HØYRINGSUTKAST

Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

RIKSANTIKVAREN 2021 Riksantikvaren 2021

Stikkord / kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse, KULA-område Oppland, landskap, kulturmiljø

Riksantikvaren Pb. 1483 Vika, 0116 Oslo Besøksadresse / Dronningens gate 13 Tlf. / 22 94 04 00 Faks / 22 94 04 04 E-post / [email protected] www.riksantikvaren.no

Design: fetetyper.no Layout: 07 Media – 07.no

Forsidefoto: På veg langs Kongevegen over Hardbakken på Dovrefjell møter ein Allemannsrøysa. Vegfaret er dessutan ein del av dagens tilrettelagde pilegrimsveg mellom Oslo og Nidaros. Utsikt mot Snøhetta bak. Foto: Kjetil Rolseth, Innlandet fylkeskommune INNHOLD 3 HØYRINGSUTKAST

Innhold

Forord 5

Del 1 6 Oppland – landskap og kulturhistorie 7

Del 2 14 Omtale av dei enkelte landskapa 15

1. Dovrefjell 15 2. Grimsdalen 20 3. Dalbotnen i Lesja 24 4. Strynefjellet aust 28 5. Nordherad 32 6. Bøverdalen 36 7. Tesse og Smådalen 40 8. Heidal 44 9. Gjende og Sjodalen 48 10. Dokkfløy, Espedalen og Murudalen 52 11. Frya – Harpefoss 56 12. Vinstre 60 13. Filefjell aust 64 14. Stølsvidda 68 15. Vassfaret 72 16. Randsfjorden 76 17. Balke – Lillo og Kapp 80 18. Granavollen, Tingelstadhøgda og Røykenvik 84 St. Petri kyrkje, ei romansk mellomalderkyrkje frå 1200-talet, og gardsbygningar på Tingelstadhøgda i Gran. Til høgre ser vi Den bergenske kongevegen, som følgjer høgderyggen over Granavollen og Tingelstad. Her går òg dagens pilegrimsveg. Det same motivet er fanga av fotografen ein vårdag i 2007 og ein vinterdag i 2015. Foto: Oskar Puschmann, NIBIO FORORD 5 HØYRINGSUTKAST

Forord

Landskapet er som ei levande historiebok. Det fortel om liv og verksemd i Noreg slik det ein gong var, om endringar gjennom tidene, og om kor­ leis det er i dag. Spor etter menneske finst overalt i landskapet – i det opne jordbrukslandskapet, i skog og mark, på fjellet og i byar og tett­ stader. Landskapet har alltid vore i endring, men i vår tid skjer endringane så fort og i så stort omfang at viktige verdiar og ressursar står i fare for å gå tapt. Utfordringa er å forvalte landskap på ein måte som både bevarer det, sikrar ein formålstenleg bruk og vidareutviklar det i eit langsiktig perspektiv. For å bidra til å ta vare på nasjonalt viktige landskap utarbeider derfor Riksantikvaren eit landsomfattande register: Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse (KULA). Dette er eit oppdrag frå Klima- og miljø­ departe­mentet og blir gjennomført i nært samarbeid med regional ­kulturminneforvaltning og med involvering av kommunane. Med KULA-registeret signaliserer kulturminneforvaltninga tydeleg kva for landskap som har nasjonal interesse, og ønskjer med dette å bidra til ei meir føreseieleg arealplanlegging. Gjennom arealplanlegginga si er kommunen den viktigaste forvaltaren av landskap. For å sikre at dei kulturhistoriske verdiane i landskapet blir tekne vare på på ein best mogleg måte i planlegging og forvaltning, er samarbeid mellom kommunane og regional kulturminneforvaltning viktig.­ Høyringsutkastet blir sendt til kommunar, styresmakter på regionalt nivå, næringsorganisasjonar, museum, frivillige organisasjonar og andre aktuelle organ. Det blir sendt ut med eit høyringsbrev som gjer nærare greie for rammene for arbeidet og korleis vi ønskjer at registeret skal bli brukt som eit verktøy for god landskapsforvaltning. Utkastet omfattar dei 18 landskapa i tidlegare Oppland fylke som ­Riksantikvaren foreslår skal inngå i KULA-registeret. På grunnlag av ­høyringa vil vi omarbeide det til ein endeleg rapport. Teksten startar med ei innleiing om landskap og kulturhistorie i ­Oppland. Det gir ein bakgrunn for omtalen av dei enkelte landskapa og set dei inn i ein regional samanheng. Deretter blir kvart område presen­ tert med kart og skildring, landskapskarakter og grunngiving for kvifor dette landskapet har nasjonal interesse. Til slutt kjem det ein omtale av kva området er sårbart for, og råd om forvaltning. Dokumentet er utarbeidd av Riksantikvaren med utgangspunkt i eit utkast som er skrive av Oppland / Innlandet fylkeskommune. Høyringsutkastet er tilgjengeleg på Riksantikvarens nettside www.ra.no.

Leidulf Mydland Seksjonssjef Del 1

Oppland – landskap og kulturhistorie 7 Del 1 7 HØYRINGSUTKAST

Oppland – landskap og kulturhistorie

amnet Oppland kjem frå det norrøne Upplǫnd – Skogbruksbygder, jordbruksbygder og fjellbygder N‘dei øvre landa’ ovanfor Vika. Noregs opphavs­ pregar landskapet. myte er knytt til dette området, særleg Dovrefjell. Lengst i sør ligg flatbygdeneToten , Land og Hade- I perioden 1781–2020 var området eit eige fylke, land ved dei store innsjøane Mjøsa og Randsfjorden. først under namnet Christians (sidan Kristians) Amt, Innsjøane har vore viktige tranportårer for ferdsel og så Oppland fylke. Namnet Oppland blir framleis brukt tømmer. Rundt dei finn vi fleire tettstader og store, om det geografiske området. Det omfattar store og samanhengande jordbruksareal og skogkledde åsar. svært ulike landskapsregionar, frå høgfjell og tronge Den kalkrike kambrosiluriske berggrunnen bidreg til dalbotnar i nord til relativt flate jordbruksbygder og god jordbruksjord. Her finn vi òg ei rik industrihistorie store innsjøar i sør, og vidare til store skogar og flate knytt til mellom anna treforedling, glasverk og jord­ vidder mot vest. Dei viktigaste historiske næringane bruksbasert industri. har vore baserte på jakt, fangst, jordbruk og skogbruk. Sju nasjonalparkar – Jotunheimen, Rondane, Dovre, UTMARKSRESSURSANE Dovrefjell–Sunndalsfjella, Langsua, Breheimen og Jakt og fangst har alltid vore viktig for menneska i Reinheimen – ligg i Oppland, og over halvparten av dette området, noko vi kan sjå av omfattande spor frå arealet er over 900 meter over havet. 10 000 år. Spora spenner frå steinalderbuplassar, Landskapet i Gudbrandsdalen er prega av saman­ fangstanlegg og jaktreiskapar til dagens jakttårn. Dei hengande dalar, dels forma som tronge, opprivne gjel, fortel om ein aktivitet som framleis er viktig i nasjonal og dels som meir opne landskapsrom lengst i sør. samanheng, frå jakt som i hovudsak handla om over­ Gudbrandsdalslågen er eit sentralt landskapselement. leving, til ei meir marknads- og handelsorientert I Nord-Gudbrandsdalen møter det opne snaufjellet storjakt med fangstanlegg, og til dagens meir fritids- den frodige dalen med varierte jordbruksområde og og forvaltningsretta jakt. Funn i fjellområda viser at tradisjonsrik gardsbusetnad. Jotunheimen, med sine det òg har vore samar i området gjennom tidene. harde prekambriske djup-bergartar, har dei høgaste Fiske har ei like lang historie som jakt og fangst, og fjelltoppane i landet. har vore viktig både som matauk og i periodar som I sørvest, frå Begnadalen og opp mot fjellområda i næringsveg. Funn viser at fisk alt i forhistorisk tid kan Jotunheimen, ligg dalføret Valdres med Begna-vass­ ha vorte sett ut i fjellvatn som var fisketomme etter draget. Landskapet er meir avrunda og landskaps­ siste istid. Naust, fiskebuer, fiskereiskapar, munnleg romma meir opne enn i Gudbrandsdalen. tradisjon om gode fiskeplassar og skriftlege kjelder

Ved fiskevatnet Tesse i Lom er det funne spor etter fiske tilbake til jernalder. Foto: Espen Finstad, Innlandet fylkeskommune 8 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

knytte til fiskerettar gir innblikk i ei lang historie om truleg prega jordbruket heilt frå jernalderen til fiske både i vassdrag og i fjellvatn. Lågåsildfisket i midten av 1700-talet. Då førte nye reiskapar og ny Mjøsa og nedre del av Gudbrandsdalslågen gav til kunnskap til ei gradvis rydding av større og meir tider høge inntekter, og for enkelte gardar var det opne åkerflater. meir innbringande enn jordbruket. Dei mest synlege spora i landskapet frå jernalderen I Oppland har folk utvunne jern frå myrmalm i eit er gravminna, som også er ei viktig kjelde til kunn­ omfang langt ut over lokale behov. Dei eldste spora er skap om korleis folk levde. Det største gravfeltet i frå omkring 400 f.Kr. Mot slutten av jernalderen og Oppland er Gardbergfeltet med Einangsteinen i tidleg mellomalder var produksjonen så stor at det ­Vestre Slidre. Steinen har ei av dei eldste runeinn­ må ha føregått eksport ut av regionen. Hovudtyngda skriftene i landet, truleg frå omkring 200 e.Kr. Dei av kjende jernvinneanlegg finn vi i Gjøvik, Gausdal, største gravhaugane finn vi på Hundorp i Sør-Fron, Skåbu, Land og store delar av Valdres, ofte i tilknyting ein gard som i sagalitteraturen òg blir knytt til til stølsområda. Fram til 1300-talet var Valdres eit av ­kristninga av området. hovudområda for framstilling av jern i Noreg. Med kristendommen kom mellomalderens kyrkje­ Oppland har òg store skogsområde med kultur­ bygg, som framleis pregar landskapet. Dei ni stav­ minne knytte til skogbruk. Her finst alt frå dei uslaste kyrkjene som finst i Oppland i dag, er alle bygde på skogshusvære til sagbruk og treforedlingsbedrifter. 1100- og 1200-talet, medan ti steinkyrkjer er frå Utover 1700-talet var den kystnære skogen i stor grad 1100‌–‌1300-talet. uthogd, og skogsområda i innlandet vart viktigare. Svært mange av dagens gardar går tilbake til Transportutfordringar gjorde at ein måtte gjere til ­mellomalderen, då jordbruk var viktigaste næring, og dels store investeringar i fløytingsanlegg og lenser. lafteteknikken vart teken i bruk som den viktigaste Spora etter denne verksemda fortel ei brei historie byggjemetoden. Gardstuna hadde mange hus med om arbeid og opphald i skogen, eit arbeid som gav ulike funksjonar. Så lenge åren eller røykomnen var viktige tilleggsinntekter til mange husmenn og små­ varmekjelda i huset, var dei fleste hus einetasjes, med brukarar og ein kraftig økonomisk framgang for unntak av loftet, som ofte var stashuset i tunet. 13 skogeigarane.­ tre­­bygningar frå mellomalderen er bevarte i Oppland. Utnytting av utmarksressursar har vore avgjerande I Gudbrandsdalen og Valdres er det svært mange for dei fleste gardar. Skogbruk og fiske har vore vik­ godt bevarte tømmerbygningar frå 1700- og 1800- tige tilleggsnæringar, og fôrressursar frå utmarka har talet – bygningstypar som fekk nasjonal verdi gjen­ vore ein viktig føresetnad for å kunne halde husdyr i nom fredingane tidleg på 1900-talet. Flatbygdene har områda våre. Då folketalet voks kraftig på 1700–1800- i større grad vore prega av panelarkitektur, med talet, var det stort behov for fôr til husdyra, og det ­unntak av rappa bygningar på enkelte storgardar på finst spor etter hausting av både gras, lauv, ris og Toten. Eit felles trekk er at gardane ofte har mange mose. Mange stader står buer og stakkstøer eller bygningar, og at brannfarlege bygningar som eldhus, restar etter slike bygg som bevarte spor etter denne smie og badstue vart plasserte eit stykke bort frå haustingskulturen, i tillegg til at ein kan sjå spor i tunet. form av endra vegetasjon. Med innføringa av kunst­ Dei eldste bevarte gardstuna finn vi der føre­ gjødsel forsvann mykje av behovet for tilleggsfôr, og setnadene var best. Då befolkninga auka mot slutten hausting i utmarka minka utover 1900-talet. Dei av 1700-talet, vart husmannsplassar etablerte i fleste stader var det nesten slutt på utmarksslått og ­marginale område, på skuggesida av dalen eller høgt hausting av mose, ris og lauv etter 1950. oppe i lia. Firkanttunet er den vanlegaste tunforma i Oppland. BUSETJING OG BYGGJESKIKK I JORDBRUKET I bratt terreng vart bygningane plasserte på rekkje. Frå siste del av yngre steinalder (rundt 2000 f.Kr.) Det finst òg døme på gardar med bygningar som er kjenner vi nokre få, svake spor etter dei første forsøka samla i klyngjetun. Grovt sett er Gudbrandsdalen på å drive jordbruk i området. I den tidlegaste fasen prega av slutta totunsløysingar med inntun og uttun. dreiv dei truleg med husdyrhald kombinert med jakt Valdres er karakterisert av uregelmessige firkanttun og fiske, før dei etter kvart òg tok i bruk areal til med våningshuset øvst og uthusa lenger nede i bakken. korndyrking. På Hadeland og Toten var det dei austlandske opne Pollenprøver, fossile dyrkingslag, rydningsrøyser, firkanttuna og totuna som dominerte. åkerterrassar, åkerflater og steinstrengar er viktige Fram til omkring 1850 var byggjeskikken styrt av kjelder til kunnskapen vår om jordbrukshistoria. Dei faste normer og tradisjonar med lokale variasjonar. mange røysfelta er spor etter ei dyrkingsform som Med samfunnsendringar knytte til industrialisering, Del 1 9 HØYRINGSUTKAST

På Fokstugu vart det tidleg etablert skysstasjon og overnatting for reisande over Dovrefjell. Dagens pilegrimar finn framleis enkel overnatting her. Foto: Ragnhild Hoel, Riksantikvaren

større mobilitet og utdanning – ofte kalla det store I dag er det hovudsakleg dei freda gardstuna som hamskiftet – vart den gamle stabiliteten i bonde­ har bevart den gamle tunstrukturen. Uthus som ikkje samfunnet broten, også innanfor byggjeskikken. Den lenger er i bruk, blir ofte rivne, og nye krav til drifts­ kombinerte driftsbygningen førte til færre hus på bygningane med tanke på dyrevelferd og moderne gardstuna. Våningshus vart prega av nye stilartar, drift tvingar fram behov for store endringar eller nye eksempelvis i Randsfjord-­området mot slutten av bygg. I utkanten av dagens driftsareal, og i meir 1800-talet, då den økonomiske veksten knytt til skog- ­marginale område, finn vi framleis spor etter eldre og treindustri førte til stor byggjeaktivitet. driftsformer, små åkerlappar med rydningsrøyser, Den aukande flyttinga til byane og utvandringa til steingardar og artsrike kulturmarker. Men utbygging Amerika førte til mangel på arbeidskraft på lands­ og nydyrking, eller nedlegging og attgroing, medfører bygda. I første halvdel av 1900-talet vart det, som ein at mykje av dette gradvis går tapt. Busetjingsmønsteret busetjingsstrategi, gitt støtte til bureisarar for å er òg endra, med aukande fortetting rundt tett­ rydde nytt land. I Oppland vart det etablert 1364 nye stadene, kombinert med ei massiv utbygging av fri­ bruk i bureisingstida. Store bureisingsgrender i tidsbusetnad i skog- og fjellområde. Denne utviklinga ­Oppland finst mellom anna i Murudalen, Snertingdal har store konsekvensar for korleis landskapet ser ut og Torpa. og blir brukt. 10 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Dette ser vi tydeleg i seterområda, der mange av primitiv standard. Hyttene låg med god avstand, utan dei gamle seterhusa no verkar som fritidsbustader. bilveg, med vatn frå bekken og med utedo. Driftsbygningar og beiteområde går ut av bruk, Krava til komfort på hytta har endra seg med behov ­bygningar blir rivne eller forfell, og seterlandskapet for elektrisitet, bilveg, vatn og kloakk. Hyttene blir gror igjen. Unntaka er dei områda som framleis har bygde stadig meir konsentrert i store felt som også aktiv setring og beiting, der eigarar og kommune for­ omfattar leilegheitsbygg. Ønske om «luksushytter» valtar området på ein måte som sikrar at bygningar skaut særleg fart etter OL på Lillehammer i 1994. og landskap blir tekne vare på, slik som på Stølsvidda, Dei store hytteområda på Hafjell og Kvitfjell, med i Grimsdalen og i Sjodalen. ­tilhøyrande alpinfasilitetar, er eit direkte resultat av dette. I aukande grad blir det no lagt til rette for TURISME OG REISELIV ­aktivitet rundt hyttene både sommar og vinter. Nordmenns bruk av og forhold til fjellet har endra seg ­Hyttefelta og aktivitetsområda i nærleiken har lagt dei siste 150 åra. Før var fjellet ein arena for utmarks­ beslag på store areal og påverkar beite, vilt, planteliv næringar knytte til jakt, fangst og setring, men grad­ og ulike former for friluftsliv. vis har det endra seg til å bli eit eldorado for turisme og rekreasjon. Vitskapsfolk, kunstnarar og fotturistar FERDSEL fekk auga opp for fjellet på midten av 1800-talet. Gjennom hundreåra har vegfara danna lange linjer i ­Sjodalen, områda rundt Gjende og Bøverdalen var, landskapet. Ferdselsvegar, frå holvegar som oppstod som innfallsportar til Jotunheimen og Breheimen, i jernalderen, til dagens anlegg for bilismen, repre­ blant dei områda der det først kom turistar. Den senterer ein viktig del av samfunnsutviklinga og den ­Norske Turistforening (DNT) vart stifta i 1868 og fysiske kulturarven vår. ­etablerte raskt fleire turisthytter her. Vegsystemet i jernalderen og mellomalderen bestod Frå midten av 1800-talet skjedde det store sam­ av varderekkjer og vegfar. I mellomalderen ønskte funnsendringar som påverka den gryande turismen. sentralmakta å sikre eit visst kommunikasjonsnett, Reisa vart sikrare, enklare og meir tilgjengeleg også over fjellovergangane som knytte Austlandet, ­gjennom nye transportmiddel som dampbåt, jernbane Trøndelag og Vestlandet saman. Viktige ruter gjekk og etter kvart bil, og etter kvart som jernbane- og over Sognefjellet, Strynefjellet (Kamperhamrane), vegnettet vart utbygd og utbetra. Jernbaneutbygginga Filefjell og Dovrefjell. opp Gudbrandsdalen gjorde at turistvertane i Stryn På 1600-talet starta arbeidet med å utbetre hovud­ og Geiranger såg potensialet for å få fleire reisande vegane for hest og kjerre. Ei viktig drivkraft var at over fjellet. Gamle Strynefjellsveg stod klar i 1894, og postvesenet vart innført i 1647. Dei nye vegane vart turistane vart frakta over med hesteskyss. kalla kongevegar og vart bygde etter det franske Etter kvart vart turistverksemda sett meir i system, ­prinsippet. Gjennom 1700-talet vart kongevegen over med bygging av høgfjellshotell og sanatorium i fjell­ Dovrefjell utbetra slik at han kunne brukast av stadig områda i Oppland. Sanatoria var spreidde over heile større køyretøy. Den bergenske kongevegen over landet, men dei største og fleste låg i Gudbrandsdalen, Filefjell stod ferdig på slutten av 1700-talet som den som var kjend for godt klima. Hovudsakleg handla første offentleg bygde køyrevegen mellom aust og dette om rekreasjon og turisme. Dei verkeleg sjuke vest. pasientane, slik som dei tuberkuløse, måtte oppsøkje Med industrialiseringa frå midten av 1800-talet andre institusjonar. kom nye krav til vegstandard. Nye materiale vart Ferie- og danningsreiser var først reserverte for tekne i bruk, og det vart utvikla vitskaplege metodar eliten, men den økonomiske og sosiale utviklinga på for dimensjonering av veganlegga. Ei mengd skys­ 1900-talet førte til at fotturar i fjellet vart vanleg i alle stasjonar langs hovudvegnettet vart oppretta, og samfunnslag, og likeins skiturar om vinteren. Tidleg vegane føydde seg mjukare inn i terrenget enn før. på 1800-talet var det nærast utenkjeleg å gå innover Med framveksten av bilismen på 1900-talet vart fjellet på ski for moro skuld. Skisporten vart sett på vegbygginga tilrettelagd for bilen, og det kom nye kartet i tiåra fram mot 1900, og det vart bygd hytter typar bygningar og anlegg, som bensinstasjonar og til vinterbruk. Hyttebygginga skaut fart i takt med verkstader. Dei eldste vegfara gjekk ofte heilt eller auka velstand og med at fleire fekk ferie. Utover på delvis oppe i dalsidene, medan bilvegane følgjer dal­ 1950–60-talet byrja også vanlege folk å byggje seg botnen. I dalbotnen i Gudbrandsdalen dannar hytter. Frå denne tida finn vi mange hytter av den ­eksempelvis E6 eit massivt moderne landskaps­ typen vi i dag ser på som den tradisjonelle hytta med element. Del 1 11 HØYRINGSUTKAST

Den rake Kongevegen over Filefjell er sett i stand slik at han kan nyttast av fotturistar. Foto: Sverre Hjørnevik

I 1854 fekk Noreg den første jernbanen, som gjekk INDUSTRI OG TETTSTADUTVIKLING frå Kristiania til Eidsvoll. Randsfjordbanen frå 1868 var Dei eldste byane og tettstadene voks fram langs den første banen som passerte fylkesgrensa inn i viktige ferdselsårer, på stader med viktige funksjonar Oppland, då det vart etablert stasjon på Jevnaker. som marknad, tingstad og kyrkje. Tettstader av nyare I 1896 opna Dovrebanen fram til Otta i Gudbrands­ dato er ofte knytte til endringar i infrastrukturen eller dalen, og banen vart fullført over Dovrefjell i 1921. framvekst av industri. Enkelte av byane og tettstadene I 1902 stod Gjøvikbanen med sidelinjer til Røyken­vika i Oppland fekk tidleg på plass ein byplan som styrte og Skreia ferdig, og i 1906 var Valdres­banen ­ferdig vidare utbygging. Kvartalsstrukturen i planane pregar heilt fram til Fagernes. Jernbanen har hatt mykje å framleis byane. Jernbanen skapte nye arbeidsplassar seie for næringsutvikling og tettstadutvikling i og førte til store sosiale og kulturelle endringar. ­Oppland, og stasjonsbyane har ein sentral plass i ­Stasjonsbyane voks raskt, og sveitserstilen vart den ­kulturarven i fylket. Det har òg dei mange freda og dominerande byggjestilen. verna bygningane knytte til sjølve jernbaneanlegget, Byane og tettstadene voks i takt med industriali­ som jernbanestasjonar, verkstadhallar og bustadene seringa utover 1800-talet. Historia til tettstader som til jernbanearbeidarane. Kapp, Gjøvik, Lillehammer og Raufoss er tett knytt 12 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Industriutviklinga har vore viktig for framveksten av Gjøvik som by. Foto: Øyvind Holmstad, Wikimedia Commons CC-BY-SA-3.0

opp til industrihistoria, med primærnæringar, vass­ I tiåra etter andre verdskrigen vart det bygd fleire kraft og treforedling som viktige føresetnader. Trans­ store kraftverk, for å imøtekome etterspurnaden port og foredling av tømmer har vore viktig i Oppland. etter kraft på Austlandet. Den massive utbygginga av Ei rekkje treforedlingsfabrikkar vart etablerte i løpet Vinstervassdraget og Åbjøra i Valdres, og Aursjøen i av siste halvdel av 1800-talet, mellom anna langs Lesja var viktige bidrag, med stor påverknad på land­ Hunnselva i Gjøvik og ved Randsfjorden. Dei store skapet. I Lesja vart til saman 19 800 mål med fjell- og forskjellane mellom skogeigarar, husmenn, fabrikk­ seterlandskap demt ned. Dette er nokre av dei største eigarar, direktørar, funksjonærar og arbeidarar i skog- menneskeskapte landskapsendringane vi har sett i og treforedlingsindustrien blir mellom anna spegla i regionen. bygningar rundt Randsfjorden. I same periode vart det òg etablert jordbruksrelatert industri, basert på mjølk og poteter, som Kapp melkefabrikker og Hjell brenneri på Toten, Holmen brenneri og Hoff Norske Potetindustrier på Gjøvik, og fleire meieri og ysteri. Del 1 13 HØYRINGSUTKAST Del 2

