Arkusz MIŁKI (143)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MIŁKI (143)

Warszawa 2012

Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Izabela Bojakowska, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi- Morawiec **, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Spis tre ści I. Wst ęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec)...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wierchowiec) ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 16 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (P. Kwecko)...... 22 2. Osady (I. Bojakowska)...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi- Morawiec)...... 28 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Krogulec)...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec) ...... 38 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec)...... 43 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierzchowiec, K. Wojciechowska) ...... 45 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Miłki Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został opraco- wany w Segi AT (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA (plansza B) w latach 2011/12. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Wodyk, 2006). Niniejsze opracowanie wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja…, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć po- mocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano: w Centralnym Archi- wum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziale Środo- wiska i Rolnictwa Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Urz ędzie Marszałkow- skim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, starostwach powiatowych w Gi Ŝycku i Piszu, urz ędach gmin oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. W czasie zwiadu geologicznego w czerwcu 2006 roku uaktualniono i zweryfikowano zebrane informacje. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Miłki ograniczaj ą współrz ędne geograficzne: 21°45’–22°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°50’–54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar le Ŝy w województwie warmi ńsko- mazurskim. Nale Ŝą do niego powiaty Gi Ŝycko (gminy: Gi Ŝycko, Miłki, Wydminy) i Pisz (gmina Orzysz). Na obszarze arkusza ma siedzib ę gmina Miłki. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) opisywany teren poło Ŝony jest w cało ści w obr ębie mezoregionu Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, makro- regionu Pojezierze Mazurskie (fig. 1). Omawiana cz ęść Pojezierza Mazurskiego – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich le Ŝy w cało ści w strefie maksymalnego zasi ęgu zlodowace ń północnopolskich (stadiału górnego – leszczy ńsko – pomorskiego) zlodowacenia wisły. Rze źba tego terenu jest bardzo urozmaicona o typowych cechach dla krajobrazu młodoglacjalnego. Rozległ ą form ą pochodzenia glacjalnego jest wysoczyzna morenowa ci ągn ąca si ę od północnej granicy arkusza a Ŝ po równin ę wodnolodowcow ą na południu obszaru. Wysoczy- zn ę przecina w jej środkowej cz ęś ci (z północnego zachodu na południowy wschód) system rynien polodowcowych, w których le Ŝą dzi ś jeziora (m.in. Wojnowo, Buwełno, Ublik Wielki i Mały, Tyrkło). Wzdłu Ŝ nich, głównie w północnej i środkowej cz ęś ci, ci ągn ą si ę wzgórza kemowe. Najwi ększe formy kemowe usytuowane s ą nad jeziorem Niegocin (koło Bogaczewa i Rudy) oraz na skraju Ł ąk Sta świ ńskich. Na powierzchni gliniastej wysoczyzny morenowej znajduje si ę kilka rozległych obni Ŝeń (wymienione Ł ąki Sta świ ńskie i Bagno Nietlickie) o charakterze wytopiskowym, które pierwotnie stanowiły płytkie jeziora, a pó źniej prze- kształciły si ę w torfowiska.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Miłki na tle jednostek fizycznogeograficznych według J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu, 2 – jeziora i rzeki

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-białoruski (84) Podprowincji: Pojezierza Wschodniobałtyckie(842) Makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8), 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Ma- zurskich, 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie, 842.87 – Równina Mazurska

Na obszarze obj ętym arkuszem wyst ępuj ą ci ągi moren czołowych zwi ązane z postojem lądolodu (rejon D ąbrówka – Danowo – jezioro Okr ągłe). Na przedpolu lodowca wody roztopowe osadziły kompleks osadów wodnolodowcowych, współcze śnie poro śni ętych lasami. Na zachodnim skraju arkusza (pomi ędzy Rydzewem a Drozdowem) wyst ępuje dawna dolina wód roztopowych, cz ęś ciowo wykorzystana przez rzek ę W ęŜ ówk ę. Wysoko ści bezwzgl ędne na omawianym obszarze kształtuj ą si ę tu w granicach 115,7 m n.p.m. (zwierciadło wody w jeziorze Niegocin) do 180,9 m n. p .m, na południowy wschód od Czyprek. Omawiany teren poło Ŝony jest w obr ębie regionu klimatycznego mazursko-podlaskiego i nale Ŝy do jednego z najzimniejszych rejonów Polski. Okres wegetacyjny jest krótszy o oko-

5 ło 1 miesi ąc ni Ŝ w innych regionach kraju, trwa około 190 dni, przedwio śnie wyst ępuje tu o 3 tygodnie pó źniej. Roczne sumy opadów wynosz ą około 550–600 mm. Wiatry s ą na ogół umiarkowane, głównie zachodnie i południowe, w rejonie Miłek w ci ągu roku przewa Ŝają wiatry z południowego wschodu oraz z południowego zachodu. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi poni Ŝej 6°C i jest o 1–1,5°C ni Ŝsza od średniej krajowej, pokrywa śnie Ŝna zalega około 130 dni ponad miesi ąc dłu Ŝej ni Ŝ w centrum kraju, co odgrywa du Ŝą rol ę w bi- lansie cieplnym i wodnym tego rejonu (Raport…, 2010). Na opisywanym obszarze dominuj ą kompleksy glebowo-rolnicze pszenne. Najpow- szechniejszym jest kompleks pszenny dobry, w skład którego wchodz ą gleby dobrej jako ści, wykształcone głównie z glin lekkich zalegaj ących w całym profilu glebowym. Według klasyfikacji bonitacyjnej w kompleksie tym przewa Ŝaj ą gleby klasy III. Gliny lekkie wyst ępują te Ŝ w składzie gatunkowym gleby kompleksu pszennego, klas bonitacyjnych III i IV. Gleby tego kompleksu skupiaj ą si ę głównie w okolicy wsi Ruda, Wierciejki, Paprotki oraz na wschód od wsi Sta świny. Omawiany teren charakteryzuje si ę do ść wysokim wska źnikiem rolniczego wykorzy- stania. Wi ększo ść gruntów wysokich klas bonitacyjnych jest u Ŝytkowana przez rolników in- dywidualnych. UŜytki rolne zajmuj ą ponad 60% powierzchni terenu arkusza. Przewa Ŝaj ą wśród nich grunty orne, reszta to pastwiska i ł ąki. Na gruntach ornych uprawia si ę Ŝyto i ziemniaki oraz ro śliny przemysłowe (rzepak i buraki cukrowe). Du Ŝe znaczenie ma hodowla trzody chlewnej i bydła. Zakład Rolno-Przemysłowy „PFM” w Rudzie (po byłym Pa ństwo- wym Gospodarstwie Rolnym), zajmuje si ę hodowl ą trzody chlewnej. Krajobraz polodowco- wy ze wzniesieniami i dolinami wypełnionymi jeziorami sprzyja rozwojowi ruchu turystycz- nego, który obok rolnictwa jest wa Ŝną gał ęzi ą rozwoju gospodarczego na tym terenie. Niewielk ą powierzchni ę terenu (około 20%) zajmuj ą lasy. Wi ększa ich cz ęść mie ści si ę w obr ębie Obszarów Chronionego Krajobrazu: Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Jezior Orzyskich oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowe- go – Wschód. Wśród siedlisk dominuje średnio Ŝyzny bór mieszany świe Ŝy, mniejsze powierzchnie zajmuje bardziej Ŝyzny las mieszany świe Ŝy, który wyst ępuje głównie na obrze- Ŝach zbiorników wodnych W śród drzewostanów gatunkiem dominuj ącym jest sosna, kolejne pozycje w udziale powierzchniowym zajmuj ą brzoza i olcha. Uzupełniaj ącą funkcj ą gospodarcz ą opisywanego obszaru jest turystyka i rekreacja, któ- re koncentruj ą si ę głównie w otoczeniu systemu Wielkich Jezior Mazurskich oraz sieci jezior w obszarze chronionego krajobrazu. Pagórkowaty krajobraz, niewielkie jeziorka gł ęboko osa-

6 dzone w rynnie polodowcowej ci ągn ące si ę od jeziora Ublik Mały a Ŝ po jezioro Orzysz oraz otaczaj ące je lasy sprawiaj ą, Ŝe okolica bywa nazywana „Orzysk ą Szwajcari ą”. Najwi ększ ą miejscowo ści ą le Ŝą cą przy drodze krajowej nr 63 jest wie ś Miłki, b ędąca równocze śnie siedzib ą gminy i o środkiem administracyjno-gospodarczym, licz ąca około 600 mieszka ńców. Miejscowo ść Rydzewo (około 350 mieszka ńców), poło Ŝona nad jeziorem Nie- gocin, posiada charakter letniska. Znajduje si ę tu rozwini ęta baza noclegowa i o środki wypo- czynkowe. Na obszarze obj ętym arkuszem Miłki znajduj ą si ę dwie oczyszczalnie ścieków w Mił- kach i Konopkach Wielkich oraz trzy składowiska odpadów zlokalizowane w Górze, Miłkach (nieczynne) i w Rydzewie (zrekultywowane). Przez środek obszaru arkusza przebiega wspomniana droga krajowa nr 63 – granica pa ństwa (Perły)–Węgorzewo–Gi Ŝycko–Kisielnica, a w północno-wschodniej cz ęś ci droga wojewódzka nr 656 Sta świny–Zelki–Ełk oraz wiele dróg powiatowych. Sie ć dróg o twardej nawierzchni jest dobrze rozwini ęta i ł ączy wszystkie wi ększe miejscowo ści. Przez obszar arkusza przebiegaj ą linie kolejowe: Ełk–Mr ągowo (północno-wschodnia) i Ełk–Orzysz (połu- dniowo-wschodnia cz ęść ). Linia kolejowa biegn ąca od Orzysza do Gi Ŝycka została wiele lat temu zamkni ęta. III. Budowa geologiczna Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Miłki przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Miłki, w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Szuma ński, Laskowski, 1990, 1993) oraz innych opracowa ń (Zieli ński, 1992, 1993). Obszar obj ęty arkuszem poło Ŝony jest na skłonie prekambryjskiej platformy wschod- nioeuropejskiej, w zasi ęgu wyniesienia mazursko-suwalskiego. Utwory prekambru wyst ępuj ą na gł ęboko ści około 1500 m p.p.t. Przykrywa je seria osadów staropaleozoicznych o grubo ści dochodz ącej do około 660, w skład której wchodz ą piaskowce i mułowce kambru, wapienie i mułowce ordowiku oraz mułowce i iłowce syluru. Na kompleksie osadowych skał wczesno paleozoicznych zalega niezgodnie seria utworów permskich, wykształconych w postaci wapieni dolomitycznych przeławiconych iłowcami z anhydrytami, na których zalegaj ą utwory mezozoiczne o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do około 730 m. Trias reprezentowany jest przez iłowce, mułowce oraz wapienie dolomityczne dolnego pi ętra pstrego piaskowca. Na nich zalega seria osadów wykształconych w postaci piasków, Ŝwirówców kwarcowych, piaskowców oraz utwory mułowcowo-margliste jury, które przy- kryte s ą utworami kredy dolnej wykształconej w facji piasków glaukonitowych.

