Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Majolis un-Nafois (II- qism)

Alisher Navoiy

YETTINCHI MAJLIS

Salotini izom va avlodi vojub ul-ehtiromlari zikridakim, ba’zi yaxshi mahallarda xub bayt oʻqubturlarkim, filhaqiqat oʻzlari aytqondek xubdur va ba’zi nazm latoyifiga mashgʻul boʻlubturlarkim, ul dagʻi matlub va margʻubdur

Muluk shajarlarining boʻstoni va salotin gavharlarining ummoni, xoqoni jahongiri sohibqiron, ya’ni:

Temur Koʻragon(1) — agarchi nazm aytmoqqa qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqe’da oʻqubdurlarkim, aningdek bir bayt oʻqugʻoni ming yaxshi bayt aytqoncha bor. Tabarruk haysiyatidinkim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda boʻlgʻay va ul latoyifdin biri bila ixtisor qushilur. Mundoq naql qilurlarknm, chun Tabrizda Mironshoh Mirzo(2) chogʻirgʻa koʻp ishtigʻol koʻrguzdi. Dimogʻi va mizoji e’tidol tariqidin inhirof topib, andin nomuloyim amr koʻp surat tuta boshladi. Samarqandda ul hazrat arzigʻa bu nav’ yetkurdilarkim, uch nadimi borkim, mufrit chogʻir ichmakka bois alardurlar. Hukm boʻldikim, tavochi miod bila chopib borib uchalasining boshin keltursun. Alardin biri Xoja Abdulqodir erdi va yana biri Mavlono Muhammad Koxin erdi va yana biri Ustod Qutb Noyi erdi. Tavochi bo-rib ikkisini yasoqqa yetqurdi. Ammo Xoja Abdulqodir qochib qalandar boʻlub, oʻzin devonaliqqa solib mulkdinmulkka mutavori yurur erdi, to ulkim, ul hazrat yana Iroq yurushi qildi. Ul mamolikda Xojaning ul holi ba’zigʻa ma’lum boʻlub, yuqori arz qildilar. Hukm boʻldikim, tutub keltursunlar. Ul hazrat taxtda erdilarkim, Xojai faqirni devonaliqqa qoʻymay, sudrab taxt ilayiga kelturdilar. Andin burunkim, siyosat hukm boʻlgʻay, chun Xojaning kamolotidin biri qur’on hifzi va qiroat ilmi erdi, filhol biyik un bila qur’on oʻqumoq bunyod qildikim, ul hazratning gʻazabi lutfqa mubaddal boʻlub, fazl va kamol ahli sori boqib, bu misra’ni ba vaqt oʻqudikim:

Abdol zi biym chang bar mushaf zad(3).

Andin soʻngra Xojagʻa iltifot va tarbiyatlar qilib, oʻz oliy majlisida nadim va mulozim qildi. Idrok va fahm ahli bilurkim, yillar balki qarnlarda mundoq latif soʻz voqe’ boʻlmas. To olam ahli bilgʻaylarkim, Sulton sohibqirongʻakim, majolisda paydar-pay xub abyot va yaxshi soʻzlar darmahal voqe’ boʻlur dagʻi. mavrusiydurkim, nisbatin ul jaddi buzurgvorgʻa tuzaturkim, ul birining makoni ravzai jinon va bu biri jahon mulkida jovidon boʻlsun!.

Xoqoni Said Shohrux Mirzo(4) kim, avlodi vaamjod orasida sohibqiron otasining qoyim maqomi boʻldi. Ham nazmgʻa mashgʻulluq qilmas erdi, ammo xub bayt va yaxshi soʻzlar

1 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy koʻp ul hazratdin ham voqe’ boʻlur erdi. Muni ham bir naql bila ixtisor qililur. Bu faqiri haqir Bobur Sulton muborak tilidin mundoq eshittimkim bir majlisda akobir sari bo-qib Shohrux Mirzodin naql qildilarkim, ustod Qivomiddin me’morgʻa bir imorat jihatidin e’tiroz qilib bir yil mulozamatdin mahrum ekondur. Yil boshida taqvim istixroj qilib bu vasila bila shoyad Mirzoning muborak dindorin koʻra olgʻaymen deb eshikka kelib, sudurni vosita qilib, oni sudur koʻrguzub taqvimin arz qilibturlar, Mirzo tabassum qilib bu baytni oʻqubdurlarkim:

Tu kori zaminro naku soxti

Ki, bo osmon niz pardoxti(5).

Aningdek otadin mundoq oʻgʻul hech ajab emas.

Abobakr Mirzo — nabira boʻlur. Bahodirlugʻi va qilichi zarbi Chigʻatoi ulusida mashhurdur. Chun tab’ida nazm choshnisi bor ermish. Hamul bahodirlugʻ tavrida bu tuyuq andin mashhurdurkim:

Er kerak oʻrtansa yonsa yolina,

Yora yeb yotsa otining yolina.

It oʻlumi birla oʻlsa yaxshiroq,

Er otonib dushmanigʻa yolina.

Agarchi ba’zi alfozi turkonarohdur, ammo tajnisini yaxshi topibdur.

Sulton Iskandar Sheroziy ham nabiradur. Saltanat tajammulini, derlarkim salotindin ozi oncha qilmish boʻlgʻay. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida goʻyoki uch ganj topibdur. Mavlono Haydar turkigoʻy, aning modihi ekandur. Bu aning masnaviysidindurkim:

Himmat elidur yadi bayzo degan,

Er nafasidur dami Iso degan. va Sulton Iskandarni derlarkim, tab’i nazm erdi. Va bu tuyuqni andin naql qilurlarkim:

Toʻlun oygʻa nisbat ettim yorumi,

Ul xijolatdin kam oʻldi yorumi.

Tori moʻyungning zakotin men beray,

Yo Misrki, yo Halabni yo Rumi.

Burungʻi tuyuqdin bu turkonaroqdur.

2 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Xalil Sulton(6) — hazrat sulton us-salotinning voqeasidin soʻngra Samarqand taxtida saltanat qildi. Zurafo va shuaro majlisida jam’ boʻlurlar erdi. Mashhurdurkim, oʻzi she’r aytur erdi. Andoqkim, devoni ta’rifida Xoja Ismatulloh qasida aytibdur, ammo tilab topilmadi, ushbu matlaidin oʻzgakim:

Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil,

Komi dilimiz, la’li ravonbaxsh ravo qil.

Ulugʻbek Mirzo(7) — donishmand podshoh erdi. Kamolati bagʻoyat koʻp erdi. Yetti qiroat bila qur’oni majid yodida erdi. Hay’at va riyoziyni xoʻb bilur erdi. Andoqkim, zij bitidi va rasad bogʻladi va holo aning ziji oroda shoye’dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmgʻa mayl qilur. Bu matla’ aningdurkim:

Harchand mulki husn ba zeri nigini tust,

Shoʻxi makunki, chashmi badon dar kamini tust(8).

Boysungʻur Mirzo(9) — xushtab’ va saxiy va ayyosh va hunarparvar podshoh erdi. Xattot va naqqosh va sozanda va goʻyandadin muncha benazir kishikim, aning tarbiyatidin orogʻa kirdi, ma’lum emaskim, hech podshoh zamonida paydo boʻlmish boʻlgʻay. Ulcha imkoni bor, olamni xushluq bila oʻtkardi. Derlarkim, bu matla' aningdurkim:

Nadidam on du rux, aknun du moh ast,

Vale mehrash base bar joni mo hast(10).

Taxallusi budurkim:

Gʻulomi roʻi u shud Boysungʻur

Gʻulomi xubroʻyon podshoh ast(11).

Bobur Mirzo — darveshvash va foniy sifat va karim ulaxloq kishi erdi. Himmati olida oltunning dagʻi kumushning tosh va tufrogʻcha xisobi yoʻq erdi. Tasavvuf risolalaridin «Lama’ot»(12) bila «Gulshani roz»(13)gʻa koʻp mash’uf erdi. Tab’i dagʻi nazmgʻa muloyim erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Chun bodavu jomro baham payvasti,

Medon ba yaqinki, rindi bolo dasti,

Jomast shariatu, haqiqat boda

Chun jom shikasti, ba yaqin badmasti(14).

3 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Agarchi turkcha nazmlar ham aytur erdikim, barchagʻa qabul erdi. Ammo u bayt ham aningdurkim:

Necha yuzung koʻrub hayron oʻlayin,

Ilohi, men sanga qurbon oʻlayin.

Abdulatif Mirzo(15) — savdoyi mizoj va vasvasiy tab’ va devonasor kishi erdi. Mundin oʻzga dagʻi gʻarib badfe’lliqlari bor erdikim, zikridin behijobliq lozim kelur. Oʻtar dunyo maslahati uchun donishmand va podshoh otasin oʻlturdi. Har oyinakim, saltanat Shiruyagʻa vafo qilgʻoncha anga qildi. Ammo tab’i nazm erdi va she’rni obodon aytur erdi. Bu matla’ aningdurkim:

Bar dilu jon sad balo az yak nazar ovard chashm,

Chun biguyam shukri in, yo rab, nabinad dard chashm(16).

Jahonshoh Mirzo(17) — dagʻi she’r aytur erdi. Bu maqta’ aningdurkim:

Az lutfi doʻst yoft haqiqi murod dil,

Be jiddu jahdi toatu be minnati amal(18).

Ya’qub Mirzo(19) — turkman salotinida aningdek pisandida zotligʻ va hamida sifotligʻ yigit oz boʻlgʻay. Darveshsifat va foniyvash erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Olamki, dar u sabot kam mebinam,

Dar har tarabash hazor gʻam mebinam,

Chun koʻhna rabotestki, az har tarafash

Rohe ba biyoboni adam mebinam(20).

Sayid Ahmad Mirzo(21) — salim tab’ va pok zehn kishi erdi. Xili mashhur nazmlari bor. Ham gʻazal, ham masnaviy, ham turkiy, ham forsiy gʻazal tavrida devoni bor. Va masnaviy tavrida «Latofatnoma» aningdur. Bu turkcha matlai yaxshi vaqe’ boʻlubturkim:

Sayd etti firoqing meni murgʻi sahariydek,

Qil odamiyliq, qilma nihon yuzni paridek.

Bu forsiy matla’ ham aningdurkim:

Maham gar pesh az in pinhon bimonad,

Ajab, gar bedilonro jon bimonad(22).

4 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Sulton Ahmad Mirzo — darveshvash, yaxshi axloqlik, pisandida atvorliq, odamisheva kishidur. Ota jonibidin xushtab’liq anga mavrusiydur. Yillar Xuroson taxtida hukumat qildikim, hech kishi andin shikoyat qilmadi va ta’n etmadi. Va Sulton sohibqirongʻa ota mayobasidadur va ikki devon ixtiyori va mulku mol mushorun ilayhi va sipohi va cherik mu’tamaddun alayhi uldur va gohi nazm ham aytur. Bu bayt aningdurkim:

Sen kiby shoʻxi sitamgar dunyida paydo qani,

Sehr bobida koʻzungdek kofiri yagʻmo qani?