Omtale av dei enkelte landskapa

1. Dovrefjell 15 2. Grimsdalen 20 3. Dalbotnen i Lesja 24 4. Strynefjellet aust 28 5. Nordherad 32 6. Bøverdalen 36 7. Tesse og Smådalen 40 8. Heidal 44 9. Gjende og Sjodalen 48 10. Dokkfløy, Espedalen og Murudalen 52 11. Frya – Harpefoss 56 12. Vinstre 60 13. Filefjell aust 64 14. Stølsvidda 68 15. Vassfaret 72 16. Randsfjorden 76 17. Balke – Lillo og Kapp 80 18. Granavollen, Tingelstadhøgda og Røykenvik 84 Del 2 15 HØYRINGSUTKAST

1. Dovrefjell Myte- og ferdselslandskap

Dovre kommune SKILDRING Areal: 302 km2 Området er rikt både på fysiske kulturminne og mytar Området ligg i landskapsregionane 11) øvre dal- og knytte til norrøn tru og nasjonsbygging og historier fjellbygder i Oppland og Buskerud, 14) fjellskogen knytte til busetjing og ferdsel. Noregs opphavsmyte i Sør-Noreg og 15) lågfjellet i Sør-Noreg er knytt til Dovrefjell gjennom myten om kong Nor. (Nasjonalt ­referansesystem for landskap – NIBIO). Dovrefjell og Opplanda er opphavsstaden for nord­ mennene, staden der urfolka frå det ytste nord slo PLASSERING seg ned og inngjekk ekteskap med etterkomarane av Området omfattar den søraustlege delen av Dovrefjell. jotnar. Etterkomarane deira er det norske folket. I det Det strekkjer seg frå Dovrebygda nede i dalbotnen i norrøne verdsbiletet representerte fjellet det farlege sørvest, nordaustover til Hjerkinn og vidare opp mot og uregjerlege, og Dovrefjell vart staden der komande grensa til Trøndelag. Store delar av fjellområdet ligg kongar og høvdingar måtte overvinne seg sjølv og innanfor Dovre nasjonalpark og landskapsvernom­ prøve krefter. I soga om kong Harald Hårfagre som råda Hjerkinn/Kongsvoll/ Drivdalen, Vesle Hjerkinn samla Noreg til eitt rike, vart Harald oppfostra i fjellet og Fokstugu. av jotunen Dovre, brukte kongsgarden Tofte og møtte

Kongevegen snor seg over Hardbakken på Dovrefjell. Foto: Kjetil Rolseth, Innlandet fylkeskommune 16 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

samekvinna Snøfrid, som han gifta seg med, i Dovre­ For dei reisande i jernalderen og mellomalderen var bygda. Symbolsk innvier dette ekteskapet samefolket tilgangen på husly langs reiseruta viktig. I mellom­ i samlinga av landet. I realiteten var nok Harald alderen har truleg Vesle-Hjerkinn vore sentral som ­Hårfagres liv og virke i større grad knytt til kysten, fjellstue. Her finst tuftene etter eit sælehus (herberge) men symbolsk og rituelt vel kjeldene i mellomalderen datert til 1000–1100-talet. I mellomalderen skal det òg å kople kongen til Dovrefjell. Historia er mytisk, men ha stått ei kyrkje på Hjerkinn. Ved dagens Hjerkinn fortel om den rolla Dovrefjell hadde alt i mellomalder fjellstue ligg ei ny kyrkje frå 1969, bygd til minne om som symbol på kongemakt og rikssamling. kong Øystein Magnusson (1088–1123), som ifølgje Dovre vart nasjonsfjellet med ei historie så metta av Snorre lét oppføre fjellstue på Dovrefjell. Gamle urmytar, kongemakt og kyrkjemakt at ho danna ­Fokstugu hadde truleg ein bruksperiode i vikingtida, utgangspunkt for eiden på Eidsvoll i 1814: «Enige og men har vore mest brukt på 1500–1600-talet. Ei fjell­ tro til Dovre faller.» Orda vart sidan slagord for stue vart bygd her på midten av 1600-talet. Alle fjell­ ­nasjonal patriotisme, sjølvstende og samhald, noko stuene over Dovre vart brende av norske soldatar i som var særleg viktig i nasjonsbyggingsperioden på 1718, for å hindre general Armfeldts soldatar i å 1800-talet og ved unionsoppløysinga i 1905. I det ­trengje sørover over fjellet. Fokstugu Fjellstue ligg nasjonale medvitet representerer Dovrefjell det evige, ved store myrområde som er eksponerte og vêr­ uforanderlege, trygge og grunnfesta. utsette. I dag finn vi likevel Noregs høgastliggjande Dei arkeologiske spora etter menneskeleg aktivitet heilårsjordbruk her. I liene i fjellet ligg setrar. på Dovrefjell er omfattande. Langs vassdraga, mellom Jernbanen med Fokstua og Hjerkinn stasjon stod anna ved Vålåsjøen og Avsjøen, ligg det steinalder­ ferdig i 1921, og han følgjer dalbotnen og omtrent buplassar. Store fangstanlegg med rundt 1200 dyre­ same trasé som dagens E6. Ved Hjerkinn stasjon voks graver vitnar om villreinfangst i svært stor skala. Funn det fram eit lite samfunn knytt til jernbanen, til kan tyde på mogleg samisk aktivitet på Dovrefjell i ­militæret, som etablerte seg med eit stort skytefelt yngre jernalder. på vestsida av dalen i løpet av 1920-talet, og til Tverr­ Ifølgje mellom anna kongesogene var ferdselsvegen fjellet gruver, som var i drift frå 1968 til 1993. over Dovrefjell ein allfarveg og ein hovudveg mellom I Øverbygda i Dovre finn vi ei rekkje med freda Austlandet og Nidaros. Pilegrimstrafikken til Nidaros i gardstun, hovudsakleg frå 1700–1800-talet, midtveges mellomalderen gjorde at Dovrefjell òg vart ein del av oppe i den solvende lia. Skjellstad, Tofte, Budsjord, eit nasjonalt og internasjonalt fellesskap, særleg sym­ Skeie/Vigenstad og Øvre Korsvoll ligg alle langs bolisert gjennom helgenkongen Olav. Vegsystemet i ­vegfara opp mot Dovrefjell. Den gamle kongsgarden mellomalderen bestod av varderekkjer og vegfar. Frå Tofte tronar markant på ei høgde ved elva Einbugga. Dovrebygda gjekk det to vegar over fjellet i mellom­ Nede i dalbotnen nærare elva finn vi Toftemo, som alderen – Gautstigen over til Gautsæter og traktene var husmannsplass under Tofte. Landskapet er domi­ ved Vesle-Hjerkinn og vegen over Hardbakken til nert av ei samanhengande, ganske bratt skrånande ­Fokstugu. På den sistnemnde strekninga ser vi kon­ dalside dominert av dyrka mark, men med store areal turane av endå eldre ferdsel, kanskje så langt tilbake med verdifull naturbeitemark i den øvre randsona som til eldre jernalder. I området mellom Hardbakken mot utmarka, og med karakteristiske bresjøavset­ og Fokstugu vart mellomaldervegfaret bygd ut til ningar i den nedre delen av lia. Gardstuna ligg til dels ­køyreveg på 1600-talet, og ein kan spore omleg­ på toppen av desse avsetningane, dels på rekkje som gingane av kongevegen fram til og med den siste «midtligardar» lenger oppe i dalsida. fasen i 1820. Lengst nord i området, der dalføra frå Gudbrandsdalen og Østerdalen møtest på Hjerkinn, LANDSKAPSKARAKTER dannar terrenget eit skålforma landskapsrom. Alle Området er berre ein liten del av det store fjell­ generasjonar av ferdselsvegar, frå Gautstigen til massivet som utgjer Dovrefjell. Det inneheld likevel ­kongeveg, jernbane og dagens E6 går ned hit, før dei mange av dei kulturhistoriske elementa som har gjort held fram vidare nordover mot Trøndelag. Kongeve­ Dovrefjell så sentralt i historieforteljinga i landet. gen mellom Dovre og Oppdal blir no lagd til rette som Storgardane med godt bevarte freda hus er markante ein samanhengande historisk vandringsveg og er innslag i den bratte, vestvende lia i Øverbygda. Herfrå dessutan ein del av dagens tilrettelagde pilegrimsveg. skrånar terrenget med gamle og nyare ferdselsvegar Del 2 17 HØYRINGSUTKAST

Storgarden Tofte i Dovre var krongods i mellomalderen og var ifølgje Snorre kongsgard. Foto: Jiri Havran, Riksantikvaren 18 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

opp og inn i høgfjellslandskapet. Kulturminne som auka turiststraum knytt til prosjektet Kongevegen over fangstgroper og buplassar, setrar og gruver levande­ Dovrefjell vil faren for slitasje og skade på kultur­ gjer historia om landskapet som eit viktig område for minna auke. villreinfangst og ressursutnytting, der fjellressursane KULA-området bør visast i kommuneplanens areal­ var mål i seg sjølv. Fleire generasjonar med vegfar del som omsynssone c) med særleg omsyn til land­ dannar linjer i landskapet som fortel om fjellet som skap. Det bør utarbeidast retningslinjer for ein farleg og krevjande fjellovergang mellom «det omsynssona og dessutan generelle føresegner til søndenfjeldske» og «det nordenfjeldske». Dei fysiske kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane kulturminna i bygda og på fjellet gir landskapet ei og setje rammer for arealbruken. Slike retningslinjer kulturhistorisk djupn som knyter seg til førestillingane kan med fordel ta utgangspunkt i retningslinjene som om kva Dovrefjell hadde å bety i norsk historie og alt gjeld for Øverbygda, som er avsette med omsyns­ nasjonalt medvit. sone c) med særleg omsyn til landskap i kommune­ planens arealdel (2012–2022). NASJONAL INTERESSE Viktige punkt for planlegging og forvaltning av Den nasjonale interessa for området knyter seg i stor dette landskapet: grad til Dovrefjell som eit mytisk nasjonalfjell og føre­ > I området bør det takast omsyn som er definerte i stillinga om Dovre som både Noregs tak og grunnvoll, eksisterande omsynssone i kommuneplanens symbolet på det trygge og uforanderlege. Fjellet står arealdel.­ sentralt i urmytane om opphavet til nordmenn, i riks­ > Framleis aktiv jordbruksdrift med slått og beite i samlinga i vikingtida og i tidleg mellomalder, som Øverbygda er avgjerande for å halde ved like ferdselsveg for pilegrimar og kongeferder og som eit ­kvalitetane i landskapet. viktig symbol i nasjonsbygginga i 1814 og fram til 1905. > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør Den verdien landskapet har i ferdselshistoria mellom ­bevarast, og det særprega miljøet i området bør Austlandet og Trøndelag, er òg viktig i nasjonal sikrast.­ samanheng. > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast på ein måte som tek mest mogleg omsyn til SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING ­eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved Store delar av fjellområdet ligg innanfor Dovre og freda og verneverdige gardstun som ligg godt Dovrefjell-Sunndalsfjella nasjonalparkar og lands­ ­synlege i landskapet. kapsvernområda Vesle Hjerkinn, Hjerkinn, Drivdalen/ > Med ein auka turiststraum knytt til Kongevegen Kongsvoll/Hjerkinn og Fokstugu. Her er det verne­ over Dovrefjell bør det jobbast tett opp mot aktørar forskriftene og forvaltningsplanane som gjeld. i området for å planleggje tilretteleggingstiltak ­Rondane-Dovre nasjonalparkstyre og Dovrefjell med tilhøyrande skjøtselsavtalar. nasjonalparkstyre har forvaltningsansvaret innanfor > Tiltak som hindrar eller bryt dei lange, historiske verneområda. Ein del av området, Øverbygda, vart veglinjene, bør unngåast. utpeika som særleg verdifullt i den nasjonale regi­ > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for streringa av verdifulle kulturlandskap i 1994. Bevarte endra klima, slik at kulturminna blir sikra best parsellar av kongevegen over Dovrefjell inngår i mogleg.­ ­Statens vegvesens nasjonale verneplan. Kommunen har utarbeidd ein kulturminneplan med tilnærma lik avgrensing som KULA-området (vedteken 2020). Landskapet har ein karakter som gjer det sårbart. I Øverbygda i Dovre kjem dette av at tuna ligg fritt og dominerande til i eit ope kulturlandskap. Større nye tiltak kan dermed lett opplevast som skjemmande og forstyrrande i landskapet. Det same gjeld det opne fjellandskapet vidare nordover mot Hjerkinn. Med ein Del 2 19 HØYRINGSUTKAST 20 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Grimsdalen er ein aktiv seterdal der beitedyra gjer ein viktig jobb med å halde ved like kulturlandskapet. I bakgrunnen ser ein Rondane. Foto: Elisabet Haveraaen

2. Grimsdalen Massefangst og seterbruk i fjelldal

Dovre kommune SKILDRING Areal: 75,5 km2 Den frodige Grimsdalen er ein lang seterdal med Området ligg i landskapsregionane 14) fjellskogen store biologiske og kulturhistoriske verdiar. På begge i Sør-Noreg og 15) lågfjellet i Sør-Noreg sider blir dalen ramma inn av dei høge toppane i (Nasjonalt ­referansesystem for landskap – NIBIO). ­Rondane og på Dovrefjell. Gjennom dalen renn elva Grimse austover til Folla, og topografisk sett er PLASSERING Grimsdalen ein sidedal til Folldalen. Men som Grimsdalen strekkjer seg frå Dovre i vest til Folldal ­seterdal høyrer han kulturhistorisk til Dovre i vest. i aust. Dalføret med elva Grimse ligg innanfor Karakteristisk for dalen er at det er lite nedbør, ­Grimsdalen landskapsvernområde og delvis innanfor ­forholdsvis varme somrar til å vere eit fjelldalføre og Dovre nasjonalpark i nord og Rondane nasjonalpark svært kalde vintrar med tynt snødekke. i sør. Grimsdalsvegen går gjennom heile området. Del 2 21 HØYRINGSUTKAST

Dalen har ei brukshistorie som går 4000 år tilbake av dei eldste bygningane har framleis eit opphavleg i tid. Over 50 setrar fordelte på sju ulike setergrender preg. Fram til slutten av 1930-åra vart det praktisert har vore i drift her. Tufter på to øydesetrar er daterte ei form for vintersetring (kalla vårlego) i Grimsdalen. til 1400–1500-talet, noko som knyter området til tid­ Eigarane reiste til fjells i mars og var her saman­ leg historisk seterdrift. hengande til september. Denne spesielle forma for Undersøkingar av vegetasjonen viser spor etter setring kan enno avlesast i utforminga av enkelte beite frå byrjinga av 400-talet e.Kr., medan det i bygningar, mellom anna store fjøs og seterhus med to Haverdalen like sør for Grimsdalen er funne spor matbuer, der den eine bua har peis. etter beite alt i yngre bronsealder (1100–500 f.Kr.) Seterområda blir i dag skjøtta gjennom systematisk og forsøk på korndyrking så tidleg som 500 f.Kr. Ei beiting, både for å verne det biologiske mangfaldet og intensivering i dyrkingsspora frå 700-talet e.Kr. kan hindre eller reversere attgroing. tyde på meir fast busetjing i området. Grimsdalen har vore ei viktig eldre sambandslinje Det er fleire gravhaugar i området, og det er gjort mellom Gudbrandsdalen og Østerdalen, og det finst gjenstandsfunn frå graver. I jernalderen vart folk òg spor etter både kløvvegar og enkle køyrevegar på gravlagde i naturlege haugar eller morenar og under begge sider av dalføret. Eit stykke vest for Grimsdals­ flatmark utan synlege markeringar. Det kan derfor hytta ligg Pundervangen, der folk kvart år samlast til vere mange fleire gravminne frå denne perioden enn marknad. Denne tradisjonen kan strekkje seg langt dei vi kjenner til i dag. tilbake i historia, men det er førebels ikkje funne Dei mest omfattande arkeologiske spora i Grims­ arkeologiske eller skriftlege kjelder som har kunna dalen er knytte til jakt og fangst på rein, og innanfor avklare kor lenge marknaden har vore i bruk. området finn vi to ulike former for fangstanlegg – rekkjer med fangstgroper, og rusefangstanlegg. Ei LANDSKAPSKARAKTER lengre rekkje med fangstgroper strekkjer seg i dalsida Landskapet i Grimsdalen blir i dag prega av seter­ aust og vest frå Grimsdalshytta, plasserte på avsatsar grendene, som det er lett å lese. Beitebruken viser og rabbar i den svake skråninga. Rekkjene følgjer det tydeleg samanhengen mellom setrane og landskapet boga terrenget, og forma på anlegget tyder på at det dei utnytta. Aust i dalføret er dalbotnen vid med store har vore brukt til å fange rein som har kryssa Grims­ elvesletter, og det er karakteristisk at setrane og dalen på veg mot vinterbeite. Fangstgropene var i ­rekkjene med fangstgroper er plasserte i den sør­ bruk alt i yngre bronsealder og fram til Kristi fødsel. vende solsida av dalføret. Dalføret er trongare med Dette er tidlege dateringar for ein type anlegg som bratte fjellsider i vest, og her er landskapet prega av vanlegvis er frå yngre jernalder og tidleg mellomalder. Verkjessætre i dalbotnen og, etter bratt stigning mot Lenger vest er landskapet trongare med bratte vest, det store massefangstanlegget på Einsethø. fjellsider med ur og rasmark. Her stig dalføret bratt Både fangstgropene og rusefangstanlegga er plas­ opp mot Vegaskilet, der landskapet opnar seg med serte ut frå trekkvegane til reinen, som igjen følgjer slake, lavkledde høgder og ryggar, før terrenget landskapsformasjonane. ­bikkar ned mot Gudbrandsdalen. Her ligg det store massefangstanlegget på Einsethø, eit stort ruse­ NASJONAL INTERESSE fangstanlegg som er strategisk plassert i ein sentral Grimsdalen er ein av Noregs lengste seterdalar og blir passasje for reinen når han kryssar Grimsdalen. Dette rekna som ein av dei viktigaste og mest særprega i rusefangstanlegget er frå yngre jernalder eller tidleg Gudbrandsdalen. Setergrendene er lite påverka av mellomalder. I tilknyting til anlegget er det ei samling nyare hytteutbygging eller andre moderne tiltak. tufter som har ein bruksfase frå folkevandringstida og Aktiv beiting bidreg til å halde landskapet ope og fram til høgmellomalderen (ca. 400–1270 e.Kr.). ­lesbart. Bygningsmiljøa er godt bevarte, med til dels ­Arkeologar har undersøkt tuftene og tolka dei som sjeldne bygningstypar knytte til vintersetring. ein fangstbuplass som i alle fall i seinare bruksfasar ­Om­rådet har vore i bruk heilt sidan jernalderen, til er knytt til massefangstanlegget. beiting, jordbruk og kanskje fast busetjing. Spora Med unntak av Verkjessætre, i den tronge dal­ etter to ulike former for massefangstanlegg vitnar botnen i vest, ligg alle setrane i den austre delen av om kor viktig området er for villreinfangst i jernalder dalføret, der dalbotnen er vid med relativt store og mellomalder. Arkeologiske undersøkingar gjer at elvesletter. Her er dalsidene forholdsvis slake og stig vi har spesielt god kunnskap om desse anlegga. Dei opp mot toppar og fjellryggar på 1300–1500 meter er lett tilgjengelege for publikum, er lett lesbare, og over havet. Setrane ligg i den sørvende solsida av enkelte er tilrettelagde med informasjon. Området ­dalføret, og hovudsakleg i område med næringsrike er godt eigna både til å formidle den forhistoriske bergartar med glimmerskifer og fyllitt i nord. fangsthistoria og den historiske seterbruken, og skil ­Bygningsmiljøa i setergrendene er godt bevarte seg på den måten ut frå liknande fangst- og seter­ med mange bygningar frå 1700–1900-talet, og fleire landskap. 22 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

I dei slake, solvende sidene vest i dalen ligg Mesætrene. Her sett frå Tollevshaugen. Foto: Elisabet Haveraaen

SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING kulturhistoriske verdiane. Det er viktig at omsyns­ Store delar av området ligg innanfor Grimsdalen sona med retningslinjer, og dessutan generelle landskapsvernområde, Dovre nasjonalpark og ­føresegner til kommuneplanens arealdel, blir haldne ­Rondane nasjonalpark. Her er det verneforskriftene uendra for å ta vare på verdiane og setje rammer for og forvaltningsplanane som gjeld. Rondane-Dovre arealbruken. nasjonalparkstyre har forvaltningsansvaret innanfor Viktige punkt for planlegging og forvaltning av verneområda. Området vart utpeika som særleg dette landskapet: ­verdifullt i den nasjonale registreringa av verdifulle > I området bør det takast omsyn som er definerte kulturlandskap i 1994. KULA-området har same i eksisterande omsynssone i kommuneplanens avgrensing. Området ligg innanfor sone 1 i regional arealdel og regional plan for Rondane-Sølnkletten. plan for Rondane-Sølnkletten (2013), som regulerer > Fangstgroper som ligg nær ferdsel og aktivitet, bør aktivitet i villreinområdet. Det blir drive organisert ha spesielt tilsyn, gjerne i samarbeid med SNO. beiting med gjetarar i regi av organisasjonen «Grims­ > I forvaltninga av seterbusetnaden er det viktig å ha dalen» for å halde oppe beitebruken i landskapet. spesielt søkjelys på bevaring og istandsetjing av dei Fleire av fangstgropene er sårbare fordi dei ligg nær fjøsa og løene som framleis finst. område med mykje ferdsel og aktivitet. Ein gjennom­ > Det bør stimulerast til framleis husdyrhald og gang av tilstanden til bygningane i 2009–10 saman­ skjøtsel på setervollane, for å hindre attgroing og likna med 1978–82 viser at det har vore eit årleg tap sikre at området beheld karakteren som av bygningar på 0,4 prosent. For bygningar innanfor seterlandskap. eit verneområde der kulturminne knytt til seterdrift > Organisert beitebruk med gjetarar bør vidareførast. er ein del av verneformålet, er dette eit høgt tal. > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for Tapstala er særleg høge for fjøs og løer, som det finst endra klima, slik at kulturminna blir sikra best forholdsvis få av samanlikna med talet på seterstuer/ mogleg. sel. Området er sårbart for attgroing. Området er avsett med omsynssone c) med særleg omsyn til landskap i gjeldande kommuneplan (2012–2022), med retningslinjer som tek vare på dei Del 2 23 HØYRINGSUTKAST 24 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

3. Dalbotnen i Lesja Storskala landskapsendring og nydyrking

Lesja kommune Hattrem til Bottem i aust. Det tidlegare Siemsvatnet Areal: 12,7 km2 svarer til det som i dag blir kalla Lesjaleira. Avgren­ Området ligg i landskapsregion 11) øvre dal- og singa omfattar areala som tidlegare stod under vatn. fjellbygder i Oppland og Buskerud (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). SKILDRING Fjellbygda Lesja ligg på 500–650 meter over havet, og PLASSERING den terrasserte dalbotnen vart danna av bredemde Området strekkjer seg 16 km på kvar side av Lågen frå innsjøar på slutten av siste istid. Aust og vest for Bottem (ei lita mil vest for Dombås) og vestover til dagens Lesja sentrum låg opphavleg dei to nesten innløpet av Lora. Her var det tidlegare to grunne vatn, samanhengande vatna Siemsvatnet og Lesjavatnet. Siemsvatnet vest for Lesja kyrkje, og Lesjavatn frå Vatna var grunne og svært gode fiskevatn. Eit

Lesjaleira før vatnet vart tappa ut, sett mot Siemsvatnet i vest. Akvarell: Gerd Mølmen Del 2 25 HØYRINGSUTKAST

­grunneigarmøte i 1855 vedtok å prøve å tappe ut dei arbeidet med nedtapping, og Siemsvatnet var til slutt to vatna for å kunne bruke innsjøbotnen som jord­ redusert til ein firedel av opphavleg storleik. bruksland. Behovet for større jordbruksareal var stort, Områda som vart drenerte fram frå Siemsvatnet, etter sterk folkevekst i bygda i første halvdel av 1800- vart kalla Lesjaleira. Jordbrukslandet hadde utover talet. Planen var at viss ein gjorde Bottemsstraumen i 1900-talet framleis utfordringar med flaum, og aust djupare, så ville dei to innsjøane gradvis tappast enkelte område var sumpmark. Først etter at det vart ut av seg sjølv. bygd eit betydeleg flaumverk 1976–84, vart areala fullt Arbeidet med å tappe vatna gjekk føre seg i 1857–65. brukbare som jordbruksland. Tiltaket kom i stand Demning, dammar og veiter skulle sørgje for at vatnet etter at eit utval med representantar frå stat, fylke, tok rett veg under tappinga, men arbeidet vart meir kommune og grunneigarar la fram eit forslag om komplisert og kostbart enn venta. I 1863 var Lesjavat­ flaumsikring, kanalisering og oppdyrking for 66 eige­ net senka med 11,8 fot, og ein kunne byrje å ta i bruk dommar. Etter 1976 er det nydyrka omkring 7000 nytt jordbruksland i aust, men i vest var det framleis dekar fulldyrka jord på Lesjaleira, noko som utgjer mykje vatn. Misnøya var stor – knytt til ufullstendig 20 prosent av det totale dyrka arealet i Lesja. Dette drenering, tapt fiske, årleg flaum og sandflukt frå dei utgjer ei betydeleg styrking av driftsgrunnlaget for nye jordbruksareala. Ei stund vart det diskutert om gardane her, gjennom grasproduksjon og kulturbeite. det kunne vore mogleg å demme vatna opp igjen. Frå Flaumverket som kontrollerer vatnet, er 11,5 km 1870-åra tok naturen sjølv seg av mykje av det vidare langt og følgjer Lågen og Lora. Det er høgt nok til å ta

