Przegląd Geograficzny T. 41 Z. 3 (1969)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
INSTYTUT GEOGR AT "1 POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY KWARTALNIK Tom XLI, zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1969 http://rcin.org.pl INSTYTUT GEOGRAFII POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY ПОЛЬСКИЙ ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ОБЗОР POLISH GEOGRAPHICAL REVIEW REVUE POLONAISE DE GEOGRAPHIE KWARTALNIK Tom XLI, zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1969 http://rcin.org.pl KOMITET REDAKCYJNY Redaktor naczelny Stanisław Leszczycki, zastępca re- daktora naczelnego Jerzy Kondracki, redaktorzy dzia- łów: Jerzy Kostrowicki, Janusz Paszyński, Andrzej Wróbel, sekretarz redakcji Barbara Kozłowska » Adres Redakcji. Instytut Geografii PAN Warszawa, Krakowskie Przedmieście 30 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE. WARSZAWA, UL. MIODOWA 10 Nakład 2060 (1933 + 127) Oddano do składania 16.V.1969 r. Podpisano do druku w październiku Ark. wyd. 22,25, ark. druk. 14,0 + 10 wkl. 196« r. Druk ukończono w październiku Papier ilustr. kl. V 70 g 1969 r. Cena zł 40,— Zam. 1963. P-19. Lubelskie Zakłady Graficzne im. PKWN — Lublin, ul. Unicka 4 http://rcin.org.pl ART Y KUŁY PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY t. XLI, z. 3, 1969 M. S. LWOWICZ Moskwa Bilans modny kuli ziemskiej oraz perspektyiuy mykorzystania i ochrony zasobóiu modnych Water balance of the globe, and forecast of utilization and preservation of water resources Zarys treści. Celem artykułu jest wykazanie że można zapewnić ludz- kości wodę na nieograniczony okres pod warunkiem zaniechania pewnych prze- starzałych zasad w planowaniu gospodarki wodnej. Coraz częściej rozlegają się głosy, zwracające uwagę, że wzrost liczby ludności i rozwój gospodarki w wielu krajach rozwiniętych będzie ulegał ograniczeniu z powodu wyczerpywania się zasobów wodnych. Niebezpieczeństwo to rzeczywiście istnieje i na niektórych obszarach daje się już odczuć. Główna przyczyna tego wyczerpywania się tkwi w tym, że stosowane obecnie i planowane na przyszłość zasady wyko- rzystywania i ochrony zasobów wodnych z reguły są już przestarzałe, a równocześnie liczba ludności i rozwój gospodarczy poszczególnych krajów zwiększają się. Stosowane obecnie metody były słuszne w prze- szłości, gdy zapotrzebowanie na wodę było nieco mniejsze niż istniejące wówczas zasoby wodne. Na wielu obszarach jednakże, które uchodziły za obfitujące w wodę, deficyt zasobów wodnych stanowi zagrożenie, a nawet daje się już odczuć. Do takich obszarów należy prawie cała Europa, znaczna część Azji i Afryki oraz południowa połowa Ameryki Północnej. Szerszy ogół nie zdaje sobie jeszcze sprawy z konieczności szukania nowych dróg w planowaniu wykorzystania i ochrony zasobów wodnych. Rozpowszechniony jest nawet pogląd, że współczesne metody wykorzy- stywania i ochrony zasobów wodnych będą mogły być stosowane rów- nież i w przyszłości. Tak więc w znanej pracy pt. Zasoby USA w przy- szłości, autorzy pracy o planowaniu gospodarki wodnej na 2000 r. wychodzą z założenia, że „nie zajdą takie zasadnicze zmiany w polityce państwowej, które mogłyby wpłynąć na Wyczerpanie się zasobów wod- nych w przyszłości" (Landsberg i in., 