199 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Przegląd Archeologiczny Vol. 65, 2017, pp. 199-224 PL ISSN 0079-7138 DOI: 10.23858/PA65.2017.015

Marcin Wołoszyn

Zaraz po wojnie: Z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956 (ze szczególnym uwzględnieniem Grodów Czerwieńskich)

Right after the war: on the history of studies on the Polish-early Rus’ borderland conducted in 1945-1956 (with emphasis on so-called Cherven’ Towns)

The subject of this article is the history of studies on the Polish-early Rus’ borderland, mainly so-called Cherven’ Towns, i.e. the strongholds of Czermno and Gródek in eastern Poland. I focus on the post-war period (until 1956), but in order to present the events of that time in the proper context it is necessary to briefly go back in time to the Second Republic of Poland and the years 1939-1945. The origins of interest in a systematic analysis of the Cherven’ Towns region can be tracked back to Lwów/L’viv in the 1930s. World War II thwarted the plans and goals made at that time. After 1945, studies on the gords in Czermno and Gródek were restarted and from 1952 excavations on this territory were carried out – officially – as part of Polish-Soviet cooperation. The excavations were abandoned in rather unclear circumstances. The article shows how the dramatic changes in Europe in the mid-20th century influenced the attitudes of scholars, including archaeologists, at that time. KEY WORDS: archaeology, Middle Ages, Poland, Kiev Rus’, Ukraine, Russia, Soviet Union, Cherven’ Towns, Czermno, Gródek, history of archaeology

WPROWADZENIE

W dorobku Czesława Miłosza (1911-2004) m.in. Tadeusz Juliusz Kroński (1907-1958), filo- znajdujemy m.in. tom pt. Zaraz po wojnie. Kore- zof-marksista, słynny Tygrys z Rodzinnej Europy spondencja z pisarzami 1945-1950, będący zapisem (por. Miłosz 1959, 214-246; zob. też Zemła 2011). listownych dyskusji poety z jego znajomymi, przy- W jednym z listów (Warszawa, 28 VI 1946 r.) pisa- jaciółmi z czasów, gdy był on pracownikiem placó- nych przez matkę filozofa – Zofię Krońską (1881- wek dyplomatycznych (komunistycznej) Warszawy w Stanach Zjednoczonych (por. Miłosz 2007; na te- ły grodowe w Czermnie i Gródku (Grody Czerwieńskie) mat Miłosza w tym okresie zob. Franaszek 2011, - chronologia i funkcja w świetle badań dawnych oraz we- 1 371-457) . Do kręgu znajomych Miłosza należał ryfikacyjnych, finansowanego w ramach programuM inistra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Pro- gram Rozwoju Humanistyki (projekt nr 12H 12 0064 81). 1 Artykuł przygotowano w ramach realizacji projektu Niniejszy tekst nie powstałby, gdyby nie pomoc całej badawczego pt. Złote jabłko polskiej archeologii. Zespo- grupy osób. Informacje na temat Zofii Wartołowskiej i jej 200 marcin wołoszyn

1952) – czytamy m.in. “Ja mam się dobrze, tylko różnorakie następstwa, w tym całkowita zależność teraz jestem bardzo samotna, bo Zosia pojechała na powojennej Polski od ZSRR, determinowały życio- wykopaliska do Sąsiadki w Lubelskie na dwa mie- we wybory wielu z nich, wpłynęły także na dzieje siące” (Miłosz 2007, 272). badań nad Grodami Czerwieńskimi. Z tego więc Wspomniana Zosia to oczywiście Zofia War- względu zdecydowałem się nadać memu szkicowi tołowska (1911-1976), archeolog z Uniwersyte- tytuł nawiązujący do tytułu wspomnianego już to- tu Warszawskiego, znana przede wszystkim jako mu korespondencji Cz. Miłosza. badaczka grodziska w Sąsiadce-Sutjejsku, często Choć moim zamiarem było ukazanie historii uznawanego za jeden z Grodów Czerwieńskich, badań nad Grodami Czerwieńskimi po 1945 r., to gdzie – najpierw pod opieką Włodzimierza Anto- jednak dla właściwego przedstawienia ówczesnych niewicza (1893-1973), a następnie samodzielnie – wydarzeń koniecznym było krótkie cofnięcie się do prowadziła zakrojone na szeroką skalę prace wy- okresu II Rzeczpospolitej i lat 1939-1945. Historia kopaliskowe (1936-1939, 1945-1947, 1949-1959; badań nad rolą archeologii, mediewistyki w rela- por. Wartołowska 1958; zob. ostatnio Kalaga [red.] cjach polsko-niemieckich w XX w. jest już od dawna 2013)2. ważną częścią naszej dyscypliny (por. np. Piskorski O ile wiem, powyższy cytat to jedyny wkład et al. [red.] 2002; Neighbours… 2004; 2005), stu- naszego noblisty w studia nad historią polskiej ar- dia nad archeologicznymi aspektami relacji polsko- cheologii. ukraińskich (zob. np. Lech 2006; Piotrowska 2006; W niniejszym szkicu3 chciałbym przedstawić Sytnyk 2006; Kozłowski 2013) czy też badania po- kilka uwag na temat historii badań pogranicza pol- równawcze nad archeologią uprawianą w krajach sko-ruskiego w okresie powojennym (do 1956). komunistycznych (por. ostatnio Lozny [red.] 2017) Naukowcy, w tym archeolodzy nie żyją rzecz ja- są mniej zaawansowane. Mam nadzieję, że poniż- sna w wieży z kości słoniowej, tak więc wojna i jej sze uwagi zostaną uznane za wartościowy przyczy- nek do badań nad tymi zagadnieniami. rodziny, a także zgodę na publikację listu Lewko Czyka- Poczynić należy jeszcze dwa zastrzeżenia: łenko do Wartołowskiej z dnia 16-go VIII 1940 (por. niżej) w niniejszym opracowaniu całkowicie pominąłem zawdzięczam jej bratanicy – Pani Jolancie Świdrowskiej de problematykę archeologiczną – wyniki aktualnych domo Wartołowskiej, której jeszcze raz bardzo serdecznie dziękuję za okazaną życzliwość. Za pomoc w nawiązaniu prac nad zabytkami z Czermna i Gródka publi- kontaktu z Panią Świdrowską wdzięczny jestem Krystynie kowane są w powszechnie dostępnych wydaw- Piotrowskiej (Warszawa) oraz Mariuszowi Paszkowskie- nictwach (por. Wołoszyn 2013; Florek, Wołoszyn mu (Kraków). [red.] 2016) i do tych prac odsyłam ewentualnych Z wdzięcznością wspominam także Katarzynę Bła- Czytelników. Zrezygnowałem także z analizy po- chowską (Warszawa), Tomasza Dzieńkowskiego (Lu- jęcia Grody Czerwieńskie i prezentacji dyskusji na blin), Eike Eckerta (Berlin), Jolantę Kalagę (Warszawa), temat zasadności identyfikacjiC zermna ze znanym Jerzego Kuśnierza (Zamość), Aleksandra E. Musina (St. Petersburg), Karin Reichenbach (Lipsk), Guntera Schöbla z latopisu grodem Czerwień. W niniejszym artyku- (Unteruhldingen) oraz Michaela Strobla (Drezno). Osobne le przyjęto, że region Grodów Czerwieńskich to te- podziękowania należą się pracownikom archiwów Pań- ren w okolicach dzisiejszej miejscowości Czermno, stwowego Muzeum Archeologicznego, Polskiej Akademii w środkowym dorzeczu Bugu, zasadniczo na jego Nauk oraz Archiwum Akt Nowych (Warszawa). lewym brzegu. Ważną rolę odgrywać mógł tu także Czytelnik niniejszego artykułu kilkakrotnie natrafi na gród w miejscowości Gródek – noszący we wcze- jego łamach na nazwiska badaczy rosyjskich czy ukraiń- snym średniowieczu nazwę Wołyń. skich. Zapisano je w formie spolszczonej, w jakiej najczę- ściej przywołuje się w Polsce te postaci, jednakże za pierw- szym razem, gdy osoby te pojawiają się w tekście głównym 3 W ramach projektu Złote jabłko polskiej archeolo- podano także zapis imienia i nazwiska w cyrylicy. gii… (por. przyp. 1) przeprowadzana jest ponowna analiza 2 Zofia Krońska z domu Przedrzymirska była ciot- przekazów pisanych dotyczących Grodów Czerwieńskich ką Zofii Wartołowskiej – siostrą jej mamy, Bronisławy i środkowego Pobuża – wyniki tych prac zostaną zaprezen- Przedrzymirskiej. Zofia Przedrzymirska wyszła za mąż za towane już w tym roku; por. Wołoszyn (red.) w przygoto- Aleksandra Krońskiego, z którym miała dwójkę dzieci: Ta- waniu; zob. też Janeczek 2016. deusza i Ninę. W 1945 r. (po powrocie do Warszawy) Zofia W tomie tym zostanie także szeroko zaprezentowana Krońska zamieszkała w domu przy ul. Wspólnej. Dla po- historia badań nad Grodami Czerwieńskimi, przez arche- rządku warto może dodać, iż sam Tadeusz Kroński wrócił ologa (m.in. M. Wołoszyn), ale przede wszystkim historyka do Warszawy dopiero w 1949 r.; por. Franaszek 2011, 428. historiografii – K. Błachowską. 201 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

OKRES II RzECZYPOSPOLITEJ

Powstanie narodowych historii jest produk- Również badania nad archeologią wieków tem XIX-wiecznej Europy, wówczas, jak stwierdza średnich wschodnich ziem II RP pozostawały ostatnio Stefan Berger: „The need to write history w stadium początkowym. Przypomnieć tu należy as an identitarian project can be traced all the way o badaniach wykopaliskowych osady w Gródku na from Iceland in the West to Russia in the east and Wołyniu, prowadzonych w latach 1926-1927 przez from Norway in the north to the Iberian peninsula, Michała Drewko (1887-1964; por. Piotrowska 2006, Italy and the Balkans in the south” (Berger 2015, 74; zob. także Musianowicz 1979), z kolei Józefa 81). Z oczywistych powodów w tworzeniu owych Jodkowskiego (1890-1950), a następnie Zdzisła- narodowych wizji przeszłości ogromną rolę odgry- wa Durczewskiego (1908-1944) na terenie Starego wały studia nad początkami danej wspólnoty, przy Zamku w Grodnie w latach 30-tych XX w. (por. czym owe – znów z oczywistych powodów – chwa- Durczewski 1939). Na terenie Kryłosu nieopodal lebne, bohaterskie początki cofano w odległą prze- Halicza badania prowadził ukraiński archeolog Ja- szłość, najlepiej w wieki średnie (por. na ten temat rosław Pasternak (Ярослáв Івáнович Пастернáк; m.in. Pomian 2002; Evans, Marchal [red.] 2011; 1892-1969; na ten temat por. Piotrowska 2006, 76- Wood 2013). 80; zob. Pasternak 1938). W tym kontekście interesujące jest, iż polska W 1933 r. wspomniany już R. Jakimowicz archeologia bardzo długo była przede wszystkim opublikował studium na temat wyprawy kijowskiej pre- czy prahistorią. Próby systematycznych badań Bolesława Chrobrego. Opracowanie to – powstałe nad wiekami średnimi podjęte zostały właściwie bez wątpienia w duchu tzw. eksperymentu wołyń- dopiero u schyłku okresu międzywojennego. Zde- skiego, w ramach którego starano się przekonać cydowanie prym wiódł tutaj ośrodek poznański, ukraińskie elity do akceptacji państwa polskiego, zasługa to Józefa Kostrzewskiego (1885-1969), ale oferującego w zamian dość dużą swobodę w za- i Romana Jakimowicza (1889-1951), który – habili- kresie życia kulturalnego, a i gospodarczego – po- towawszy się w Poznaniu w 1934 r. – zobowiązany zostaje wartościowym studium kultury materialnej był prowadzić w stolicy Wielkopolski zajęcia z za- wczesnośredniowiecznego Wołynia (Jakimowicz kresu swojej specjalizacji, a więc wieków średnich. 1933; por. Piotrowska 2006, 80; Wołoszyn 2012, W latach 1936-1939 rozpoczęto prace wykopali- 257-258). skowe na terenie grodzisk w Gnieźnie, Kłecku oraz We Lwowie lat 20-tych i 30-tych ubiegłego Poznaniu, które miały fundamentalne znaczenie stulecia wiodącymi archeologami byli Tadeusz dla wyobrażeń o Polsce Pierwszych Piastów (por. Sulimirski (1898-1983) i Leon Kozłowski (1892- Brzostowicz 2014; Buko 2014; Kozłowski 2014). 1944), a więc prehistorycy (por. Chochorowski Ani na uniwersytecie w Krakowie, ani we Lwo- 2016; Kozłowski, Sytnyk [red.] 2010). Miasto to wie nie podjęto wówczas podobnych badań. było jednak także bardzo prężnym ośrodkiem hi- W Warszawie w 1936 r. Zakład Archeologii storycznym, w tym mediewistycznym (por. Ma- Przedhistorycznej Uniwersytetu Warszawskie- ternicki, Zaszkilniak [red.] 2007; Maternicki et al. go został przemianowany na Zakład Archeologii [red.] 2014). Warto w tym kontekście podkreślić, iż Przedhistorycznej i Wczesnodziejowej (Kozłowski w latach 30-tych XX w. obserwujemy w tym ośrod- 2014), w tym też roku – pod kierunkiem W. Anto- ku wyraźny wzrost zainteresowania Ziemią Czer- niewicza i Z. Wartołowskiej – podjęto studia nad wieńską, w tym archeologią tego regionu. wspomnianym już grodziskiem w miejscowości Sąsiadka. Z faktu, iż stanowisko to jest istotne dla studiów nad pograniczem polsko-ruskim, zdawano sobie oczywiście sprawę, Z. Wartołowska intere- Sanem, Wisłą, Bugiem i Narwią). Za inicjatora badań nad sowała się tym obiektem jednak przede wszystkim Sąsiadką/Sutiejskiem należy uznać krakowskiego etnologa jako grodziskiem, jego „pograniczność” miała tu Kazimierza Moszyńskiego (1887-1959), wypowiadającego 4 się na temat tego stanowiska już od 1919 r. Z jego inicjaty- raczej drugorzędne znaczenie . wy przeprowadzono analizy językoznawcze samej nazwy grodu, podjęto także pierwsze „wycieczki terenowe” na 4 Badaczka ta poświęciła swoją, obronioną w 1935 r., teren grodziska; o początkach badań tego założenia zob. pracę magisterską właśnie grodziskom (na obszarze między Kalaga 2013, 17-18 (tu dalsza lit. przedmiotu). 202 marcin wołoszyn

Od 1935 r. staraniem m.in. Stanisława Zakrzew- Zapewne – gdyby nie wybuch wojny – pod- skiego (1873-1936)5 wydawano we Lwowie cza- jęto by we Lwowie szersze badania nad południo- sopismo Ziemia Czerwieńska (por. Sierżęga 2011, wo-wschodnimi województwami II RP, w tym ar- 236-243). Pod pojęciem tym rozumiano ogólnie po- cheologiczne. Stało się jednak inaczej, planowane łudniowo-wschodnie województwa II Rzeczypospo- Muzeum Pradziejów Ziemi Czerwieńskiej nie po- litej, w tym także interesujący nas region nad środ- wstało, a Ewa (1900-1972) i Karol Maleczyńscy kowym Bugiem, np. w wydrukowanej ok. 1939 r. (1897-1968) angażujący się w badania tego regionu książeczce Lwów i ziemia czerwieńska wzmianko- znani są dziś jako badacze Śląska (por. Matwijow- wane są m.in. grody w Czermnie-Czerwieniu oraz ski 2016). Gródku-Wołyniu jako najstarsze części składowe Mimo wyliczonych powyżej inicjatyw, J. ko- Ziemi Czerwieńskiej6. strzewski mógł z pełnym przekonaniem stwierdzić, Gazeta Lwowska z dnia 2 XII 1936 donosiła we wstępie do pisanej w trakcie II wojny światowej o planach powołania do życia we Lwowie Muzeum Kultury prapolskiej, iż “[…] ostatni okres naszych Pradziejów Ziemi Czerwieńskiej (por. Dwie no- pradziejów [wieki średnie – M.W.] długo traktowany we…). Otwarcie placówki planowano na rok 1940, był u nas po macoszemu” (Kostrzewski 1947, 7). z oczywistych powodów do niego nie doszło, we Choć zagadnienie lokalizacji Grodów Czer- wrześniu 1939 r. pracujący na rzecz działu prehi- wieńskich było niejednokrotnie rozpatrywane storycznego planowanego muzeum L. Kozłow- w dwudziestoleciu międzywojennym, a zespoły ski został aresztowany i wywieziony do Moskwy grodowe w Czermnie i Gródku były znane już od (Lech 2006, 46; por. Kozłowski, Sytnyk [red.] XIX w. to nie podjęto w tym czasie na ich tere- 2010), z kolei zbiory lwowskie zostały świadomie nie żadnych prac badawczych. Paradoksalnie, do przemieszane przez okupantów (Matwijów 1996, pierwszych prac wykopaliskowych w Czermnie 20-23; por. także Zarubij 2009). doszło w 1940 r.

