Wereldoorlog in West-Vlaanderen, Assebroek, 2007. SCHEPENS L., Brugge bezet 1914-18, 1940-44: het leven in een stad tijdens 2 wereldoorlogen, Tielt, 1985. Stille getuigen 1914-1918: kunst en geestesleven in de frontstreek. Catalogus van de tentoonstelling, Brugge, 1964.

Courtoy Ferdinand (papiers)

1. Courtoy Ferdinand 2. Archives de l’État à Namur 3. Papiers Ferdinand Courtoy 4. XXe siècle 5. 8,65 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie - justice 9. Ouvert à la recherche avec autorisation préalable du Conservateur des Archives de l’État à Namur. 10. Ce fonds se compose de documents divers réunis par Ferdinand Courtoy, conservateur du dépôt de Namur de 1936 à 1946. 11. Le fonds renferme des notes et souvenirs (266), de la documentation diverse (267) sur la Guerre dans la région de Namur, quelques lettres écrites par Ernest Delvigne, agent de renseignements durant la guerre 1914-1918 (268) et des documents divers sur Namur pendant la guerre (291) et durant le siège de la ville (566). 12. BOVESSE J., Inventaire des papiers Ferdinand Courtoy, Bruxelles, 1977. 670 - België: Algemene verzameling

13. BALON J., « Hommage à Ferdinand Courtoy » in Etudes d’histoire et d’archéologie namuroises dédiées à Ferdinand Courtoy, Namur, 1952, 3-15.

Daimeries Anthyme

1. Daimeries Anthyme 2. Archives générales du Royaume 3. Fonds Daimeries 4. 1914-1918 5. 11 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Non ouvert à la recherche 10. Ce fonds, constitué par Anthyme Daimeries, se compose de milliers d’enveloppes porteuses des cachets utilisés durant la guerre. 11. Cette collection fut constituée dans le but de servir à l’histoire des services postaux belges et allemands durant le guerre. 12. Inventaire sommaire.

de Beauffort Geoffroy

1. de Beauffort Geoffroy 2. Musée royal de Mariemont 3. Fonds Geoffroy de Beauffort 4. - 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Il s’agit essentiellement de la bibliothèque de Geoffroy de Beauffort, spécialisée dans la littérature automobile. 11. Nous trouvons dans cette bibliothèque plusieurs ouvrages spécialisés sur les chiens à la guerre, tel que Pierrot, chien de Belgique par W.-A. Dyer édité à Paris en 1915 ou encore Noémie Holleméchette par M. du Genestoux édité à Paris en 1918. Ces ouvrages portent sur les chiens d’attelages des carabiniers belges durant la Première Guerre mondiale. Outre ces livres sont aussi conservées deux céramiques sur le sujet. 12. Catalogue. 13. DE BEAUFFORT G., Chiens à la guerre, Philippeville, 1992. Belgique : Collections générales - 671

De Bruyne Arthur

1. De Bruyne Arthur 2. ADVN 3. Archief van Arthur De Bruyne 4. 1936-1992 5. 15 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme - Frontbeweging 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden 10. De Bruyne was een Vlaams-nationalistische amateur-historicus. 11. Deze ijverige auteur verzamelde veel archieven en documentatie als basismateriaal voor zijn publicaties. De volgende onderwerpen komen ruimschoots aan bod: activisme (met o.a. lijsten van veroordeelde activisten), IJzerbedevaart, IJzerfront en VOS. Ook over volgende personen is het archiefbestand goed gestoffeerd: Josué De Decker, Jules Charpentier, Debeuckelaere, koning Albert I, Borms, Daels, De Landtsheer, Spincemaille en Verschaeve. 12. Er is een inventaris beschikbaar. 13. VERSTRAETE P.J., Leven en werk van Arthur De Bruyne, Kortrijk, 1999.

De Jongh Henri

1. De Jongh Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Dejongh Henri 4. 1914-1920 5. 0,20 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Nederlander Henry De Jongh was één van de grootste verzamelaars van oorlogssouvenirs. 11. In deze verzameling treffen we iconografisch materiaal en souvenirs i.v.m. de censuur en vooral de rijksdistibutie in Nederland. Een aantal prachtige sierborden die geschonken werden door De Jongh bevinden zich in de iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. 672 - België: Algemene verzameling

13. TOURNEUR V., Guide à l’exposition de monnaies, médailles et insignes de la guerre de 1914-1918, organisée au Cabinet de Médailles de la Bibliothèque Royale de Belgique, à l’occasion du don Henry De Jongh, Brussel, 1922.

Documentatie verzameld door het In Flanders Fieldsmuseum

1. Documentatie In Flanders Fieldsmuseum 2. Documentatiecentrum van het In Flanders Fieldsmuseum 3. Documentatiefondsen verzameld door het documentatiecentrum IFF 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier, digitaal en op cd-rom 8. foto’s - iconografie - krijgsverloop - dagboeken - film - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. Bij het leerrijke In Flanders Fields museum in Ieper hoort ook een documentatiecentrum. 11. Het documentatiecentrum beheert geen archieven in de strikte zin van het woord maar eerder schaduwarchieven en documentatie. Zo is er een mooie collectie ‘war diaries’ van Britse eenheden uit de streek rond Ieper van april 1915 tot juli 1917, gekopieerd in de National Archives te Kew. Een vergelijkbare collectie ‘journals de marche’van Franse eenheden (45e DI en 87e DIT) uit 1915 werd gekopieerd in Vincennes en is raadpleegbaar op cd- rom. We vinden ook documentatiedossiers terug op onderwerp (van eretekens tot uniformen, van burgerwacht tot demarcatiepalen en van duikboten tot zeppelins). Andere dossiers zijn geordend op persoonsnaam. Hier worden de brieven, dagboeken en memorabilia geklasseerd die geschonken worden door bezoekers aan het museum. Verder is er een uitzonderlijke collectie loopgravenkaarten aanwezig die binnenkort digitaal ter beschikking zal staan. De fotocollectie is gefocust op de streek rond Ieper en de Westhoek. Deze collectie bestaat deels uit een schaduwcollectie van de foto’s van het Imperial War Museum. Het betreft vooral foto’s van Britse, Canadese en Australische troepen in de streek rond Ieper, Mesen, Zillebeke, Ploegsteert, Vlamertinge, Dikkebus, Poperinge, Zonnebeke en Boezinge. Een aantal fotoalbums van soldaten werd geschonken aan het museum. De collectie, die raadpleegbaar is via een accessbestand, groeit jaarlijks aan b.v. in het kader van tijdelijke tentoonstellingen. Het documentatiecentrum bezit eveneens een rijke, gedigitaliseerde verzameling prentbriefkaarten over het verwoeste Ieper. Ook beschikbaar voor vorsers is de fraaie bibliotheek gebaseerd op de schenkingen van de boekencollecties van Roose Coombs, dr. Alfred Caenepeel en Harry Belgique : Collections générales - 673

Yserbyt. De klemtoon ligt op de frontstreek en de militaire geschiedenis. De bibliotheek bevat tal van zeldzame regimentsgeschiedenissen en memoires. Ook een aantal eigentijdse oorlogskranten en -tijdschriften zijn raadpleegbaar. Tenslotte worden er ook een aantal films en documentaires i.v.m. de Grote Oorlog bewaard, vaak betreft het kopiëen van films uit het Imperial War Museum. 12. Er bestaan ambitieuze plannen om de volledige collectie te ontsluiten via de website. 13. In Flanders Fields museumgids, s.l., 1998. In Flanders Fields, catalogus van de objecten, s.l., 1999. In Flanders Fields magazine, Ieper, 1999-. (met volledig overzicht van alle schenkingen)

Documentatie verzameld door het Sint-Lucasarchief

1. Documentatie verzameld door het Sint-Lucasarchief 2. Sint-Lucasarchief 3. Documentatie van het Sint-Lucasarchief 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. wederopbouw 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het Sint-Lucasarchief verzamelt documentatie over alle belangrijke Belgische architecten. Zo bestaan er ook dossiers met persknipsels, plannen, foto’s van gebouwen van architecten die een belangrijke rol speelden in de naoorlogse wederopbouw (Huib Hoste, Raphaël Verwilghen, Richard Acke, Eugène Dhuicque, Jean-Jules Eggerickx, Jules Brunfaut,…). 12. De documentatiedossiers zijn alfabetisch geordend. 13. Resurgam, de Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.

Du Pré

1. Du Pré 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Don Du Pré 4. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 674 - België: Algemene verzameling

7. Papier 8. chansons – iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Cette collection de documents et objets divers fut constituée pendant la guerre par Pierre-Victor Du Pré qui la céda aux AVB en 1921. 11. Elle se compose essentiellement de revues et publications illustrées publiées à Bruxelles et aux Pays-Bas durant la guerre ainsi que de chants patriotiques composés durant cette période. On y trouvera aussi une série d’objets divers tels qu’épingles à cravate et mouchoirs. 12. Archives de la Guerre – Fonds Du Pré, s.l., s.d. [Inv. AVB n° 40]

Duprez Rom en Lieve

1. Duprez Rom en Lieve 2. ADVN 3. Archief van Rom en Lieve Duprez 4. 1910-1970 5. 7 omslagen 6. Privé-archief 7. Papier 8. Frontbeweging 9. Raadpleegbaar 10. - 11. Dit echtpaar werkte aan (de voorbereiding van) een publicatie over de frontsymbolen want er bleven brieven, getuigenissen en persknipsels bewaard over Renaat De Rudder en de gebroeders Van Raemdonck. 12. Overdrachtslijst.

Fauconnier

1. Fonds Fauconnier 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Fonds Fauconnier 4. XIXème - XXème siècles 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose de documents épars relatifs à l’histoire de Bruxelles. Belgique : Collections générales - 675

11. Sous le n° 108 sont conservées quelques brochures ainsi que des biographies de fusillés et de soldats morts pour la patrie. 12. Fichier Fonds Fauconnier.

Handschriftenverzameling van de Koninklijke Bibliotheek / Collection des Manuscrits de la Bibliothèque Royale

1. Handschriftenverzameling van de Koninklijke Bibliotheek 2. Koninklijke Bibliotheek - Handschriftenkabinet 3. Handschriftenverzameling van de Koninklijke Bibliotheek 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. begraafplaatsen - dagboek - oorlogsschade - frontleven 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In de Handschriftenverzameling van de Koninklijke Bibliotheek treffen we in de ‘eerste reeks’ diverse losse stukken aan: briefwisseling van oorlogsvrijwilliger Alberic Brulé (pseudoniem Théo-doric); nota’s over de oorlog van de hand van Heliodore Del Gotal, een manuscript ‘L’effort belge vu par un français’ door J. Bailly-Nugues, een ‘Note sur l’armée française au siége d’Anvers d’après la correspondance familiale du général Saint-Cyr Nugues’, nota’s van Henri Haesen over de graven van de gesneuvelden in Mechelen, documenten over het defaitisme en de terugtocht van de Duitsers in 1918, een manuscript van Lucien Solvay over de verwoesting van kerken en monumenten en vooral het manuscript van het onuitgegeven oorlogsdagboek van Edmond Picard. In de zogenaamde ‘tweede reeks’ bevinden zich een nota van Joseph Martin over de verwoesting van Visé, een guldenboek door de Deense bevolking aangeboden aan de Belgische bevolking, brieven gericht aan Maurice Kufferath en diverse brochures. 12. Er is geen gepubliceerde toegang voorhanden.

Handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek / Collection des Manuscrits de la Bibliothèque de l’Université de Gand

1. Handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek 2. Universiteitsbibliotheek Gent 3. Handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek 4. - 676 - België: Algemene verzameling

5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. vernederlandsing Gentse universiteit - activisme - Vlaamse kwestie - dagboek - verzet - iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In de handschriftenverzameling van de Gentse universiteitsbibliotheek treffen we de volgende stukken aan: brochures, knipsels en brieven over de Vlaamse Hogeschool, de Vlaamse Beweging en het activisme. Het originele guldenboek van de Vlaamse Hogeschool uit 1916 met de handtekeningen van alle professoren en studenten bleef hier bewaard. Het hier bewaarde archief van Joseph Biddez bevat interessante stukken over de geheime verzets- organisatie Action patriotique die zich verzette tegen de vernederlandsing van de Gentse universiteit (ledenlijsten, fiches, vlugschriften, vergaderverslagen, knipsels, protestbrieven en briefwisseling met de professoren Pirenne en Fredericq). In deze verzameling treffen we ook zowat het hele archief van Paul Fredericq aan met manuscripten, zijn volledige briefwisseling met o.a. Maurits Basse, Peter Benoit, Achille Brijs, Nicolas Couperus, Joseph Cuvelier, Louis Franck, Eugene Hubert, Herman Teirlinck, Henri Pirenne, Henri Obreen, Henri Meert, von Bissing, Virginie Loveling en diverse familieleden (in totaal 45 bundels ontsloten via een aparte alfabetische index), persoonlijke documenten, knipsels, zijn 13-delige autobiografie (met foto’s en krantenknipsels), reisaantekeningen en vooral de dagboeken bijgehouden tijdens zijn gevangenschap in Gütersloh, Jena en Bürgel (1916-1917; 70 delen). Daarnaast zijn er nog schetsboeken uit de periode van zijn gevangenschap en wat documentatie over de vernederlandsing van de Gentse universiteit. De Gentse bibliotheek herbergt eveneens een aantal schitterende ego- documenten b.v. het tiendelige dagboek van hoofdbibliothecaris Willem De Vreese (1911-1918), het oorlogsdagboek van Maurice Alexander Derolez (neergepend in 1967), het schitterende, tweedelige oorlogsdagboek van Alida Sanders Van Loo (met aantekeningen, citaten, gedichten, brieven, kranten- knipsels, karikaturen en foto’s), de aantekeningen van Juliane Gabriëls over het leven in het Stuyvenbergziekenhuis te Antwerpen in 1914-1916 (2 delen met aantekeningen, gedichten, foto’s en documenten) en natuurlijk het oorlogsdagboek van Virginie Loveling (volledig raadpleegbaar op http://www.kantl.be/ctb/pub/loveling/html/), maar ook de volledige brief- wisseling van Loveling. Tenslotte zijn er nog wat archieven van het Willemsfonds, het Algemeen Nederlands Verbond en zijn stichter Hippoliet Meert. Belgique : Collections générales - 677

In het befaamde fonds ‘Vliegende bladen‘ treffen we heel wat losse aanplakbrieven, brochures, pamfletten, prenten enz. aan die nuttig kunnen zijn voor een tentoonstelling (geordend per trefwoord). Cfr. Rectoraat van de Gentse universiteit en Pirenne. 12. DEROLEZ A., Inventaris van de handschriften in de universiteitsbibliotheek te Gent, Gent, 1977. (+ steekkaartenstelsel) 13. FRIS V., Les deux historiens exilés pour leur patriotisme: Paul Fredericq et Henri Pirenne, Gent, 1919. LOVELING V., Oorlogsdagboeken 1914-1918, Antwerpen, 2005. TOLLEBEEK J., Fredericq & zonen: een antropologie van de moderne wetenschap, Amsterdam, 2008. VAN PETEGHEM S., Alida Wynanda Sanders Van Loo (1860-1939): de biografie van een vergeten schrijfster, journaliste en vertaalster, onuitgegeven doctoraat Germaanse filologie RUG, 1994. (met geannoteerde editie van het oorlogsdagboek) VAN WERVEKE H., “Paul Fredericq in de spiegel van zijn dagboek”, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Akademie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, dl.41, Brussel, 1979. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 2006.

Hasse Georges

1. Hasse Georges 2. Stadsarchief Antwerpen 3. Archief Georges Hasse 4. 1811-1942 5. circa 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - karikaturen 9. Vrij raadpleegbaar. 10. Georges Hasse was veearts in Antwerpen en geïnteresseerd in de Eerste Wereldoorlog. 11. Hier treffen we een fotoalbum over Antwerpen en Berchem tijdens de bezetting aan, samen met exemplaren van ‘Der grosse Krieg in Bildern’, ‘Journal de la guerre’, een geïllustreerd oorlogsalbum ‘Verwoest Oost- België’, Duitse propagandabrochures, een mobilisatiezakboekje, spotprenten, drukwerk en krantenknipsels (o.a. over het NHVC). 12. Inventaris van archieven van bedrijven, verenigingen en professionele activiteiten van personen (het vroegere fonds Bijzondere Afdeling), Antwerpen, 2004. 678 - België: Algemene verzameling

Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven / Collection iconographique de la Commission des Archives de Guerre

1. Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven 2. Algemeen Rijksarchief 3. Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven 4. 1914-1928 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - karikaturen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 werd de Commissie voor de Oorlogsarchieven opgericht die moest instaan voor het verzamelen, inventariseren en bewaren van documenten in verband met de oorlog en de bezetting. De bekende historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter en Hubert Nélis van het Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden treffen we Jospeh Cuvelier, Dom Berlière, Jules Vannérus, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq, Alfred De Ridder en Paul Lambotte aan. In elke provincie werd bovendien een lokaal comité opgericht. De zoektocht naar documenten kon beginnen. 11. De Commissie voor de Oorlogsarchieven legde een prachtige iconografische collectie aan. Ten eerste is er een fraaie collectie prentbrief- kaarten, geordend per onderwerp, met spotprenten van de hand van Ost, Raemaekers, Barbier enz., foto’s van Duitse, Engelse en Franse prominenten, het front, de krijgsgevangenen, de verwoestingen aan het Belgisch en het Franse front, koning Albert I en familie (blijde intreden), kardinaal Mercier, Belgische politici, terechtgestelde verzetslui en oorlogsmonumenten. Daarnaast zijn er ongeveer 1.500 foto’s, de meeste gemaakt door de fotografische dienst van het leger, van het leven achter de IJzer, luchtfoto’s van de loopgraven, legeroefeningen, sportwedstrijden, plechtigheden (defilés, ontvangst van buitenlandse prominenten) en natuurlijk de verwoestingen. Verder zijn er nog prachtige foto’s van de plechtige intreden in Brugge, Gent en Brussel en van de vluchtelingen in Nederland en Groot-Brittannië. De collectie kwetsbare glasnegatieven is nog niet ontsloten. Het Algemeen Rijksarchief bewaart een unieke verzameling geïllustreerde affiches van Belgische, Franse, Engelse, Amerikaanse, Nederlandse en Hongaarse makelij. De affiches werden vooral verspreid met propaganda- doeleinden of om liefdadigheidsacties te promoten. De verzameling aanplak- brieven is ongetwijfeld één van de de grootste van het land. Het gaat hier in de Belgique : Collections générales - 679 eerste plaats om de vele Duitse verordeningen uitgevaardigd door de Generaal-Gouverneur, de Etappekommandanten en de Kreischefs. Ook de veroordelingen door de Duitse krijgsraden zijn goed vertegenwoordigd. Vaak gaat het over de bevoorrading, de opeisingen, reglementeringen, de prijzenpolitiek en Duitse nieuwsberichten. We kunnen onmogelijk alle steden en gemeenten opsommen en citeren enkel de voornaamste: Lokeren, Brussel, Anderlecht, Sint-Niklaas, Aarlen, Kanegem, Brugge, Spa, Namen, Oudenburg, Gent, Antwerpen, Leuven, Bergen, Charleroi, Fontaine-l’Évêque, Ninove, Dendermonde, Hamme, Hasselt, Tongeren en Sint-Truiden. Een klein aantal Belgische affiches uitgevaardigd in De Panne en Poperinge bleef eveneens bewaard. Tenslotte wijzen we nog op de aanwezigheid van een kleine collectie prenten, kaarten, plannen, karikaturen geknipt uit de kranten, een verzameling versierde decoratieborden en enkele gezelschapspellen. 12. Van de affiche- en aanplakbrievenverzameling bestaat een inventaris op steekkaarten. De rest van de collectie is nog niet ontsloten. 13. Bezet België 1914-1918. Tekeningen, prenten en foto’s uit de oorlogsarchieven van het Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1998.

Iconografische verzameling van het Prentenkabinet / Collection iconographique du Cabinet des Estampes

1. Iconografische verzameling 2. Koninklijke Bibliotheek - Prentenkabinet 3. Prentenkabinet 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - oorlogsschade - karikaturen 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het Prentenkabinet herbergt grafisch werk (tekeningen, gravures, litho’s, auquarellen of affiches) van bekende namen zoals Alfred Ost (vooral over de vluchtelingen in Nederland), Bastien, Paul Renouvard, Eugeen Van Mieghem, G. Combaz, W. Vaes, Maurice Langaskens, P. Haegemans, W. Seghers, J.-P. Laurens, Rik Wouters (over de geïnterneerden in Zeist), A. Douhaerdt, Henry de Groux, Frans Masereel, James Thiriar, Frits Van Den Berghe, J. De Bruycker, August Oleffe en Edgard Tytgat. Te vermelden zijn ook de vele Belgische en buitenlandse karikaturen, affiches, de onvermijdelijke portretten van het koningspaar, foto’s van de verwoestingen in Korbeek-Lo, Duffel, Eppegem, Londerzeel, Grimbergen, Haacht, Herent, Lebbeke, Lier, Leuven, 680 - België: Algemene verzameling

Pellenberg, Walem, Sint-Katelijne-Waver en Winksele. Tenslotte is er nog een album met een 400-tal prentbriefkaarten. 12. De toegang op steekkaarten is raadpleegbaar via de website.

Iconografisch fonds van het Gentse Stadsarchief / Fonds iconographique des Archives de la Ville de Gand

1. Iconografisch fonds 2. Stadsarchief Gent 3. Diverse collecties 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het Gentse stadsarchief beschikt over een rijk iconografisch fonds dat echter verspreid zit over verschillende collecties. In de fotocollectie van de Stedelijke Commissie van Monumenten en Stadsgezichten vinden we enkele foto’s uit de oorlogsperiode en foto’s (van ontwerpen) van monumenten. In de eigenlijke fototheek van het stadsarchief vinden we foto’s van het bezoek van keizer Wilhelm II in 1917, de feestelijke intrede van het koningspaar op 13 november 1918, de plechtige ontvangst van president Poincaré en generaal Foch, het bezoek van de Britse oud-strijders en foto’s van de inhuldiging van allerhande monumenten. In de collectie-Pieters treffen we foto’s over vernielingen in Gent aan, samen met foto’s van zeppelins en oorlogs- monumenten. In de schenking Georg Koch treffen we diverse Duitse militaire topografische kaarten van Vlaanderen en Noord-Frankrijk aan. Bovendien zijn ook de foto’s die gemaakt werden door luitenant Koch in Ieper, Diksmuide, Zonnebeke, Beselare, Bellewaerde en luchtopnames van het front in Zillebeke hier terug te vinden. In de rijke prentbriefkaartencollectie-Storme zitten ongeveer 1.000 foto’s over de Eerste Wereldoorlog. Over de volgende onderwerpen is materiaal terug te vinden: Gent, militairen van alle nationaliteiten, het soldatenleven, de krijgsgevangenen, het IJzerfront, de vernielingen in Ieper, Nieuwpoort, Kortrijk, Kemmel, Dendermonde en Zillebeke, het beleg van Antwerpen, de strijd in Tabora en de kampen van Harderwijk en Munsterlager. 12. Er zijn verschillende onuitgegeven toegangen beschikbaar. 13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 61-80. Kriegsalbum von Gent, Barmen, 1916. Belgique : Collections générales - 681

Keym Maurice

1. Keym Maurice 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Fonds Keym 4. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. photographies – iconographie – caricatures 9. Ouvert à la recherche 10. Cette collection fut remise aux AVB en 1929 par Maurice Keym, le fils d’Eugène Keym, bourgmestre f.f. de Watermael-Boitsfort durant la guerre. 11. Cette collection vaut surtout pour ses documents iconographiques. Les caricatures et dessins qu’il recèle ont fait l’objet d’une exposition organisée à Bruxelles en 2005-2006. En outre, on y trouvera une série de cartes postales et photographies diverses. Les brochures, tracts et journaux que renfermait le fonds ont, pour la plupart, été intégrés au sein de la Bibliothèque des AVB. Enfin, on y trouvera une série d’objets patriotiques des plus variés (jeux de cartes, encriers, boîtes d’allumettes, médailles,…), révélateurs des aspects de la vie quotidienne des Bruxellois pendant la guerre. 12. Archives de la Guerre – Inventaire du Fonds Keym, s.l., s.d. [Inv. AVB n° 40]. 13. JAUMAIN S. et PIETTE V., L'Humour s'en va-t-en guerre. Bruxelles et la caricature en 14-18, Bruxelles, 2005.