Lesjaleira etter at flaumverket stod, sett mot vest der Siemsvatnet låg. Foto: Per Jordhøy 26 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

flaumtoppane og er delvis bygd som kombinert NASJONAL INTERESSE ­forbygging og veg. Kanalar er laga langs heile den Omforminga av landskapet i dalbotnen i Lesja er rela­ sørlege dalsida for å samle opp tilsiget frå skoglia i tivt unik i Noreg – først gjennom omfattande ned­ sør. Flaumverket på Lesjaleira er det største enkelt­ tapping på 1860-talet, sidan gjennom flaumsikring anlegget som er gjennomført med støtte frå Noregs meir enn 100 år seinare. Det første initiativet fortel vassdrags- og energidirektorat (NVE). Anlegget er eit om det store behovet for dyrkingsareal etter den av NVEs utvalde kulturminne og representerer ein store folkeveksten på 1800-talet, og dessutan fram­ viktig del av vassdragshistoria. I samtida vart arbeidet tidstru knytt til teknologisk utvikling på den tida. sett på som svært framtidsretta, men ifølgje NVE ville Flaumverket som kom i 1982, fullførte ambisjonane det aldri ha vorte gjennomført i dag. om godt jordbruksland og føreseieleg drift. Dette Det er ofte sterk vind i det opne landskapet i dalen. store løftet i samarbeid mellom styresmakter og Det har derfor vore tradisjon for å setje opp tverr­ grunneigarar speglar optimismen som prega norsk gåande skigardar og leplantingar, som både har verna landbruksnæring i desse åra. Flaumverket inngår i snødekket som gav fukt utover våren, gitt le til NVEs utval av verneverdige anlegg med høg kultur­ avlinga og hindra vinderosjon om våren. Leplantingar minneverdi og representerer viktig vassdragshistorie. vart vidareførte i samband med nydyrkinga. Dei fortel både om den praktiske forvaltninga av jordbruksjorda SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING og om eigedomsforholda i dei nye områda som kom Det heilskaplege landskapet er sårbart for store, fram under vatna. nye tiltak som truar jordbruksdrifta. For Lesja som Delar av området er framleis våtmark, og det finst lokalsamfunn er Lesjaleira eit svært viktig ressurs­ òg enkelte lommer med flygesand og skog. Det grunnlag, og det er avgjerande at jordbrukslandska­ ­varierte landskapet bidreg til eit mangfaldig og rikt pet blir sikra framleis drift. Utan jordbruksdrift av dyreliv. arealet kan ein heller ikkje lese historia i dalen. Den Formålet med dreneringa og flaumsikringa var mosaikkliknande landskapsstrukturen blir svekt viss ­tilvekst av jordbruksjord. Den nydyrka jorda utgjer lebelta blir fjerna. det viktigaste aspektet ved dette kulturhistoriske KULA-området bør visast i kommuneplanens landskapet, sett i samanheng med gardane som i si ­arealdel som omsynssone c) med særleg omsyn til tid fekk nytt areal. landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for omsynssona og dessutan generelle føresegner til LANDSKAPSKARAKTER kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane I dag dekkjer ein mosaikk av rektangulære jordbruks­ og setje rammer for arealbruken. parsellar det som tidlegare var botnen av to store Viktige punkt for planlegging og forvaltning av vatn i den breie dalbotnen i fjellbygda Lesja. Parsel­ dette landskapet: lane er avgrensa av særprega lebelte med vegetasjon > Dyrka mark, leplantingar, flaumverk og andre på tvers av dalen. Lågen er eit sentralt landskaps­ sikringstiltak bør haldast i drift, skjøttast og element gjennom området. Flaumverket langs Lågen utviklast etter tid og forhold. og kanalane pregar dessutan landskapet, som i > Vidareføring av jordbruksformålet og framleis høgaste grad er skapt av menneske, og som framleis jordbruksdrift er viktig for å halde ved like blir forma og regulert av deira behov. karakteren i landskapet. > Nedbygging av jordbruksareal bør unngåast. > Det er viktig at ein ikkje opnar for å fjerne leplantingar for å skape store samanhengande teigar, men i all hovudsak beheld den gamle inndelinga. Del 2 27 HØYRINGSUTKAST 28 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Ei av dei tidlegaste rutene vi kjenner over Strynefjellet, går langs Rauddalsvatnet og vidare over fjellet mot Vestlandet. Foto: Louise Brunborg Næss

4. Strynefjellet aust Fjellovergang mellom Aust- og Vestlandet

Skjåk kommune SKILDRING Areal: 258,8 km2 Strynefjellet er eit høgfjellsområde med høge toppar Området ligg i landskapsregionane 16) høgfjellet i Sør- og tindar opp mot 2000 meter over havet, som skil Noreg, og 17) breane og 23) indre bygder på Vestlandet Vestlandet og Austlandet. Vegfar frå ulike periodar (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). viser korleis ein først har valt enklaste og tryggaste veg til fots og med hest, deretter den traseen som PLASSERING gjorde det mogleg å kome seg fram med hestekarjol Området ligg på Strynefjellet, nord i Breheimen, i og sidan bil. Til slutt ser ein korleis moderne tunnel­ grenseområda mellom Skjåk kommune i Innlandet i teknologi gjorde det mogleg å velje ein trasé som i aust og Stryn kommune i Vestland i vest. Avgrensinga utgangspunktet var uframkomeleg. femnar tre generasjonar veg: vegfaret over Kamper­ Frå 1500-talet og fram til slutten av 1800-talet vart hamrane og Rauddalsvatnet, gamle Strynefjellsvegen ruta frå Sunndalen inst i Oppstryn og opp Kamper­ og nye Strynefjellsvegen. Området ligg innanfor hamrane brukt som drifteveg. Driftekarar frå Nord­ ­Breheimen nasjonalpark og Strynefjellet landskaps­ fjord reiste til austlandsbygdene med storfe og småfe, vernområde. Området går over i eit anna KULA-­ eller med hest til fjordingsmarknadene i Gudbrands­ område vest for fylkesgrensa. Dei to områda femnar dalen. Gudbrandsdølane drog motsett veg for å selje heilskapen i landskapet på Strynefjellet. mellom anna tjøre og bek. Det kan ha vore denne ruta Del 2 29 HØYRINGSUTKAST

ein flokk baglarar følgde over fjellet til Olden i Stryn i ned til Grotli. Vegen stod i ferdig i 1894. Dei første åra ei ferd som blir skildra i kong Sverres saga frå 1100- var ferdselen organisert med skysstasjonar og hestes­ talet. Vegane over fjellet blir òg skildra i dokument frå kyss. På austsida vart det etablert ein skysstasjon på 1400-talet, med instruksjonar om kva gardar som Grotli, som etter kvart vart bygd om til turisthotell. hadde ansvar for vedlikehald av vegane, og for ned­ Vegen er i stor grad slik han var på slutten av 1800-talet, frakting av dei som døydde på ferda over. med grusdekke, handlaga murar og stabbesteinar. Vestfrå kryssar ein grensa til Innlandet i Merradals­ Langs vegen kan ein sjå spor etter eldre kløvstiar, og botn, ved vasskilet mellom Aust- og Vestlandet. Ein dessutan steinheller som reisande brukte til over­ brearm av Sikilbreen låg på 1700- og 1800-talet i natting. I dag har vegen stor turisttrafikk, og han blir ­botnen her, og vegfaret er derfor ikkje så tydeleg. òg brukt som transportveg til hytter og til friluftsliv Vidare austover passerer ein Ytste og Nedre Leirvatnet knytt til jakt, turgåing, sykling og aktivitetar ved Stryn før ein kjem ned til den sjølvbetente DNT-hytta Sommerskisenter. Gamle Strynefjellsveg er ein av 18 ­Skridulaupbu i vestenden av Rauddalsvatnet. Fleire vegstrekningar under Statens vegvesen si satsing på stader i Rauddalen er det spor etter tidlegare tiders Nasjonale turistvegar og er berre open for ferdsel på sauegjeting, jakt og fiske. Frå Raudberget i austenden sommaren. av vatnet ser ein mot Sjømannssletta og Framruste, Nye Strynefjellsveg eller rv. 15 stod ferdig i 1978. ein viktig møteplass for dei som kom vestfrå, og Før dette var den gamle og vinterstengde vegen det ­fjellfolket frå Skjåk. I 2015 vart ferdselsvegen over einaste ferjefrie sambandet mellom Austlandet og Kamperhamrane del av Riksantikvaren og DNT sitt Nordfjord. Fram til snøfresaren kom i 1950, måtte vegen felles prosjekt «Historiske vandreruter». opnast for sommaren med handmakt og spade, og Då turistnæringa vart etablert i fjordbygdene på arbeidslag på opptil 100 mann jobba frå kvar side til dei slutten av 1800-talet, kom dei første tankane om ein møttest på fjellet, ofte ikkje før i midten av juni. Vegen køyreveg over Strynefjellet. Jernbanen vart stadig var då gjerne open i omtrent fire månader. Både post­ forlengd oppover Gudbrandsdalen, og turistvertane stellet og Forsvaret hadde reist krav om heilårsveg i Stryn og Geiranger såg potensialet for attraktive heilt sidan Strynefjellsvegen stod ferdig, og planane turistruter med mellom anna karjolskyss over fjellet. for ein trasé gjennom Grasdalen og Breiddalen til Lokale krefter og svenske rallarar sette i gang det Grotli var klare alt i 1949. Ein alternativ trasé gjekk tunge arbeidet i 1881. Gamle Strynefjellsvegen går frå gjennom Rauddalen. Etter mange år med arbeid for Hjelle i Oppstryn, i mange svingar mellom Skora og å få på plass finansieringa starta vegarbeidet i 1969, Videsæter, gjennom Videdalen, langs Langvatnet og langs den såkalla «Grasdalslina», med tre tunnelar.

1800-talsvegen over Strynefjellet er nyleg restaurert slik at dei fine, handlaga murane og stabbesteinane langs kanten har kome til sin rett att. Her med Heillstuguvatnet i bakgrunnen. Foto: Andreas Nilsson 30 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Den smale, gamle Strynefjellsvegen følgjer terrengformasjonane over fjellet. Foto: Anne Engesveen, Innlandet fylkeskommune

LANDSKAPSKARAKTER ­Størstedelen av området ligg innanfor Breheimen Strynefjellet er eit høgfjellsområde. Tronge dalar med nasjonalpark og Strynefjellet landskapsvernområde. bratte lier skjer seg gjennom landskapet og dannar Her er det verneforskriftene og forvaltningsplanane naturlege passasjar for ferdsel. Val av trasé for ferdsel som gjeld. Breheimen nasjonalparkstyre har forvalt­ heng tett saman med topografi, og terrenget har styrt ningsansvaret innanfor verneområda. ferdselen til ulike tider, med basis i vegbyggings­ Gamle Strynefjellsveg vart bygd for hest og kjerre teknikk og tilgjengelege transportmiddel. Landskapet og er smal, svingete og har få møteplassar. Han er viser tre generasjonar veg som er bygde under ulike sårbar for omfattande og tung motorisert ferdsel føresetnader. knytt til turisme, hytter og friluftsliv. Vegen vart restaurert på Opplands-sida i 2018–2020. Frå juni NASJONAL INTERESSE 2019 vart vegen stengd for store og tunge køyretøy Dei tre vegtraséane representerer viktig norsk på bakgrunn av belastninga. ­samferdselshistorie og er sentrale døme på korleis Det kjem stadig ønske og krav om oppgraderingar, ein til ulike tider sikra ei best mogleg kryssing av endringar og tilføyingar til Nye Strynefjellsveg (rv. 15). ­fjellet mellom Austlandet og Vestlandet. Gamle og Dette medfører inngrep i både vegen og landskapet Nye Strynefjellsvegen viser to generasjonar høgfjells­ omkring. vegar med store forskjellar i vegbyggingsteknikk, Sjølv om kulturhistoriske verdiar er varetekne av ­linjeføring og standard. Gamle Strynefjellsvegen er eit godt vern, kan KULA-området med fordel gjerast ein av få strekningar i landet som kjem til å ha varig tydeleg i kommuneplanens arealdel som omsynssone grusdekke. Tørrmurar frå 1800-talet, hårnålssvingar, c) med særleg omsyn til landskap. Retningslinjer kan eittfelts breidde og sikring med stabbesteinar er godt bidra til å ta vare på heilskapen i ferdselslandskapet. bevarte. Nye Strynefjellsvegen viser ny planlegging Viktige punkt for planlegging og forvaltning av og nye byggjemåtar som vart tekne i bruk på 1970- dette landskapet: talet for å sikre open vinterveg. > Det er viktig å ta vare på heilskapen i ferdselslandskapet og dei vegrelaterte kulturminna SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING (smier, brakker, stein og grustak osv.). Føringar for Gamle og Nye Strynefjellsvegen (Strynefjellet veg­ dette bør vere med i ein framtidig forvaltningsplan. miljø) inngår i den nasjonale verneplanen til Statens > Framtidig forvaltningsplan for begge vegar bør vegvesen og vart freda etter kulturminnelova i 2009. følgjast opp med retningslinjer og føresegner i Fredinga omfattar både sjølve vegen og vegutstyr som arealplanar. fylkesstein, kilometerstolpar og stabbesteinar. Del 2 31 HØYRINGSUTKAST 32 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

5. Nordherad Tradisjonsrikt jordbrukslandskap

Vågå kommune SKILDRING Areal: 20,9 km2 Nordherad er eit aktivt jordbruksområde der hovud­ Området ligg i landskapsregion 11) øvre dal- og tyngda av gardsbusetnaden ligg i to «etasjar» – nær fjellbygder i Oppland og Buskerud Vågåvatnet på 362 meter over havet og på nedsida av (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). utmarka på omkring 700 meter over havet. Mellom dei to nivåa er det bratte lier med beitemark og skog. PLASSERING Tilnærma alt jordbruksareal er i drift. Dei to seter­ Nordherad ligg rett vest for Vågåmo, i den sørvende grendene Nørdre og Søre Nistingen ligg på omkring lia på nordsida av Vågåvatnet, i eit stort landskaps­ 900 meter over havet. rom der Bukkehaugen og Kvarbergåsen avgrensar Landskapet i den austre delen av området er prega rommet mot nord og aust. Mot sør og vest blir av tørre einerbakkar som blir nytta som beite, i ­området avgrensa av Vågåvatnet og av kommune­ mosaikk med mindre skogsområde og flatare område grensa mot Lom. med dyrka mark. Geologi og klima har gjort området

Jordbruksområdet i den austre delen av Nordherad. Frå høgre ser vi Uppigard Visdal, Mo, Mork og Dalestugu. Foto: Arve Danielsen / Fjuken Del 2 33 HØYRINGSUTKAST

Nigard Kvarberg og Uppigard Kvarberg er blant dei mange freda gardsanlegga i Nordherad. Her er til saman om lag 20 freda bygg frå 1700- og 1800-talet. Gardane ligg samla i eit klyngetun. Foto: Håkon Noren / kvarberg.no

attraktivt som beite, medan lite areal eignar seg til vilkåra for jordbruksdrift i eit svært tørkeutsett fulldyrking. Det ekstremt nedbørfattige klimaet og område, medan steinmurar og rydningsrøyser viser den næringsrike, kalkhaldige berggrunnen gir grunn­ busetjing og drift i bratt og steinrikt terreng. lag for ein artsrik «steppevegetasjon». Særleg dei Ein vesentleg del av kulturminneverdiane i Nord­ sjeldne lavartane og tørrbakkane er unike og saknar herad knyter seg til det store volumet med sidestykke i Europa. Kalkfuruskogar og kulturmark ­verneverdige gardsbygningar i lafta tømmer. Grenda vart verna i naturreservata Sandehorten og har ei rekkje flotte bygningsmiljø i form av gards­ ­Vistehorten i 1993. anlegg, seteranlegg og rydningsplassar med hus frå Funn frå steinalderen og bergkunst i form av 1700- og 1800-talet. Karakteristisk for området er at ­skålgropfelt frå bronsealderen eller eldre jernalder bygningane dannar tydelege og tette tun i landskapet, vitnar om tidleg aktivitet i området. Gardsnamn, og at det i tillegg til bustadhus framleis er bevart ­tufter og gravhaugar i området tyder på nydyrking mange mindre uthus med ulike funksjonar. Dei klima­ og auka busetjing i jernalderen. Særleg interessant er tiske forholda har bidrege til gode bevaringsforhold eit felt med gravminne, rydningsrøyser og tufter ved for gardsbusetnaden. Området har Noregs tettaste garden Visdal. Det er kjent ei rekkje gjenstandsfunn samling av freda landbruksbygningar, med 38 hus frå jernalderen og mellomalderen. I tillegg finn ein ­fordelte på seks gardstun. Frå fleire av dei store spor etter jernutvinning i området, og andre kultur­ ­gardane vart det frådelt til saman tolv bureisingsbruk minne frå ulike periodar, som kleber- og skiferbrot, i første halvdel av 1900-talet. fangst­anlegg, spor etter bergverksdrift, ferdselsvegar Heile vestre del av området er bygde- og stats­ og ei fangstgrop for ulv. Lokal kleber har vorte allmenning. Her er spreidde, små areal rydda til små, utnytta til mellom anna omnar, peisar og gravminne. sjølveigde gardsbruk, medan området samla sett i Dei mange vassveitene i området fortel historia om hovudsak er bratt, blokkrikt og delvis dekt av 34 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

­ras­massar og steinur. Rydningsplassane her illustre­ Sidan 2009 er området med i den landsomfattande rer dei store sosiale forskjellane som prega grenda på satsinga «Utvalde kulturlandskap i jordbruket», ei 1800-talet. tilskots­ordning basert på spleiselag mellom land­ Frå omtrent 2000 har det grunneigarstyrte Nord­ bruks-, natur- og kulturminneforvaltninga i Noreg. heradsprosjektet arbeidd aktivt for å ta vare på og Satsinga er eit samarbeid med brukarane i området. utvikle natur- og kulturverdiar og grendemiljø. Det er utarbeidd ein eigen forvaltningsplan for områ­ ­Området er tilrettelagt for rekreasjon og friluftsliv det, og det blir tildelt årlege midlar til investerings- gjennom rydding, merking og skilting av stiar og og skjøtselstiltak som mellom anna tek vare på gamle vegar. Det er òg etablert overnattingstilbod. kultur­arven. KULA-området har same avgrensing. Lokale formidlarar har god kunnskap om tradisjonell Vågå kommune vedtok hausten 2018 ein kultur­ bruk, natur- og kulturverdiar. minneplan for verneverdige bygningar og bygnings­ miljø i Nordherad, utarbeidd i samarbeid med LANDSKAPSKARAKTER bygningsvernrådgivaren frå Gudbrandsdalsmusea. Det sørvende landskapet på nordsida av Vågåvatnet Arbeidet med kulturminneplanen viser at enkelte er prega av store, gamle gardstun i to nivå i den aust­ ­verdifulle bygningstypar som smie, tørrstugu, kvern­ lege delen, med skog og beitemark i bratt terreng hus og uthus/skåle er spesielt utsette for forfall og mellom. Klima og geologi gjer området tørkeutsett og tap. Landskapet er sårbart for attgroing og for nye, har skapt ein sjeldsynt og tørketilpassa vegetasjon. større bygningar i og ved eksisterande gardstun. Det Gardstuna med svært mange eldre bygningar i lafta tørre klimaet har bidrege til at bygningar har halde tømmer er viktige landskapselement i mosaikken av seg godt. Med framtidige klimaendringar kan dei beite, skog og dyrka mark. I den vestlege delen er det gode bevaringsforholda endre seg. små bruk, rydda på spreidde areal i eit bratt område Landskapet er avsett som omsynssone c) med prega av mykje steinur. Vassveitene gjer det mogleg å ­særleg omsyn til kulturmiljø med retningslinjer i lese historia om jordbruksdrift i eit tørkeutsett ­kommuneplanens arealdel (2017–2027). Det er viktig område, og saman med gamle vegfar dannar dei linje­ at kommunen held fast ved omsynssona med retnings­ element i landskapet. Landskapsbiletet samla sett og linjer og dessutan generelle føresegner til kommune­ dei mange delområda gir sterke visuelle opplevingar, planens arealdel, for å ta vare på verdiane og setje og det er godt synleg frå rv. 15 på den andre sida av rammer for arealbruken. Vågåvatnet. Viktige punkt for planlegging og forvaltning av dette landskapet: NASJONAL INTERESSE > I området bør det takast omsyn som er definerte Nordherad har Noregs tettaste samling av freda i eksisterande omsynssone i kommuneplanens ­landbruksbygningar og ei lang rekkje verneverdige arealdel. bygningar. Naturkvalitetane, som er delvis kultur­ > Framleis aktiv jordbruksdrift med slått og beite avhengige, er av internasjonal verdi. Området dannar er avgjerande for å halde oppe kvalitetane i eit stort og heilskapleg jordbrukslandskap, lite landskapet. Det bør stimulerast til framleis påverka av moderne inngrep i nyare tid. jordbruksdrift, for å hindre attgroing og sikre at Eit mangfald av element og strukturar viser saman­ området beheld karakteren det har i dag. hengen mellom landskapet og tradisjonell busetjing > Istandsetjing av utsette bygningstypar som smie, og bruk, med gardstun, innmark og utmark, seter­ tørrstugu, kvernhus og uthus/skåle bør miljø og ei rekkje andre kulturminnetypar. Dei sosiale prioriterast. forskjellane i bygdesamfunnet på 1800-talet blir > Ny busetnad, som mellom anna driftsbygningar, ­illustrerte med storgardar og rydningsplassar, og bør tilpassast den tradisjonelle busetnaden både i med bureisingsbruk frå 1900-talet. Området har stor plassering, volum, form og materialval og ta mest variasjon og tidsdjupn, med kulturhistoriske og mogleg omsyn til eksisterande landskap og kultur­avhengige biologiske verdiar som er skapte kulturmiljø. Dette gjeld særleg ved freda og gjennom tradisjonell drift over svært lang tid. verneverdige gardstun. > Byggje- og vedlikehaldsplanar for bygningsarven SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING bør ta høgde for endra klima, slik at kulturminna Naturreservata Sandehorten og Vistehorten ligg blir sikra best mogleg. ­innanfor området. Her er det fredingsforskriftene > Element som underbyggjer karakteren i det og skjøtselsplanane som gjeld. Vågå kommune har historiske landskapet, bør takast vare på, slik som forvaltningsansvaret for verneområda. Nordherad gravrøyser, rydningsrøyser, steinmurar, gamle vart utpeika som særleg verdifullt i den nasjonale vegfar og vatningsveiter. regi­streringa av verdifulle kulturlandskap i 1994. Del 2 35 HØYRINGSUTKAST 36 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Bøverdalen ligg omringa av høge fjell på alle kantar – her med den freda garden Sulheim til høgre. Foto: Jiri Havran, Riksantikvaren