OKRES II WOJNY ŚWIATOWEJ

W ramach paktu Ribbentrop-Mołotow, pod- mienionych tu linii granicznych zob. Wołoszyn pisanego 23 VIII 1939 r., granica niemieckiej i ra- 2012, ryc. 19). dzieckiej strefy okupacyjnej miała – w wypadku 17 IX 1939 oddziały Armii Czerwonej wtar- ziem II RP – przebiegać wzdłuż linii Sanu, Wisły gnęły na teren II Rzeczypospolitej, przy czym i Pisy: teren Grodów Czerwieńskich winien więc działaniom militarnym towarzyszyła niezwykle in- znaleźć się na obszarze kontrolowanym przez Mos­ tensywna akcja propagandowa, w której okupacja kwę. Zawarta między Berlinem a Moskwą umowa niemal połowy kraju przedstawiona została jako z dnia 28 IX 1939 r. stanowiła jednak, iż obszary akt wyzwolenia białoruskich i ukraińskich mas pra- pomiędzy Wisłą a Bugiem zostaną oddane pod kon- cujących spod wielowiekowego polskiego jarzma trolę III Rzeszy. Tym samym stanowiska w Czerm- (por. np. Stryjek 2002; Hryciuk 2009). nie i Gródku znalazły się na wschodnim pograni- W tym kontekście w ówczesnej publicystyce czu Generalnej Guberni (na temat wspomnianych radzieckiej pojawiają się m.in. Grody Czerwień- wydarzeń zob. artykuły w Rotfeld, Torkunow [red.] skie. Należy tu wskazać na tekst Borysa Grekowa 2010; położenie Czermna i Gródka względem wy- (Борис Дмитриевич Греков; 1892-1953), jednego z najważniejszych mediewistów ZSRR, który po wojnie miał współpracować z polskimi badacza- 5 St. Zakrzewski przez cały okres międzywojenny mi w badaniach nad Czermnem i Gródkiem (por. interesował się zagadnieniem pogranicza polsko-ruskie- niżej). 26 X 1939 r. wygłosił on w Moskwie, na go, w tym problematyką Grodów Czerwieńskich; por. na posiedzeniu Akademii Nauk, referat na temat hi- ten temat Błachowska 2005; Tyszkiewicz 2008; Wołoszyn storii zachodniej Ukrainy, tekst wystąpienia ukazał 2012, 256-257. 6 Maleczyński et al. 1939, 16. Warto w tym miejscu się drukiem w listopadowym numerze pisma Nowyj dodać, iż dziś zasadność łączenia terminu Grody Czer- Mir (Новый Мир; Grekow 1939). We wstępie aka- wieńskie i Ruś Czerwona poddawana jest w wątpliwość; demik Grekow wyraził radość z powodu sukcesów por. Janeczek 2013. Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., a następnie 203 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956 przedstawił smutne dzieje zachodniej Ukrainy. Gro- – znacznie krótszy – opis swych prac, który przesłał dy Czerwieńskie traktowane są tutaj jako synonim jeszcze latem 1940 r. polskiej archeolog Z. Warto- pojęcia Ruś Halicko-Wołyńska, a niekiedy wręcz łowskiej. Danuta Piotrowska opublikowała plan zachodniej Ukrainy. Jak łatwo się domyślić, wyjąt- stanowiska w Czermnie, jaki był dołączony do li- kowo przygnębiająca historia tego regionu wiąże stu Czykałenko (Piotrowska 2006, ryc. 27), sam list się z obecnością tam Polski i Polaków. został ostatnio udostępniony przez piszącego te sło- Wprawdzie archeolodzy ZSRR interesowali wa (Wołoszyn 2016b, 207-208, ryc. 5). się naukowym „zagospodarowaniem” zdobyczy W swoim sprawozdaniu L. Czykałenko stwier- terytorialnych Stalina, w ówczesnym Leningra- dza, iż prace wykopaliskowe realizował na zlecenie dzie odbyło się nawet – w listopadzie 1939 r. – Ukraińskiego Komitetu Centralnego (Український specjalne posiedzenie poświęcone temu zagadnie- центральний комітет), a także (ukraińskich) gmin niu (por. Zapiska, 1940), jednakże do realizacji w Hrubieszowie i Bełzie (Czykałenko 1998, 1). jakichkolwiek badań wykopaliskowych w latach W. Antoniewicz w trakcie konferencji w Hrubie- 1939-1941, które np. w sposób „prawidłowy” wy- szowie w 1953 r. mówił, iż badania te realizowa- jaśniałyby formowanie się pogranicza polsko-ru- ne były „z ramienia Niemców” (przy czym wyko- skiego nie doszło. paliska datuje na 1942 r.; por. niżej). Wydaje się, Latem 1940 r., pomiędzy 15 lipca a 15 sierp- że wypowiedź warszawskiego archeologa należy nia miały miejsce natomiast pierwsze prace wy- traktować jako skrót myślowy – Ukraiński Komi- kopaliskowe w Czermnie, kierował nimi Lewko tet Centralny, wspominany przez Czykałenko, był Czykałenko (Левко Євгенович Чикаленко; 1888- instytucją w pełni zależną od niemieckich władz 1965), ukraiński archeolog, czynny zawodowo na okupacyjnych. terenie II RP, który pod koniec II wojny światowej Organizacja ta została powołana do życia opuścił Ukrainę wraz z oddziałami niemieckimi, wiosną 1940 r. Na jej czele stał Włodzimierz Ku- a w 1948 r. wyemigrował do USA. Tym samym na bijowycz (Володимир Кубійович; 1900-1985), „wyzwolonej” przez Armię Czerwoną Ukrainie był z wykształcenia geograf, do 1939 r. docent Uni- on persona non grata (por. Petehyrycz, Fyłypczuk wersytetu Jagiellońskiego, usunięty z uczelni za 1998; Kozłowski 2013, 238). swe (proukraińskie i antypolskie) zaangażowanie W rezultacie, do niedawna o pracach w Czerm- polityczne. Celem Kubijowicza było przekonanie nie w 1940 r. nie wiedziano zbyt wiele. Kilka ry- niemieckich władz, w tym samego Hansa Franka sunków wyrobów kościanych z Czermna, z badań (1900-1946), do realizacji we wschodniej części 1940 r. zostało zaprezentowanych w pracy na te- Generalnej Guberni polityki proukraińskiej (i anty- mat wyrobów kościanych z Wołynia (Ratycz 1959, polskiej). Komitet miał być zaś instytucją wspie- ryc. II:23a, III:12, IV:27-28)7. Informacje o pracach rającą rozwój ukraińskiego ruchu narodowego we w Czermnie w 1940 r. pojawiły się także w przy- wschodniej części GG (por. Sowa 1998; Grelka gotowanym w Kanadzie opracowaniu J. Pasterna- 2005, 192-208; Golczewski 2010, 947-950; 2017; ka, poświęconym archeologii Ukrainy (Pasternak Markiewicz 2016). 1961, 653). Bazują one na danych przekazanych Wydaje się pewne, iż badania w Czermnie re- przez Czykałenko w liście z 1-go IX 1960 r. alizowane były w ramach działań zmierzających Obszerne sprawozdanie z prac w Czermnie do rozbudzenia „ukraińskiego ducha narodowego”, w 1940 r., pisane w Chełmie, zapewne zaraz po trudniej udowodnić, by cieszyły się one zaintereso- zakończeniu badań, zostało odkryte we Lwowie waniem władz niemieckich. H. Frank przebywał we w 1990 r. w archiwum Instytutu Nauk Społecznych wschodniej części GG pomiędzy 24 i 29 VII 1940, Narodowej Akademii Nauk Ukrainy i opublikowa- a więc w czasie, gdy w Czermnie trwały badania ne w 1998 r. (por. Czykałenko 1998; zob. też Pete- wykopaliskowe (odwiedził wówczas: Chełm, Lu- hyrycz, Fyłypczuk 1998). blin, Biłgoraj, Nałęczów, Kazimierz nad Wisłą, Za- Poza sprawozdaniem, jakie opublikowano we mość, Bełżec). Niestety o Czermnie brak wzmianek Lwowie w 1998 r., L. Czykałenko sporządził także w dzienniku Franka (Diensttagebuch..., 254-259), brak ich także w książce Kubijowicza poświęconej historii Ukraińskiego Centralnego Komitetu (Ku- 7 Nazwisko L. Czykałenko nie pojawia się w tej pu- bijowicz 1975), jak i na łamach Krakiwśkich Wisti blikacji ze wspomnianych już względów politycznych. (Краківські вісті; pismo wydawane przez Komi- 204 marcin wołoszyn tet)8. Bez wątpienia dla wyjaśnienia okoliczności, Gouvern. Zpoczątku chciałem odmówić się, w jakich doszło do badań w Czermnie w 1940 r., ale pomyślałem trochę a też prosiłem o radę konieczne są dalsze poszukiwania archiwalne9. prof. Kordubę i dałem zgodę. Lepiej niech bę- Oczywistym jest natomiast, iż badania te wzbu- dzie przy kopaniu ktoś, kto chociaż coś rozu- dziły zaniepokojenie strony polskiej. Jednoznacznie mie jak się prowadzą wykopaliska. Warunkiem świadczy o tym list Z. Wartołowskiej do W. Anto- swego uczestnictwa postawiłem 1). obecność niewicza z 1-go VII 1940 r., w którym pisze ona: dobrego geometry, 2). obecn. dobrego fotogra- Wiele Szanowny Panie Profesorze, fa i 3). możliwość w każdej chwili obecności najmocniej przepraszam, że tak poszukuję Pa- architekta. na Profesora, ale po przyjeździe ze wsi w pią- Naturalnie że w obecnych warunkach wojny tek dowiedzałam sie że dr. Czekalenko otrzymał przecież żaden z tych warunków nie był dotrzy- pieniądze od Ukraińców na wykopaliska i za many. Nie wyjechałem z powrotem a zostałem radą prof. Korduby wybrał grodzisko w Czerm- się i zostanę się do końca pracy, ale za to ze nie. Prof. Korduba chce tam znaleść Czerwień swej strony wszystko zrobiłem, żeby nie zepsuć dawny i wszystko wskazuje na to że tak jest nic. Dlatego Grodu Czerwnia nawet łopatą nie istotnie. P. Czekalenko był u mnie w domu kilka dotknąłem, a kopałem naokoło. razy żeby się nauczyć ode mnie jak się kopie – [...] nie mógł mnie zastać bo miesiąc byłam na wsi. Ciekawy jestem czy będzie Pani od czytania te- W chwili obecnej jest już na robotach. Panie go listu chociaż o połowę tak zmęczona jak ja Profesorze może możnaby jeszcze co zrobić że- przy jego pisaniu. by albo niemcy cofnęli pozwolenie na kopanie Serdecznie oddany Pani [...] z powodu braku kwalifikacji p. Czekalenki, albo (por. Czykałenko list 1940; Wołoszyn 2016b, może udałoby się wytłumaczyć prof. Kordubie ryc. 5). że takie kopanie jest zniszczeniem to możeby na inne grodzisko przerzucił p. Czekalenko. Badania w Czermnie w 1940 r. to oczywiście Do prof. Korduby w ogóle mam żal. nie jedyne wykopaliska, jakie miały miejsce w Pol- Panie Profesorze raz jeszcze przepraszam za sce w trakcie niemieckiej okupacji (por. Kozłow- naprzykszanie się i za ten list pisany w sklepiku ski 2012), już jednak ze względu na ich znaczenie na rynku i bardzo proszę o jakąś wiadomość co dla relacji polsko-ukraińskich pełna rekonstrukcja Pan Profesor myśli o tem [sic] wszystkim […] ówczesnych wydarzeń jest pilnym postulatem ba- (por. Wartołowska, list 1940). dawczym. Z punktu widzenia niniejszego artykułu Pojednawczy w tonie jest – wspomniany już istotna jest ewentualna rola w ówczesnych wyda- – list Czykałenko do Wartołowskiej z 16-go VIII rzeniach W. Antoniewicza10. 1940. Autor badań w Czermnie pisze m.in.: Wielce Szanowna Pani Zofio! To będzie mój pierwszy list w języku polskim! 10 Warto tu może jedynie wspomnieć o Prof. Kor- Otóż proszę o wybaczenie. Możliwe tylko za- dubie, do którego żal wyraża Wartołowska. Myron Kor- ciekawienie treścią zmusi Pani jego przeczytać duba (Мирон Михайлович Кордуба; 1876-1947), naj- do końca. Przystępuję! wybitniejszy uczeń Michała Hruszewskiego (Михайло Zaproszono mnie jako jedynego przedhistoryka Грушевський; 1866-1934), twórcy nowoczesnej ukraiń- skiej historiografii (por.A damski 2011), zasadniczo zajmo- ukraińca, który przebywa na ziemiach Gener. wał się okresem nowożytnym (m.in. powstaniem Chmiel- nickiego), ale i średniowieczem, w tym formowaniem się granicy polsko-ruskiej. W 1929 r. Korduba przeniósł się ze 8 Wisti szeroko informowały o wizycie Franka m.in. Lwowa do Warszawy, gdzie objął stanowisko profesora hi- w Chełmie, brak wzmianki o badaniach w Czermnie wyda- storii Ukrainy na UW, z czasem włączył się także do prac je się więc być dość symptomatyczny. Ukraińskiego Naukowego Instytutu w Warszawie (UNI; na 9 Takie działania podejmuje obecnie Andrzej Kokow- temat tej instytucji zob. Kozak 2008). W 1940 r. Korduba ski (Lublin). Wstępne wyniki swych badań przedstawił on przeniósł się z Warszawy do Chełma, gdzie przebywał aż w trakcie konferencji z cyklu Grody Czerwieńskie – zło- do grudnia 1941. W Chełmie Korduba, pracując jako na- te jabłko polskiej archeologii (seminarium nr 4, Kraków, uczyciel historii w miejscowym gimnazjum, intensywnie 7 – 9 XII 2016), wygłaszając referat pt. Czermno pod lufami uczestniczył w życiu ukraińskim, opublikował kilka ksią- - czyli wykopaliska w trakcie II wojny światowej. żek, a także szereg artykułów na łamach Krakiwśkich Wi- 205 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