7 Osady kredy górnej (mastrychtu górnego) wykształcone w postaci margli i margli piaszczystych, odsłaniaj ą si ę w podło Ŝu podczwartorz ędowym w rejonie Góry (w obni Ŝeniu biegn ącym południkowo na s ąsiedni arkusz – Orzysz). Na wi ększo ści obszaru obj ętego arkuszem nad utworami kredy wyst ępuj ą osady paleogenu (paleocenu i oligocenu), które tworz ą podło Ŝe podczwartorz ędowe. Utwory paleocenu wy- kształcone s ą w postaci piasków, mułków i mułowców kwarcowo-glaukonitowych oraz wapieni marglistych i gez, natomiast oligocenu w postaci piasków i mułków kwarcowo-glaukonitowych, miejscami piasków i mułków z w ęglem brunatnym o mi ąŜ szo ści około 60 m. Osady czwartorz ędowe wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, tworz ąc pokryw ę o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 200 m. Le Ŝą one głównie na osadach paleogenu i jedynie lokalnie na osadach kredy górnej. W profilu osadów czwartorz ędowych przewa Ŝaj ą głównie utwory plejstocenu, a tylko w partii przypowierzchniowej wyst ępuj ą osady holocenu (fig. 2). Plejstocen reprezentowany jest przez zlodowacenia: najstarsze, południowopolskie, środkowopolskie i północnopolskie oraz interglacjały augustowski i mazowiecki. Osady zlodowacenia najstarszego, o mi ąŜ szo ści ponad 30 m, wyst ępuj ą jedynie w ko- palnej dolinie w rejonie Góry. S ą to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz dwudzielne gliny zwałowe przedzielone poziomem piasków i Ŝwirów z głazami. Utwory interglacjału augustowskiego wykształcone s ą w postaci Ŝwirów, piasków i mułków rzecznych oraz piasków, mułków i iłów jeziornych. Mi ąŜ szo ści ich dochodz ą do około 80 m. Obecno ść osadów zlodowace ń południowopolskich (zlodowacenie nidy, sanu 1 i sanu 2 (wilgi) zanotowano na znacznej powierzchni obszaru arkusza. Ich mi ąŜ szo ść miejscami do- chodzi do 100 m. Pozostawiły one trzy poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaskami wod- nolodowcowymi i mułkami, miejscami iłami zastoiskowymi. Interglacjał mazowiecki zaznaczył si ę lokalnie na wysoczy źnie bardzo gł ębok ą erozj ą i denudacj ą oraz akumulacj ą mułków i piasków jeziornych. Utwory zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ące na całym obszarze arkusza, repre- zentowane s ą przez trzy poziomy glacjalne (zlodowacenie odry oraz dwa stadiały zlodowacenia warty). Intensywna erozja wgł ębna poprzedzaj ąca okres akumulacji jak i pó źniejsza de- formacja wywołana glacitektonik ą spowodowała, Ŝe osady zalegaj ą na ró Ŝnej wysoko ści i maj ą zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ść . Osady glacjalne rozdzielone s ą seri ą osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych. W okresie ostatniego stadiału zlodowacenia warty l ądolód pozosta- wił prawie na całym obszarze mi ąŜ szy kompleks osadów wodnolodowcowych (miejscami osi ągający mi ąŜ szo ść 60 m).

8 Śniardwy

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Miłki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Go- gołka, Piotrowskiej (2006). Czwartorz ęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zasto- iskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Utwory zlodowace ń północnopolskich były akumulowane w okresie stadiału górnego (leszczy ńsko-pomorskiego) zlodowacenia wisły. Wyst ępuj ą na całym obszarze obj ętym arkuszem o mi ąŜ szo ści ponad 60 m.

9 Gliny zwałowe s ą osadem najpowszechniej wyst ępuj ącym na powierzchni obszaru arkusza w jego północnej, środkowej i cz ęś ciowo południowej cz ęś ci. Buduj ą one urozmaicon ą wysoczyzn ę morenow ą. Ich mi ąŜ szo ści s ą zmienne od kilku do ponad 30 m. S ą to na ogół gliny o bardzo zmiennym uziarnieniu od glin ilasto-pylastych poprzez gliny piaszczyste do piasków i Ŝwirów gliniastych. Na obszarach wysoczyzny spod pokryw glin zwałowych odsła- niaj ą si ę liczne, małe skupienia piasków i Ŝwirów zwałowych, które bywaj ą przedmiotem eksploatacji na potrzeby miejscowe. Lokalnie gliny zwałowe s ą silnie zaburzone lub spi ętrzo- ne w wyniku glacitektoniki. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne i górne stanowi ą ci ągł ą pokryw ę o mi ąŜ szo ści od kilku do ponad 40 m. Na wi ększo ści obszaru obj ętego arkuszem pod ścielaj ą osady zwało- we. Nieci ągłe pokrywy osadów wodnolodowcowych wyst ępuj ą w s ąsiedztwie moren czoło- wych w okolicach: Rydzewa, Paprotek, Jagodnego Wielkiego. Jednak najwi ększy kompleks tych osadów wyst ępuje na przedpolu i w otoczeniu moren czołowych na południowym skraju arkusza, ci ągn ąc si ę pasem od D ąbrówki (na zachodzie arkusza) po Odoje (na wschodzie). Miejscami osi ągaj ą mi ąŜ szo ść kilkadziesi ąt metrów. Efektem dłu Ŝszego postoju czoła l ądolodu na linii D ąbrówka – Danowo – jezioro Okr ą- głe jest ci ąg wzgórz morenowych. Z okresu recesji l ądolodu pochodzi ci ąg wzgórz i pagór- ków moren czołowych w okolicach Rydzewa, Paprotek oraz na linii Ruda – Miłki – Miechy i Talki. Zbudowane s ą one głównie z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych z głazami. W okresie wytapiania si ę martwych lodów powstawały ró Ŝnej wielko ści pojedyncze wzniesienia lub ci ągi wzgórz kemowych. Wyst ępuj ą one w śród glin zwałowych na wysoczy źnie morenowej, zwłaszcza wzdłu Ŝ brzegów jezior środkowej i północno-zachodniej cz ę- ści arkusza. Większe skupienia pagórków kemowych nagromadzone s ą w okolicach Boga- czewa (wzdłu Ŝ zachodniego brzegu jeziora Niegocin), Jagodnego Wielkiego, Rudy, Sta świn, a tak Ŝe w okolicach Szczepanek, Konopek Wielkich i Małych. W rejonie Rydzewa, Wyszo- watego i Konopek Małych zło Ŝa piasków i Ŝwirów kemowych zostały udokumentowane, były i s ą eksploatowane. W zachodniej cz ęś ci arkusza przebiega dolina wód roztopowych odprowadzaj ąca wody roztopowe z rejonu jeziora Niegocin na południe w kierunku jeziora Śniardwy. Wypełniaj ą j ą głównie piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści do około 10 m. Iły i mułki rzeczno-wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do około 4 m wyst ępuj ą w okolicach Osik w obr ębie doliny wód roztopowych. Na przełomie plejstocenu i holocenu na obszarze arkusza utworzyły si ę gliny i piaski deluwialne wypełniaj ące liczne drobne zagł ębienia terenu.

10 Najmłodszymi osadami, które powstały w holocenie są piaski jeziorne tworz ące wydłu- Ŝone litosomy przy brzegach jezior. Na obszarze Bagna Nietlice i na Ł ąkach Sta świ ńskich oraz w s ąsiedztwie jezior i licznych zagł ębieniach bezodpływowych powstały gytie i kreda jeziorna o grubo ści od 2 m do około 5–7 m oraz torfy o średniej mi ąŜ szo ści 2–4 m, dochodz ąc lokalnie do około 7 m. Na- muły wyst ępuj ą bardzo rzadko, wypełniaj ąc cienk ą warstw ą niektóre, niewielkie podmokłe obni Ŝenia terenu.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Miłki wyst ępuj ą trzy kompleksy litologiczno-surowcowe: okru- chowy − piasków i Ŝwirów oraz piasków, stanowi ących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa, w ęglanowy – kredy jeziornej i gytii wapiennej oraz torfowy – torfów dla rolnictwa. Na powy Ŝszym obszarze udokumentowanych jest 6 złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwiro- wego oraz 3 zło Ŝa kruszywa piaskowego. W zło Ŝu piasków i Ŝwirów „Konopki Małe” (Sa- dowski, 1988a) piaski s ą kopalin ą towarzysz ącą. Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich stan zagospodarowania oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Czwartorz ędowe (plejstoce ńskie) zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Rydzewo” (Sadowski, 1984, Ceckowski, Tatarata, 2004), „Konopki Małe” (Sadowski, 1988a), „Odoje” (Sadowski, 1980) i „Rydzewo III” (Ceckowski, Tatarata, 2008) są pochodzenia wodnolodowcowego, natomiast w zło Ŝach „Talki II” (Sadowski, 1991b) i „Talki” (Sadowski, 1989) kopalin ą są piaski i Ŝwiry lodowcowe pochodz ące z okresu zlodowace ń północnopolskich. Wymienione zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego maj ą powierzchnie od 0,18 ha („Konopki Małe”) do 7,81 ha („Talki”), form ę pokładow ą, a ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio od 3,5 m („Odoje”) do 10,4 m („Talki II”). Nadkład o średniej grubo ści od 0,6 („Rydzewo”) do 2,5 m („Rydzewo III”) stanowi ą: cienka warstwa gleby, piaski pylaste oraz piaski gliniaste. W sp ągu powy Ŝszych złó Ŝ wyst ępuj ą piaski ilaste i piaski gliniaste oraz gliny zwałowe. Zło- Ŝa: „Konopki Małe”, „Odoje” i „Rydzewo” s ą cz ęś ciowo zawodnione. Warstwa zło Ŝowa po- zostałych, udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów jest sucha. W zło Ŝu „Konopki Małe” kopalin ą towarzysz ącą s ą piaski o średniej mi ąŜ szo ści 3,5 m.