Klein Léopold

1. Klein Léopold 2. Archives générales du Royaume 3. Documents Léopold-Klein 4. 1914-1918 5. 0,20 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. - 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds se compose, pour l’essentiel, d’une collection de documents allemands acquis par le gouvernement belge au début des années 1920. 11. On y trouvera des documents traitant de l’organisation de l’Administration allemande en Belgique occupée ainsi qu’une série de pièces relatives à 682 - België: Algemene verzameling l’activisme, à l’économie belge, à la presse en Belgique occupée, aux déportations de civils ou à la préparation des négociations de paix. 12. HOSPEL P., Inventaire des documents « Léopold-Klein », Bruxelles, 1997.

Lefébure Charles (I)

1. Verzameling Charels Lefébure 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling Charles Lefébure 4. 1914-1919 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Charles Lefébure was de rechterhand van de bekende industrieel Ernest Solvay, de trouwe klimpartner van koning Albert I én de broer van Clément Lefébure, de militaire attaché in Bern. 11. De verzameling Lefébure bevat tal van fraai geïllustreerde programma’s van liefdadigheidsconcerten, -tentoonstellingen, -feesten (vooral in Brussel) uit de oorlogsperiode. Lefébure schonk een enorme collectie medailles aan het Penningenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek. De dubbels uit deze collectie werden aan het Rijksarchief geschonken (in totaal 704 medailles, kettinghangers en pins). Het diensthoofd van de Afdeling Hedendaagse Archieven beschikt over een gedetailleerde plaatsingslijst. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. 13. Albert I 1875-1934. tentoonstellingscatalogus door Ghis Desmeth, Brussel, 1984 (ook in het Frans). LEFEBURE C., Exposé succint et chronologique de la frappe patriotique, de nécessité, de bienfaisance et commémorative en Belgique occupée, 2 dln., Brussel, 1923. LEFEBURE C., « Le roi Albert et l’alpinisme », dans : Le Flambeau, 1934, 329-334. LEFEBURE C., Mes étapes d’alpinisme, Parijs, 1904.

Belgique : Collections générales - 683

Lefébure Charles (II)

1. Lefébure Charles 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Don Lefébure 4. 1914-1920 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Ces documents furent cédés aux AVB en 1920 par l’ingénieur ixellois Charles Lefébure. 11. Le fonds se compose pour l’essentiel d’une collection de gravures, programmes de fêtes, de concerts et d’expositions, d’affiches, de placards allemands et tracts lancés sur Bruxelles par des avions alliés. Ils offrent un éclairage sur la vie quotidienne à Bruxelles durant l’occupation. 12. Pas d’inventaire.

Lefébure Charles (III)

1. Lefébure Charles 2. Bibliothèque Royale – Section des Manuscrits 3. Papiers Charles Lefébure 4. 1914-1930 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les archives de l’ingénieur ixellois Charles Lefébure. 11. L’essentiel de ces archives (MS. II 7709) se rapporte à la collection de médailles, illustrations et objets divers que Charles Lefébure rassembla durant la guerre et l’immédiat après-guerre. La plus grande partie de cette collection repose aujourd’hui aux Archives de la Ville de Bruxelles. 12. Inventaire consultable sur le site de la Bibliothèque Royale.

684 - België: Algemene verzameling

Losseau Léon

1. Losseau Léon 2. Musée Royal de Mariemont 3. Fonds Léon Losseau 4. ca. 1914-1925 5. 18 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Collection de documents rassemblés pendant et après-guerre par Léon Losseau, avocat au barreau de Mons. 11. Ensemble de monographies, périodiques, avis et arrêtés, documents clandestins, publications officielles, guides touristiques, cartes ou encore documents iconographiques, belges et étrangers, datant de la Première Guerre mondiale et de l’immédiat après-guerre. Dans ce fonds d’une ampleur considérable se trouve une collection particulièrement riche de journaux satyriques allemands ainsi que des documents à caractère local, provenant principalement des régions de Mons, Charleroi et La Louvière. 12. FIERAIN J., 1914-1918, Inventaire méthodique du fonds Léon Losseau à la bibliothèque du Musée royal de Mariemont, mémoire de graduat IPSMa, 1984. 13. LHOIR O., La vie quotidienne à Mons durant la Première Guerre mondiale, UCL, 1984.

Masure

1. Masure 2. Mundaneum 3. Papiers Masure 4. ca. 1914-1918 5. 2 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient des dossiers documentaires relatifs à la Première Guerre mondiale coexistant avec un ensemble de documents hétéroclites et non classés essentiellement relatifs aux œuvres de charités actives durant la Belgique : Collections générales - 685

Première Guerre mondiale. Nous y trouvons aussi des cartes d’opération et des proclamations allemandes. 12. Sans inventaire.

Mundeanum: Fonds Anarchie

1. Mundeanum: Fonds Anarchie 2. Mundaneum 3. Fonds Anarchie 4. 1850-2001 5. 58 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. Ensemble de documents (affiches, brochures, cartes postales, circulaires, périodiques, etc.) réunis autour du thème de l’anarchie. 11. Ce fonds contient peu de documents datant de la Première Guerre mondiale. Nous relevons néanmoins quelques numéros de périodique, une brochure et de la presse conservés pour la période. 12. Inventaire en ligne.

Mundeanum: Guerre mondiale 1914-1918

1. Mundeanum : Guerre mondiale 1914-1918 2. Mundaneum 3. Guerre mondiale 1914-1918 4. 1914-1918 5. 4 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. iconographie 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Ce fonds contient des documents de formes très diverses (lettres, timbres, circulaires, coupures de presse, affiches, pièces d’archives de particuliers, etc.) réunis autour de différents thèmes : les soldats belges internés aux Pays- Bas, les œuvres de secours, la presse clandestine en Belgique, le CNSA, les orphelins de guerre et les protestations des autorités civiles et du clergé contre l’occupation. A cela s’ajoute une petite collection de cartes postales sur le 686 - België: Algemene verzameling thème de la Belgique occupée, un album photo représentant les soldats au front et une série d’avis et ordres de la commandature d’étape de Mons. 12. Sans inventaire.

Mundeanum: Fonds Féminisme

1. Mundeanum : Fonds Féminisme 2. Mundaneum 3. Fonds Féminisme 4. 1875-1990 5. 28 m. 6. Archives privées 7. Papier 8. femmes 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds contient les archives de l’Office Central de Documentation féminine qui prit place au sein de l’OIB-IIB, les archives de Léonie La Fontaine, une partie des archives du Conseil National des Femmes Belges et la collection documentaire de Lucie Hautier. 11. Les papiers de Léonie La Fontaine offrent plusieurs publications, circulaires et brochures relatives à l’engagement international des femmes pour la paix durant la Première Guerre mondiale ainsi que quelques procès- verbaux de séances et rapports d’activité de la Ligue du droit des femmes et du Conseil National des Femmes belges lorsqu’il était sous la présidence de Léonie La Fontaine entre 1913 et 1919. 12. MANFROID S., Inventaire du fonds féminisme conservé au Mundaneum, collection des inventaires n° 2, Mundaneum, Mons, 1998.

Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis

1. Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis 2. AMSAB-ISG Gent 3. Archief van het Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis 4. 1836-1940 5. 1 microfilm 6. Privé-archief 7. Papier 8. - 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - Belgique : Collections générales - 687

11. Het archiefbestand van het Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis bevat een interessante verzameling documentatie die Louis Bertrand aanlegde als basismateriaal voor zijn bekende boek ‘L’occupation allemande en Belgique’ (Brussel, 1919). Zo zijn er krantenknipsels over het krijgsverloop en materiaal over het NHVC. Daarnaast bleven enkele brieven van Bertrand uit de oorlogsperiode bewaard, waaronder brieven van Vandervelde, Bertrand en Max aan Ernest Solvay over hun bezwaren tegen de besluiten van de Zimmerwaltconferentie. 12. ASTACHOVA M.H. en OLIVETSKAYA A.B., Inventaris van het archief van het NISG, Moskou-Gent (1997).

Nève Joseph

1. Nève Joseph 2. Stadsarchief Gent 3. Archief van Joseph Nève 4. - 5. 1914-1918 6. Privé-archief 7. Papier 8. activisme 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. Hier vinden we de ‘Notes sur l’occupation de Gand par les troupes allemandes’ geschreven door de verdienstelijke amateur-historicus Joseph Nève (1876-1943) samen met knipselmappen over het activisme, de Raad van Vlaanderen, de houding van de kerk en wat persoonlijke briefwisseling. 12. Er is geen inventaris voorhanden. 13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 219-223.

Oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse / Documentation de guerre rassemblée par Théodore Heyse

1. Oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse 2. Algemeen Rijksarchief 3. Oorlogsdocumentatie verzameld door Théodore Heyse 4. 1914-1963 5. 10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 688 - België: Algemene verzameling

8. Alle trefwoorden 9. Vrij raadpleegbaar 10. Théodore Heyse was ambtenaar bij het Ministerie van Koloniën en zou zijn carrière beëindigen als directeur-generaal. In zijn vrijetijd was Heyse een ijverig publicist en bibliograaf over de Eerste Wereldoorlog. Heyse was de voornaamste schenker van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. Hij was tevens de spilfiguur van de Revue belge des livres, documents et archives de la guerre. 11. Heyse verzamelde heel wat documentatie, zeldzame brochures, boeken en persknipsels (vnl. over Gent en omgeving) over de oorlog. Ook de dossiers inzake de redactie en distributie van de Revue belge bleven bewaard. Heyse kon ook de hand leggen op een aantal originele notulen en vergaderstukken van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Oost-Vlaanderen. Expliciete vermelding verdienen tevens de documentatie over het activisme, de Raad van Vlaanderen en de Vlaamse Hogeschool, de liederen en gedichten en de krantenknipsels over de naoorlogse processen (Debeuckelaere, Stracke, Borms, Dosfel, Jeannes, Coppée, Mulier, De Leval-Kirchen,…). Cfr. Commissie voor de Oorlogsarchieven. 12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse. 13. HEYSE Th., Mémorial du roi Albert, Brussel, 1935. HEYSE Th., Le procès de l’activisme, Brussel, 1919. HEYSE Th., L’occupation allemande en Flandre: index documentaire: tome I : l’université flamande, Gent, 1919.

Oorlogsmuseum van Zeebrugge

1. Oorlogsmuseum van Zeebrugge 2. Stadsarchief Brugge 3. Fonds van het Oorlogsmuseum in Brugge 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - karikaturen - herdenkingen - monumenten 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. Om de befaamde raid van 22 april 1918 (St. Georges Day) op de haven van Zeebrugge te herdenken, waarbij de Britten de vaargeul blokkeerden door verouderde schepen te laten zinken zodat de Duitse duikboten niet meer konden uitvaren, besloot kolonel Stinglhamber in 1923 een lokaal museum te stichten. Dankzij de medewerking van een aantal gulle schenkers kon het museum snel prat gaan op haar unieke collectie en groeide het uit tot een Belgique : Collections générales - 689 gekende trekpleister voor de (Engelse) toeristen. Het Oorlogsmuseum in Zeebrugge werd echter drie decennia geleden opgedoekt ten voordele van de havenuitbreiding. De archieven werden in 1980 verworven door de stad Brugge, de schilderijen verhuisden naar het Volkskundemuseum en de wapens, vaandels en uniformen naar het Legermuseum. 11. In dit fonds treffen we een massa foto’s en prentbriefkaarten aan. In de eerste plaats komen de raids op Zeebrugge en Oostende en de berging van de wrakken van de Vindictive, de Thetis, de Intrepid en de Iphigenia aan bod. Daarnaast is er fotomateriaal over de Duitse duikboten en hun befaamde vlootbunkers, de vele bunkers, batterijen, schuilplaatsen en hangaars in de streek van Zeebrugge en Bredene. Er is ook een mooie serie Duitse propagandafoto’s uit de kuststreek bewaard. Verder zijn er foto’s van de begrafenis en de herdenkingsplechtigheden van kapitein Fryatt en Edith Cavell en foto’s van de opstelling in het Oorlogsmuseum zelf. Volgende onderwerpen komen eveneens aan bod: de lokale oorlogsmonumenten en - kerkhoven, andere scheepswrakken, de verwoesting van Ieper, het bezoek van Hindenburg en van de Duitse keizer aan Brugge en de naoorlogse plechtigheden (b.v. het bezoek van koning Albert I en King George aan Zeebrugge op 9 december 1918). De verzameling die Lieven Thésin schonk aan het museum omvat foto’s van de krijgsgevangenen in Holzminden, van de Belgische gevangenissen en van de grafzerken van gefusilleerden. Een aantal Belgische, Engelse en Duitse kaarten van de omgeving tonen de ligging van de oorlogswrakken. Een groot aantal Duitse verordeningen en aanplakbrieven uit Bergen, Brugge, Brussel, Gent, Ghlin, Hasselt, Knokke, Kortrijk, Luik en Namen, met veel aandacht voor de (dood)vonnissen wegens spionage uitgesproken door de Duitse krijgsraden, vervolledigen het archief. Ook de rijke collecties Engelse, Amerikaanse, Franse en Duitse propaganda-affiches en karikaturen verdienen vermelding. 12. CONSTANDT M., Inventaris van het fonds van het oorlogsmuseum van Zeebrugge, 1982 (onuitgegeven). 13. CONSTANDT M., Het Zeebruggemuseum, in: Museumleven, 1982. DE SMET J., Brugge onder de oorlog, Brugge, 1955. KEUKELEIRE A., De geschiedenis van de haven van Zeebrugge tijdens de Eerste Wereldoorlog en haar herstel tijdens de jaren 1917-1920, Brugs ommeland, 1978, 78-98. STINGLHAMMER G., Zeebrugge, sa création, son rôle durant la guerre, son avenir, Brussel, 1923.