W cytowanym już liście ZofiaW artołowska py- Woźny12. W stosunku do powszechnie znanego pol- ta: „[…] może możnaby jeszcze co zrobić żeby albo skiego tekstu oryginał niemiecki pozwala stwierdzić, [?] niemcy cofnęli pozwolenie na kopanie z powo- iż Reinerth zorganizował Antoniewiczowi prace du braku kwalifikacji p.C zekalenki [...], albo może w IDO już w 1940 r., natomiast badania naukowe udałoby się wytłumaczyć prof. Kordubie że takie nad gotykiem, o których mowa w polskim tłuma- kopanie jest zniszczeniem to możeby na inne gro- czeniu, to w rzeczywistości „Gotenforschung” (jak dzisko przerzucił p. Czekalenko“ (por. wyżej). zresztą trafnie przypuszczał S. K. Kozłowski [2012, Jak wiadomo, W. Antoniewicz tuż po wojnie 190]). Reinerth pisze m.in.13 oskarżany był o współpracę z niemieckimi władza- Ich habe aber gleich, als ich von Ihrer trau- mi okupacyjnymi, a konkretnie o pracę na rzecz rigen Lage erfuhr, 1940 dem Ostinstitut in Institut für Deutsche Ostarbeit. Posadę w IDO za- Krakau vorgeschlagen, Sie als wissenschaft­ wdzięczał Antoniewicz protekcji Hansa Reinertha l[ichen]. Mitarbeiter einzusetzen. [...?] hatte, (1900-1990), a w swojej działalności podlegał Wer- wie ich Ihnen [...?] Das ist auch gelungen. nerowi Radigowi (1903-1985). Dziś, po ukazaniu Nachdem aber das Institut Ihnen nur eine się serii publikacji Stefana Karola Kozłowskiego sehr unbefriedigende Stellung übertragen hat- (2009a; 2009b; 2010; 2012; 2013), a także dysku- te, wollte ich erreichen, wie ich damals 1942 sji między tymże a Jackiem Lechem (por. np. Lech schrieb, den Wunsch daß Ihnen [...?] unabhän- 2009; 2010), wiemy dość dużo na temat ówcze- giger, größerer wissenschaftlicher Auftrag im snych wydarzeń. Rahmen der Gotenforschung zu vermitteln Z dotychczas publikowanych dokumentów übertragen würde wynika, iż Antoniewicz pracował dla IDO w latach (por. Reinerth, szkic listu 1946). 1941-1942. S.K. Kozłowski publikuje – pisany po Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy i w ja- polsku – powojenny (z 29 XI 1946) list Reinertha kim charakterze Antoniewicz zatrudniony był do Antoniewicza, w którym ten pierwszy wspomi- w 1940 r. w IDO. Prośba Z. Wartołowskiej, formu- na, iż: łowana w liście z 16-go VIII 1940 r., aby wpłynął on Natychmiast po otrzymaniu wiadomości o Pań- na władze niemieckie, tak aby cofnięto pozwolenie skim smutnym położeniu w r. 1940, udało mi na badania w Czermnie, wiąże się – moim zdaniem się zaangażować Pana jako współpracow- – nie z osobistymi kontaktami Antoniewicza z je- nika. Gdy jednak instytut przyznał Panu bar- go niemieckimi kolegami-archeologami, a właśnie dzo niezadowalające miejsce pracy, chciałem z jakimiś związkami z IDO. osiągnąć jak Panu w r. 1942 donosiłem, aże- Z całą pewnością, gdy 7-go VIII 1941 r. Z. War- by Panu przyznano zadanie badań naukowych tołowska, planując rekonesans w okolicach Sąsiad- w dziedzinie gotyku [?] ki14, prosiła W. Antoniewicza (por. Kozłowski 2009a, 171). Uprzejmości i wiedzy Guntera Schöbla z Pfahl- 12 Cytuję początkowe (a) i końcowe (b) fragmenty baumuseum Unteruhldingen, Karin Reichenbach listu (zrekonstruowane przez K. Reichenbach; przekreśle- (Lipsk), a także Michaela Strobla (Drezno) zawdzię- nia w oryginale; pytajniki – K. Reichenbach): czam dotarcie do oryginału listu Reinertha z 1946 r. a – „Prof. Dr. Hans Reinerth, der Ihnen bekannt ist und Okazuje się, że list pisany był jednak po niemiec- mit mir gleichzeitig im Überlinger Krankenhaus liegt, hat ku11, a na język polski przełożył go niejaki Bernhard mich gebeten, Ihnen die folgende Mitteilun Bitte zu über- mitteln:“; b – „Ich hoffe von Herzen, dass es Ihnen und Ihrer sti, poświęconych tematyce historycznej (por. Świstowski Familie gut geht. Bitte schreiben Sie mir recht bald. Am 2009; Fedoriszczak 2013). besten über den Poln. Comman-Danten im Kreise Über- Relacje polsko-ukraińskie były w Chełmie napięte lingen, Herrn Bernhard Wozny, der die Liebenswürdigkeit – ogniskowały się one wokół sporu o katedrę, przy czym hat, diesen Brief zu übersetzen u. zu vermitteln“; por. Rei­ władze niemieckie wyraźnie faworyzowały stronę ukra- nerth, szkic listu 1946. ińską (por. Golczewski 2017, 294-304). Wydaje się oczy- 13 Tekst zrekonstruowany przez K. Reichenbach, wiste, że Z. Wartołowska, sama pracownik UW, miała żal miejsca nieczytelne oznaczono pytajnikiem, przekreślenia do Korduby za zaangażowanie się w sprawy ukraińskie we w oryginale. wschodniej części GG. 14 Trudno do końca zrozumieć powody, dla których 11 S. K. Kozłowski uważa, iż wersja polskojęzyczna Z. Wartołowska zdecydowała się na tego typu wycieczkę jest oryginałem; por. Kozłowski 2009a, 171. terenową w dwa miesiące po rozpoczęciu Fall Barbarossa. 206 marcin wołoszyn

[…] o jakieś zaświadczenie, którym mogłabym Wszystko to dowiozłem do Chełma, gdzie bę- się wylegitymować w moich wędrówkach, i któ- dzie ulokowane w byłem gimnazjum polskiem re pozwoliłoby mi zabrać ewentualnie mapę, a teraz ukraińskiem kompas czy aparat fotograficzny (por. Czykałenko list 1940; por. Wołoszyn chodziło Wartołowskiej o możliwości Antonie- 2016b, 208, ryc. 5). wicza związane z jego pracą dla IDO. Prośbę swą bowiem kieruje do Antoniewicza Jest charakterystyczne, że – zazwyczaj tak [...] w związku z nowo objętym przez Pana Pro- solidny – Konrad Jażdżewski (1908-1985) pisał fesora stanowiskiem [...] w swym opracowaniu na temat wojennych badań (por. Wartołowska, list 1941). w Czermnie, iż Czykałenko prowadził swoje prace Wspomniany już list Czykałenko do Warto- w 1941 r., po czym dodaje: łowskiej opatrzony był adnotacją „Bez prawa ogła- Co się stało z wynikami tych badań, nie wia- szania w druku” (brak daty i autora tej notatki; por. domo bliżej; zabytki stamtąd znajdują się może Wołoszyn 2016b, ryc. 5). Zakaz ten dyrekcja PMA w zbiorach archeologicznych we Lwowie. Pew- traktowała poważnie, np. w liście do Stefana Noska ne informacje o swych poszukiwaniach prze- (1909-1966) z dnia 3 XII 1947 r. M. Drewko, ówcze- słał L. Czikalenko – o ile mi wiadomo – prof. sny wicedyrektor tej placówki, pisał m.in.: dr W. Antoniewiczowi w Warszawie Równocześnie P.M.A. przesyła Panu w odpi- (por. Jażdżewski 1959, 69-70). sie kilka notatek odnoszących się do Czermna W świetle mego obecnego rozeznania wydaje w pow. tomaszowskim. List ob. Lewki Czikalen- się, iż jedynym powodem, dla którego W. Antonie- ko do ob. Zofii Wartołowskiej z dn. 16 sierpnia wicz przedatował prace wykopaliskowe w Czerm- 1940 r. na wyraźne zastrzeżenie właścicielki nie z 1940 na rok 1942, a z kolei sprawozdanie nie może być ogłoszony drukiem ani w całości Czykałenko przechowywane w PMA objęte zosta- ani w wyjątkach ło zakazem publikacji, była obawa Antoniewicza, (por. Drewko, list 1947). by nie upowszechniać informacji o zdarzeniach, Nie jest dla mnie jasne, dlaczego list Czy- które mogły posłużyć jako dowód na jego związki kałenko został objęty zakazem publikacji, w je- z IDO, czy szerzej niemiecką władzą okupacyjną go treści nie ma nic bulwersującego. Zastanawia już w 1940 r. fakt, iż W. Antoniewicz, wspominając o badaniach Kończąc uwagi na temat wojennych badań Czykałenko w trakcie konferencji w Hrubieszo- nad Grodami Czerwieńskimi, wspomnieć wypada wie w 1953 r. (por. niżej), datował te prace na rok o niemieckim mediewiście, urodzonym w Pozna- 1942. Jest więcej niż prawdopodobne, iż znał on niu Gottholdzie Rhode (1916-1990). W – skądinąd treść listu Czykałenko, wynika to nie tylko z naszej znakomitej – monografii na temat wschodniej gra- wiedzy o bliskich relacjach z Z. Wartołowską (por. nicy Polski wspomina on swoje wędrówki wzdłuż Kozłowski 2009a, 130), ale i analizy jego wystąpie- brzegu Bugu w 1941 r. (Rhode 1955, 62, przyp. 142). nia z 1953 r. Znajdujemy tu bowiem informację, iż Niestety Rhode pojawił się nad Bugiem nie w służ- „[…] zabytki uzyskane w czasie tych poszukiwań bie Klio, a jako żołnierz Wehrmachtu, przygotowu- były zdeponowane w Muzeum w Chełmie […]” jąc się do ataku na ZSRR (od 4 V 1941 był Rhode (por. niżej). Informacja na ten temat znajduje się tłumaczem w sztabie 8. Dywizji piechoty, pocz- w liście Czykałenko: ta polowa nr 21507; jego jednostka wzięła udział Zebrałem wszystkie skorupy i wszystkie nada- w ataku na ZSRR [z rejonu Suwalk] z 22 VI 1942; jące się do oznaczenia kości, razem 140 kg. por. Ecker 2012, 143).

OKRES POWOJENNY

Jak wiadomo, odbudowa zniszczonego wojną w tym na grodzisku w Sąsiadce (trwały one od kraju, w tym placówek naukowych, rozpoczęła się 28-go VIII do 31-go IX 1945; por. Wartołowska, niemal natychmiast po ustaniu niemieckiej okupa- sprawozdanie 1945; na temat powojennej odbudo- cji. W 1945 r. wznowiono także prace wykopali- wy z perspektywy archeologii zob. Abramowicz skowe na wielu stanowiskach archeologicznych, 1991, 139-146). 207 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Okres powojenny przynosi szereg zmian w pol- W ramach prowadzonych kwerend archiwal- skiej archeologii, tak organizacyjnych, jak i mery- nych udało się potwierdzić fakt, iż idea badań torycznych. W tym pierwszym wypadku chodzi w czermnie i Gródku pojawiła się już w okresie przede wszystkim o powstanie dużych, pozauni- bezpośrednio powojennym. Świadczy o tym kore- wersyteckich placówek badawczych, zatrudnia- spondencja przechowywana w archiwum Państwo- jących wielu archeologów, w drugim o radykalny wego Muzeum Archeologicznego. I tak w liście wzrost znaczenia badań nad początkami Państwa z dnia 24-go VII 1946 Zofia Podkowińska (1894- Polskiego. Oba te czynniki zadecydowały o tym, 1975; wówczas wicedyrektor PMA) zwracała się że polska archeologia wieków średnich z dziedziny do Urzędu Ziemskiego w Tomaszowie Lubelskim traktowanej do tej pory „po macoszemu” stała się w sprawie grodziska w Czermnie, pisząc m.in.: bardzo ważną, jeśli nie najważniejszą częścią na- Państwowe Muzeum Archeologiczne w War- szej dyscypliny. szawie pragnąc ten wyjątkowej wartości i wiel- Brak tu miejsca, by omawiać etapy rozwoju kiej wagi z powodu swego znaczenia w historii polskiej powojennej archeologii. W 1946 r. Witold - zabytek zachować jako pamiątkę historyczną Hensel (1917-2008) opublikował swój artykuł na i obiekt przyszłych badań naukowych, - zwraca temat konieczności uczczenia milenium Państwa się do Urzędu Ziemskiego z zapytaniem, - jakie Polskiego (Hensel 1946). Hasło to trafiło na podatny wobec dobiegającej do końca akcji przesiedleń- grunt, także ze względów politycznych: w kwietniu czej ludności ukraińskiej istnieją możliwości 1949 powstaje Kierownictwo Badań nad Początka- podjęcia akcji zabezpieczającej, celem wyłą- mi Państwa Polskiego, w 1953 instytucja ta staje się czenia terenów zabytkowych w Czermnie z pod podwaliną dla działającego od pierwszego stycznia parcelacji i użytkowania rolnego i stworzenia 1954 r. Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN rezerwatu naukowego, do którego nie mogłyby (na temat badań milenijnych Abramowicz 1991, być zastosowane postanowienia Ustawy o re- 146-162; 2005; Lech 1997-1998; 2009; Kurnatow- formie rolnej i przebudowie ustroju rolnego ska 2000; Noszczak 2002; Tabaczyńscy 2005; Rei­ (por. Podkowińska, pismo 1946). chenbach 2016). Z kolei Zdzisław Rajewski (1907-1974), w pi- Władze nie szczędziły środków finansowych, śmie z 24-go VIII 1949 (wówczas dyrektor PMA) a ponieważ do najważniejszych osób decydujących prosił o zgodę ze strony Ministerstwa Bezpieczeń- o przebiegu badań milenijnych należał Aleksander stwa Publicznego na prace w pasie granicznym Gieysztor (1916-1999), historyk, a zarazem „przyja- archeologa i mierniczego Urzędu Powiatowego ciel archeologii i archeologów” (Kowalczyk 2000a; w Hrubieszowie. Dalej wyjaśnia on, iż por. także Dąbrowska 2016), bardzo szybko rozpo- W zaraniu dziejów istniał na terenie dzisiejszej częto zakrojone na szeroką skalę badania archeolo- wsi Gródek potężny gród Wołyń […]. Państwo- giczne. Choć formalnie objęły one całą Polskę (por. we Muzeum Archeologiczne pragnie podjąć Buko 2011, ryc. 82), to jednak punkt ciężkości leżał w przyszłości na terenie tej starożytnej osady na zachodzie, w Wielkopolsce, na Śląsku i na Po- badania naukowe, któreby wyjaśniły nieroz- morzu. Jak na tym tle przedstawiała się kwestia ów- wiązane dotąd zagadnienie pierwotnego po- czesnych badań nad pograniczem polsko-ruskim? granicza polsko-ruskiego, tak ważne dla dzie- Jak informuje nas A. Gieysztor: „Inicjatywa jów obu narodów. Dążąc do trwałego zabez- podjęcia badań nad problematyką historyczną Gro- pieczenia tego cennego zabytku, niszczonego dów Czerwieńskich, nieobca już w chwili rozpo- przede wszystkim przez niwelującą teren orkę, czynania planowych prac nad początkami Państwa Państwowe Muzeum Archeologiczne podejmu- Polskiego wyłoniła się na I konferencji metodolo- je akcję celem wyłączenia obszaru zabytkowe- gicznej historyków polskich w Otwocku w końcu go z pod używania gospodarczego i utworzenia grudnia 1951 r. w porozumieniu z delegacją radziec- zeń państwowego rezerwatu archeologicznego. ką, na czele której stał akademik B. D. Griekow” Realizacji tego zamierzenia sprzyja okolicz- (Gieysztor 1953, 303)15. ność, że miejscowa ludność ukraińska została ostatnio przesiedlona, zaś nowe osiedle po- wstać ma w pewnym oddaleniu w kierunku na 15 E. Kowalczyk (2000a, 70) podkreśla szczególne, zachód od dotychczasowej wsi osobiste zainteresowanie A. Gieysztora tym tematem. (por. Rajewski, zezwolenie 1949). 208 marcin wołoszyn

