Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

ANDRZEJ WOJCIECHOWSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionalny — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz Swornegacie (125) (z 2 fig., 2 tab. i 3 tabl.)

WARSZAWA 2012 Autor: Andrzej WOJCIECHOWSKI Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975

Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-881-7

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Paleogen ...... 12

a. Eocen ...... 12

Eocen górny ...... 12

b. Eocen + oligocen ...... 12

Eocen górny + oligocen dolny ...... 12

2. Neogen ...... 13

a. Miocen ...... 13

Miocen œrodkowy ...... 13

3. Czwartorzêd ...... 14

a. Plejstocen ...... 14

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenia Nidy ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 15

Interglacja³ wielki ...... 15

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 16

Zlodowacenie Odry ...... 16

Zlodowacenie Warty ...... 17

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 18

Zlodowacenie Wis³y ...... 18

3 Stadia³ œrodkowy...... 18

Stadia³ górny ...... 19

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 24

c. Holocen ...... 25

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 27

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 28

IV. Podsumowanie ...... 31

Literatura ...... 32

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Przekrój geologiczny C–D

Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Teren arkusza Swornegacie jest po³o¿ony na Równinie Charzykowskiej. Jego granice wyzna- czaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 17°15’ i 17°30’ d³ugoœci geograficznej zachodniej oraz 53°50’ i 54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru objêtego granicami arkusza wynosi oko³o 304 km2. Zgodnie z obecnie funkcjonuj¹cym podzia³em administracyjnym Polski ca³y badany teren nale¿y do województwa pomorskiego, obejmuje fragmenty nastêpuj¹cych powiatów: bytowskiego (gminy Lipnica), cz³uchowskiego (gminy Przechlewo), chojnickiego (gminy Chojnice i Konarzyny). Obszar arkusza Swornegacie graniczy z nastêpuj¹cymi arkuszami Szczegó³owej Mapy Geolo- gicznej Polski 1:50 000 (SMGP): Tuchomie (od pó³nocy), Brusy (od wschodu), Przechlewo (od po³udnia) i Kocza³a (od zachodu). Prace terenowe, badania geologiczno-zdjêciowe i niektóre prace laboratoryjne wykona³a M. Nawrocka-Miklaszewska i A. Wojciechowski w latach 2000–2003 w Zak³adzie Geologii Gospo- darczej Pañstwowego Instytutu Geologicznego na podstawie projektu zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ z 17.01.1997 (KOK/5/97). W ramach prac geologicznych wykonano: dwa otwory badawcze zakoñczone w paleogenie — 1SG/PIG Osowo (otw. 1, g³. 119,7 m) i 3SG/PIG ¯ychce (otw. 19, g³. 100,0 m) oraz jeden zakoñczony w neogenie — 2SG/PIG Nierostowo (otw. 12, g³. 90,0 m), jak równie¿ 563 sondy rêczne o ³¹cznym metra¿u 1593,2mi14sond mechanicznych o ³¹cznym metra¿u 280 m. Dodatkowe 83 sondy rêczne (o ³¹cznym metra¿u 246,3 m) wykonano w celu rozwi¹zania szczegó³owych problemów geologicznych, które pojawi³y siê w trakcie prac kartograficznych. Dotyczy³y one mi¹¿szoœci torfów i utworów je podœcielaj¹cych na Bagnie Rosocha oraz iloœci poziomów glin zwa³owych w rejonie miejscowoœci Mielno w krawêdzi tamtejszej rynny lodowcowej. W celu wstêpnego ustalenia granicy pomiêdzy osadami neogeñskimi i czwartorzêdowymi oraz rozprzestrzenienia g³ównych kompleksów litologicznych wykonano 97 sondowañ geoelektrycznych — elektrooporowych (SGE) wzd³u¿ jednego profilu N–S o d³ugoœci 20,0 km (Farbisz, 2000).

5 Ponadto oczyszczono i sprofilowano oko³o 687 m œcian ods³oniêæ naturalnych i sztucznych (w su- mie 222 ods³oniêcia). U podnó¿a œcian wykonano kilkadziesi¹t wkopów o ³¹cznej objêtoœci oko³o 137 m3. Na1km2 opisywanego obszaru (po odjêciu ok. 5 km2 opracowanych na podstawie archiwalnych dokumentacji geologicznych z przesz³o 200 otworami wiertniczymi i wy¿ej wymienionymi sondami dodatkowymi) przypada 2,7 punktu dokumentacyjnego (tab. 1).

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 SM2 sm Osowo Ma³e 154,5 20,0 2 SM1 sm Osowo Ma³e 155,5 20,0 3 SM4 sm Osowo Du¿e 153,2 30,0 4 SM3 sm Osowo Du¿e 161,0 20,0 5 SM6 sm Rosocha 138,0 20,0 6 SM5 sm Rosocha 138,5 20,0 7 Odkrywka 13 od Mielonek 127,5 6,0 8 SM13 sm Mielonek 130,0 20,0 9 SM14 sm Mielonek 127,0 20,0 10 SM12 sm Mielonek 146,8 20,0 11 SM11 sm Mielonek 152,2 20,0 12 Odkrywka 40 od Nierostowo 137,5 6,0 Buksewo (fragment 13 Odkrywka 37 od 139,0 5,0 miejscowoœci Upi³ka) 14 SM7 sm Rosocha 137,5 25,0 15 Ods³oniêcie 5 od Mogiel 125,0 4,5 16 SM9 sm Binduga 135,0 20,0 17 SM8 sm Ostrowy 138,5 20,0 18 Ods³oniêcie 8/1908/2 od Zielona Chocina 140,0 4,3 19 Ods³oniêcie 6/2008/2 od Z³ota Góra 136,5 6,0 20 Ods³oniêcie 2/2508/2 od Wielkie Zanie 138,0 4,5 21 Ods³oniêcie 7/2809/2 od Lipczynek 142,5 5,5 22 SM10 sm Rowista 151,5 25,0 23 Odkrywka 24 od+sr Wielkie Zanie 125,5 6,0+2,3 24 Ods³oniêcie 5/2509/2 od+sr Ma³e Zanie 142,0 3,8+1,5

*sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie, sr — sonda rêczna

W trakcie wykonywania otworów badawczych i sond oraz profilowania ods³oniêæ pobrano 295 pró- bek do badañ litologiczno-petrograficznych (Gronkowska-Krystek, 2002) i specjalnych. Do analiz wyty- powano: 89 próbek do okreœlenia uziarnienia, 38 do oznaczenia sk³adu petrograficznego, 72 do oznaczenia obtoczenia kwarcu, 34 do oznaczenia CaCO3 i 11 do badañ palinologicznych (S³odkowska, 2002).

6 Kameralne opracowanie materia³ów geologiczno-zdjêciowych objê³o równie¿ analizê szeœciu archiwalnych opracowañ i dokumentacji geologicznych, zawieraj¹cych opisy profili przesz³o 200 otworów dokumentacyjnych wykonanych w celu udokumentowania g³ównie z³ó¿ kruszyw naturalnych i kredy jeziornej. Wykorzystano równie¿ autorskie opracowania arkusza SMGP Studzienice (Jurys, 1999) i Tu- chomie (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 1999). Wykonane prace s¹ pierwszymi szczegó³owymi pracami kartograficznymi na omawianym terenie. Dotychczas jedynymi opracowaniami kartograficznymi dotycz¹cymi obszaru arkusza by³y: Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz S³upsk, wyd.AiBwraz z Objaœnieniami (Mojski, Sylwestrzak, 1978; Mojski, Pazdro, 1978; Mojski i in., 1978), Przegl¹dowa Mapa Geologiczna 1:300 000, arkusz S³upsk (Rühle, Sobczak, 1954) i opracowanie teledetekcyjne (Doktór, Graniczny, 1997). W opracowaniu wykorzystano równie¿ szereg prac regionalnych (Augustowski, 1984; Bart- kowski, 1967, 1969, 1972a; Galon, 1953, 1967, 1968, 1972a, b; Galon, Roszkówna, 1967; Jewtucho- wicz, 1955; Kondracki, 1968; Kozarski, 1989; Liberadzki, 1958; Lisicki, 1998, 1999, 2003; Michalska, 1971; Morawski, 1991; Pasierbski, 1973; Roszko, 1968; Rühle, 1968). W dotychczasowym piœmiennictwie dotycz¹cym utworów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze arkusza Swornegacie i s¹siednich terenów arkuszy przewa¿a³y zagadnienia geomorfolo- giczno-stratygraficzne. W pierwszej kolejnoœci nale¿y tutaj wymieniæ prace nastêpuj¹cych autorów: Bartkowskiego (1972b), Karczewskiego (1989), Mojskiego (1979, 2002), Oko³owicza (1949, 1956), Sylwestrzaka (1972, 1973), Rachlewicza (1991). Najszerzej zagadnienia stratygrafii i rozwoju budowy geologicznej zosta³y ujête w opracowaniu dotycz¹cym obszarów œrodkowej czêœci Pojezierza Pomorskiego w bliskim s¹siedztwie omawianego arkusza (Maksiak, Mróz, 1978). Zagadnienia budowy geologicznej pod³o¿a podczwartorzêdowego by³y poruszone w licznych publikacjach dotycz¹cych synklinorium brze¿nego a szczególnie strefy Chojnice-Koszalin. By³y to prace poœwiêcone g³ównie zagadnieniom stratygraficznym i sedymentacyjno-facjalnym osadów paleo- zoiku i mezozoiku (m.in.: Dadlez i in., 1976; Kotañski, 1977; Tomczyk, 1968; Zdanowski, ¯akowa, 1995; Modliñski, 1976a, b; Depowski, Tyski, 1968; Wagner, 1994).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Teren arkusza Swornegacie wed³ug podzia³u Kondrackiego (1994, 2002) le¿y w obrêbie Rów- niny Charzykowskiej. Wystêpuje ona pomiêdzy Pojezierzem Bytowskim na pó³nocy a Pojezierzem Krajeñskim na po³udniu. Jedynie niewielki po³udniowo-zachodni fragment obszaru znajduje siê w granicach Pojezierza Krajeñskiego.