1965, s. 297), a pomimo to dochodzą do wysoce niepocieszających wniosków co do zapewnienia ich krajowi wystarczającego zaopatrzenia w wodę. Z naszego punktu widzenia stosowanie w przyszłości współczesnych metod wykorzystania i ochrony zasobów wodnych nie może dać dodat- nich wyników. http://rcin.org.pl 376 M. S. Lwovoicz Aby zorientować się, czy w przyszłości wystarczy wody dla potrzeb ludzkich, podamy charakterystykę zasobów wodnych kuli ziemskiej, stosując do obliczeń odpowiednie wskaźniki, zanalizujemy w przybliże- niu zwiększenie się zapotrzebowania na wodę i naszkicujemy drogi, które kierują jej obiegiem. W celu uwidocznienia niekorzystnych cech współczesnych metod wykorzystania i ochrony zasobów wodnych oraz w poszukiwaniu metod bardziej efektywnych, obieramy drogę prognozy. Wysuwamy przy tym takie zadania, związane z zagadnieniami gospodarki wodnej w przy- szłości, które wyłaniają się przed geografami, hydrologami, osobami zajmującymi się gospodarką wodną i ekonomistami. Celem niniejszej pracy jest wykazanie, że będziemy mogli zapewnić ludzkości wodę na czas nieograniczenie długi, nie stosując masowego zastępowania współczesnych, tradycyjnych źródeł, jakimi są rzeki i wody podziemne, przez nowe źródła, pod warunkiem że zmienimy swój stosunek do wykorzystania i ochrony zasobów wodnych przez zaniechanie pewmych przestarzałych metod planowania gospodarki wod- nej. Zasoby modne kuli ziemskiej Aby prawidłowo wykorzystać zasoby wodne, należy wiedzieć przede wszystkim, jaką ich ilością nadającą się do wykorzystania rozporządza ludzkość. W tym celu rozpatrzmy zasoby statyczne różnych części hydrosfery (tab. 1). Tabela 1 % Objętości Części hydrosfery Objętość tys. km:t ogólnej Ocean 1 370 323 93,93 Wody podziemne — wszystkie 60 000 4,12 W tym część strefy czynnej wymiany wody 4 000 0,27 Lodowce 24 000 1,65 Jeziora 230 0,016 Wilgoć w gruncie 75 0,005 Para wodna w atmosferze 14 0,001 Wody rzek 1,2 0,0001 Cała hydrosfera 1 454 643,00 100,00 W tabeli tej ogólna objętość wód podziemnych podana jest według W. Wiernadskiego (1933) (do podobnych wyników doszedł w 1966 roku F. Makarenko); objętość wód w strefie czynnej wymiany wody (dla zewnętrznej części skorupy ziemskiej o grubości 0,5 mili i dla jezior według Nace'a, 1964). Masę lodowców polarnych oszacowano na podstawie wyników ostatnich obliczeń dokonanych przez P. Szum- skiego, A. Krenkego i I. Zotikowa (1965), którzy uwzględ- niali odkryte w ostatnich latach pasma górskie przykryte lodowcem kontynentalnym Antarktydy. Dane dotyczące objętości wód podziem- nych są najmniej wiarogodne i wymagają potwierdzenia w oparciu o nowe materiały faktyczne. http://rcin.org.pl Bilans wodny kuli ziemskiej 377 Na wody lądowe przypada 88 320 km3, czyli nieco więcej niż 6%. Objętość wód słodkich hydrosfery, łącznie ze wszystkimi lodowcami, wodami podziemnymi, biorącymi udział w obiegu oraz mniej więcej łącznie z 5—10% wód bardzo głęboko zalegających w skorupie ziem- skiej (głębinowych), jak również z połową wód jeziornych, wynosi mniej więcej 32 min km3, czyli zaledwie nieco powyżej 2% masy hydrosfery. Prawda, że zarówno woda morska, jak i słone wody podziemne oraz wody słonych jezior wykorzystywane są do pewnych celów w ich naturalnym stanie. Jednakże, ażeby móc służyć do użytku