Bez wątpienia aktywność PMA w zakresie i w szczególności wymieniano grodziska w Wo- zarówno opieki konserwatorskiej nad obiektami łyniu n/Bugiem, Czermnie i okolice Przemyśla. w Czermnie i Gródku, jak i planach organizacji Delegacja radziecka w osobach akad. B. D. przyszłych badań naukowych dotyczących Grodów Grekowa, akad. E. A. Kosminskiego i prof. Czerwieńskich wynikała z pozycji warszawskiego P. N. Tretiakowa wyraziła swą zgodę i akces muzeum w okresie międzywojennym, jak i z ambi- w imieniu Akademii Nauk ZSRR, a prof. A. S. cji Ludwika Sawickiego (1893-1972), dyrektora tej Sidorow - w imieniu Państwowego Uniwersy- placówki w latach 1945-1949. Sawicki, jako jeden tetu im. Łomonosowa w Moskwie. z nielicznych wśród polskich archeologów przedwo- 2. Do załatwienia sprawy po stronie radziec- jenny komunista, liczył na to, że jego „słuszny” wy- kiej będzie będzie upoważniony Instytut Histo- bór polityczny sprzed II wojny światowej przyniesie rii Kultury Materialnej Akademii Nauk ZSRR, mu apanaże w nowej, powojennej rzeczywistości. a zwłaszcza prof. Tretiakow i prof. Rybakow. Po Jednakże w 1949 r. Sawicki „[…] znalazł się na bocz- stronie polskiej - Minister Szkół Wyższych i Na- nym torze” (Abramowicz 1991, 147; por. Piotrowska uki zwrócił się w tej sprawie po porozumieniu 2007, 44-45), nowym dyrektorem został (1-go VII z Ministrem Kultury i Sztuki do Kierownictwa 1949 r.) Z. Rajewski, koordynację badań archeolo- badań nad początkami Państwa Polskiego. gicznych w skali całego kraju w coraz większym 3. Kierownictwo Badań nad początkami Pań- stopniu zaczęło przejmować Kierownictwo Badań stwa Polskiego zamierza: nad Początkami Państwa Polskiego16. Już wkrótce a/ zwołać naradę specjalistów /m. in. prof. dr Rajewski – z ramienia Kierownictwo Badań – roz- Wł. Antoniewicz i dr Z. Wartołowska, prof. dr pocznie prace wykopaliskowe w Gródku. Wł. Hołubowicz, prof. dr K. Jażdżewski, prof. Wspomniana przez A. Gieysztora konferencja dr H. Łowmiański, prof. dr S. Nosek/ w miesią- metodologiczna w Otwocku trwała od 28-go XII cu lutym lub marcu br., dla przedyskutowania 1951 do 12-go I 1952 i służyć miała marksistowskiej problematyki i wyboru obiektów badania, przebudowie polskiej nauki historycznej (por. Sto- b/ opracować wniosek o powołanie Kierow- biecki 1997). nictwa prac badawczych na obszarze Grodów Niestety, ani w tomach pokonferencyjnych Czerwieńskich z prof. dr Kazimierzem Majew- (por. Otwock...1953), ani w archiwum PAN w War- skim /jako przewodniczącym/ szawie, wśród teczek dotyczących konferencji c/ opracować szczegółowy program prac ba- w Otwocku, nie natrafiłem na zapisy na temat pla- dawczych w rb. i ramowy dla całości problemu nowanych polsko-radzieckich badań na terenie wraz z preliminarzem wydatków, Grodów Czerwieńskich. W tym kontekście kluczo- d/ wystąpić dla Instytutu Historii Kultury Ma- wego znaczenia nabierają dokumenty przechowy- terialnej /w organizacji/ o odpowiedni kredyt wane w Muzeum Zamojskim w Zamościu, odkryte dodatkowy w rb., przez Jerzego Kuśnierza. W jednym z nich, w no- e/ rozpocząć prace terenowe w m-cu lipcu tatce służbowej sporządzonej przez A. Gieysztora i prowadzić je do połowy października, dnia 10-go I 1952, a więc jeszcze w trakcie trwania f/ doprowadzić do konfrontacji naukowej pol- konferencji, pisze on: sko-radzieckiej w myśl wniosku Kierownictwa w sprawie wspólnych badań archeologicznych badań z 28 maja 1951 r. /odpis w załączeniu/ polsko-radzieckich na obszarze Grodów Czer- późną jesienią br. wieńskich. (por. Gieysztor notatka 1952). 1. Na odbywającej się konferencji metodologicz- W rezultacie już w 1952 r. formułuje się Kie- nej historyków w Otwocku w dn. 28.XII.52 r., rownictwo Prac Badawczych na obszarze Grodów podniesiono myśl wspólnych badań archeolo- Czerwieńskich i rozpoczynają – pod kierunkiem gicznych na obszarze Grodów Czerwieńskich Z. Rajewskiego – prace wykopaliskowe w Gród- ku (16-go VIII 1952 r.) oraz – pod kierunkiem K. jażdżewskiego – w Czermnie (19-go VIII 16 Jak podkreśla J. Lech, odsunięcie Sawickiego i przejęcie PMA przez Rajewskiego wynikało nie tyle / nie 1952). O ile w Gródku badania wykopaliskowe tylko z sytuacji politycznej, co z talentu organizacyjnego trwały przez cztery kolejne sezony aż do 1955 r. tego ostatniego; por. Lech 2009, 202; por. też Piotrowska (badania terenowe zakończono 30-go IX 1955), 2007, 49. o tyle w Czermnie zorganizowano tylko jeden se- 209 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956 zon wykopaliskowy (prace terenowe zakończono Stało się tak ze względu na objęcie jej zakazem 19-go IX 1952). publikacji. Zadecydowała tu negatywna opinia W ramach prac nad Grodami Czerwieńskimi Stanisława Arnolda (1895-1973) i Juliusza Barda- realizowano także badania wykopaliskowe na te- cha (1914-2010), zdaniem których praca zdradzała renie słowiańskiego cmentarzyska kurhanowego elementy „prowatykańskie”, dowodziła polskości w Lipsku-Polesiu, powiat Zamość (badaniami kie- ziem nad środkowym Bugiem, a nawet Wołynia, rował M. Drewko; por. Drewko 1953) oraz na wie- a także służyć miała Kuczyńskiemu „[...] do prze- lokrotnie już wspominanym grodzisku w Sąsiadce mycania pod dobrosąsiedzką flagą bagażu nacjona- (por. obecnie Kalaga [red.] 2013). Badaniami pla- listycznych obciążeń burżuazyjnej nauki polskiej” nowano objąć także Przemyśl (Gieysztor 1953, (Romek 2010, 177-181 [tu obszerne cytaty z wszyst- 304), do czego jednak nie doszło. W tym miejscu kich recenzji]). Nie pomogły tu pozytywne opinie wspomnieć należy o udziale w pracach na terenie Gerarda Labudy (1916-2010), A. Gieysztora czy Grodów Czerwieńskich historyków, t.j. badaczki Henryka Łowmiańskiego (1898-1984). S. M. Ku- średniowiecznych szlaków handlowych Teresy Du- czyński był uczniem Oskara Haleckiego (1891-1973; nin-Wąsowicz (1926-2004; por. Dunin-Wąsowicz na temat Haleckiego zob. Dąbrowska [red.] 2012; 2011), a przede wszystkim Andrzeja Poppe, któ- 2014a; 2014b; na temat jego uczniów, w tym Ku- rego powstałe wówczas studium na temat Gródka- czyńskiego zob. Kozłowski 2014, 57-58), historyka Wołynia wciąż pozostaje aktualnym kompendium zdecydowanie źle ocenianego w stalinowskiej Pol- wiedzy na temat tego obiektu (Poppe 1958). sce – zapewne ten fakt dodatkowo przyczynił się do Do uczestników ówczesnych badań należał blokady publikacji Kuczyńskiego. także Andrzej Abramowicz (1926-2011), archeo­ Poniżej zdecydowano się zaprezentować je- log, ale i historyk polskiej archeologii, któremu dynie kilka uwag dotyczących badań nad Grodami zawdzięczamy szereg informacji o badaniach Gro- Czerwieńskimi w latach 50-tych XX w. dów Czerwieńskich w latach 1952-1953 (por. Abra- Frapującym jest problem ich genezy, jak i cha- mowicz 2010, 15-20, 31-37). rakteru – tego, na ile były to badania polsko-ra- We wrześniu 1953 r. zorganizowano w Hru- dzieckie. bieszowie konferencję, na której zaprezentowano W sporej liczbie tekstów związanych z tymi wyniki prac z lat 1952 i 1953. Fakt, iż w konfe- pracami mowa jest o badaniach polsko-radziec- rencji uczestniczył moskiewski archeolog Artemij kich, tak przedstawiał je np. w krótkim eseju na W. Arcichowski (Артéмий Владимирович Ар­ łamach Przekroju Paweł Jasienica (Lech Beynar; цихóвский; 1902-1978) dodatkowo podniosło jej 1909-1970) – historyk, dziennikarz uczestniczą- prestiż. Z Warszawy do Zamościa Arcichowskiego cy w pracach wykopaliskowych (Jasienica 1952). przywiózł Kazimierz Michałowski (1901-1981). Również w dokumentach, tekstach sporządzonych Jak wspomina Abramowicz: przez naukowców mowa jest o badaniach polsko- Po południu toczyły się obrady. Po uroczy- radzieckich, wielokrotnie pojawia się kwestia stym powitaniu gościa w imieniu PAN Giey­ konieczności intensyfikacji kontaktów z badacza- sztor przewodnictwo oddał Rajewskiemu […] mi radzieckimi. Jako polsko-radzieckie określo- Dyskusja została przerwana przez delegację no badania już w dokumencie z 17-go V 1952 r., Wojska Polskiego, która słowami ‘Witamy naj- w którym A. Gieysztor zwraca się do Ministerstwa większych uczonych świata, uczonych radziec- Szkolnictwa Wyższego z prośbą o zaliczkę celem kich’ powitała Arcichowskiego i wręczyła mu rozpoczęcia badań terenowych (por. Gieysztor za- bukiet kwiatów liczka 1952). Nadzieję na przyjazd gości radziec- (por. Abramowicz 2010, 36). kich wyraża kilku uczestników narady, jaka miała Okres stalinowski miał oczywiście nie tylko ta- miejsce w Hrubieszowie dnia 28 VIII 1952 r. (por. kie, groteskowe oblicze. Notatka służbowa 1952). W referacie wygłoszo- Studiom Zbigniewa Romka zawdzięczamy nym w Lublinie 20 V 1952 r. Henryk Łowmiański wyjaśnienie kwestii wieloletniego opóźnienia dru- rozdział końcowy swego wystąpienia poświęcił ku pracy na temat wyprawy Włodzimierza z 981 r., w całości uzasadnieniu konieczności nawiązania autorstwa Stefana Marii Kuczyńskiego (1904-1985). jak najściślejszej współpracy polsko-radzieckiej Praca ta była w zasadzie gotowa już w 1949 r., uka- w badaniach Grodów Czerwieńskich (Łowmiań- zała się jednak wiele lat później (Kuczyński 1965). ski 1953, 84-85). 210 marcin wołoszyn