7 G³ównym elementem rzeŸby terenu jest równina sandrowa (tabl. I). Jej powierzchnia stopniowo obni¿a siê z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód, od wysokoœci oko³o 170–175 m n.p.m. w rejonie jeziora Gwiazda do 130–140 m n.p.m. w rejonie miejscowoœci Swornegacie. Buduj¹ j¹ sto¿ki sandrowe utworzone wzd³u¿ rynien przecinaj¹cych strefê moren czo³owych na linii tzw. lobu bytowskiego biegn¹cej od Miastka (ark. Miastko SMGP) przez BrzeŸno Szlacheckie (ark. Swornega- cie SMGP) w kierunku Bytowa (ark. Bytów SMGP). Na ca³ym obszarze arkusza na powierzchni sandrowej w miarê etapowego postêpuj¹cego zaniku czo³a l¹dolodu wytworzy³y siê stosunkowo rozleg³e równiny erozyjne wód roztopowych. W po³udniowej czêœci badanego terenu sandr ten „op³ywa” fragment wysoczyzny morenowej p³askiej nosz¹cy nazwê „pó³wyspu konarzyñskiego”. Dzieli on opisywany sandr na dwie czêœci — zachodni¹ (przez któr¹ przep³ywa górna Brda), nale¿¹c¹ do sandru Gwdy i wschodni¹ (odwadnian¹ przez rzekê Zbrzycê), stanowi¹c¹ w³aœciw¹ czêœæ sandru Brdy. Wysoczyznê „pó³wyspu konarzyñskiego” zamy- ka od po³udnia (poza obszarem arkusza) strefa recesyjnych moren charzykowsko-gwieŸdziñskich zwi¹zanych wg Pasierbskiego (1973) z oscylacj¹ pó³nocnokrajeñsk¹ (faza poznañska). Woldstedt (1950) uzna³, ¿e moreny te nale¿¹ do maksymalnego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej. Pozornie monotonna równina sandrowa posiada bardzo urozmaicony krajobraz. Centraln¹ czêœæ tworz¹ liczne zarówno niewielkie, jak i rozleg³e g³êbokie zag³êbienia wytopiskowe opo- wierzchni kilku kilometrów kwadratowych nadaj¹ce jej charakter dziurawego sandru. W czêœci pó³nocnej jest to Bagno Pceñ a w centralnej bagno Rosocha oraz obni¿enia Jeziora Nierostowo i Wielkie Zanie. Najwy¿ej wzniesion¹ powierzchniê stanowi obszar po³o¿ony w najdalszej, pó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza, po zachodniej stronie jeziora Gwiazda. Wystêpuje tu kilka pagórków, któ- rych wysokoœæ bezwzglêdna wynosi powy¿ej 180 m n.p.m. Najwy¿szy z nich osi¹ga wysokoœæ 187,7 m n.p.m. Najni¿szy punkt na badanym obszarze znajduje siê na wysokoœci 120,0 m n.p.m. na za- chodnim brzegu Jeziora D³ugiego, w po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza. Na badanym obszarze wystêpuj¹ dwie równoleg³e do siebie rynny glacjalne o d³ugoœci kilku kilo- metrów i zmiennej szerokoœci od oko³o 100 do 1 500 m i kierunku NW–SE — rynna jeziora Nierosto- wo–Jeziora Wielkie Zielone–Jeziora Ma³e Zielone oraz rynna jeziora Mielonek–jeziora Ksi¹¿e–jeziora Parszczenica–jeziora Œluza. Towarzysz¹ im dwie mniejsze rynny o przebiegu W–E — rynna jeziora Trzebielsk i rynna Jeziora ¯ycheckiego. W zachodniej czêœci terenu arkusza znajduje siê rynna jeziora Lipczyno Wielkie, z któr¹ od pó³nocy s¹siaduje rynna jeziora Gwiazda. We wspomnianych rynnach wystêpuj¹ formy szczelinowe i kemy oraz tarasy kemowe. Formy szczelinowe maj¹ postaæ p³askich wyd³u¿onych wa³ów o wielobocznym przebiegu i stromych zboczach. D³ugoœæ tych form nie przekracza 2–3 km a szerokoœæ waha siê od oko³o 200 do 800 m. Kemy wystêpuj¹ce na badanym obszarze maj¹ g³ównie postaæ pagórków i stoliw o wysokoœci kilku metrów i powierzchni maksymalnie do kilku kilometrów kwadratowych oraz niewielkich kilku-

8 dziesiêciometrowej œrednicy kopcy. Tarasy kemowe przybieraj¹ formê p³askich lekko falistych powierzchni nieznacznie nachylonych (2–3º) w kierunku sp³ywu wód marginalnych. Zajmuj¹ one po- wierzchniê oko³o 0,1 km2. Formy glaciwytopiskowe s¹ szeroko rozpowszechnione zarówno w obrêbie form zbudowanych z materia³u morenowego, jak i w obrêbie utworów rzeczno-lodowcowych. Maj¹ postaæ lejów, mis i wanien wytopiskowych na ogó³ o wymiarach kilkudziesiêciu metrów. Najwiêksza z tych form, po³o¿ona oko³o 3 km na po³udniowy wschód od miejscowoœci Kiedrowice, ma powierzchniê oko³o 0,25 km2 i g³êbokoœæ oko³o 10–12 m. Do form pozytywnych wystêpuj¹cych na sandrze nale¿¹ wydmy. S¹ to przede wszystkim wydmy paraboliczne i wa³y wydmowe. Typowa wydma paraboliczna na terenie arkusza posiada nastê- puj¹ce wymiary — d³ugoœæ trzonu oko³o 100–150 m, d³ugoœæ ramion oko³o 100–200 m, szerokoœæ oko³o 50–100 m a wysokoœæ wzglêdna oko³o 3–8 m. Typowy wa³ wydmowy ma d³ugoœæ oko³o 300–400 m, szerokoœæ oko³o 50–100 m i wysokoœæ maksymalnie do 10 m. W wiêkszych dolinach rzecznych wyró¿niono tarasy zalewowe i nadzalewowe. Na tych odcinkach dolin, gdzie wystêpuj¹ dwa rodzaje tarasów, tarasy nadzalewowe zajmuj¹ mniej wiêcej dwukrot- nie wiêksz¹ powierzchniê. Na terenie arkusza Swornegacie centraln¹ czêœæ obszaru sandrowego odwadnia rzeka Chocina, wraz ze swoim dop³ywem Osusznic¹, wpadaj¹ca do Jeziora Karsiñskiego, natomiast zachodni¹ rzeka Lipczynka (dop³yw Brdy), która przep³ywa przez jezioro Lipczyno Wielkie. Wody tych rzek, wraz z p³yn¹c¹ od pó³nocy Zbrzyc¹, na badanym obszarze przep³ywaj¹c¹ przez jeziora: Ksi¹¿e, D³ugie, Parszczenica i Œluza, kieruj¹ siê dolin¹ sandrow¹ (poza terenem arkusza) na po³udnie ku pradolinie Noteci-Warty.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Swornegacie osady podczwartorzêdowe osi¹gniêto w trzech otworach badawczych (otw. 1, 12 i 19 — fig. 1), dwóch archiwalnych (otw. 9 i 20) i w jednej sondzie mechanicznej (punkt dok. 7). W czterech otworach zosta³y przewiercone osady paleogenu i neogenu (bez rdzeniowania): Wierz- chocina 4 (otw. 10), Brda 3 (mapa dokumentacyjna), Nowa Karczma 1 (otw. 16) i Nowa Wieœ 1 (otw. 18). Na podstawie stosunkowo dobrze zachowanej materii palinologicznej osady paleogeñsko-neogeñskie w trzech otworach badawczych by³y datowane biostratygraficznie (S³odkowska, 2002). Charakter sedymentacji osadów kambru (monotonnych detrytycznych mu³owcowo-piaskowco- wych), ordowiku (wêglanowo-ilastych typu p³ytkiego morza szelfowego) i syluru dolnego (marglisto-do-

9 Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1 — bruk, 2 — ¿wiry, 3 — piaski, 4 — piaski ze ¿wirami, 5 — mu³ki i i³y, 6 — gliny zwa³owe, 7 — wêgiel brunatny, 8 — glaukonit, 9 — znaleziska flory kopalnej, 10 — detrytus roœlinny, 11 — miejsce pobrania próbek do badañ palinologicznych, 12 — liczba próbek, 13 — wartoœci œrednie wspó³czynników petrograficznych frakcji ¿wirowej wyseparowanej z glin zwa³owych; liczba oznacza g³êbokoœæ wystêpowania osadów w metrach; symbole zgodne z map¹ geologiczn¹ lomitycznych) w syneklizie peryba³tyckiej œwiadczy o d³ugotrwa³ych s³abych ruchach epejrogenicznych. Znaczny wzrost mi¹¿szoœci osadów górnosylurskich w zachodniej czêœci syneklizy t³umaczy siê o¿ywie- niem ruchów górotwórczych w geosynklinie kaledoñskiej po³o¿onej na przedpolu platformy (Tomczyk, 1968). Na skutek przerwy sedymentacyjnej po³¹czonej z erozj¹ na badanym obszarze najprawdopodobniej nie wystêpuj¹ osady karbonu a dewonu s¹ silnie zredukowane. W permie obszar arkusza, tak jak ca³ej Polski, by³ objêty zasadnicz¹ przebudow¹ uk³adu paleoge- ograficznego i planu strukturalnego. Na podstawie profili wy¿ej wymienionych g³êbokich otworów wiert- niczych (m.in. Nowa Karczma 1 — otw. 16, fig. 2) nale¿y przyj¹æ, ¿e na badanym terenie, po osadzeniu siê jasnoszarych, zlepieñcowatych piaskowców wapnistych tzw. bia³ego sp¹gowca (o mi¹¿szoœci poni¿ej 15 m), mia³a miejsce transgresja morza cechsztyñskiego. Powsta³a oko³o 250-metrowa zró¿nicowana seria wapieni i dolomitów z dominuj¹c¹ sekwencj¹ osadów facji siarczanowej. Dalsza sedymentacja, œciœle

10 Fig. 2. Fragment profilu geologicznego otworu 16 — Nowa Karczma 1 (na podstawie Sikorski, 1967)

1 — piaski i ¿wiry, 2 — piaski i i³y, 3 — piaskowce, 4 — mu³owce, 5 — i³owce, 6 — gliny zwa³owe, 7 — wapienie, 8 — margle, 9 — dolomity, 10 — anchydryty, 11 — glaukonit; liczba oznacza g³êbokoœæ wystêpowania osadów w metrach

zwi¹zana z wydarzeniami zachodz¹cymi w niecce brze¿nej, rozwija³a siê w zmiennych warunkach l¹dowych lub morza epikontynentalnego. Na obszarze arkusza by³y akumulowane zró¿nicowane osady od piaskowców i i³owców z wk³adkami wapieni i anhydrytów pstrego piaskowca, poprzez wapienie oolitowe i detrytyczne oksfordu oraz piaskowce albu do glaukonitowych marglisto-i³owcowych osadów kredy. £¹czn¹ mi¹¿szoœæ osadów mezozoicznych mo¿na oszacowaæ na oko³o 1 500–2 000 m.