11 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny kon- zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) kopaliny złó Ŝ fliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton) zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Rydzewo- 1. p Q 27 C1 G 0 Skb, Sd 4 B W, K Kolonia II

2. Rydzewo pŜ Q 1 C1 Z – Sd 4 B W * 3. Wyszowate p Q 27 C1 Z – Skb, Sd 4 A – * 4. Konopki Małe pŜ,p Q 21 C1 Z – Skb 4 A – * 5. Talki II pŜ Q 65 C1 N – Skb, Sd 4 A – 12 12 * 6. Talki pŜ Q 1305 C1 N – Skb 4 A – * 7. Odoje pŜ Q 79 C1 Z – Skb 4 A –

8. Rydzewo III pŜ Q 88 C1 G 5 Skb, Sd 4 B W

9. Wyszowate II p Q 360 C1 N – Skb, Sd 4 A –

Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6: C 1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd – kopaliny skalne drogowe; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych (obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie), K – ochrona krajobrazu

Kruszywo z tych złó Ŝ charakteryzuje si ę średnim punktem piaskowym wynosz ącym od 58,7% („Talki II”) do 74,8% („Rydzewo III”) oraz średni ą zawarto ści ą pyłów mineralnych od 2,7% („Odoje”) do 4,0% („Rydzewo”) (tabela 2). Zanieczyszcze ń organicznych i obcych nie odnotowano. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe z udokumentowanych złó Ŝ znajduj ą zastosowanie w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Piaski budowlane udokumentowano w zło Ŝach: „Rydzewo-Kolonia II” (Kuczy ński, 1998), „Wyszowate” (Sadowski, 1990) i „Wyszowate II” (Ceckowski, Tatarata, 2010). Zło Ŝa maj ą powierzchnie od 0,30 ha („Wyszowate”) do 1,98 ha („Wyszowate II”), for- mę pokładow ą, a ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio od 4,6 m („Rydzewo-Kolonia II”) do 9,9 m („Wyszowate II”). Nadkład o średniej grubo ści od 0,2 m („Rydzewo-Kolonia II”) do 1,2 m („Wyszowate”) stanowi ą cienka warstwa gleby i piaski pylaste. W sp ągu powy Ŝszych złó Ŝ wyst ępuj ą piaski ilaste i piaski gliniaste. Zło Ŝe piasków „Wyszowate” jest suche, pozostałe dwa zło Ŝa s ą zawodnione. Kruszywo z tych złó Ŝ charakteryzuje si ę średnim punktem piaskowym wynosz ącym od 78,0% („Wyszowate II”) do ponad 96,8% („Rydzewo-Kolonia II”) oraz średni ą zawartości ą pyłów mineralnych od 1,4% („Wyszowate II”) do 6,9% („Rydzewo-Kolonia II”) (tabela 2). Piaski w zło Ŝu „Konopki Małe” maj ą średni punkt piaskowy 92,4 % i średnio zawieraj ą 8,0% pyłów mineralnych. Zanieczyszcze ń organicznych i obcych nie odnotowano. Kruszywo pia- skowe z udokumentowanych złó Ŝ mo Ŝe by ć zastosowane w budownictwie ogólnym, podrz ędnie w drogownictwie. Opisane zło Ŝa zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złó Ŝ klasy 4, stosuj ąc kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfi- kacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja ..., 2005). Z punktu widzenia ochrony środowiska do klasy B – złó Ŝ konfliktowych zaliczono: zło- Ŝe piasków „Rydzewo-Kolonia II” oraz zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Rydzewo” i „Rydzewo III”. Pozostałe zło Ŝa uznano za mało konfliktowe (klasa A) (tabela 1). Zło Ŝa zaliczone do klasy B są konfliktowe z uwagi na poło Ŝenie w granicach czwartorz ędowego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP), Wielkie Jeziora Mazurskie – 206 (Hakenberg, Sienkiewicz, 1996). Zło Ŝe „Rydzewo-Kolonia II” dodatkowo znajduje si ę w granicach obszaru chronionego krajobrazu – Kraina Wielkich Jezior.

13 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego

Numer Mi ąŜ szo ść Grubo ść Ci ęŜ ar nasypowy Powierzchnia Punkt pia- Zawarto ść zło Ŝa zło Ŝa nadkładu w stanie Nazwa zło Ŝa zło Ŝa skowy pyłów mine- na od–do ( śr.) od–do ( śr.) zag ęszczonym [ha] [%] ralnych [%] mapie [m] [m]) od–do ( śr) [T/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 Rydzewo-Kolonia 3,0–6,1 0,1–0,3 91,0 – 99,0 3,8–12,0 1,70–1,76 1 0,76 II 4,60 0,2 96,8 6,9 1,72 6,0–7,3 0,2–0,8 54,6 – 85,5 3,9–5,0 1,81–2,08 2 Rydzewo* 0,52 6,6 0,6 71,6 4,0 1,93 5,9–9,4 0,1–2,8 80,0 – 88,7 5,0–8,0 1,68–1,81 3 Wyszowate 0,30 7,7 1,2 85,2 6,6 1,74 3,5–9,3 1,2–3,2 67,9 – 78,6 2,2–4,0 1,85–1,88 4 Konopki Małe* 0,18 6,7 1,9 73,3 3,4 1,86 9,5–11,2 0,5–1,5 52,9–65,0 3,9–5,2 1,86–1,97 5 Talki II* 0,31 10,4 0,9 58,7 4,4 1,90 2,0–12,2 0,0–2,8 52,0–71,0 1,7–6,0 1,84–1,98 6 Talki* 7,81 8,3 1,0 64,8 3,8 1,88 2,8–4,1 0,4–1,9 59,2–67,6 1,1–3,7 1,93–2,02 7 Odoje* 1,27 3,5 1,1 64,6 2,7 1,97 3,0–11,0 0,1–3,0 72,1–85,0 2,1–5,0 1,74–1,89 8 Rydzewo III* 1,31 4,3 2,5 74,8 3,7 1,79 3,6–13,5 0,2–1,7 68,7–92,6 0,6–2,9 1,75–2,03 9 Wyszowate II 1,98 9,9 1,0 78,0 1,4 1,82 *– zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie arkusza Miłki obecnie prowadzona jest koncesjonowana eksploatacja złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Rydzewo III” i piaskowego „Rydzewo Kolonia II”. UŜytkownicy powy Ŝszych złó Ŝ posiadaj ą wa Ŝne koncesje, a zło Ŝa maj ą zatwierdzone obszary i tereny górnicze. Eksploatacja prowadzona jest na potrzeby lokalne w zakresie budownictwa i napraw lokalnych dróg gruntowych. Kopalina nie podlega przeróbce i sprzeda- wana jest kontrahentom na miejscu. Zło Ŝe „Rydzewo III” jest eksploatowane od maja 2009 roku na podstawie koncesji wydanej przez Starost ę GiŜyckiego (wa Ŝnej do dnia 31.12.2019). Ustanowiony w roku 2009 obszar górniczy ma powierzchni ę 1,91 ha, a teren górniczy 2,47 ha. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Rydzewo Kolonia II” prowadzone jest od roku 1998 na podstawie koncesji wydanej przez Wojewod ę Podlaskiego (wa Ŝnej do dnia 31.12.2013). Ustanowione w roku 1998 obszar i teren górniczy mają powierzchni ę odpowiednio 0,76 i 2,06 ha. W roku 2010 wydobycie kopaliny prowadzono tylko ze zło Ŝa „Rydzewo III” (na poziomie 5 tys. ton). Zło Ŝe eksploatowane jest za pomoc ą koparki podsi ębiernej, jednym poziomem. Wyrobisko zło Ŝa „Rydzewo Kolonia II” jest cz ęś ciowo zawodnione.

14 Do ko ńca grudnia 2008 roku, prowadzono eksploatacj ę piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Rydzewo”. Pozostałe w zło Ŝu zasoby bilansowe na poziomie niespełna 1 tys. ton nie zostały rozliczone. U Ŝytkownikiem zło Ŝa było Przedsi ębiorstwo Usług Komunalno-Rolnych Sp. z o.o. w Miłkach. Suche wyrobisko stokowo-wgł ębne o wysoko ści około 5 m, długo ści 80 m i szeroko ści 30 m ulega samorekultywacji biologicznej poprzez zarastanie. Eksploatacj ę piasków na zło Ŝu „Wyszowate” rozpocz ęto na pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych ubiegłego wieku. Wyeksploatowana cz ęść zło Ŝa (wyrobisko stokowe o wysoko ści około 7 m, długo ści 50 m i szeroko ści 40 m) ulega post ępuj ącej samorekultywacji. Pozosta- łych w zło Ŝu zasobów bilansowych (27 tys. ton) nie rozliczono stosownym dodatkiem. Pod koniec lat dziewi ęć dziesi ątych zaniechano eksploatacji kruszywa piaskowo- Ŝwirowego w zło Ŝu „Konopki Małe”. Wyrobisko, o wysoko ści około 6 m, długo ści 50 m i szeroko ści 20 m ulega rekultywacji biologicznej poprzez zarastanie. Wydobycia kopaliny ze zło Ŝa „Odoje” zaniechano pod koniec lat dziewi ęć dziesi ątych. Wyrobisko o wysoko ści około 3,5 m, długo ści 150 m i szeroko ści 80 m powoli zarasta traw ą i drzewami, a miejscami słu Ŝy jako nielegalne składowisko odpadów. Zasobów bilansowych złó Ŝ „Konopki Małe” i „Odoje” nie rozliczono. Pozostałe zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Talki II” i „Talki” oraz piaskowego „Wyszowate II” nigdy nie były zagospodarowane. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono kilka punktów wyst ępowania piasków i Ŝwi- rów oraz piasków, z których w przeszło ści okoliczni mieszka ńcy wydobywali kopalin ę na potrzeby własne. Piaski i Ŝwiry eksploatowano do połowy zeszłej dekady w granicach wy- znaczonego obszaru perspektywicznego piasków i Ŝwirów, na południowy wschód od miejscowo ści Kolonia Paprotki oraz w bliskim s ąsiedztwie tego obszaru. Wydobycie odbywało si ę z suchych odkrywek o powierzchnie około 0,2 i 0,3 ha. Eksploatacj ę piasków i Ŝwirów prowadzono równie Ŝ z odkrywki zlokalizowanej w s ą- siedztwie zaniechanego zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Konopki Małe” oraz z kilku małych odkrywek w obr ębie zaniechanego i cz ęś ciowo zaro śni ętego wyrobiska w granicach nigdy nieeks- ploatowanego zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Talki” (na północny wschód od Jeziora Bielskiego). Niezaro śni ęta cz ęść wyrobiska ma powierzchni ę około 0,3 ha (wyrobisko stokowo-wgł ębne o gł ęboko ści 2–3 m), a cało ść obszaru, na którym prowadzono na przestrzeni lat eksploatacj ę przekracza 3 ha. Poza tym na obszarze arkusza Miłki punkty wyst ępowania piasków i Ŝwirów odnotowano w rejonie miejscowo ści Góra (południowa cz ęść arkusza) i Pianki (przy drodze z Pia- nek do Aleksandrowa) a piasków w okolicach D ąbrówki (Bucka Góra). Pod koniec 2011 roku