6. Bøverdalen Ferdsel og jordbruk ved foten av fjellheimen

Lom kommune Areal: 120 km2 Ferdsel gjennom dalen har vore viktig for kontakt Området ligg i landskapsregion 11) øvre dal- og og handel mellom innland og kyst. Frå Bøverdalen fjellbygder i Oppland og Buskerud og 16) høgfjellet går varda vegfar over fjellet mot Vestlandet. Ei rute i Sør-Noreg følgjer dagens Nasjonal turistveg Sognefjellet (Statens (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). vegvesen) langs fv. 55 sørover mot Luster, medan ei anna rute går lenger nordvest via Høydalen. Frå PLASSERING Bøverdalen var det òg vegfar over til Valdres, via Dalføret går sørvestover frå Fossbergom i Lom og ­Visdalen og Utladalen til Vang og vidare til Filefjell. opp mot Sognefjellet, der det er fjellovergang til Sogn Det var dessutan ferdsel frå Lundadalen i Skjåk og på Vestlandet. Dalen har fått namn etter elva Bøvre, over fjellet til setergrenda Neto i Bøverdalen, der som renn ut i elva Otta. Området er avgrensa i nord­ Skjåks-garder har setrar. Nede i dalen er restar etter aust ved garden Andvord, og i sørvest ved Høydals­ eldre kløv- og ridevegar bevarte i det tronge passet seter og Bøvertun. Nedre del av sidedalen Leirdalen Geidde, like sør for Galdesanden. Gardane i området går parallelt med Bøverdalen i den sørvestlege delen var pålagde eit arbeidskrevjande ansvar for vedlike­ av området. Mot søraust er ein del av sidedalen hald av vegstrekningar både mot nabobygder og over ­Visdalen, som strekkjer seg innover mot den sentrale fjellet. I tillegg skulle dei sørgje for å frakte reisande delen av Jotunheimen, med. som døydde, ned frå fjellet, og sørgje for kvileplassar med beitemoglegheiter oppover dalføret. SKILDRING Funn og gardsnamn peikar mot fast busetjing, i alle Området er prega av dalar med bratte lier og høge fall i midtre og nedre del av dalen, alt i jernalderen. Det fjell med toppar på over 2000 meter over havet, og er gjort funn frå jernalderen heilt oppe ved ­Dalsvatnet ligg mellom Jotunheimen og Breheimen. Fjell­ på 750 meter over havet, noko som kan tyde på ei høgt­ formasjonane har både massive, avrunda former og liggjande busetjing alt då. Jakt, fangst og utnytting av skarpe alpine ryggar og tindar. utmarksressursar går betrakteleg ­lenger tilbake i tid. Del 2 37 HØYRINGSUTKAST

Postkort med utsikt frå Røysheim nedover Bøverdalen. Foto: Harstad/Gudbrandsdalsmusea AS

Dalen er utsett for ras, og både tradisjon og tufter Dei har ikkje berre sikra avlingane, men også gitt viser at gardar har vorte flytta som ei følgje av ras­ overskot av korn i gode år. Bordvassvegen fører vatn faren. Klimaet er prega av varme, men korte somrar. frå rundt 1450 meter over havet oppe i sørsida av Dei høge fjella gjer at det er lite nedbør, og det har Lomseggje, og 1000 meter ned til ni av gardane i vore nødvendig å føre vatn frå fjellet for å kunne drive nedre Bøverdalen. Det krevjande anleggsarbeidet vart jordbruk. utført i 1830-åra av spesialisten «Vass-Per» frå Skjåk. Gardsbusetjinga har fordelt seg på fem hovud­område I dag blir stien langs vassvegen brukt som kultursti. i dalen – Nedredalen, Medalen, Galdebygda, nedre del Fleire av vatningsvegane er framleis i bruk og utgjer av Leirdalen og Runningsgrende. Den faste busetnaden ein viktig del av jordbruksdrifta. strekkjer seg til Kvandalsvoll på 715 meter over havet. Som innfallsport til Breheimen og Jotunheimen er I området er det ei rekkje store og markante gardstun, området viktig i den tidlege fotturismen, og turisme mellom anna det freda gardstunet på Sulheim med vart ei viktig tilleggsnæring. I dalen finn vi turist­ bygningar frå 1500–1800-talet. På Nørdre og Søre hytter som Elveseter, Raubergstulen, Bøvertun, Marstein står det to langloft frå mellom­alderen. ­Høydalsseter og Jotunheimen Fjellstue. Her har både I ­tillegg er det mange tidlegare husmannsplassar på gardar og setrar teke imot dei første turistane, og meir marginale område. Dei fleste husmanns­plassane fjellstuene har seinare utvikla seg til reine turist­ er no nedlagde, eller har berre nyare bygningsmasse. hytter. Garden Røysheim hadde ein av dei første Det er seterområde i dalsidene i Bøverdalen, i Visdalen, turiststasjonane i landet i pionertida for norsk fjell­ rundt Neto seter og i ­Høydalen. turisme på slutten av 1800-talet og har vore eit viktig Fleire godt bevarte, lange og intrikate vassveiter i utgangspunkt og kvilestad for tindeklivarar, klatrarar området har ført vatn ned frå fjellet og spreidd det ut og fjellvandrarar. Hit kom den kjende britiske tinde­ til dei ulike gardane. Slike vatningssystem som er klivaren William Cecil Slingsby fleire gonger, og bygde av tømmerstokkar, er karakteristiske for dei ­staden tiltrekte seg også forfattarar og kunstnarar svært nedbørsfattige områda i Nord-Gudbrandsdalen. som Gude, Grieg, Ibsen, Thaulow, Vinje, Garborg og 38 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

for verneområdet. Landskapet i Bøverdalen vart utpeika som særleg verdifullt i den nasjonale ­registreringa av verdifulle kulturlandskap i 1994. KULA-området har same avgrensing. Området er sårbart for attgroing, særleg seterom­ råde som ikkje lenger er i bruk. Seterbygningar som har gått ut av bruk, er utsette for forfall. Døme på dette er fleire restar av steinfjøs som ein kan sjå på dei gamle seterkveene i Høydalen. Mange tidlegare seterbygningar er tekne i bruk som hytter, noko som fleire stader har medført endringar i byggjeskikk og eit visst tap av det autentiske seterpreget. Det tørre klimaet har bidrege til at bygningar har halde seg godt. Med framtidige klimaendringar kan dei gode bevaringsforholda endre seg. Landskapet er sårbart for nye, større bygningar i og ved eksisterande gards­ Nyhussætre ved Høydalsvatnet. Foto: Espen Finstad, Innlandet tun. Spor knytte til ferdsel, som sti- og vegfar, kvile­ fylkeskommune plassar, varderekkjer og skysstasjonar bør registrerast og dokumenterast for å sikre landskapshistoria rundt ein viktig fjellovergang. Mange av vassveitene som har gått ut av bruk, er sårbare for attgroing. Moglegheita Munthe. Heile gardsanlegget, med bygningar hovud­ for fleire tørkesomrar i eit endra klima kan gjere det sakleg frå 1700–1800-talet, er freda. nødvendig å ta dei i bruk att. KULA-området bør visast i kommuneplanens areal­ LANDSKAPSKARAKTER del som omsynssone c) med særleg omsyn til land­ Den tronge og bratte dalen er omgitt av store fjell­ skap. Det bør utarbeidast retningslinjer for område. Dei slakare partia av dalbotnen har vore omsynssona og dessutan generelle føresegner til enklast å utnytte til jordbruk og busetjing. Landskapet kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane er prega av store, markante gardstun i dalbotnen, og setje rammer for arealbruken. ­tidlegare husmannsplassar og setergrender oppe i dei Viktige punkt for planlegging og forvaltning av bratte dalsidene. Ofte speglar plasseringa av desse dette landskapet: bruka ressursutnytting på ulike høgdenivå i land­ > Framleis aktiv jordbruksdrift med slått og beite er av­ skapet. Vassveitene viser at det har vore avgjerande gjerande for å halde ved like kvalitetane i landskapet. å føre vatn frå fjellet for å kunne drive jordbruk i eit > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør nedbørfattig område. Andre linjeelement er dei bevarast, og det særprega miljøet i området bør mange vegfara, til nabobygder og som del av viktige sikrast. ruter over fjellet sørover og mot Vestlandet. > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast på ein måte som tek mest mogleg omsyn til NASJONAL INTERESSE eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved Området er viktig både som sentral jordbruksdal i freda og verneverdige gardstun som ligg godt Nord-Gudbrandsdalen og som innfallsport til fjell­ synlege i landskapet. heimen. Intakte bygningsmiljø og andre kulturminne > Byggje- og vedlikehaldsplanar for bygningsarven fortel historia om busetjing og ressursutnytting i eit bør ta høgde for endra klima, slik at kulturminna marginalt, tørt og rasutsett område. Vatningsvegane er blir sikra best mogleg. typiske for regionen og viktige i nasjonal samanheng. > Ferdselsminne bør registrerast, og eit Både sjølve dalføret og fjellområda er særs rike på representativt utval bør bevarast for ettertida. vegfar og andre ferdselsminne, ikkje minst knytte til det > Det bør setjast i verk tiltak mot attgroing av viktige sambandet over Sognefjellet mellom Nord-­ vatningsvegane. Kommune og kulturminne­ Gudbrandsdalen og fjordane i Sogn. Området er eit styresmakt bør sikre kompetanse slik at dei som av kjerneområda for den tidlege fjellturismen i Noreg. ønskjer det, kan få rådgiving ved restaurering. > Det går føre seg fleire parallelle arbeid med SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING registrering og kartfesting av seterbusetnad, vegfar Ein del av området i vest, nord for Høydalsvatnet, og vassveiter i området, mellom anna i samband inn­går i Høydalen landskapsvernområde. Her er det med kulturminneplanen til kommunen. Kunnskap verneforskriftene og forvaltningsplanen som gjeld. frå dette arbeidet dannar eit viktig grunnlag for Breheimen nasjonalparkstyre har forvaltningsansvaret vidare forvaltning av området. Del 2 39 HØYRINGSUTKAST 40 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

7. Tesse og Smådalen Bygdenært utmarkslandskap

Lom og Vågå kommunar SKILDRING Areal: 211 km2 Landskapet er rikt på spor etter ekstensiv utnytting Området ligg i landskapsregion 14) fjellskogen av utmarksressursar, som vitnar om aktivitet og i­ ­Sør-Noreg og 16) høgfjellet i Sør-Noreg busetjing i området i fleire tusen år. Rundt Tesse og i (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). Smådalen finst steinalderlokalitetar, fangstanlegg, jernvinneanlegg, graver, samiske buplassar og spor PLASSERING etter beite- og seterdrift. Området ligg nordaust i Jotunheimen, med Ottadalen Ved Tesse ligg det i dag 20 setrar og område med i nord og Bøverdalen i vest. Den regulerte innsjøen grasproduksjon og beite for sau og storfe. Både Tesse, på 854 meter over havet, strekkjer seg frå nord setrane og fiskeressursane i vatnet har vore viktige til sør med utløp mot Ottadalen i nord og utgjer for grenda Vårdalen i Garmo i Ottadalen. Rettane til ­austdelen av området. Landskapet omfattar i tillegg aurefisket i Tesse har i lang tid tilhøyrt Vårdalen Smådalen med elva Smådøla og nord for dette fjell­ statsallmenning. Utgravingar av steinalderlokalitetar massivet omkring Kvitingskjølen med to fjelltoppar på ved vasskanten viser at det var aktivitet rundt vatnet 2064 og 2060 meter over havet. Mot sør blir området så tidleg som 4500 f.Kr., på slutten av eldre steinalder, avgrensa av fjellryggen mot Veodalen med Nørdre med tyngdepunkt i yngre steinalder. Buplassane var Trollsteinshøe på 2201 meter over havet som den plasserte rett innanfor dei store sandbankane og ved høgaste toppen. Like bak Trollsteinshøe ragar inn- og utløp som seinare vart sentrale som gode ­Glittertind i Jotunheimen. ­fiskeplassar. Det er derfor mogleg at fiske alt i yngre

Smådalen med Kvitingskjølen i bakgrunnen. Setrer i dalbotnen til høgre i biletet. Foto: Finn Loftesnes Del 2 41 HØYRINGSUTKAST

Om sommaren trekkjer reinen opp på fonnene for å kjøle seg ned og sleppe unna insekt. Frå Langfonne på Kvitingskjølen. Foto: Espen Finstad, Innlandet fylkeskommune

steinalder kan ha spelt ei rolle i bruken av området. dalen. Dei siste åra er det registrert kulturminne som Dei fleste gjenstandane som er funne, knyter seg like­ kan vere samiske. Mellom anna har det vore diskutert vel til jakt og fangst. Eit undersøkt jernvinneanlegg frå om to sirkelforma tufter ved Grjotåi kan tolkast som overgangen mellom eldre og yngre jernalder viser samiske gammetufter. Ingen av desse kulturminna er korleis ein etter kvart òg utnytta andre tilgjengelege grundig undersøkte, og det må jobbast vidare med ressursar. Fisken har aldri hatt nokon naturleg tilgang tolkingar av både arkeologiske og skriftlege kjelder. til Tesse, og bestanden her er sett ut og halden ved Høgalpine område som Kvitingskjølen har alltid like av menneske, truleg frå yngre jernalder eller endå vore attraktive leveområde for rein på sommartid. tidlegare. I reguleringssona for vatnet er det funne Fenner med urørleg is har bygd seg opp over tusenvis garnsøkke frå merovingartida (første del av yngre av år, og reinen trekkjer opp på fennene for å kjøle jernalder) og fram til mellomalderen. Sløer, det vil seg ned og sleppe unna insektplaga. Fennene har seie fiskefeller, var i bruk i Smådøla. ­derfor også vore gode jakt- og fangstområde. Inne­ Det ligg omfattande fangstsystem i sørenden og frosne i isen ligg gjenstandar som ein gong vart mista nordenden av Tesse. I skogen her var det gode leve­ i snøen. Klimaendringane fører til at desse no kjem til vilkår for elg, hjort og rådyr, og ein trekkveg for stor­ syne i isen. Piler, skremmepinnar med raslande never vilt passerer vatna. Fangstanlegga i Smådalen er laga eller bjørkeris som jegerane sette opp for å leie reinen med tanke på reinflokkane som trekte opp mot mot skyttarstillingar, klede, sko, ski, hestesko og ­Kvitingskjølen for sommarbeite. Ei tufterekkje frå mykje meir gir unike innblikk i tidleg ferdsel og jakt. vikingtida kan truleg knytast til desse anlegga. Blant I isen blir også det organiske materialet bevart, noko minne etter jakt og fangst i Smådalen er det òg spor som elles er sjeldan ved arkeologiske funn. Storfonne, etter tamreindrifta, som kom etter at villreinen i Langfonne og Handklefonne på Kvitingskjølen er Jotunheimen vart utrydda for om lag 100 år sidan. undersøkte i regi av det brearkeologiske sikrings­ Smådalen er frodig, med gode føresetnader for programmet. Herfrå har vi dei eldste brearkeologiske setring. Dalen er lett tilgjengeleg frå begge sider, funna så langt i Skandinavia. Dei eldste funna er frå både frå Lom/Bøverdalen og Garmo/Vårdalen. omkring 4000–3800 f.Kr., i byrjinga av yngre steinal­ ­Tydelege vegfar vitnar om lang tids ferdsel gjennom der. Her vart mellom anna Noregs eldste sko, som er 42 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

NASJONAL INTERESSE Landskapet fortel ei historie om ekstensiv utnytting av utmarksressursar nær bygda over svært lang tid. Området står i ei særstilling særleg på to område: Undersøkingane av Tesse som fiskevatn har gitt ny kunnskap om innlandsfiske som ein viktig ressurs også i forhistoria, kanskje så langt tilbake som til yngre steinalder. Kunnskap om at folk sette ut fisk så langt tilbake i tid, gir oss innblikk i ei langsiktig plan­ legging av bruken av landskapet. Dei brearkeologiske funna på Kvitingskjølen er oppsiktsvekkjande både i nasjonal og internasjonal samanheng. Det er ikkje langt frå Tesse til funnstaden på Kvitingskjølen, og det set funna inn i ein viktig kulturhistorisk kontekst. Funna av moglege samiske kulturminne bidreg ytter­ legare til verdien av området.

SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING Området rundt Smådalsvatni i Smådalen er natur­ reservat. Her er det verneforskriftene som gjeld. Lom kommune har forvaltningsansvaret for verneområdet. Reguleringa av Tesse, og dessutan overføringa av vatn frå Veodalen til Smådalen, har ført til tap av og skadar på kulturminne. Fleire steinalderlokalitetar som vart påviste i nordenden av Tesse på 60-talet, Ein hudsko frå bronsealderen, Noregs eldste sko, smelta fram er no eroderte bort og har gått tapt. Erosjonen er frå isen i 2006. Foto: Espen Finstad, Innlandet fylkeskommune ­seinare noko stabilisert, men er framleis ein trussel for kulturminna og landskapet. Dei brearkeologiske lokalitetane er sikra. Landskapet er sårbart for ny hyttebusetnad og inngrep i dei tradisjonelle seter­ frå bronsealderen, funnen i 2006. Mengder med jakt­ områda, som også er sårbare for attgroing. utstyr er funne frå ein periode på tre tusen år fram til KULA-området bør visast i kommuneplanens 1200-talet, då jakta truleg vart redusert fordi rein­ ­arealdel som omsynssone c) med særleg omsyn til bestanden var overutnytta. landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for Sidan 1941 er Tesse regulert, og vasstanden varierer omsynssona og dessutan generelle føresegner til no mellom 854 og 842 moh. Når vatnet står høgt, kan kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane landskapet opplevast som tilnærma likt det opphav­ og setje rammer for arealbruken. lege kulturhistoriske landskapet. Tidleg på våren, når Viktige punkt for planlegging og forvaltning av vatnet står svært lågt, er inntrykket likevel svært ann­ dette landskapet: leis, med store synlege sandbankar rundt vatnet. > Funnstadene der gammal is smeltar, må følgjast opp. > Framleis slått og beite i seterområda er viktig for LANDSKAPSKARAKTER å halde oppe kvalitetane i landskapet. I aust og sør er området prega av den fiskerike inn­ > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør sjøen Tesse og den frodige utmarksdalen Smådalen, bevarast, og det særprega miljøet i området bør som utgjer eit geografisk grenseland mellom dei nære sikrast. jordbruksbygdene og høgfjellsområda. Fjellmassivet > Element som underbyggjer karakteren i det rundt Kvitingskjølen er høgfjell med brear og toppar historiske landskapet, bør takast vare på, slik som på over 2000 meter over havet. Rike utmarksressursar vegfar, tufter og fangstanlegg. i skog, fjell, vatn og vassdrag har gitt gode vilkår for både jakt, fangst og fiske, jernutvinning, beite og seterdrift, som det finst ei rekkje spor etter. Del 2 43 HØYRINGSUTKAST 44 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Tunet på Søre Prestgard har store og flotte tømmerbygningar og er omgitt av eit aktivt jordbrukslandskap. Foto: Heidal Ysteri / Cathrine Dokken

8. Heidal Klassedelt jordbrukssamfunn i tradisjonsrik dal

Sel kommune elva og eit stykke oppover i lia. Ovanfor Bjølstadmo er Areal: 85,5 km2 dalen markert med bratte, skogkledde skråningar ned Området ligg i landskapsregionane 11) øvre dal- og mot elva og jordbruksareal på dei litt flatare areala fjellbygder i Oppland og Buskerud og 14) fjellskogen lenger oppe i lia. På Leirflaten og innover Murudalen i Sør-Noreg vidar dalbotnen seg kraftig ut og går gradvis over i (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). slakare lier opp mot fjellet. Det er få kjende arkeologiske spor i området, men PLASSERING det kjem truleg av manglande arkeologiske under­ Heidal er ein sidedal på vestsida av Gudbrandsdalen søkingar. Kjende spor, som fangstgroper og gravfunn, langs elva Sjoa. Dalføret startar ved tettstaden Sjoa kombinert med ressursar og naturlege føresetnader, ved Lågen og går opp mot Aust-Jotunheimen. gardsnamn og busetjingshistorie i mellomalderen, ­Området omfattar Heidal frå Kleive, på 320 meter tyder på at dalen var busett i jernalderen. over havet nedst i dalen, går inn til Leirflaten, vidare Karakteristisk for den nedre delen av Heidal er dei inn nedre Murudalen langs elva Nermuru til Dokknes mange store gardstuna med tømmerbygningar på og seterområda omkring Stålane aust for Merings­ rekkje og rad i dalsida. I den siste istida låg det ein dalsvatnet på omkring 1000 meter over havet. bredemd sjø her, og strandlinja etter sjøen viser seg På ­solsida i Heidal går innmarksområda opp mot som ei markant hylle i dalsidene. Mange av dei gamle 700–750 meter over havet, medan seterområda ligg gardane ligg på denne hylla, med åkrar i bakkane på 800–1000 meter over havet. både ovanfor og ned mot dalbotnen. Jorda har gjen­ nom tidene vore samla på få bruk, og husmanns­ SKILDRING vesenet varte lenge. Den sosiale lagdelinga mellom I nedre del av Heidal, nedanfor tettstaden Bjølstadmo, storgardane, mindre bruk og dei mange husmanns­ flatar dalbotnen ut og gir plass til jordbruksareal frå plassane er framleis synleg i eigedomsstrukturen, Del 2 45 HØYRINGSUTKAST

Den freda garden Kruke er eit godt døme på dei mange freda gardstuna med tømmerbygningar som ligg i totunsløysing – typisk for Gudbrandsdalen. Foto: Irene Skauen Sandodden, Innlandet fylkeskommune

gjennom plassering på ulike høgder i landskapet. I høgtliggjande skogsområde frå Leirflaten og inn i I dag er få av plassane bevarte, men mange ruinar i Murudalen var det omfattande bureising i mellom­ området viser omfanget av både husmannsplassar og krigstida og i åra etter andre verdskrigen. I 1937 vart småbruk. heile 6000 mål lagde ut til bureising, og ryddinga Innanfor området ligg til saman 96 vedtaksfreda starta i 1939. På 60-talet kom ei ny bølgje med bygningar frå 1700- og 1800-talet fordelte på 14 bureisingar.­ ­gardstun og tre tidlegare husmannsplassar, med Landskapet er elles prega av grasproduksjon og ­bygningar knytte til ulike funksjonar. Eit bruk kan ha beite i dei brattaste partia og i områda opp mot to stuebygningar, tømmerlåve, storfefjøs, grisehus, ­skogen. Dette er mest utprega på solsida, medan det sauefjøs, geitefjøs, stall, loft, stabbur, eldhus, smie, på baksida er fleire nyryddingsområde med lite kvern og fleire utløer. På enkelte gardar finst meir utmarksbeite. I seterområda er det ei blanding av enn 20 bygningar. I tillegg til dei freda bygningane ­kulturenger og gamle setervollar. På elveslettene er mykje av busetnaden i Heidal verneverdig. Nær rundt Leirflaten er det utmarksprega beite på gardane er det mange førekomstar av artsrik natur­ furumoar.­ beitemark. Sentralt i bygda ligg Heidal kyrkje frå 1941, ein tru LANDSKAPSKARAKTER kopi av kyrkja frå 1752 som brann i 1933. Ved kyrkja Området er eit dallandskap med elva Sjoa og sideelva står gamle Bjølstad kapell, oppført på Bjølstad i 1531, Nermuru som sentrale landskapselement. Nedre med portalplankar frå den eldste kyrkja i Heidal, ei ­Heidal er prega av store tun med godt bevarte stavkyrkje frå 1000-talet. Desse portalplankane har ­tømmerbygningar, med grasproduksjon på inn­ truleg den eldste treskurden i landet. marksareal og beitemark i bratte parti og i utmarka. Setrane finn vi høgt oppe i lisidene på begge sider ­Plasseringa av hovudgardane, mindre bruk og restar av dalføret heilt inn til Murudalen. Ifølgje tradisjonen etter husmannsplassar på ulike høgder i landskapet skal dei første setrane ha lege i områda nær bygda. fortel ei historie om den tidlegare sosiale lagdelinga i Etter kvart som det vart fleire bruk og fleire dyr, vart området. Øvre del av området er prega av bureisings­ setrane tekne i bruk til fast busetjing, og det vart bruk og seterområde. bygd nye setrar lenger unna, heilt opp til Holsætrin og Stålane i Murudalen. 46 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

På same terrassehøgde i dalsida ligg dei freda gardane Nordre og Søre Harildstad, Kruke og Hæringstad på rekkje. I høgda ovanfor ligg eldre husmannsplassar som høyrde til under gardane. Foto: Arve Kjersheim, Riksantikvaren

NASJONAL INTERESSE Det kulturhistoriske landskapet i Heidal er kjenne­ Omsynssone c) med retningslinjer for å ta vare på teikna av jordbruksbusetnad frå viktige fasar i nyare dei kulturhistoriske verdiane er innarbeidde i tid. Dei store, velbygde og særprega gardstuna frå ­kommuneplanens arealdel (2016–2025). Det er viktig 1700- og 1800-talet ligg på rekkje og rad i dalsida og at omsynssona med retningslinjer, og dessutan ­representerer noko av det mest verdifulle i tradisjo­ ­generelle føresegner til kommuneplanens arealdel, nell norsk bygningsarv. Bygda har ein svært rik blir halden ved like for å ta vare på verdiane og setje ­tømmerbusetnad med heile 96 freda bygningar. rammer for arealbruken. Både bygningane og plasseringa dei har i landskapet, Viktige punkt for planlegging og forvaltning av illustrerer på ein tydeleg måte dei sosiale forskjellane dette landskapet: i bygdesamfunnet og viser samanhengen mellom > I området bør det takast omsyn som er definerte gardsdrift i bygda og måten dei utnytta utmarks­ i eksisterande omsynssone i kommuneplanens ressursar i dei meir høgtliggjande områda. Bureisings­ arealdel. bruka i øvre del av området vitnar om ein viktig fase > Framleis aktiv jordbruksdrift med slått og beite er i norsk jordbrukshistorie. avgjerande for å halde ved like kvalitetane i landskapet. SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør Sjoa naturreservat ligg innanfor området. Her er det bevarast, og det særprega miljøet i området bør verneforskriftene som gjeld, og statsforvaltaren har for­ sikrast. valtningsansvaret. Heidal vart utpeika som særleg verdi­ > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast fullt i den nasjonale registreringa av verdifulle kultur­ på ein måte som tek mest mogleg omsyn til landskap i 1994. KULA-området har same avgrensing. eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved Landskapet er sårbart for attgroing og for nye, freda og verneverdige gardstun som ligg godt større bygningar i og ved eksisterande gardstun. synlege i landskapet. Det tørre klimaet har bidrege til at bygningar har > Byggje- og vedlikehaldsplanar for bygningar bør ta halde seg godt. Med framtidige klimaendringar kan høgde for endra klima, slik at kulturminna blir sikra dei gode bevaringsforholda endre seg. Dersom spor best mogleg. og bygningsmiljø knytte til ulike brukstypar går tapt, > Det er viktig å ta vare på den sosiale historia i bygda vil forteljinga om ulike klassar i jordbrukssamfunnet gjennom å bevare kulturminne knytte til mindre bli mindre synleg. bruk, husmannsplassar og bureisingsbruk. Del 2 47 HØYRINGSUTKAST 48 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