11 1. Paleogen

a. Eocen Eocen górny

Piaski i mu³ki z glaukonitem. Osady górnoeoceñskie s¹ g³ównie wykszta³cone w postaci piasków drobnoziarnistych kwarcowych jasnoszarozielonkawych zawieraj¹cych zmienn¹ domieszkê frakcji py³owej i i³owej. Liczne s¹ wœród nich cienkie i œrednie ³awice p³asko równolegle, laminowanych ciemnoszarozielonkawych mu³ków. Miejscami ³awice osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 4,6 m (¯ychce — otw. 19, g³. 69,3–73,9 m, strop znajduje siê na wysokoœci 81,0 m n.p.m.). W osadach tych obficie wystêpuje detrytus organiczny oraz ziarna glaukonitu, pirytu i okruchy fosforytowe. W ca³ej masie osadów ziarna kwarcu, prawie zawsze zielonkawo zabarwione, s¹ dosko- nale obtoczone (wartoœæ wskaŸnika R <1) (Gronkowska-Krystek, 2002). Zawartoœæ wêglanu wapnia dochodzi do 5,0%. W sp¹gu osady te s¹ wykszta³cone jako piaski gruboziarniste z pojedynczymi okruchami kwarcu o wymiarach 1–2 cm szarozielonkawe, partiami skoœnie warstwowane. Piaski i mu³ki z glaukonitem na terenie badanego arkusza reprezentuj¹, tak jak podobnie wykszta³cone osady w pozosta³ej czêœci pó³nocnej Polski, ponownie transgreduj¹ce od pó³nocnego-zachodu morze górnoeoceñskie, faunistycznie powi¹zane z basenami Anglii i pó³nocnej Francji (WoŸny, 1966). Zespó³ sporomorf wystêpuj¹cy w tych osadach, z wysokim udzia³em Pinuspollenites i Casta- neoideaepolls pusillus, wskazuje na paleogeñski wiek spektrum. Na podstawie sk³adu morskiego fito- planktonu (m.in.: Areoligera, Charlesdowniea clathrata, Cordosphaeridium inodes, Diphyes colligerum, Homotryblium tenuispinosum, Oligosphaeridium vasiformus, Phthanoperidinium cf. cre- nulatum, cf. Spinidinium) badane osady zaliczono do poziomu dinocystowego D12 wy¿szej czêœci formacji pomorskiej (S³odkowska, 2002). Mi¹¿szoœæ udokumentowanych palinologicznie osadów formacji pomorskiej w otworze badawczym ¯ychce (otw. 19) wynosi nie mniej ni¿ 40,8 m, ich strop wystêpuje na g³êbokoœci 59,2 m (89,3 m n.p.m.).

b. Eocen + oligocen

Eocen górny + oligocen dolny

Piaski i mu³ki z glaukonitem. Te piaszczysto-mu³kowate osady s¹ wykszta³cone w postaci naprzemiennych, kilkumetrowych ³awic piasków drobnoziarnistych kwarcowych i mu³ków szarozielonkawych w ró¿nych odcieniach brunatnego. £awice piasków s¹ zbudowane z piasków py³owato-ilastych, p³asko równolegle laminowanych, z obfitym detrytusem organicznym i sta³¹, choæ niewielk¹ iloœci¹ ziaren glaukonitu. Partiami piaski te s¹ œrednioziarniste i smu¿yœcie warstwowane. £awice

12 mu³ków stanowi¹ zielonkawoszare w ró¿nych odcieniach mu³ki ilaste i piaszczyste, p³asko równolegle i smu¿yœcie laminowane, z obfitym detrytusem organicznym i bardzo drobnymi ziarnami glaukonitu. Ziarna kwarcu z piaszczystych sekwencji profilu charakteryzuj¹ siê bardzo s³ab¹ obróbk¹ (przy- k³adowo wartoœæ wskaŸnika R >1) i obecnoœci¹ na powierzchniach substancji organicznej (Gronkow- ska-Krystek, 2002). Zawartoœæ wêglanu wapnia jest œladowa i tylko lokalnie osi¹ga 4,6% CaCO3. Osady te zawieraj¹ równie¿ bardzo liczne fragmenty okrzemek (g³ównie z grupy Centrales) i krze- mionkowe ig³y g¹bek. Bogate spektrum palinomorf, z obfitym py³kiem roœlin nagonasiennych i okrytonasiennych, morskim fitoplanktonem (g³ównie z gromady Dinoflagellata) pozwoli³o zakwalifikowaæ rzeczone osady do poziomu dinocystowego D13 z pogranicza eocenu górnego i oligocenu dolnego oraz zali- czyæ je, z punktu widzenia litostratygrafii, do formacji mosiñskiej dolnej (S³odkowska, 2002). Mi¹¿szoœæ osadów formacji mosiñskiej dolnej ze wzglêdu na intensywne zaburzenia glacitektoniczne jest trudna do oszacowania. W otworze badawczym ¯ychce (otw. 19), w którym wystêpuj¹ w pierwotnym, niezaburzonym po³o¿eniu na g³êbokoœci 42,7–59,2 m (strop znajduje siê na wysokoœci 107,6 m n.p.m.) ich mi¹¿szoœæ wynosi 16,5 m.

2. Neogen

a. Miocen Miocen œrodkowy

Piaski i mu³ki z wêglem brunatnym. S¹ to w przewa¿aj¹cej mierze piaski py³owa- to-ilaste, drobnoziarniste, kwarcowo-mikowe, z obfitym detrytusem organicznym (m.in. w postaci br¹zowych i czarnych fragmentów drewna oraz nab³onków). W zale¿noœci od iloœci detrytusu organicznego ich barwa zmienia siê od ciemnobrunatnej do ciemnoszarej. Piaski te zawieraj¹ liczne cienkie i bardzo cienkie (do 10 cm) ³awice ciemnoszarych mu³ków wêglistych. Spotyka siê równie¿ cienkie, kilkucentymetrowe wk³adki ciemnobrunatnego wêgla brunatnego, ksylitowego i ziemistego (Nierostowo — otw. 12, g³. 60,5–60,7 m, strop — 78,0 m n.p.m.). Partiami osady te s¹ p³asko równolegle i smu¿yœcie laminowane, czasami zaœ nie wykazuj¹ ¿adnych warstwowañ. Krzywa uziarnienia tych osadów ma kszta³t mezokurtyczny o dodatniej asymetrii a wartoœæ wskaŸnika Mz wynosi oko³o 4. Ziarna kwarcu s¹ w wiêkszoœci kanciaste i przezroczyste. Ich lœni¹ce powierzchnie s¹ czêstokroæ zabrudzone czarn¹ wêglist¹ substancj¹ (Gronkowska-Krystek, 2002).

Zawieraj¹ œladowe iloœci wêglanu wapnia (do 0,5% CaCO3). Osady te, reprezentuj¹ce bez w¹tpienia mioceñsk¹ formacjê burowêglow¹, zaliczono na podstawie zespo³u palinomorf do formacji paw³owickiej+adamowskiej miocenu œrodkowego (VI poziom

13 sporowo-py³kowy fazy klimatycznej Tricolporopollenites megaexactus) i wy¿ej le¿¹cej formacji po- znañskiej (IX poziom sporowo-py³kowy fazy klimatycznej Tricolporopollenites pseudocingulum) (S³odkowska, 2002). W otworze badawczym Nierostowo (otw. 12) mi¹¿szoœæ osadów formacji poznañskiej wynosi 6,4 m (50,0–56,4 m, strop — 88,5 m n.p.m.) a formacji paw³owickiej+adamowskiej 16,3 m (56,4–72,7 m, strop — 82,1 m n.p.m.).

3. Czwartorzêd

Stratygrafiê utworów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Swornegacie oparto w g³ównej mierze na profilach 3 otworów badawczych i 34 archiwalnych. Przy opracowaniu stratygrafii badanego terenu wykorzystano równie¿ literaturê dotycz¹c¹ ob- szarów s¹siednich (Maksiak, Mróz, 1978). Podstaw¹ by³a tak¿e korelacja z autorskimi opracowaniami SMGP dotycz¹cymi terenów po³o¿onych w s¹siedztwie. Na podstawie danych uzyskanych z otworów badawczych i archiwalnych oraz dostêpnych opra- cowañ kartograficznych opracowano nastêpuj¹cy profil stratygraficzny: 1) zlodowacenia po³udniowopolskie — dwa poziomy glin zwa³owych (stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Nidy), rozdzielone osadami zastoiskowymi (stadia³u górnego); 2) interglacja³ wielki — osady rzeczno-jeziorne i rzeczno-lodowcowe; 3) zlodowacenia œrodkowopolskie — dwa poziomy glin zwa³owych (zlodowacenia Odry i Warty), rozdzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi (zlodowacenia Warty); 4) zlodowacenia pó³nocnopolskie — dwa poziomy glin zwa³owych wraz z osadami towarzysz¹cymi ró¿nego pochodzenia (stadia³ œrodkowy i górny zlodowacenia Wis³y); 5) ró¿nego rodzaju utwory holoceñskie i czwartorzêdu nierozdzielonego. W profilach otworów nie napotkano czwartorzêdowych osadów organogenicznych przydatnych do badañ palinologicznych.

a. Plejstocen

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenia Nidy

Stadia³ dolny

Starsze gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy stwierdzono w rejonie Zapcenia, w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu, w profilu otworu archiwalnego (otw. 9). Wype³niaj¹ one tam rozleg³e obni¿enie o przebiegu SW(S)–NE, które kontynuuje siê na obszarach s¹siednich arkuszy: Brusy, Tuchomie i Studzienice. Strop tych glin znajduje siê na wysokoœci oko³o 10–20 m n.p.m. (tabl. II). Nie s¹ one zaburzone glacitektonicznie. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 10 m (np. otw. 9).

14 S¹ to gliny piaszczyste, szare i szarozielonkawe, partiami ze znaczn¹ domieszk¹ frakcji ¿wirowa- tej i pojedynczymi g³azikami. Frakcjê ¿wirow¹ o œrednicy 5–10 mm buduj¹ g³ównie wapienie (53,0%) i ska³y krystaliczne (37,4%), towarzysz¹ im w nieznacznej iloœci ska³y lokalne (2,6%), wœród ska³ krystalicznych przewa¿aj¹ ska³y nieodporne na niszczenie (O/K = 1,33; K/W = 0,79; A/B = 1,20)1.

Stadia³ górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe. Transgresjê l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Nidy poprzedzi³a akumulacja piasków i mu³ków zastoiskowych. Na badanym obszarze osady te stwierdzono jedynie w jego pó³nocno-wschodniej czêœci, w profilu otworu archiwalnego w Zapceniu (otw. 9). S¹ one wykszta³cone w postaci piasków szarych drobnoziarnistych i mu³ków piaszczystych o mi¹¿szoœci oko³o 7–10 m. Wraz z wy¿ej i ni¿ej le¿¹cymi glinami zwa³owymi wype³niaj¹ one szerok¹, aczkolwiek stosunkowo p³ytk¹ (od oko³o 20 m p.p.m. do 40 m n.p.m.) dolinê wypreparowan¹ w utworach paleogeñsko-neogeñskich o przebiegu S(SW)–NE. Gliny zwa³owe zosta³y stwierdzone w profilach w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu arkusza w obrêbie wy¿ej wspomnianego obni¿enia. S¹ to gliny szare piaszczyste, z g³azikami, o mi¹¿szoœci 3,6 m (otw. 9). Charakteryzuj¹ siê wysokim udzia³em skandynawskich ska³ krystalicznych (49,5%) i wapieni (37,4%) oraz niskim udzia³em ska³ lokalnych (3,0%). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych (O/K = 1,35; K/W = 0,82; A/B = 1,06) (Gronkowska-Krystek, 2002) nie pozwalaj¹ ze wzglêdu na niewielk¹ liczbê analiz (dwie) na jednoznaczne ustalenie ich pozycji stratygraficznej. Mo¿na jednak przyj¹æ (Lisicki, 2003), ¿e obie gliny reprezentuj¹ b¹dŸ to litotyp N2 m³odszego stadia³u zlodowacenia Nidy, b¹dŸ te¿ gliny dolne posiadaj¹ litotyp A1, górne zaœ litotyp N2.