Boyqaro Mirzo — bovujudi ulkim, Sulton Sohibqironning tugʻqon ogʻasi erdi. Yillar Balx (qubbat ul-islomiy)da saltanat qildi. Va lekin shikasta nafsliq va kichik koʻngulluk, tavozu’ va ta’zimliq kishi erdi va haqshunosligʻi a’lo martabada erdi. Tab’i dagʻi nazm hul’yasidin muarro emas erdi. Bu matla’ aningdurkim:

Zihi tajallii husni tu dar jahon paydo,

Va z-in tajallii u gashta joni mo shaydo(23).

Kichik Mirzo(24) — xub tab’liq, tez idrokliq, shoʻx zehnlik, qaviy hofizaliq yigit erdi. Oz fursatda yaxshi tolibi ilm boʻldi va koʻproq ulum va funundin oʻz mutolaasi bilan vuquf hosil qildi. She’r va muammoni xub anglar erdi, balki koʻngli tilasa ayta ham olur erdi. Bovujudi bu fazoyil darveshliqlarga moyil boʻlub, Makka ziyorati sharafigʻa musharraf boʻldi. Ammo bagʻoyat mustagʻni kishi erdi. Boʻla olurkim, faqir istigʻnosi erkan boʻlgʻay. Bu ruboiy aningdurkim:

Umre basaloh mesutudam xudro,

Dar shevai zuhd menamudam xudro.

Chun ishq omad kadom zuhdu chi saloh,

Alminnatulillah, ozmudam xudro(25).

Ba’zi derlarkim, bu ruboiy hazrat Maxdumiy Nuran bila tavorud(26) voqe’ boʻlubtur. Andoq dagʻi boʻlsa ulugʻ davlat turur.

Sulton Badiuzzamon Mirzo(27) — husni surat va husni siyrat bila orosta va jamoli zohiriy va kamoli botiniy bila piyrosta yigitdur. Razm atvoridin otar-tutarda dilpisand va bazm asbobidin ichmak va bagʻishlamoqda bemonand. Tab’i ham nazm uslubida muloyimdur. Bu matla’ aningdurkim:

Mahi man, be guli roʻyat dilam xum gashta chun lola,

Jigar ham az gʻami hajrat shuda pargola-pargola(28).

Bu turkiy matla’ dagʻi tarkibda xub va holatda margʻub voqe’ boʻlubturkim: 5 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Ey sabo, gar soʻrsa holim shammai ul sarvinoz,

Evrulub boshigʻa men sargashtadin yetkur niyoz.

Shoh Gʻarib Mirzo(29) — shoʻx tab’ligʻ va mutasarrif zehnlik va nozuk taxayyulluq va daqiq taaqqulluq yigitdur. Nazm va nasrda naziri ma’dum va mutaxanyila va hofizada adili noma’lum. Ov va qush xotirigʻa margʻub va qurro va oʻqush koʻngliga mahbub. Bu matla’ aningdurkim:

Qaysi bir gulchehra ul gulbargi xandonimcha bor,

Qaysi bir shamshod qad sarvi xiromonimcha bor?

Bu matla’ ham yaxshi voqe’ boʻlubturkim:

Tarki mehr aylab agarchi boʻldi jonon oʻzgacha,

To tirikman, qilmagʻumdur ahdi paymon oʻzgacha.

Bu matlai xos xayol va gʻarib ado topibdurkim:

Porso yorimgʻa may ichmak shior oʻlmish yana,

Baski tortarman sabu, egnim figor oʻlmish yana.

Bu forsiy matlai ham bagʻoyat oshiqona tushubturkim:

Bozam baloi jon gʻami on mohpora shud,

Ey voy, on marizki dardash du bora shud.

Bu matlai ham bagʻoyat oshiqona va muxlisona va muassirona voqe’ boʻlubturkim:

Doʻston, har gah guzar soʻi mazori man kuned,

Joi takbiram duoi joni yori man kuned(30).

Devon ham jam’ qilibdur. Yaxshi matla’lari bu muxtasargʻa sigʻmas, magar yana bir kitob bitilgay.

Faridun Husayn Mirzo(31) — Faridun hasabliq va Husayn nasabliq. Zoti ta’zim va viqorliq va xulqi adab va hurmat shiorliq, yoy kuchida yagona va oʻq otarda zamona ahliga nishona. Toat va taqviygʻa moyil. Zikr va tilovatqa mashgʻul yigitdur. Xub tab’i va muloyim zehni bor. Bu matla’ aningdurkim:

Garchi dar koʻi tu pomoli jafo gardidam,

Ba xudo gar sari moʻe zi vafo gardidam(32). 6 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Bu turkcha matla’ ham aningdurkim:

Ey sabo, yetkur manga sarvi ravonimdin xabar,

Rahm etib bergil manga oromi jonimdin xabar.

Muhammad Husayn Mirzo(33) — xaloyiq ani adolat va shijoat va saltanat oyinida koʻp ta’rif qilurlar, ammo ulcha zohir boʻldi — bagʻoyat sarkashlik va begonavashlik goʻyo zotida bor. Har taqdir bila derlarkim, bu matla’ aningdurkim va yaxshi tushubtur:

Oludai gardi zi pai saydki, gashti,

Gʻarqi araqe bar dili garmki, guzashti(34).

Boysungʻir Mirzo(35) — tab’i diqqatliq va zehni javdatliq. Saltanat taxtida faqrpeshalik va makrumat bisotida fanoandeshalik yigitdur. Fazoyil va hunarlarga rogʻib va fazl ahli taqviyatigʻa murtakib. Nazm oyini dagʻi anga maqbul va gohi ul fikrga tab’i mashgʻul. Bu matla’ aningdurkim:

Kosh dar ishqi buton devonaye boshad kase,

Tarki olam karda dar vayronaye boshad kase(36).

Sulton Mas’ud Mirzo(37) — ravshan zehnlik va mustahsan tab’liq va pokiza hisol va mahmud faol yigitdur. Vafo va diljoʻyluq aning shiori, saxo va darveshxoʻyluq aning atvori. Mulk ravnaq va intizomida axtari mas’ud. Nazm zeb va ziynat itmomida abnoi jinsqa maqsud. Bu turkcha matla’ aningdurkim:

Yor borib jongʻa qoʻydi dogʻi furqat, ey rafiq,

Koʻngluma kor etmasunmu dardi gʻurbat, ey rafiq?

Sulton Ali Mirzo(38) — holo Samarqand mulkida saltanat taxtida mutamakkindur. Derlarki, tab’i nazmgʻa moyildur. Bu matla’ni andin naql qilurlarkim:

Vaslida magʻrur boʻldung hajrida zor, ey koʻngul,

Ne aning birla, ne onsiz, toqating bor, ey koʻngul.

Yettinchi majlisniig tuganchisi

Bu oliyjoh podshohlar va anjumsipoh falak dastgohlardin avvalgʻi Jamshid(39) va Faridun(40) monand ota bila farzandgʻa soʻnggʻi avlod va axfod va amjodqa falak Jamshid bila Faridungʻa ichirgandek, ayogʻi ichurdi va vujud bazmgohidin surdi va adam faromushxonasigʻa kiyurdikim, dunyoda haq taolo alarni shohi taxtgir qilgʻondek oxiratda ham muqarrabi dargoh va arshi sarir qilgʻay. Va alarning mulku taxt va saltanatin va toju sipoh va hashamatin alargʻa vorisi barhaq va mulkka horisi mutlaq, 7 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy ya’nn Sulton Sohibqirongʻa musallam tutgʻay va ruhlarining sham’in ham oʻz oʻchogʻlari shu’lasi bila yorutgʻay va soyir shohzodalar dagʻi bu davlatdin bahramand va shoh inoyatidin sarbaland boʻlgʻaylar.

To Temuru Shohrux degan boʻlgʻay ot

Andin soʻnggi shahlar bori farxunda sifot.

Ey davlatu iqbolgʻa orostai zot,

Majmuicha boʻlsun sanga davroni hayot.

SAKKIZINCHI MAJLIS

Sulton sohibqironning latif tab’i natoyijining zebolari, husn va jamoli zikrida va sharif zehni xasoisining ra’nolari ganj va daloli sharhidakim, har qaysi zamon safhasi boʻstonida ranginligʻ va ravonligʻdin gul’uzoredur sarvqad va har birisi davron arsasi gulistonida ravonligʻ va ranglikdin sarvi ozodedur, ulxad

Saltanat bahrining durri yaktosi va xilofat sipehrining xurshedi jahonorosi, saxovat havosining abri guharbori va shijoat beshasining huzabr shikori, adolat chamanining sarvi sarbalandi va muruvvat ma’danining gavhari arjumandi, koʻshish razmgohining Rustami(1) dostoni va baxshish bazmgohining Hotami(2) zamoni, fasohat ilmining nukta birla sehrsozi va balogʻat jahonining diqqat bila mu’jiza pardozi - Sulton us-salotin Abdulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxon –

Kim, mulki davomi to qiyomat boʻlsun,

Zotigʻa bu mulk uzra iqomat boʻlsun,

Adl ichra tariyqi istiqomat boʻlsun,

Olam ahli uchun salomat boʻlsun.

Bu xusravi gardunjohnikim, nasabi bobida xoma sursam yuz ming xon va xoqonni bu juzvi muxtasarda yigʻishtursa boʻlurmi? Va bu doroi anjumsipohnikim, hasabi sharhida qalam ursam yuz tuman xoqon va qoonning hamida axloqicha soʻzni bu muhaqqar avroqqa yigʻishtursa boʻlurmu? Nasabi bobida fasohatshior yaxshilar «Nasabnoma»(3)bitibdurlarkim, har safhasi Moniy korgohin xijil etar va hasabi sharhida balogʻatdisor munshilar tarixe tartib beribdurlarkim, har varaqi Chin nigoristonin munfail aylar. Har kishi ul «Nasabnoma»gʻa boqsa bilgʻaykim, xoqon va roy anga bir turk va bir hindu bandadur. Va har kim, ul tarixni mutolaa qilsa, anglagʻaykim, Jamshid va Iskandar aning ham bilganlaridin, ham qilgʻonlaridin sharmandadur. Bas chun bu muxtasarda nima ul jins soʻzlardin sugʻursa boʻlmas va alar sharhida nukta sursa boʻlmas. Va yuqorigʻi soʻz uslubi taqozoi ul qilurkim, ul hazratning latoyifi tab’idin bir necha matla’ bila bu avroqqa zeb va ziynat qilgʻay va natoyiji zehnidin bir necha bayt bila bu ajzogʻa 8 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy qadru qiymat berilgay va har oshiqona matla’ bila dard ahli jonigʻa shu’lai fano yoqilgʻay va har dardmandona bayt bila ishq ahli koʻngligʻa barqi balo chaqilgʻay. Bas emdi, shuru’i maqsudqa va ruju’i matlubqa qilali-im, soʻz itnobi ul sharif tab’gʻa mujibi kalol va fasonai tuli ul latif zehngʻa boisi malol boʻlmasun. Ul hazratning xub ash’ori va margʻub abyoti bagʻoyat koʻptur va devon ham murattab boʻlubtur. Devon ibtidosidin bunyod qilildi va har gʻazaldin bir matla’ yozildi:

«ALIF» HARFI:

Manzurning xoʻyining bul’ajabligʻidakim, mehrida oshiq jon bersa, bovar qilmosligʻining besababligʻida:

Ne ajoyib xoʻy erur, ey shoʻxi siyminbar, sanga —

Kim, necha mehringda jon bersam emas bovar sanga.