gospodar- czego, wymagają one na razie jeszcze kosztownych zabiegów, mających na celu ich odsolenie. Zasoby zretencjonowane w lodowcach polarnych, magazynujących podstawową masę wody słodkiej, dotychczas jeszcze nie są wykorzystywane. Po uwzględnieniu wymienionych rodzajów wód, okazuje się, że w hydrosferze niewiele jest wody słodkiej, nadającej się do wykorzystania. Objętość jej wynosi mniej więcej 4—5 min km3, czyli zaledwie 0,3% objętości hydrosfery. Wykorzystanie jednak i tego zasobu wody słodkiej dopuszczalne jest jedynie w tych przypadkach, w których nie zakłóca ono jej obiegu w przyrodzie. Podstawowe znaczenie jako źródło zasobów wodnych mają „zasoby dynamiczne" wody, czyli woda, która bierze udział w obiegu. Na przy- kład, zasoby wody w danej chwili we wszystkich korytach rzecznych wynoszą zaledwie 1200 km3, a odpływ roczny przekracza 37 000 km3. W ten sposób woda w korytach rzecznych zostaje wymieniona średnio co 12 okresów dobowych, podczas gdy aktywność wymienna wody w rzekach wynosi 0,033 roku (tab. 2). Przy uwzględnieniu okoliczności, że objętość wody dostarczanej do oceanu w ciągu roku przez opad i od- pływ z lądu wynosi rocznie 450 tys. km3 i tyle samo zużyte zostaje na parowanie, okaże się, że wymiana wód oceanicznych zachodzi średnio mniej więcej co 2600 lat. Aktywność wymiany wód podziemnych oblicza się w oparciu o roz- miary rocznego odpływu podziemnego, wynoszącego 12 tys. km3, a aktywność wymienną lodowców — na podstawie obliczenia, które wykazuje, że wynoszą one do morza rocznie 2000 km3 wody w postaci lodu, w tym z Antarktydy 1400 km3, a z Grenlandii i innych obszarów arktycznych 600 km3. Dzięki potężnemu procesowi na Ziemi, jakim jest obieg wody, hydro- sfera znajduje się w ciągłym ruchu, części jej bez przerwy są rozchodo- Tabela 2 Aktywność wymiany wodnej Wymiana zasobów Części hydrosfery liczba lat* Ocean 2 600 Wody podziemne — wszystkie (5 000) W tym strefy czynnej wymiany wody (330) Lodowce 12 000 Wilgoć w glebie 0,9 Rzeki i jeziora odpływowe 10 Rzeki 0,033 Para wodna w atmosferze 0,027 * W zaokrągleniu, w nawiasach dane są bardzo przybliżone. http://rcin.org.pl 378 M. S. Lwovoicz wane i odnawiane. Mechanizm obiegu wody działa powszechnie i wiecz- nie. Wynika z tego, że wieczne są również zasoby wodne. Obieg wcdy wiąże wszystkie części hydrosfery i wszystkie jej zasoby w jedną całość. Obieg wody bierze poważny udział w procesach kształ- towania się krajobrazów, ponieważ wiąże on hydrosferę z innymi sfe- rami Ziemi — z atmosferą, litosferą, biosferą, jak również te ostatnie pomiędzy sobą. Wynikają z tego poważne wnioski natury praktycznej: 1) wykorzy- stanie jakiegokolwiek źródła zasobów wodnych nie może nie wpływać na stan innych źródeł, 2) związek pomiędzy obiegiem wody a innymi elementami składowymi przyrody daje człowiekowi w ręce potężny środek do kierowania obiegu wody we właściwym kierunku, a więc do kierowania miejscowym bilansem wodnym przez oddziaływanie na pozostałe elementy składowe przyrody, zwłaszcza na pokrywę glebową. Pod względem ilościowym obieg wody można przedstawić za pomocą bilansu wodnego kuli ziemskiej (tab. 3). Tabela 3 Bilans wodny buli ziemskiej (roczny) Procent opa- Objętość Elementy bilansu wodnego Wskaźnik dów całej kuli 3 km ziemskiej Peryferyczne części lądu Opady 101