Interglacja³ wielki

Piaski py³owate rzeczno-jeziorne. Do utworów interglacjalnych zaliczono seriê piaszczystych osadów, które w archiwalnym otworze w Zapceniu (otw. 9) wystêpuj¹ bezpoœrednio powy¿ej glin zwa³owych zlodowacenia Nidy (na wysokoœci ok. 30–60 m n.p.m.). S¹ to piaski szare i ciemnoszare drobnoziarniste kwarcowe z niewielk¹, lecz sta³¹ (ok. 10–15%) domieszk¹ ziaren skaleni, miki i ska³ krystalicznych. Ich ciemnoszara barwa pochodzi od rozproszonego pigmentu organicznego. Miejscami (szczególnie w sp¹gu) w piaskach tych wystêpuj¹ prze³awicenia piasków œrednioziar- nistych z pojedynczymi ziarnami kwarcu o wymiarach 1–2 mm.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B— ska³y odporne na niszczenie.

15 We wzmiankowanym otworze strop tych osadów jest zaburzony glacitektonicznie, ³awice pias- ków s¹ wyruszone ze swojego pierwotnego po³o¿enia, pojawiaj¹ siê poœród nich wk³adki piasków i mu³ków burowêglowych u³o¿onych subpionowo. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ce powy¿ej nich (nale¿y przyj¹æ, ¿e zlodowacenia Warty) znajduj¹ siê w podobnym po³o¿eniu i wykazuj¹ liczne oznaki zabu- rzeñ glacitektonicznych w postaci zmiêæ, zlustrowañ, zafa³dowañ itp. Wystêpowanie rzeczno-jeziornych osadów interglacja³u wielkiego w pozosta³ej czêœci terenu arkusza (m.in. w rejonie miejscowoœci Nowa Karczma) jest jedynie domniemane (otw. 16, g³. ok. 72–79 m, strop ok. 84 m n.p.m.). ¯wiry i piaski rzeczno-lodowcowe. Do osadów interglacjalnych zaliczono utwory ¿wirowo-piaszczyste wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 45,0–50,0 m (strop — 94,0 m n.p.m.) w otworze badawczym Nierostowo (otw. 12). S¹ to ¿wiry bardzo drobnookruchowe piaszczyste, polimiktyczne szare. Frakcja 10–25 mm stanowi oko³o 10%, sk³ada siê z dobrze obtoczonych, pó³okr¹g³ych i okr¹g³awych ziaren, g³ównie skandynawskich ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych. Piaski œrednio- i gruboziarniste wystêpuj¹ w postaci cienkich i œrednich ³awic, stanowi¹ oko³o 1/5 czêœci profilu opisywanych tutaj osa- dów. Zawartoœæ wêglanu wapnia w tych osadach wynosi od 3,30 do 3,55% CaCO3.W sp¹gu ¿wirów wystêpuje cienka, oko³o 10-centymetrowa ³awica otoczaków ró¿nych ska³ oblepionych mazist¹, ciemnoszar¹, gliniast¹ substancj¹. Porównuj¹c z obszarami s¹siednimi a szczególnie z terenem arkusza Tuchomie, gdzie przewier- cono (na zbli¿onej wysokoœci tzn. ok. 50–70 m n.p.m.) i zbadano pod wzglêdem litologiczno-petro- graficznym (Gronkowska-Krystek, 1999) zazêbiaj¹ce siê ze sob¹ rzeczno-jeziorne i rzeczne osady interglacja³u wielkiego, obu wy¿ej opisanym sekwencjom osadowym tego interglacja³u przypisano analogiczne pochodzenie.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry stwierdzono w dwóch profilach otworów badawczych (otw. 12 i 19) i w trzech archiwalnych (otw.: 3, 9 i 20). Ich strop znajduje siê na wysokoœci oko³o 80–110 m n.p.m. a mi¹¿szoœæ waha siê w granicach od 10 do 40 m. W przewa¿aj¹cej mierze s¹ to gliny piaszczysto-ilaste z licznymi g³azikami ska³ skandynawskich i lokalnych, ze stosunkowo niewielkim udzia³em frakcji ¿wirowej w ogólnej masie materia³u zwa³owego. Ich barwa zmienia siê od najczêœciej wystêpuj¹cej — szarej do br¹zowo-szarej i zielonkawoszarej. Gliny te s¹ zwietrza³e, szczególnie w stropowych partiach. Zwietrzenie przejawia siê silnym zlaso- waniem g³azików skandynawskich i lokalnych ska³ wêglanowych oraz okruchowych, zmian¹ dominuj¹cej barwy — szarej na br¹zowoszaroczerwon¹ i zwiêkszeniem udzia³u piasków w materiale zwa³owym.

16 Relatywny wzrost udzia³u skandynawskich ska³ krystalicznych w ogólnej masie ziaren o œrednicy 5–10 mm powoduje, ¿e otrzymane wspó³czynniki petrograficzne czêsto nie spe³niaj¹ roli identyfi- kuj¹cej pozycjê litostratygraficzn¹ tych glin. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych z szeœciu próbek pobranych z najlepiej zachowanych glin zwa³owych z otworu badawczego ¯ychce (otw. 19) wynosz¹: O/K = 1,82; K/W = 0,62; A/B = 1,36 (Gronkowska-Krystek, 2002). Na badanym obszarze gliny zlodowacenia Odry podlega³y intensywnym procesom glacitekto- nicznym. Dotyczy to g³ównie pó³nocnej czêœci terenu arkusza, gdzie zosta³y one przefa³dowane razem z osadami paleogeñsko-neogeñskiego pod³o¿a (otw. 9). Na pozosta³ym obszarze arkusza gliny te nie s¹ zaburzone glacitektonicznie. W dwóch otworach badawczych (Nierostowo — otw. 12 i ¯ychce — otw. 19) ani na ich kontakcie z ni¿ej le¿¹cymi osadami paleogeñsko-neogeñskimi, ani w ich obrêbie nie stwierdzono ¿adnych struktur glacitektonicznych (przekrój geologiczny A–B).

Zlodowacenie Warty

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe by³y akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty. S¹ to g³ównie piaski szare drobnoziarniste, py³owato-ilaste przechodz¹ce stopniowo w kierunku po³udniowym w mu³ki piaszczyste i i³y py³owate. Utwory te le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry (otw. 19, 20) lub bezpoœrednio na osadach mioceñskich (przekrój geologiczny A–B). Mi¹¿szoœæ ich waha siê od 10 do 25 m a strop wystêpuje na wysokoœci oko³o 110–120 m n.p.m. Utwory te z regu³y pokrywaj¹ gliny zwa³owe l¹dolodu zlodowacenia Warty (otw. 19, 20) a w mniejszym stop- niu osady wodnolodowcowe tego zlodowacenia. W pó³nocnej czêœci terenu arkusza s¹ one zaburzone glacitektonicznie. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym badanym obszarze. S¹ to piaski szare gruboziarniste, ¿wirowate, ze ¿wirami, najczêœciej ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 20 m. Ich strop le¿y na wysokoœci oko³o 120 m n.p.m. W otworze badawczym Nierostowo (otw. 12) wystêpuj¹ one pod warstw¹ bruku stanowi¹c¹ najprawdopodobniej pozosta³oœæ glin zwa- ³owych zlodowacenia Warty. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty wystêpuj¹ pospolicie na terenie ca³ego arkusza. Ich strop znajduje siê na wysokoœci oko³o 100–110 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ glin tylko lokalnie dochodzi do 10 m (otw. 15—8m,g³.13,0–21,0 m), na ogó³ waha siê w granicach 3–5 m. W rejonie Nierostowa (Nierostowo — otw. 12) gliny te zastêpuje g³azowo-¿wirowy bruk morenowy o mi¹¿szoœci 0,8 m (g³. 19,8 m, strop — 118,7 m n.p.m.). W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza w strefie intensywnych zaburzeñ tektonicznych (Osowo — otw. 1, otw. 3 i otw. 9) pozorna mi¹¿szoœæ tych glin przekracza 20 m. W wiêkszoœci przypadków s¹ to gliny piaszczysto-ilaste lub/i piaszczysto-¿wirowate z licznymi g³azikami ska³ skandynawskich i lokalnych, szare. W rejonach, gdzie wystêpuj¹ bezpoœrednio na osadach

17 oligoceñsko-eoceñskich s¹ zielonkawoseledynowe, natomiast gdy podœcielaj¹ je osady mioceñskie — ciemnoszare. Miejscami s¹ one silnie zwietrza³e (np. Osowo — otw. 1), o czym m.in. œwiadczy wysoka frekwencja we frakcji ¿wirów o œrednicy 5–10 mm materia³u zwa³owego odpornych na wietrzenie krystalicznych ska³ skandynawskich i kwarcytów. Wówczas wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin s¹ bardzo zmienne. Przyk³adowo dla wzmiankowanego wy¿ej otworu kszta³tuj¹ siê one na- stêpuj¹co: O/K = 0,51–0,88; K/W = l,53–2,63; A/B = 0,34–0,57 (wartoœci œrednie z czterech próbek). Odpowiednie uœrednione wartoœci tych wspó³czynników z siedmiu pobranych próbek glin niezwie- trza³ych (m.in. ¯ychce — otw. 19) wynosz¹: 1,30; 0,87; 1,02 (Gronkowska-Krystek, 2002). Ogólnie rzecz bior¹c gliny te charakteryzuj¹ siê niewielkimi dysproporcjami udzia³u poszczególnych skandynawskich ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych w spektrum frakcji o œrednicy 5–10 mm, du¿¹ iloœci¹ piaskowców skandynawskich, nieznaczn¹ obecnoœci¹ dolomitów i ska³ lokalnych. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w strefie zaburzeñ glacitektonicznych gliny zlodowacenia Warty s¹ sfa³dowane i zuskokowane (wraz z osadami paleogeñsko-neogeñskiego pod³o¿a). Materia³ zwa³owy w postaci przerostów, przemazów i wk³adek najprzeró¿niejszych kszta³tów i rozmiarów jest wymieszany ze starszym materia³em czwartorzêdowym i osadami paleogeñsko-neogeñskimi. Te ostatnie wystêpuj¹ rów- nie¿ w postaci porwaków mi¹¿szoœci¹ dorównuj¹cych mi¹¿szoœci glin zwa³owych, np. porwak ciemnoszarych mikowych i³ów neogeñskich przymarzniêty do sp¹gu glin zwa³owych w otworze 9 w Zapceniu.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Zlodowacenie Wis³y

Stadia³ œrodkowy

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe. Z transgresj¹ l¹dolodu tego stadia³u zlodowacenia Wis³y jest zwi¹zane powstanie osadów zastoiskowych, które gromadzi³y siê w obni¿eniach morfologicznych, jeœli nie uformowanych, to przynajmniej przemodelowanych w okresie interglacja³u eemskiego. Utwory te s¹ najlepiej wykszta³cone w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza w rejonie Osowo Ma³e–Osusznica–Zapceñ, gdzie wystêpuj¹ w postaci piasków jasnoszarych drobnoziarnistych, py- ³owatych (otw. 3) oraz mu³ków jasno- i ciemnoszarych ¿wirowato-piaszczystych i ilastych z cienkimi ³awicami i³ów py³owatych (otw. 9). Osady te sw¹ ciemnoszar¹ barwê zawdziêczaj¹ obfitemu redepo- nowanemu detrytusowi organicznemu. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna (co prawdopodobnie uwarunkowane by³o urozmaicon¹ wysokoœ- ciowo rzeŸb¹ pod³o¿a) i waha siê w szerokich granicach od kilku do przesz³o piêtnastu metrów. Osady te na obszarze arkusza zawsze wystêpuj¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty i nie s¹ zaburzone glacitektonicznie. Ich strop znajduje siê na zmiennej wysokoœci od 119,5 m n.p.m. (Osowo — otw. 1) do oko³o 129 m n.p.m. (otw. 3).