Mahbubning mufrit iltifotidin behol boʻlub bexudona ul iltifotni izhor qilur ma’nida bu matla’ gʻarib ado topibturkim:

Evrulub gul boshigʻa bulbul visol oʻlgʻay anga,

Gul aning boshigʻa evrulsa, ne hol oʻlgʻay anga.

Gul vaqtida birov xor gʻamidin mubtalo erkanining izhori va loladek bagʻrida yuz dogʻ bila erkanining namudori:

Boʻldi gul vaqti-yu men xor gʻamidin mubtalo,

Hajr oʻtidin loladek bagʻrimda yuz dogʻi balo.

Koʻngli nolasin vayronadagʻi choʻgʻz faryodigʻa nisbat qilibtur. Ul ma’ni sharhida bu matla’ yaxshi tushubtur:

Vahki, koʻnglum nolasi hardam buzulgʻon jon aro,

Goʻiyo bir choʻgʻz erur faryod etar vayron aro.

Sirishki daryosidin girdobgʻa tushganin va torjismi ul girdobdin pechu tobgʻa qolgʻonin bu matla’da izhor qilurkim:

To tushubturmen sirishkim bahridin girdob aro

Zulfidek sargashta jismim qoldi pechu tob aro.

9 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

«BE» HARFI:

Furqat oʻtidin jismi betob ekanin va gʻamgin koʻpgli pechu tobidin koʻzida xunob ekanin bu matla’da gʻarib nav’ ado qilur. Bu matla’ mavqufdur oʻzga abyotqa, ammo dastur bila matla’ bitildi:

Furqatingda yoʻq edi jismimda jon, koʻnglumda tob

Koʻzda xunob erdi-yu, gʻamgin koʻngulda iztirob.

Bedilligʻidin telba koʻnglin tilay borgʻoni bu gʻazalda oxirgʻacha musalsal aytilibdur va zebo deyilibdur:

Telbarab itgan koʻngulni istadim har yon borib,

Togʻu daryovu biyobonlarni bir-bir axtorib.

Manzur yuzi olida koʻzgu rashkidin pechu tobi va koʻnglida ul quyosh tobidin zarradek iztirobi:

Zarra yangligʻ, ayb emas, koʻnglumga tushsa iztirob,

Mehri ruxsorigʻa hardam chun erur koʻzgu hijob.

Firoq zulmidin jonigʻa oʻt va koʻnglida tobin oʻtqa tushgan qil pechu tobigʻa tashbih qilibdur va gʻarib tashbih voqe’ boʻlubtur:

Ey firoqning zulmidin jonimda oʻt, koʻnglumda tob,

Oʻtqa tushgan qil kabi jismim aro ham pechu tob.

Musofir yori hajridin koʻnglining xarobligʻin va ul oshubdin joni betoqat va betobligʻin xubrok vajh birla ajab yaxshi ado qilibdurkim:

Bir musofir oy xayoli qildi koʻnglumni xarob,

Qolmadi jonimda onsiz vahki ne toqat, ne tob.

«TE» HARFI:

Manzur labidin obi hayotni xijl va Iso(4) oni qoshida dam urmogʻdin munfail degani obi hayotdek ravonso va Iso damidek ruhafzo tushubtur:

Ey dudogʻing sharbati sharmandasi obi hayot,

Nutqung ollida erur Isogʻa dam urmoq uyot.

10 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Hajri barqidin shabistonigʻa oʻt tushganining ifshosi va uchqunidin bayt ul-ehzoni kuyganining adosi ajab oʻtluq matla’ tushubturkim:

Vahki, hijron barqidin tushti shabistonimgʻa-oʻt.

Uchquni birla tutashti bayt ul-ehzonimgʻa oʻt.

«SE» HARFI:

Bu harfda turk shuarosining malik ul-kalomlari she’r aytmaydurlar, balki ayta olmaydurlar, to anga ne yetgayki, bu muqobalada kishi oni keturgay yo nisbat bergay. Bu matla’ ta’rifida muncha basdur:

Yor koʻyidin oʻtarda koʻrguzur bu zor maks,

Soʻz desa dogʻi javobida qilur bisyor maks,

«JIM» HARFI:

Rahmsiz yori qonin toʻkib tarahhum qilmagʻoni va mehrsiz dildori holin koʻrib tabassum qilmagʻonini aytur:

Toʻkub qonim, tarahhum qilmading hech,

Koʻrub holim, tabassum qilmading hech.

Bu radif ham goʻyoki sharif tab’ va latif zehnning ixtiroidurkim, eshitilmaydur, bagʻoyat shirin va dilpazir va rangin voqe’ boʻlubtur:

Xasta jonim za’figʻa la’li shakarboring iloj,

Zor koʻnglum dardigʻa jonbaxsh guftoring iloj.

«HE» HARFI:

Bu harfqa dagʻi turkiy alfoz guharin nazm silkiga tortquvchi shuaro taarruz qilmaydurlar, hamonoki, ishkoli jihatidindur, yordin ne kelsa, oni muboh bilib, jon berurda debtur:

Yordin ne kelsa oshiq bersa jon boʻlgʻay muboh,

Daftari ishq ichra goʻyo buyla boʻlmish istiloh.

«XE» HARFI:

Bu harfda turkigoʻy shuarokim, devon tartib qilibdurlar, oʻzlarin ma’zur tutub oʻtubdurlar va bagʻoyat xub matla’durkim:

Oy yuzungdek koʻrmadi bir mehr davronida charx,

11 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Balki kun tortib xijolat mehri raxshonida charx.

«DOL» HARFI:

Ma’shuq vasli umididin muddate mustamand boʻlub ul davlat muyassar boʻlgʻondin soʻngra sihhat marazgʻa mubaddal boʻlgʻon tahririda bu ikki baytning dagʻi ma’nisi bir- biriga muvaffaq va musalsal voqe’ boʻlubtur asru va gʻarib tartib va ajib tarkib tushubtur:

Muddate ishqing xayoli birla erdim mustamand,

Bodai vasling bila bir dam boʻlay deb bahramand.

Chun bu davlat boʻlgʻudek boʻldi muyassar, voykim,

Sihhatim ul lahza tole’ za’fidin topti gazand.

«ZOL» HARFI:

Bu harfda dagʻi muqaddam turkiygoʻy shuarodin, xok Mavlono Lutfiy va xoh Mavlono Sakkokiykim, Movarounnahrda malik ul-kalom erdilar, nazargʻa kelmaydur, hamono yoʻqtur:

Qildi ruhafzo labing qulmak bila jonimni ahz,

Yigʻlatib kofir koʻzung ham naqdi iymonimni axz.

«RE» HARFI:

Ul mazmundakim, bovujudi ulki, bahor vasli muyassardur, koʻngul firoq xazonining xorlaridin ozurdadur, bu matla’ soʻznok voqe’ boʻlubturkim:

Toza boʻldi bogʻu koʻnglumda firoq ozoridur,

Jilva qildi gul, netay, bagʻrimda hijron xoridur.

Mahbub jamolidin koʻz ravshan boʻlub, xasta koʻngulga visoli maskan boʻlgʻon shukronagʻa bu matla’dek oz voqe’ boʻlubturkim:

Shukrlillahkim, jamolingdin koʻzum ravshandurur,

Xasta koʻnglumga visoling kulbasi maskandurur.

Jononning za’f holatida sustaygʻonining xasta jonining za’f qilgʻoniga tashbih qilibdur va koʻp munosibdur:

Za’fdin hardam chu ul oromi jonim sustayur,

Jonim oʻlub xasta, jismi notavonim sustayur,

12 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Koʻngli firoqu dard oʻqidin yora erkani va bagʻri hajr tigʻi zahmidin yuz pora boʻlgʻonini base xub bu nav’ ado qilurkim:

Ohkim, koʻnglum firoqu dard oʻqidin yoradur,

Vahki, bagʻrim tigʻi hijron zaxmidin yuz poradur.

Ishq oshubidin uy kunjida ashki gulnor erkanin zohir qilur va guliston sayrida gul aning koʻzlariga xor koʻrunganin paydo etar:

Boʻlsam uy kunjida, ashkim qatrasi gulnor erur,

Azmi gulzor aylasam, gul koʻzlarimga xor erur.

Furqatdin koʻngul qatra-qatra qon erkanin burungʻi misra’da aytib, soʻnggi misra’da oʻtqon mukarrar lafz muqobalasida «Olloh-olloh» lafzi ham mukarrar va asru muassir ado topibdurkim:

Furqatingdin xasta koʻnglum qatra-qatra qon erur

Olloh-olloh, bu ne hajri behadu poyon erur.

Jannat sabzasi yorning xatti namudoricha ermasligʻin aytibdur va Masiho(5) nutqi dildorning la’li shakarboricha boʻla olmasligʻin debtur:

Qaysi jannat sabzasi xatti namudoricha bor,

Yo Masiho nutqi ul la’li shakarboricha bor?

Bir gʻunchai xandondin ayru koʻnglida qolgʻon xorxorin koʻrguzubdur va tinmagʻur jongʻa onsiz dunyidin rihlat maqomin tuzubtur:

Gʻunchai xandon borib, koʻnglumda qoldi xor-xor,

Tinmagʻur jonimgʻa onsiz dunyida bore ne bor.

Gulroʻyning gʻunchadek ogʻzi va ruxsori uzra koʻrganin zarra xurshed yuzida paydo boʻlgʻonga xub tashbih qilibdur:

Uylakim xurshedi tobi zarrani paydo qilur,

Gʻuncha ogʻzing sirrini ham gul yuzung goʻyo qilur.

Koʻzi yorining yuziga tushgach, koʻngli beqaror boʻlgʻoni va yor ham ani oʻz lutfi mehridin umidvor qilgʻonn sharhida base xub va pisandida tushubtur:

To koʻzum tushti yuzungga, koʻnglum oʻldi beqaror,

13 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Sen ham etting lutfi mehringdin meni ummidvor.

Gul ruxsori yonida sarigʻ lola sanchqon va yonida zulfni kokulidek keyin solgʻon namudorida:

Gul yuzi atrofida ul lolai asfarmudur,

Yonida zulfimudur yo kokuli anbarmudur?