15 powy Ŝej opisane punkty wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz piasków nie nosiły śladów świe Ŝej eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Miłki został do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych dotycz ących prac poszukiwawczych za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym (Szkóp, 1963; Wal, 1964; Sadowski, 1988b, 1991a, 1994; Liwska, 1989), kred ą jeziorn ą (Tołkanowicz, śukowski, 2001), glinami ceramiki budowlanej (Paprocka, 1983, 1985) i torfami (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Miłki (Szuma ński, La- skowski, 1990) i wizji terenowej (punkty wyst ępowania kopaliny) w obr ębie powy Ŝszego arkusza wyznaczono jeden obszary perspektywiczny piasków i Ŝwirów, trzy kredy jeziornej i gytii wapiennej oraz jeden torfów. Z uwagi na mał ą ilo ść danych wiertniczych i przede wszystkim brak bada ń jakościo- wych, nie wyznaczono prognoz wyst ępowania tych kopalin. Zaznaczono tak Ŝe obszary, gdzie wyniki bada ń geologicznych okazały si ę negatywne dla udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz glin ceramiki budowlanej. Za perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego uznano obszar wokół i w s ąsiedztwie punktu wyst ępowania piasków i Ŝwirów na północ od miejscowo ści Paprotniki. W profilach odsłoni ęcia pod nadkładem 0,5 m gleby i piasków gliniastych, wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem i głazami o mi ąŜ szo ści do 8 m. S ą to typowe pa- górki moren czołowych cechuj ące si ę du Ŝą zmienno ści ą uziarnienia, od głazów do frakcji pylastych (Szuma ński, Laskowski, 1990). Obszary perspektywiczne kredy jeziornej i gytii wapiennej wyznaczono na południe od miejscowo ści Jagodne Wielkie (przy zachodniej granicy arkusza) oraz w rejonie miejscowo- ści Marcinowa Wola i Wyszowate, po obu brzegach jeziora Buwełno. Średnia mi ąŜ szo ść wyst ępuj ącej tu kredy jeziornej i gytii wynosi 2 m w obszarze Ja- godne Wielkie i 3,4 m w obszarach perspektywicznych Marcinowa Wola – Wyszowate. Ko- palina wyst ępuje najcz ęś ciej pod nadkładem torfów o grubo ści 1–2 m (Tołkanowicz, śukow- ski, 2001). Zgodnie z weryfikacj ą bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) cz ęść wyst ą- pie ń tej kopaliny na obszarze arkusza Miłki spełniaj ącą kryteria bilansowo ści dla torfów zaliczono do obszarów perspektywicznych. Perspektywy torfów o powierzchni około 10 ha wyznaczono w północnej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie miejscowo ści Upałty. Torfy maj ą tu

16 średni ą mi ąŜ szo ść ponad 3 m i charakteryzuj ą si ę wysok ą popielno ści ą (w granicach kilkunastu procent) oraz stopniem rozkładu 20–50%. S ą to torfowiska niskie, miejscami przejściowe, turzycowiskowo-olesowe, mechowiskowo-turzycowiskowe, turzycowiskowo-olesowe, mszar- ne i brzezinowe. Torfowisko rejonu Upałt wyst ępuje w obr ębie wysoczyzny morenowej wy- pełniaj ąc zagł ębienie bezodpływowe. Torfy s ą pod ścielone gyti ą organiczn ą i kred ą jeziorną. Torfowiska z rejonu Rydzewa – Paprotek i Miłek, które spełniaj ą kryteria potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek i inni, 1996) nie zostały na mapie zaznaczone ze wzgl ę- du na udokumentowany GZWP nr 206. Obszary negatywnego rozpoznania glin ceramiki budowlanej wyznaczono w okolicach: Pianek (Paprocka, 1983), Danowa i Wyszowatego (Paprocka, 1985). W trakcie prac poszuki- wawczo-rozpoznawczych w powy Ŝszych obszarach nawiercono gliny zwałowe z wkładkami piasków pylastych. Ze wzgl ędu na silne zapiaszczenie glin i wysok ą, ponad normatywn ą zawarto ść margla ziarnistego stwierdzono ich nieprzydatno ść pod k ątem mo Ŝliwo ści wykorzy- stania jako surowca ilastego ceramiki budowlanej. Prace geologiczno-zwiadowcze maj ące na celu udokumentowanie kruszywa piaskowo- Ŝwirowego i piaskowego prowadzone były w rejonie: Bogaczowa na zachodnim brzegu jeziora Niegocin (Sadowski, 1991a), Paprotki w pobli Ŝu obszaru perspektywicznego (Sadowski, 1994), a tak Ŝe w południowej cz ęś ci arkusza w okolicach miejscowo ści D ąbrówka (Wal, 1964; Sadowski, 1988b), Cierzpi ęty, Pianki, Ublik i Danowo (Szkóp, 1963; Liwska, 1989). W wykonanych otworach do maksymalnej gł ęboko ści 10 m stwierdzono jedynie punktowe wyst ępowania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego o mi ąŜ szo ściach pozabilanso- wych lub wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych z wkładkami Ŝwirów o mi ąŜ szo ści nie- przekraczaj ącej 1–2 m (rejon Ublika i Danowa). Obszary te uznano za negatywne dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ- szo ść kopaliny, niewielkie jej rozprzestrzenienie i wystepowanie w Obszarze Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich jezior Mazurskich oraz w pobli Ŝu obszarów NATURA 2000.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Miłki le Ŝy w obr ębie zlewni III rz ędu rzeki Pisy, prawobrze Ŝnego do- pływu Narwi. Jest to obszar w cało ści poło Ŝony w zlewni pojeziernej (zlewni całkowitej jezior) Systemu Wielkich Jezior Mazurskich. Sie ć rzeczna jest słabo rozwini ęta. Znajduj ą si ę tu jedynie kanały, niewielkie cieki odprowadzaj ące nadmiar wody z terenów zmeliorowanych. Najwi ększym kanałem jest Rów

17 Sta świ ński (w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu), który odprowadza wody z Łąk Sta świ ńskich do cieku Sta świnka, uchodz ącego do jeziora Wojnowo. Przez południo- wo-zachodni ą cz ęść omawianego obszaru płynie niewielki ciek W ęŜ ówka, bior ąca swój pocz ątek w rejonie jeziora Śniardwy (arkusz Orzysz). Przepływa przez zarastaj ące jezioro Du Ŝy WąŜ (w ko ńcowej fazie zarastania) i uchodzi do jeziora Buwełno. Mniejsze cieki (kanały) cz ęsto bez nazw, uchodz ą b ądź to do wi ększych (np. Kanał Pamer do Rowu Sta świ ńskiego), bądź bezpo średnio do jezior (np. Bielska Struga wpływa do jeziora Bielskiego). Na obszarze obj ętym arkuszem wody z cieków i kanałów nie były badane pod kątem ich jako ści. Jeziora s ą najistotniejszym elementem hydrograficznym zajmuj ąc około 8% powierzchni obszaru arkusza. Zajmuj ą wszystkie wi ększe obni Ŝenia powierzchni polodowcowej i rynny subglacjalne. Oszacowano, Ŝe na terenie gminy Miłkowo, znajduje si ę około 16 jezior, przy czym niektóre z nich s ą zaledwie małymi oczkami wodnymi. Na obszarze arkusza ró Ŝnej wielko ści zbiorników wodnych jest ponad 30. Spo śród nich najcz ęstsze s ą jeziora rynnowe – wąskie i gł ębokie oraz, płytsze ale za to cz ęsto bardzo rozległe jeziora, wytopiskowe. Główny ci ąg jezior rynnowych biegnie przez centralny obszar arkusza z północnego-zachodu na połu- dniowy wschód, rozgał ęziaj ąc si ę w rejonie Miłek. S ą to jeziora: Rudzkie, Wojnowo, Buweł- no, Tyrkło ( środkowa cz ęść ) i Miłkowskie, Bycek, Ublik Wielki i Mały, Stoczek, Bł ękitne, Kępiaste, Rz ąś niki i Orzysz (cz ęść wschodnia). Drugi ci ąg jezior rynnowych zaczyna si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru mapy (jezioro Jagodne) i przechodzi na arkusz Ryn. Przekopane kanały b ądź cieki ł ącz ące poszczególne jeziora, poł ączyły przez jezioro Niegocin, jezioro Śniardwy z kompleksem jeziora Mamry (na północny zachód od omawianego obszaru). Niegocin (południowa jego cz ęść na obszarze arkusza) jest pochodzenia wytopiskowego podobnie jak zbiornik, którego pozostało ści ą s ą rozległe Bagna Nietlickie. Małe jeziora pochodzenia wytopiskowego grupuj ą si ę w południowo-wschodniej i północnej cz ęści omawianego terenu. Do najwi ększych nale Ŝą : Niegocin (południowa), Jagodne (wschodnia jego cz ęść ) oraz Wojnowo, Buwełno, Ublik Wielki i Mały. Najgłębszym jeziorem w obrębie obszaru arkusza jest Buwełno o maksymalnej gł ęboko ści 49,1 m. Ostatnie badania dotycz ące stanu czysto ści wód i podatno ści tych zbiorników na degradacj ę były prowadzone w latach 1992–2001, badane wówczas jeziora zaliczono do klas II i III, sporadycznie do klasy IV jako- ści. Ocen ę jako ści wód jezior badanych w 2010 roku wykonano na podstawie rozporz ądze- nia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, DzU nr 162, poz. 1008. W obszarze arkusza mo- nitoringiem wód jako ści obj ęto jezioro Bawełno, w którym stan ekologiczny został określony

18 jako bardzo dobry, woda nale Ŝała do I klasy jako ści. Nie okre ślono stanu chemicznego wody w jeziorze. Kompleks jezior, pocz ąwszy od jeziora Mamry poprzez Świ ęcajty, Dargin, Kisajno, Niegocin i Jagodne (cz ęść ich na obszarze arkusza Miłki), Tałty a Ŝ po Śniardwy, tworz ą tzw. zbiornik retencyjny Wielkich Jezior Mazurskich. Mi ędzy jeziorami Kisajno a Niegocin (poza obszarem arkusza) przebiega dział wodny Wisła – Pregoła. Wielkie Jeziora Mazurskie le Ŝą ce w strefie wododziałowej, stanowi ą system bifurkacyjny, charakteryzuj ący si ę zmiennym w czasie układem zasilania Pisy i W ęgorapy (dopływ Pregoły), a co za tym idzie zmienia si ę równie Ŝ poło Ŝenie działu wodnego i zlewni tych rzek w obr ębie jezior. Inne licznie wyst ępuj ące jeziora na obszarze obj ętym arkuszem spełniaj ą równie Ŝ rol ę zbiorników retencyjnych.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem wg jednostek Jednolitych Cz ęś ci Wód Podziemnych obszar arkusza jest poło Ŝony w JCWPd nr 21 i 33 (podział na 161 jednolitych cz ęś ci wód podziemnych wyznaczonych w 2004 r.; Paczy ński, Sadurski, 2007), w regionie Dolnej Wisły. NaleŜy, wg Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1995) do regionu V – Pomorskiego. Cech ą szczególna JCWPd nr 21 zajmuj ącą północn ą i centraln ą cz ęść obszaru arkusza, obejmuj ącej północn ą cz ęść rejonu Wielkich Jezior Mazurskich jest bezpo średni kontakt hy- drauliczny wód podziemnych z systemem hydrograficznym. JCWPD nr 33 zajmuje połu- dniow ą cz ęść arkusza. Na obszarze całej jednostki wyst ępuje jeden lub dwa poziomy wodono śne czwartorz ędowe. W utworach neogenu wyst ępuje jeden poziom wodono śny. Na obszarze arkusza Miłki znaczenie u Ŝytkowe ma tylko pi ętro czwartorz ędowe (Soko- łowski, 2004), w którym wyró Ŝnia si ę dwa poziomy wodono śne: - pierwszy u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami wodnolo- dowcowymi zlodowace ń północnopolskich, stadiału górnego (leszczy ńsko pomorskiego) zlodowacenia wisły; - drugi poziom u Ŝytkowy tworz ą wyst ępuj ące lokalnie tylko na niewielkim obszarze (około 3 km 2) w północno-zachodniej częś ci arkusza, piaski i Ŝwiry kemów równie Ŝ zwi ązany z okresem zlodowace ń północnopolskich, jak wy Ŝej wymieniony. Pierwszy poziom wodono śny jest głównym poziomem u Ŝytkowym i wyst ępuje powszechnie na obszarze arkusza od gł ęboko ści około 20 do ponad 50 m. Zbudowany jest z piasków ró Ŝnoziarnistych, lokalnie ze Ŝwirami, charakteryzuj ący si ę zmienn ą mi ąŜ szo ści ą. Na wi ększo ści obszaru mapy, mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi 20–40 m. Natomiast