9. Gjende og Sjodalen Landskap med setring og tidleg turisme

Vågå og Lom kommunar Her er Besseggen, med bratt og luftig utsikt ned i det Areal: 235,9 km2 grøne Gjende i sør og det djupblå Bessvatnet i nord. Området ligg i landskapsregionane 16) høgfjellet Området nedover Sjodalen, Griningsdalen, Russdalen i Sør-Noreg og 14) fjellskogen i Sør-Noreg ( og Randsverk byr på mildare terreng og er prega av Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). spor etter breelvar frå siste istid. Dei mange eldre spora frå steinalderen og fram til PLASSERING nyare tid viser at utmarksressursane i området har Området strekkjer seg frå vatna Gjende og Leirungen vore viktige for menneske som var busette i i sørvest langs elva Sjoa ned dalen til Riddarspranget ­Gudbrandsdalen og i fjellområda. Seterhus, steinbuer og over til Randsverk i nord. Austover frå Nedre og fangstanlegg fortel om jakt, fangst og setring. Då ­Sjodalsvatnet tek området med seg delar av Grinings­ vitskapsfolk, kunstnarar og dei første fotturistane dalen og Russdalen mot vest. Vestre del av området fekk auga opp for fjellet ved midten av 1800-talet, var ligg i Jotunheimen nasjonalpark. traktene rundt Gjende eit av dei områda som først fekk besøk. Dei urbane gjestene frå England og SKILDRING ­Kristiania fekk hjelp av bygdefolket. Kjende namn I øvre del av området ligg det lange, smale vatnet her er mellom andre Petter og Jens Tronhus, som var Gjende med Øvre og Nedre Leirungen i sidedalar, fjellførarar, reinjegerar og etter kvart turistvertar. omgitt av toppar på rundt 2000 meter over havet. Sjodalen var eit viktig seterområde, og i starten tok

Den smale Besseggen er eit ynda turmål. Her sett frå Bandet, med Bessvatnet til høgre og Gjende i bakgrunnen. Foto: Memurubu / Cathrine Dokken Del 2 49 HØYRINGSUTKAST

Bygningane på Kvarbergsetra er typiske for setrene i Sjodalen og Griningsdalen. Vintersetringa sette andre krav til bygningane – sela var store, og fjøsa har dei karakteristiske «måsåtreva». Foto: Kari Stensgaard, NIBIO

fotturistane inn på setrane og i steinbuer inne i fjellet. DNT varda Noregs første fotturistrute frå Bessætra Etter kvart vart det lagt betre til rette for overnatting i Sjodalen over Veslfjellet og Besseggen til Memurubu på fleire av setrane ved Gjende og i Sjodalen. Enkelte i 1874, og seinare vidare til Gjendebu. Alle dei nemnde av dei utvikla seg seinare til turiststasjonar og fjell­ turisthyttene har sidan fått nybygg eller utvidingar i hotell. Ved Gjendeosen hadde den legendariske rein­ fleire omgangar. jegeren og fritenkjaren Jo Gjende bua si. Her møttest Gjendebu og Memurubu ved Gjende høyrde til bygdefolk, overklasse og kunstnarar. Henrik Ibsen gav ­gardar i Lom. Setrane i Sjodalen og Griningsdalen ut skodespelet Peer Gynt i 1867, og bukkerittet over ­tilhøyrer gardar i Vågå og er kjerneområdet for den «Gjendineggen», inspirert av Besseggen eller Knutshø, norske tradisjonen med vintersetring. Setrane slik vi bidrog til å marknadsføre denne fjellheimen ytter­ kjenner dei i dag, er truleg frå 1700-talet. Enkelte av legare. Gjende var det store målet for reisa i den dei ligg fem–seks mil frå garden. I staden for å køyre engelske boka Tre i Norge ved to av dem, ei av dei mest fôr ned til garden dreiv bøndene buskapen tilbake til kjende reiseskildringane frå den tidlege turismen på fjells i november for å utnytte fôret der – kalla 1800-talet. Ruinen av Blackwellbua ved Russvatnet er «vinter­lego». Vintersetringa kravde store fjøs med eit minne etter den engelske general Blackwell, som plass til å lagre fôr og store sel med fleire matbuer. brukte mykje tid i fjellet her. Mange av fjøsa har eit høgare midtparti med eit DNT, etablert i 1868 med bankier og friluftsmann såkalla «måsåtrev» til å tine mose, som var ein viktig Thomas Heftye som ein av initiativtakarane, fremja del av vinterfôret. Turen opp til dei inste setrane tok turismen i fjellet. Heftye hadde nær tilknyting til to dagar. I området finst bevarte seterhus, fiskebuer området og til «Sikkelsdalens interessentselskab», som og kvilesetrar som tilhøyrer freda og verneverdige etablerte Bessætra som den første turiststasjonen i gardstun nede i bygda. Her er òg parti med artsrik Aust-Jotunheimen. DNT etablerte Gjendebu i 1871. naturbeitemark. I Randsverk, som ligg omtrent halv­ Same år vart Gjendine Slålien fødd i eit steinbygd vegs mellom setrane og gardane, var det «kvilings­ setersel her. Heile livet sitt var ho budeie i fjellet. Ho seter» med hus og fjøs der dei kvilte. Seterområdet er møtte Edvard Grieg, og folkesongen hennar inspirerte svært godt bevart, med slåtte- og beitemark og seter­ komposisjonane hans – best kjend er Gjendines bådnlåt. busetnad. Sagbruket til Langmorkje allmenning vart 50 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

etablert her i 1901. Det er framleis i drift og er ein SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING ­viktig arbeidsplass for folk i Randsverk. Landskapet ligg delvis innanfor Jotunheimen nasjonal­ På sørsida av Gjendeosen, vis-a-vis Gjendesheim, er park, og fleire naturreservat ligg i området. Her er det eit unikt kulturhistorisk miljø med stor tidsdjupn. Her verneforskriftene og forvaltningsplanen som gjeld. er fleire steinalderbuplassar, restar etter ein gravhaug Jotunheimen og Utladalen nasjonalparkstyre har og eldre jakt- og fiskebuer, mellom anna bua etter Jo ­forvaltningsansvaret for nasjonalparken, Vågå Gjende. Tidleg på 1900-talet vart villreinen utrydda i ­kommune for naturreservata. Jotunheimen, men det er mange spor etter den gamle Auka turisme kan føre til slitasje og skade på kultur­ villreinfangsten. Over 550 dyregraver og fangstgroper minna. Besøksstrategien for nasjonalparken legg vitnar om storstilt reinfangst. Framleis beitar det rein ­viktige føringar for vidare utvikling og for korleis ein i Sjodalen, etter at Vågå tamreinlag vart oppretta i kan styre trafikk slik at ein tek vare på sårbare kultur­ 1942. Dette bidreg til opplevinga av landskapet og minneverdiar. dyrelivet i fjellheimen. Området blir trua av attgroing på grunn av mindre Sommaren 1943 dreiv okkupasjonsmakta militær­ beiting. Dei godt bevarte seterbygningane kan, gjen­ trening i Sjodalen. Det er anteke at det var godt over nom ei endring av bruken frå setring til fritidsformål, tusen mann i området. Offiserane hadde hovud­ vere sårbare for endringar av særleg selshuset. Uthus kvarter ved Gjendesheim, og det er fleire krigsminne som ikkje lenger er i bruk, kan over tid forfalle som i nærleiken. Teltplassar og øvingsfelt låg i Leirungs­ følgje av manglande vedlikehald. Det er særleg viktig dalen, sør for området. å ta vare på dei særeigne bygningane som er knytte til Ei rute mellom Gjende og Bygdin er med i vintersetringa. Tap av setrar og buer vil påverke og ­Historiske vandreruter (DNT og Riksantikvaren), og forringe det heilskaplege biletet av korleis gardane Nasjonal turistveg Valdresflye (Statens vegvesen) går har vore uløyseleg knytte til utmarka. gjennom området. KULA-området bør visast i kommuneplanens areal­ del som omsynssone c) med særleg omsyn til land­ LANDSKAPSKARAKTER skap. Det bør utarbeidast retningslinjer for Området strekkjer seg frå dei markante Gjendefjella omsynssona og dessutan generelle føresegner til nordover i mildare terreng med seter- og skogland­ kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane skap. Historia som knyter seg til jakt, fangst og og setje rammer for arealbruken. setring, er framleis lesbar i landskapet. Ytst i den Viktige punkt for planlegging og forvaltning av ­frodige Griningsdalen er det framleis seterdrift med dette landskapet: geit, og vegetasjonen ber preg av høgt beitetrykk. > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør I området rundt Gjende har seterområde og byg­ bevarast, og det særprega miljøet i området bør ningsmiljø i stor grad endra funksjon frå seterdrift til sikrast. turisme. Dei gamle spora frå den første turismen er > Slitasje og skade på kulturminne bør unngåast synlege ved Gjende og Gjendeosen, den godt bevarte gjennom tett samarbeid med reiselivsaktørar. Bessætra (i dag Bessheim), Hindsæter og Randsverk Tilretteleggingstiltak med tilhøyrande turiststasjon. Elles er Sjodalen og Randsverk framleis skjøtselsavtalar bør planleggjast for fleire prega av seterlandskap og viser såleis korleis utmarka kulturminne som toler tilrettelegging. er ein viktig ressurs. > Ei vidare utbygging i Sjodalen bør gå føre seg på ein slik måte at ein tek vare på landskapskvalitetane i NASJONAL INTERESSE området. Det er viktig at historia om jakt, fangst, Landskapet har ein unik posisjon i det nasjonale setring og tidleg turisme framleis er lesbar. ­medvitet, der Gjende som del av Jotunheimen og > Enkelte heilskaplege og godt bevarte setrar der den ­Sjodalen er innfallsport og «forgard» til Jotunheimen. unike vintersetringa framleis er lesbar, er viktige Den tidlege fjellturismen i Noreg starta i Jotun­ kulturminne. Det er særleg viktig å ta vare på setrar, heimen, og dei vakre omgivnadene gjorde det spesielt kvilesetrar, fiskebuer og jaktbuer som tilhøyrer attraktivt å kome hit. Området fortel historia om freda eller verneverdige gardar i bygda. Det bør ­korleis nordmenn begynte å bruke fjellet og utmarks­ avklarast om det finst fleire bevarte element som res­sursane på nye måtar frå midten av 1800-talet, frå fortel om framveksten av turismen på slutten av jakt, fangst og setring til fotturisme og rekreasjon, 1800-talet. som gav nye næringar til bygdefolket. Gjennom > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for ­Henrik Ibsens skodespel Peer Gynt har fjellområdet endra klima, slik at kulturminna blir sikra best vorte eit nasjonalt ikon. Sjodalen og Griningsdalen er mogleg. dessutan eit kjerneområde for vintersetring i Noreg. Del 2 51 HØYRINGSUTKAST 52 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

I dette området går det kvart år eit stort elgtrekk, ein ressurs menneska her har utnytta gjennom tidene. Foto: Ian Brodie

10. Dokkfløy, Espedalen og Murudalen Elgfangstlandskap

Gausdal, Sør-Fron, Nord-Fron og Sel kommunar SKILDRING Areal: 637,3 km2 Området har spor etter omfattande jernutvinning, Området ligg i landskapsregionane 11) øvre dal- og særleg rundt Olstappen. I dalsida rundt Espedals­ fjellbygder i Oppland og Buskerud og 14) fjellskogen vatnet finst òg førekomstar av koparmalm som folk i Sør-Noreg freista bryte frå 1600-talet. På midten av 1800-talet (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). vart eit nikkelverk anlagt på den markante «Verks­ odden» nede ved vatnet. Fjellområda har vore nytta PLASSERING til setring, fiske og turisme. Det er likevel kultur­ Det langstrekte landskapet strekkjer seg frå søraust minne og historia knytt til elgtrekket og elgfangsten til nordvest, frå området rundt og aust for Dokkfløy­ som verkeleg pregar dette landskapet. vatnet, med traktene rundt Dokkelva, vidare oppover Mellom områda rundt Dokkfløy og Murudalen går i området vest for elva Jøra i Vestre Gausdal til den i dag eit av Nord-Europas største elgtrekk. Trekket tronge Espedalen og den vide Murudalen. Dei mange kryssar framleis fleire lange rekkjer med fangstgroper vatna i området ligg på omkring 650 til 1000 meter som nesten har sperra trekket langs sørvestsida av over havet – mellom anna dei langstrekte vatna Espedalsvatnet og vidare inn i Murudalen. Vi har ikkje Dokkfløyvatnet og Espedalsvatnet og Slangen og gode dateringar frå groper i området, men dateringar Olstappen mellom Espedalen og Murudalen. Vestlege frå anlegg andre stader i landet peikar mot at dei aller delar av området inngår i Langsua nasjonalpark og i fleste truleg er anlagde i vikingtida og mellomalderen. Espedalen landskapsvernområde. Fangstgroper frå yngre steinalder kan ein òg finne. Del 2 53 HØYRINGSUTKAST

I dette området går det kvart år eit stort elgtrekk, ein ressurs menneska her har utnytta gjennom tidene. Foto: Ian Brodie Dei grøne linjene viser dagens elgtrekk og korleis trekket framleis kryssar dei gamle fangstsystema som er markerte i svart. Kart: Torill Skillingsaas Nygård, Innlandet fylkeskommune

Arkeologiske undersøkingar i samband med regule­ dag. Dei som jakta, oppheldt seg ved dei store vatna, ringane av vatna Dokkfløy og Olstappen har gitt oss som Dokkfløyvatn, Olstappen og Espedalsvatnet. god kunnskap om den aller tidlegaste elgjakta. Ei ­Truleg trong dei ikkje reise langt for å finne elgen. samling brende elgbein ved innløpsosen i Olstappen Mot slutten av jernalderen og særleg i mellomalderen er så gamle som frå 8000 f.Kr. – i eldre steinalder. vart fangstanlegga viktigare, fram til krutvåpen vart Dette er truleg restane av ein slakteplass og viser at vanleg til jaktformål frå 1700-talet. Det er så mange både elg og jegerar har vore i området ganske raskt fangstanlegg her at det er naturleg å gå ut frå at etter at isen trekte seg tilbake. Ved Dokkfløy er tre ­jegerane har fått eit overskot som dei kunne bruke i elgfigurar rissa inn i ei lita bergflate. Dei mange bytehandel. Ressursar som pels, hud, skinn og gevir buplassane som er undersøkte ved vatna, viser at har vore attraktive bytevarer i vikingtida og tidleg storviltjakta har vore eit viktig ressursgrunnlag i mellomalder. desse områda gjennom heile steinalderen og inn i Dei store vatna er demde opp, men elles er dei bronsealderen. ­skogrike dalføra urørte av større tiltak. Det er av­­ Den sentrale rolla elgen har i området, vart stad­ grensa med infrastruktur, hyttefelt og turisthotell. festa hausten 2018, då ei gruppe hellemåleri med elg­ Derfor er det mogleg for elgen å vandre lange motiv vart oppdaga i Espedalen. På ei bratt fjellside ­strekningar utan menneskeskapte hinder, og samtidig som går rett ned i vatnet, er minst fem elgar, ein kan ein relativt lett kome tett på både dyr og natur. bjørn og ein menneskeliknande figur måla i raud Området blir derfor promotert som «vennleg vill­ okermåling. Hellemåleria kan mest sannsynleg mark». ­knytast til ein fangstkultur mot slutten av yngre Elgjakta er framleis svært viktig i området, både som steinalder (4000–1800 f.Kr). privat jakt og som del av forvaltninga av elg­bestanden. Denne tidlege jakta har hovudsakleg gått føre seg Elgen er òg utgangspunkt for eit større verdiskapings­ med pil og boge, sjølv om fangstgroper kan ha vore i prosjekt i området, som formidlar kunn­­skap og bruk. Vi veit ikkje om elgen alltid har hatt behov for å ­historie om elg og elgjakt gjennom den felles merke­ trekkje like langt som i dag. Med andre temperaturar, vara «Elgland». Som ledd i dette arbeidet er det bygd som i den varmare eldre steinalderen, er det mogleg eit 12 meter høgt elgtårn som overnattingsstad ved at tilgang til beite sommar og vinter var annleis enn i Ramstjern, i nordenden av Espedalen. Utforminga av 54 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Oppland, Hedmark og Buskerud. Saman med dei rissa elgane ved Dokkfløyvatnet blir området dermed særs viktig for figurativ bergkunst. Kulturminne og land­ skap gir ei unik moglegheit til å fortelje historia om ein aktivitet som framleis er svært viktig i nasjonal samanheng. Her ser vi ulike fasar, frå jakt som i hovudsak handla om overleving, til ei meir marknads- og handelsorientert storjakt med fangstanlegg, og til dagens meir fritids- og forvaltningsretta jakt.

SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING Området ligg delvis innanfor Langsua nasjonalpark, Dokkfaret og Espedalen landskapsvernområde og fleire naturreservat. Her er det verneforskriftene og forvaltningsplanane som gjeld. Langsua nasjonal­ parkstyre har forvaltningsansvaret for dei større ­verneområda, statsforvaltaren for naturreservata. Fangstanlegga ligg i dag godt bevarte i dalen, også dei som ligg inne i dei få utbygde hyttegrendene, ­truleg grunna stor lokal interesse for desse kultur­ minna. Kommunane legg vekt på dette området i ein På ei flate nede ved Espedalsvatnet finn ein flotte måleri frå felles kulturminneplan. Med ein auka turiststraum steinalderen med motiv av elg, bjørn og menneske. knytt til verdiskapingsprogram vil faren for slitasje og Foto: Unni Grøtberg skade på kulturminna auke. Område i Espedalen er sårbare for hytteutbygging, som kan påverke både bevaringa og tilgjenget til kulturminna. Hellemåleria er særleg sårbare, både med tanke på naturlege tårnet minner om tradisjonelle jakttårn, men her kan ­nedbrytingsprosessar og menneskeleg påverknad, og ein overnatte komfortabelt midt i elgtrekket og kome det er viktig å få på plass ei god sikring av lokaliteten. tett på natur og dyreliv. KULA-området bør visast i kommuneplanens areal­ del som omsynssone c) med særleg omsyn til land­ LANDSKAPSKARAKTER skap. Det bør utarbeidast retningslinjer for Landskapet er stort og langstrekt og følgjer eit av omsynssona og dessutan generelle føresegner til Nord-Europas største elgtrekk. Det strekkjer seg frå kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane elgens sommarbeite i det vidstrekte lågfjellandskapet og setje rammer for arealbruken. rundt Dokkfløy til det skogkledde vinterbeitet i Viktige punkt for planlegging og forvaltning av Murudalen. Trekkvegen mellom dei to beiteområda dette landskapet: går gjennom tronge dalføre. Her er lange rekkjer med > Slitasje og skade i samband med auka turiststraum fangstgroper frå vatna og opp dalsidene på tvers av bør unngåast ved at kommunane planlegg trekkruta. Ved hjelp av forma i landskapet er fangst­ tilretteleggingstiltak med tilhøyrande gropene brukte til å sperre trekket på effektivt vis. skjøtselsavtalar i samarbeid med bedriftsnettverket. Den lange historikken som er knytt til elgjakta i > Områda tett på og mellom dei store fangstanlegga området, er godt lesbar i terrenget. bør i hovudsak haldast frie for større tiltak, slik at trekkruta til elgen kan opplevast som eit NASJONAL INTERESSE samanhengande og heilskapleg kulturmiljø. Kulturminne som er knytte til elgfangsten, med > Hellemåleria må sikrast. ­hellemåleri og ristningar av elg, buplassar ved vatna, > Arbeidet med å etablere ein innfallsport til Langsua fangstgroper og moderne jakttårn, viser at landskapet nasjonalpark på Verksodden i samråd med har vore brukt til elgfangst samanhengande i lange nasjonalparkstyret bør vidareførast. Tilrettelegging tider. Dateringa av 10 000 år gamle brende elgbein av og informasjon om kulturmiljø i området er ein er eineståande i norsk samanheng. Hellemåleria i del av dette arbeidet. Espedalen er svært sjeldne, og dei einaste i sitt slag i Del 2 55 HØYRINGSUTKAST 56 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Ovanfor Gudbrandsdalslågen, som dannar store svingar i dalbotnen, ligg ei solvend li med tettstaden Hundorp og eit mosaikklandskap av jordbruksareal, beitemark, bratte skråningar med berg- og rasmark, bekkekløfter og skog i bakgrunnen. Foto: Espen Hagejordet, Wikimedia Commons

11. Frya – Harpefoss Gudbrandsdals-landskap – jordbruk, makt og ferdsel

Sør-Fron kommune store rommet rundt Hundorp og grenda Ryssland, før Areal: 20,7 km2 dalen igjen snevrar seg inn rundt Harpefoss. Det ligg i Området ligg i landskapsregion 10) nedre dalbygder ei solvend, svakt skålforma, høg li, med markerte dal­ på Austlandet hyller som bryt opp det hallande terrenget. Godt (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). jordsmonn og eit terreng som passar godt til dyrking, har gitt grunnlag for åkerbruk og husdyrhald. Her er PLASSERING fleire store gardar på eit forholdsvis lite område. Landskapet ligg i ei sørvend dalside, mellom bygdene Ein viktig føresetnad for den rike ressurstilgangen Harpefoss i vest og Frya i aust, langs nordaustsida av er Harpefossen rett vest for området, som ligg som Gudbrandsdalslågen. Garden Hundorp ligg sentralt i ein effektiv flaskehals i Lågen. Fossen har bidrege til området. eit rikt fiske og vore eit trafikknutepunkt i skiftet frå elvebasert til landbasert ferdsel vidare nordover – SKILDRING viktige supplement til det tradisjonelle jordbruket Denne delen av Gudbrandsdalen er karakterisert av både på Hundorp og i Rysslandgrenda. store og samanhengande landskapsrom. I området Området er blant dei eldste busetjingsområda i ligg eit mindre rom i sør, rundt Fryasletta, med bratte, Gudbrandsdalen, og garden Hundorp var i lang tid eit rasutsette sider. I nord opnar landskapet seg i det viktig politisk og religiøst maktsenter. I området Del 2 57 HØYRINGSUTKAST

rundt Hundorp finn vi eit monumentalt gravfelt frå ­korleis jordbruksland ei rekkje gonger er dekt eller jernalderen, med seks store gravhaugar og to stein­ øydelagt av ras og flaum, og rydda og dyrka på nytt leggingar. I soga om Olav den heilage beskriv Snorre fleire gonger. Førestillinga om eit fåtal «urgardar» møtet mellom kong Olav og hersen Dale-Gudbrand som har vore splitta opp i mindre einingar ved på garden i 1021. Ein av mennene til kongen skal ha befolkningsauke, har òg måtta vike for eit meir knust ein Tors-figur med klubba si, og møtet repre­ ­komplekst bilete. Funn vitnar om stor mobilitet og senterer etter tradisjonen eit vendepunkt i kristninga om flytting av tun i landskapsrommet. Heile land­ av Noreg. I mellomalderen vart både den verdslege og skapet synest å ha vore langt meir intensivt utnytta religiøse maktbasen flytta til området Steig–Alme, enn ein har trudd tidlegare. som ligg lenger oppe i lia. Steig var kongsgard, og i Det fanst fire kyrkjer eller kapell i området i soga om Håkon Håkonsson blir det fortalt at kongen ­mellomalderen, på gardane Steig, Alme, Listad og lét byggje ein veitslehall her. Kjorstad, men ingen av dei er bevarte. Dagens åtte­ Funn av ei skaftholøks frå yngre steinalder på kanta Sør-Fron kyrkje, innvigd i 1792, ligg godt synleg ­prestegarden i Sør-Fron vitnar om tidleg jordbruk. på ei høgde ovanfor Hundorp. På 1700- og 1800-talet Tidlegare trudde ein at den eldste jordbruks­ var Sør-Fron òg eit militært senter med ekserserplass busetjinga i Gudbrandsdalen låg omtrent midt i den og sjefsgard. solvende lia. Men etter utgravingane i samband med Området har alltid vore viktig som eit knutepunkt ny E6 vart det slått fast at det var gardsbusetjing i for ferdsel gjennom Gudbrandsdalen. Hovudvegen dalbotnen i bronsealderen og eldre jernalder. Nærleik har hatt skiftande trasé til ulike tider, i samanheng til elv og flaumfare ser ikkje ut til å ha påverka val av både med lokale maktforhold og kravet styres­ bustad. På Fryasletta viser fire meter tjukke lag maktene hadde til linjeføring og standard. Dagens