Zulfi sahobining soyaboni oydek yuziga yoyilgʻonn va sarsardek oh tahrikidin ul bulut gah yopilgʻoni va gah ochilgʻoni husn bahorida bagʻoyat turfa koʻrunurining sharhi:

Soyaboni zulfikim, oydek yuziga yopilur,

Sarsari ohimdin ul gah ochilur, gah yopilur.

Vaslidin bahra yetmay, tigʻi hijron koʻnglini halok qilgʻani va hajr zahri bergʻoniga oʻxshar va vasldin taryok topilmagoni:

Tigʻi hijron surdi yetmay vaslidin koʻnglumga bahr,

Noʻsh bermasdin burun, berdi manga bir qatra zahr.

Elni noz kulkusi bila tirguzmakdin hikoyat va oʻzining rishtai hayotin zulm ilgi bila uzmakdin shikoyat:

Elga boqib har zamon yuz noz ila kulmak nedur?

Oʻzgalarni tirguzub, vah, meni oʻlturmaq nedur?

Mahvashi bexabar erkandin aning xotiri zori hayronidin sharhi hol va gʻamkashi gʻofil erkandin aning rozi pinhonidin gilaomiz maqol, base xub voqe’ boʻlubturkim:

Mahvashe yoʻq soʻrgʻali bu zori hayrondin xabar,

Gʻamkashe yoʻq topqali bu rozi pinhondin xabar.

Habibekim, figʻonidin anga asar boʻlmagʻay aning anduxi va rafiqekim, yomon holidin anga xabar boʻlmagʻan, aning figʻon va anduhi:

Ne habibekim, figʻonimdin anga boʻlgʻay asar,

Ne rafiqekim, yamon holimdin ul topqay xabar.

Oʻtluq ohining shararlarin mahbub yuzigakim sochilur zar huqqa harirning zar rishtalarigʻa tashbih qilur:

Chun yuziga oʻtluq ohimning sharori sochilur, 14 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Goʻiyo zar huqqayedurkim yuziga yopilur.

«ZE» HARFI:

Oʻz niyozi va badxoʻy yori nozi sharhida bu nozanin matla ne balo niyozmandona voqe’ boʻlubturkim:

Vah, ne holatdurki, men har necha koʻrguzsam niyoz,

Ey mahi bemehr, sendin zohir oʻlmas gʻayri noz.

Ashk qoni va koʻngul choki izhorida bu matla’ yagona va bagʻoyat oshiqona voqe’ boʻlubtur:

Qon koʻrub ashkimni, koʻnglum yorasini soʻrmangiz,

Chok oʻlub koʻksum, jigar pargolasini soʻrmangiz.

Bu matla’ ma’nisiniig gʻarobati ishq shu’lasidin ravshanrogʻdur va oʻt zabonasidin muayyanroq:

Ishqni man’ etsalar shavqim oʻti aylar sitez,

Shu’la yangligʻkim, nafas ta’siri aylar oni tez.

Nargis koʻzluk va gʻuncha ogʻizligʻ gul'uzori koʻzu ogʻzin nargis bila gʻunchagʻa tarjeh(6) qilgʻoni ajib nav’ voqe’ boʻlubtur:

Nargis olmas yerdin ul fatton kuzung olida koʻz,

Ogʻzing olida tutulmish gʻunchaning ogʻzida soʻz.

Oshiqona kinoyat bila husn ahligʻa elni shaydo qilur ma’nida nasihat qilibdur va olamgʻa rasvo qilur ma’nida mav’izat etibdur, base gʻaribdur:

Ba’dazin, ey husn ahli, elni shaydo qilmangiz,

Bevafoliq aylabon olamgʻa rasvo qilmangiz.

«SIN» HARFI:

Vaslidin mahrumluq bobida manzurni koʻrmak muayassar boʻlmasa, anga nazar tushgon yerni koʻrmak orzu qilibdur. Bu nodir ma’nidur:

Bir nafas ul oyni koʻrmak chun emasdur dastras,

Oni koʻrgan yerni, vah, borib koʻroyin bir nafas.

15 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Manzurning labi tabassumini va oʻzini qonalgʻon dogʻini gʻunchai xandon va lolai Noʻ’mon(7)gʻa tashbih qilibdur va ma’nisi she’r sanoyeidin «tajohil ul-orif»(8) uslubida xush voqe’ boʻlubtur:

Ayladi la’li tabassum, gʻunchai xandon emas,

Dogʻini koʻnglum qonatti, lolai noʻ’mon emas.

Oʻz niyozi va nozaninining istigʻnosi izhorida va oʻzi jon bermakida aning beparvoligʻining osorida shundoq matla’ oz voqe’ boʻlubturkim:

Menda har dam yuz niyozu anda istigʻnovu bas,

Har zamon yuz jon beray ul shoʻx beparvovu bas(9).

«SHIN» HARFI:

Yorning oʻzgalarga iltifotidin gilamandligʻi va koʻnglini muxotab qilib koʻngli oromidin shikoyatpayvandligʻi:

Ey koʻngul, ul dilraboning oʻzga yori bor emish,

Vah, sanga dushman boʻlub, ul oʻzgalarga yor emish.

«SOD» HARFI:

Bu harfda dagʻi turkigoʻy fasohatshiorlar varaq gʻoziga qalam surmaydurlar va hech nav’ nazm arogʻa kelturmaydurlar:

Ey koʻngul, boʻlsang vafosiz dilrabolardin xalos,

Shukr qil, boʻlgʻon kishn yangligʻ balolardin xalos.

«ZOD» HARFI:

Turkigoʻy balogʻatosorlar bu harfning ham tarkin tutubturlar va hech nav’ nazmgʻa jilvai zuhur bermay oʻtubturlar:

Ishqdin to qilmisham paydo meni shaydo maraz,

Qilgʻudekdur za’fliq jismimni nopaydo maraz.

«TO» HARFI:

Turk kalomining malik ul-kalomlari bu harfda dagʻi takallum tuzmaydurlar va kalima nazm haysiyatidin varaqda koʻrguzmaydurlarkim:

Ey jamoling gulshanida sabzai serob xat,

16 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Orazing kofuri uzra zeb mushki nob xat.

«ZO» HARFI:

Bu harf hamul jumladindurkim, turk tilining shirinash’or va shakarguftorlari dushvorligʻi jihatidin mutlaq taarruz qilmaydurlar:

Koʻnglum etti ishq asrorin qilib takror hifz,

Kimsa qilgʻondek kalomi poki vahy osor hifz.

«AYN» HARFI:

Bu qofiya va radif hazrat Sulton Sohibqironning ixtiroidurkim, hech nazm aytilmaydur va hech devonda bitilmaydur:

Ohkim, hijron oʻtidin kuydi jonim oʻzga nav’,

Oʻrtadi ofoqni oʻtluq figʻonim oʻzga nav’.

«GʻAYN» HARFI:

Ishq dogʻidin shukr izhori qilibdur va hajr dogʻidin shikoyat osori koʻrguzubtur, base muassir tushubdurkim:

Dogʻi ishqing bermish erdi xasta koʻnglumga farogʻ,

Vahki, qoʻydi shu’lai hijron yana dogʻ uzra dogʻ.

«FE» HARFI:

Ishqu muhabbat havosining humoyi baland parvozi Xoja Hofiz Sheroziy — kalomi tavrida tushubtur va salosat va tarkibda anga yovushubtoʻr:

Gʻam sipah qasdimgʻa chekti, soqiyo, tut jomi sof.

Kim, boʻlur jomi may ichkandin daler ahli masof

«QOF» HARFI:

Firoq tiyraligining majorasi va oʻz kuymakligining dardi bedavosi:

Qildi baxtimni qaro zulfidek ul moh az firoq,

Necha koʻydurgay meni dilxastani oh az firoq.

Yor ishtiyoqinnng suubatida va dardi firoq uquba-tida bu matla’ behad Dilnavoz va bagʻoyat jongudoz voqe’ boʻlubtur:

17 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Bor emish yor ishtiyoqi asru qattiq ishtiyoq,

Vasl topmon, vah, tuganmas dard emish, dardi firoq.

Telba koʻnglining ishqda shaydoligʻin va oʻzga parilargʻa beparvoligʻin bir rafiqni muxotab qilib arz qilur:

Telba koʻnglum to erur ishq ichra shaydo, ey rafiq,

Aylamas oʻzga parilar sori parvo, ey rafiq.

Manzurning la’li labi ustida sabzai xat hay’atin koʻrub ajab ranglarda bu matla’ voqe’ boʻlubtur va filvoqe’ rangin tushubtur:

La’li uzra sabzai xatti namudorigʻa boq,

Shoʻxi rangomizning shingarfu zangorigʻa boq.

Koʻngli oʻtining oromi yoʻqlugʻiga hasrat ohi tortibdur, hamonoki, ul oʻt shu’lasi bu yaldin ortibdurkim:

Ohkim, ishqing oʻtini bir zamon oromi yoʻq,

Istagan orom ul oʻtqa juz xayoli xomi yoʻq.

«KOF» HARFI:

Matlubning mohi orazin saodat matlai va xoki dargohin ahli binish toʻtiyosigʻa nisbat berilibdur. Bu matla’ salis va sof va pok tushubturkim:

Ey saodat matlai, ul orazi mohing sening,

Ahli binish toʻtiyosi xoki dargohing sening.

Mohi tobonin muxotab qilib andin ayru tushganda chashmi giryonining qon yoshin izhor qilibdur, mubkiyi muhlik tushubtur:

Sendin ayru tushgali, ey mohi tobonim mening,

Dam-badam qonyoshi yigʻlar chashmi giryonim mening.

Bu faqirning bir gʻazaliga bu gʻazal javob voqe’ oʻlubturkim, oʻzum insof yuzidin mu’tarifmankim, andin yuz martaba ortuqroq tushubturkim:

Tushgali hajringda, ey sarvi gulandomim mening,

Ne koʻzumda uyqu bor, ne jonda oromim mening.

18 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Shomi hijronin koʻrub, mehr otin tutmagʻon mazmunida va va’dai subhi visol aylab yorutmogʻon afsunida:

Shomi hijronim koʻrub sen mehr otin tutmading

Va’dai subhi visol aylab vale yorutmading.

Ishqdin jahon ichra, afgʻonidin kalom va koʻyu-koʻchada bu dostonidin payom:

Vahki, ishqingdin jahon ichra figʻonimdur mening,

Barcha koʻyu-koʻchada ham dostonimdur mening.

Mahbubning zulf ochqonidin va oʻz oshufta ahvolligʻi va qoshi chinidin koʻngli beholligʻi bobida:

Zulf ochib men telbani oshufta ahvol aylading,

Qosh uza chin koʻrguzub koʻnglumni behol aylading.

Gʻam tundi bodidin jismi binosi vayron, balki yer birla yakson boʻlur ma’nida bu matla’ bagʻoyat xub ado topibdurkim:

Gʻam yeli jismim binosin boʻldi vayron qilgʻudek,

Qaysi vayronkim, qaro yer birla yakson qilgʻudek.