690 - België: Algemene verzameling

Privatsammlungen (RA Eupen)

1. Privatsammlungen (RA Eupen) 2. Rijksarchief Eupen 3. Privatsammlungen 4. 1914-1919 5. 7,5 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. pers – krijgsverloop - iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. In een aantal verzamelingen bewaard door het Rijksarchief te Eupen komen we sporadisch materiaal over de Eerste Wereldoorlog tegen. In de ‘Sammlung Albert Lemeunier’ treffen we een rijke collectie krantenknipsels over de oorlog en de herdenkingen van de slachtoffers aan. In de ‘Sammlung J.-P. Nyssen’ vinden we uitnodigingen en programma’s van liefdadigheidsfeesten en concerten in Eupen. De ‘Sammlung Erich Peters’ bevat notities, documentatiemateriaal en het manuscript van een ‘Geschichte des Reserve-Infanterieregiments 28’. De historicus Hubert Willems schonk een aantal publicaties en een deel van zijn nota’s en documentatie over Eupen-Malmédy en generaal Baltia (een ander deel hiervan berust in het Algemeen Rijksarchief). 12. Er bestaat een onuitgegeven plaatsingslijst.

Topografisch-historische Atlas

1. Topografisch-historische atlas 2. Algemeen Rijksarchief Brussel 3. Topografisch-historische atlas 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. iconografie - foto’s - karikaturen - dagboek - gruweldaden - liederen - frontbladen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Deze iconografische collectie bevat een aantal foto’s van de verwoestingen in Namen, Brussel, Dinant, Visé, Luik, Ieper, Zeebrugge, Oostende, Nieuwpoort, Diksmuide, Namen, Mechelen en Leuven. Verder zijn er portretten van de belangrijkste leden van het NHVC en van het Belgique : Collections générales - 691

Koningspaar. Te vermelden zijn ook enkele affiches van Alfred Ost ten voordele van de Belgische oorlogsslachtoffers, karikaturen over de Duitse keizer en zijn leger, de (uitgegeven) albums met anti-Duitse karikaturen door Louis Raemaekers en een album met 24 etsen over het dagelijkse leven in Brussel tijdens de bezetting. In de onuitgegeven aanvullingslijst treffen we exemplaren van Ons Sinjorenblad’ (frontblad voor de Antwerpse soldaten), aquarellen over het dagelijkse leven in Brussel, een portret van krijgsgevangene R. Lowie uit Munsterlager door Maurice Langaskens, prentbriefkaarten (vooral van monumenten), oorlogsaffiches en vertederende fotoalbums met briefkaarten van Belgische soldaten aan hun Franse oorlogsmeter. In de zgn. ‘aanwinsten van de derde afdeling’ treffen we foto’s van de verwoeste kerken in de streek rond Ieper aan, het manuscript van het derde deel van de memoires van Hoog Koninklijk Commissaris voor de Oostkantons Baltia (samen met een rapport over de werkzaamheden van het bestuur van Eupen in de periode 1919-1921), prachtige fotoalbums en grootboeken van de hoeves ‘Flavie’ en ‘Elisabeth’ in De Moeren (beide hoeves stonden in voor de bevoorrading van het hospitaal L’Océan in De Panne). Een verslag van de Duitse onderofficier Georges Heinze over de wandaden van het Duitse leger in Dinant en omstreken, een dagboek van een Noord-Franse vluchteling over de gastvrije opvang in België en humoristische oorlogsliederen gecomponeerd door leden van de hoge Brusselse burgerij sluiten dit geheel af. 12. DEVOLDER K., Catalogus van de topografisch-historische atlas, 4 delen, Brussel, 1997, 1998, 1999 en 2003. (met onuitgegeven lijst vanaf nr.3.500). JANSSENS L., Catalogus van de topografisch-historische atlas, 3 delen, Brussel, 1991, 1993 en 1996. Onuitgegeven inventaris van de aanwinsten van de derde afdeling.

Vanderschueren Jacques

1. Vanderschueren Jacques 2. Institut d’histoire ouvrière, économique et sociale 3. Fonds Jacques Vanderschueren 4. Début XIXe siècle-1970 5. 12 m. (6 classeurs sur la PGM) 6. Archives privés 7. Papier 8. chansons - culture 9. Ouvert à la recherche 692 - België: Algemene verzameling

10. Importante collection de partitions de musiques et chansons à thème social ayant appartenu à Jacques Vanderschueren. 11. Ce fonds comprend 6 classeurs de partitions de musique et chansons, imprimées et manuscrites, belges (voire locales) mais aussi étrangères, consacrées à la Première Guerre mondiale et rédigées pour l’essentiel en français ou en wallon. D’autres partitions sont présentes dans les classeurs classés par éditeurs. Elles portent sur les sujets aussi divers que la course aux armements, le jeu des alliances, le patriotisme, le pacifisme, les atrocités allemandes, les conditions de vie, la dette de guerre ou encore les traités de paix. Ce fonds contient aussi quelques recueils de partitions et textes de marches militaires et de chants du soldat, belges et français. 12. Avec inventaire.

Van Louwe Carlos

1. Van Louwe Carlos 2. Universiteitsarchief Leuven 3. Archief van Carlos Van Louwe 4. 1 m. 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. Frontbeweging 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 11. In het archief van deze publicist vinden we informatie over Jules Charpentier, de Frontbeweging en de Frontpartij. Een deel zou verzameld zijn door Jan Torfs in het kader van zijn doctoraatsverhandeling. 12. Er is geen toegang beschikbaar. 13. DE BRUYNE A., Jules Charpentier, afgezant van de Frontbeweging, Antwerpen, 1989.

Verzameling van het Stedelijk Museum in Aarschot / Collection du Musée de la Ville d’Aarschot

1. Verzameling van het Stedelijk Museum in Aarschot 2. Stedelijk Museum Aarschot 3. Verzameling van het Stedelijk Museum in Aarschot 4. - 5. - 6. Overheidsarchief Belgique : Collections générales - 693

7. Papier 8. iconografie - foto’s - gruweldaden - monumenten - herdenkingen - dagboeken - vluchtelingen 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het archief van het stadsbestuur werd hier vermengd met verzamelde documentatie en allerhande voorwerpen. Zo bleven de rekeningen, jaarverslagen en notulen van het gemeentebestuur bewaard. Verder zijn er Belgische en Duitse aanplakbrieven, lijsten van de op 19-20 augustus 1914 vermoorde Aarschotse burgers en van de gesneuvelde soldaten. Ook beschikbaar zijn het dagboek van Louis Nijs, een manuscript van Clementine De Leender: ‘Oorlogsjaren van een 13-jarig meisje’ (over de vlucht naar Tewkesbury in Engeland) en vooral het lijvige (onuitgegeven?) manuscript van een boek over de gebeurtenissen in Aarschot van E.H. De Vroey. Te vermelden zijn ook de documentatie over de moord op pastoor Dergent van Gelrode en de krantenknipsels over de herdenkingen. De nodige medailles, doodsprentjes, affiches, foto’s van de verwoestingen, oud-strijders, monumenten, schilderijen en tekeningen onder andere van de hand van pater Raskin (zie archief Scheutisten in KADOC) vervolledigen de verzameling. Tenslotte wijzen we nog op het rijke documentatie- en fotomateriaal verzameld door Ivo Van Hee ter voorbereiding van een boek (krantenknipsels, doodsprentjes, prentbriefkaarten van krijgsgevangenen en vluchtelingen). 12. Er bestaat een plaatsingslijst op trefwoord. 13. Aarschot tijdens de oorlog 1914-1918, tentoonstellingscatalogus, Aarschot, 1989. BREUGELMANS J., “Hoe een Belgische legeraalmoezenier in de omstreken van Aarschot de oorlogsdagen van september 1914 beleefde”, Het Oude Land van Aarschot, 1990, 7-25. CASTEELS R. en VANDEGOOR G., 1914 in de regio Haacht, Brussel, 1993. COOMANS T., De Eerste Wereldoorlog in Aarschot: uittreksel uit de memoires van Oscar-E. Coomans de Brachène, Het Oude Land van Aarschot, 1995, 189-216. De grote oorlog 1914-1918 en zijn weerslag op Aarschot, Ourodenberg, Gelrode, Langdorp en Rillaar, Aarschot, 2000.

694 - België: Oorlogsdagboeken

4.2 JOURNAUX ET MANUSCRITS DE GUERRE / OORLOGSDABOEKEN

Fonds “1914-1918 – I. – Personalia”/ Archieffonds ‘1914-1918 – I. – Personalia’

1. Fonds “1914-1918 – I. – Personalia” 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds “1914-1918 – I. – Personalia” 4. 1914-1920 5. 16 boîtes 6. Archives privées 7. Papier 8. vie de front – propagande – Congo – carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de personnalités civiles et militaires. 11. Ce fonds se compose d’un grand nombre de journaux, de lettres ou de papiers personnels de soldats belges actifs sur les fronts belge et russe ainsi qu’au Congo. A ce titre, il convient de noter la présence d’une trentaine de carnets rédigés tout au long de la guerre par Max Deauville et qui servirent de base à la rédaction de ces célèbres souvenirs de guerre. De même, ce fonds renferme de nombreuses lettres et souvenirs de Belges, tant militaires que civils, prisonniers en Allemagne. En outre, il contient un exemplaire du « Journal de guerre » d’Estelle Bieswal. Réfugiée à La Panne, celle-ci y décrit la vie des populations civiles en Belgique non-occupée. La correspondance rassemblée par Max Gottschalk, avocat à la Cour d’Appel de Liège, éclaire quelques-uns des procès intentés devant les Conseils de Guerre belges. Les documents relatifs à l’activité de Jeanne Orianne – et qui doivent être complétés par ceux déposés aux AGR – traitent des inhumations de soldats. De plus, les papiers réunis par Leo Van Puyvelde offrent un éclairage intéressant sur la propagande belge menée aux Pays-Bas durant la guerre et sur l’activité déployée par l’Office belge ‘Patrie et Liberté’ à La Haye. Enfin, le journal de guerre de Gaby Fievez regorge d’informations sur la vie quotidienne des populations civiles en Belgique occupée. A noter enfin que le fonds renferme la correspondance d’un soldat allemand : Robert Heyn. Pour plus d’informations, nous renvoyons à l’index thématique joint à l’inventaire de ce fonds d’archives. 12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « 1914-1918 – I. – Personalia, Bruxelles, 1982.

Belgique : Journaux et manuscrits de guerre - 695

Manuscrits de guerre / Oorlogsdagboeken (Ceges-Soma)

1. Manuscrits 2. Ceges – Soma 3. Collection « Manuscrits » 4. XXe siècle 5. - 6. Archives privées 7. Papier 8. carnet de guerre 9. Ouvert à la recherche 10. Cette collection renferme de nombreux manuscrits relatifs à la Première Guerre mondiale. 11. Ces manuscrits traitent de la vie des soldats belges au front ("Les crapouillots belges. Trente mois de vie intense. Juin 1915 à novembre 1917" par Jean Verhaegen, 140 p. (AB 1908) ainsi que les carnets de campagnes et récits de guerre des soldats Victor Verstreken (AB 1505), Constant Gils (AB 1951), Emile (AB 2263) et Maurice Lecoq (AB 2280) ou de soldats prisonniers en Allemagne (par ex. Edouard Drugmant, AB 1520). En outre le fonds renferme de nombreux récits rédigés durant l’occupation allemande par des habitants des villes de Bruxelles (AB 2207), Anvers (AB 1961) ou Namur (AB 2209) et qui contiennent d’intéressants renseignements sur la vie quotidienne en Belgique occupée. A noter que le Ceges dispose d’une copie des mémoires de guerre du Général Ludwig von Falkenhausen, gouverneur- général de 1917 à 1918 (AB 1720). 12. Catalogue online.