Najwyraźniej podkreślanie związków z nauką badań polsko-radzieckich na Grodach Czer- radziecką widoczne jest w referacie W. Antoniewi- wieńskich. Na skutek zaś zainteresowania się cza, zatytułowanym Uwagi o badaniach Grodów w grudniu r. 1951, podczas konferencji histo- Czerwieńskich w r. 1952, jaki wygłosił on w trakcie ryków polskich w Otwocku, przez profesorów konferencji w Hrubieszowie we wrześniu 1953 r. Griekowa i Tretiakowa koniecznością podjęcia Swoje wystąpienie Antoniewicz rozpoczął w nastę- badań Grodów Czerwieńskich równocześnie na pujący sposób: terytorium Polski i Związku Radzieckiego za- Może nie od rzeczy będzie wspomnienie na wstę- padła wówczas decyzja przystąpienia do orga- pie o dotychczasowych zamierzeniach prowadze- nizacji tych prac wykopaliskowych na naszym nia systematycznych badań archeologicznych na obszarze. [...]. Dzięki dotacji Prezydium Rządu Grodach Czerwieńskich. Pierwsze tego rodzaju Polski Ludowej, w kwocie pół miliona złotych, usiłowania rozpoczęła z ramienia Zakładu Ar- można było łatwo postawić organizację badań cheologii Przedhistorycznej i Wczesnodziejowej Grodów Czerwieńskich na wysokim poziomie. Uniwersytetu Warszawskiego w r. 1936 Zofia Po licznych czynnościach przygotowawczych Wartołowska. Ówczesne możliwości finansowe rozpoczęto prace wykopaliskowe w Gródku na cele prac wykopaliskowych były bardzo ni- w drugiej połowie sierpnia 1952 r., a zakończo- kłe; toteż program badań z konieczności musiał no je z początkiem października ub. r. się zacieśnić tylko do jednego grodziska w Są- Jako bazę badawczą wybrało kierownictwo ba- siadce w pow. Zamość. Przed wojną badania dań Hrubieszów; i uzyskano tam w koszarach te były prowadzone przez cztery lata; w Polsce W.P. wygodne pomieszczenie na kwatery perso- Ludowej zaś, dzięki włączeniu prac wykopali- nelu naukowego, technicznego, administracyj- skowych w Sąsiadce do budżetu państwowego nego, oraz na pracownie naukowe i techniczne. w dziale Uniwersytetu Warszawskiego, bada- Ekspedycja obejmowała około 100 osób, była nia te rozwijają się pomyślnie dalej rok rocznie ona dobrze i sprawnie zorganizowana w Hru- od r. 1946. Prace wykopaliskowe na grodzisku bieszowie w Sąsiadce są prowadzone nader szczegółowo, (por. Antoniewicz, Uwagi...1952). wpierw na obszarze t. zw. gródka, a obecnie na W świetle mego rozeznania badania z lat 1936- obszarze t. zw. podgrodzia. Są to najbardziej 1939 nie były zamierzone jako wstęp do badań nad zaawansowane dotąd badania systematyczne Grodami Czerwieńskimi czy pograniczem polsko- jednego z Grodów Czerwieńskich. ruskim, istotnym było rozpoznanie grodziska jako Podczas wojny, w r. 1942, prowadził z ramie- takiego. Jak wiadomo, Z. Wartołowska i W. Anto- nia władz niemieckich badania sondażowe na niewicz interesowali się tą kategorią źródeł w skali grodzisku i na cmentarzysku opodal grodzi- całego kraju (por. Antoniewicz, Wartołowska [red.] ska w Czermnie (pow. Tomaszów) archeolog 1964). W archiwaliach Antoniewicza, przechowy- ukraiński Dr. L. Czikalenko. Zabytki uzyskane wanych w PAN, nie znalazłem dokumentów po- w czasie tych poszukiwań były zdeponowane świadczających jego zaangażowanie w organizację w Muzeum w Chełmie. polsko-radzieckich badań nad pograniczem polsko- Na kilku konferencjach Kierownictwa Badań ruskim17. nad Początkami Państwa Polskiego w l. 1948- Oczywiście, częste pojawianie się przymiot- 1951, referowałem dużą potrzebę konieczno- nika „radziecki” w tekstach z okresu stalinowskie- ści zorganizowania systematycznych badań go nie dotyczy jedynie archeologii. Informacje Grodów Czerwieńskich w porozumieniu z ra- o współpracy polsko-radzieckiej nie muszą do- dzieckimi uczonymi. W tym temacie prowadzi- tyczyć realnie odbywających się prac, a stanowić łem w l. 1949-51 rozmowy z prof. Tretiakowem skutek ówczesnej nachalnej propagandy (por. Beh- i prof. Rybakowem, którzy jak najżyczliwiej rends 2006). traktowali te projekty. Podczas konferencji ro- boczej Kierownictwa Badań n. p. P.P. z prof. Ry- 17 Co niekoniecznie musi być rozstrzygające – trudno bakowem w r. 1950, po referacie Wł. Antonie- mi określić kompletność archiwum Antoniewicza w PAN, wicza, przedstawiła Dr Z. Wartołowska krótkie poza tym listy tego badacza mogą znajdować się jedynie sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Są- w archiwach pozostawionych przez adresatów korespon- siadce oraz propozycję rozpoczęcia wspólnych dencji. 211 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Wydaje się, iż zwłaszcza w wypadku W. An- Warto w tym miejscu choć kilka słów poświę- toniewicza podkreślanie starań o wspólne, polsko- cić jeszcze Borysowi Grekowowi, bezwzględnie radzieckie badania wpisuje się w całość strategii, najważniejszemu radzieckiemu mediewiście bezpo- jaką badacz ten przyjął po II wojnie światowej. Jak średnio po II wojnie światowej, a zarazem jednemu pisze J. Lech: z przewodniczących delegacji radzieckiej na kon- Obok W. Hołubowicza był [Antoniewicz – ferencji metodologicznej w Otwocku (1951/1952), M.W.] najbardziej ofensywnym marksistą w trakcie której miano zadecydować o podjęciu ba- w okresie stalinowskim, krytykującym z tych dań nad Grodami Czerwieńskimi. pozycji swoich kolegów, w tym powszechnie Przyjazd Grekowa do Otwocka nie był oczy- szanowanych przedstawicieli środowiska na- wiście przypadkowy – istotny był tak jego dorobek ukowego. Powstaje pytanie, czy musiał tak po- naukowy, jak i znajomość języka polskiego – od stępować? Można przypuszczać, że istotną rolę 1910 r. przez cztery lata Grekow studiował na Wy- odgrywały tu obciążenia z przeszłości, obawa dziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu o oskarżenie o postawę ´w latach sanacji´, Warszawskiego (studia kontynuował w Moskwie). o getto ławkowe w Uniwersytecie Warszaw- Z rozpatrywanego tu punktu widzenia szcze- skim, o współpracę z W. Radigiem i Instytutem gólnie interesujący jest jeszcze jeden szczegół Niemieckiej Pracy Wschodniej [...] z biografii Grekowa: przyszły mediewista, choć (por. Lech 2009, 200). urodził się w głębi rosyjskiego imperium (Myr- Tak jak słynne – i niechlubne – studium Do- horod [Миргород] nieopodal Połtawy), to jednak tychczasowy dorobek archeologii Polski (Anto- w latach 90-tych XIX w. mieszkał przez kilka lat niewicz 1953) miało być świadectwem pełnego w chełmie i Hrubieszowie (por. Gorskaja 1999, nawrócenia Antoniewicza na marksizm, tak pod- 20-22; Szumski 2016, 70-71). Nazwy niewielkich kreślanie gotowości do współpracy z naukowcami przecież rzek jak Huczwa20, Wieprz pojawiają się radzieckimi, datowanie początków badań nad Gro- w jego – przywołanym już – referacie wygłoszo- dami Czerwieńskimi już na rok 1936 (a tym samym nym w październiku 1939 w Moskwie. Nie można przypisanie sobie i swoim współpracownikom ini- więc wykluczyć, iż propozycja prac nad Grodami cjatywy w tej dziedzinie) wydaje się być kolejnym Czerwieńskimi mogła przypaść mu do gustu także elementem strategii, która miała umożliwić odnale- z osobistych powodów. zienie się w stalinowskiej Polsce byłemu rektorowi Ważne jest także, iż w trakcie konferencji Uniwersytetu im. J. Piłsudzkiego18. w otwocku Grekow wyraźnie studził zapał pol- W rzeczywistości udział badaczy radzieckich skich marksistów-dogmatyków żądających bły- w badaniach Grodów Czerwieńskich był minimal- ny i sprowadzał się do kurtuazyjnych wizyt, jak wspomniana Arcichowskiego w 1953 r. Nigdy nie przeszłość nie załamały kariery młodego uczonego, choć doczekano się na badania stanowisk po wschodniej z całą pewnością w okresie rozwiniętego stalinizmu (1949– stronie Bugu (pisał o nich m.in. wspomniany już 1955) musiały powodować poczucie ciągłego zagrożenia P. Jasienica). Polsko-radzieckość interesujących nas i niepewności” (Rutkowski 2013, 142). Zdaniem warszaw- badań jest więc w dużej mierze produktem epoki, skiego badacza: „Pozycję Gieysztora w najgorszym okresie w której realizowano – de facto polskie – prace wy- stalinowskim wzmocniła nawiązana przez niego na przeło- kopaliskowe w Czermnie, Gródku czy Sąsiadce19. mie 1951 i 1952 roku w trakcie I Konferencji Metodolo- gicznej Historyków Polskich współpraca z uczonymi so- wieckimi, której efektem było rozpoczęcie wiosną 1952 r. 18 Warto w tym miejscu przypomnieć, że w 1945 r. przez KBnPPP wykopalisk na terenach dawnych Grodów Antoniewicz musiał ustąpić ze stanowiska rektora Uniwer- Czerwieńskich, przy granicy polsko-sowieckiej. Paradok- sytetu Warszawskiego i stanął przed Komisją Dyscyplinar- salnie spowodowały one jednocześnie zwiększenie zainte- ną UW, która uniewinniła go dopiero 1948 r.; por. Kozłow- resowania funkcjonariuszy MBP osobą Gieysztora. W paź- ski 2004, 177. dzierniku 1952 r. w piśmie do dyrektora Gabinetu Ministra 19 W tym kontekście przedstawić należy koncepcję BP dyrektor Departamentu III, płk Józef Czaplicki wyraził Tadeusza Rutkowskiego, który inicjatywę prac nad Gro- pogląd, że Gieysztor ‘nie powinien otrzymać zezwolenia dami Czerwieńskimi postrzega przez pryzmat osobistej na prowadzenie prac naukowych w strefie granicznej’”, sytuacji Gieysztora. Sukcesy w pracy w ramach Kierow- por. Rutkowski 2013, 142. nictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego miały 20 Nad Huczwą leży tak Hrubieszów, jak i Czermno spowodować „[...] że pochodzenie klasowe i AK-owska oraz Gródek. 212 marcin wołoszyn skawicznej stalinizacji nauki polskiej21 i starał się Zmarnowane są prace wykopaliskowe, rozpo- chronić – dziś powiedzielibyśmy – źródłoznawców, częte przed wojną w Sąsiadce [...] bezpow- np. Tadeusza Manteuffla (1902-1970).J ak pisze Jan rotnie zmarnowano część badań pochodzących Szumski: z Grodów Czerwieńskich, które mogły być ‘zło- Po pierwsze, wydaje się, że Grekow pragnął tym jabłkiem’ dla archeologów polskich nie dopuścić do zwycięstwa dogmatyków, do- (por. Dunin-Wąsowicz 2000, 251-251). brze wiedząc z własnego gorzkiego doświad- Czermno i Gródek to – rzecz jasna – nie jedyne czenia22, jakie mogą być tego skutki. Po drugie, nieopublikowane wczesnośredniowieczne stano- przebudowa nauki historycznej na wzór sowiec- wiska w Polsce, powody załamania się tamtejszej ki przewidywała tolerowanie, przynajmniej na akcji wykopaliskowej od dawna budzą jednak duże poziomie formalno-deklaratywnym, uczonych zainteresowanie. Przyczynił się do tego A. Abramo- ‘starej daty’, niestojących na stanowisku do- wicz, uczestnik, a po latach także kronikarz czer- gmatycznego marksizmu, czego przykładem był mieńskiej ekspedycji z 1952 r. W swej historii pol- sam Grekow […] skiej ar­cheologii łódzki badacz stwierdził m.in. iż (por. Szumski 2016, 166). Wśród archeologów odczuwano wtedy [w trak- Reasumując: nie można wykluczyć, iż propozy- cie badań w Czermnie – M.W.] niepokój czy cja Gieysztora zmierzająca do podjęcia wspólnych badania te nie są jakimś wstępem do korekty polsko-radzieckich badań nad Huczwą i Bugiem granicy na wschodzie mogła spotkać się z życzliwym zainteresowaniem (por. Abramowicz 1991, 159). Grekowa z powodów pozamerytorycznych. Poniżej postanowiono odnieść się nieco szerzej Trudno na zakończenie nie wspomnieć o ujmu- do tej kwestii, zwłaszcza, iż sugestia Abramowicza jącej osobowości warszawskiego mediewisty. Uro- powtarzana jest w dalszych opracowaniach (por. dzony w Moskwie Gieysztor nadawał się jak nikt Kobyliński 2007, 369). inny jako partner dla radzieckiego mediewisty (na Powojenna granica Polski (od 1952 r. Polskiej temat związków A. Gieysztora z nauką i kulturą ro- Rzeczpospolitej Ludowej) określana była umową syjską zob. Grala 2016, zwł. 37-42). z dnia 16-go VIII 1945 pomiędzy rządem RP i ZSRR (por. Bartoszewicz 1995; Wawryniuk 2015, 394). *** Jak dość powszechnie wiadomo, w maju 1951 r., w odpowiedzi na propozycję strony radzieckiej do- Badania z lat 1952-1955 przyniosły bardzo cie- szło do korekty granicy obu państw: Polska utraciła kawe rezultaty, zostały jednak zarzucone, a ich wy- Bełz, natomiast uzyskała Ustrzyki Dolne (Smoleń ników nigdy nie opublikowano w całości, dotyczy 2004; Wawryniuk 2015, 394-424). to zwłaszcza rezultatów prac w Gródku. Z dokumentów opublikowanych już po 1989 r. Pół wieku później T. Dunin-Wąsowicz z gory- (Tebinka 1994) wynika, iż w drugiej połowie 1952 r. czą wspominała, iż Moskwa23 sformułowała propozycje kolejnej cesji terytorium PRL. Tym razem na rzecz ZSRR stra- cilibyśmy m.in. Hrubieszów oraz Tomaszów Lu- belski. Granica państwowa biegłaby wzdłuż rzeki 21 Jak pisze Z. Romek (2002, 96): „Na konferencji Huczwy, w tej sytuacji grodzisko w Gródku znala- tej [w Otwocku – M.W.] przedstawiciele polskich władz złoby się po stronie ZSRR, natomiast umocnienia i polscy historycy uroczyście ogłosili, że za naukową moż- w Czermnie leżałyby dosłownie na linii granicznej na uznać jedynie metodologię marksistowską. W kolejnych referatach uczeni przedstawiali jak nowe metody stosować (Wawryniuk 2015, rycina na s. 426). Do realizacji w analizie kolejnych fragmentów dziejów Polski. Jako tych planów nie doszło, najpewniej na wskutek obowiązującą w praktyce badawczej uznano zasadę par- śmierci Stalina 5 III 1953 r. (Tebinka 1994; Wawry- tyjności nauki, w myśl której historycy winni realizować niuk 2015, 424-428). wytyczne ideologów”. 22 W 1951 r. Grekow, oskarżony o kosmopolityzm i obiektywizm burżuazyjny, stracił stanowisko dyrektora 23 Dokument nie posiada jasno określonego nadawcy, Instytutu Słowianoznawstwa AN ZSRR, w 1953 stracił zaś ani daty, jak stwierdza Andrzej Wawryniuk: „Najprawdo- posadę dyrektora Instytutu Historii AN ZSRR. Wydarze- podobniej – jak to było w ówczesnym zwyczaju – wręczył nia te przyczyniły się do jego śmierci jesienią 1953 r.; por. go polskim władzom jako propozycję ambasador ZSRR Szumski 2016, 152-153, 163. w Polsce”; por. Wawryniuk 2015, 424, przyp. 224. 213 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Czy sformułowana jesienią 1952 r. propo- przeprowadzonych przez sekretarza ppp […] zycja korekty granicy polsko-radzieckiej mogła indywidualnych rozmowach, dziewczęta zro- przyczynić się do wstrzymania badań nad Groda- zumiały, że popełniły błąd i okazały skruchę mi Czerwieńskimi, zgodnie z sugestią A. Abramo- (por. Informacja… III). wicza? Wydaje się, iż możliwość taką należy wy- Wymiana graniczna z 1951 r. była prawdziwą kluczyć. Wskazać tu należy co najmniej na dwa klęską wizerunkową dla PZPR, z całą pewnością fakty: ówczesne władze zdecydowały się utajnić nową 1). oficjalnym powodem wymiany terytorialnej propozycję Wielkiego Brata. Trudno zakładać, iż z 1951 r. były względy gospodarcze, nie sformuło- wyjątek uczyniono dla archeologów. wano wówczas żadnych argumentów odwołujących Warto może zastanowić się, czy odpowiedzial- się do historii czy specyfiki kulturowej wymienia- ności za rozpowszechnienie obaw o związku prac nych regionów; wykopaliskowych z korektą granicy nie ponoszą... 2). mimo iż wymiana terytorialna z 1951 r. by- sami archeolodzy (oczywiście nieświadomie). ła oficjalnie określana aktem braterskiej pomocy Zwłaszcza ekipa łódzka, kierowana przez K. Jaż- ze strony Stalina, to ostatecznie wywołała ona falę dżewskiego ubrana była w stroje wojskowe, czy niepokojów w całym kraju. też para-wojskowe, poruszała się także wojskową Kluczowa jest druga z przytoczonych obser- ciężarówką. Z oczywistych powodów dysponowa- wacji. Już ponad dwie dekady temu Dariusz Jarosz ła ona także urządzeniami mierniczymi. O tym, że wskazał na wybuch prawdziwej paniki związanej podwładni Jażdżewskiego mogli sprawiać wraże- z informacją o „korekcie” granicy PRL-ZSRR nie grupy wojskowych, najlepiej świadczy epizod z 1951 r. (Jarosz 1993). opisany przez A. Abramowicza: W archiwum PZPR, przechowywanym obec- Któregoś wieczoru w Czermnie, akurat miałem nie w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, znaj- jedną nogę w miednicy, usłyszałem ciche głosy dują się m.in. raporty na temat nastrojów ludności na zewnątrz, a potem ktoś gwałtownie wtar- w związku ze wspomnianym wydarzeniem. Były gnął do naszej izby. Byłem z boku i w pierw- one fatalne, tak na wschodzie kraju, jak i w dal- szej chwili nie widziałem, co się stało. Rzut szych jego częściach. I tak w 1951 na terenie po- oka i zrozumiałem. To milicjant wszedł z takim wiatu tomaszowskiego „[...] w nocy z 29 – 30 maja rozpędem i zdrętwiał. Andrzej Nadolski mówił br. zatrzymano 20 furmanek, które wywoziły sprzęt potem, że dawno nie widział kogoś tak pobla- domowy na inne tereny” (por. Informacja… I). Na dłego. Łatwo było odgadnąć powód. Rzędem terenie ówczesnego województwa szczecińskiego: pod ścianą leżały śpiwory na siennikach, na Są również wypowiedzi [pow. Myślibórz] że ścianie wisiały chlebaki, kurtki koloru ochron- wymiana jest niekorzystna dla Polski, gdyż nego, lornetka, w kącie stał trójnóg teodolitu. przekreśla linię Curzona, a tym samym nie- Oczywiście jakaś grupa partyzancka, dywer- naruszalność granic na Odrze i Nysie. Krążą syjna lub bandycka. Sami mężczyźni. Karbo- również plotki, że ludność z terenów objętych wiak już ułożył się do snu w swoim śpiworze. wymianą wywożona jest przez NKWD na Ural Milicjant pierwszą odzywką kazał mu wyjąć na i Syberię (Informacja… II). wierzch ręce. Po chwili osłupienia doszło do Szczególnie plastycznie odmalowano sytuację, wyjaśnień. Okazało się, że miejscowa milicja jaka miała miejsce na Dolnym Śląsku. Jak stwier- (posterunek był daleko) otrzymała informacje, dza – 26 V 1951 – anonimowy informator: że obcy kręcą się po okolicy i że nocują. Przy- 23 b.m w internacie SPP przy Zakładach im. 22 szła sprawdzić ktoto Lipca w Dzierżoniowie, podczas czytania ar- (por. Abramowicz 2010, 19). tykułu w sprawie wymiany odcinków granicz- Moim zdaniem nie można wykluczyć, iż oba- nych między Polską a ZSRR, jedna z dziewcząt wy związane ze zmianą granicy, jakie wywołały – Wolska – powiedziała, że jest to rabunkowa decyzje z 1951 r., odżyły w Czermnie w 1952 r. za gospodarka w stosunku do nas ze strony ZSRR, sprawą – pracujących nad granicą, ubranych „po że ZSRR pomału całą Polskę zabierze. Zdanie wojskowemu”, korzystających z geodezyjnego Wolskiej poparły i inne dziewczęta. Wówczas sprzętu mierniczego – archeologów, których wypy- Wolska zrzuciła miotłą ze ściany portret jed- tano o charakter prowadzonych prac i o ewentualną nego z dostojników rządu. […] Dopiero po zmianę granicy. 214 marcin wołoszyn