18 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tworz¹ seriê urozmaiconych pod wzglêdem gra- nulometrycznym piaszczysto-¿wirowych osadów akumulowanych w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Buduj¹ j¹ piaski œrednio- i gruboziarniste polimiktyczne szare. Frakcjê ¿wirow¹ reprezentuj¹ piaski ¿wirowate, b¹dŸ te¿ ¿wiry drobnookruchowe. Osady te s¹ s³abo wysortowane. By³y one osadzone w wysoce dynamicznym, wodnym, kapryœnym œrodowisku (na co wskazuje znaczne zró¿nicowanie krzywych rozk³adu uziarnienia od p³askich, dodatnio asymetrycznych do mezokurtycznych, ujemnie skoœnych) funkcjonuj¹cym w bliskiej odleg³oœci od l¹dolodu. Obto- czenie ziaren kwarcu wyra¿one wspó³czynnikiem obtoczenia jest bardzo zmienne, w po³udniowej i centralnej czêœci badanego terenu R = 0,97–3,16 (siedem próbek), natomiast w pó³nocnej R = 0,67–1,06 (piêæ próbek). Zró¿nicowane wartoœci wspó³czynnika R by³y byæ mo¿e spowodowane okresowym dop³ywem do basenu dobrze obtoczonych ziaren kwarcu pochodz¹cego z rozmywania osadów trze- ciorzêdowych (Gronkowska-Krystek, 2002). Zawartoœæ wêglanu wapnia jest niska i nie przekracza

1,50% CaCO3 (dwie próbki). Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych stadia³u œrodkowego wynosi przeciêtnie oko³o 10–15 m. Ich strop najczêœciej wystêpuje na wysokoœci oko³o 130–140 m n.p.m. Gliny zwa³owe, miejscami bruk morenowy. Ze wzglêdu na ogólne przes³anki paleogeograficzne do stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y zaliczono bardzo cienki poziom glin zwa³owych i bruku morenowego, który wystêpuje pomiêdzy glinami zwa³owymi stadia³u œrodko- wego zlodowacenia Wis³y i glinami zlodowacenia Warty. Gliny te napotkano jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Wystêpuj¹ one w tym rejonie b¹dŸ to jako gliny ilaste, niemal zupe³nie pozbawione frakcji ¿wirowej (Osowo — otw. 1, g³. 33,5 m, strop — 138,0 m n.p.m.; otw. 3,5i9;punkt dok.2woko- licach osady Osowe Ma³e), b¹dŸ to jako ¿wirowo-piaszczysty bruk morenowy (punkt dok. 1 w okolicach Osowa Ma³ego). Mi¹¿szoœæ tych glin nie przekracza 2,5 m a bruku morenowego 2,0 m. Gliny te charakteryzuj¹ siê stosunkowo ma³¹ iloœci¹ okruchów ska³ ma³o odpornych na niszczenie i du¿¹ przewag¹ ska³ krystalicznych nad ska³ami wêglanowymi, dlatego uwa¿a siê je równie¿ za gliny sp³ywowe, które w warunkach wodnych przekszta³ci³y siê w utwór glinopodobny (Gronkowska-Krystek, 2002). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K = 1,28; K/W = 0,95; A/B = 0,88 (fig. 1 — otw. 19).

Stadia³ górny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe by³y akumulowane w obni¿eniach przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. S¹ to piaski szare drobnoziarniste, py³owato-ilaste, mu³ki szaropopielate piaszczyste i niekiedy i³y szare i ciemnoszare py³owate o mi¹¿szoœci oko³o 5 m. Osady te wystêpuj¹ w dwóch otworach badawczych i w ca³ym szeregu otwo-

19 rów archiwalnych. Ich strop le¿y na wysokoœci oko³o 130–140 m n.p.m. Seria ta zawiera 2,65–4,32%

CaCO3 (dwie próbki z otw. 12). Osady te cechuje nieuporz¹dkowany rozk³ad frakcji piaszczystych i py³owych (Gronkowska-Krystek, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) tworz¹ seriê s³abo wysortowanych osa- dów akumulowanych w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Na badanym terenie wystêpuj¹ one jedynie na niewielkim obszarze w rejonie Osowa Ma³ego (punkt. dok. 1), s¹ przed³u¿eniem utworów wodnolodowcowych wype³niaj¹cych rozleg³e i g³êbokie obni¿enie morfolo- giczne powsta³e w okresie interglacja³u eemskiego lub byæ mo¿e jedynie pog³êbione w interstadiale (por. tutaj otw. 29 — Ostrowite 3T/PIG, ark. Tuchomie — Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 1999). S¹ to przede wszystkim piaski szare, polimiktyczne grubo- i bardzo gruboziarniste oraz ¿wiry z otoczakami, ich mi¹¿szoœæ najczêœciej wynosi oko³o 15 m. Strop tych osadów znajduje siê na wyso- koœci oko³o 140 m n.p.m. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zajmuj¹ ca³y badany obszar i s¹ najstarszymi plejsto- ceñskimi osadami ods³aniaj¹cymi siê na powierzchni terenu. W jego po³udniowej czêœci wystêpuj¹ na rozleg³ych przestrzeniach „pó³wyspu Konarzyñskiego”. W pó³nocno-wschodniej czêœci terenu arkusza buduj¹ krawêdzie rynny glacjalnej jeziora Mielonek–jeziora Ksi¹¿e–jeziora Parszczenica–jeziora Œluza. W przeciwieñstwie do wczeœniejszych pogl¹dów (Galon, 1968) w krawêdzi tej ods³ania siê tylko jeden poziom glin zwa³owych zaliczony do stadia³u górnego. Utwory te ods³aniaj¹ siê równie¿ oko³o 0,5 km na pó³nocny zachód od Swornegaci. Opisywane gliny buduj¹ ci¹g³y poziom, którego strop znajduje siê na wysokoœci od oko³o 130–140 m n.p.m. w pó³nocnej czêœci badanego obszaru do 150 m n.p.m. w czêœci po³udniowej. Ich mi¹¿szoœæ wynosi najczêœciej 3–5 m. W rejonie Lipczynka, w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu arkusza gliny te osi¹gaj¹ 21 m mi¹¿szoœci. W przewa¿aj¹cej mierze s¹ to gliny piaszczysto-ilaste i ilasto-piaszczyste ze zmienn¹ iloœci¹ frakcji ¿wirowej, z licznymi g³azikami ska³ skandynawskich. Pierwotna barwa tych glin — szara i szarozie- lonkawa — na skutek wietrzenia zmienia siê stopniowo na brunatn¹. Zielonkawe zabarwienie owych glin (i jednoczesne zwiêkszenie w ich sp¹gu udzia³u ska³ lokalnych we frakcji ¿wirów 5–10 mm) ma zwi¹zek z siln¹ egzaracj¹ pod³o¿a paleogeñsko-neogeñskiego przez nasuwaj¹cy siê l¹dolód. Ze wzglêdu na zwietrzenie uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin s¹ bardzo zmienne i trudne do interpretacji (Gronkowska-Krystek, 2002). Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowo-wodnolodowcowe by³y akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego jedynie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w rejonie miejscowoœci ¯ychce i Przechlewo. Najprawdopodobniej zachodzi³a ona w lokalnych, niewielkich zbiornikach proglacjalnych. S¹ one wykszta³cone w postaci mu³ków warwowych jasnobrunatno¿ó³ta-

20 wych ilasto-piaszczystych z cienkimi ³awicami i³ów. Obocznie owe mu³ki zastêpowane s¹ przez piaski brunatnoszare drobnoziarniste py³owate. Lokalnie w profilu tych osadów dominuj¹ i³y py³owate. Ich charakterystyczn¹ cech¹, oprócz rytmicznego warwowego warstwowania, jest obecnoœæ w sp¹gu cienkich przewarstwieñ glin ¿wirowatych i piaszczystych. S¹ one zwi¹zanie z wytapianiem materia³u zwa³owego z p³atów martwego lodu. Mi¹¿szoœæ tych osadów nie przekracza 2,5 m. Ods³aniaj¹ siê one na powierzchni terenu na pó³nocnym, stromym brzegu Jeziora ¯ycheckiego, na wschód zaœ od ¯ychc s¹ przykryte czêœciowo torfami lub/i piaskami gliniastymi deluwialnymi niewielkiej mi¹¿szoœci. Piaski i gliny wodnomorenowe. Utwory tego typu wystêpuj¹ jedynie pomiêdzy ¯ychcami a Kie³pinem w po³udniowej czêœci badanego terenu. Wype³niaj¹ one obni¿enia pomiêdzy pagórkami moreny dennej stadia³u górnego. S¹ to osady bardzo zmienne litologicznie: od glin py³owatych poprzez piaski gliniaste do glin z przewarstwieniami piasków i ¿wirów. Obocznie zazê- biaj¹ siê one z glinami zwa³owymi. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 2–4 m. Pochodzenie utworów wodnomorenowych nale¿y wi¹zaæ z powolnym wytapianiem siê materia³u morenowego na powierzchni p³atów martwego lodu, przy udziale sp³ywów grawitacyjnych i transportu w œrodowisku wodnym. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelinowej. Wyd³u¿one wzgórza akumulacji szczelinowej pospolicie wystêpuj¹ w obu najwiêkszych rynnach glacjalnych, ich budowa geologiczna jest zró¿nicowana. Na ogó³ s¹ to wzgórza zbudowane z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych pokrytych glinami sp³ywowymi, np. formy szczelinowe o przebiegu NW–SE w okolicach miejscowoœci Zielona Chocina (punkt dok. 18), Nierostowo i w rejonie Karpna. Wystêpuj¹ równie¿ formy utworzone z bardziej drobnoziarnistych osadów, z wk³adkami piasków py³owatych, z cienk¹ pokryw¹ ablacyjn¹ lub jej pozbawione, np. ci¹g rozga³êziaj¹cych siê wzgórz po- miêdzy Zielon¹ Chocin¹ a Parszczenic¹ (punkt dok. 19) o przebiegu N–S. Najwiêksz¹ form¹ szczelinow¹ jest d³ugi na oko³o 4 km wa³ biegn¹cy równolegle do rynny glacjalnej jeziora Nierostowo–Jeziora Wielkie Zielone–Jeziora Ma³e Zielone po jej pó³nocno-wschodniej stronie. Buduj¹ go równolegle i skoœnie warstwowane piaski ró¿noziarniste i ¿wiry wodnolodowcowe przykryte miejscami glinami sp³ywowymi. Forma ta jest jednym z fragmentów rozleg³ego systemu form szczelinowych biegn¹cych z NW ku SE na przestrzeni oko³o 10 km od leœniczówki Wieczywno do Swornegaci. Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe w sp³ywach kemów na badanym terenie wy- stêpuj¹ w obrêbie rynien glacjalnych. Z regu³y towarzysz¹ im osady form szczelinowych. G³ówne wyst¹pienia tych utworów znajduj¹ siê: pomiêdzy miejscowoœci¹ Karpno a Jeziorem Du¿y Boryñ, w okolicy Buksewa (fragment miejscowoœci Upi³ka), ko³o Wieczywna, w rejonie Zielonej Chociny i w pobli¿u Swornegaci.