Manzurning savodi xatti aro la’li xandoni muqobalasida oʻz gʻami aro koʻzi durri gʻaltonin solibdur, dilpazir tushubturkim:

Ul savodi xat ichinda la’li xandonin koʻrung,

Bahri gʻam ichra koʻzumning durri gʻaltonin koʻrung.

Bayt ul-ehzonining tiyraligin dudi hijronidin degani xub va vayronining yemirulganin ashk toʻfonidin degani diloshub voqe’ boʻlubturkim:

Dudi hijrondin qarordi bayt ul-ehzonim mening,

Sayli ashkim birla ham yemruldi vayronim mening.

Sarsari ohin bayt ul-ehzoniga ofat degani xush oyanda debtur va vayronidin gardi balo boshigʻa yogʻarini dilraboyanda ado qilibdurkim:

Qolgʻoch ohim sarsarigʻa bayt ul-ehzonim mening,

Yogʻdurur gardi balo boshimgʻa vayronim mening.

19 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

«LOM» HARFI:

Safar azmida musofiridin ayrilur chogʻda xayrbod mazmunluq alfozni radif qilib aytqon she’rning matlai furqatnamo kelibdur va anduhoso aytilibdur:

Oh ila-azm ettim, ey rozimgʻa mahram, yaxshi qol,

Dard ila ayrildim, ey dardimgʻa marham, yaxshi qol. evafosi koʻyida koʻngliga maskan qilmogʻini targʻib qilmogʻi xub va yigʻlab holini ado qilurda shevan qilmogʻini ta’lim bermaki margʻub:

Ey koʻngul, ul bevafo koʻyida maskan aylagil,

Zor yigʻlab, sharh etib, holingni shevan aylagil.

Manzuridin bir nazargʻa xursand boʻlub hajr torin vasl sarrishtasigʻa payvand qilurin xubroq vajh birla istid’o qilur:

Netti, bir boqmoq bila koʻnglumni xursand aylagil,

Hajr torin bir zamon vaslinggʻa payvand aylagil.

Ishqdin boshigʻa kelgan suubat sharhida takallum koʻrguzmak va Farhodu Majnun oʻl suubatni xayol qila olmasligʻida tarannum tuzmak majnunvor va farhod-osor kelibdur:

Ishqdin keldi mening boshimgʻa oncha sa’b hol,

Kim, oni Farhod ila Majnun qila olmas hayol.

Bu gʻarib xayoldurkim, Sulton Sohibqironniig xotirlarigʻa kelibdur va nazm ahliga zohir qilib erdilarkim, aytsunlar, barcha ayttilar, ammo hech qaysi ul hazratcha ayta olmadilar. Ul bu matla’dur:

Hajring oʻti jismi zorim qildi kul, ey yor, bil,

Gar bino qilsang mazorim tarhin ul kul birla qil.

Xurvashening gulshan koʻyidin ravzai rizvon munfail va yuzu xattidin lolavu rayhon xijil erkanin latifoyin bila zohir qilibdur:

Gulshani koʻyungdin, ey jon, ravzai rizvon xijil,

Yuzu xatting rashkidin ham lolavu rayhon xijil.

Vasl orzusidin koʻngli qushigʻa qanot tamannosi qilib, vasl havosida parvoz buyurgʻoni oshiqona va mushtoqona tushubtur:

20 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Kirpikimdin, ey koʻngul, hardam qanotlar soz qil,

Hajr dashtidin visoli koʻyiga parvoz qil.

Bu faqirning mashhur matlaigʻakim:

Anglading, yo yoʻqmukim, aylar safar yor, ey koʻngul,

Vahki, boʻlduk hajri ilkidin yana zor, ey koʻngul javob voqe’ boʻlubtur, ammo yuz martaba ondin ravonroq va yaxshiroq voqe’ boʻlubtur:

Chun junun zanjirigʻa boʻldum giriftor, ey koʻngul, Boʻlgʻasen men telba holidin xabardor, ey koʻngul.

«MIM» HARFI:

Ishq oʻtidin oʻz dardu hasratin va furqat dardidin yor gʻaflatin bu matla’da asru va soʻznok ado qilibdur:

Haddin oshti ishqing oʻti birla dardu hasratim,

Voykim, sen gʻofilu kuydirdi dogʻi furqatim.

Ma’shuq umidida dardu hasratini izhor qilib betoqatligʻigʻa rahm etmasida u matla’daoʻq javob ul tab’i durarbordin va xomai guharnigordin raqam topibdurkim, vasfida aql hayron va fahm sargardon:

Necha boʻlgʻay vasling ummidigʻa dardu hasratim,

Rahm qilkim, yoʻqturur hajringda emdi toqatim.

Masal tavrida bu matla’dek parvarda, va orosta, va murattab, va piyrosta oz voqe’ boʻlubturkim, ul hazratning latif tab’idin va sharif zehnidin bosh urubdur:

Men halok oʻldum gʻamingdin sen qoʻyoshsen, ey sanam,

Ayb emas gar mendin oʻlsa kamligu sendin karam.

Ham bu matla’gʻa javob agarchi masal tavrida emas, ammo gʻarobat jonibini mar’i tutulub, bas nozuk va pokiza deyilibdur:

Vahki, ishqim shu’lasi hardam chekar andoq alam,

Kim, maloyik koʻzi dudidin boʻlur har lahza nam.

Bu matla’ qofiyasida ikki she’r ayttilar, uchunchn matla’ ham quvvat yuzidin aytilibdur, alardin ortuq boʻlmasa, kam ham ermas: 21 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Sen gʻamim bilmay xayoling birla bordur hayratim,

Bilganingni anglasam, bilmam, ne boʻlgʻay holatim.

Yer qaddi hajridin sarv maylin mafqud debdur va yuzi shavqidin gul orzusin kobud bilibdur. Alhaq ravshan va rost tushubturkim:

Qaddu yuzung hajridin, vahkim, menga boʻlmish mudom,

Sarv mayli bartaraf, gul orzusi xud harom.

Oʻz jismigʻa tutoshqon shu’lani yorgʻa arz qilurgʻa bu matla’ni ham otashin va rangin xayol qilibdur:

Otashin xil’at dema jismim uza, ey dilbarim

Kim, erur ishqing oʻti birla tutashqon paykarim

Pariroʻyi tarki muhabbat qilgʻanin bildirur, bu jihatdin jovidon koʻngliga furqat oʻti tutashqonik yor arzigʻa yetkurar:

Qilgʻon ermish ul pari tarki muhabbat, bilmadim,

Tushgon ermish jovidon koʻnglumga furqat,bilmadim

Bu qofiyada bovujudkim, ikki rangin matla’ oʻtubdur, nazm tavrida gʻoyat qudratdin soʻz adosida nihoyati diqqatdin bir matla’ dagʻi deyilibdurkim, xubluqdag ul matla’larcha bor:

Necha kuygay hajr ila farsuda jonim dam-badam,

Koʻnglum ichra gʻam uza gʻamdur alam uzra alam.

Soʻzu gudozin ham degali mahvash topmagʻondin alami va rozin aytkoli mushfiqe koʻrmagondin gʻami maraq voqe’ boʻlubtur:

Qani bir mahvash, angʻa soʻzu gudozimni desam.

Qani bir mushfiqki, birdam ongʻa rozimni desam

Ham bu matla’ tavrida-oʻq qofiyagʻa tagʻyir berilib, hamul radifda bu matlai dagʻi asru diloro vaanduhafzo tushubtur:

Topmadim bir mushfiqekim, holi zorimni desam,

Yoxud ul guldin ichimda xor-xorimni desam.

22 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Parivash hajrida ozorlaridin ani xabardor qilmoq orzu aylabtur va aning jilvasi muqobalasida koʻzin guharbor qilmogʻni havas qilibdur va ikkisi nodir voqe’ boʻlubturkim:

Zor oʻlarmen ul pari yoʻqkim xabardor aylasam,

Jilva qilgach, ollida koʻzni guharbor aylasam.

«NUN» HARFI:

Mavlono Yaqiniygʻa(10) javob aytilibdur. Va yaqindurkim, Mavlono tirik boʻlsa erdi, joni birla insof bergay erdikim, andin yaxshiroq voqe’ boʻlubtur:

Ey visoling xasta koʻnglum marhami, oromi jon,

Oʻlmadim hijron elidin men qatiq jonligʻ yamon.

Va bu bahr va qofiyada yana bir she’rdurkim, ikkalasi bir-biridin xubroq tushubturkim:

Ey sening qoshu koʻzung bir fitnai oxir zamon,

Lablaringdur xasta koʻnglumga hayoti jovidon.

Yuz davrida qiron ta’rifida va bu matla’ oʻtkan ikki matla’ qofiyasida voqe’ boʻlubtur, tajnis rioyat qililibdurkim, bu nav’ shirin va rangin va xush tartib oz voqe’ boʻlmish boʻlgʻay:

Ul quyoshkim oy yuzining davrida qilmish qiron,

Barcha mahvashlar arosida erur sohibqiron.

Bu matla’ faqirning bir matlai muqobalasida tushubturkim, agar burunroq aytilmish boʻlsa erdi, faqir hargiz oʻz matlaimni aytmagʻay erdim Aytmish boʻlsam ham, bitmagay erdim:

Tigʻ ila koʻksimni qilding zaxm, ey siymin badan,

Qoni turmaydur deb ul zahm uzra kuydurdung tugan.

Ishq suubatidin holining bir-bir shiddatnn aytib, hech kishiga bu hollar boʻlmasun, deb istid’o koʻrguzmakda bu matlai ajab xub tushubturkim:

Ishq aro hech kim mekingdek zoru shaydo boʻlmasun,

Boʻlsa ham, vah, men kibi mahjuru rasvo boʻlmasun.

Ma’shuq ishtiyoqidin xayol qilmish boʻlgʻaykim, oni koʻrgachfigʻon jondin burun chiqqay va joni xud rashkdin figʻondin burun chiqqani gʻaribado topibdur: 23 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Seni koʻrgach der edim chiqqay figʻon jondin burun,

Chiqmasun deb rashkdin jon chiqti afgʻondin burun.

Bu matla’ hamkim, qofiya tagʻyir topib hamul radifda voqe’ boʻlubtur, gʻoyat zeboligʻda va nihoyat ra’noligʻda voqe’ boʻlubturkim:

Vasl aro oʻltur meni hijron jafosidin burun,

Netti gar qilsang xalos oning balosidin burun?

Yor vaslida hijron balosi biymidin oʻlum orzu qilmoqki, hijron dogʻi bila nogah kuymaki va vasl aro oʻrtagʻon dogʻi darmonsiz debtur, ya’ni mahzi darmon:

Vasl aro oʻltur meni to dogʻi hijron koʻrmayin,

Kuydur andoq dogʻ ilakim, hech darmon koʻrmayin.