19 w zachodniej, południowo-wschodniej i miejscami we wschodniej cz ęś ci, mi ąŜ szo ść jest mniejsza i mie ści si ę w granicach 10–20 m. Poziom wodono śny o mi ąŜ szo ści poni Ŝej 10 m oraz przekraczaj ącej 40 m wyst ępuje lokalnie w formie płatów na całym obszarze. W rejonie Miłków i Konopek Wielkich mi ąŜ szo ść głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego do- chodzi do około 100 m. Wyst ępuje on pod nadkładem kompleksu glin zwałowych o miąŜ szo- ści od kilkunastu do dwudziestu kilku metrów. W rejonie Konopek Wielkich i jeziora Tyrkło (południowa cz ęść obszaru arkusza), mi ąŜ szo ść utworów słabo przepuszczalnych mo Ŝe przekracza ć 50 m. W rejonie Miłków, izolacja poziomu wodono śnego jest słaba, (około 10 m) lub nie wyst ępuje. Maksymalne wydajno ści z pompowa ń pomiarowych studni wynosiły 14– 55,8 m3/h przy depresjach odpowiednio 35,7 m i 5,3 m. Najkorzystniejsze parametry hydrogeologiczne dla tego poziomu stwierdzono w rejonie miejscowo ści: Lipowy Dwór, Cierzpi ę- ty, Ruda, Wyszowate i Konopki Wielkie. Zasilanie poziomów wodono śnych pochodzi z infiltracji opadów atmosferycznych i wód z dalekiego kr ąŜ enia. Ogólny spływ wód odbywa si ę w kierunku jeziora Niegocin, któ- re jest główn ą baz ą drena Ŝu. Pas jezior rynnowych ci ągn ący si ę od północnego zachodu ku południowemu wschodowi stanowi lokalny system drenaŜu. Opisywany rejon jest zwodoci ągowany w ponad 75%. Woda przeznaczona jest do za- spokajania potrzeb bytowo-gospodarczych ludno ści usług dla rolnictwa oraz rekreacji pochodzi z uj ęć wód podziemnych. Najwi ększe uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w: • Miłkach (uj ęcie gminne) – wodoci ąg grupowy obsługuj ący poza Miłkami: Śtaświny, Kleszczewo, Lipowy Dwor, Lipi ńskie, Szczepanki, • Konopkach Wielkich (uj ęcie gminne) – wodoci ąg grupowy obsługuj ący poza Konop- kami Wielkimi – Konopki Małe, Wyszowate, Bielskie i Danowo, • Rudzie (uj ęcie własne) – wodoci ąg obsługuj ący miejscowo ść Ruda Pozostałe uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 25m 3/h s ą zlokalizowane w: Lipowym Dworze, Cierzpi ętach, Rydzewie (O środek Wypoczynkowy), Miłkach, Wyszowatym i Ogródkach (O środek Wypoczynkowy). Dwa przemysłowe uj ęcia wód podziemnych zaopatruj ą wod ę w Dudkach (PGR) i w Miłkach (Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska). Obszar arkusza nie jest zagro Ŝony podtopieniami, le Ŝy bowiem poza maksymalnym mo Ŝliwym zasi ęgiem wyst ępowania rozlewisk poopadowych podtopie ń, czyli poło Ŝenie zwierciadła wody podziemnej blisko powierzchni terenu skutkuje jedynie podmokło ściami stałymi wzgl ędnie okresowymi.

20 W granicach arkusza znajduje si ę fragment GZWP nr 206 – K ętrzyn, (Kleczkowski 1990), który w 1999 roku został udokumentowany przez Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S A Warszawa (Hakenberg, Sienkiewicz, 1999). Zmieniono nazw ę głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – „K ętrzyn” na „Wielkie Jeziora Mazurskie”, poszerzaj ąc równocze śnie jego powierzchnie (fig. 3). Wschodni fragment udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych – Wielkie Jeziora Mazurskie znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Powierzchnia obszaru ochronnego dla całego zbiornika wynosi 33 km 2, z czego na arkusz Miłki przypada około 17 km 2.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Miłki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. Kleczkowskiego (1990). 1 – granica GZWP w ośrodku porowym, 2 – jeziora i rzeki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 206 – Zbiornik sandrowy K ętrzyn, czwartorz ęd, (Q);215 – Zbior- nik Subniecka warszawska, trzeciorz ęd, (Tr), 217 – Zbiornik Pradolina rzeki Biebrzy, czwartorz ęd (Q).

21 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 143 – Miłki, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

22 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 143 – dian) w gle- obszarów niezabu- Miłki bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 143 – Ś ś rodowiska z dnia 9 wrze nia 2002 r.) Miłki

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19 –39 33 27 Cr Chrom 50 150 500 4–11 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 17 –43 32 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–5 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–8 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–10 6 3 Pb Ołów 50 100 600 7–10 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,08 –0,09 0,08 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 143 – Miłki w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podst awie przepisów Ŝ Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je eli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 5 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 5 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 143 – Miłki do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 5 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel oraz rt ęć ; przy czym w przypadku chromu wzbogacenie jest prawie dwukrotne, natomiast niklu – dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche-

24 micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000). Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ą- ce zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopusz-

25 czalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawartości trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę

26 zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Miłkowskiego, Mamry, Niegocin i Buwełno. Osady jeziora Buwełno charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto- ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego (tab. 5). Osady pozostałych jezior cechuje podwyŜszona zawarto ść pierwiastków ślado- wych – chromu, cynku, miedzi, niklu, ołowiu i rt ęci, zwłaszcza w osadach jezior Miłkow- skiego i Niegocin. Odnotowano zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Mamry i Buwełno s ą porównane do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Osady jeziora Niegocin cechuje wyra źnie podwy Ŝszona zawarto ść WWA. Jed- nak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA, za wyj ątkiem indeno[1,2,3- cd]piranu i benzo[ghi]perylenu w osadach jeziora Niegocin, s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem WWA w osadach jeziora Niegocin, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Mamry Niegocin Buwełno Parametr Miłkowskie 2000 r. 2010 r. 2011 r. 2010 r. Arsen (As) 7 9 9 6 Chrom (Cr) 18 22 17 4 Cynk (Zn) 220 87 179 48 Kadm (Cd) 1,1 0,8 1,2 <0,5 Mied ź (Cu) 33 19 22 15 Nikiel (Ni) 13 20 19 4 Ołów (Pb) 43 35 59 21 Rt ęć (Hg) 0,261 0,104 0,298 0,061 * WWA 11 WWA n.o. 0,940 5,276 1,010 ** WWA 7 WWA n.o. 1,097 5,129 1,138 PCB *** n.o. 0,0018 0,0059 0,001 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazującym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

27 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N –S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszo- nej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 21 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 34 nGy/h i jest praktycznie identyczna ze średni ą dla obszaru Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 18 do około 58 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 44 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrówna- ne (przewa Ŝaj ą dawki z zakresu warto ści: 35 –50 nGy/h). Nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (40 –58 nGy/h) dominuj ące na omawianym arkuszu, a ni Ŝszymi (ok. 20 –35 nGy/h) – utwory wodnolodowcowe i rzeczne (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia oraz torfy i osady jeziorne (mułki, piaski, gytie i kredy jeziorne).

28 143 W PROFIL ZACHODNI 143 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5985765 5977687

5983749 5974691 m m 5979717 5970797

5972708 5968686

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 29 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5985765 5977687

5983749 5974691 m m 5979717 5970797

5972708 5968686

0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Miłki (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,4 do 10,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,6 do 10,5 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach (ok. 10 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsztynem, Pi- szem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnico- wane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk.

30 Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwości izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

31 Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Miłki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Sokołowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Miłki bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnej Miłki, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Mazurskie Bagno” PLH 280054 (ochrona siedlisk) i „Bagna Nietlickie” PLB 280001 (ochrona ptaków), ─ rezerwaty przyrody: „Nietlickie Bagno” (faunistyczny) i „Jeziorko koło Drozdowa” (torfowiskowy), ─ tereny le śno o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ proponowana strefa ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 (Wielkie Jeziora Mazurskie), ─ strefy płytkiego wyst ępowania wód gruntowych (0–2 m), ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Niegocin, Boczne, Jagodne, Rudzkie, Wojnowo, Mił- kowskie, Rycek, Paproteckie, Buwełno, Ublik Wielki, Ublik Mały (Zielone), Tyrkło,

32 Stoczek, Bł ękitne, K ępłaste, Rz ąś nik, Orzysz, Przykop, Długie, Zgniłek, Bielskie, Sko- mack Mały, Okr ągłe, Pamerek i pozostałych akwenów, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: WęŜ ówki, Rowu Sta świ ńskiego i pozostałych cieków, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Kolonia Rydzewo, Rydzewo, Paprotki, Kolonia Pa- protki, Miłki, Drochowo, Sta świny, Miechy, Czyprki, Talki, Bielskie, Malinka, na po- łudniowy zachód od Drozdowa, mi ędzy Cierzpi ętami i Piankami, Skomack Mały, rejony przy jeziorach Przykop i Orzysz, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: rejony od Rudy do Marcinowej Woli wzdłu Ŝ kraw ędzi mis jeziornych jezior Wojnowo i Buwełno, rejon od Danowa do Odoi wzdłu Ŝ mis jeziornych jezior Stoczek, Bł ękitne, K ępłaste, Rz ąśnik. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wysoczyzny morenowej falistej charakteryzuj ącej si ę obecno ści ą licznych, ró Ŝnej wielko ści i gł ęboko ści zagł ębie ń wytopiskowych i oczek. Na jej powierzchni wyst ępuj ą pagórki morenowe i pagórki moren martwego lodu. Tereny POLS wskazano w miejscach powierzchnio- wego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej stadiału głównego zlodowace ń północ- nopolskich. S ą one najbardziej powszechnymi osadami wyst ępuj ącymi na analizowanym terenie. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od kilku do powy Ŝej 30 m, w wielu miejscach prawdopodobnie poło Ŝone s ą one bezpo średnio na glinach fazy leszczy ńskiej lub glinach zlodowace ń środko- wopolskich. Gliny fazy pomorskiej s ą na ogół br ązowe lub szare, charakteryzuje je bardzo zmienne uziarnienie – od glin ilastych i pyłowatych, poprzez gliny piaszczyste do piasków i Ŝwirów gliniastych. Zawieraj ą domieszki Ŝwirów i głazików ró Ŝnej wielko ści oraz liczne du Ŝe głazy. Gliny zwałowe w wielu miejscach s ą silnie zaburzone glacitektonicznie (Szuma ński, Laskow- ski, 1993).