21 W wiêkszoœci przypadków s¹ one reprezentowane przez piaski ró¿noziarniste i piaski py³owate. Ich barwa jest zmienna od szarej i jasnoszarej do brunatnawo¿ó³tawej. Mu³ki wystêpuj¹ podrzêdnie. Niekiedy osady te s¹ przykryte gliniasto-piaszczysto-¿wirowym materia³em pochodzenia ablacyjnego. Na badanym obszarze dominuj¹cym typem warstwowañ w obrêbie osadów piaszczystych ke- mów s¹ warstwowania przek¹tne z zestawami lamin g³ównie typu tabularnego. Choæ zestawy rynno- we wystêpuj¹ podrzêdnie, to w niektórych kemach (g³ównie w okolicy Buksewa) zdecydowanie przewa¿aj¹ nad zestawami tabularnymi. Mi¹¿szoœæ zestawów jest zró¿nicowana. W ods³oniêciach tych utworów obserwowano g³ównie zestawy o ma³ej (do 5 cm) i œredniej mi¹¿szoœci (5–200 cm). Spoœród trzech wyró¿nionych podczas obserwacji terenowych typów lamin — prostych, k¹towych i stycznych — g³ównie wystêpuj¹ pierwsze i drugie, o k¹cie nachylenia przeciêtnie 5–10°. Mu³ki i pewna czêœæ piasków py³owatych wykazuje p³ask¹ laminacjê równoleg³¹ i podrzêdnie laminacjê falist¹. Odrêbnoœæ poszczególnych lamin zaznacza siê g³ównie na skutek zmiennego uziarnienia. Z regu³y w badanych ods³oniêciach utworów mu³kowatych kemów gruboœæ lamin waha siê w granicach 0,1–1,0 cm, laminy grube (1,0–3,0 cm) wystêpuj¹ podrzêdnie. W ca³ym szeregu przypadków pierwotne warstwowania osadów kemów s¹ zaburzone ró¿nymi strukturami grawitacyjnymi. Na badanym obszarze dominuj¹cym typem kemów s¹ kemy fluwioglacjalne szczelinowe. Kemy limnoglacjalne wystêpuj¹ m.in. w rejonie miejscowoœci Katarzynka na po³udniowy zachód od Upi³ki, nad jeziorem Ksi¹¿e i w okolicach Swornegaci. Mi¹¿szoœæ osadów kemów mo¿na oszacowaæ na 3–7 m, maksymalnie dochodzi do 10–15 m. Piaski, mu³ki i ¿wiry tarasów kemowych wystêpuj¹ w dwóch rejonach, na pó³noc od Jeziora D³ugiego i jeziora Ksi¹¿e oraz w okolicach Zielonej Chociny. S¹ to w g³ównej mierze równolegle i przek¹tnie warstwowane piaski ró¿noziarniste, piaski py³owate i mu³ki, niekiedy z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych. W stropowych partiach tych utworów wystêpuj¹ wk³adki materia³u gliniastego, które mo¿na interpretowaæ jako sp³ywy b³otne. Mi¹¿szoœæ osadów tarasów kemowych na pó³noc od wy¿ej wspomnianych jezior wynosi oko³o 15–20 m, natomiast w rejonie Zielonej Chociny nie przekracza prawdopodobnie 10 m. Taras kemowy nad jeziorem Ksi¹¿e (a œciœlej jego ni¿sza czêœæ na wysokoœci ok. 125 m n.p.m.) by³ interpretowany jako „terasa III (trzecia nadzalewowa) doliny Brdy" (Galon, 1953). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) zajmuj¹ przesz³o 70% powierzchni badanego terenu, ich górna czêœæ jest zwi¹zana z faz¹ pomorsk¹. S¹ to g³ównie piaski ró¿noziarniste ze zmiennym udzia³em poszczególnych frakcji z przedzia³u 0,1–2,0 mm, szarobrunatne i szaro-¿ó³tawe, ze zmienn¹ domieszk¹ frakcji ¿wirowej. Polimiktyczne ¿wiry piaszczyste, na ogó³ drobnookruchowe szarobrunatne tworz¹ cienkie, œrednie i grube (maksymalnie do 6,3 m) ³awice w masie piasków. Lokalnie piaski s¹ wykszta³cone jako piaski py³owate, drobno- i œrednioziarniste jasnoszaro¿ó³tawe. Mu³ki piasz-

22 czysto-¿wirowate (obocznie przechodz¹ce w gliny piaszczysto-¿wirowate) wystêpuj¹ podrzêdnie. W sp¹gowych i œrodkowych partiach tej serii liczne s¹ otoczaki o wymiarach do 10–12 cm, g³ównie ska³ skandynawskich. Granica z ni¿ej le¿¹cymi glinami zwa³owymi stadia³u górnego jest ostra. Osady te powsta³y w basenie o zmiennych warunkach sedymentacji, w strefie bliskiego kontaktu z lodowcowym Ÿród³em alimentacji materia³u (Gronkowska-Krystek, 2002). Ogólnie wysoka dynamika przep³ywu by³a niezrównowa¿ona. Zaobserwowana w wyniku przeprowadzonych badañ petrogra- ficzno-litologicznych (Gronkowska-Krystek, 2002) tendencja do zmniejszania œrednicy ziaren w kierunku stropu serii potwierdza wczeœniejsze dane (z dokumentacji z³ó¿ kruszywa naturalnego) dotycz¹ce uziarnienia omawianych osadów (Strzelczyk, 1971, 1972; Strzelczyk, Arnold, 1972). Zawartoœæ wê- glanu wapnia w badanych utworach jest niska (0,79–1,56% CaCO3, cztery próbki). Opisywane osady wodnolodowcowe maj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza przekracza ona 30,0 m (otw. 5, 4). W kierunku po³udniowym zmniejsza siê stopniowo do oko³o 20 m (Nierostowo — otw. 12) w centralnej czêœci badanego terenu, by na po³udniowych jego krañcach dojœæ do zaledwie kilku metrów (otw. 17). Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych lokalnych przep³ywów sandrowych na wysoczyŸnie morenowej w rejonie miejscowoœci: Przechlewo, Nowa Wieœ, Zielona Huta nie przekracza œrednio 3–4 m, np. w otworze ¯ychce (otw. 19) wynosi 3,4mawotworze w Miro- szewie — 2,6 m. Znaczne zró¿nicowanie mi¹¿szoœci opisywanych osadów jest m.in. wynikiem póŸniej- szego erozyjnego rozciêcia pierwotnej powierzchni sandrowej, wywo³ane b¹dŸ to d³ugookresow¹ (?) zmian¹ intensywnoœci przep³ywu wód roztopowych, b¹dŸ te¿ oscylacjami po³o¿enia czo³a wycofuj¹cego siê l¹dolodu. W obrêbie równin erozyjnych wód roztopowych na badanym terenie jest ona znacznie mniejsza ni¿ na obszarach równiny sandrowej. Osady wodnolodowcowe (sandrowe) stadia³u górnego na terenie arkusza wystêpuj¹ bezpoœred- nio na glinach zwa³owych tego stadia³u. Przykrywaj¹ one równie¿ czêœæ osadów kemów, form szczelinowych i utwory zastoiskowo-wodnolodowcowe, które powsta³y w czasie deglacjacji obszaru w fazie leszczyñskiej (poznañskiej?) stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Lokalnie ich kontakt z ni¿ej le¿¹cymi osadami kemów (szczelinowych) ma charakter erozyjny (np. w rejonie Buksewa). Wyra¿ono pogl¹d, ¿e œwiadectwem pobytu na terenie arkusza l¹dolodu fazy pomorskiej s¹ byæ mo¿e dwie wk³adki gliniaste (mu³ków piaszczysto-¿wirowych) o mi¹¿szoœci 0,2 i 0,3 m wystêpuj¹ce na wysokoœci 166,6 m n.p.m. w Osowie Ma³ym (Osowo — otw. 1) wœród osadów wodnolodowcowych. Ze wzglêdu na lokalizacjê tego wyst¹pienia, w zasiêgu ogólnie pojêtego najm³odszego zlodowacenia, owe gliniaste przemazy uznano za gliny zwa³owe i pomimo zawodnych wartoœci wspó³czynników petrograficznych, zwi¹zano ze zlodowaceniem Wis³y (Gronkowska-Krystek, 2002). Pomimo dodatkowych prac terenowych (sondy rêczne) w rejonie Borowego M³yna nie napotkano ¿adnych glin zwa³owych wœród osadów wodnolodowcowych w przypowierzchniowych fragmentach profili, których obecnoœæ sygnali- zowano w literaturze przedmiotu (Liberacki, 1958).