Oʻz qotiligʻa zoru hayronligʻin va aning bodai ishqidnn koʻz va zulfidek mast va parishonligʻin xush debdur va dilkash ado qilibdur:

Vahki, bir qotilgʻa andoq zoru hayronmen bukun

Kim, koʻzu zulfi kibi mastu parishonmen bukun.

Mahzun koʻngulning yorsiz devona boʻlmogʻining uzri va ul hajridin Vomiq va Majiundek rasvoliqqa afsona boʻlmogʻining ma’zirati:

Yorsiz mahzun koʻngul devona boʻlmay naylasun,

Vomiqu Majnun kibi afsona boʻlmay naylasun? (11)

Oʻrtangan koʻngli dudidin olam qarorgʻoni va oʻrtangan bemehri qahri lutfoyin va lutfi itoboludin oʻz-oʻzi bila takallum qilibdur va tarannum koʻrguzubtur:

Kuydi bu mahzun koʻngul olam qarordi dudidin,

Qahri lutfoyin bila lutfi itoboludidin.

Oʻz qotili vayrona qabrini ziyorat qilgʻoli kelganin iddio qilur va ul vayronani imorat qilmogʻni istid’o etar bobda:

Gar kelib vayrona qabrimni ziyorat qilgʻasen,

Rahm etib, ey qotilim; oni imorat qilgʻasen.

Gulchehrasi kelsa savsandek demaktin lolligʻi va kelmasa hajridin bodi sabodek beholligʻi: 24 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Kelsa ul gulchehra, savsandek demaktin lolmen,

Kelmasa, bodi sabodek hajridin beholmen.

Sabrsiz koʻnglining ishq va jununin va notavon holining dardu shavqi bir-biridin fuzunin devonavor degoni va majnunkirdor ado qilgʻoni:

Sabrsiz koʻnglumga boqsam ortadur ishqu junun,

Notavon jonimni koʻrsam, dard ila shavqi fuzun.

Manzurning xat va zulfida bu uch matla’durkim, birbiriga javob voqe’ boʻlubtur. Qofiya va radifi ul hazratning bu fanda mujtahid tab’ining ixtiroidur. Avvalgʻi matla’ budurkim:

Sabzai xatting ichida oʻylakim jondur nihon,

Huqqai la’ling aro ham durri gʻaltondur nihon,

Ikkinchi matla’ budurkim:

Zulfi ichra bel, xat ichra la’li xandondur nihon,

Uylakim, jondur nihon, ham rishtai jondur nihon.

Uchinchi matla’ budurkim:

Zulfi ichra gul, gul ichra la’li xamdondur nihon,

Tunda mehru mehr aro bir chashmai jondur nihon.

Ishq shiddati ajzidin koʻzni a’moliqqa xitob qilgʻoni base dardmandona tushubturkim:

Koʻzlarim koʻr et, qazo, bir shakli mavzun koʻrmayin,

Oʻzni bir laylivashe ishqida Majnun koʻrmayin.

Bu matla’ dagʻi oʻz holi sharhidakim, anvo’i baliyat bir ishq jihatidin bir-birining ustida boʻlmish boʻlgʻan. Bu matla’ yaxshi voqe’ boʻlubturkim:

Yoʻq damekim, telbalardek ul parigʻa zor eman,

Sabru hushumdin judo, dardu balogʻa yor eman.

Manzurning parchami oshuftaligʻi sharhida va oʻz koʻnglining anda barhamligʻi adosida bu matla’ koʻngullarni oshufta va barham qilgʻudek tushubtur:

Ul quyoshkim, charx aro oshufta parchamdur bukun,

Xasta koʻnglum zulfi tobi ichra darhamdur bukun. 25 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Filjavobi bagʻayr:

Ul quyoshning mehri nechun bandagʻa kamdur bukun,

Koʻz yoshim tinmay oqardin yer yuzi namdur bukun.

Parivash yori ishqidin holining parishonligʻikim, til sharhidin lol bulgʻay, nihoyat xubliqdan bayon topibdur:

Bir parivash ishqida andoq parishon holmen

Kim, aning sharhin qilurda asru gungu lolmen.

Gardun bedodidip elni boda qutqorur mazmunda soqiyni muxotab qilib, may tutmoq istid’osida bu bayt mufattihdur:

Soqiyo, tutqil toʻla gardun knbi sogʻarnikim,

Jonima dermen dame bedodi gardun koʻrmayin.

«VE» HARFI:

Sabodin sarvi ravonining kelgan xabarin soʻrar va andin jon, isi, kelgan munosabat bila ruhi ravonining hadisin soʻrar:

Ey sabo, bergil xabar sarvi ravonim keldimu?

Jon isi sendin kelur, oromijonim keldimu.

Bu she’rning qofiyasidin soʻngra atf vovin(12) kalimaning asli harfi oʻrnigʻa tutulub gʻarib ixtiro’ qilibdur:

Ey jafo tigʻi, kelib majruh koʻksumni yoru,

Qoʻl yalang aylab solib haryon ichimni axtaru.

«XE» HARFI:

Koʻngli ranj bila kuyub jononigʻa demagʻonin bulbul kuysa guli xandonigʻa gʻam boʻlmasligʻin tashbih qilib, ishq chamanida bulbuldek gulbong urgʻoni:

Ranj ila kuydi koʻngul demas ani jononigʻa,

Qayda bulbul kuysa gʻam boʻlur guli xandonigʻa.

Sarvi parirux yodigʻa kelsa, hur va jannat yodidin chiqarni yod qilib, bu-tarona bila gʻamgin koʻnglin shod qilurkim:

26 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Har qachonkim kelsa ul sarvi parirux yodima,

Kelmas ul dam jannatu hur xotiri noshodima

Koʻngliga xitob qilurkim, aning dardin mahi tannozigʻa yetkurgay va jonining halokligin sarvi nozigʻa arz etgay:

Ey koʻngul, dardimni arz et, ul mahi tannozima,

Xasta jonimnn halokin ayt sarvi nozima.

Bu matla’din yorning kinoyatomez uzrxohligʻining man’idurkim, shirin labin shakarrez qilib, ul afsun tili bila oshiq oʻtini tez qilmagʻay:

Uzr uchun shirin hadisingni shakarrez aylama,

Bu fusun birla oʻtumni dam-badam tez aylama.

Sarvi ozodining bogʻ aro jilva qilgʻoni uchun ishq ahli ohu faryodi kuydururining adosi soʻznok tushubtur:

Jilva qildi bogʻ aro ul sarvi ozodim yana,

Kuydurur ishq ahlini bu ohu faryodim yana.

Malik ul-kalom Mavlono Lutfiyning mashhur matlai javobida debtur:

Ey qading tubiyu jannat xaddi gulgun ustina.

Bu matla’ voqe’ boʻlubturkim:

Xattining tori tushubtur la’li maygun ustina,

Uylakim, jon rishtasi bir qatrai xun ustina.

Basirat ahli qoshida zohirdurkim, tafovut ne chogʻlikdur. Ne uchunkim, Mavlono yuzni jannatqa nisbat qilubdur va bu munosib tashbihdur. Bovujudi bu ikki misra’ bir-biriga marbut emas va javobi bovujudi gʻarobati ma’ni ikkalasi bir-biriga muvofiq va alfozi bir- birining muqobalasida loyiq voqe’ boʻlubtur. Va qofiyaga tagʻyir berib ham ushbu radif bila yana uch gʻazal deyilibtur. Bovujudi ulkim, Mavlono javobi matla’da xat ta’rifidur, uch matla’ning ikkisida xat ta’rifidur va birida xol ta’rifidur. Mundin nazm tavrida gʻoyati quvvat ma’lum boʻlur.

Ul uch matla’din biri budurkim:

Ul zumurrad xatki chiqmish la’li xandon ustina,

27 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Sabzai xatting ichida uylakim jondur nihon,

Ikkinchi matla’ budurkim:

Sabzai xatting savodi la’li xandon ustina,

Xizr goʻyo soya solmish obi hayvon ustina.

Uchinchi matla’kim xol ta’rifida voqe’ boʻlubturkim:

Nuqtai xoling ajab yoʻq la’li xandon ustina

Kim, boʻlur bir qatra doim obi hayvon ustina.

Ishq uyquni koʻzdin uchurgʻoni jihatidin kechaning sa’b holi sharhida bu matla’ning xublugʻi gunashdin ravshanroqdur:

Bir quyosh hajrida chektim oʻtluq afgʻon bu kecha,

Kuymagim dudidin oʻldi charx giryon bu kecha.

Filjavobi bigʻayrihi:

Oncha chektim bir kuyosh hajrida afgʻon boʻ kecha

Kim, figʻonimdin uyumas jinnu inson bu kecha.

Mehroraz yori chehra ochib jon oʻrtarining tazarrui va oshkoro lutf koʻrguzub koʻnglini pinhon oʻrtarining tazallumi:

Orazing mehrin ochib, jismim aro jon oʻrtama,

Oshkoro lutf etib, koʻnglumni pinhon oʻrtama.

Filjavobi bigʻayrihi:

Oʻt solib el jonigʻa sen meni pinhon oʻrtama,

Oʻrta jonimni-yu, jonim, elni chandon oʻrtama.

Ishq oshubi va bedodi hikoyatida va hajr zulm va taaddisi shikoyatida bu matla’ asru dardmandona va bagʻoyat niyozmandona tushubtur:

Necha ul oy hajrida koʻnglum buzulgʻay gʻam bila,

Necha jismim uyi yemrulgay gʻamu motam bila.

28 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Bu qofiya va radif ham ul hazratning xossai tab’idur va hech yerda eshitilmaydur va bagʻoyat shirin va rangin tushubtur. Hajr shomi suubatida oʻzini anjum va aflok bila mashgʻul tutar kayfiyatida bu gʻazal boshtin oyoq xub va puroshub voqe’ boʻlubturkim:

Hajr shomi oy chiqib men yigʻlar erdim dard ila,

Sayrlar qildim seni istab mahi shabgard ila.

Bu avqotda hukm boʻlub erdikim, turkigoʻy shuaro tatabbu’ qilgʻaylar. Ba’zeki, ayttilar — lat yedilar, ba’ze ayta olmasligʻigʻa mu’tarif boʻldilar. Ul jumladin biri faqir erdimki, insof berdim va matlai budurkim:

Oʻtka solgʻil sarvni, ul qaddi ra’no boʻlmasa,

Yelga bergil gulni ul ruxsori zebo boʻlmasa.

Yorni agʻyor bila koʻra olmasligʻidin koʻz qoni deb ayni rashkdin bu matla’ xub ado topibdur:

Qani koʻzkim, seni koʻrgaymen dame agʻyor ila.

Yo taammul qilgʻamen agʻyor ila guftor ila.