Szczegółowe wyjaśnienie przyczyn, dla któ- ca PRL, rzekomo wytyczona wzdłuż sprawiedliwej rych zaniechano realizacji badań na terenie Grodów linii Curzona. Przypominanie o znaczeniu kultury Czerwieńskich, możliwe będzie jedynie przy kon- polskiej dla ziem na wschód od owej linii nie było tynuacji dalszych badań archiwalnych. Już teraz preferowanym tematem badawczym. Równocze- wskazać można na powody bardziej ogólnej natury, śnie – i to z naszego punktu widzenia jest najistot- które mogły prowadzić do załamania się tej akcji. niejsze – mówienie o elementach prawosławnych, Wspomnieć tu należy o niechętnym stosun- ruskich we wschodniej części dzisiejszej Polski nie ku społeczeństwa (w tym naukowców) do ZSRR, odpowiadało wizji PRL szczęśliwie wybawionej – a przede wszystkim do wymuszonej współpra- przez Stalina i polskich komunistów – od koszma- cy z wielkim Bratem24. Trudno nie wspomnieć ru mniejszości etnicznych czy religijnych. Najlep- o znacznym sformalizowaniu (zrytualizowaniu) szym, acz smutny dowodem na to jest los drewnia- kontaktów z przedstawicielami Kraju Rad, o nie- nych cerkiewek w Polsce południowo-wschodniej znośnym gorsecie politycznej kontroli (por. Romek (Losy cerkwi...1997)25. 2002; Szumski 2016, 332). Warto także zauważyć, W dłuższej perspektywie kluczowe wydają się iż dla legitymizacji władz PRL istotnym było jednak przemiany cywilizacyjne będące skutkiem podkreślanie nie tylko umocowania zachodniej II wojny światowej. Od 1945 r., w rezultacie utraty granicy Polski na Odrze i Nysie, ale i korzystnych Lwowa oraz Wilna, brak w Polsce na wschód od aspektów utraty tzw. Kresów. Machina propagan- Wisły dużych ośrodków naukowych, muzealnych. dowa PRL nie szczędziła środków dla uzasadnie- Intrygującym jest pytanie, dlaczego w okresie PRL nia naszych „odwiecznych” praw do Szczecina czy nie stworzono tu ani jednego ośrodka Instytutu Wrocławia (Kobyliński, Rutkowska 2005; Dmi- Historii Kultury Materialnej PAN. Ani powstały trów 2009). Równie słuszna była wschodnia grani- w 1945 r. Instytut Archeologii na lubelskim UMCS, ani powstały w 1999 r. Instytut Archeologii na Uni- wersytecie Rzeszowskim nie były w stanie zasypać 24 Jeden z prowadzących badania – K. Jażdżew- ski – pisał: „Między połową sierpnia a końcem września 1952 r. stałem się trochę ‘po niewoli’ współuczestnikiem oryginalnej imprezy archeologicznej, mianowicie wypadło 25 W tym kontekście wspomnieć należy o powojen- mi brać udział w badaniach Grodów Czerwieńskich. […] nych, napiętych relacjach polsko-ukraińskich, istotna jest w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskie- tu zarówno tzw. rzeź wołyńska, jak i akcja Wisła; por. na go wywarto na mnie nacisk, abym włączył się do tej akcji. ten temat Motyka 2011. Rzecz była ponoć pomyślana jako fragment współpracy Osobny problem to ukraińskie roszczenia terytorialne archeo­logów polskich i radzieckich przy badaniu wzajem- względem dzisiejszej wschodniej Polski. Już pod koniec II nych kontaktów polsko-ruskich we wczesnym średnio- wojny światowej Stalin szantażował Mikołajczyka przypo- wieczu. Niewzięcie udziału w tej imprezie mogło – jak mi minaniem problemu tzw. Zakerzonia, a więc ukraińskich mówiono – być poczytane za bojkotowanie tej współpracy. aspiracji do władzy nad Chełmem, Przemyślem. Zależność […] Z pobytu w Gródku Nadbużnym zachowałem wspo- polityczna od Moskwy w latach 1944-1989 decydowała mnienie, wiążące się z oglądaniem z góry – z wyżyn pła- o tym, że kwestia ta nie traciła na znaczeniu także po śmier- skowzgórza – urządzeń i zabiegów mających zabezpieczyć ci Stalina. Trudno przedstawiać tutaj ten problem szerzej, mołotowsko-ribbentropowską i jałtańską granicę między warto jednak zacytować Włodzimierza Mędrzeckiego, PRL i ZSRR, przebiegającą wzdłuż Bugu. Jakież dziwne piszącego o współczesnej dyskusji polskich i ukraińskich myśli i uczucia miało się, gdy patrzyło się na ten pusty pas historyków: „W aksjologii ukraińskiej [...] Chełmsz- ziemi wzdłuż rzeki po sowieckiej stronie, co dzień na nowo czyzna, Podlasie łącznie z Bielskiem Podlaskim, Łem- bronowany, by na nim móc odczytać ewentualne ślady stóp kowszczyzna po Krynicę w sposób niepodlegający ludzi uciekających z ‘przodującego’ państwa ‘socjalistycz- dyskusji są częścią Ukrainy, nawet jeśli pozostają nego’ na stronę polską, bardzo słabo pilnowaną. […] Mó- poza jej granicami” (Mędrzecki 2010, 47). wiono nam, że w ciągu długiego czasu zdarzył się raz tylko Polscy archeolodzy, zwłaszcza ci ze szkoły Ko- wypadek, że z Polski uciekł ktoś na stronę sowiecką. Przy strzewskiego, jak np. Jażdżewski, byli przyzwyczajeni badaniu ujętego tam zbiega okazało się, że był on umysło- do wykorzystywania słowiańskich zabytków jako ar- wo chory. Zwrócony Polsce ponawiał podobno próby prze- gumentu za polskością Śląska czy Pomorza, otwartym dostania się na wschód na drugą stronę z maniackim jakimś pozostaje pytanie, na ile ruski charakter zabytków od- uporem. Kto wie – może gnała go nieprzezwyciężona no- krywanych w Czermnie czy Gródku mógł budzić ich stalgia do stron rodzinnych, od których odcięto go na sku- niepokój, gdyż postrzegali je jako potencjalny argument tek IV rozbioru Polski, dokonanego we wrześniu 1939 r.?”; na rzecz proukraińskiej „korekty” wschodniej granicy por. Jażdżewski 1995, 266-267. Polski. 215 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956 wyrwy powstałej w 1945 r. Nikt też nie powrócił do wersyteckiej w Polsce” (Kokowski, Łuczkiewicz idei lwowskiego Muzeum Ziemi Czerwieńskiej26. 2016, 122), w oczywisty sposób nie mógł sprostać Po załamaniu się akcji wykopaliskowej z lat wyzwaniom związanym z badaniami tak bogatego 50-tych XX w. nie sformułowano w okresie PRL w znaleziska archeologiczne stanowiska. żadnego większego planu archeologicznych ba- Od lat 80-tych XX w. narastać zaczął problem dań nad pograniczem polsko-ruskim. Odnotować rabunku regionu Grodów Czerwieńskich, jak me- należy opracowanie Andrzeja Nowakowskiego lancholijnie stwierdził zamojski archeolog – Jerzy (1939-2017; por. Nowakowski 1972), który jednak Kuśnierz: w ograniczonym zakresie mógł wykorzystać – nie- Sławne grody wydane zostały na pastwę zbie- opublikowane – wyniki badań w Gródku czy Są- raczy i rabusiów starożytności, wyposażonych siadce. w nowoczesne detektory metali, siejących W latach 1976-1979 miały miejsce – zakro- zniszczenie na obiektach przy biernej postawie jone na szeroką skalę – badania w Czermnie pod służb konserwatorskich [...] kierunkiem Jana Gurby. Mimo ukazania się całej (por. Kuśnierz 2003, 22). serii komunikatów, sprawozdań wyniki badań z lat W 1997 r. pobrano m.in. z wału grodziska 70-tych i 80-tych XX w. w Czermnie pozostawały w Czermnie próby drewna. Fakt, iż pochodziły one do niedawna właściwie nieznane, przy czym tym z drzewa ściętego w XI w. (Gurba, Urbański 1998), razem – co chciałbym wyraźnie podkreślić – odpo- stał się przyczyną powątpiewania części archeolo- wiedzialnością za ten fakt nie da się obarczyć ani gów, ale i historyków w zasadność identyfikacji Historii, ani nawet Moskwy. Przebieg prac zespo- Czermna z latopisowym grodem Czerwień (por. łu J. Gurby, sposób potraktowania zabytków, brak np. Tyszkiewicz 2004, 195). Równocześnie nara- publikacji źródłoznawczych są smutnym dowodem stała świadomość fatalnego wręcz stanu badań nad na braki logistyczne ośrodka, który podjął tę próbę. wczesnym średniowieczem w tym regionie Polski Katedra/Zakład/Instytut Archeologii UMCS, będąc (por. zwłaszcza Kowalczyk 2000b, 56; Poleski zawsze „[...] najmniejszą instytucją archeologii uni- 2004, 386-387).

ZAKOŃCZENIE

Upadek systemów totalitarnych w naszej czę- Od ok. 2008 r. realizowane są prace zmierzają- ści Europy, zapoczątkowany zwycięstwem Solidar- ce do nadrobienia zaległości w rozpoznaniu Czerm- ności w wyborach 4 VI 1989 r., wyznacza oczywi- na i Gródka (por. Sikora, Wołoszyn 2011). stą cezurę także w dziejach polskiej archeologii, Wspaniałe odkrycia dokonane w Czermnie w tym w badaniach Polski wschodniej (por. Woło- w latach 2010-2011 przez archeologów z UMCS szyn w druku). (por. Bagińska et al. [red.] 2012), w tym dwa skar- Stopniowo, badania pogranicza polsko-ru- by (XIII-XIV w.), dowiodły, iż opracowanie cało- skiego zaczęły nabierać tempa. Trudno tu nie ściowego planu badań nad tym stanowiskiem stało wspomnieć opracowania Michała Parczewskie- się naprawdę pilnym zadaniem. go o początku polsko-ruskiego pogranicza (Par- Obecnie w badania nad Grodami Czerwieńskimi czewski 1991), ani konferencji na temat począt- zaangażowane jest już kilkadziesiąt osób, prace na- ków sąsiedztwa w naszej części Europy (Czopek, szego zespołu finansowane są tak ze źródeł polskich Parczewski [red.] 1996). W połowie lat 90-tych (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ra- XX w. – dzięki Andrzejowi Buko – zaczął formo- mach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki wać się międzynarodowy i interdyscyplinarny ze- oraz Narodowe Centrum Nauki), jak i niemieckich spół zmierzający do kompleksowego rozpoznania (Bundesministerium für Bildung und Forschung, od Chełma i pobliskiego Stołpia (por. ostatnio Buko, 2017 Leibniz-Gemeinschaft), biorą w nich udział Gołub [red.] 2016). badacze z Polski, Niemiec, Rosji, Serbii, Szwajcarii oraz Ukrainy (por. Wołoszyn 2016a). Wyniki dawnych (do 2010) prac wykopalisko- 26 W tym kontekście istotna jest także marginalizacja wych na terenie Czermna opublikowano ostatnio Lwowa i tamtejszej archeologii po 1945 r.; por. Sytnyk 2006. w postaci dwutomowej monografii (por. Florek, 216 marcin wołoszyn

Wołoszyn [red.] 2016). W tym roku winno ukazać ję, że od 2018 r. badania terenowe obejmą także się podobne opracowanie dotyczące Gródka. W ra- Gródek. mach opracowywania pozyskanych już w Czermnie Oba stanowiska położone są z dala od więk- i Gródku źródeł prowadzone są nie tylko tradycyjne szych osiedli. Jedynym realnym sposobem ograni- badania, wykorzystujemy możliwości współczesnej czenia ich rozgrabiania jest przekształcenie całych antropologii czy nauk technicznych. kompleksów osadniczych w Czermnie i Gródku Tym niemniej oczywistym jest, iż dla pełnego w skanseny – obecnie podejmowane są kroki zmie- poznania dziejów Grodów Czerwieńskich koniecz- rzające w tym kierunku. ne są wieloletnie prace terenowe. W Czermnie pra- Zamykając powyższy esej, chciałbym wyrazić ce wykopaliskowe rozpoczęto w 2013 r., ich wyniki przekonanie, iż tak Czermno, jak i Gródek dostarczą przyjmowane są z dużym zainteresowaniem (por. jeszcze wielu fantastycznych zabytków związanych np. Poleski 2017, 76, przyp. 148)27. Mam nadzie- z formowaniem się pogranicza polsko-ruskiego i nadzieję, że wysiłki międzynarodowego, interdy- 27 Dzięki badaniom z lat 2014-2016 jasne jest np., że scyplinarnego zespołu, którym mam zaszczyt kie- drewno pobrane z wału w Czermnie w 1997 r. nie wiąże się rować, uczynią jeszcze z regionu nad środkowym z najstarszą fazą umocnień. Bugiem złote jabłko polskiej archeologii.

Bibliografia

Skróty Informacja I. Informacja. Po umowie w sprawie wymia- ny odcinków przygranicznych (maszynopis), AAN aan archiwum Akt Nowych. (PZPR, Komitet Centralny-Wydział Organizacyjny- pan polska Akademia Nauk. Referat Sprawozdawczy, nr 1745/51 [31 V 1951]). pma państwowe Muzeum Archeologiczne. Informacja II. O działalności wroga (maszynopis), AAN (PZPR, Komitet Centralny-Wydział Organizacyjny- Referat Sprawozdawczy, nr 1801/51 [4 VI 1957]). Źródła archiwalne Informacja III. Informacja o nastrojach w związku z wy- mianą odcinków nadgranicznych (maszynopis), AAN Antoniewicz, Uwagi...1952. W. Antoniewicz, Uwagi o ba- (PZPR, Komitet Centralny-Wydział Organizacyjny- daniach Grodów Czerwieńskich w r. 1952; rękopis Referat Sprawozdawczy, nr 1719/51 [26 V 1951]). oraz maszynopis w Archiwum PAN, Warszawa, Ma- Notatka służbowa 1952. Notatka służbowa z zebrania Ko- teriały W. Antoniewicza, sygnatura III.22. misji Naukowej przy Kierownictwie Badań Grodów Czykałenko, list 1940. L. Czykałenko, list do Z. Wartołow- Czerwieńskich, w dn. 28.VIII.52 w Hrubieszowie, skiej z 16-go VIII 1940 r.; maszynopis w Archiwum o godz. 21-ej; maszynopis w archiwum Muzeum Za- PMA, Warszawa. mojskiego w Zamościu. Drewko, list 1947. M. Drewko, list do S. Noska z 3-go XII Podkowińska, pismo 1946. Z. Podkowińska, pismo do Po- 1947; maszynopis w Archiwum PMA, Warszawa. wiatowego Urzędu Ziemskiego w Tomaszowie Lu- Gieysztor, notatka 1952. A. Gieysztor, notatka służbowa belskim z 24-go VII 1946; maszynopis w archiwum z 10-go I 1952 r. w sprawie wspólnych badań arche- PMA, Warszawa, nr 353/46/MD. ologicznych polsko-radzieckich na obszarze Grodów Rajewski, zezwolenie 1949. Z. Rajewski, pismo do Mini- Czerwieńskich; maszynopis w archiwum Muzeum sterstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 24-go VIII Zamojskiego w Zamościu. 1949 w sprawie zezwolenia na prace w pasie pogra- Gieysztor, zaliczka 1952. A. Gieysztor, pismo do Minister- nicznym; maszynopis w archiwum PMA, Warszawa, stwa Szkolnictwa Wyższego z 17-go V 1952 r. z proś- nr L.dz. 523/XVIf/49. bą o zaliczkę celem rozpoczęcia badań terenowych na Reinerth, szkic listu 1946. H. Reinerth, szkic listu do obszarze Grodów Czerwieńskich; maszynopis w ar- W. Antoniewicza z 29-go XI 1946; rękopis w Pfahl- chiwum Muzeum Zamojskiego w Zamościu (pismo baumuseum Unteruhldingen, Niemcy. Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Pol- Wartołowska, list 1940. Z. Wartołowska, list do W. Anto- skiego, nr Z-VIII-63b/31-23/52). niewicza z 7-go VII 1940; rękopis w Archiwum PAN, 217 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Warszawa, Materiały W. Antoniewicza, sygnatura Berger S. 2015. The Past as History. National Identity and III.22. Historical Consciousness in Modern Europe. Basing- Wartołowska, list 1941. Z. Wartołowska, list do W. Anto- stoke. niewicza z 7-go VII 1940; rękopis w Archiwum PAN, Błachowska K. 2005. Dzieje Rusi w badaniach historyków Warszawa, Materiały W. Antoniewicza, sygnatura lwowskich dwudziestolecia międzywojennego. (W:) III.22. J. Maternicki, L. Zaszkilniak (red.), Wielokulturowe Wartołowska, sprawozdanie 1945. Z. Wartołowska, Spra- środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w. Rze- wozdanie z prac wykopaliskowych na grodzisku we szów, t. III, 380-391. wsi Sąsiadka w pow. Zamojskim w czasie od 28 VIII do Brzostowicz M. 2014. Osiągnięcia Józefa Kostrzewskiego 31 IX 1945; rękopis w archiwum PMA, Warszawa. w badaniach nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Zapiska, 1940. Докладная записка Об охране и оргаизации Fontes Archaeologici Posnanienses 50:1, 89-100. иследовании археологических памятников западной Buko A. 2011. Archeologia Polski wczesnośredniowiecz- Украины и западной Белоруссии; maszynopis w In- nej. Odkrycia – hipotezy – interpretacje. Warszawa. stytucie Historii Kultury Materialnej Rosyjskiej Aka- Buko A. 2014. Czy Józef Kostrzewski był badaczem wczes­ demii Nauk, St. Petesburg. nego średniowiecza? Fontes Archaeologici Posna- nienses 50:1, 101-110. Buko A., Gołub St. (red.) 2016. Od cerkwi katedralnej kró- Opracowania la Daniela Romanowicza do bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych Abramowicz A. 1991. Historia archeologii polskiej XIX sezonu 2013–2014. Chełm. i XX wieku. Warszawa-Łódź. Chochorowski J. 2016. Tadeusz Sulimirski (1898-1983) – Abramowicz A. 2005. rec. B. Noszczak, ‘Sacrum’ czy ‘pro- patriota i uczony. (W:) B. Chudzińska, M. Wojenka, fanum’? Spór o istotę obchodów milenium polskiego M. Wołoszyn (red.), Od Bachórza do Światowida ze (1949-1966), Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrod- źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Mi- ni przeciw Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, 269 chała Parczewskiego. Kraków-Rzeszów, 783-806. ss., indeks osobowy. Archeologia Polski 50, 194-201. Czopek S., Parczewski M. (red.) 1996. Początki sąsiedz- Abramowicz A. 2010. Koral pamięci. Wspomnienia, pa- twa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie miętniki, dzienniki, notatki i listy archeologa. Łódź, w średniowieczu. Rzeszów. t. II. Wiek dojrzały. Pod znakiem łopaty. Czykałenko = Чикаленко Л. 1998. Справоздання з роз­ Adamski Ł. 2011. Nacjonalista postępowy. Mychajło Hru- копок в околицях стародавнього Червна влітку szewski i jego poglądy na Polskę i Polaków. Warszawa. 1940 року. Записки Наукового Товариства імені Antoniewicz W. 1953. Dotychczasowy dorobek archeologii Шевченка 235, 623-635. Polski. Zapiski Archeologiczne 4. Warszawa. Dąbrowska E. 2016. Wspomnienie o profesorze Aleksan- Antoniewicz W., Wartołowska Z. (red.) 1964. Mapa gro- drze Gieysztorze. (W:) M. Koczerska, P. Węcowski dzisk w Polsce. Wrocław-Warszawa-Kraków. (red.), Aleksander Gieysztor. Człowiek i dzieło. War- Bagińska J., Piotrowski M., Wołoszyn M. (red.) 2012. Czer- szawa, 183-186. wień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog Dąbrowska M. (red.) 2012. Oskar Halecki i jego wizja wystawy = Červen’ – eine Burg zwischen Ost und West. Europy. Warszawa-Łódź, t. I. Ausstellungskatalog = Cerven - un castrum tra Orien- Dąbrowska M. (red.) 2014a. Oskar Halecki i jego wizja te e Occidente. Catalogo della mostra = Червень – Europy. Warszawa-Łódź, t. II. град між Сходом і Заходом. Каталог виставки. Dąbrowska M. (red.) 2014b. Oskar Halecki i jego wizja Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów. Europy. Warszawa-Łódź, t. III. Bartoszewicz H. 1995. Polsko-sowiecka umowa graniczna Diensttagebuch... 1975. Das Diensttagebuch des deutschen z 16 sierpnia 1945 roku. (W:) Polska i kraje Europy Generalgouverneurs in Polen 1939-1945. W. Präg, Środkowo-Wschodniej XIX-XX wiek. Studia ofiarowa- W. Jacobmeyer (red.), Quellen und Darstellungen zur ne Piotrowi Łossowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę Zeitgeschichte 20. Stuttgart. urodzin. Warszawa, 393-403. Dmitrów E. 2009. Zwischen Mythos und Geschichte: Die Behrends J.C. 2006. Die erfundene Freundschaft. Propa- Formierung des kollektiven Gedächtnisses in Po- ganda für die Sowjetunion in Polen und in der DDR. len nach dem Zweiten Weltkrieg. (W:) E. Dmitrów, Zeithistorische Studien 32. Köln-Weimar-Wien. T. Weger (red.), Deutschlands östliche Nachbarscha- 218 marcin wołoszyn