33 Zmienne (mniej korzystne) warunki izolacyjne wskazano w granicach powierzchnio- wego wyst ępowania glin zwałowych moren wyci śni ęcia (Sta świny, Buwełno – Ublik, Kolo- nia Lipi ńskie), moren czołowych miejscami spi ętrzonych (Wyszowate, Czyprki i na połu- dniowy wschód od Konopek Wielkich), moren martwego lodu (rejon Czyprki) oraz w miejscach, w których na glinach zwałowych wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry o niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 2 m). Na analizowanym terenie nale Ŝy liczy ć si ę z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania strefowych zaburze ń glacitektonicznych (Ber, 2006). Ka Ŝdorazowo wybór miejsca lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru wskazanego w rejonie miejscowo ści Sta świny nale Ŝy zwróci ć uwag ę na niewielkie zagł ębienia wypełnione torfem. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na terenach gmin: Gi Ŝycko, Wydminy, Miłki, Pisz i Orzysz. Środowiskowym ograniczeniem wa- runkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wskazanych obszarów jest ich poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (p). Nie ma ono charakteru bezwzgl ędnego zakazu. Powinno by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji lokalnej. Przy ocenie warunków geologiczno-in Ŝynierskich w rejonie Miłek uwzgl ędniono dane z opracowania geologiczno-in Ŝy- nierskiego tego terenu (Kaczy ński R. i in., 2010). Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędo- we. Budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczności ą wykonania przesłony podło Ŝa obiektów – mineralnej lub syntetycznej. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenów obj ętych arkuszem odporno ść głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych okre ślono na nisk ą lub średni ą. U Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą głównie na gł ęboko ści 15–50 m. Stopie ń zagro Ŝenia ich wód okre ślono na niski i średni. Jedynie dla obszarów wskazanych w rejonach Szczepanek, zachodniej cz ęś ci obszaru wskazanego koło Sta świna, w południowej cz ęś ci obszaru koło Konopek Wielkich i w rejonie Pianki – Kolonia Pianki stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono jako wysoki. Cha-

34 rakteryzuj ą si ę one nisk ą odporno ści ą u Ŝytkowego poziomu wodono śnego i niepełn ą izolacj ą osadami słabo przepuszczalnymi.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) W granicach obszarów mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów na powierzchni terenu nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla skła- dowania odpadów komunalnych. W razie konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć warunki geologiczne obszarów wskazanych w rejonach miejscowo ści Lipowy Dwór, Dudka i Miłki, gdzie według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP mog ą wyst ępowa ć gliny o mi ąŜ szo ściach 30–40 m. S ą to tereny o niskim (w rejonie Dudki średnim) zagro Ŝeniu wód głównego poziomu wodono śnego. Na analizowanym terenie znajduj ą si ę dwa nieczynne składowiska odpadów komunalnych. Składowisko w Rydzewie zostało zrekultywowane, odpady wywieziono, obecnie jest to teren zalesiony. Dokumentacja rekultywacji zamkni ętego składowiska odpadów w Miechach jest opracowana, prace rozpoczn ą si ę po przyznaniu środków finansowych. Nie prowadzi si ę monitoringu wód podziemnych. Odpady z terenów obj ętych arkuszem deponowane s ą na składowisku w Górze w gminie Orzysz. Obiekt jest monitorowany (wody podziemne, gaz składowiskowy), pozwolenie zintegrowane jest wa Ŝne do 2019 roku. Składowisko zaopatrzone jest w wagę. Eksploatacja zostanie zako ńczona z chwil ą uruchomienia zakładu utylizacji odpadów w Spytkowie.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych rozpatrywa- nych pod k ątem składowania odpadów Warunki geologiczne w granicach obszarów wskazanych do składowania odpadów obo- jętnych s ą podobne. W pierwszej kolejno ści mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć rejony w okolicach miejscowo ści Lipowy Dwór, Dudka i Miłki, gdzie według danych z przekroju geologicznego gliny zwałowe mog ą osi ąga ć mi ąŜ szo ści 30–40 m oraz teren w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin o kilkunastometrowych mi ąŜ- szo ściach – Dudka (12 m i 16 m). Mniej korzystne warunki geologiczne, ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaburze ń glacitektonicznych mog ą wyst ępowa ć w granicach cz ęś ci obszarów wytypowanych w rejonach Sta świ- ny, Buwełno – Ublik, Kolonia Lipie ńskie, Wyszowate, na południowy wschód od Konopek Wielkich i Czyprek, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą gliny moren wyci śni ęcia, moren czoło- wych spi ętrzonych i moren martwego lodu

35 Równie Ŝ warunki hydrogeologiczne dla wi ększo ści obszarów s ą podobne, stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych okre ślono na niski, podrz ędnie średni. Odporno ść poziomu wodono śnego okre ślono na nisk ą lub średni ą. Jedynie dla obszarów wskazanych w rejonie miejscowości Szczepanki, zachodniej cz ę- ści obszaru w okolicach Sta świna, południowej cz ęś ci obszaru z rejonu Konopek Wielkich i obszar Pianki – Kolonia Pianki stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na wysoki.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska zaniechanych złó Ŝ kruszyw naturalnych i aktualnie eksploatowanych złó Ŝ „Rydzewo Kolonia II” i „Rydzewo III” oraz niewielkie punkty niekoncesjonowanego poboru kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozy- cji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska od- padów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze obj ętym arkuszem Miłki opracowano ko- rzystaj ąc z map: geologicznej (Szuma ński, Laskowski 1990, 1993) i hydrogeologicznej (So- kołowski, 2004), warunków geologiczno-in Ŝynierskich w gminie Miłki (Kaczy ński, red., 1998), opracowania pod red. Grabowskiego i innych (2007) oraz analizy map topograficz- nych. Uwzgl ędniono litologi ę osadów powierzchniowych terenu, warunki hydrogeologiczne oraz elementy ochrony przyrody. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie ustalono dla: te- renów le śnych i rolnych wysokich klas bonitacyjnych I–IVa, łąk na glebach organicznych, obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, wyrobisk i rezerwatu przyrody. Tereny takie obejmuj ą wi ększo ść arkusza w zwi ązku z powy Ŝszym warunki podło Ŝa budowlanego oceniono tylko dla niewielkiej cz ęś ci jego powierzchni. Zastosowano dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą grunty: spoiste – zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, sypkie średniozag ęszczone i zag ęszczone, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą z wysoczyznami, kema- mi, morenami czołowymi zbudowanymi z glin zwałowych, piasków i Ŝwirów zlodowace ń pół- nocnopolskich stadiału górnego (zlodowacenia wisły). Grunty niespoiste (piaski i Ŝwiry) pochodzenia wodnolodowcowego i lodowcowego s ą najcz ęś ciej średniozag ęszczone i zag ęszczo- ne. Zajmuj ą one stosunkowo niewielkie powierzchnie w rejonie: jeziora Niegocin (Bogaczewo – Rydzewo), Paprotek, Jagodne Wielkie – D ąbrówka i na południu arkusza w okolicach Góry. Natomiast młodoglacjalne gliny zwałowe tworz ące wysoczyzny morenowe s ą w stanach: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych i zalicza się je do grupy gruntów morenowych nieskon- solidowanych. Wyst ępuj ą one zwart ą pokryw ę w północnej i środkowej częś ci omawianego obszaru (od północnej granicy obszaru arkusza a Ŝ po kompleks le śny w południowej cz ęś ci). Niewielkie płaty glin zwałowych wyst ępuj ą przy południowej granicy arkusza. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, obejmuj ą tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych (organicznych i organiczno-mineralnych), na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, obszary podmokłe i zabagnione, obszary o spadkach terenu powy Ŝej 12% i obszary obj ęte ruchami masowymi. Wody gruntowe ponadto charakteryzowa ć si ę mog ą, ze wzgl ędu na obecno ść kwasów humu- sowych podwy Ŝszon ą agresywno ści ą wzgl ędem stali i betonu.

37 Grunty spoiste du Ŝych i małych zagł ębie ń bezodpływowych maj ą gorsze parametry geotechniczne ni Ŝ otaczające gliny morenowe. Wyst ępuj ą wokół Bagna Nietlickiego i Ł ąk Sta świ ńskich, jezior: Niegocin, Wojnowo, Buwełno, Ublik Wielki i Mały (Zielone), Rudzkie, Bielskie, Skomack Wielki, Okr ągłe i Zgniłek, jak równie Ŝ w okolicach miejscowo ści Paprot- ki, Danowo, Malinka i Konopki Małe. Wypełniaj ą je torfy, namuły i piaski drobnoziarniste. Obszary o spadkach powy Ŝej 12% obejmuj ą: zbocza rynien polodowcowych (brzeg jezior: Rudzkie, Wojnowo, Buwełno, Ublik Wielki i Mały (Zielone), Bielskie i Skomack Wiel- ki), niektóre wzgórza moren czołowych wyst ępuj ących w rejonie miejscowo ści: Paprotki, Talki, Miłki, Sta świn i Malinka jak równie Ŝ na obszarze wysoczyzny morenowej (zaj ętej przez gleby wysokich klas bonitacyjnych I–IVa) i w obr ębie du Ŝego kompleksu le śnego zlo- kalizowanego w południowej cz ęś ci . Do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa nale Ŝą równie Ŝ tereny zagro Ŝone osuwiskami. Na obszarze obj ętym arkuszem tereny o predyspozycjach do powstawa- nia ruchów masowych wyst ępuj ą głównie w kraw ędziach gł ęboko wci ętych jezior rynnowych: Wojnowo, Buwełno, Ublik Wielki i Mały. W rejonach tych przed posadowieniem bu- dynku nale Ŝy wykona ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Miłki s ą: lasy, gleby wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwaty, pomniki przyrody, obszary chronionego krajobrazu, park krajobrazowy oraz obszary sieci Natura 2000. Na terenie arkusza Miłki wyst ępuj ą gleby chronione orne o klasach bonitacyjnych III i IVa i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby chronione zajmuj ą du Ŝe powierzchnie (około 40%) w północnej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza na wysoczy źnie morenowej oraz niewielkie płaty przy granicy z arkuszem Orzysz w rejonie Pianek. Glebami chronionymi organicznymi wyst ępuj ącymi na omawianym obszarze są torfy niskie całkowite (południowo-zachodnia) i mursze płytkie i średnio-gł ębokie zalegaj ące na gytii (północno-wschodnia cz ęść terenu), w dolinach niewielkich cieków i zagł ębieniach bez- odpływowych. Lasy zajmuj ą powierzchni ę około 60 km 2. Najwi ększy kompleks le śny ci ągnie si ę pasem szeroko ści 3 km wzdłu Ŝ południowej kraw ędzi mapy. Niewielkie skupiska le śne wyst ę- puj ą w środkowej i cz ęś ciowo w północnej cz ęś ci. S ą to głównie lasy sosnowe z domieszk ą świerka, a w mniejszym stopniu lasy li ściaste. Wi ększo ść terenu arkusza znalazła si ę w granicach obszarów chronionego krajobrazu. Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich

38 Jezior Mazurskich (całkowita powierzchnia 85 527,0 ha). zajmuje zachodni ą cz ęść terenu mapy si ęgaj ąc poza ci ąg jezior rynnowych na wschodzie, a na północy w ąskim pasem dochodz ąc do granicy arkusza Wydminy. Na odcinku Pianki – Konopki Wielkie i w rejonie Malinki przylega do Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich (całkowita powierzchnia 21 153,0 ha). Granica strefy ochronnej (otuliny) parku krajobrazowego, która jest wspólna z OChK Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Wschód. Obiekty obj ęte ochron ą przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody Numer Formy Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Marcinowa Wola- Cierzpi ę- Miłki, Orzysz Fn – „Nietlickie Bagno” 1 R 2003 ty Gi Ŝycko, Pisz (1132,91) Nadle śnictwo Gi Ŝycko, T – „Jeziorko koło Orzysz 2 R Le śnictwo Tyrkło 2000 Drozdowa” Pisz (oddz. 323a, 286p) (9,93) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Orzysz 3 P Le śnictwo Pianki 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Pisz (oddz. 308c) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Orzysz 4 P Le śnictwo Pianki 2004 PŜ – 4 d ęby szypułkowe Pisz (oddz. 269a) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Le- Orzysz 5 P śnictwo Pianki 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Pisz (oddz. 304f) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Le- Orzysz 6 P śnictwo Pianki 2004 PŜ – olsza czarna Pisz (oddz. 255a) Nadle śnictwo GiŜycko Le- Orzysz 7 P śnictwo Pianki 2004 PŜ – 6 lip drobnolistnych Pisz (oddz. 371j) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Le- Orzysz 8 P śnictwo Pianki 2004 PŜ – świerk pospolity Pisz (oddz. 335d) Nadle śnictwo Gi Ŝycko Le- Orzysz 9 P śnictwo Pianki 2004 PŜ – 6 jesionów wyniosłych Pisz (oddz. 333g, 367b) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Na terenie dawnego jeziora wytopiskowego, które zarastaj ąc, przekształciło si ę w bagno z płatami torfowisk utworzono w 2003 roku rezerwat faunistyczny „Nietlickie Bagno”. Obej- muje on obszar wód, lasów, bagien i terenów niele śnych o powierzchni 1132,91 ha. Celem ochrony jest zachowanie populacji l ęgowych i niel ęgowych Ŝurawia, cietrzewia i innych gatun- ków ptaków wodnobłotnych oraz optymalnych dla nich siedlisk. Spo śród ssaków wyst ępuje m.in. ło ś, bóbr, wydra, borsuk i jenot. Rezerwat jest równieŜ skupiskiem flory bagiennej.

39 Na zachód od Jeziora Tyrkło, wewn ątrz wi ększego kompleksu le śnego znajduje si ę rezerwat „Jeziorko koło Drozdowa” o powierzchni 9,93 ha. Jest to rezerwat torfowiskowy ustanowiony w 2000 roku, w celu ochrony naturalnego fragmentu trz ęsawiska torfowego ze zbio- rowiskami ro ślinnymi, z udziałem rzadkich i zagro Ŝonych gatunków ro ślin. Poło Ŝenie obszaru omawianego arkusza na tle systemu ECONET przedstawia figura 5. Według systemu ECONET (Liro, 1998) w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianej mapy, znajduje si ę północna cz ęść obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – 14 M – Puszczy Piskiej. Od strony wschodniej i północnej do wy Ŝej wymienionego obszaru w ęzło- wego przylega wschodnia cz ęść korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym – 7 m – Mazurskiego (fig. 5). Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem ich wyznaczania jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W granicach arkusza znajduj ą si ę dwa obszary nale Ŝą ce do sieci NATURA 2000: Ba- gna Nietlickie i Mazurskie Bagna (tab. 8). Pierwszym jest obszar specjalnej ochrony (OSO) o powierzchni 4080.8 ha. Jest to torfowisko niskie powstałe jako efekt osuszenia znajduj ące- go si ę tu niegdy ś jeziora W ąŜ wraz z systemem rowów melioracyjnych. Otoczone jest lasami brzozowymi, bagiennymi olszynami, pasem szuwarów i ł ąk ekstensywnie u Ŝytkowanych (ł ąki ko śne, pastwiska). Obszar pokryty jest przez turzycowiska, trzcinowiska oraz zaro śla wierz- bowe. W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: kropiatka, rybitwa czarna, zielonka. W stosunkowo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuje cietrzew i wodniczka. Ostoja jest miejscem jesiennego zlotowiska Ŝurawia, który wyst ępuje wówczas w ilo ści 2000 –5000 osobników (powy Ŝej 6% populacji szlaku w ędrów- kowego). Wyst ępuje tu ponadto 7 gatunków ptaków z zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, a tak Ŝe 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Obszar Mazurskie Bagna pokrywaj ą: siedliska ł ąkowe i zaro ślowe, torfowiska i bagna, lasy iglaste. Na pozostał ą jedn ą czwart ą składaj ą si ę głównie lasy mieszane, a tak Ŝe lasy li- ściaste oraz siedliska rolnicze. Obszar podzielony jest na trzy enklawy. W północno- zachodniej jego cz ęś ci wyst ępuj ą przede wszystkim Ŝywe torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą. Na terenach niezadrzewionych pojawiaj ą si ę typowe gatunki charakterystyczne dla torfowisk wysokich takie, jak: modrzewnica zwyczajna, Ŝurawina błotna, rosiczka okr ą- głolistna i wełnianka pochwowata. Natomiast na terenach z niskimi drzewostanami sosnowo- brzozowymi wyst ępuje głównie bagno zwyczajne i wełnianka pochwowata.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Miłki na tle systemów ECONET (Liro, 1998). 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym, 14M – Puszcza Piska; 15M – Wschodniomazurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym; 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym; 21k – Ełku; 4 – jeziora i rzeki.

W centralnej cz ęś ci ostoi Natura 2000 zlokalizowany jest rezerwat Bagna Nietlickie z najwi ększym i najlepiej zachowanym torfowiskiem niskim w regionie. Na południe od niego znajduje si ę rezerwat Jeziorko Koło Drozdowa obejmuj ący ochron ą ekosystemy torfowi- skowe, głównie bezle śne trz ęsawiska. Najciekawsz ą cz ęść obszaru ostoi stanowi torfowisko niskie. Jest to jeden z najwi ększych takich ekosystemów w Polsce, który dot ąd nie uległ zniszczeniu. Ł ącznie stwierdzono tu wyst ępowanie 9 siedlisk przyrodniczych z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, które zajmuj ą ok. 15% powierzchni obszaru. Odnotowano dwa gatunki ro ślin wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG sierpowiec błysz- cz ący, lipiennik Loesela. Obszar jest ponadto jednym z najwi ększych zlotowisk Ŝurawia w Polsce.

41 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego punktu obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru (w obr ębie obszaru arkusza) obszaru i Powierzchnia Typ Kod Lp symbol Szer. obszaru Kod obszaru obszaru Dług. geograficzna Województwo Powiat Gmina oznaczenia geograficzna (ha) NUTS na mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Bagna Nie- warmi ńsko- gi Ŝycki Miłki 1 A 21°46′45" E 53°53′27" N 4080,8 PL 623 280001 tlickie (P) mazurskie Orzysz PLH Mazurskie warmi ńsko- gi Ŝycki Miłki 2 K 21°47 ′30" E 53°52 ′02" N 1569.3 PL 623 280054 Bagna (S) mazurskie Orzysz

Rubryka 2: K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; A – Wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony, S – specjalny obszar ochrony 42 42 XII. Zabytki kultury

Na obszarze obj ętym arkuszem Miłki zinwentaryzowano dotychczas kilkadziesi ąt stanowisk archeologicznych. Wi ększo ść z nich pochodzi z s ąsiedztwa torfowisk Nietlickie Ba- gno i Ł ąki Sta świ ńskie. Torfowiska te s ą pozostało ściami du Ŝych, osuszonych w drugiej po- łowie XIX wieku jezior. W strefie wysoczyzny morenowej stanowisk archeologicznych jest znacznie mniej, a prawie w ogóle nie ma ich w obr ębie partii zalesionej. Najstarsze, poznane dot ąd ślady pobytu człowieka pochodz ą z pó źnego paleolitu – starszej epoki kamienia. S ą to obozowiska lub zespoły obozowisk znalezione w sąsiedztwie Łąk Sta świ ńskich (Siedliska i Szczepanki). Późniejsze znaleziska archeologiczne (obozowiska, osady, cmentarze) pochodz ą ze środkowej i młodszej epoki kamiennej (mezolitu i neolitu) odkryte w rejonie: Siemionek, Ł ąk Sta świ ńskich oraz Cierzpi ęt. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą wielokulturowe stanowiska w Marcinowej Woli (datowane od epoki kamienia do czasów współczesnych) i w Rudzie (kurhan z wczesnej epoki Ŝelaza). Najcenniejszymi sta- nowiskami archeologicznymi s ą grodziska, „osady nawodne” oraz cmentarzyska pochodz ą- ce ze schyłkowego okresu epoki Ŝelaza i wczesnego średniowiecza, a tak Ŝe okresu panowa- nia pruskiego plemienia Galindów. Odkryto je w rejonie Sta świnów, Bogaczewa (nad jeziorem Niegocin), Cierzpi ęt i Paprotek. Grodzisko zwane „ Świ ętą Gór ą” w Sta świnach, było miejscem kultu poga ńskich Prusów (plemi ę Galindów). W miejscowo ści Rydzewo odnale- zione zostały relikty osady z neolitu lub epoki br ązu, ślady wczesno średniowiecznej wsi oraz pozostało ści pó źno średniowiecznego lub wczesnohistorycznego domu. Napływ no- wych osadników na tereny obj ęte arkuszem przybrał na sile na pocz ątku XV wieku. Zalud- niła je ludno ść mazowiecka. Ślady hutnictwa Ŝelaza, zostały odkryte w okolicy „ Świ ętej Góry” w Sta świnach, na przeciwległym brzegu jeziora Wojnowo i na północnym brzegu Bagien Nietlickich. Jeszcze w ostatnich stuleciach Mazurzy licznie trudnili si ę wytapianiem Ŝelaza z rud bagiennych. W wiekach XVII, XVIII i pocz ątkach XIX Mazury i pozostał ą cz ęść Prus trzykrotnie nawiedziły niszczycielskie i długotrwałe działania wojenne. Oprócz działa ń wojennych tra- giczne w skutkach były dla ludno ści Mazur lata epidemii i głodu wywołane nieurodzajem. Najstraszniejsza była epidemia d Ŝumy z lat 1709–1711, podczas której zmarło około 70% ludno ści Prus. W połowie XIX wieku rozpocz ęto budow ę kanałów i śluz, co w konsekwencji spowo- dowało uruchomienie Ŝeglugi na Wielkich Jeziorach Mazurskich. W latach 1866–68 zbudo-