Ishq zulmidin toriqqanda koʻzga ham yor va agʻyor sori boqardin man’qilur ma’nida bu matla’ ham oshiqona, ham dardmandona tushubturkim:

Ey koʻz, oʻzga yuz sori oʻzungni hayron istama,

Bir vafosiz ishqidin koʻnglungni ham qon istama.

Ul hazratning xossa ixtirootidin bu toʻrt she’rdurkim, «oʻzgacha» lafzin radif qilib, qofiyalari har qaysining oʻzgacha voq’e boʻlubtur. Har qaysining latofati birbiridin ortugʻrogʻ tushubtur va alardin biri budurkim:

Gʻam yeli ayshim binosin qildi vayron oʻzgacha.

Hushu sabrim mulkini yer birla yakson oʻzgacha.

Ikkinchi matla’ budurkim:

Ohkim boʻldum yana ishq ichra shaydo oʻzgacha,

Aqlu hushumdin judo xalq ichra rasvo oʻzgacha.

Uchunchi matla’ bu nav’ voqe’ boʻlubturkim:

Boʻlgʻali la’ly uza xatti namudor oʻzgacha,

29 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Tutti ohim barqidin koʻk yuzi zangor oʻzgacha.

Yana bir matla’ bu nav’ voqe’ boʻlubturkim:

Vahki, hijron tarhin ul oy soldi bunyod oʻzgacha,

Notavon koʻnglumga bunyod etti bedod oʻzgacha.

Koʻngliga sabrdin oʻzga chora ishqida bilib sabr qila olmagʻondin bechoraligʻ izhori qilibdur va bade’ado topibdur va gʻarib muaddo boʻlubtur:

Chorai ishqi nedur, juz sabru mahzun koʻngluma,

Chun qila olmas, qiling bir chora majnun koʻngluma.

Gʻardun shikoyatidakim, ofiyatin rasvoligʻ bila badal qilmish boʻlgʻay, bu matla’ nishotfarso va anduh afzo voqe’ boʻlubturkim:

Ey koʻngul, gardun baliyat toshini yogʻdurdilo,

Har taraf sabrim uyin devorini sindurdilo.

Bu radifda yana bir matla’kim, gʻazal tavrida marsiyaomez Xoja Hofiz Sheroziyga voqe’ boʻlgʻon yoʻsin bila ul hazratqa dagʻi voqe’ boʻlubtur va bagʻoyat nodirdur:

Voy, yuz ming voykim, sarvi ravonim bordilo

Sabru hushum mulkidin oromi jonim bordilo.

«YO» HARFI:

Matlubin istab, topolmasligʻidin va hech hamdam ani bu musibatda zorligʻin soʻrmasligʻidin oʻz-oʻzi bila gilamandligʻ izhor qilibdur:

Qayda istay, istasam, qaydin topay sen yorni

Kim, manga hamdam boʻlub soʻrgʻay dame men zorni.

Koʻngul har necha yor dardu gʻamidin ozor topar, ammo aning mohruxsorin koʻrgach, mehri fuzunroq va muhabbati sarrishtasi uzunroq boʻlur mazmunda bu matla’ benazir tushubtur:

Nechakim, tortar koʻngul dardu gʻamu ozorini,

Mehrim ortar har necha koʻrsam mahi ruxsorini.

Parivashining qaro libosidin hayrat qilgʻonikim, quyosh qaronqu tunda koʻrunmak gʻaribdur va vasl kavkabi sa’di hajr tiyra shomida tulu’ qilmoq ajib: 30 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Hayratim bor to qaro qilmish libosin ul pari,

Kim qaronqu tunda koʻrmish oftobi xovariy.

Koʻzin sarvi siyminbari kelur mujdasidin yigʻlamoqdin tiyibdur, jonin xurshidi anvari vasli bashoratidin kuymakdin man’ qilibdur:

Yigʻlama, ey koʻzki, ul sarvi siyminbar kelgusi,

Kuymagil, ey jonki, ul xurshidi anvar kelgusi.

Jonida harf gʻami yozar tahririgʻa koʻngli ajz va notavonligʻidin unamasligʻigʻa tadbir va chora topmasdin bechoraligʻ zohir qilur:

Jongʻa ayturmen, yozay harfi gʻaming tahririni,

Koʻnglum oʻlmas, vahki, bilmasmen bu ish tadbirini.

Oʻz sabz xatining sabzai xati hajrida oʻlsa, qabri sabzasi xati hijron nishtari butmak iddio qilibdur va gʻarib ma’ni voqe’ boʻlubtur:

Sabzai xatting savodi birla oʻlsam, ey pari,

Sabzai qabrim ne tong, gar boʻlsa hijron nishtari.

Bu matla’ning burungʻi misraida xat va lab ta’rifida va ikkinchi misraida yuz va zulf hayrat izhori voqe’dur. Toʻrtalasi nodir tushubtur:

Mushkboʻ xattinmu dey, yo la’li durborinmu dey,

Yuzi iymoninmu dey, yo zulfi zunnorinmu dey?

Bu matla’ ham manzurini husn yuzidin Shirin va Layligʻa va oʻzin ishq bobida Farhod va Majnungʻa tarjih qilibdur. Bu nav’ oz eshitilibdur:

Husn ila sen komilu Shirinu Layli shuhrati,

Ishq aro men zor oʻlub, Farhodu Majnun tuhmati.

Ishq oʻti hirqati ta’rifidakim, ul oʻrtamagan nima qolmamish boʻlgʻay, bu matla’ soʻznok tushubturkim:

Ishqing oʻti jismu joni notavonim oʻrtadi,

Turfa oʻt erdiki, paydovu nihonim oʻrtadi.

Hajr tunida vasl orzusidin bul’ajab xayolin bayon qilur va firoq shomida visol shavqidin sa’b holin ado koʻrguzur: 31 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Kecha hajringdin visolinggʻa hayolim bor edi,

Hech kimga ayta olmonkim, ne holim bor edi.

Bu qofiya va radifda bu faqirning ham she’ri bor va mashhurdur, ammo ul hazratning bu she’rikim, aning javobi tushubtur, hech nisbati yoʻqdurkim:

Qilmagʻay erdim yuzin koʻrmak tamanno koshki,

Solmagʻay erdim koʻngul mulkiga gʻavgʻo koshki.

Mahzun koʻnglini aldab dilrabosining kelur xabarini debtur va orgʻadab ishratfizoi vasli xabarin aytibdur, ajab nav’ shirin voqe’ boʻlubturkim:

Gʻam yema, mahzun koʻngulkim, dilraboying kelgusi,

Bazmi ishqing tuzguchi ishratfizoying kelgusi.

Ishq tariyqida oʻz kamolin zohir qilurkim, ishq ahli yagonalari andin soʻzu gudoz tamanno qilibdurlar, balki boshtin-ayoqlarigʻacha ul oʻtqa yoqibdurlar:

Ishqim oʻtidin kelib Majnun bir uchqun istadi,

Ol dedim, sungʻach ilik, boshtin oyogʻin oʻrtadi.

Gʻoyat bedilligʻidin, gʻam dashtida itgan notavon koʻnglin yod qilur va tarki jon aylagan bexonumon koʻngli yodi bila oʻz anduhin ziyod qilur:

Vahki, gʻam dashtida itgan notavon koʻnglum qani?

Tarki jonim aylagan bexonumon koʻnglum qani?

Hijron balosidin jonigʻa yetib, ajalgʻa iltijo qilur va el mojarosidin toriqib, oʻlumni orzular, bu uslubda soʻz bas gʻaribdur:

Ey ajal, osuda qil hijron balosidin meni,

Bir yoʻli qutqar ulusning mojarosidin meni.

Bahor fasli boʻlub aysh guli ochilgʻoni va gʻam xazoni yelidin sabri xirmoni sovrulgʻoni bobida deyilibdur:

Navbahor oʻldi, ochilmas, vahki, ayshim gulshani

Gʻam xazoni yelidin sovruldi sabrim xirmani.

Bu she’r qofiyasida yana bir she’r oʻttiki, bu anga javobdur va ikkalasi bir-biridin xubroq tushubtur: 32 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Bir parivash shavqi, vahkim, jismu jonim oʻrtadi,

Ayrilib har uchqun andin xonumonim oʻrtadi.

Zolim yorni zulm qilmoqqa beixtiyorligʻi aytilibdur va oʻzining mazlumshiorligʻini xubroq vajh bila ado qilibdur:

Yer zulm aylar uchun beixtiyor oʻlmish netay,

Vah, anga javru sitam qilmoq shior oʻlmish netay.

Yor firoqidin yoshu qon toʻkmoq koʻzining fani boʻlgʻonni bu jihatdin ul bahru kon inju va la’l maxzani boʻlgʻonni gʻarib suratda nazm qilur:

Ey firoqingdin koʻzumning yoshu qon toʻkmak fani

Kim erur ham la’lning qoni, ham inju maxzani.

Yor koʻyida tushgan soʻzon koʻnglinki, yori poymol qilmish boʻlgʻay, yerga tushgan oʻtqa tashbih qilgʻonikim, ayogʻ bila yerga surtub oʻchururlar, xossa ma’nidur:

Tushgali soʻzon koʻngul koʻyung aro filhol oni,

Yerga tushgan oʻt edikim, aylading pomol oni.

Hijron sogʻaridin dam-badam oʻzdin borurni ibo qilib, vasl jomi muyassar boʻlsa, labolab sipqorurni muddao qilibdurkim:

Necha hijron sogʻaridin dam-badam oʻzdin boray,

Vasl jomin gar tutar boʻlsang labolab sipqoray.

Bovujudi oʻz ishqi oʻti va yor husni oʻti riqqati qalb va tarahhum jihatidinkim, ishq ahli lozimasidur yana bir mazlumi zor ishqining oʻti bila ham koʻnmak va matla’din she’rning oxirigʻacha bu ma’nini har baytda izhor qilibdurkim, nazm elidin hech kimga dast bermaydur:

Bas emas erdi manga ham oʻz oʻtum, ham yor oʻti

Kim, anga afzun dagʻi boʻlmish yana bir zor oʻti.

Jon ogʻziga yetganda jonon labin tamanno qilmoqki, jon topshirgʻay va jonongʻa yashurun naqdi pinhon topshirgʻay, bas latif voqe’ boʻlubtur:

Yetti jon ogʻzimgʻa yetkur labnikim, jon topshuray,

Bori oʻlmasdin burun bu naqdi pinhon topshuray.

33 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Majnunni ishq tariyqida oʻziga oʻxshatmoq va devonaligʻ rasmin anga oʻrgatmak kamoli oshiqliqqa va devonaliqqa doldur va ishq va junun ahligʻa bu nav’ bas bul’ajab holdur:

Ishq aro Majnunni dermenkim, oʻzumga oʻxshatay,

Hushini zoyil qilib, devonaligʻni oʻrgatay.

Parivashining tufuliyat jihatidin yorligʻ bilmasin va aning shavqidin shaydo koʻngli hushyorligʻ bilmasin zohir qilib, dard ahli qoshida oʻz dardi dilin aytibdur:

Ul parivash tifl, vahkim, yorligʻ bilmas netay,

Shavqidin shaydo koʻngul hushyorligʻ bilmas netay.