ften. Eine Sammlung von historischen Essays für Hans Grala H. 2016. ‘Nasz dorogij Aleksandr Sanycz’. Aleksan- Henning Hahn. Die Deutschen und das östliche Euro- der Gieysztor i ‘przyjaciele Moskale’. (W:) M. ko- pa. Studien und Quellen 4. Frankfurt am Main-Berlin- czerska, P. Węcowski (red.), Aleksander Gieysztor. Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, 175-208. Człowiek i dzieło. Warszawa, 31-50. Drewko M. 1957. Sprawozdania z badań przeprowadzo- Grekow = Греков Б.Д. 1939. Древнейшие судьбы nych w 1955 r. na wczesnośredniowiecznym cmenta- Западной Украины. Новый мир 10-11, 248-256. rzysku kurhanowym we wsi Lipsko, pow. zamojski. Grelka F. 2005. Die ukrainische Nationalbewegung: unter Sprawozdania Archeologiczne 3, 165-167. deutscher Besatzungsherrschaft 1918 und 1941/42. Dunin-Wąsowicz T. 2000. Głos w dyskusji. (W:) H. Sam- Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der sonowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich zna- Universität Dortmund 38. Wiesbaden. czenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy. Kra- Gurba J., Urbański A. 1998. Nowe materiały do datowania ków, 251-253. drewnianych konstrukcji zespołu grodowego ‘Czer- Dunin-Wąsowicz T. 2011. Drogami średniowiecznej Pol- wień’ w Czermnie nad Huczwą. Archeologia Polski ski: studia z dziejów osadnictwa i kultury. A. Jane- Środkowo-Wschodniej 3, 159-165. czek, M. Młynarska-Kaletynowa (red.). Warszawa. Hensel W. 1946. Potrzeba przygotowania wielkiej roczni- Durczewski Z. 1939. Stary Zamek w Grodnie w świetle wy- cy. Poznań. kopalisk dokonanych w latach 1937-1938. Grodno. Hryciuk G. 2009. Die Illusion der Freiheit. Die sowjetische Dwie nowe… 1936. Dwie nowe placówki kulturalne Besatzung Ostpolens. Osteuropa 59:7-8, 173-186. m. Lwowa. Gazeta Lwowska rok 129 (2 XII 1936), 2. Jakimowicz R. 1933. Szlak wyprawy kijowskiej Bolesława Eckert E. 2012. Zwischen Ostforschung und Osteuropahi- Chrobrego w świetle archeologji (próba ujęcia zagad- storie. Zur Biographie des Historikers Gotthold Rho- nień wczesnohistorycznych Wołynia). Równe. de (1916–1990). Einzelveröffentlichungen des Deut- Janeczek A. 2013. Ruś Czerwona – perypetie z nazwą. (W:) schen Historischen Instituts Warschau 27. Osnabrück. V. Nagirnyy (red.), Ruś w epoce najazdów mongol- Evans R.J.W., Marchal G.P. (red.) 2011. The uses of the skich. Colloquia Russica I.3. Kraków, 227-229. middle Ages in modern European states. History, Na- Janeczek A. 2016. The landscape of the region around tionhood and the Search for Origins. Basingstoke. Cherven’-Czermno in the Late Medieval and the Ear- Fedoriszczak = Федорищак Р.Л. 2013. Педагогічна ly Modern Period = Krajobraz okolic Czerwienia- діяльність Мірона Кордуби в роки другої світової Czermna w późnym średniowieczu i wczesnej nowo- війни та повоєнної відбудови. Наукові записки. żytności. (W:) Florek, Wołoszyn (red.), t. I, 141-194. Серія: Педагогіка 1, 3-8. Jarosz D. 1993. Pogłoski jako wyraz świadomości potocz- Florek M., Wołoszyn M. (red.) 2016. The early medieval nej chłopów w Polsce w l. 1949-56. Dzieje Najnowsze settlement complex at Czermno in the light of results 25:3, 39-55. from past research (up to 2010). Material evidence = Jasienica P. 1952. Wykopaliska. Przekrój 389 (21-ty IX Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie 1952), 9. w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Pod- Jażdżewski K. 1959. Ogólne wiadomości o Czermnie stawy źródłowe, U Źródeł Europy Środkowowschod- – Czerwieniu. Archeologia Polski 4, 67-91. niej / Frühzeit Ostmitteleuropas 2. Kraków-Leipzig- Jażdżewski K. 1995. Pamiętniki. Wspomnienia polskiego Rzeszów-Warszawa, t. I-II. archeologa z XX wieku. Łódź. Franaszek A. 2011. Miłosz. Biografia. Kraków. Kalaga J. 2013. Historia i stan badań. (W:) Kalaga [red.] Gieysztor A. 1953. Prace badawcze na obszarze Grodów 2013, 17-19. Czerwieńskich. Kwartalnik Historyczny 60, 302-316. Kalaga J. (red.) 2013. Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ru- Golczewski F. 2010. Deutsche und Ukrainer 1914-1939. skiego w X-XIII w. Studium interdyscyplinarne. War- Paderborn-München-Wien-Zürich. szawa-Pękowice. Golczewski F. 2017. Die deutsch geförderte Ukrainisierung Kobyliński Z., Rutkowska G. 2005. Propagandist use of hi- der polnischen Ortodoxie 1939-1941. (W:) M. Thom- story and archaeology in justification of Polish rights sen (red.), Religionsgeschichtliche Studien zum östli- to the ‘Recovered Territories’ after World War II. Ar- chen Europa. Festschrift für Ludwig Steindorff zum chaeologia Polona 43, 51-124. 65. Geburtstag. Quellen und Studien zur Geschichte Kobyliński Z. 2007. Archeologia wczesnego średniowie- des östlichen Europa 85. Stuttgart, 281-306. cza w Polsce 1939-1989: sukcesy i porażki. (W:) Gorskaja = Горская Н.А. 1999. Борис Дмитриевич J. Lech (red.), Pół wieku z dziejów archeologii pol- Греков. Moсква. 219 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

skiej (1939-1989), Komitet Nauk Pra- i Protohisto- cheologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu. rycznych. Prace 6. Warszawa, 357-410. Materiały z Konferencji Dorobek polskiej archeologii Kokowski A., Łuczkiewicz P. 2016. Dzieje archeologii i prahistorii ostatniego półwiecza w Puszczykowie ko- w Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej w Lubli- ło Poznania (27 - 30 października 1997 r.). Poznań- nie. (W:) M. Rybicka, M. Rzucek (red.), Nasi Mistrzo- skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Prace Komisji wie. Rzeszów, 109-130. Archeologicznej 20. Poznań, 381-412. Kostrzewski J. 1947. Kultura prapolska. Prace Instytutu Kuśnierz J. 2003. Historia i stan badań latopisowych gro- Zachodniego 11. Poznań. dów Czerwień i Wołyń oraz ich okolic. Zamojsko-Wo- Kowalczyk E. 2000a. Profesor Aleksander Gieysztor łyńskie Zeszyty Muzealne 1, 6-22. – przyjaciel archeologii i archeologów. Przegląd Hi- Lech J. 1997-1998. Between captivity and freedom: Polish storyczny 91, 69-76. archaeology in the 20th century. Archaeologia Polona Kowalczyk E. 2000b. Momenty geograficzne państwa Bo- 35-36, 25-222. lesława Chrobrego. Na styku historii i archeologii. Lech J. 2006. Z badań polsko-ukraińskich związków w ar- Kwartalnik Historyczny 57, 41-76. cheologii do II wojny światowej. Przegląd Archeolo- Kozak S. 2008. Ukraiński Instytut Naukowy w Warszawie giczny 54, 5-59. (1930–1939). Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze Lech J. 2009. O genezie i wczesnych dziejach Instytutu Hi- 25-26, 15-22. storii Kultury Materialnej PAN wraz z uwagami do ar- Kozłowski M. 2014. Oskar Halecki i jego uczniowie. Wza- tykułu ‘Imperium atakuje’, pióra Prof. Stefana K. Ko- jemne relacje po latach. (W:) Dąbrowska [red.] 2014b, złowskiego. Przegląd Archeologiczny 57, 191-214. 24-77. Lech J. 2010. Responsibility i badania historii archeologii Kozłowski S.K. 2009a. Włodzimierz Antoniewicz. Profesor w XX wieku. Przegląd Archeologiczny 58, 175-186. z Warszawy. Warszawa. Losy cerkwi... 1997 Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku. Kozłowski S.K. 2009b. Zdrajcy, czy bohaterowie?... Pol- Rzeszów. ska archeologia kolejnych niemieckich okupacji. (W:) Lozny L.R. (red.) 2017. Archaeology of the Communist H. taras, A. Zakościelna (red.), Hereditas praeteriti. Era: A Political History of Archaeology of the 20th Additamenta archaeologica et historica dedicata Ioan- Century. Cham. ni Gurba Octogesimo Anno Nascendi. Lublin, 69-83. Łowmiański H. 1953. Problematyka historyczna Grodów Kozłowski S.K. 2010. Respons Profesorowi. Przegląd Ar- Czerwieńskich w związku z planem zespołowych ba- cheologiczny 58, 171-173. dań polsko-radzieckich. Kwartalnik Historyczny 60, Kozłowski S.K. 2012. Archeologiczne królestwo Wernera 58-85. Radiga w Generalnym Gubernatorstwie. Kraków. Maleczyński K., Mańkowski T., Pohorecki F., Tyrowicz M. Kozłowski S.K. 2013. Polscy Ukraińcy i ukraińscy Polacy 1939. Lwów i ziemia czerwieńska. Lwów. w lwowskiej archeologii lat 1905-1945. Przegląd Ar- Markiewicz P. 2016. Volodymir Kubijovych´s Ethnogra- cheologiczny 61, 233-241. phic Ukraine: Theory into Practice on the Western Kozłowski S.K. 2014. Archeologii wczesnodziejowej pol- Okraiiny. Jahrbuch für Geschichte Osteuropas 64:2, skie początki. Fontes Archaeologici Posnanienses 228-259. 50:1, 199-203. Maternicki J., Zaszkilniak L. (red.) 2007. Złota księga hi- Kozłowski S.K., Sytnyk O. = Козловский С.К., Ситник О. storiografii lwowskiej XIX i XX wieku. Rzeszów, t. I. (red.) 2010. Profesor Leon Kozłowski = Професор Maternicki J., Sierżęga P., Zaszkilniak L. (red.) 2014. Złota Леон Козловський. Lwów-Warszawa = Львів- księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku. Rze- Варшава. szów, t. II. Kubijowicz = Кубійович В. 1975 Українці в Генеральній Matwijów M. 1996. Walka o lwowskie dobra kultury w la- Губерні 1939-1941. Історія Українського Цен­ tach 1945-1948. Wrocław. трального комітету. Чікаго. Matwijowski K.J. 2016. Lwowscy historycy współtwórca- Kuczyński S.M. 1965. O wyprawie Włodzimierza I ku La- mi wrocławskiego ośrodka badań historycznych. (W:) chom na podstawie wzmianki z r. 981 w Opowieści lat F. Wolański, L. Ziatkowski (red.), W kręgu myśli Wła- doczesnych. (W:) S.M. Kuczyński, Studia z dziejów dysława Czaplińskiego. Wrocławskie Prace z Historii Europy Wschodniej X-XVII w. Warszawa, 33-118. Nowożytnej 1. Wrocław, 15- 25. Kurnatowska Z. (Hilczerówna Z.) 2000. Badania nad po- Mędrzecki W. 2010. Język dialogu historyków polskich czątkami i rozwojem społeczeństwa wczesnopolskie- i ukraińskich na przełomie XX i XXI wieku. (W:) go. (W:) M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.), Ar- 220 marcin wołoszyn

M. zowczak (red.), Na pograniczu ‘nowej Europy’. Poleski J. 2004. Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Polsko-ukraińskie sąsiedztwo. Warszawa, 45-52. Dunajca. Kraków. Miłosz Cz. 1959. Rodzinna Europa. Paryż. Poleski J. 2017. Kontakty plemion zamieszkujących tereny Miłosz Cz. 2007. Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisa- Polski z państwem morawskim i państwem czeskim rzami 1945-1950. Kraków. w IX i X wieku a problem kształtowania się państwa Motyka M. 2011. Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. pierwszych Piastów. (W:) W. Drelicharz, D. Jasiak, Konflikt polsko-ukraiński 1943-1947. Kraków. J. Poleski (red.), Spór o początki Państwa Polskiego. Musianowicz K. 1979. Zespół osadniczy z Gorodka obwód Historiografia, tradycja, mit, propaganda. Kraków, roweński (USRR) w świetle wczesnośredniowieczne- 49-98. go osadnictwa Wołynia. Wiadomości Archeologiczne Pomian K. 2002. Archeologia, historia, naród. (W:) B. Wa­ 44:2, 168-205. wrzykowska (red.), Archeologia toruńska. Historia Neighbours… 2004. Archaeologia Polona 42 (Neighbours: i teraźniejszość. Materiały z konferencji naukowej zor- Polish-German relations in archaeology. Part 1 - to ganizowanej z okazji 140-lecia muzealnych zbiorów 1945). archeologicznych w Toruniu. Toruń 16-17 maja 2002. Neighbours… 2005. Archaeologia Polona 43 (Neighbours: Toruń, 9-15. Polish-German relations in archaeology. Part 2 - after Poppe A. 1958. Gród Wołyń. Z zagadnień osadnictwa 1945). wczesnośredniowiecznego na pograniczu polsko-ru- Noszczak B. 2002. ‘Sacrum’ czy ‘profanum’? Spór o istotę skim. Studia Wczesnośredniowieczne 4, 227-300. obchodów milenium polskiego (1949-1966). Warsza- Ratycz = Ратич О.О. 1959. Древньоруськi вироби з костi wa. i рогу, знайденi на территорii Галицькоi i Во­ Nowakowski A. 1972. Górne Pobuże w wiekach VIII-XI. линьскоi земель. Материалi i дослiдження з ар­ Zagadnienia kultury. Łódź. хеологii Прикарпаття i Волинi 2, 119-131. Otwock… 1953. Otwock, 1951-52. Pierwsza Konferencja Rhode G. 1955. Die Ostgrenze Polens. Politische Entwick­ Metodologiczna Historyków Polskich. Przemówienia, lung, kulturelle Bedeutung und geistige Auswirkung. Referaty, Dyskusja, St. Herbst, W. Kula, T. Manteuffel, Köln-Graz 1955, t. I. Im Mittelalter bis zum Jahre J. Sieradzki, Z. Mianowska (red.). Warszawa, t. I-II. 1401. Parczewski M. 1991. Początki kształtowania się polsko-ru- Reichenbach K. 2016. Millionen für‘s Millenium. Finan- skiej rubieży etnicznej w Karpatach. U źródeł rozpadu zierung und Ausstattung der Forschungen zu den Słowiańszczyzny na odłam wschodni i zachodni. Kra- Anfängen des polnischen Staates 1949–1953. (W:) ków. S. Grunwald, U. Halle, D. Mahsarski, K. Reichenbach Pasternak J. (Пастернáк Я.І.) 1938. Katedra halicka w Kry- (red.), Die Spur des Geldes. Mäzene, Förderer und łosie. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 6:1, 57-65. Förderstrukturen der Prähistorischen Archäologie. Pasternak J. (Пастернáк Я.І.) 1961. Археологія України: Bielefeld, 259-280. первісна, давня та середня історія України за Romek Z. 2002. Nauka przeciw ideologii. Współpraca hi- археологічними джерелами. Торонто. storyków polskich i radzieckich po II wojnie świato- Petehyrycz W., Fyłypczuk M. 1998. Pierwszy badacz lato- wej. Dzieje Najnowsze 34:1, 95-102. pisowego Czerwienia – w 110 rocznicę urodzin. Ar- Romek Z. 2010. Cenzura a nauka historyczna w Polsce cheologia Polski Środkowowschodniej 3, 313-314. 1944-1970. Warszawa. Piotrowska D. 2006. Z działalności instytucji II Rzeczpospo- Rotfeld A.D., Torkunow A.W. (red.) 2010. Białe plamy litej chroniących zabytki archeologiczne na zachodniej – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich Ukrainie. Przegląd Archeologiczny 54, 61-98 stosunkach 1918-2008. Warszawa. Piotrowska D. 2007. Państwowe Muzeum Archeologiczne Rutkowski T.P. 2013. Różne barwy przystosowania. Wokół w Warszawie w latach 1939-1989. (W:) J. Lech (red.), działalności Aleksandra Gieysztora w PRL. Annales Pół wieku z dziejów archeologii polskiej (1939-1989). Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Po- Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace 6. litologica 9, 138-156. Warszawa, 27-102. Sierżęga P. 2011. Kazimierz Tyszkowski (1894-1940). Piskorski J.M., Hackmann J., Jaworski R. (red.) 2002. Z dziejów nauki polskiej w międzywojennym Lwowie. Deutsche Ostforschung und polnische Westforschung Rzeszów. im Spannungsfeld von Wissenschaft und Politik. Dis­ Sikora P., Wołoszyn M. 2011. 981 – Volodímer zog zu den ziplinen im Vergleich. Deutsche Ostforschung und Ljachen und nahm ihre Städte: Peremyšl’, Červen und pol­nische Westforschung 1. Osnabrück-Poznań. die anderen Städte. Forschungsgeschichte und neuere 221 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956