Verzameling oorlogsdagboeken van het archief van het bisdom Brugge / Collection de carnets de guerre de l’évêché de Bruges

1. Verzameling oorlogsdagboeken 2. Archief van het bisdom Brugge 3. Bisschoppelijk archief van Brugge 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - frontleven 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. 10. - 696 - België: Oorlogsdagboeken

11. In het archief van het afgeschafte bisdom Ieper bleven drie oorlogs- dagboeken bewaard nl. van aalmoezenier Jules Vanneste (juli-november 1914) samen met het guldenboek waarin hij aantekening hield van de gesneuvelden en gekwetsten, de leden van de Bond van het Heilig Hart en de Lourdesreizigers, een kopie van het oorlogsdagboek van Leo Yperman uit Slijpe, het jaren na dato opgesteld manuscript ‘Op t’ IJzerfront, dagboek van een brancardier’ en de brieven van Karel Suyckers over het frontleven. 12. JANSSENS DE BISTHOVEN B. en DE BACKER C., Inventaris van het bisschoppelijk archief van Brugge, Leuven, 1984.

Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven / Collection des mémoires de guerre de la Commission des Archives de la Guerre

1. Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven 4. 1914-1935 5. 1,6 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. dagboek - iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. De Commissie voor de Oorlogsarchieven deed grote inspanningen om zoveel mogelijk egodocumenten over de Eerste Wereldoorlog te verzamelen. De dagboeken en verslagen werden indertijd opgenomen in een aparte verzameling. Verscheidene provinciale comités organiseerden enquêtes onder de gemeentelijke hoofdonderwijzers en/of vroegen aan de gemeentebesturen een verslag van de oorlogsgebeurtenissen op te sturen. 11. We vermelden expliciet de egodocumenten van archivaris De Ceuster (Zaventem), Picon en Massart (Brussel), Alix Bocquet (Esplechin), juffrouw Gravis, Charles Lemaire, dokter Edmond Min (Bolinne-Harlue), Celestin Maillen-Goreux (Bierwart), Joseph Coppieters (Loppem) en enkele gevangenis- en kampdagboeken. Cfr. Commissie voor de Oorlogsarchieven, Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven en Documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven. Belgique : Journaux et manuscrits de guerre - 697

12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven, Brussel (ter perse).

698 - België: Pers(knipsels)

4.3 (COUPURES DE) PRESSE / PERS(KNIPSELS)

Documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven / Documentation rassemblée par la Commission des Archives de la Guerre

1. Documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven 2. Algemeen Rijksarchief 3. Documentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven 4. 1914-1940 5. 9,4 m. 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. pers - frontbladen - sluikbladen - karikaturen - herdenkingen - monumenten 9. Vrij raadpleegbaar 10. Bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 werd de Commissie voor de Oorlogsarchieven opgericht die moest instaan voor het verzamelen, inventariseren en bewaren van documenten in verband met de oorlog en de bezetting. De bekende historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter en Hubert Nélis van het Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden treffen we Jospeh Cuvelier, Dom Berlière, Jules Vannérus, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq, Alfred De Ridder en Paul Lambotte aan. In elke provincie werd bovendien een lokaal comité opgericht. De zoektocht naar documenten kon beginnen. 11. In deze verzameling treffen we krantenknipsels, zeldzame Belgische en Franse frontbladen, een rijke collectie sluikbladen en clandestien verspreide vlugschriften, Belgische en Duitse eigentijdse tijdschriften en tijdschriften voor de krijgsgevangenen, geïnterneerden, politieke gevangenen, gedeporteerden en vluchtelingen. Daarnaast zijn er de nodige foto’s en karikaturen die uit kranten en tijdschriften geknipt werden. Te vermelden is ook de rijke documentatie over kardinaal Mercier. In feite bevat deze verzameling een bont allegaartje van documenten die nergens anders konden bijgevoegd worden. We vermoeden dat veel van de krantenartikels door de medewerkers van de Commissie zelf werden uitgeknipt. Daarnaast werd de verzameling verrijkt met ontelbare kleinere schenkingen. Het was indertijd onbegonnen werk om die telkens als een aparte verzameling te beschouwen. Ondanks deze mengelmoes zijn we van mening dat de onderzoeker een vette kluif zal hebben aan de vele zeldzame documenten. Over zowat elk aspect van de oorlog is materiaal terug te vinden, ook over de naoorlogse processen, herdenkingen, inhuldigingen van monumenten enz. Belgique : (Coupures de) presse - 699

Cfr. Commissie voor de Oorlogsarchieven, Iconografische collectie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven en Verzameling oorlogsdagboeken en - verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de oorlogsdocumentatie verzameld door de Commissie voor de Oorlogsarchieven, Brussel (ter perse). 13. Bulletin de la Commission des Archives de la Guerre, Brussel, 1921-1924. Revue belge des livres, documents et archives de la guerre, Brussel, 1924- 1953.

Gielen Alexandre

1. Gielen Alexandre 2. Algemeen Rijkarchief 3. Verzameling Alexandre Gielen 4. 1904-1918 5. 1 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. Alexandre Gielen was voorzitter van de Vereniging van gepensioneerde ambtenaren. 11. Gielen hield een verzameling krantenknipsels bij over thema’s die hem nauw aan het hart lagen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. GIELEN A., Quelques pages de l’histoire de l’occupation allemande à Bruxelles, Brussel, 1917. GIELEN A., Les pensionnés de l’état pendant la guerre. Historique des pourparlers au sujet de l’indemnité de vie chère ou de la majoration des pensions, Brussel, 1919.

Goebbels-Copette A.

1. Verzameling A. Goebbels-Copette 2. Algemeen Rijkarchief 3. Verzameling A. Goebbels-Copette 4. 1914-1918 700 - België: Pers(knipsels)

5. 0,50 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. Mevrouw Goebbels-Copette was vermoedelijk afkomstig van Gent en vluchtte tijdens de oorlog naar Frankrijk. 11. Ze schonk vijf plakboeken met krantenknipsels. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse).

Gram Corneille

1. Gram Corneille 2. Algemeen Rijksarchief 3. Gram Corneille 4. 1914-1919 5. 4,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers - sluikbladen - iconografie 9. Vrij raadpleegbaar 10. Corneille Gram verzamelde reeds tijdens de bezetting sluikbladen. Na de oorlog kon hij zijn verzameling nog gevoelig uitbreiden. 11. De Brusselaar Gram was één van de grootste verzamelaars van clandestiene publicaties. Verder bevat zijn verzameling kookboeken met oorlogsrecepten, oorlogsliteratuur, kranten en tijdschriften, aanplakbrieven en iconografisch materiaal. De rijke documentatie over koning Albert I, kardinaal Mercier en het activisme mag zeker niet onvermeld blijven. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. GRAM C., « Notices sur les différentes éditions et variantes des publications clandestines parues durant la guerre 1914-18: La Libre Belgique », in: Bulletin de la Commission des Archives de la Guerre, 1924, 41-47. Belgique : (Coupures de) presse - 701

Krantencollectie van het Rijksarchief Eupen / Collection des journaux des Archives de l’État à Eupen

1. Krantencollectie Rijksarchief Eupen 2. Rijksarchief Eupen 3. Krantencollectie 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De stad Eupen maakte tijdens de oorlog nog deel uit van het Duitse rijk. 11. Bij wijze van uitzondering vermelden we dat het Rijksarchief Eupen een mooie collectie Duitse dagbladen uit de oorlogsperiode bewaart: Deutsche Kriegszeitung, Berlijn (1914-16), Eupener Nachrichten, Eupen (1914-18), Eupener Zeitung, Eupen (1914-16), Illustrierte Zeitung, Leipzig (1914-18), Malmédy-St-Vither Volkszeitung, St-Vith (1914), Von Krieg und daheim: Beilage der Eupener Nachrichten, Eupen (1914-1916), Sterne und Blumen: Beilage zu den Eupener Nachhrichten (1914-17), Sonntagsfeier, illustrierter Wochenschrift, Beilage zur Eupener Zeitung (1916-17) en Die Wochenschau, Essen (1915-1917). 12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar.

Lejeune Léo

1. Lejeune Léo 2. Ceges – Soma 3. Fonds Léo Lejeune (Fonds AA 757) 4. ca. 1915-1957 5. 686 fardes 6. Archives privées 7. Papier 8. journaux clandestins - journaux du front 9. Ouvert à la recherche 10. Les archives de cette grande figure de la résistance durant la Seconde Guerre mondiale se rapportent quasi exclusivement à cette période. 11. On y trouvera toutefois une intéressante collection de journaux clandestins, de journaux du front ou du journal publié par les prisonniers civils du camp de Senne. 12. GOTOVITCH J., Inventaire du Fonds Leo Lejeune, Bruxelles, 1971. 702 - België: Pers(knipsels)

Musée de la révolution (Moscou) et du Ministère des Affaires étrangères de l’URSS

1. Musée de la révolution (Moscou) et du Ministère des Affaires étrangères de l’URSS 2. Centre des archives communistes en Belgique (CArCoB) 3. Archives du musée de la révolution (Moscou) et du ministère des affaires étrangères de l’URSS. Documents belges 4. 1917-1923 5. 1 boîte 6. Archives privées 7. Microfilms, papiers et photographies 8. presse 9. Ouvert à la recherche 10. Copies de documents conservés à Moscou. 11. Tracts, brochures et annonces des groupes bolcheviques belges et articles de presse concernant la visite de Vandervelde en 1917. 12. - 13. RENARD C., Octobre 1917 et le mouvement ouvrier belge, Bruxelles, 1967.

Obreen Henri

1. Obreen Henri 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling Henri Obreen 4. 1914-1920 5. 1,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De historicus Obreen, van Nederlandse afkomst, was tijdens de oorlog correspondent in Brussel van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. 11. Obreen verzamelde een collectie krantenknipsels en -foto’s uit Duitse kranten die op onderwerp geordend werden. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). Belgique : (Coupures de) presse - 703

Paquay Jan

1. Verzameling Jan Paquay 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling Jan Paquay 4. 1914-1924 5. 0,10 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers - liederen 9. Vrij raadpleegbaar 10. Paquay was pastoor van de mijngemeente Heusden tijdens de oorlog. Hij was eveneens een verdienstelijk historicus met een buitengewone belang- stelling voor de geschiedenis van Limburg 11. Deze verzameling bevat publicaties van Paquay over de oorlog, krantenknipsels, enkele aanplakbrieven en liederen. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. CLAES A., Heusden tijdens Wereldoorlog I. Uit het Liber Memorialis van E.H. Pastoor Jan Paquay, Heusden, 1998. PAQUAY J., De Duitsche inval in Limburg augustus-oktober 1914, Hasselt, 1920. PAQUAY J., Tongeren in de eerste dagen van de oorlog, Tongeren, 1920.

Peltzer Fernand

1. Verzameling Fernand Peltzer 2. Algemeen Rijkarchief 3. Verzameling Fernand Peltzer 4. 1911-1915 5. 0,40 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. Fernand Peltzer werd eind 1917 benoemd tot Belgisch Gezant in Bern in opvolging van Paul De Groote. 11. Peltzer schonk een aantal brochures en kranten(artikels). 704 - België: Pers(knipsels)

Cfr. Belgisch Gezantschap in Bern en Ministerie van Buitenlandse Zaken. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (1915- 1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (1916- 1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer (1911-1915), Brussel, 2009.

Provoost Guido

1. Provoost Guido 2. ADVN 3. Archief van Guido Provoost 4. 1916-1980 5. 1,5 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers - repressie 9. Raadpleegbaar onder voorwaarden 10. Provoost was historicus en lange tijd secretaris van het Verbond der Vlaamse Oud-strijders. 11. Hier bevinden zich een aantal persknipsels over de Eerste Wereldoorlog en de repressie. 12. Er bestaat een overdrachtslijst. 13. PROVOOST G., De Vossen. 60 jaar VOS, Brussel, 1979.