23 b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski eoliczne s¹ szeroko rozprzestrzenione w centralnej i po³udniowej czêœci badanego terenu. W czêœci pó³nocnej procesy eolizacji zaznaczaj¹ siê w stropie tamtejszych piasków i ¿wirów sandrowych w postaci cienkich (do 0,2–0,3 m) warstewek przewianego materia³u gruboziarnistego o charakterze bruków deflacyjnych. Rozleg³e pola piasków eolicznych, o mi¹¿szoœci czêsto przekraczaj¹cej 2,0 m, rozci¹gaj¹ siê szerokim pasem od miejscowoœci Binduga, Nierostowo i Kie³pin na zachodzie, poprzez Popielewo, do Wielkich Zani i Ma³ych Zani na wschodzie. Bardziej na po³udniu najwiêksza pokrywa piasków eolicznych rozci¹ga siê na po³udniowy zachód od Swornegaci. Najwiêksza pokrywa tych osadów, w okolicy Wielkich Zani i Ma³ych Zani, osi¹ga oko³o 3 km2. Piaski te s¹ g³ównie reprezentowane przez piaski œrednioziarniste jasno¿ó³tawe. Stopniem wy- sortowania i asymetri¹ rozk³adu uziarnienia (np. Nierostowo — otw. 12) oraz stopniem obtoczenia ziaren kwarcu (np. punkt dok. 24) w zasadzie nie odró¿niaj¹ siê od ni¿ej le¿¹cych piasków wodnolodowcowych. Cechy te zdaj¹ siê œwiadczyæ o niezbyt d³ugim okresie ich eolizacji. W ods³oniêciach, w sp¹gu piasków eolicznych na kontakcie z ni¿ej le¿¹cymi utworami piasz- czystymi (którymi oprócz sandrowych s¹ równie¿ miejscami osady kemów i form szczelinowych) wystêpuj¹ bardzo charakterystyczne wstêgowo-festonowate skupienia zwi¹zków ¿elaza i manganu brunatno-karminowo-fioletowe. Odnosi siê równie¿ wra¿enie, ¿e procesy bielicowania doprowadzi³y do wiêkszego rozjaœnienia barw utworów eolicznych ni¿ wodnolodowcowych. Wiek piasków eolicznych wystêpuj¹cych na badanym obszarze nie zosta³ dostatecznie jasno okreœlony. Choæ generalnie rzecz bior¹c s¹ one starsze od osadów holoceñskich obu tarasów rzecznych Chociny, to w pewnych rejonach, szczególnie ko³o Zielonej Chociny, piaski eoliczne wkraczaj¹ na powierzchniê obu tarasów i przykrywaj¹ tamtejsze namu³y torfiaste. Nale¿y tutaj równie¿ nadmie- niæ, ¿e w rejonie Karpna i Bindugi, na wystêpuj¹cych tam lotnych piaskach (powsta³ych czêœciowo w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka — antropogenicznie) tworz¹ siê obecnie ró¿ne pozytywne mikrofor- my eoliczne w postaci zmarszczek, smug i piaszczystych kopców. Piaski eoliczne w wydmach na ogó³ wspó³wystêpuj¹ z piaskami eolicznymi, buduj¹ wydmy. Ich kszta³t i rozmiar jest bardzo ró¿ny. Czêsto, szczególnie w rejonie pomiêdzy Zielon¹ Chocin¹ a Zielon¹ Hut¹ znajduje siê je w postaci oddzielnych, samoistnych wydm na powierzchni sandrowej. Osady te swoim ogólnym wykszta³ceniem nie odbiegaj¹ w zasadniczy sposób od piasków pokryw eolicznych (tabl. I — równiny piasków przewianych). W przewa¿aj¹cej mierze s¹ to piaski jasno¿ó³tawe i jasnoszare œrednioziarniste, lokalnie drobnoziarniste. Typow¹ ich cech¹ jest warstwowanie przek¹tne o du¿ej skali. W czêœciach stropowych piaski te s¹ intensywnie zbielicowane. Liczne s¹ równie¿ struktury biogeniczne w postaci gromadnie wystêpuj¹cych œladów korzeni. Sporadycznie

24 w profilach ods³oniêæ wystêpuj¹ poziomy bruków deflacyjnych manifestuj¹cych siê obecnoœci¹ okru- chów ró¿nych ska³ o wymiarach przeciêtnie 1–2 cm, które oddzielaj¹ ni¿ej le¿¹ce nieprzewiane utwory pierwotne od osadów nawianych. Na obszarze arkusza najbardziej powszechne s¹ wydmy paraboliczne i wa³y wydmowe. W rejonie miejscowoœci Sepiot w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu jedna z tamtejszych wydm parabolicznych przekszta³ci³a siê wydmê poprzeczn¹ a w okolicach Przechlewka stwierdzono wystêpowanie barchanu. P³ytkie zag³êbienia deflacyjne zajmuj¹ z regu³y piaski humusowe i torfy oraz namu³y torfiaste o przeciêtnej mi¹¿szoœci nieprzekraczaj¹cej na ogó³ 0,8–1,0 m. Piaski i gliny deluwialne wyró¿niono jedynie w okolicach miejscowoœci: Pr¹dzona, Karpno i Jonki. S¹ one wykszta³cone w postaci piasków gliniastych, piasków py³owatych i glin py³owatych z domieszk¹ substancji humusowej. Miejscami wykazuj¹ one równoleg³e, subtelne warstwowanie zgodne z nachyleniem stoku. Ich mi¹¿szoœæ, uzale¿niona od morfologii terenu, jest zmienna i z regu³y waha siê w granicach 2,0 m. Osady te wype³niaj¹ ró¿nego rodzaju dolinki i obni¿enia w obrêbie stoków. Wystêpuj¹ one równie¿ u podnó¿a stromych stoków i u podstawy kra- wêdzi morfologicznych ró¿nego pochodzenia. Ich mi¹¿szoœæ w takim po³o¿eniu z regu³y nie przekracza 1,0 m. Piaski, mu³ki i ¿wiry tarasów nadzalewowych 1,5–3,0 m n.p. rzeki. Na obszarze arkusza osady tego typu buduj¹ tarasy nadzalewowe, które wystêpuj¹ w dolinie Chociny, na odcinku od Zielonej Chociny a¿ po W¹czos w okolicach Swornegaci. S¹ to g³ównie piaski szare, ró¿noziarniste z wk³adkami mu³ków i domieszk¹ substancji organicznej. Partiami zawieraj¹ one przewarstwienia ¿wirów drobnookruchowych. Ich mi¹¿szoœæ nale¿y szacowaæ na oko³o 2–3 m. Tarasy nadzalewowe 1,5–3,0 m n.p. rzeki s¹ tarasami akumulacyjno-erozyjnymi. Ich powierzchnia jest nachylona zgodnie z biegiem Chociny. Lokalnie u podnó¿a krawêdzi stoków doliny s¹ one nadbudowane osadami deluwialnymi o mi¹¿szoœci nieprzekraczaj¹cej 1–2 m. W Zielonej Choci- nie powierzchnie tych tarasów wykazuj¹ œlady zwydmienia. Zdaniem autora, zarówno ten taras, jak i ni¿szy hipsometrycznie ze wzglêdu na swoje po³o¿enie w obecnej rzeŸbie i charakter utworów nale¿¹ do holocenu.

c. Holocen

Mu³ki i piaski jeziorne bezpoœrednio na powierzchni terenu wystêpuj¹ jedynie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza na wschód od Zapcenia. W obrêbie zag³êbienia wytopiskowego zwanego Bagnem Pceñ w okolicach wspomnianej miejscowoœci zalegaj¹ one poni¿ej kredy jeziornej w najg³êbszych partiach basenu (otw. 8 — przekrój geologiczny C–D, tabl. II).

25 S¹ to zielonkawoszare, niekiedy niebieskawe mu³ki w przewadze piaszczyste, niekiedy ilaste z czêœciowo roz³o¿onymi szcz¹tkami roœlinnymi i faun¹ ma³¿y oraz œlimaków. Ich mi¹¿szoœæ mo¿na oszacowaæ na 1,0–3,0 m. Kreda jeziorna. G³ówne wyst¹pienie kredy jeziornej jest po³o¿one w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego obszaru, w rejonie Zapcenia. Nale¿y ono do rozleg³ego zag³êbienia wytopiskowego zwanego Bagnem Pceñ. Pok³ad kredy, prze³awicony torfami w brze¿nych partiach zbiornika, osi¹ga tam mi¹¿szoœæ od 1,0 do 9,7 m. Przykrywa go cienka (œrednio 1,5 m) warstwa torfów. Kreda jeziorna jest be¿owa, be¿owo-szara i be¿owo-zielonawa o œredniej zawartoœci CaCO3 43,9% (od 40,6 do 52,0%), wil- 3 gotnoœci naturalnej 71,8% (od 51,9 do 87,8%), ciê¿arze objêtoœciowym 1,2 g/cm i zawartoœci SiO2 1,64% (od 0,56 do 5,72%) (Bandurska-Kry³owicz, Strzelczyk, 1984). Pok³ad kredy zawiera liczne prze³awicenia gytii wapiennej, która makroskopowo jest trudna do odró¿nienia. Obocznie, przy brzegach zbiornika, na ró¿nych g³êbokoœciach (licz¹c od powierzchni terenu) kreda jest zastêpowana przez kredê torfiast¹ i torfy w postaci cienkich (do maks. 0,6–0,8 m) pok³adów. W pozosta³ej czêœci arkusza kreda jeziorna pod przykryciem torfów wype³nia liczne zag³êbienia (w tym m.in. dawne misy jeziorne) w rejonie: Nierostowa, Karpna, Mielna i Mogiela. Pod przykryciem torfów wystêpuje ona równie¿ w najdalszej, po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, w okolicach Nowej Wsi w tamtejszej rynnie glacjalnej. Piaski i ¿wiry rzeczne oraz mu³ki, piaski i i³y (mady) tarasów zalewowych 0,5–1,5 m n.p. rzeki. Tarasy zalewowe wystêpuj¹ w dolinach: Chociny (od Wieczyw- na), Pr¹dzonej (na ca³ym jej biegu), Osusznicy, Lipczynki i bezimiennej strugi na wschód od Zapcenia (tylko na pewnych odcinkach). Buduj¹ je mady rzeczne wykszta³cone najczêœciej jako piaski drobnoziarniste i mu³ki piaszczyste. Zawieraj¹ one znaczn¹ domieszkê humusu i wk³adki torfów. Czêsto osady te s¹ zglejowane. Ich mi¹¿szoœæ wynosi przeciêtnie od 1,5 do 3,0 m. Namu³y torfiaste i piaski humusowe den dolinnych oraz zag³êbieñ ró¿nej genezy wystêpuj¹ w dolinach Lipczynki i Osusznicy i zag³êbieniach ró¿nej genezy. S¹ to piaski py³owato-ilaste i piaski ze znaczn¹ zawartoœci¹ materia³u organicznego. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest zmienna, wynosi od kilkunastu centymetrów do maksymalnie dwóch, trzech metrów. Torfy den dolinnych i zag³êbieñ ró¿nej genezy zajmuj¹ znaczne powierzchnie obni¿eñ morfologicznych (bagno Rosocha, obszary nad jeziorami: Nierostowo, Wielkie Zanie i Ma³e Zanie). Wystêpuj¹ tak¿e w zag³êbieniach bezodp³ywowych ró¿nej genezy i rynnach glacjalnych. S¹ to torfowiska niskie. Torfy s¹ humusowe, niejednorodne, s³abo i œrednio roz³o¿one o luŸnej teksturze i sta³ej domieszce materia³u ilasto-mu³kowatego. Mi¹¿szoœæ torfów czêsto przekracza 4,0 m. Szacunkowo ich przeciêtn¹ mi¹¿szoœæ mo¿na okreœliæ na 2–3 m. Œrednia mi¹¿szoœæ torfów wype³niaj¹cych rozleg³e obni¿enie bagna Rosochy (z 62 profili sond wykonanych w tym rejonie) wynosi zaledwie 1,4 m.