Untersuchungen zu den Červenischen Burgen. (W:) Wawryniuk A.A. 2015. Granica polsko-sowiecka po 1944 F. Biermann, Th. Kersting, A. Klammt (red.), Der roku (na odcinku z Ukrainą). Chełm. Wandel um 1000. 18. Jahrestagung des Mittel– und Wołoszyn M. 2012. Die frühmittellaterlichen ortodoxen Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Devotionalien in Polen und die Entstehung der älte- Greifswald 2009, 23. bis 27. März 2009. Beiträge zur sten Ostgrenze Polens. Forschungsgeschichte und Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 60. Langen­ Forschungsperspektiven. (W:) M. Salamon, M. Wo- weissbach, 233-248. łoszyn, A. Musin, P. Špehar, M. Hardt, M. P. Kruk, Smoleń M. 2004. Wymiana terytoriów między Polską A. Sulikowska-Gąska (red.), Rome, Constantinople a ZSRR w 1951 r. (W:) J. Diec, A. Tyszkiewicz (red.), and Newly-Converted Europe: Archaeological and Związek Radziecki wobec krajów Europy Środkowej Historical Evidence. U Źródeł Europy Środkowo­ i Wschodniej 1920-1991. Kraków, 85-101. wschodniej / Frühzeit Ostmitteleuropas 1, 2. Kraków- Sowa A.L. 1998. Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947. Leipzig-Rzeszów-Warszawa, t. II, 225-289. Kraków. Wołoszyn M. 2013. Grody Czerwieńskie i problem wschod- Stobiecki R. 1997. Pierwsza konferencja metodologiczna niej granicy monarchii pierwszych Piastów. Stan i per- historyków polskich. (W:) R. Bäcker, P. Hübner (red.), spektywy badań. Studia nad dawną Polską 3, 87-118. Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł Wołoszyn M. 2016a. Cherven’ Town that is the golden ap- zła… Warszawa, 193-210. ple of Polish archaeology... Assumptions and imple- Stryjek T. 2002. Historiografia a konflikt o Kresy Wschod- mentation of an international research project = Grody nie w latach 1939-1953. Radzieckie, rosyjskie, ukra- Czerwieńskie czyli złote jabłko polskiej archeologii... ińskie i polskie prezentacje dziejów ziem wschodnich Założenia i realizacja międzynarodowego projektu ba- dawnej Rzeczypospolitej jako część ‘wojny ideolo- dawczego. (W:) Florek, Wołoszyn (red.). t. I, 13-51. gicznej’ w okresie lat trzydziestych-pięćdziesiątych. Wołoszyn M. 2016b. The archaeological fieldwork in (W:) K. Jasiewicz (red.), Tygiel narodów. Stosunki Czermno in 1940 = Badania archeologiczne w Czerm- społeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich nie w 1940 r. (W:) Florek, Wołoszyn (red.). t. I, 197- Rzeczypospolitej 1939-1953. Warszawa, 429-564. 218. Sytnyk O. 2006. Katedra archeologii Uniwersytetu Lwow- Wołoszyn M. w druku. Wie betreibt man Archäologie in skiego w latach 1905-2005. Przegląd Archeologiczny einem Land, in dem es nur um ‚warmes Wasser aus 54, 125-159. dem Wasserhahn‘ geht? Zur frühgeschichtlichen Ar- Szumski J. 2016. Polityka a historia. ZSRR wobec nauki hi- chäologie in Polen nach der Wende. (W:) J. Drau- storycznej w Polsce w latach 1945-1964. Warszawa. schke, R. Prien (red.), Quo Vadis Frühgeschichtliche Świstowski F. 2009. Niemieckie i ukraińskie szkolnictwo Archäologie? Studien zu Spätantike und Frühmittelal- w powiecie chełmskim w okresie okupacji 1939-1944. ter 9. Hamburg. Zarys problematyki. Rocznik chełmski 13, 321-328 Wołoszyn M. (red.) w przygotowaniu. From Cherven’ Tabaczyńscy E. i S. 2005. Sacrum czy profanum? Uwagi Towns to Curzon Line. The lands on the Middle Bug na marginesie pracy B. Noszczaka (2002) oraz recen- during the Middle Ages and the historiographic per- zji A. Abramowicza (2005). Archeologia Polski 50, spective on the formation of Poland’s eastern border, 134-144. 18th-21st centuries = Od Grodów Czerwieńskich do Tebinka J. 1994. Proponowana zmiana polskiej granicy linii Curzona. Dzieje środkowego Pobuża w wiekach wschodniej w 1952 r. Dzieje Najnowsze 3, 71-75. średnich oraz postrzeganie formowania się wschodniej Tyszkiewicz J. 2004. The Oldest Border of the Piast State granicy Polski w historiografii XVIII-XXI w. U Źródeł – an attempted Summary. Questiones Medii Aevi No- Europy Środkowowschodniej / Frühzeit Ostmitteleu- vae 9, 183-204. ropas 3, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa. Tyszkiewicz J. 2008. Uwagi o działalności politycznej Wood I. 2013. The Modern Origins of the Early Middle St. zakrzewskiego. (W:) J. Pisulińska, P. Sierżęga, Ages. Oxford. L. zaszkilniak (red.), Historia-Mentalność-Tożsa- Zarubij = Зарубій Е. 2009. Історія Відділу археології mość. Miejsce i rola historii oraz historyków w życiu Львівського історичного музею. Наукові записки narodu polskiego i ukraińskiego w XIX i XX wieku. 13, 152-172. Rzeszów, 459-470. Zemła M. 2011. Tygrys: gnoza polityczna. Postscriptum Wartołowska Z. 1958. Gród Czerwieński Sutiejsk na po- Polonistyczne 2 (8), 161-190. graniczu polsko-ruskim. Światowit 22, 7-137. 222 marcin wołoszyn

Right after the war: on the history of studies on the Polish-early Rus’ borderland conducted in 1945-1956 (with emphasis on so-called Cherven’ Towns)

Summary

In this article I would like to present some remarks on The post-war period brought about a number of the history of studies on the Polish-early Rus’ borderland, changes in Polish archaeology, both related to its organi- mainly studies on so-called Cherven’ Towns, which were sation and the subject of studies. Regarding the former, strongholds in Czermno and Gródek in eastern Poland. I am in particular referring to the establishment of large I concentrate on the post-war period (until 1956), but in non-university research institutions, employing a consid- order to present the events of that time in the proper con- erable number of archaeologists; with regard to the latter text it is necessary to briefly go back in time to the Second I mean the dramatic increase in studies on the beginnings Republic of Poland and the years 1939-1945. of the Polish state. Both these factors contributed to the fact For a very long time Polish archeology focused on pre- that Polish archaeology of the Middle Ages changed from history and systematic studies on the Middle Ages did not a marginal field to a very important, if not the most impor- start until the end of the interwar period, mainly in Great- tant, part of our discipline. er Poland, where the early Piast strongholds in Gniezno, Even though formally the excavation works carried Kłeck and Poznań started to be examined in 1936-1939 out at the time covered the territory of entire Poland, their (see Brzostowicz 2014; Buko 2014; Kozłowski 2014). centre of gravity was in the west, in Great Poland, Silesia Studies on the archaeology of the Middle Ages in the and Pomerania. How did the question of studies on the eastern parts of the Second Republic of Poland (present- Polish-early Rus’ borderland look in this context? day parts of Lithuania, Belarus’ and Ukraine) likewise re- The idea of excavations in Czermno and Gródek was mained in their early stages, but it should be emphasised born right after the war, originating with the State Archaeo- that in the 1930s in Lwów (today L’ viv) there was a consid- logical Museum in Warsaw (see Podkowińska, pismo 1946; erable growth of interest in the Cherven’ Land, including Rajewski, pozwolenie 1949). the archaeology of this region. In 1935 the journal Ziemia What turned out to be a turning point, though, was Czerwieńska (Cherven´ Land) started to be published there, the so-called methodological conference in Otwock (28 and the Museum of the Prehistory of the Cherven’ Land December 1951-12 January 1952) – a meeting which was was planned to be opened in Lwów/ L’ viv in 1940. World to facilitate a Marxist transformation of Polish histori- War II thwarted those plans and goals. cal science (see Stobiecki 1997). It was also attended by After the outbreak of World War II the archaeologi- representatives from the USSR, such as B. Rybakov. As cal sites in Czermno and Gródek found themselves on the the conference documents, discovered in the Museum of eastern borders of the General Government (see Wołoszyn Zamość by J. Kuśnierz, show, it was then that the idea of 2012, Fig. 19). In the summer of 1940, during the German Polish-Soviet cooperation on Cherven’ Towns was formu- occupation, first excavation works were started inC zermno lated. led by L. Chykalenko, a Ukrainian archaeologist. He car- Already in 1952 excavations began in the strongholds ried out these works on the orders of the Ukrainian Central in Czermno (one season only – 1952), Gródek (1952-1955), Committee, an organisation established in the spring of and the early Slavonic burial ground in Lipsk (1952-1955). 1940 for the purpose of convincing the German authorities, At the same time excavations were also carried out in the including Hans Frank himself, to implement a pro-Ukrain- gord in Sąsiadka (1952-1955). ian (and anti-Polish; see Markiewicz 2016) policy in the These investigations were often described as Polish- eastern part of the General Government. Soviet, but in fact the participation of archaeologists from It seems certain that the excavations in Czermno were the USSR was minimal and limited to courtesy visits such carried out as part of the efforts aimed at awakening the as the one paid by A. W. Arcichovsky in 1953. ‘Ukrainian national spirit’. What is more difficult to prove The excavation of Cherven’ Towns, started under the is that the German authorities were officially interested banner of Polish-Soviet cooperation and generously funded in them. It is obvious, however, that the Polish side was by the Polish government, were stopped quite abruptly. For concerned about the works. This is clearly indicated by the many years the reasons for this decision aroused interest, letter sent by Z. Wartołowska to W. Antoniewicz, dated 1st especially since one of the participants in the excavations July 1940 (see Wartołowska, list 1940). at the time, A. Abramowicz (1991, 159), recalled that they 223 zaraz po wojnie: z historii badań nad pograniczem polsko-ruskim w latach 1945-1956 were supposedly related to the adjustment of the border be- elements in the eastern part of present-day Poland did not tween the Polish People’s Republic and the USSR. agree with the vision of the Polish People’s Republic luck- In 1951 there was a ‘voluntary’ territorial exchange ily saved by Stalin and Polish Communists from the night- between the Polish People’s Republic and the USSR; in the mare of ethnic or religious minorities. second half of 1952 the Soviet authorities turned to Poland In a long-term perspective, however, what seems cru- with the proposal to take over more powiats (counties) of cial are civilisation changes in the aftermath of World War eastern Poland. If the second agreement had been imple- II. From 1945 onwards, as a result of losing Lwów/L’viv mented, Gródek would have found itself on the Soviet side and Wilno/Vilnius, there were no large research centres or of the border, and the stronghold in Czermno would have museums in Poland east of the Vistula River. been situated very near the border. This proposal was prob- After the termination of the excavations in the 1950s ably not carried out because of Stalin’s death (5th March no larger plans of archaeological investigations on the 1953; Tebinka 1994; Wawrzyniak 2015). Polish-early Rus’ borderland were formulated in the Polish In this article I try to show that it is not possible to People’s Republic. In 1976-1979 there were large-scale ex- connect these events to the excavations on the Bug River. cavations in Czermno, led by J. Gurba. The course of this The ‘voluntary’ exchange with the USSR of the border ter- team’s work, the manner in which the features and artefacts ritories in 1951 was compromising enough for the Polish were treated, and the lack of source-books are all sad evi- Communist authorities not to make the Big Brother’s next dence of the logistical shortages suffered by the institution proposal widely known. which made this attempt. In order to fully explain the reasons why the cam- The collapse of totalitarian systems in our part of Eu- paign of excavating Cherven’ Towns came to a halt in the rope marks an obvious turning point also in the history of 1950s, it will be necessary to conduct further archive re- Polish archaeology, including studies on eastern Poland search. However, it is possible to identify a number of more (see Wołoszyn, in press). general factors which were not conducive to carrying out Gradually, studies on the Polish-early Rus’ border- such works, for instance the hostile attitude of the Polish land started to accelerate. We must not forget the work of society (including scholars) towards the USSR and, most M. Parczewski on the beginnings of the Polish Rus’ian bor- importantly, the imposed cooperation with the Big Brother derland (Parczewski 1991). In the mid-1990s, owing to the (Jażdżewski 1995, 266-267). We must mention the consid- efforts of A. Buko, an international and interdisciplinary erable formalisation (ritualisation) of contacts with Soviet team started to form, for the purpose of conducting a com- representatives, and the unbearable corset of Soviet politi- prehensive investigation of Chełm and nearby Stołpie (see cal control (see Romek 2002; Szumski 2016, 332). It is also recently Buko, Gołub [ed.] 2016). worth noting that for the legitimisation of the Polish Peo- A Polish-German team working on Cherven’ Towns ple’s Republic’s authorities it was important to emphasise has been developing since 2008. At present, a few dozen not only fixing Poland’s western border on the Oder and people are involved in studying the region; the work of our Nysa Rivers, but also the benefits of losing the so-called team is financed byP olish and German funds, and research- Kresy (Eastern Borderlands). The propaganda machine of ers from Poland, Germany, Russia, Serbia, Switzerland and the Polish People’s Republic spared no expense to justify Ukraine participate in the project (see Wołoszyn 2016b). our ‘ancient’ rights to Szczecin or Wrocław (Kobyliński, To conclude the above essay, I would like to express Rutkowska 2005; Dmitrów 2009). The eastern border of a strong conviction that both Czermno and Gródek will pro- the Polish People’s Republic was equally as correct, al- vide many more fantastic features and artefacts connected legedly established along the fair Curzon Line. Recalling with the formation of the Polish-early Rus’ borderland, and the significance of Polish culture for the territories east of a hope that the efforts of the international interdisciplinary this line was not a preferred subject of studies. At the same team, which I am honoured to lead, will make Cherven’ time, and this is the most important point in our estima- Towns an important point on the map of contemporary Eu- tion, speaking about Orthodox and early Rus’ or Ruthenian ropean medieval studies. 224 marcin wołoszyn

Adres Autora:

Dr hab. Marcin Wołoszyn, prof. UR Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego ul. Moniuszki 10 35-015 Rzeszów Polska Instytut im. Leibniza Historii i Kultury Europy Wschodniej (GWZO) Reichsstr. 4-6 04-109 Lepzig Niemcy e-mail: [email protected]