Répertoire Universel de Documentation (RUD)

1. Répertoire Universel de Documentation (RUD) 2. Mundaneum 3. Répertoire Universel de Documentation (RUD) 4. - 5. 620 m. 6. Archives privées 7. Papier Belgique : (Coupures de) presse - 705

8. presse 9. Ouvert à la recherche 10. Imposant ensemble de dossiers documentaires thématiques, géographiques et biographiques sur tous les sujets, participant au projet Encyclopédie perpétuelle et universelle mis sur pied par Paul Otlet et classés selon la Classification Décimale Universelle (CDU). 11. Ont été consulté les indices CDU 172.4 « Pacifisme » et 355 « Guerre ». Pour ce qui est du Pacifisme, seuls quelques rares coupures de presse (sur 33 boîtes d’archives) se rapportent à la Première Guerre mondiale. Cependant, nous trouvons plusieurs dossiers documentaires relatifs à la Conférence de la Paix à Paris. Pour ce qui est de la Guerre, 23 boîtes d’archives concernent le premier conflit mondial. Il s’agit pour la plupart de coupures de presses de journaux belges et étrangers, classées par date de publication. 12. Inventaire en cours.

Romus Alphonse

1. Romus Alphonse 2. Algemeen Rijksarchief 3. Verzameling Alphonse Romus 4. 1914-1919 5. 2,2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. Romus was van Belgische afkomst maar woonde in Parijs. 11. Romus verzamelde 22 plakboeken met krantenknipsels (en karikaturen) uit de Franse pers. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse).

706 - België: Pers(knipsels)

Van Puyvelde Leo

1. Van Puyvelde Leo 2. Algemeen Rijksarchief 3. Van Puyvelde Leo 4. 1914-1920 5. 0,60 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar 10. De bekende kunsthistoricus Van Puyvelde vluchtte in het begin van de oorlog naar Den Haag, waar hij werkzaam was bij het Office belge ‘Patrie et Liberté’. Daarnaast was hij medewerker van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. 11. Van Puyvelde legde in Nederland een verzameling krantenknipsels aan. Cfr. Archief Van Puyvelde bewaard in het Legermuseum en Office belge ‘Patrie et Liberté’. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. VAN PUYVELDE L., Keerpunt de Vlaamse beweging, Amsterdam, 1916. VAN PUYVELDE L., Le mouvement flamand et la guerre, in: Les cahiers belges nr.17, Parijs, 1918. VAN PUYVELDE L., Voor mijn land in oorlogsnood, Gent, 1920. VAN PUYVELDE L., Les Flamands en Belgique, Nancy, 1918.

Varlez Louis

1. Varlez Louis 2. Algemeen Rijksarchief 3. Varlez Louis 4. 1914-1919 5. 2 m. 6. Privé-archief 7. Papier 8. pers 9. Vrij raadpleegbaar Belgique : (Coupures de) presse - 707

10. Varlez was een bekende, sociaal-voelende advocaat uit Gent. Hij wordt weleens ‘de vader van het Gentse stelsel van werkloosheidsverzekering’ genoemd. Tijdens de bezetting was hij de spilfiguur van het Comité voor Hulp aan behoeftige Werklozen van de provincie Oost-Vlaanderen (een afdeling van het NHVC). 11. Hier treffen we archieven en vooral krantenknipsels verzameld door Varlez, voorrnamelijk in verband met de sociaal-economische omstandig- heden van de arbeiders in Gent, Ledeberg, Gentbrugge en Sint-Amandsberg. 12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). 13. VAN DAELE J., Van Gent tot Genève. Louis Varlez, een biografie, Gent, 2002. VARLEZ L., « Le fonds de chômage de Gand pendant la grande guerre », dans : Documents du Travail, novembre-decembre 1923, 281-295.

708 - België: Foto’s, prentbriefkaarten en karikaturen

4.4 PHOTOGRAPHIES, CARTES POSTALES ET CARICATURES / FOTO’S, PRENTBRIEFKAARTEN EN KARIKATUREN

Clichés allemands de 1914-18 / Duitse glasplaten 1914-18

1. Clichés allemands de 1914-18 2. Institut Royal du Patrimoine Artistique. 3. Fonds Clichés allemands de 1914-18 (Cl. All. 14-18) 4. 1914-1918 5. 8644 photographies 6. Archives publiques 7. Photographies 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Ensemble des prises de vue réalisées par l’occupant allemand dans le but d’établir un inventaire du patrimoine culturel de la Belgique. 11. Il s’agit principalement de photographies prises dans les villes de Bruxelles, Anvers, Gand et Liège. Viennent ensuite les villes de Bruges, Louvain, Tournai, Courtrai, Mons, Charleroi, Malines, Nivelles, Hal, Lierre, Aarschot et Dinant. L’importance est donnée aux grandes églises monumentales, aux édifices religieux et profanes ainsi qu’à l’urbanisme, privilégiant l’architecture gothique et baroque à l’art moderne et contemporain. L’inventaire comprend aussi les photographies des bibliothèques et musées belges ainsi que de leurs collections. 12. Photothèque en ligne. Inventaires documentation , volumes IV à VII en salle de lecture. 13. CLEMEN P. (éd.) Belgische Kunstdenmäler, Munich, 1923. KOTT C., « Inventorier pour mieux contrôler? L’inventaire photographique allemand du patrimoine culturel belge, 1917-1918 », in: JAUMAIN S. e.a. Une guerre totale? La Belgique dans la Première Guerre mondiale, Bruxelles, 2005, 283-299. KOTT C., Préserver l'art de l'ennemi ? Le patrimoine artistique en Belgique et en France occupées, 1914-1918, Bruxelles, 2006.

Collection de photographies de l’Écomusée régional du Centre / Fotocollectie van het Écomusée du Centre

1. Collection de photographie de l’Écomusée régional du Centre 2. Ecomusée régional du Centre 3. Collection de photographie de l’Écomusée régional du Centre 4. XIXe – XXe siècle Belgique : Photographies, cartes postales et caricatures - 709

5. ca. 7000 pièces 6. Archives privées 7. Négatifs, clichés sur verre et photographies 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Ensemble de photographies rassemblées ou produites au fil du temps par l’Ecomusée régional du Centre, concernant La Louvière, sa région et son activité économique, sociale, religieuse ou encore folklorique. 11. La collection est accessible via un fichier par thèmes et par communes. Le fichier thématique nous donne accès à quelques dizaines de photographies datant de la Première Guerre mondiale et représentant des scènes de guerre, la soupe populaire, la distribution de pommes de terre, un comité de repas scolaire, etc. mais aussi des portraits de soldats, commémorations et monuments dans les communes de la région du Centre. 12. Fichier. 13. Le Centre 1914-1918, Houdaing-Aimeries, 1998.

Corps des Auto-Canons en Russie / Belgisch Expeditiekorps in Rusland

1. Corps des Auto-Canons en Russie 2. Musée de la Photographie de la Communauté française Wallonie-Bruxelles 3. D55. Corps expéditionnaire belge en Russie 4. 1914-1918 5. 3 boîtes 6. Archives privées 7. Verre 8. Photographies 9. - 10. - 11. Collection de négatifs sur verre, d’auteur anonyme, représentant le Corps des Autocanons belges lors de leur voyage de propagande en Russie et aux États-Unis. 12. Pas d’inventaire.

De Heug

1. De Heug 2. Musée de la Photographie de la Communauté française Wallonie-Bruxelles 3. Fonds De Heug 4. 1914-1918 710 - België: Foto’s, prentbriefkaarten en karikaturen

5. 5 boîtes 6. Archives privées 7. Verre 8. photographies 9. - 10. Ensemble de négatifs sur verre ayant appartenu au soldat De Heug (1896- 1958). 11. Ces photographies portent sur Dixmude, la vie quotidienne dans les tranchées, l’aviation, plusieurs portraits et les ruines. Ce fonds est accompagné de deux journaux de route datant d’avril 1917 et novembre 1917. 12. Pas d’inventaire.

Delvigne E.

1. Delvigne E. 2. Institut Royal du Patrimoine Artistique 3. E. Delvigne 4. - 5. - 6. Archives privées 7. - 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Photographe namurois dont les photographies ont illustré l’ouvrage du Chanoine Schmitz, Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg. 12. - 13. SCHMITZ J. et NIEUWLAND N., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg, 8 vol., Bruxelles, 1919-1925.

Fonds iconographique des Archives de la Ville de Bruxelles / Iconografisch fonds van de stad Brussel

1. Fonds iconographique 2. Archives de la Ville de Bruxelles 3. Fonds iconographique 4. XIXème-XXème siècles 5. - 6. Archives publiques Belgique : Photographies, cartes postales et caricatures - 711

7. Papier 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Cet imposant fonds se compose d’une riche collection de photographies et cartes postales. 11. On y trouvera e.a. une série de photographies et cartes postales représentant les Allemands à Bruxelles ainsi que plusieurs centaines de photographies illustrant la vie quotidienne à Bruxelles, la famille royale à La Panne ou des vues des fronts belges et alliés. 12. Fichier du Fonds iconographique.

Fonds iconographique MRA / Iconografisch fonds van het Legermuseum

1. Fonds iconographique MRA 2. Musée Royal de l’Armée 3. Fonds iconographique 4. XIXe -XXe siècles 5. – 6. Archives publiques 7. Papier 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. Le fonds iconographique du Musée Royal de l’Armée se compose d’un très grand nombre de gravures, cartes postales et photographies. 11. Les photographies et cartes postales relatives à la période de guerre se rapportent aux fronts belges et étrangers, aux réfugiés belges installés à l’étranger ainsi qu’à la vie en Belgique occupée. Elles forment un fonds iconographie d’une grande valeur. 12. Fichier thématique accessible dans la salle de lecture du Centre de documentation du Musée Royal de l’Armée.

Fotocollectie Gustaaf Drossens / Collection des photographies de Gustaaf Drossens

1. Fotocollectie Gustaaf Drossens 2. Stadsarchief Lokeren 3. Fotocollectie Gustaaf Drossens 4. - 5. - 6. Privé-archief 712 - België: Foto’s, prentbriefkaarten en karikaturen

7. - 8. foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. Gustaaf Drossens werd te Lokeren geboren op 2 juni 1892. In 1912 legde hij de geloften van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria, de zgn. Scheutisten, af. Tijdens de oorlog deed Drossens dienst als brancardier. 11. Pater Drossens was een begenadigd fotograaf. Hij registreerde het leven achter het front: de verwoestingen in Nieuwpoort, Diksmuide, Boezinge, Veurne en Pervijze, de troepenbewegingen, de eerste tanks, de zeppelins, het geschut, de loopgraven, de overstromingen van de IJzer en de Ieperlee, een aangespoelde U-boot nabij Calais, troepenschouwingen door koning Albert I en de verwoeste kerken van Lampernisse, Nieuwkapelle, Lo, Pervijze, Reninge, St-Jacobs en Woesten. 12. Geen inventaris beschikbaar. 13. VAN CAMPENHOUT N., Gustaaf Drossens, pater-scheutist en fotograaf, Sint-Niklaas, 2006.

Fotocollectie van koning Albert I en koningin Elisabeth / Collection des photographies du Roi Albert et de la Reine Élisabeth

1. Fotocollectie van koning Albert I en koningin Élisabeth 2. Archief van het Koninklijk Paleis 3. Fotocollectie van koning Albert I en koningin Élisabeth 4. - 5. - 6. Privé-archief 7. Papier 8. iconografie - foto’s 9. Vrij raadpleegbaar 10. - 11. Het koningspaar bezat een unieke collectie foto’s uit de oorlogsperiode. Koningin Elisabeth maakte zelf een aantal foto’s (in totaal 12 albums) en het koningspaar kreeg een vijftigtal fotoalbums aangeboden bij diverse bezoeken en plechtigheden. Over zowat alle ‘klassieke’ oorlogsonderwerpen is op deze manier materieel voorhanden: de oorlogsvernielingen, de loopgraven en bunkers, de verzorging van de gewonden, het IJzerfront, de frontstreek en de overstroming van de polders, de militaire campagne in Afrika, de slag bij Ieper, troepenschouwingen, de bezoeken van koning Albert I aan het Franse, Britse en Italiaanse front, de uitreiking van eretekens, de bevrijding en de verwoeste gewesten. Ook over de deelname van het koningspaar aan diverse Belgique : Photographies, cartes postales et caricatures - 713 naoorlogse plechtigheden is het nodige fotomateriaal bewaard. Vermeldens- waard is ook de collectie glasnegatieven, vervaardigd door militair fotograaf Leopold Marinus, die aan het Archief van het Koninklijk Paleis werd geschonken. Cfr. iconografische collectie van het Legermuseum. 12. Er zijn diverse onuitgegeven plaatsingslijsten beschikbaar. 13. DESEYNE A., Het bevrijdingsoffensief gezien door koningin Elisabeth, Ieper, 1998. SCHEPENS L. en VANDEWOUDE E., Albert en Elisabeth: albums van de Koningin, nota’s van de Koning, Brussel, 1984.