Den karakteristiske åttekanta Sør-Fron kyrkje, omgitt av det vakre kulturlandskapet. Foto: Natural Lights/Knoff 58 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

­tilrettelagde pilegrimsveg går gjennom heile området, ­Området har i lang tid vore eit knutepunkt for ferdsel og delar av denne traséen var i bruk alt i mellomalder. langs hovudfartsåra mellom Vika og Trøndelag. Land­ På 1600-talet vart det organisert skysstell i området, skapet har eit stort mangfald av ulike typar verdifulle og det har vore skysstasjonar på mellom anna kulturminne frå ulike tidsperiodar, knytte til tømmer­ ­Hundorp, Oden, Listad, Grytting, Veslhove og Jens­ busetnad, nettverk av steingjerde, geiler og vegfar og bakken. Jernbanen kom til Sør-Fron i 1896 og førte kulturmarker. Området er opplevingsrikt og godt mellom anna til etablering av hotell på Hundorp. eigna til forsking, formidling og friluftsliv. Eit særtrekk ved landskapet i dag er dei store gards­tuna som Hundorp (Dale-Gudbrands gard), SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING Steig, Grytting, Alm, Hove, Rolstad og Kjorstad. Landskapet vart utpeika som særleg verdifullt i den ­Gardane har eldre bygningsmasse som ligg godt nasjonale registreringa av verdifulle kulturlandskap ­synleg i terrenget på markerte terrenghyller i fleire i 1994. KULA-området har same avgrensing. høgder. Det er lite eller ingen spreidd busetnad Landskapet er sårbart for attgroing og for nye, ­mellom tuna. Mange av gardane og dei tidlegare større bygningar i og ved eksisterande gardstun. ­husmannsplassane har tradisjonell tømmerbusetnad Det tørre klimaet har bidrege til at bygningar har frå 1700- og 1800-talet. Samtidig er det mange døme halde seg godt. Med framtidige klimaendringar kan på panelarkitektur frå 1800-talet. Det finst to freda dei gode bevaringsforholda endre seg. mellomalderloft på gardane Sygard Forr og Sygard Arealet er avsett med omsynssone c) i kommune­ Grytting. Dagens tettstad har vakse fram på ein planens arealdel (2014–2025). Det er viktig at omsyns­ ­terrasse nedanfor Sør-Fron kyrkje, i tilknyting til sona med retningslinjer, og dessutan generelle den gamle kongevegen og gamle E6 (i dag fv. 2522). føresegner til kommuneplanens arealdel, blir halden Dei mange steingardane som omkransar jorde i ved like for å ta vare på verdiane og setje ­rammer for området, og dessutan solide murar på begge sider av arealbruken. geiler og vegar, vitnar om det store rydningsarbeidet Viktige punkt for planlegging og forvaltning av som er utført gjennom tidene. Det er verdifulle og dette landskapet: artsrike kulturpåverka naturtypar i området, mellom > I området bør det takast omsyn som er definerte anna knytt til naturbeitemark og slåttemark. i eksisterande omsynssone i kommuneplanens arealdel. LANDSKAPSKARAKTER > Framleis aktiv jordbruksdrift med slått og beite er Området inneheld eit stort samanhengande avgjerande for å halde oppe kvalitetane i landskapsrom i vest og eit mindre i aust og er prega landskapet. av sørvende, svakt hellande og lune dalsider med lang > Dei kulturhistorisk verdifulle bygningsmiljøa og solgang. Landskapet vekslar mellom frodige jord­ ferdselsminna bør bevarast, og det særprega miljøet bruksareal, beitemark, bratte skråningar med berg- i området bør sikrast. og rasmark, bekkekløfter og skog. Vekslande > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast arealbruk dannar eit mosaikklandskap med store på ein måte som tek mest mogleg omsyn til estetiske kvalitetar. Store gardstun med eldre eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved ­tømmerhus på markerte terrenghyller er domi­ verneverdige gardstun som ligg godt synlege i nerande innslag i landskapet. landskapet. > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for NASJONAL INTERESSE endra klima, slik at kulturminna blir sikra best Jordbrukslandskapet har stor tidsdjupn, og dei mange mogleg. rike, store gardane med Hundorp (Dale-Gudbrands gard) i midten var i lang tid eit maktsentrum i ­Gudbrandsdalen. Viktige hendingar knytte til Noregs kristning skal ifølgje Snorre ha funne stad her. Del 2 59 HØYRINGSUTKAST 60 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

12. Vinstre Reinsjakt- og stølslandskap

Øystre Slidre og Vang kommunar fjellområdet. Vinstre er regulert (1032–1028 moh.), og Areal: 86 km2 høgaste regulerte vasstand står éin meter over opp­ Området ligg i landskapsregion 14) fjellskogen havleg vasstand. Områda mellom vatna har danna i Sør-Noreg og 15) lågfjellet i Sør-Noreg naturlege flaskehalsar for dei store nord-sør-gåande (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). trekka med reinsdyr. Dette har gjort området til eit attraktivt jakt- og fangstområde gjennom store delar PLASSERING av historia. Vatnet Vinstre ligg på terskelen til Jotunheimen, Området ligg ved foten av høgfjellet med eit tøft nord for Beitostølen, og strekkjer seg frå fv. 51 over klima når vêret står på. Samtidig er liene rundt vatnet Valdres­flye og Bygdin i vest til Sandvatnet i aust. slake og sørvende, med næringsrikt jordsmonn og ­Vatnet er ein del av Vinstervassdraget. Avgrensinga godt beite. Langs vatnet ligg buplassar, tufter, av området går eit stykke opp i fjellsidene som om­­ ­fangstgroper og stølar, dei fleste på nordsida av kransar vatnet på alle kantar. Vest for området ligg ­vatnet. Den største konsentrasjonen av kulturminne det markante Bitihorn. Søraustlege del av området finn vi ved Bjørnhølen i den austre enden til vatnet. inngår i Langsua nasjonalpark. Her blir ­vatnet innsnevra, og små holmar mellom nord- og sør­­sida gjer dette til eit naturleg kryssings­ SKILDRING punkt for dyr. Saman med Tyin, Bygdin og Kaldfjorden dannar På fleire verutsette nes uti vatnet viser funn at ­Vinstre ei rekkje med store vatn som utgjer ein menneske har hatt jamleg opphald i heile perioden ­nesten uavbroten vassveg frå vest til aust gjennom frå omtrent 7500 f.Kr. fram til omtrent 1000 f.Kr. Her

I austenden av Vinstre finn ein spor etter fleire tusen år med busetjing, storviltfangst og fiske. Seinare vart områda tekne i bruk til støling, noko som gir kontinuitet til ei langvarig historie med utnytting av ressursane her ved foten av Jotunheimen. Foto: Kulturhistorisk museum Del 2 61 HØYRINGSUTKAST

ligg tjukke lag med skjørbrend stein, steinavfall etter med ku og geit på ni stølar. Skriftlege kjelder fortel reiskapsproduksjon og bein frå reinsdyr, som vitnar om stølsdrift i 1781, og nye stølar til bureisingsbruk om storviltfangst. På eitt av nesa vart det dessutan kom til så seint som på 1940-talet. Lokale stølsregis­ funne to graver frå yngre jernalder (550–1050). Den treringar av kulturminne utfyller historia om livet på eine, truleg frå 500-talet, er ei såkalla «fjellgrav» eller stølane. Her finn vi kjølingskjelder, geiler, leikeplassar, «utmarksgrav», som gjerne finst i nærleiken av vatn badekulpar, lokkeplassar for budeiene, veg, vegmerke, eller ferdselsårer i gode fangstområde langt frå varp, røyser og steinmurar. Stølsvollane vart slått før, ­bygdene. Inni ein liten steinsirkel under torva ligg men i dag blir dei først og fremst brukte til beite. ­pilspissar, knivar, ein spydspiss, ei saks og ein skinn­ Dei færraste stølane har stølsjord som kan haustast skrapar. Dei som gravla døde her i yngre jernalder, maskinelt. Stølsbusetnaden er kjenneteikna ved at grov seg altså ned i ein buplass som første gong vart mange av tømmerbygningane er panelte og raudmåla. teken i bruk i eldre steinalder, 8000 år tidlegare. Stølane langs Vinstre var opphavleg langstølar eller Vinstre er i dag eit godt fiskevatn. Vi må rekne med sommarstølar til gardane mellom Skammestein og at fisket òg har vore viktig tilbake i tid, men auren har Beitostølen, sør for området. Tidlegare vart buskapen ikkje hatt ein naturleg innvandringsveg, på grunn av driven langs stølsvegar over fjellet. Før reguleringa store fall nedanfor Vinstre. All fisk i vatnet har nok var det ein bufarveg frå sør- til nordsida over derfor vorte sett ut. Det er uvisst kor tidleg dette ­Straumen i austenden av Vinstre. Frå tidleg på 1900- starta. Funn av garnsøkke indikerer garnfiske i talet vart mjølka transportert med motorbåt og frakta mellom­alderen. Spor etter naust, båtopptrekk, vidare til meieri og ysteri. Før dette vart det produsert ­båtstøer og ein særeigen båtopplagringsplass med ost og smør på stølane. Båt vart òg brukt til å frakte båtforma steinsetjingar på Gravolsøddin gir innblikk turistar inn til Haugseter Fjellstue på nordaustsida av i ein hovudsakleg nord-sør-gåande båttrafikk over vatnet. På Haugseter har dei teke imot reisande sidan vatnet, knytt til både fiske og stølsdrift. 1880-talet. Fjellstua er framleis i drift, men bygningen Tidlegare var det over 40 stølar i drift langs Vinstre. er frå 1994, etter at den gamle brann ned. I 2010 var det framleis drift med mjølkeproduksjon

Stølar i vestenden av Vinstre, med Bitihorn i bakgrunnen. Foto: Kulturhistorisk museum 62 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Vinstre vart regulert i 1944–49, med tosidige konse­ Landskapet er ope og sårbart for nye tiltak, som blir kvensar for kulturminna. Fleire av lokalitetane ligg synlege frå lang avstand. Reguleringa av Vinstre har utsett til og blir gradvis eroderte av vatn og is. Sam­ ført til skadar på fleire kulturminne, spesielt stein­ tidig har føresegner i konsesjonen sikra at vi i seinare alderbuplassane. Erosjonen er noko stabilisert, men tid har fått henta ut store mengder kunnskap om det bør vurderast jamleg om buplassane bør sikrast ­kulturhistoria til området. Etter reguleringa vart det mot ytterlegare erosjon. Auka besøk og ferdsel på vanskeleg for båten å leggje til, og etter krav frå både Mjølkeruta kan medføre fare for slitasje og skade på stølsbrukarar og kommunen kom arbeidet med veg i kulturminna. Trafikk til dei gamle steinalderbuplassane gang tidleg på 1950-talet. Stølsmjølka kunne no trans­ kan føre til konflikt med stølsdrifta. Stølslandskapet porterast med bil til næraste meieri. Vegen følgjer er sårbart både for sterk endring i bygningsmassen nordsida av vatnet, går vidare austover til Skåbu og og ved at det opne beitelandskapet gror igjen. knyter Valdres saman med Gudbrandsdalen. Han blir ­Framleis drift på stølane føreset nye bygg, noko som kalla Jotunheimvegen og har vorte ein populær viser utviklinga av stølsdrift frå historisk til moderne turistveg. Rundt 10 000 bilar køyrer her kvar sommar, drift, men ein bør samtidig ta vare på eksisterande og vegen inngår i sykkelruta Mjølkevegen, som for­ bygningsmiljø. midlar kulturhistoria til området både digitalt og med KULA-området bør visast i kommuneplanens skilt ute i terrenget. ­arealdel som omsynssone c) med særleg omsyn til landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for LANDSKAPSKARAKTER omsynssona og dessutan generelle føresegner til Sentrale landskapselement er vatnet Vinstre, breiddene kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane med utstikkande nes og slake lier og fjellsider rundt. og setje rammer for arealbruken. Dei fleste spora etter menneske, med stølane som dei Viktige punkt for planlegging og forvaltning av mest markante i landskapet, ligg på nordsida av vatnet, dette landskapet: der dei sørvende liene er prega av godt jordsmonn og > Kulturminne i reguleringssona blir gradvis eroderte beite. Vatnet er plassert på tvers av dei store reins­ bort og kjem til å forsvinne over tid. Det er viktig dyrtrekka. Det er årsaka til at det er gjort mangfaldige å sikre enkelte lokalitetar frå vidare erosjon. funn knytte til reinsjakt gjennom eit langt tidsrom. Lokalitetane som forsvinn, bør dokumenterast. Særleg har det vore mange funn i austenden, der det > Det bør jobbast tett opp mot aktørar i området for er eit naturleg kryssingspunkt for dyr. Karakteristisk å planleggje eventuelle tilretteleggingstiltak ved for stølsmiljøa er panelte og raudmåla tømmer­ steinalderbuplassane, slik at trafikken blir styrt på bygningar. ein formålstenleg måte. > For å verne heilskapsinntrykket av stølslandskapet NASJONAL INTERESSE er det viktig at det ikkje blir opna for større Menneske har brukt dette landskapet til fangst, moderne tiltak som mellom anna masseuttak og ­ferdsel, fiske og stølsdrift over ein periode på 9500 år, hytte-, hotell- eller campingutbygging. og det har gitt oss sjeldsynt mange kjende kultur­ > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør i minne som kastar lys over kulturhistoria i høgfjellet. hovudsak bevarast og det særprega miljøet i Spora etter den tidlegaste bruken med storviltfangst, området sikrast. fiske og ferdsel i steinalderen finn vi i dei same > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for områda som seinare vart tekne i bruk til stølsdrift, og endra klima, slik at kulturminna blir sikra best dei er godt bevarte. Føresegner i konsesjonen knytt mogleg. til reguleringa har sikra at vi har fått henta ut store > Nødvendige nybygg bør ikkje gå ut over historiske mengder informasjon om kulturhistoria til området. element i stølsmiljøa. Er det behov for eksempelvis Dei metertjukke laga med organisk masse gir unike nytt fjøs, er det ønskjeleg at det blir gitt moglegheit moglegheiter til å auke kunnskapen om den tidlege for å bevare eksisterande fjøs, sjølv om det fører til bruken av slike fjellområde. at ein overskrid tillate utbygd areal. > Jotunheimvegen bør takast vare på med same SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING linjeføring, kurvatur, breidde og dekke som dagens Ein del av området ligg innanfor Langsua nasjonalpark. veg. Sanddalstjedn naturreservat ligg innanfor ­området. Her er det verneforskriftene og forvaltnings­­planen som gjeld. Det er høvesvis Langsua nasjonalparkstyre og statsforvaltaren som har forvaltningsansvaret. Del 2 63 HØYRINGSUTKAST 64 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

På veg opp mot det høgste punktet av Kongevegen over Filefjell, med Øvre Smeddalsvatnet på sognesida i bakgrunnen. Foto: Sverre Hjørnevik

13. Filefjell aust Den bergenske kongevegen

Vang kommune SKILDRING Areal: 12,5 km2 Ved Kyrkjestølane går vasskiljet mellom Aust- og Området ligg i landskapsregion 15) lågfjellet Vestlandet, med vassdrag som endar i Sognefjorden i i Sør-Noreg vest og Tyrifjorden i aust. Dalføret over Filefjell ligg (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). på omtrent 1000 meter over havet og er prega av vassdrag, fuktige myrar og tørre ryggar. Terrenget i PLASSERING landskapet er skålforma, med Otrøvatnet i aust. Området strekkjer seg frå vest for Tyinkrysset, i aust­ ­Dalsidene i sør er slake, med store myrdrag, medan enden av Otrøvatnet, og følgjer Kongevegen vestover nordsida er bratt, blokkrik og delvis heilt dekt av over Filefjell i sørvestleg retning via Kyrkjestølane til ­steinur. Fjella rundt går opp mot 1500–2000 meter grensa mot Lærdal kommune og Vestland fylke. over havet. ­Kyrkjestølane ligg øvst i Smeddalen, dalføret som Som den første offentleg bygde køyrevegen mellom kjem opp frå Lærdal. Området går over i eit anna aust og vest stod Den bergenske kongevegen ferdig foreslått KULA-område vest for fylkesgrensa. Dei to på slutten av 1700-talet. Vegen fekk mykje å seie for områda femnar heilskapen i Filefjell-landskapet. ferdselen mellom landsdelane. Seinare har riksveg og Del 2 65 HØYRINGSUTKAST

og slåsting her skal ha vore årsaka til at kyrkja vart riven i 1808. Det er knytt mange segner, og dessutan folkemusikk, til kyrkja og rivinga av henne. Dagens kyrkje vart sett opp i 1971 og er omgitt av ei støls­ grend med verneverdig bygningsmiljø og innslag av nyare fritidsbustader. Sentralt i området ligg tufter etter eldre stølsbygningar. Her var det nemleg støls­ mark for øvre delar av både Lærdal og Vang. Ved ­sørsida av Otrøvatnet, der det eldre vegfaret kjem ned, ligg Gamlestøga. Her er tufter etter eit sælehus, kanskje frå seinmellomalderen, som vart avløyst av skysstasjonen Nystøga på nordsida av vatnet på 1600-talet. Då kom òg første postrute over Filefjell. I perioden 1660–1814 vart det bygd køyrevegar på kongeleg forordning – kongevegar – for å kunne frakte embetsfolk raskast mogleg mellom dei større byane. Den bergenske kongevegen heitte etter veg­ lova av 1824 Den bergenske hovudvegen. Partiet over Filefjell stod ferdig i 1793. Kongevegane følgde i stor grad traseane til eldre ridevegar, men der ridevegane følgde terrenget over tørre rabbar og rundt knausar og haugar, skulle Kongevegen gå rett fram etter «det franske prinsippet». Transport med hest og kjerre stilte krav om jamne og tørre vegar. Hindringar vart fjerna med krut, og vegen fekk fast grusdekke og god drenering. Tidvis var vegen så bratt at det vart van­ skeleg å kome seg opp med hest og kjerre. Etter berre 50 år vart enkelte parti derfor lagde om. Kongevegen kan følgjast i parti opp gjennom heile Valdres. Frå Tyinkrysset ligg han delvis bevart langs På veg opp mot det høgste punktet av Kongevegen over Filefjell, med Øvre Smeddalsvatnet på sognesida i bakgrunnen. nordsida av Otrøvatnet og vidare til Kyrkjestølane. Foto: Sverre Hjørnevik På oversida av vegen finn ein restar etter ein trasé som er teken av ras, og truleg derfor forlaten og flytta lenger ned i terrenget. Frå Kyrkjestølane går den europaveg avløyst Kongevegen. Ferdselshistoria går ­eldste og godt bevarte traséen mot Maristova i sør­ langt tilbake. Ei rekkje spor viser ferdsel i steinalderen. vest over myrområde, gjennom skogen, og opp mot I jernalderen var det fast busetjing her, og faste ferd­ det høgaste punktet på vegen nær fylkesgrensa selsvegar over Filefjell. Valdres var eit tyngdepunkt omkring 1250 meter over havet. Her står Stiftsstøtta, for jernutvinning i yngre jernalder og tidleg mellom­ ein marmorbauta som markerte det gamle skiljet alder, med dette området som eitt av fleire kjerne­ mellom Akershus og Bjørgvin stift. Utsynet er vidt område. Tydelege spor i terrenget etter kolgroper, utover fjellområda, med mellom anna Hurrungane i omnar, slagghaugar og tufter vitnar om jernutvin­ nord. Herfrå går vegen vidare inn i Vestland, mot ninga. Jernet vart truleg frakta over fjellet mot kysten. Maristova og Lærdalsøyri. Vegen har seinare vorte Her er dessutan gravminne, skålgroper, fangstgroper omlagd og utbetra ei rekkje gonger. og bogestillingar. Kongevegtraséen gjennom området er del av ei Eit eldre vegfar – ein av fleire såkalla saltmanna- mykje brukt vandrerute, Kongevegen over Filefjell, eller sildemannsvegar mellom Valdres og Vestlandet – som er sett i stand og strekkjer seg 10 mil mellom førte ned mot sørsida av Otrøvatnet og vidare mot Vang i Valdres i aust og Lærdalsøyri i vest. Vern og Kyrkjestølane. Her ligg tuftene etter stavkyrkja ­tilrettelegging for bruk knytt til reiseliv og vandre­ St. Thomaskyrkja frå seint 1100-tal, bygd på det som turisme har i lang tid vore eit nasjonalt satsings­ truleg alt var ein etablert samlings- og handelsstad. prosjekt. I 2014 vann vandreruta «Vakre vegars pris» Sælehus – herberge for vegfarande – kan ha lege i og i 2017 EUs kulturminnepris «Europa Nostra», noko området alt då kyrkja vart bygd. På 1600-og 1700-talet som gir kongevegen kulturhistorisk status i inter­ vart det halde messe i St. Thomaskyrkja ein gong i nasjonal samanheng. Juryen la vekt på høg fagleg året, med tilreisande frå Valdres, Hallingdal, Sogn og ­kvalitet, ­forankringa i lokalsamfunnet og kombina­ Gudbrandsdalen. Samtidig var det marknad, og bråk sjonen bevaring og bruk. 66 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Ved vegen står framleis stein-støtta som markerer den gamle grensa mellom Akershus og Bjørgvin stift. Foto: Sverre Hjørnevik

LANDSKAPSKARAKTER omsynssone c) med omsyn til kulturmiljø i kommune­ Landskapet er prega av ein vest-aust-gåande høg­ planens arealdel, og kommunedelplan for Tyinkrysset. fjellsdal med vassdrag og myrar i vest og Otrøvatnet i Vegfaret og område langs vegen er sårbare for aust, med bratte fjellsider i nord og slakare i sør. Ved ­slitasje ved auka bruk. Større tiltak som er synlege frå Kyrkjestølane går vasskiljet mellom Vest- og Aust­ vegen, kan endre opplevinga av å gå på eit historisk landet. Bruken av landskapet er prega av at området vegfar. Nye tiltak i område som fram til no har verka er eit naturleg knutepunkt for ferdsel, og av utmarks­ tilnærma urørte, må vurderast med tanke på opp­ ressursar i området. Her er tufter, spor etter jern­ levingsverdien av landskapet. utvinning og stølar – og dessutan fleire generasjonar Heile KULA-området bør visast i kommuneplanens av vegfar som viktige linjeelement i landskapet. arealdel som omsynssone c) med særleg omsyn til landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for NASJONAL INTERESSE omsynssona og dessutan generelle føresegner til Den bergenske kongevegen over Filefjell var den kommuneplanens arealdel for å ta vare på heilskapen ­første køyrevegen mellom Austlandet og Vestlandet, i ferdselslandskapet og setje rammer for arealbruken. ei av dei viktigaste historiske hovudrutene mellom Viktige punkt for planlegging og forvaltning av aust og vest, og har ein sentral plass i samferdsels­ dette landskapet: historia vår. Ferdsel og transport av varer over denne > Tiltak langs vegen, eller som er synlege frå vegen, fjellovergangen var avgjerande for sambandet mellom bør vurderast med tanke på den visuelle verknaden innland og kyst. Ferdselshistoria går langt tilbake. tiltaket har for opplevinga av vegen som eit Området har òg betydning som eit av kjerneområda historisk vegfar. for jernutvinning i Valdres og som sosialt og handels­ > Skjøtsel skal skje med omsyn til kulturminna, og på messig samlingspunkt. St. Thomaskyrkja med vegetasjonsfagleg grunnlag. Det er utarbeidd ein ­immateriell kulturarv er landskjend. skjøtselsplan for Kongevegen over Filefjell som skal brukast som grunnlag for skjøtsel. SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING > Framtidig forvaltningsplan for vegstrekningane bør Strekninga frå Kyrkjestølen til Maristova inngår i den følgjast opp med retningslinjer og føresegner i nasjonale verneplanen til Statens vegvesen. Veg­ arealplanar. strekninga innanfor KULA-området er avsett med Del 2 67 HØYRINGSUTKAST 68 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