43 wano pierwsz ą lini ę kolejow ą Królewiec – Kętrzyn – Gi Ŝycko – Ełk, której fragment przebiega przez północno-wschodni kraniec mapy. Obszar obj ęty arkuszem w czasie I wojny światowej był miejscem zaci ętych walk wojsk niemieckich i rosyjskich. Trwaj ące wiele miesi ęcy walki na froncie pozostawiły liczne ślady w krajobrazie w postaci okopów. Dwa najwi ększe cmentarze znajduj ą si ę w środku wsi Marcinowa Wola i w miejscu zwanym Przykop, które obj ęte zostały ochron ą konserwatorsk ą. Równie Ŝ działania wojenne II wojny światowej nie omin ęły tych terenów, pozostawia- jąc wiele obiektów. W wi ększo ści wysadzone po 1945 roku schrony (z I wojny światowej i rozbudowane na pocz ątku 1939 roku) Gi Ŝyckiego Rejonu Umocnionego ulokowane były na odcinku Ogródki – Wyszowate, na łuku Konopki Wielkie – Las Jedamki Miechy, Lipowy Dwór i dalej do Kanału Sta świ ńskiego. Miłki, najwi ększa miejscowo ść na obszarze arkusza, poło Ŝona nad jeziorem Miłkow- skim z siedzib ą urz ędu gminy lokowana została w 1475 roku. Osada istniała tu najprawdopo- dobniej ju Ŝ wcze śniej. Tu zachował si ę jeden z najstarszych na wschodnich Mazurach kościół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki), gotycki, murowany z 1480 roku, odbudowany w 1669 roku. Niewiele od niego młodszy ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) znajduje si ę w Rydzewie. Wybudowany został w latach 1579–1591 w stylu gotyckim, został przebudowany w 1770–1772 w stylu barokowym. Historia Rydzewa jest bardzo długa. W 1526 r. Piotr Schwarz, burgrabia stradu ński, sprzedał Pawłowi i Stanisławowi Rydzewskim z Mazowsza kawał boru mi ędzy jeziorami Kociołek (Messel) i Kukówko. W 1890 r wie ś liczyła 28 domów, 139 mieszka ńców, obecnie zamieszkała jest przez około 350 osób. Kościoły w Miłkach i Rydzewie zostały wpisane do rejestru zabytków. Oprócz wcze śniej wymienionych cmentarzy z I wojny światowej, ochron ą konserwatorsk ą obj ęto cmentarze ewangelickie z XIX wieku w miejscowo ściach: Upałty, Siedliska, Cie- rzpi ęty, Pianki, Wyszowate, Wierciejki i cmentarz ewangelicki (rodzinny) z ogrodzeniem i bram ą cmentarn ą z XIX wieku w Ubliku. Obiektem chronionym w Ubliku jest park dworski przylegaj ący do pozostało ści zespołu dworskiego. Dwór w Ubliku zbudowany został w 1803 roku, a na przełomie XIX i XX wieku był centrum kulturalnym i towarzyskim Mazur. Zespół dworsko-folwarczny z parkiem w Pamrach obj ęty ochron ą konserwatorsk ą, w wi ęk- szo ści znajduje si ę na obszarze arkusza Wydminy, a tylko zachodnia cz ęść du Ŝego parku kon- tynuuje si ę na opisywanym arkuszu.

44 XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Miłki ma charakter rolniczo – turystyczno – le śny. Urodzajne gleby wysokich i średnich klas bonitacyjnych obj ętych ochron ą wyst ępuj ą na obszarze wysoczyzny w północnej i środkowej cz ęś ci. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Ze wzgl ędu na walory przyrodnicze i krajobrazowe wi ększa cz ęść obszaru (poza wysoczyzn ą morenow ą) znajduje si ę w obr ębie dwóch obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody Nietlickie Bagno” (1132,91 ha) oraz „Jeziorko koło Droz- dowa” (9,93 ha), a tak Ŝe dwóch obszarów NATURA 2000 – Bagna Nietlickie (P) i Mazurskie Bagna (S). Czwartorz ędowa warstwa wodono śna jest głównym źródłem zaopatrzenia omawianego terenu w wod ę, który ma zró Ŝnicowany stopie ń zagro Ŝenia od wysokiego do bardzo niskiego. Na obszarze arkusza Miłki przewa Ŝaj ą korzystne warunki zabudowy, szczególnie na wysoczy źnie morenowej, gdzie zwierciadło wód gruntowych zalega poni Ŝej 2 m p.p.t. Baza surowcowa na obszarze arkusza Miłki jest stosunkowo uboga i ma znaczenie tylko w skali lokalnej. Aktualnie udokumentowanych jest dziewi ęć , w przewadze małych, złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego, z czego trzy („Rydzewo”, „Wyszowate” i „Konopki Małe”) są praktycznie ju Ŝ wyeksploatowane. Na koniec 2011 roku górnictwo kopalin na obszarze arkusza Miłki było ograniczone do eksploatacji na niewielk ą skal ę kruszywa piaskowo-Ŝwirowego ze zło Ŝa „Rydzewo III” (5 tys. ton w roku 2010). W wyznaczonych obszarach perspektywicznych kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, kredy jeziornej i gytii wapiennej oraz torfów są realne szanse na udokumentowanie małych złó Ŝ o zasobach kilkuset tysi ęcy ton ka Ŝde. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Miłki nie wyst ępuj ą osady, które spełniałyby kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny zwałowe fazy pomorskiej stadiału głów- nego zlodowace ń północnopolskich. Obszary wytypowano na terenie gmin: Gi Ŝycko, Wydminy, Miłki, Pisz i Orzysz. W razie konieczno ści budowy składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wytypowane do składowania odpadów oboj ętnych w okolicach miejscowo ści Lipowy Dwór, Dudka i Miłki, gdzie gliny mog ą mie ć mi ąŜszo ści rz ędu 30–40 m. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów nie s ą korzystne. Odporno ść uŜytkowych poziomów wodono śnych okre ślono na średni ą i słab ą. Niski stopie ń zagro Ŝenia

45 wód przyj ęty dla przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów wynika z braku ognisk zanieczyszcze ń. Poniewa Ŝ składowiska odpadów stanowi ą realne zagro Ŝenie zanieczyszczenia wód podziemnych odciekami, ka Ŝdorazowo decyzj ę o budowie tego typu obiektów musi poprzedzi ć szczegółowe rozpoznanie hydrogeologiczne i geologiczno-in Ŝynierskie miejsca planowanej inwestycji. Na analizowanym terenie wyrobiska złó Ŝ oraz punkty niekoncesjonowanego poboru kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Poło Ŝenie omawianego obszaru oraz jego warunki przyrodnicze i historyczne predyspo- nuj ą ten teren do inwestycji turystycznych. Przemysł turystyczny stanowi priorytet w długotrwałej strategii rozwoju gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. Rozbudowa baz turystycznych (rolnicy poszerzaj ą swoj ą działalno ść o usługi turystyczne) stanowi o bli Ŝszej i dalszej przyszło ść tego regionu.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1: 1 000 000 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „RYDZEWO”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 CECKOWSKI T., TATARATA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa pia- sku ze Ŝwirem „RYDZEWO III” w miejscowo ści Rydzewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa pia- sku „WYSZOWATE II” w miejscowo ści Wyszowate. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1999 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZY ŃSKI R., red., 1998 – Mapa warunków geologiczno-in Ŝynierskich dla potrzeb pla- nowania przestrzennego w gminie Miłki, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górni- czo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia fizyczna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

47 KUCZY ŃSKI A., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „RYDZEWO-KOLONIA II”, w miejscowości Rydzewo-Kolonia, gmina Miłki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., red., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej – Polska. Wydawnictwo Funda- cja ICUN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166. LIWSKA H., 1989 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Piszu, gminy: Miłki, Pisz, Orzysz, Biała Piska, Prostki, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000 – zakryta. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320 (2–3):189–209.

48 OSTRZY śEK S., DEMBEK W. i inni, 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski. Cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych w Polsce. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. PAPROCKA I., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych na terenie gmin: W ęgorzewo, Kruklanki, Pozezdrze, Gi Ŝycko, Ryn, Orzysz, Wydminy, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. PAPROCKA I., 1985 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenach woj. suwalskiego, gmin: Stare Juchy, Olecko, Wieliczki, Ełk, Pisz., Biała Piska, Mikołajki, Miłki i złó Ŝ surowców ilastych w obr ębie gmin: Świ ętajno i Gi Ŝycko, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku., 2010. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86.

49 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ODOJE” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego w miejscowo ści Odoje. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „RYDZEWO” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego w miejscowo ści Rydzewo. Archiwum Urz ędu Marszał- kowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1988a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „KONOPKI MA- ŁE” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego w miejscowo ści Konopki Małe. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SADOWSKI W., 1988b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „D ąbrówka”, gmina Orzysz, wo- jewództwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „TALKI” dla potrzeb budownictwa w miejscowo ści Talki, gmina Wydminy, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

50 SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „WYSZOWATE” gmina Miłki. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1991a – Orzeczenie o wyst ępowaniu zło Ŝa kruszywa naturalnego Bogacze- wo dla potrzeb drogownictwa gminnego w miejscowo ści Bogaczewo, gmina Gi Ŝyc- ko. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1991b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „TALKI II” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego w miejscowo ści Talki, gmina Wydminy, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1994 – Dokumentacja geologiczna z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „PAPROTKI”, miejscowo ść Pa- protki, gmina Miłki, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. SOKOŁOWSKI A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali1:50 000, arkusz Miłki (143). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZKÓP B., 1963 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem mine- ralnym w rejonie Danowo – Wyłudek, powiat Gi Ŝycko. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUMA ŃSKI A., LASKOWSKI K., 1990 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Miłki (143). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUMA ŃSKI A., LASKOWSKI K., 1993 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Miłki (143). Pa ństwowy Inst. Geol., Warszawa.

51 ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych wo- jewództwa warmi ńsko – mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. WAL A., 1964 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem natural- nym wykonanych na podstawie karty zwiadu w rejonie K ętrzyna w miejscowo- ściach: Jóra Wielka, Szymanki, Cierzpi ęty, Je Ŝe, gromady: U Ŝranki, Stara Rudówka, Dąbrówka, Bogumin, woj. Olsztyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WODYK K., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza, arkusz Miłki, w skali 1:50 000, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999 – Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1325. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1398.