Hersleven Jacques

1. Hersleven Jacques 2. Institut Royal du Patrimoine Artistique 3. Série Jacques Hersleven 4. 1902-1952 5. plus de 10 000 négatifs 6. Archives privées 7. Négatifs 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. - 11. Jacques Hersleven est l’auteur de plus de 200 photographies prises en temps de guerre. Les sujets représentés sont le roi Albert avec ses soldats, la famille royale lors de son séjour à La Panne, les troupes allemandes à Vilvoorde, l’occupation allemande à Etterbeek et Bruxelles, les atrocités allemandes, le front (dont plusieurs photographies aériennes) et les tranchées, des corps de soldats allemands et les ruines. D’autres photographies d’après- guerre représentent les conseils de guerre siégeant et l’inauguration de monuments commémoratifs. 12. Base de donnée en ligne.

Photothèque CEGES / Fototheek SOMA

1. Photothèque 2. Ceges – Soma 3. Photothèque du Ceges 4. XXe siècle 5. - 6. Archives publiques 714 - België: Foto’s, prentbriefkaarten en karikaturen

7. Papier et numérique 8. photographies 9. Ouvert à la recherche 10. La majeure partie des collections de la photothèque du Ceges est accessible en ligne via le site de l’institution. Elle se rapporte essentiellement aux années 1930-1940. 11. A noter toutefois une importante série de photographies, cartes postales et vues du front, de villes dévastées ou de camps de prisonniers belges en Allemagne. La Collection Janine Binon compte plus de 470 photographies relatives aux infirmières, à l’Hôpital de l'Océan à La Panne et aux Écoles de la Reine créées à l’arrière du front belge. 12. Catalogue en ligne.

Belgique : Sources audiovisuelles - 715

4.5 SOURCES AUDIOVISUELLES / AUDIOVISUELE BRONNEN

Beeldarchief van de VRT/ Archives image de la VRT

1. Beeldarchief van de VRT 2. VRT 3. Beeldarchief 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Beelddrager 8. film 9. Raadpleegbaar na toestemming 10. - 11. Een zoekoperatie in de database van het beeldarchief op het trefwoord ‘Eerste Wereldoorlog’ levert 913 resultaten op (toestand in januari 2009). Hier treffen we onder meer diverse uitzendingen van het programma Histories aan met als titels: Mata Hari, Lord Kitchener, Achiel Van Acker, Käthe Kollwitz, Sporen van de grote oorlog, Hitler in België, De bibliotheek van Leuven, Elisabeth van België, IJzer 1914, Le chemin des dames, The selling of poor little Belgium, Holy Ground: het Ieper van de Britten, Belgen op de vlucht, Albert I, Jan Olieslagers, Belgen maken bommen, Mijnslag van Mesen, De Fee uit Lier, De familie Nothomb, Ernest Claes, Verschaeve, Joris Van Severen, Marnix Gijsen en Vreemd volk aan het front. Deze onvolprezen documentaires zijn vaak gemaakt met rijk beeldmateriaal. Ook in de programma’s Panorama en Terloops werd aandacht besteed aan de materie. In Het Journaal zaten vaak korte items over de herdenkingen, de wapenstilstand, de jaarlijkse IJzerbedevaart, de oud-strijders, de opgraving van munitie of gesneuvelden, de opening van één of andere tentoonstelling, de inhuldiging van een nieuw standbeeld. Soms komen gereputeerde specialisten zoals Vandeweyer, De Vos of De Schaepdrijver aan het woord. Het beeldarchief bewaart ook een originele propagandafilm over het hospitaal ‘L’Océan’ in De Panne en de originele filmbeelden verzameld door Clemens De Landtsheer. In de reeks naar aanleiding van ‘150 jaar Belgen’ komt de oorlog eveneens sporadisch aan bod. Vlaamse speelfilms en fictie over de Eerste Wereldoorlog zijn eerder schaars. De oorlog komt zijdelings aan bod in De Bossen van Vlaanderen, De vulgaire geschiedenis van Charelke Dop, Daar is een mens verdronken en Jeroom en Benzamien. 12. Het beeldarchief is ontsloten via een database.

716 – België: audiovisuele bronnen

Filmdienst van het Belgisch leger / Service cinématographique de l’armée belge

1. Filmdienst van het Belgisch leger 2. DG/IPR-P/Archieven 3. Archief van de Filmdienst van het Belgisch leger 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. De films werden overgezet op een moderne drager. 8. film - herdenkingen - propaganda 9. Raadpleegbaar met schriftelijke toelating van de DG IPR-P/Archieven. 10. - 11. In de kazerne van Peutie wordt het filmmateriaal voortgebracht door het Belgisch leger bewaard. In deze enorme filmcollectie vinden we een groot aantal films vervaardigd door de filmdienst van het Belgisch leger tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Zo worden de afleveringen van het officiële legerjournaal ter plaatse bewaard: Yser Journal nr. 8, 11 en 16 (later herdoopt tot La semaine belge). Men vindt er beeldmateriaal over het Belgisch leger aan en achter het IJzerfront (loopgraven, legeroefeningen en verwoestingen (b.v. in Ieper)) onder meer in de sector Stuivekenskerke, Ramskapelle- Pervijze, Lo en Noordschote. Daarnaast zijn er beelden van de IJzerslag, van het gevecht bij Reigersvliet en beelden uit de streek rond Nieuwpoort, Diksmuide, Loncin en Merkem. Titels als ‘Visite a l’école des mutilés de guerre belges au Havre’, ‘Nos hôpitaux’ (over L’Océan in De Panne) ‘Belgische soldaten aan de Rijn’, ‘Onze vorsten in Brazilië’, ‘Patriottische plechtigheid in Brussel 1919’ spreken voor zichzelf. Vanzelfsprekend zijn er ook documentaires gedraaid uit de naoorlogse periode b.v. over de intrede van het Koningspaar in Brussel op 22 november 1918, over de uitreiking van eretekens door koning Albert I, over de plechtige ontvangsten van buitenlandse gasten (o.a. presidenten Poincaré en Wilson). De vele patriottische overwinningsparades van de Belgische troepen en de herdenkingsceremonies (b.v. wapenstilstand of herdenking van de slag bij Halen) werden eveneens gefilmd. Opvallend is dat koning Albert I en koningin Elisabeth vaak een prominente rol spelen. Blijkbaar worden er ook een aantal films van Franse, Britse en Duitse makelij bewaard. Dezelfde dienst digitaliseert tevens de fotocollectie van het Legermuseum (circa 100.000 foto’s). De meeste foto’s uit de oorlogsperiode zijn kwetsbare glasplaten (naar schatting 30.000). Een databank is ter plaatse consulteerbaar. 12. De filmcollectie is ontsloten via een databank die gedetailleerde opzoekingen toelaat. Belgique : Sources audiovisuelles - 717

13. CONVENTS G., “Film en de Duitse inval en bezetting in België 1914-18. Of op welke wijze de overheid film als machtsinstrument ontwikkelde”, in: JAUMAIN S. e.a., Une guerre totale? La Belgique dans la première guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche historique, Brussel, 2005, 315-328.

Sélection Première Guerre mondiale (Cinémathèque royale)

1. Sélection Première Guerre mondiale 2. Cinémathèque royale de Belgique 3. Sélection Première Guerre mondiale 4. 1914-1984 5. 239 films 6. Archives publiques 7. Film 8. film 9. Ouvert à la recherche 10. Ensemble des films conservés par la Cinémathèque Royale de Belgique contemporains ou postérieurs à la Première Guerre mondiale et ayant celle-ci comme sujet, en tout ou en partie. 11. Cet ensemble est presque entièrement composé d’œuvres de non-fiction datant des années 10, 20 et 30. Il s’agit de films patriotiques, d’actualités ou de documentaires. Les films contemporains sont, pour la plupart, des films d’actualité de production belge et française datant de 1918 à 1919. Ils portent essentiellement sur les évènements et la vie quotidienne du front et de la Belgique occupée ainsi que sur les cérémonies patriotiques. Nous relevons notamment la présence de films du Service cinématographique de l’armée belge (SCAB), dont la série « Yser Journal » (1919). Les films produits dans les années 20 portent essentiellement sur les commémorations, hommages et défilés militaires de l’après-guerre. Nous relevons notamment la série des pèlerinages de l’Yser par Clemens De Landtsheer. Ceux des années 30 portent essentiellement sur les pèlerinages de l’Yser ainsi que sur la mort du roi Albert. Nous portons à votre attention le film « Tableaux vivants », d’auteur inconnu, datant de 1918, film de propagande remarquable par ses couleurs ainsi que « Croix-Rouge de Belgique – Ambulance Océan », d’auteur inconnu, datant de 1918. A cela s’ajoutent quelques films de fiction : « La Belgique Martyre », 1919, réalisé par Tutelier, produit par De Kempeneer, « La Libre Belgique et l'héroïne Gabrielle Petit », 1921, « L'âme belge. Le caporal de Trésignies », 1921 et « La jeune Belgique », 1921 de Du Plessy, « Cœurs belges », 1923 de Navarra, « La revanche belge », 1922-1923 de Bergerat, « Femme Belge, Gabrielle Petit », 1928, de Martin, « Les croix de 718 – België: audiovisuele bronnen l'Yser », 1928, de Schoukens et Flon, et enfin « Histoire du soldat inconnu », 1932, de Storck. 12. Base de donnée consultable sur place. 13. Belgian Cinema. Le Cinéma Belge. De Belgische film, Ludion, Flammarion, 1999. CONVENTS G., “Film en de Duitse inval en bezetting in België 1914-18. Of op welke wijze de overheid film als machtsinstrument ontwikkelde”, in: JAUMAIN S. e.a., Une guerre totale? La Belgique dans la première guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche historique, Brussel, 2005, 315-328.

Émissions « 14-18 » (RTBF)

1. Émissions « 14-18 » 2. Radio Télévision Belge Francophone (RTBF) 3. Émissions « 14-18 » 4. 1964 – 1968 5. 118 émissions 6. Archives privées 7. Film 8. film 9. Ouvert à la recherche sur base d’une demande justifiée. 10. Série d’émissions hebdomadaires puis bi-hebdomadaires diffusées sur la RTBF et présentées par Henri Mordant, retraçant, en temps réel, les événements de la guerre 14-18 cinquante ans après les faits. 11. Il s’agit là d’une source unique du point de vue de l’histoire orale. Ces émissions se basent sur les témoignages de personnes ayant connu la guerre, au front et à l’arrière mais aussi sur des images et documents d’époque. Elles sont aussi particulièrement intéressantes pour qui s’intéresse à l’approche historiographique de la Première Guerre mondiale dans les années 60. En effet, ces émissions procèdent de la toute première ouverture des archives liées à 14-18 et accueillent de nombreux historiens invités à s’y exprimer. Les sujets abordés traitent traditionnellement du front, tant du point de vue militaire que de la vie quotidienne ou de l’histoire politique. Néanmoins, quelques émissions abordent la vie en Belgique occupée (émissions du 26/07/1965 et 01/04/1968) ou des sujets plus précis tels que le pacifisme (14/12/1964), la conscription et ses conséquences sociales (31/01/1966), l’activisme et le frontisme (08/07/1968). 12. Fichier consultable sur place.

Belgique : Sources audiovisuelles - 719

Radio 2 West-Vlaanderen

1. Radio 2 West-Vlaanderen 2. Rijksarchief Kortrijk 3. Archief van Radio West-Vlaanderen 4. - 5. - 6. Overheidsarchief 7. Papier + geluidsbanden 8. - 9. Voorafgaande toestemming is vereist. 10. Radio 2 heeft een regionale afdeling in West-Vlaanderen. 11. Het Rijksarchief in Kortrijk bewaart een aantal opmerkelijke radio- reportages over de Eerste Wereldoorlog. Zo zijn er interviews met oud- strijders in de serie ‘de grote oorlog’, verder reportages over ‘het oorlogsmuseum in Staden’, ‘Marke en de grote oorlog’, ‘de eerste gifaanval’, ‘oorlogsgetuigen in Zonnebeke’ en ‘executies tijdens 14-18’. De Tyne Cot- begraafplaats, de Last Post, studenten en kinderen tijdens de oorlog, de Dodengang, Diksmuide, het hospitaal L’Océan in De Panne, het Talbot House en de Britse soldatenkerkhoven zijn de onderwerpen die aan bod kwamen in de reeks ‘SINE DIE’. 12. Onuitgegeven plaatsingslijst van de geluidsbanden van Radio 2 West- Vlaanderen.