14. Stølsvidda Aktivt stølslandskap

Nord-Aurdal og Vestre Slidre kommunar tredje støl er framleis i aktiv bruk med utmarksbeiting, Areal: 348,3 km2 hausting av vinterfôr eller tradisjonell stølsdrift. Nær Området ligg i landskapsregion 14) fjellskogen 50 av stølane har mjølkeproduksjon. Lang kontinuitet i Sør-Noreg og stor aktivitet i området heng saman med tradisjon (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). for husdyrhald og mangel på beite i bygda. Det blir òg drive stølsturisme basert på den aktive drifta og PLASSERING ­formidling av arbeidet på stølen. Den omfattande Landskapet ligg på ei fjellvidde som blir avgrensa av bruken av utmarksbeite gjer at store delar av land­ Tisleifjorden og Tisleidalen i Nord-Aurdal i sørvest, skapet framleis er ope. Nokre område er likevel prega følgjer vestsida av Storfjorden, går aust for Storlifjell av attgroing. Mange av stølane har gått over til å bli og opp til Syndin-vatna i Vestre Slidre vestfjell i nord­ fritidshus, og nokre er heilt fråflytta. Det finst òg ein aust. I aust grensar det mot dei skogkledde liene ned del hytter i skogbeltet. Den historiske vandreruta mot gardane i Valdres. Området omfattar Ulnes og Stølsruta i Valdres (DNT og Riksantikvaren) vart Svennes sameiger og Vestre Slidre statsalmenning og merkt og tilrettelagd gjennom området i 2018. ligg på omkring 800–1100 meter over havet. Stølsdrifta i dette området har fleire hundre år gamle tradisjonar. Dateringar frå andre område viser SKILDRING at den historiske forma for stølsdrift kan førast til­ Området er eit stort, ope og samanhengande vidde­ bake til seinmellomalderen, på 1400- og 1500-talet. landskap med store myrområde, mindre innsjøar og Størst aktivitet var det med fullstølsbruket på 1700- stølsmiljø. Flæidn (‘vide flater eller vidder’) er eit eldre og 1800-talet, då både folk og dyr hadde tilhald på namn, medan nemninga Stølsvidda har vore i bruk dei stølen heile sommaren. I område med fullstølsbruk siste 45 åra. Her er det nærare 600 stølar, og kvar var det vanleg å ha to eller tre stølar, men frå midten

Gauklie hadde i si tid kring 20 enkeltstølar, og mange av dei gamle bygningane er haldne ved like. Nokre av stølane er framleis i drift. Foto: Oskar Puschmann, NIBIO Del 2 69 HØYRINGSUTKAST

Den freda Råstølen med Reinsennvatnet i bakgrunnen. At både garden Rå og stølen som høyrer til, er freda, viser samanhengen mellom gardsdrifta og fjellet som ressurs. Foto: Oskar Puschmann, NIBIO

av 1800-talet gjekk heimstølane som låg nærast Dei malmhaldige myrane har gitt grunnlag for ei ­gardane, ut av bruk. omfattande jernutvinning i jernalderen og mellom­ Ei kartlegging av verdifulle og utsette bygningsmiljø alderen. Utvinninga har etterlate seg talrike spor, (Valdresmusea 2020) viser at det finst 500–600 som kolgroper og restar av jernvinneomnar. Det er ­historisk interessante stølshus i området. Bygningane gjort få undersøkingar om tidleg jakt og fangst, så er sentrale for å forstå kor viktige stølsområda har dette har vi lite kunnskap om. Ved vatnet Reinsenn vore som livsgrunnlag og kvinnearbeidsplass, i Valdres er det funne ein buplass som har vore i bruk i fleire spesielt og i Noreg generelt. Her er eit mangfald av omgangar gjennom store delar av jernalderen og ulike bygningstypar frå ulike periodar i stølshistoria, ­mellomalderen. På grunn av ei karakteristisk utfor­ som sel, kokehus, buer, mjølkeramper, løer, fjøs og ming av ein steinsett eldstad (arran/aernie) er det naust. Nokre bygningstypar er særleg utsette og diskutert om den siste fasen kan tolkast som samisk ­byrjar å bli fåtalige. busetjing. Stølane ligg samla i stølslag. Eit særtrekk ved ­byggjeskikken er at sel og fjøs er plasserte øvst på LANDSKAPSKARAKTER jordet og løe nedst, typisk for midtre del av Valdres. Stølsvidda ligg på eit platå i fjellet og er eit vidde­ Husa er anten lafta, bygde i reisverk eller ein kombi­ landskap prega av myrområde, innsjøar og vatn og nasjon. Sela er ofte panelte og måla, karakteristisk for mange stølar, samla i stølslag. Vegetasjonen i land­ Valdres. Bygningsmiljøa er prega av både eldre og skapet er vidare prega av intensiv stølsdrift med nyare driftsmåtar. Byggjeskikken varierer ein del avskoging, jernutvinning, omfattande vedhogst, ­mellom dei ulike stølslaga. Råstølen på Kinnholt med ­beiting og fôrsanking gjennom fleire hundre år. sel, skåle, fjøs og låve, og dessutan ei kve, er freda Dette har bidrege til å halde landskapet ope, og det er som del av garden Rå i Vestre Slidre. Tidlegare vart lett å lese den lange historia knytt til tradisjonell vinterfôr hausta på utslåtter. Stadnamn og tufter stølsdrift. etter utløer vitnar om denne bruken. Landskapet har innslag av kulturpåverka og artsrik naturbeitemark NASJONAL INTERESSE og slåttemark. Valdres er den regionen i Noreg og Europa som har Lokale stølsregistreringar av kulturminne utfyller hatt mest omfattande stølsdrift, og Stølsvidda er eit historia om livet på og rundt stølane: Her finn vi nøkkelområde for stølsdrift i Valdres. Området har ­kjølingskjelder, geiler, leikeplassar, badekulpar, lokke­ framleis den største konsentrasjonen av aktive stølar plassar for budeiene, vegar, vegmerke, varp, røyser og i Noreg og står derfor i ei særstilling, både i nasjonal steinmurar. Eit døme på ein stad med historie er og internasjonal samanheng. Landskapet har òg eit av Gråtarplassen, der budeiene tok farvel med mennene dei bygningshistorisk mest interessante stølsmiljøa i sine. Av munnlege tradisjonar kjenner vi òg gamle landet. Stølane, med bygningar og artsrike kultur­ vêrmerke («vesta klare vil lenge vare – austa glette marker, viser kor stor plass utmarksbeitet har i jord­ gje våt hette»), regler og segner. Runde morene­ bruket i området, og vitnar òg om ei tid der utmarka haugar med namn som Sevalshaugen og Sevathaugen var viktig for busetjing og livberging i heile landet. har gjerne tradisjon om underjordiske, helst haug­ Dessutan synleggjer stølane ein viktig tradisjonell kallen Sevat eller Sevald. kvinnearbeidsplass i norske bygder. 70 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Beitedyr ved Midtre Syndin, med Gilastølane i bakgrunnen. Foto: Magnhild Apeland, Innlandet fylkekommune

SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING Eit større areal i Nord-Aurdal er lagt inn i kommu­ Landskapet vart utpeika som særleg verdifullt i den neplanens arealdel (2014–2024) som omsynssone c) nasjonale registreringa av verdifulle kulturlandskap i med retningslinjer som sikrar at området skal skjer­ 1994. Sidan 2018 er området med i den landsomfat­ mast for inngrep som kan endre karakteren. Heile tande satsinga «Utvalde kulturlandskap i jordbruket», KULA-området bør visast som omsynssone c) i kom­ ei tilskotsordning basert på spleiselag mellom land­ muneplanens arealdel, med særleg omsyn til land­ bruks-, natur- og kulturminneforvaltninga i Noreg. skap. Det bør utarbeidast retningslinjer for Satsinga er eit samarbeid med brukarane i området. omsynssona og dessutan generelle føresegner til Det er utarbeidd ein eigen forvaltningsplan for områ­ kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane det, og det blir tildelt årlege midlar til investerings- og setje rammer for arealbruken. og skjøtselstiltak som mellom anna tek vare på Viktige punkt for planlegging og forvaltning av kulturarven. KULA-området har same avgrensing. dette landskapet: Dei største utfordringane i stølslandskapet er att­ > I området bør det takast omsyn som er definerte groing, forfall i bygningsmassen og tap av historisk i eksisterande omsynssone i kommuneplanens viktige bygningar. Attgroinga har vore stor gjennom arealdel. etterkrigstida, men ein betydeleg innsats med kratt­ > Det er viktig å halde oppe innsatsen for å halde knusing og hogst har sidan 1990-talet bidrege til å beiteareal opne. halde viktige beiteareal opne. Området er sårbart for > Særtrekk i byggjeskikk og bygningsdetaljar bør endringar som følgjer av at bruken blir endra frå vidareførast, og forfall på fjøs, utløer og andre landbruksformål til fritidsformål. Det er viktig å ta bygningar som har gått ut av aktiv bruk, bør vare på bygningsmasse og vegetasjon som gjer at motverkast. Rapporten «Kartlegging av området framleis blir oppfatta som eit stølsområde bygningsmiljø på Stølsvidda i Valdres» (2020) og og ikkje eit hytteområde. Sela på stølane er i stor grad byggjeskikkrettleiaren for Valdres, «Rettleiar i bevarte, men ombygging og modernisering av sel har byggeskikk og tilpassing til landskap» (2011), er gode over tid ført til at særtrekk i byggjeskikk og viktige verktøy i vidare forvaltning og prioritering av tiltak. bygningsdetaljar blir reduserte. Fjøs, utløer og andre > Ein bør unngå ytterlegare utbygging av bygningar som har gått ut av aktiv bruk, er utsette for mobilmaster innanfor området. forfall, og mange tidlegare registrerte bygningar er > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for borte. endra klima, slik at kulturminna blir sikra best mogleg. Del 2 71 HØYRINGSUTKAST 72 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Utsyn over Vassfaret med vatna Nevlingen til venstre og Aurdalsfjorden til høgre. Foto: Jørn Jensen, Viken fylkekommune

15. Vassfaret Den marginale utmarka

Flå, Nesbyen og Sør-Aurdal kommunar Aurdalsfjorden omkransa av bratte skog- og fjellier på Areal: 193,7 km2 totalt, 109,7 km2 i Oppland begge sider: Fledda mot nord, og Storrustefjell og Området ligg i landskapsregion 7) skogtraktene Dyttholsfjellet mot sør. på Austlandet Vassfaret var tidlegare tilhaldsstad for ein bjørne­ (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). stamme, og for mange er området uløyseleg knytt til skildringane av Vassfaret og jakta på slagbjørnen Rugg PLASSERING i forfattaren Mikkjel Fønhus’ bok Der vildmarken Landskapet ligg i eit skogsområde i grensetraktene suser. Fønhus skreiv historia si i 1919, med inspirasjon mellom Valdres og Hallingdal. Det omfattar indre frå det som er kjent som den lengste bjørnejakta i Vassfaret og den vestlege delen av Vassfaret og noregshistoria. Den DNT-merkte Ruggstien fører i ­Vidalen landskapsvernområde, og følgjer same dag opp til ei minneplate der bjørnen fall. Fønhus avgrensing som verneområda austover til Storrust­ skildrar landskapet slik: fjellet. «Mellem kalkhvite fjell krøkte Vassfaret seg nord­ over. Det var en trang fjelddal uten folk. Men vild­ SKILDRING dyrene skrek, og vildmarken nynnet ødets og Landskapet følgjer det breie og skogkledde dalføret vaarnattens sang. Gammel krokfuru i liene, snebøid frå Strøsdammen i vest og ned mot Hedalen i aust. bjørk i fjeldkraket, frodig unggran i dalbunden, alle I den slake dalbotnen ligg vatna Øvre og Nedre spilte de kvistene ut og sang med.» Grunntjern, Skrukkefylla, Suluvatnet, Nevlingen og Del 2 73 HØYRINGSUTKAST

Men Vassfaret er meir enn villmark. Kulturminna Vassfarplassen og Amundheimen, ved Nevlingen, viser ei langvarig og mangfaldig utnytting av vart begge rydda rundt 1750. På Vassfarplassen er utmarksressursar. Det er særleg kulturminne knytte berre stabburet opphavleg, dei andre bygningane er til skogsdrift og fløyting som pregar området, men sette opp på tuftene etter tidlegare bygningar i jakt, fangst, fiske, jernutvinning og småbruks- og ­seinare tid. Her er òg artsrike slåttenger. På Amund­ stølsdrift har òg sett spor. heimen står i dag to lafta hus, som i seinare tid Skogsdrifta kan sporast tilbake til slutten av 1600- ­fungerte som skogshusvære. Like ovanfor står ei lita talet, med sikre kjelder om tømmerfløyting frå 1684. jakthytte i sveitserstil som truleg vart reist rundt Som i andre skogsområde på Austlandet vart fløytinga 1900. Skulestua for området stod på Vassfarplassen i vassdraget særleg viktig då trelasthandelen auka i frå 1866, men vart seinare flytta til Amundheimen. omfang utover 1700-talet. Det vart drive fløyting (eller Den siste garden vart fråflytta i 1914. Den siste brøtning, som det blir kalla her) fram til 1967. Kultur­ ­fastbuande i området var Berte Skrukkefyllhaugen minne knytte til fløytinga er fire dammar, ved utløpet (1854–1950), som voks opp på plassen Skrukkefyll­ av Aurdalsfjorden, Nevlingen, Øvre Grunntjern og haugen ved vatnet Skrukkefylla mellom Aurdals­ Strøsdammen. Ved demningane finst damvaktarbuer, fjorden og Nevlingen. Plassen vart rydda rundt 1840 overnattingshus for fløytarar og skogsarbeidarar, og fråflytta etter brann i 1891. Berte og mannen naust og fiskebuer. Det er minst 18 kjende tømmer­ budde i Vassfaret til 1921. Frå 2012 er stue, låve og fjøs koier i Vassfaret, fleire med stallar. Langs elvane gjenreiste på Skrukkefyllhaugen. Fleire setrar har ­mellom vatna er det spor etter forbyggingar, og i bevarte eller gjenreiste hus. ­vatnet innanfor dammen i Aurdalsfjorden finst fleire Under andre verdskrig vart hovudkvarteret for lensedoppar. ­heimefrontbasen «Elg» etablert her, og fjellpartia Vi veit lite om tidleg busetjing i området. Under rundt Vassfaret vart brukte mykje som slepplass for befolkningsveksten på 1700–1800-talet vart det forsyningar frå England. Ein kan framleis finne slepp­ trongt om plassen nede i hovudbygdene, og då gav konteinarar i området. På Vassfarplassen og Amund­ dei marginale plassane i skogs- og villmarksområdet heimen vart det arrangert troppssjefskurs, nokre av ei moglegheit for levebrød. Dei første kjende gardane dei første og mest omfattande kursa som vart haldne vart rydda frå midten av 1700-talet og utover 1800- i det okkuperte Noreg. talet. På det meste skal det ha vore 12 bruk og 20–30 Fleire hus har hatt ulik bruk, mellom anna vart dei setrar her inne. Den vesle mølla ved elva mellom øvre fråflytta husa på småbruka tekne i bruk som skogs­ og nedre Grunntjern vitnar om korndyrking. Korn­ husvære. Fleire av bygningane her kan truleg knytast hausten har likevel vore uviss, så mange livberga seg til både jakt, fangst, fiske, jordbruk og skogbruk. gjennom ein kombinasjon av skogbruk, jordbruk, jakt, Dette er karakteristisk for eit område der ressursane fangst og fiske. i utgangspunktet er marginale for fast busetjing, men

Stabburet på Vassfarplassen, med utsikt ut over Nevlingen. Foto: Ragnhild Hoel, Riksantikvaren 74 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Rett innanfor dammen i Aurdalsfjorden står framleis fleire lensedoppar ute i vatnet, og på land like bak står den gamle damstua. Foto: Ragnhild Hoel, Riksantikvaren

der ei brei og mangfaldig utnytting av det som var SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING ­tilgjengeleg, likevel gjorde det mogleg å leve her. Området ligg i landskapsvernområda indre Vassfaret Etter etablering av verneområda i 1985 vart det laga og Vassfaret og Vidalen, og fleire mindre område ein kulturvernplan for delar av Indre Vassfaret, som ­innanfor desse områda er freda som naturreservat. mellom anna la vekt på vedlikehald av kulturminne og Her er det verneforskriftene og forvaltningsplanane på å revitalisere skogsdrift i undervisningssamanheng. som gjeld. Statsforvaltarane har forvaltningsansvaret Ein avtale mellom Fylkesmannen i Oppland og grunn­ for verneområda. eigarar var knytt til planen, som sist vart revidert i Området er sårbart for attgroing av opne kultur­ 2003. I perioden 1991 til 2007 vart det drive tradisjo­ marker på plassane, og dermed tap av kulturavhengig nell hogst, køyring og fløyting. naturmangfald. Dessutan er det utsett for forfall og tap av kulturminne som er knytte til plassar, setrar, LANDSKAPSKARAKTER skogsarbeid og fløyting. Kulturminne knytte til Karakteristisk for Vassfaret er store og villmarksprega ­fløytinga som ligg i sjølve vassdraga, er utsette for skogsområde, med vassdraget som sentralt landskaps­ erosjon og skade frå vasstrykk og isskuring, og krev element. Det er mange kulturminne etter fløyting og regelmessig vedlikehald. skogsdrift. Småbruk, skogshusvære og andre kultur­ KULA-området bør visast som omsynssone c) i minne fortel om både fast og temporær busetjing i kommuneplanens arealdel, med særleg omsyn til området, basert på eit marginalt mangesysleri knytt landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for til jakt, fangst og fiske, skogbruk og gardsdrift. omsynssona og dessutan generelle føresegner til kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane NASJONAL INTERESSE og setje rammer for arealbruken. Dei store, villmarksprega barskogområda i Vassfaret Viktige punkt for planlegging og forvaltning av er karakteristiske for indre delar av Austlandet. dette landskapet: ­Vassfaret og det rike dyrelivet her er i tillegg kjent for > Systematisk registrering av kulturmiljø bør mange gjennom skildringane til forfattaren Mikkjel gjennomførast, følgd av tilstands- og Fønhus. Kulturminna i Vassfaret er typiske for den verdivurderingar, og dessutan aktuelle breie og mangfaldige utnyttinga av utmarksområde istandsetjings- og vedlikehaldstiltak. som prega det norske samfunnet i perioden frå 1750 > Areala på plassane og setrane bør skjøttast slik at og inn på 1900-talet. Den tidlege fråflyttinga av fast­ dei blir haldne opne. buande, kombinert med lite nyare utbygging, har ført > Den tidlegaste historia til området bør kartleggjast til at kulturminna er relativt godt bevarte og gir eit betre for å utdjupe biletet av bruken av tidsbilete frå ein periode der alle tilgjengelege utmarksressursane. ­ressursar i området vart tekne i bruk. Området er eit > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for endra typisk døme på korleis folk livberga seg under margi­ klima, slik at kulturminna blir sikra best mogleg. nale tilhøve, og kan gi oss mykje kunnskap om dette. Del 2 75 HØYRINGSUTKAST 76 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

16. Randsfjorden Skogbruks- og treindustrilandskap

Søndre Land kommune SKILDRING Areal: 63,6 km2 Området ligg innanfor eit stort, ope landskapsrom Området ligg i landskapsregion 8) innsjø- og rundt innsjøen Randsfjorden. Opp frå Randsfjorden silurbygdene på Austlandet og 7) skogtraktene ligg slake lisider der leirjord gir gode føresetnader for på Austlandet jordbruk. Landskapet går etter kvart over i skog­ (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). kledde åsar med grus/morenejord. På vestsida ­strekkjer åsane seg opp til 500–600 meter over havet. PLASSERING Frå midten av 1800-talet fekk skogeigande bønder Landskapet omfattar skogeigargardar langs begge langs Randsfjorden eigedomsrett til allmenningen til sider av Randsfjorden (135 moh.) mellom Bjørnerud kongen. Samtidig vart dei strenge sagbruksprivilegia i nord og Enger i sør, inkludert tettstadene Hov og frå 1600-talet oppheva. Den teknologiske utviklinga Holmen/Fall. Mot aust omfattar det områda langs med dampsagbruk, høvleri, tremasse-, cellulose- og Fallselva frå Trevatna til Holmen. I vest dekkjer papirindustri gav bøndene store moglegheiter til ­området Lomsdalselva, med to sideløp på Fluberg økonomisk utbytte av skogen. Høgkonjunkturen for vestås, Grevsjøen og Selsjøen, til utløpet ved gardane skogbruket i Land varte til det vart eit kraftig fall i Søndre og Nordre Lomsdalen. tømmerprisar i 1921. I same periode gjekk jordbruket

Foreløpig lavoppløst bilde

Garden By rett sør for tettstaden Hov, med Randsfjorden i bakgrunnen. Foto: Roger Vestrum Del 2 77 HØYRINGSUTKAST

Rett bak Sandungsdammen ligg ein terskel i vatnet, truleg eit av få spor etter den første utbygginga på 1600-talet. Foto: Torill Skillingsaas Nygård, Innlandet fylkekommune

gjennom eit hamskifte med modernisering og av bøndene. Han bygde dammar, sluser og andre ­mekanisering, og vart i større grad marknadsretta. installasjonar i Lomsdals-vassdraget, som var det Den gode økonomien førte til stor byggjeaktivitet ­viktigaste fløytingsvassdraget på Veståsen, og som på gardane med store skogeigedommar. Store dekte eit enormt skogsareal. Randsfjorden gav gode våningshus i dei rådande stilartane, som sveitserstil, moglegheiter for transport av trelast til Drammen. drakestil, jugend og nyklassisisme, og dessutan store I Noreg var den kystnære skogen i stor grad uthogd einskapslåvar vart bygde. Det var inntektene frå på 1700-talet. Skogsområda i innlandet vart viktigare. ­skogbruket, ikkje jordbruket, som la grunnlaget for Då bøndene fekk eigedomsrett til kongens allmenning byggjeaktiviteten. I det same området finn vi òg på midten av 1800-talet, spreidde utbyttet frå skog­ ­bygningane til dei som jobba på skogen, både hus­ bruket seg til fleire av grunneigarane. Dei fleste av mannsplassane der dei budde, og koiene der dei dagens fløytingsanlegg i Lomsdals-vassdraget er ­oppheldt seg under arbeidet. Desse små og enkle bygde i perioden 1870–1905. Her finst mange kultur­ bygningane står i sterk kontrast til skogeigargardane minne etter fløyting, som elveforbyggingar, dammar, og viser at ikkje alle samfunnslag fekk ta del i den damhytter, skogshusvære, stallar, naust og fiskebuer. økonomiske utviklinga. Etter andre verdskrig vart fløytinga i aukande grad Dei skogrike åsane rundt Randsfjorden ligg langt utkonkurrert av frakt med lastebil på vegar ned til frå skipsleia, og skogbruket var lite utvikla før 1700- Randsfjorden. Fløytinga i vassdraget tok slutt i 1968. talet. Skogen hadde vorte brukt av dei gardane som I regi av foreininga Lomsdalsvassdragets bevaring vart hadde rett til å hente ut tømmer til eigen bruk i den det i 1994 gjennomført eit restaurerings- og formid­ kongelege allmenningen. Frå gammalt av vart elvane lingsprosjekt knytt til dammar, skogshusvære o.a. brukte til transport av hus- og vedtømmer, medan Fallselva eigna seg ikkje like godt til fløyting, men den første kjende fløytinga for eksport var i 1634. På fossefalla gav kraft til industri. Utviklinga av tetts­ 1660–70-talet fekk fut Jørgen Phillipsson kongeleg taden Holmen – seinare kalla Fall – er knytt til bruk privilegium på tømmerbruk i kongens allmenning i av kraft frå Fallselva til ulik verksemd frå slutten av fleire delar av området, og dessutan rett til fløyting, 1700-talet og framover. Mellom anna vart vasskrafta utbygging av fossefall og førsterett til å kjøpe tømmer brukt til sagbruk og garveri og Holmen Mølle, som var 78 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