Ul olam ahli sultoni himmati qoshida baski sultonligʻi muhaqqir koʻrinur va faqirni filhaqiqat saltanatqa tarjih qilur, bu baytdakim, haqiqat ma’nisi majoz suratida ado topibdur. Umid ulkim, ul hazratning tariyqida ham necha majozi boʻlsa haqiqatda mubaddal boʻlgʻay va majoz ahligʻa ehson va haqiqat ahliga mustahsan voqe’ boʻlubtur:

Kim gadoying boʻlsa olamdin kechib, ey dilrabo,

Faqr ahli ichra ul sultoni olamdur bukun.

Xilvat(13). Olam ahligʻa andoqki, majlis boʻlur, majlis ahli hasratidin tab’gʻa kalol va zehngʻa malol yuzlangandin soʻngra har toifa oʻz xurdi holigʻa koʻra maxsuslari bila xilvat ixtiyor qilurlar. Chun «Majolis unnafois»ning yetti majlisni tab’ ahli gʻavgʻosi va nazm xayli alolosi bila oʻtkarildi. Sekkizinchi majlis Sultoni Sohibqiron majlisidurki, ani andoqki, haqidur bayon qilmoq mumkin ermas va ul da’vogʻa aqlkim, munsif hakamdur, ruxsat bermas. Nechukkim, boʻlsa shikasta va basta va ba’zi parishon va ba’zi payvasta ado topti. Emdi xilvatda dagʻi bir-ikki naql ul hazratning gʻayri nazm latoyifidin ham bitilsa va bir-ikki soʻz sharh etilsa yiroq boʻlmagʻay.

Uljumladin — Mavlono Lutfiy (alayha rahma)ki, oʻz zamonida Xuroson mulkida turkiy va forsiyda malik ul kalom erdi, bir kun bahor ayyomidakim bulug oshiq koʻzidek ashkbor va ul ashk qatarotidin har biri: ma’shuq va’dasidek bir mavhum tor oshkor qilur erdi, bu faqirgʻa yoʻluqti va dedikim, bu yogʻin torlari maxsus boʻladur, Mir Xusrav (alayha rahma) hinducha ash’orida bir ajib-gʻarib ma’ni aytibdur va ul budurkim: mahbub bahor ayyomida bir yon boradurmish boʻlgʻay va yogʻin jihatidin yer balchiq boʻlmish boʻlgʻay va aning. ayoqi balchigʻdin toyib yiqilur chogʻida gʻoyat nozuklugidin yogʻin rishtasin madadi bila tutub qoʻpmish boʻlgʻay. Bu faqir bu ma’nini eshitgach, xushhol boʻlub, Mir Xusravning bu daqiq xayoligʻa ofarinlar oʻqudum va tab’ ahlidin yogʻin taqribi bila harkim qoshida bu soʻz naql qilildi. Manga yuzlangan xushvaqtligʻ anga ham yuzlanib, Mir Xusravning ta’rifida beixtiyor boʻldi. Bir kun ham mazkur boʻlgʻon taqrib bila Sultoni sohibqiron Oliy majlislarida banda bu soʻzni arz qildimkim, bir kun Mavlono Lutfiy Mir Xusravdin bu nav’ gʻarib ma’ni naql qildi, deb. Xayolimda 34 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy bu-kim, ul hazratning ham latif tab’larigʻa xush kelib, ta’rifda muboligʻa qilgʻuvsilardur. Banda koʻp shaaf bila aytqon uchun filjumla tabassum qilib, inbisot izhori qildilar. Ammo koʻp iltifot voqe’ boʻlmadi. Soʻnggʻi kun andoq ma’lum boʻldikim, ul hazratning muborak tab’larigʻa Mir Xusravning bu xayolida e’tiroze yuzlangan ermish boʻlgʻay, yana hayrat dast berdikim, Mir Xusravning bu xayoligʻa jame’ tab’ ahli ta’rif va tahsindin oʻzga hech nima zohir qilmadilar, oyo, ul hazrat ne e’tiroz qilib erkinlar. Oliy majlisda yer oʻpub, arz qildimkim, ul e’tirozni guharbor alfozdin eshitmak muroddur. Dedilarkim, ul e’tirozbudurkim, ul yogʻin qatrasi yuqoridin quyi inib keladur, muqarrardurkim, rishtasigʻa dagʻi hamul holdur. Rishtaikim, mayli quyi boʻlgʻay, aning madadi bila yiqiladurgʻon oʻzin asramogʻi maholdur. Ul hazrat bu e’tirozni naql qilgʻoch, faqir bildimkim, men va har kishi hamkim, bu ma’nini eshitib, tahsin qilibdurbiz — barcha gʻalat qilgʻon ermishbiz. Quloq tutub oʻz nuqsi tab’imgʻa mu’tarif boʻldim. Andin soʻng ul hazrat dedilarki, bu bayt andoq boʻlubturki, e’tiroz mahalli yoʻqturkim;

Za’fdin kulbamda qoʻpmoq istasam aylar madad,

Ankabute rishta osqon boʻlsa har devorgʻa.

Umid ulkim, mundoq sof tab’ kuzgusiga hargiz davron havodisidin gʻubore oʻlturmagʻay va mundoq ravshan zehn sham’in hargiz navoyibi sarsari oʻchurmagay.

Uljumladin budurki, Mavlono Qabuliy degan kichik yoshlik yigit Qunduz va Hisor tarafidin kelib erdi, tab’i turkiy va forsiy nazmgʻa muloyim erdi. Oliy majlisqa musharraf boʻlub, podshohona tahsin va ehsongʻa ham sarafrozboʻlub erdi. Bir kun bir turkiy gʻazalki, matlai budurkim:

Na’l kestim dardi afzun boʻldiyu kam boʻlmadi,

Dogʻ qoʻydum soʻzi kam boʻlgʻay debon, ham boʻlmadi aytib kelib erdikim, yuqori arz qilgʻay. Faqirgʻa berdikim, tegrasida evrulgaymen va xotirgʻa kelganni anga aytqaymen. Chun oʻqudum «ham boʻlmadi», qofiyasini yaxshi aytmaydur erdi. Derdimkim, yaxshi qofiyasi budur, mundin yaxshiroq bogʻlasang boʻlur erdi. Ul dedikim, men xili tashvish torttim, yaxshi bogʻlay olmadim. Albatta, bu qofiyani siz bogʻlang. Chun mubolagʻa qildi, faqir ul qofiyani bogʻladim, bu nav’kim:

Sarv moyil boʻldikim, oʻpgay ayogʻing tufrogʻin,

Yoʻqsa har soat sabo tahrikidin xam boʻlmadi.

Alqissa, Qabuliy bu she’rni bitib navvobdin birining vositasi bila Oliy majlisqa yetkurubdur. Ul hazrat oʻqugʻondin soʻngra debturlarki, ikkinchi bayti aning nazmining rangi emas, xayolgʻa andoq kelurkim, falon muyi aning bu she’rida aytmish boʻlgʻay.

Faqirni tilab bu bobda takallum qildilarki, — bu baytni oyo ulmu aytib erkin, yo birovmu 35 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy aning uchun deb erkin? Faqir taajjub qildim, ammo lutfi yoʻq erdiki, ul gʻarib yigitkim, bu she’rni oʻtkarib erdi, degaymenkim, — bu baytni men aytibmen. Chun iqror qilmadim. Mubolagʻa bila soʻruldi, ul hazratqa chun ravshan boʻlub erdi, inkor qila olmadim. Dedimkim, muborak xotirgʻakim, mavridi fuyuzi gʻaybiydur, chun zohirdur ne nav’ tongʻaymen. Bagʻoyat munbasit boʻlub, hukm boʻldikim, Qabuliyni topib keltursunlarkim, bu bobda aning bila mutoyaba qilali. Filhol ani topib Oliy majlisda hozir qildilar. Hazrat julus hukmi buyurub, iltifot zohir qilib, she’rini tahsin qildilar. Faqir mutaraddidkim, ta’rif bunyod boʻldi, anga ajab sharmandaligʻ boʻlgʻusidur va faqirgʻa andin ortugʻroq. Ul bobda hech soʻz demadilar. Muddate oʻlturdi va soʻz oʻzga taraflar tushti, to ulki, majlis nihoyatqa yetti va el tarqaldilar. Oz kishi mahramlardin qoldi. Navvobdin biri arz qildikim, Qabuliyni kelturdilar va ul bayt bobida aning bila mutoyaba qilmadilar, hamonoki unutuldi. Hazrat buyurdilarkim, unutulmadi, ammo ul soʻz zikrida anga uyat boʻlur erdi, tilamadukki, gʻarib yigit majlisda el arosida uyatligʻ boʻlgʻay, ul sababdin aning she’ri va ul bayt bobida soʻz deyilmadi. Bu faqir yer oʻpub arz qildimkim, bu rahm yolgʻuz anga voqe’ boʻlmadikim, manga dagʻi boʻldi.

Subhonolloh! Ofarin ul sone’gʻakim, bir sohib davlatqa muncha husni xulq va kamoli fazl va baland idrok va tab’ va zehni pok karomat qilibdurki, bu afsonalarni yasab, birovga bogʻlasalar, eshitgan kishi inona olmagʻay, balki ja’liydur deb, aytquchining takallumigʻa quloq solmagʻay.

Bu Sultoni Sohibqironning eramoyin suhbatlarida va firdavstazyin xilvatlarida bu nav’ gʻarib latoyif va ajib zaroyif har lahza mutaoqib va mutavotir va har lahza mutazoid va mutakosir zohir boʻlur, to sipehr shabistonining sham’i zarrin lagani badri munir boʻlgʻay va aflok shahristonining mash’ali anjumani mehri olamgir oʻlgʻan, bu adolat avjining toʻlun oyigʻa kamlik yuzlanmasun va bu saltanat-burjining xurshidi olamoroyi kamol darajasidik aylanmasun!

Ul humoyun tab’ning bu nav’ diqqatsozligʻ va nuktapardozligʻlarini sipehr dabiri yillar bitisa tamom etmas va xiradi xurdadon xush taqriri qarilar aytsa itmomigʻa yetmas. Avlo ulkim, ixtisor bila tamom qililgʻay va duo bila ixtitom berilgʻay:

Yo rab, bu zamona shahlarining shohi,

Kim, koʻngli erur sirri nihon ogohi,

Bergil anga avj mohdin to mohi,

Balkim neki bor esa aning dilxohi.

Koʻk arsasi bazmgohi oʻlsun, yo rab,

Kun shamsasi chatri johi oʻlsun, yo rab,

Kavkab adadi sipohi oʻlsun, yo rab, 36 library.ziyonet.uz/

Majolis un-Nafois (II- qism) Alisher Navoiy

Har ishda Hah panohi oʻlsun, yo rab.