720 – België: audiovisuele bronnen

1 © AGR-ARA

Le Patriote, 5 augustus/août 1914 (Doc. CAG, nr.182). 722 - Illustraties

2 © AGR-ARA

De Belgen vluchten uit Antwerpen / Les Belges fuient Anvers (Fotocol. CAG). Illustrations - 723

3 © AGR-ARA

Le Peuple, 6 augustus/août 1914 (Doc. CAG, nr.182). 724 - Illustraties

4 © AGR-ARA

Aanplakbrief met oproep van generaal von Beseler aan de inwoners van Antwerpen / Avis du général von Beseler à la population anversoise (Afficheverz. CAG). Illustrations - 725

5 © AGR-ARA

Britse mariniers vernielen een brug over de Nete in Lier om de Duitse voortgang te stuiten / Des fusiliers marins anglais détruisent un pont sur la Nèthe à Lierre pour arrêter les Allemands (Fotocol. CAG). 726 - Illustraties

6 © AGR-ARA

Prent van de Duitse furie / Estampe représentant la ‘furie teutone’ (Topografisch-historische Atlas, nr.3405). Illustrations - 727

7 © AGR-ARA

Het Duitse leger ging bijzonder wreed tewerk / L’Armée allemande commet de nombreux crimes de guerre durant les premiers mois du conflit (Topografisch-historische Atlas, nr. 3404). 728 - Illustraties

8 © AGR-ARA

Ook de Leuvense binnenstad werd zwaar getroffen / La ville après le ‘sac de Louvain’ (Fotocol. CAG). Illustrations - 729

9 © AGR-ARA

Een Belgische wachtpost op een passerel in het overstroomde gebied aan de IJzer / Une sentinelle belge sur le front de l’Yser (Fotocol. CAG).

10 © AGR-ARA

Versterkingen op het strand van Nieuwpoort / Fortifications sur la plage de Nieuport (Fotocol. CAG). 730 - Illustraties

11 © AGR-ARA

Luchtfoto van de loopgraven en verwoestingen aan de ‘Bloemmolen’ in Diksmuide / Photo aérienne des tranchés et destructions près de la ‘Minoterie’ à Dixmude (Fotocol. CAG). Illustrations - 731

12 © AGR-ARA

Duitse gesneuvelden / Soldats allemands tombés au champ d’honneur (Fotocol. CAG).

13 © AGR-ARA

Een lichaam in staat van ontbinding / Un corps en état de décomposition (Fotocol. CAG). 732 - Illustraties

14 © AGR-ARA

De overstroming tussen Avekapelle en Oud-Stuivekenskerke geschilderd door soldaat Léon Deliens / L’inondation entre Avekappele et Oud-Stuivekenskerke peinte par le soldat Léon Deliens (Deliens nr.3). Illustrations - 733

15 © AGR-ARA

16 © AGR-ARA

De Duitsers experimenteerden met een nieuw wapen: de vlammenwerper / Les Allemands expérimentent une arme nouvelle : le lance-flammes (Fotocol. CAG). 734 - Illustraties

17 © AGR-ARA

Helaas bleef het niet bij experimenten, maar maakte deze nieuwe uitvinding ook talrijke slachtoffers. Deze Belgische soldaat was gruwelijk verminkt voor de rest van zijn leven / Cette nouvelle invention causa d’innombrables victimes : soldat belge estropié à vie (Fotocol. CAG). Illustrations - 735

18 © AGR-ARA

De loopgraven in Oud-Stuivenkenskerke waren in de werkelijkheid veel minder idylisch / Les tranchés d’Oud-Stuivekenskerke n’étaient guère idylliques (Deliens nr.3). 736 - Illustraties

19 © AGR-ARA

Het moreel van de troepen werd hoog gehouden door de verspreiding van allerhande pamfletten / Le moral des troupes est stimulé par la diffusion de nombreux pamphlets (Col. Corneille Gram, nr.261). Illustrations - 737

20 © AGR-ARA

De bedeling van de post was een gebeurtenis waar de piotten reikhalzend naar uitkeken / La distribution du courrier est un moment attendu avec impatience par les piottes (Fotocol. CAG). 738 - Illustraties

21 © AGR-ARA

De soldaten kookten vaak hun eigen potje omdat de rantsoenen niet volstonden / Les soldats préparent le repas (Fotocol. CAG). Illustrations - 739

22 © AGR-ARA

Achter het front werden bibliotheken en leeszalen ingericht waar de soldaten zich konden ontspannen, brieven schrijven of studeren / Des bibliothèques et des salles de lecture situées derrière le front permettent aux soldats de se distraire, d’étudier ou d’écrire des lettres (Fotocol. CAG). 740 - Illustraties

23 © AGR-ARA

De duiven speelden indertijd een belangrijke rol in de communicatie tussen de verschillende linies / Les pigeons jouent un rôle important dans la communication entre différentes lignes du front (Fotocol. CAG). Illustrations - 741

24 © AGR-ARA

Plakboek waarin oorlogsmeter mevrouw Marcel Elofs, die naar Caudebec- en-Caux gevlucht was, de foto’s en bloemen van ‘haar’ soldaten zorgvuldig bewaarde / Album de Madame Marcel Elofs, réfugiée à Caudebec-en-Caux, contenant des photos et des fleurs cueillies par des soldats dont elle était la ‘marraine de guerre’ (Topografisch-historische Atlas, nr.3702). 742 - Illustraties

25 © AGR-ARA

Veldmaarschalk Paul von Beneckendorf und von Hindenburg op bezoek bij de generale staf van het Marinekorps in Brugge. Hindenburg staat centraal met rechts naast hem admiraal Ludwig von Schröder / Le Feld-maréchal Paul von Beneckendorf und von Hindenburg visite l’état-major du Marinekorps à Bruges. Hindenburg se trouve au centre, l’amiral Ludwig von Schröder est à sa droite (Fotocol. CAG). Illustrations - 743

26 © AGR-ARA

Duitse troepen gebruiken het Brussels Justitiepalies als kazerne / Les troupes allemandes au Palais de Justice de Bruxelles (Doc CAG, nr.271). 744 - Illustraties

27 © AGR-ARA

Duitse marinetroepen baden in de Noordzee / Les fusiliers-marins allemands se baignent dans la Mer du Nord (Doc. CAG, nr.274). Illustrations - 745

28 © AGR-ARA

Humor was een belangrijke uitlaadklep voor de verdrukte bevolking / L’humour constitue une soupape pour une population oppressée (Heyse, nr.137). 746 - Illustraties

29 © AGR-ARA

Een onophoudelijke stroom van aanplakbrieven beperkte het doen en laten van de bevolking in het bezette gebied / Un flot ininterrompu d’ordonnances encadre la (sur)vie des citoyens en Belgique occupée (Fotocol. CAG). Illustrations - 747

30 © AGR-ARA

De Duitsers voerden zelfs een nieuwe uurregeling in / L’occupant instaure un nouveau régime-horaire (Topografisch-historische Atlas, nr.3606). 748 - Illustraties

31 © AGR-ARA

Tal van nieuwe, ‘gecensureerde’ kranten hielden de bevolking op de hoogte / Les nouveaux journaux ‘censurés’ gardent la population au courant des évènements de la guerre (Topografisch-historische Atlas, nr.3606). Illustrations - 749

32 © AGR-ARA

Portret van de Amerikaanse weldoener Herbert Hoover door Henri Lemaire / Portrait du bienfaiteur américain Herbert Hoover par Henri Lemaire (Topografisch-historische Atlas, nr.2848). 750 - Illustraties

33 © AGR-ARA

Strooibrief naar aanleiding van het verblijf van CRB-voorzitter Hoover in Brussel / Tract à propos du séjour du président de la CRB Herbert Hoover à Bruxelles (Col. Corneille Gram, nr.33). Illustrations - 751

34 © AGR-ARA

Om de oorlogswezen te helpen, werden elk jaar massaal dergelijke wezenbloempjes verkocht / Ces ‘fleurs de l’orphelins’ étaient vendues chaque année pour aider les orphelins de guerre (Crick, nr.25). 752 - Illustraties

35 © AGR-ARA

Karikatuur over de broodschaarste / Caricature évoquant la pénurie de pain (Coll. Icono CAG). Illustrations - 753

36 © AGR-ARA

Brusselse ketjes in de rij voor een soepbedeling / Les ‘ketjes’ bruxellois attendent la distribution de la soupe (Fotocol. CAG). 754 - Illustraties

37 © AGR-ARA

Er ontstond een nieuw, veelgehoord scheldwoord: zeepbaron / « Baron Zeep » devient une injure courante (Coll. Icono. CAG). Illustrations - 755

38 © AGR-ARA

De stedelingen hadden geen goed woord over voor de boeren die hun producten vaak tegen woekerprijzen verkochten / Les citadins n’aiment guère les agriculteurs accusés de vendre leurs produits à des prix excessifs (Coll. Icono. CAG). 756 - Illustraties

39 © AGR-ARA

40 © AGR-ARA

Vluchtelingen opgevangen in het voormalige Jerichoklooster in Brussel, 1916 / Des réfugiés cherchant abris dans l’ancien couvent de Jéricho à Bruxelles (Fotocol. CAG). Illustrations - 757

41 © AGR-ARA

42 © AGR-ARA

De grens met Nederland werd hermetisch afgesloten door een electrische draadversperring. De grens oversteken was een waagstuk met -helaas- vaak een slechte afloop / La frontière avec la Hollande est clôturée par un fil électrique. Traverser la frontière devient une entreprise hasardeuse qui débouche sur de nombreux drames (Fotocol. CAG). 758 - Illustraties

43 © AGR-ARA

Koning Albert I en koningin Elisabeth werden door de bevolking vereerd als helden / Le roi et la reine deviennent de véritables héros pour les Belges (Heyse, nr.137). Illustrations - 759

44 © AGR-ARA

Om het gebrek aan arbeidskrachten in Duitsland op te vangen, werd een massale wervingsactie voor vrijwillige arbeiders op het getouw gezet / Pour compenser la manque de main-d’œuvre en Allemagne, une campagne de recrutement de travailleurs volontaires est organisée (Bureau documentaire belge, nr.184). 760 - Illustraties

45 © AGR-ARA

Toen bleek dat deze actie weinig succes kende, ging de bezetter over tot het deporteren van Belgische arbeiders / Devant l’échec des campagnes en faveur du travail volontaire, l’occupant entreprend de déporter les ouvriers belges (Col. Corneille Gram, nr.33). Illustrations - 761

46 © AGR-ARA

Hiertegen kwam een storm van protest zowel in binnen-als in buitenland / Tant à l’intérieur du pays qu’à l’étranger, une tempête de protestations s’élève contre les déportations (Coll. icono. CAG). 762 - Illustraties

47 © AGR-ARA

De activisten riepen de zelfstandigheid van Vlaanderen uit / Les activistes proclament l’indépendance de la Flandre (Col. Corneille Gram, nr.205). Illustrations - 763

48 © AGR-ARA

De activisten riepen de zelfstandigheid van Vlaanderen uit / Les activistes proclament l’indépendance de la Flandre (Col. Corneille Gram, nr.205). 764 - Illustraties

49 © AGR-ARA

De zogenaamde ‘Vredesgroep’ kwam op voor vrede / Le soi-disant ‘groupe de la paix’ propage le pacifisme (Col. Corneille Gram nr.205). Illustrations - 765

50 © AGR-ARA

De activisten werden door de meerderheid van de bevolking als verraders beschouwd / La majorité de la population considère les activistes comme des traîtres (Heyse, nr.137). 766 - Illustraties

51 © AGR-ARA

52 © AGR-ARA

De nationale feestdagen werden gekenmerkt door symbolisch verzet tegen de bezetter / Les fêtes nationales sont des moments de résistance symbolique contre l’occupant (Col. Corneille Gram, nr.169). Illustrations - 767

53 © AGR-ARA

De nationale feestdagen werden gekenmerkt door symbolisch verzet tegen de bezetter / Les fêtes nationales sont des moments de résistance symbolique contre l’occupant (Col. Corneille Gram, nr.169). 768 - Illustraties

54 © AGR-ARA

De nationale feestdagen werden gekenmerkt door symbolisch verzet tegen de bezetter / Les fêtes nationales sont des moments de résistance symbolique contre l’occupant (Col. Corneille Gram, nr.169).