i drift frå 1908 til tidleg 1960-tal. I 1874 kom Lands samanheng er perioden med økonomisk oppgang, Træsliberi i drift, og i 1910 vart Skrankefoss Træsliberi teknologioptimisme og industrivekst, og dessutan anlagt noko høgare i elva. Tremasse og ferdige papp-­ den vanskelege historia om då den økonomiske produkt kunne fraktast ut frå Fall stasjon (1902) på ­veksten stagnerte, med konfliktar mellom skogeigarar Valdresbanen rett ved. Fabrikkane ved Fallselva fun­ og arbeidarar. Randsfjord-konflikten blir rekna som gerte som hjørnesteinsbedrifter i Fall og Holmen. Dei ein av dei hardaste og lengste av ei rekkje slike vart nedlagde i 1962, med store konsekvensar for ­konfliktar i mellomkrigstida. lokalbefolkninga. Nokre fann seg arbeid ved andre treforedlingsfabrikkar, men mange vart vekependlarar SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING til Oslo. Lomsdalselva med nedbørsfelt vart eit varig verna Produksjonsbygg på dei to fabrikkane inngår som vassdrag i 1973 (verneplan I). Kulturminneverdiar inn­ del av ein kultursti med kulturminne knytte til Falls­ gjekk i vernegrunnlaget. Store delar av området og elva. Stien vart vald ut som Søndre Lands tusenårs­ mange av kulturminna er innarbeidde i kommunens stad. Fabrikkane er godt bevarte døme på ei verk­­ kommunedelplanen for kulturminne (2019). semd som i ein periode var svært viktig for ­regionen. Ein del av bygningsmiljøa er sårbare for endring og Arbeidarbustader, funksjonærbustader og direktør­ forfall ved at dei går ut av bruk. Utsette bygningstypar bustad speglar den sosiale strukturen i den tidlege er dei store einskapslåvane, eldre uthus, tidlegare industristaden. husmannsplassar og koier. Enkelte husmannsplassar Tradisjonelt skogbruk og treforedlingsindustri har og koier blir òg nytta som fritidsbustad og er sårbare vore eit viktig næringsgrunnlag for gardbrukarar og for endring som følgje av dette. Kulturminne i eller gitt industriarbeidsplassar til tidlegare husmenn og nær vassdraga kan vere sårbare for skade ved flaum. småbrukarar. På 1920- og 30-talet kom delar av Fabrikkbygningane på Skrankefoss og Land tresliperi arbeidarklassen, hovudsakleg skogsarbeidarar, i er framleis i bruk. Eventuell endring av bygningsmas­ ­konflikt med det lokale næringslivet, stort sett skog­ sen bør ta omsyn til dei kulturhistoriske verdiane. eigarar. Årsaka til den såkalla Randsfjord-konflikten KULA-området bør visast i kommuneplanens var eit dramatisk fall i tømmerprisane frå 1921–22, ­arealdel som omsynssone c) med særleg omsyn til men konflikten gjaldt prinsipielt organisasjons- og landskap. Det bør utarbeidast retningslinjer for forhandlingsretten. Han varte frå 1929 til 1936 og fekk omsynssona og dessutan generelle føresegner til langvarige etterverknader for forholdet mellom folk kommuneplanens arealdel for å ta vare på verdiane i bygda. og setje rammer for arealbruken. Viktige punkt for planlegging og forvaltning av LANDSKAPSKARAKTER dette landskapet: Innsjøen Randsfjorden dannar eit stort, ope > Den kulturhistorisk verdifulle busetnaden bør landskapsrom sentralt i området. Viktige menneske­ bevarast, og det særprega miljøet i området bør skapte landskapselement er store gardar langs sikrast. ­breiddene. Forholdsvis lite jordbruksareal ved gardane > Element som underbyggjer karakteren i det vitnar om samanhengen med store skogeigedommar. historiske landskapet, bør takast vare på, slik som Utstikkarane til området i aust og vest følgjer vass­ kulturminne knytte til heile produksjonslinja frå draga til Lomsdalselva og Fallselva. Her har dei natur­ hogst til fløyting og treforedling, i tillegg til lege føresetnadene påverka bruken og bygde element: bygningar knytte til både eigarar og arbeidarar. Fossefall har gitt grunnlag for industri og tettstad­ > Istandsetjing av utsette bygningar og anleggstypar vekst ved Fallselva. Gode forhold for fløyting og lange, som skogskoier med stall, fløytingsdammar, samanhengande vassvegar i Lomsdals-vassdraget har attverande fabrikkanlegg og store einskapslåvar gitt eit mangfald av kulturminne knytte til fløyting. bør prioriterast. > Tilretteleggingstiltak knytte til opplevingar langs NASJONAL INTERESSE Fallselva og Lomsdals-vassdraget bør utarbeidast Landskapet med godt bevarte kulturminne på begge i samråd med kommunen og aktuelle frivillige sider av Randsfjorden fortel den heilskaplege historia foreiningar. om skogbruket si produksjonslinje, frå tømmerhogst > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for til fløyting til trebasert industri og transport av varer endra klima og konkrete vurderingar knytte til fare for sal. I tillegg rommar landskapet bygningsmiljø og for erosjons- og flaumskadar, slik at kulturminna andre kulturminne etter det samfunnet denne verk­ blir sikra best mogleg. semda var ein del av. Viktige forteljingar i nasjonal Del 2 79 HØYRINGSUTKAST 80 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Jordbrukslandskap sør i området. Oppe på åskammen ligg dei freda Balkegardane og Balke kirke frå mellomalderen. Til venstre i framkant ligg Rognstad som òg er freda. Foto: Irene Skauen Sandodden, Innlandet fylkekommune

17. Balke – Lillo og Kapp Mjøsas rike jordbrukslandskap

Østre Toten kommune SKILDRING Areal: 30,9 km2 Landskapet inngår i kambrosilurbygdene rundt Mjøsa Området ligg i landskapsregion 8) innsjø og og Randsfjorden og er prega av vide, bølgjande sletter silurbygdene på Austlandet og slake åsar. Nemninga «kambrosilurbygdene» kjem (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). av at området har mykje kambrosiluriske bergartar som lett forvitrar og skaper næringsrik morenejord. PLASSERING Dette jordmonnet er svært gunstig for jordbruksdrift. Området ligg på vestsida av Mjøsa og aust for rv. 4. Busetjinga i landskapet går tilbake til yngre stein­ Det omfattar sentrale busetjingsområde på Toten, frå alder. Funn rundt Lena og Hoffsvangen vitnar om at den gamle sundstaden i Totenvika i sør til bryggje­ dette var eit viktig politisk og økonomisk sentrum i anlegga på Kapp i nord. Landskapet ligg på ein jernalderen, og fleire gardar har vore svært velståande. ­terrengrygg som vender ut mot Mjøsa og Helgøya. På garden Gile er det eit gravfelt med over 90 grav­ minne, der det er gjort ei mengd gjenstandsfunn. Særleg er funna frå romersk jernalder (0–400 e.Kr.) Del 2 81 HØYRINGSUTKAST

spektakulære, både når det gjeld mengd, konsentra­ reisingsbruk og arbeidarbustader. Det er fleire sjon og type kulturminne. Det er òg rike funn frå ­førekomstar av artsrike, kulturpåverka naturtypar vikingtida. Rune- og biletsteinane frå Alfstad, Stabo i området. og Gile stadfestar at området hadde ein sentral Mjøsa har vore ei naturleg hovudferdselsåre, der ­posisjon i yngre jernalder. Også dei to steinkyrkjene folk har brukt båt på sommarstid og hesteskyss over frå mellomalderen på Hoff og Balke er uttrykk for dei isen på vinteren. Heilt sør i området ligg den såkalla rike ressursane i området. Kongsstøa i Sundvika nedanfor garden Dyren. Hamna Dei viktigaste spora frå jernalderen er funne oppe er nemnd i 1600-talskjelder, men har truleg røter til­ på terrengryggen frå Stabo, via Alfstad og Lillo, Hoff bake til mellomalderen. I nyare tid har bryggjemiljøet og Gile og ned til Balke og Dyren. Dette området ligg på Kapp vore eit viktig knutepunkt for ferdsel på noko tilbaketrekt frå Mjøsa. Funn tyder på at arealet Mjøsa, og fleire av dei gamle bryggjeanlegga er langs innsjøen i mindre grad var prega av sentral­ bevarte. Her ligg kongsbåtbryggja Talloddenbrygga gardar med makt i jernalderen. frå 1600-talet, som vart brukt av bøndene som hadde På 1700- og 1800-talet etablerte fleire offentlege plikt til å skysse offentlege personar. Smørvikbrygga tenestemenn seg i området, med inntekt frå både frå tidleg 1800-tal ligg der framleis. I 1885 vart ho embetsgjerning og gardsdrift. På embetsmanns­ erstatta av Kapp brygge då Vikens Dampskip Selskap gardane og dei rikaste gardane vart det bygd store, etablerte pakk- og ekspedisjonshus der. I samband staselege midtgangsbygningar. Mange av desse med at MF «Hamar–Kapp ferjen» vart sett i rute i 1951, våningshusa er rappa, ein teknikk der tømmerbyg­ vart det i tillegg bygd ei eiga ferjebryggje. ningar er overflatebehandla med leire og overmåla På land finst eldre vegfar som er bevarte frå Sund­ med kalkmåling. Leire og kalk er truleg funne lokalt. vika og vestover, og mellom Balke og Hoff har vegen Fleire salar på gardar i området er dekorerte av holvegpreg. I den vestlege delen av området kjem kunstnaren Peder Balke. På gardane Vestre og Østre Kjølvegen inn, ein gammal ferdselsveg over «Fem­ Balke, Billerud, Hoff prestegård og Rognstad står til milsskogen» mellom Hadeland og Toten. saman ni freda bygningar. I tillegg finst det fleire Mjølkefabrikken på Kapp vart etablert i 1889 og bevarte tidlegare husmannsplassar, småbruk, bu­ produserte usukra kondensert mjølk på blekkboks –

Foreløpig lavoppløst bilde

Den freda hjuldamparen Skibladner har lagt til brygga ved Kapp Melkefabrikk. Foto: Mjøsmuseet 82 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

Viking Melk. Nestlé kjøpte opp produksjonen i 1898, SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING og dette var den første staden firmaet etablerte seg Området Balke–Lillo vart utpeika som særleg verdi­ utanfor Sveits. Fabrikken var den største arbeids­ fullt i den nasjonale registreringa av verdifulle kultur­ plassen i kommunen, men vart nedlagd i 1928. I dag landskap i 1994. KULA-landskapet inkluderer i tillegg husar han mellom anna Kulturskolen Mjølkefabrikken Kapp og bryggjemiljøet her, for å understreke kor og funksjonar for Mjøsmuseet. ­viktig det er at landskapet har tilknyting til Mjøsa. Etter krigen vart jordbruket i området i stor grad Området er sårbart for omleggingar i landbruket lagt om frå korn- og mjølkeproduksjon til grønsaks­ som fører til behov for nye og større driftsbygningar dyrking. Dagens jordbruk er prega av potet- og med store manøvreringsareal rundt. Slike bygningar grønsaksproduksjon og noko husdyrhald. Området endrar inntrykket av dei gamle gardstuna og fører har store oppdyrka areal, karakteristisk for det ofte til at ein ønskjer å rive eldre driftsbygningar. moderne jordbrukslandskapet. Enkelte delar av området er utsette for utbyggings­ Området må òg sjåast i samanheng med den rike press. I tettstader og grender er det utfordrande å kulturhistoria på den andre sida av Mjøsa, med finne balansen mellom bevaring, vitalisering av ­Helgøya og Hamar domkirke som viktige element. ­kulturmiljø, verdiskaping og behovet for nye bustader, offentlege tenestebygg og næringsbygg. LANDSKAPSKARAKTER Området Balke – Lillo er avsett med omsynssone c) Landskapet er prega av vide, bølgjande sletter og i kommuneplanens arealdel (2018–2030), og kommu­ slake åsar og er kjenneteikna av rikt og frodig stor­ nedelplan for Lena (2008–2020). skala jordbruksland. På avstand verkar det som ein Heile KULA-området, inkludert Kapp, bør visast i mosaikk mellom store åkrar, busetnad, vegar, skog­ kommuneplanens arealdel som omsynssone c) med holt og kantsoner. Landskapet vender seg ned mot særleg omsyn til landskap. Det bør utarbeidast ret­ Mjøsa, der bryggjemiljøet på Kapp og sundstaden i ningslinjer for omsynssona og dessutan generelle Totenvika understrekar kor viktig det var å ha kontakt føresegner til kommuneplanens arealdel for å ta vare med innsjøen som ressurs og transportveg. Dei på verdiane og setje rammer for arealbruken. ­mektige storgardane og kyrkjemakta har etablert seg Viktige punkt for planlegging og forvaltning av på toppen av terrengryggen, og dei mange godt dette landskapet: bevarte gravminna, mellomalderkyrkjene, rune- og > I området bør det takast omsyn som er definerte biletsteinane og storgardsbygningane gjer at vi i eksisterande omsynssone i kommuneplanens ­framleis kan lese den rike historia til området. arealdel. > Ny busetnad bør tilpassast den tradisjonelle NASJONAL INTERESSE busetnaden både i plassering, volum, form og Landskapet fortel ei lang historie, der maktkonsen­ materialval. trasjon, storgardar, kyrkje og embetsverk er sentrale > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast innslag. Næringsgrunnlaget i det rike jordsmonnet og på ein måte som tek mest mogleg omsyn til den sentrale plasseringa ved Mjøsa, har gjort dette til eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved eit viktig område på Austlandet. Store verdiar er freda og verneverdige gardstun som ligg godt knytte til spor etter maktstrukturar i jernalderen og synlege i landskapet. tidleg mellomalder, og til embetsverk og borgarskap > Det bør stimulerast til framleis jordbruksdrift, for frå 1700–1800-talet. Det er mange freda bygningar i å hindre attgroing og sikre at området beheld området, fleire med dekorasjonar av kunstnaren karakteren sin. Peder Balke, ein av dei viktigaste landskapsmålarane > Bryggjemiljø og industrimiljø på Kapp bør forvaltast i Noreg på 1800-talet. Området må òg sjåast i saman­ slik at dei kulturhistoriske verdiane blir bevarte. heng med den rike kulturhistoria på den andre sida > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for av Mjøsa, med Helgøya og Hamar domkirke som endra klima, slik at kulturminna blir sikra best viktige­ element. mogleg. Del 2 83 HØYRINGSUTKAST 84 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

18. Granavollen, Tingelstadhøgda og Røykenvik Jordbrukslandskap og maktsenter med stor tidsdjupn

Gran kommune Areal: 44,7 km2 relativt storskala, med stor vasspegel og lange lisider. Området ligg i landskapsregion 8) innsjø- og Tingelstadhøgda og Granavollen har eit småkupert silurbygdene på Austlandet landskap som vekslar mellom opne landskap med vidt (Nasjonalt referansesystem for landskap – NIBIO). utsyn og mindre, avgrensa landskapsrom. Området inngår i kambrosilurbygdene rundt Mjøsa og Rands­ PLASSERING fjorden, som på grunn av næringsrik morenejord med Området ligg i eit stort landskapsrom på Hadeland på kambrosiluriske bergartar har hatt særleg gode føre­ eit høgdedrag mellom Randsfjorden i nordvest og til setnader for jordbruksdrift. og med Jarenvatnet i søraust. Det ligg vest for tett­ Funn av steinøkser viser at det var jordbruksdrift i stadene Brandbu, Jaren og Gran, strekkjer seg til området alt i yngre steinalder. To bronselurar som er nordsida av vatnet Mæna og Brandbukampen i nord, funne ved Nes i Røykenvik, og dessutan flintdolkar og og til Buhammaren, Granåsen og Gammehaugen i sør. steinar med skålgroper, gir glimt inn i busetjinga i bronsealderen. Den store mengda kulturminne frå SKILDRING jernalderen teiknar eit bilete av eit samfunn der makt Det bølgjande mosaikklandskapet vekslar mellom og rikdom sette sitt preg på landskapet. Steinringen ­frodige jordbruksareal, skog og våtmarksmiljø med på Bilden, gravminne, dyrkingsspor, konsentrasjonar store naturverdiar. Landskapet rundt Røykenvik er av kokegroper og moglege tufter viser dette.

Granavollen med Søsterkyrkjene, Kongevegen, Granavollen gjestgiveri, kommunehuset og kyrkjestallen er eit viktig kulturmiljø i det historiske jordbrukslandskapet. Foto: Anders Nilsson Del 2 85 HØYRINGSUTKAST

Heile tre steinkyrkjer på Granavollen og Tingelstad­ førre hundreårsskifte. Telthuset på Granavollen vart høgda, og dessutan eit profant steinhus knytt til oppført litt nord for Søsterkyrkjene på 1700-talet og ­prestegarden, vitnar om eit religiøst maktsenter i dannar saman med kyrkjer og kyrkjevang, kongeveg, mellomalderen. Det finst òg spor etter tidlegare ­kyrkjer, gjestgiveri og prestegard eit heilskapleg kulturmiljø som tuftene etter ei lita stavkyrkje på Dvergsten, som frå denne tida. Den norske hæren som vart oppretta vart riven i 1743. Granavollen har vore eit viktig religi­ i 1628, var basert på eit system der gardane gjekk øst, politisk og kulturelt senter langt tilbake i tid. saman i legder som kvar utrusta ein soldat. Øvingane Sentralt i kulturmiljøet her ligg Maria­kirken og gjekk først føre seg på kyrkjebakken etter kyrkjetid. ­Nikolaikirken frå 1100-talet, kalla Søster­kyrkjene. Ein På 1700-talet kom eigne ekserserplassar, og det vart opphavleg høg ringmur rundt kyrkjene vart riven på bygd eigne telthus for lagring. I kulturmiljøet på 1700-talet, men eit av hjørnetårna ­(stopulen) er fram­ ­Granavollen inngår også kommunehus frå 1846, ein leis bevart. Ei godt bevart strekning av Den bergenske kyrkjestall frå 1930-talet og eit samvirkelag frå 1950- kongevegen går forbi Søster­kyrkjene, vidare nordover talet i bygningsmiljøet på Granavollen. til den romanske mellom­alderkyrkja St. Petri frå 1200- I vest, litt utanfor det sentrale bygningsmiljøet, ligg talet på Tingelstadhøgda og vidare til Brandbu. Truleg Gran prestegard med steinhuset frå 1200-talet og ein gjekk Kongevegen i same trasé som eit eldre viktig rekonstruert prestehage frå 1700-talet, og i nord vegfar. Det knytte dei store gardane og kyrkjestadene ligg presteenkesetet Sjo frå slutten av 1700-talet. i området saman. Vegen følgjer heile høgderyggen ­Aasmund Olavsson Vinje døydde på Sjo under eit over Granavollen og Tingelstad og er ein del av besøk i 1870 og er gravlagd ved Søsterkyrkjene. dagens tilrettelagde pilegrimsveg. Ved Korshagan­ I kulturmiljøet nær St. Petri ligg òg nye Tingelstad krysset ser ein framleis tydelege spor etter eldre og kirke frå 1866, og Klokkerlåven, bygd med materiale parallelle vegfar langs Kongevegen. frå stavkyrkja på Grindåker. På Nes i Røykenvika står På motsett side av kyrkjevangen frå Søsterkyrkjene ei korskyrkje frå 1730. Denne kyrkja erstatta i si tid ei ligg Granavolden Gjæstgiveri, med tre freda bygningar. steinkyrkje frå mellomalderen, truleg frå 1100-talet. Her var det skysstasjon alt på 1600-talet, og i 1716 fekk På grunn av plasseringa har Røykenvika vore eit viktig eigaren kongeleg privilegium til å drive gjestgiveri samferdselspunkt med bryggje og stasjon. etter innsatsen sin i trefninga med svenske styrkar på I dag er området eit heilskapleg jordbruksområde Harestua under den store nordiske krigen. Tett inntil med 246 landbrukseigedommar der det blir drive eit gjestgiveriet ligg framleis gardstun med busetnad frå aktivt og variert jordbruk med produksjon av korn,

Den freda hjuldI dei gamle bygningane til Hadeland brenneri i Røykenvika er det no kafé og restaurant. Gardstuna på Øvre Nes i bakgrunnen. Foto: Anders Nilsson 86 Riksantikvaren Kulturhistoriske landskap av nasjonal interesse i Oppland

gras, potet, grønsaker og bær. 49 av desse har hus­ spleiselag mellom landbruks-, natur- og kulturminne­ dyrdrift med sau, mjølkeku, storfe, gris, høns eller forvaltninga i Noreg. Satsinga er eit samarbeid med hest. Mange av gardane har godt bevarte freda og brukarane i området. Det er utarbeidd eigen forvalt­ verneverdige bygningsmiljø. Her er staselege midt­ ningsplan (2019) for området, og det blir tildelt årlege kammerbygningar, store, forseggjorde stabbur og midlar til investerings- og skjøtselstiltak som mellom store, raudmåla kombinerte driftsbygningar. I tillegg anna tek vare på kulturarven. KULA-­området har ligg enkelte tidlegare husmannsplassar innanfor same avgrensing. området. Eit stort nettverk av småvegar og gamle Området er sårbart for omleggingar i landbruket fegater i området har vore aktivt tilrettelagde og som skaper behov for nye og større driftsbygningar skilta sidan 1990-talet. med store manøvreringsareal rundt, noko som endrar inntrykket av dei gamle gardstuna og ofte fører til at LANDSKAPSKARAKTER ein ønskjer å rive eldre driftsbygningar. Det er eit Landskapet vekslar mellom frodige jordbruksareal, press for å fjerne restareal og kantvegetasjon for å skog og våtmarker. Det er eit kupert mosaikklandskap oppnå betre arronderte jordbruksareal. Mange med store lokale variasjonar mellom ope landskap ­småbiotopar registrerte som viktige for biologisk med vidt utsyn og mindre, lukka landskapsrom. Den mangfald er utsette for attgroing og andre endringar. næringsrike morenejorda med kambrosilurske berg­ Tilstanden til bygningsmiljøa er varierande. Vånings­ artar, eit aktivt jordbruk med allsidig bruk og relativt hus og stabbur er i god stand, men dei store kombi­ stor tettleik av beitedyr bidreg til variasjonen og nerte driftsbygningane og andre mindre mangfaldet i landskapet. Gamle, intakte vegtraséar uthus­bygningar som ikkje lenger er i bruk, er meir dannar viktige linjeelement i landskapet. Mellom­alder­ utsette for forfall. Spreidd bustadbygging vil kunne kyrkjene, steinhuset, dei staselege gardsbyg­ningane, svekke heilskapsinntrykket av området som jord­ steinringen og dei mange godt bevarte gravminna brukslandskap. gjer at den rike historia til området framleis er lesbar. Granavollen–Tingelstad-området er avsett med omsynssone c), med særleg omsyn til landskap, i NASJONAL INTERESSE kommuneplanens arealdel (2019), med tilhøyrande Området representerer eit sentralt, historisk jord­ retningslinjer. KULA-området bør haldast ved like brukslandskap i kambrosilurområdet her i landet. som omsynssone c) i kommuneplanens arealdel, men Mengda av kulturminne i landskapet gir innblikk i eit utvidast til å omfatte området i Røykenvika. Det bør område som har hatt ein svært sentral posisjon heilt utarbeidast retningslinjer for omsynssona og dess­utan frå bronsealderen, og vidare opp gjennom jernalderen generelle føresegner til kommuneplanens arealdel for og mellomalderen. Steinhuset på prestegarden er den å ta vare på verdiane og setje rammer for arealbruken. einaste attverande profane, heile steinbygningen frå Viktige punkt for planlegging og forvaltning av mellomalderen utanfor byane i Noreg. I tillegg har dette landskapet: området ein unik konsentrasjon av forhistoriske > I området bør det takast omsyn som er definerte i ­kulturminne, med tre mellomalderkyrkjer som dei eksisterande omsynssone i kommuneplanens mest synlege i landskapet. Ferdselsvegar som Den arealdel. bergenske kongevegen og dagens jordbrukslandskap, > Ny busetnad bør tilpassast den tradisjonelle med velhaldne areal og gardstun med godt bevarte busetnaden både i plassering, volum, form og våningshus, stabbur og raude låvar, bidreg ytterlegare materialval. til at landskapet har nasjonal interesse. Området ligg > Ein bør prioritere å setje i stand bygningar som ikkje sentralt og lett tilgjengeleg, og mange av kvalitetane er i aktiv bruk og er utsette for forfall. Ei tilstands- er visuelt lette å oppdage. /verdivurdering av alle SEFRAK-bygningar vil gi grunnlag for målretting og prioritering. SÅRBARHEIT OG RÅD FOR FORVALTNING > Nye driftsbygningar bør plasserast og utformast på Strekninga av Den bergenske kongevegen gjennom ein måte som tek mest mogleg omsyn til store delar av området inngår i Statens vegvesens eksisterande landskap og kulturmiljø – særleg ved nasjonale verneplan. To naturreservat og eit fugle­ freda og verneverdige gardstun som ligg godt fredingsområde ligg innanfor området. Her gjeld synlege i landskapet. ­verneforskriftene, og statsforvaltaren har forvalt­ > Biologisk verdifulle restareal og kantvegetasjon og ningsansvaret. Granavollen–Tingelstad-området vart dessutan småbiotopar som er utsette for attgroing, utpeika som særleg verdifullt i den nasjonale regi­ bør takast vare på. streringa av verdifulle kulturlandskap i 1994. Dette > Vedlikehald/opprusting og skilting av gutuer/vegar området, med Røykenvika i tillegg, er sidan 2020 med og rasteplassar/utsiktspunkt bør prioriterast. i den landsomfattande satsinga «Utvalde kultur­ > Byggje- og vedlikehaldsplanar bør ta høgde for endra landskap i jordbruket», ei tilskotsordning basert på klima, slik at kulturminna blir sikra best mogleg. Del 2 87 HØYRINGSUTKAST Riksantikvaren Pb. 1483 Vika, 0116 Oslo Besøksadresse / Dronningens gate 13 Tlf. / 22 94 04 00 Faks / 22 94 04 04 E-post / [email protected] www.riksantikvaren.no