26 Piaski humusowe zag³êbieñ ró¿nej genezy o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 2 m s¹ w przewa¿aj¹cej mierze zwi¹zane z zag³êbieniami deflacyjnymi i zag³êbieniami natury wytopnie- niowej. S¹ to piaski drobnoziarniste rzadziej œrednioziarniste polimiktyczne z przewag¹ kwarcu i pojedynczymi ¿wirami. W zale¿noœci od zawartoœci czêœci humusowych ich barwa zmienia siê od jasno- do ciemnoszarej.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Teren arkusza Swornegacie jest po³o¿ony w po³udniowo-zachodniej czêœci obni¿enia nadba³tyckiego w obrêbie niecki pomorskiej, w bezpoœrednim s¹siedztwie strefy Teisseyre’a-Tornquista. Izohipsy stropu powierzchni krystaliniku uk³adaj¹ siê wzd³u¿ kierunku NW–SE (Kotañski, 1977). Na obszarze arkusza w czterech otworach badawczych wystêpuj¹ osady starsze ni¿ paleogeñ- skie (Nowa Karczma 1 — otw. 16, Nowa Wieœ 1 — otw. 18, Brda 3 — mapa dokumentacyjna, Wierz- chocina 4 — otw. 10). Na wysokoœci 2000 m p.p.m. w obrêbie centralnej i po³udniowej czêœci badanego terenu ukazuj¹ siê (wzd³u¿ linii T–T — Teisseyre’a-Tornquista) sfa³dowane osady ordowiku i syluru, na których nie- zgodnie le¿¹ osady dewonu (Bu³a i in., 1997). G³ówn¹ stref¹ dyslokacyjn¹ permo-mezozoicznego piêtra strukturalnego jest na tym obszarze strefa Sianów-Œwiecie o przebiegu NW–SE i poprzeczne doñ krótkie uskoki (Dadlez, Dembowska, 1965). Nadaje ona pod³o¿u podtrzeciorzêdowemu charakter zrêbowo-antyklinalny (Dadlez i in., 1976). W wyniku paleogeñsko-neogeñskich synsedymentacyjnych ruchów tektonicznych owe zrêbowe struktury uaktywni³y siê daj¹c pocz¹tek wyraŸnemu obecnie blokowemu stylowi budowy pod³o¿a pod- czwartorzêdowego. Ukszta³towanie powierzchni podczwartorzêdowej jest równie¿ wynikiem dzia³ania procesów egzaracji, erozji i glacitektoniki. Wzglêdne deniwelacje powierzchni pod³o¿a wynosz¹ oko³o 110 m. Na ca³ym terenie arkusza powierzchniê tê buduj¹ osady górnoeoceñsko-œrodkowomioceñskie (szkic geologiczny odkryty — tabl. III). W pó³nocno-wschodniej czêœci badanego obszaru stwierdzono g³êbokie obni¿enie. Jego dno znajduje siê na wysokoœci oko³o 40 m p.p.m. Kontynuuje siê ono na po³udniowy zachód w kierunku Zielonej Chociny i stopniowo wyp³yca. W rejonie wspomnianej miejscowoœci jego dno znajduje siê na wysokoœci oko³o 20 m n.p.m. Prawdopodobnie jego powstanie zwi¹zane jest z egzaracyjn¹ dzia³al- noœci¹ l¹dolodów zlodowaceñ po³udniowopolskich, które wykorzysta³y starsze przedczwartorzêdowe za³o¿enia tektoniczne. Ramy owych za³o¿eñ s¹ wyznaczone przez dwa liniowe elementy strukturalne, okreœlone zarówno na podstawie danych teledetekcyjnych (Doktor, Graniczny, 1997), jak i geofizycznych (Farbisz, 2000), o kierunku NW(NNW)–SE(SSE).

27 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na terenie arkusza Swornegacie profil osadów paleogeñskich rozpoczynaj¹ górnoeoceñskie transgresyjne piaski i mu³ki z glaukonitem akumulowane w p³ytkim zbiorniku morskim (tab. 2). Ten typ sedymentacji kontynuowa³ siê w oligocenie. W miocenie œrodkowym zosta³ on zast¹piony akumulacj¹ formacji burowêglowej. Osadzi³y siê wówczas, w œrodowisku rzecznym i jeziorno-bagiennym, piaski i mu³ki z wk³adkami wêgla brunatnego i obfitym pigmentem organicznym. Na badanym obszarze nie wystêpuj¹ osady, które mo¿na zaliczyæ do preglacja³u. Najstarszymi roz- poznanymi utworami czwartorzêdu s¹ dwa pok³ady glin zwa³owych nale¿¹ce do zlodowacenia Nidy, za- chowane w g³êbokiej rynnie egzaracyjnej (?) w okolicy Zapcenia. Rozdzielaj¹ je mu³kowo-piaszczyste osady zastoiskowe akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. Nie s¹ one zaburzone glacitektonicznie. Wystêpuj¹ równie¿ w obrêbie wspomnianej rynny. Interglacja³ wielki to pocz¹tkowo okres silnej erozji i denudacji. Prawdopodobnie usuniête zosta³y wówczas utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich do wysokoœci 30–40 m n.p.m., miejscami ods³oni³y osady paleogenu i neogenu. W drugiej czêœci tego interglacja³u nast¹pi³a akumulacja serii rzeczno-jeziornej o mi¹¿szoœci nie mniejszej ni¿ oko³o 20–30 m. Byæ mo¿e górna czêœæ tych utworów (o genezie rzeczno-lodowcowej) zwi¹zana by³a z transgresj¹ kolejnego l¹dolodu. L¹dolód zlodowaceñ œrodkowopolskich pozostawi³ dwa poziomy glin zwa³owych — zlodowacenia Odry i Warty, rozdzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi zlodowacenia Warty. Zwi¹zane z tym okresem procesy egzaracji, akumulacji lodowcowej i glacitektoniki przebudowa³y starsze osady czwartorzêdowe i przemodelowa³y pod³o¿e podczwartorzêdowe. Interglacja³ eemski zaznaczy³ siê na badanym obszarze procesami erozji i denudacji. Z glin zwa³owych zlodowacenia Warty pozosta³ miejscami jedynie bruk morenowy. Nie stwierdzono osa- dów rzecznych zwi¹zanych z tym okresem. Z du¿ym prawdopodobieñstwem mo¿na jednak przyj¹æ, ¿e w interglacjale tym powsta³o rozleg³e i g³êbokie obni¿enie, jego centralna czêœæ znajduje siê w rejonie Ostrowitego, w bezpoœrednim s¹siedztwie pó³nocnej granicy terenu arkusza (Nawrocka-Mikla- szewska, Wojciechowski, 1999). L¹dolód zlodowacenia Wis³y (stadia³u œrodkowego) wkroczy³ na badany obszar i zasta³ urozmaicon¹ „post-glacitektoniczn¹” rzeŸbê terenu. Wyrówna³ j¹ poprzez akumulacjê najpierw osadów zastoiskowych a nastêpnie wodnolodowcowych. Utwory te maj¹ kilka razy wiêksz¹ mi¹¿szoœæ, ni¿ gliny zwa³owe owego stadia³u. W interstadiale mia³a miejsce erozja, jej zasiêg wyznaczy³y ramy wczeœniej- szej erozji z okresu interglacja³u eemskiego, byæ mo¿e zosta³y pog³êbione ju¿ istniej¹ce obni¿enia. Podczas transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y powsta³a sekwencja osadów zastoiskowych i le¿¹cych na nich utworów wodnolodowcowych. Gliny zwa³owe tego stadia³u czêsto zastêpuje bruk morenowy.

28 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Piaski humusowe zag³êbieñ ró¿nej genezy — Q phh Akumulacja mineralno-organiczna Torfy den dolinnych i zag³êbieñ ró¿nej genezy — Q th

Namu³y torfiaste i piaski humusowe den dolinnych Akumulacja organiczno-mineralna oraz zag³êbieñ ró¿nej genezy — npthQ h oraz procesy zboczowe Piaski i ¿wiry rzeczne oraz mu³ki, piaski i i³y (mady) f t Akumulacja i erozja rzeczna tarasów zalewowych 0,5–1,5 m n.p. rzeki — p¿ma Qh Kreda jeziorna — Q kj h Akumulacja chemiczno-biogeniczna

Holocen Mu³ki i piaski jeziorne — li Q mp h Akumulacja jeziorna Piaski, mu³ki i ¿wiry tarasów nadzalewowych 1,5–3,0 m Akumulacja i erozja rzeczna f t n.p. rzeki — pm¿ Q d Denudacja, akumulacja na stokachiuich Piaski i gliny deluwialne — pg Q podnó¿y ew Piaski eoliczne w wydmach — p Q Akumulacja eoliczna Piaski eoliczne — e Q p

fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa na przedpolu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q l¹dolodu i powstanie powierzchni erozyjnych p¿2 p4 wód roztopowych — recesja l¹dolodu Akumulacja wodnolodowcowa w rynnach Piaski, mu³ki i ¿wiry tarasów kemowych — tk Q B3 miêdzy bry³ami martwego lodu a zboczami ob- pm¿ p4 ni¿eñ wytopiskowych oraz rynien lodowcowych Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe w sp³ywach kemów — Akumulacja miêdzy bry³ami martwego lodu k Q B3 pmgzw p4 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji Akumulacja przez wody roztopowe i procesy szczelinowej — gs Q B3 grawitacyjne w szczelinach lodowych p¿gzw p4

fgg B3 Akumulacja wodnolodowcowa przy udziale Piaski i gliny wodnomorenowe — Q procesów grawitacyjnych w strefie wysoczy- pg p4 zny morenowej Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowo-wodnolodowcowe Akumulacja zastoiskowa i wodnolodowcowa — b-fg Q B3 mpi p4 w lokalnych zbiornikach w strefie deglacjacji Sta dia³ górny Gliny zwa³owe — g Q B3 Wkroczenie l¹dolodu i akumulacja glin ba- gzw p4 zalnych pod jego stop¹

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q B3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p4 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 Erozja i akumulacja zastoiskowa przed pmi p4 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Wis³y

Brak osadów Erozja Zlodowacenia pó³nocnopolskie Czwartorzêd Interstadia³

g B2 Plejstocen Gliny zwa³owe, miejscami bruk morenowy — Q Wkroczenie l¹dolodu i akumulacja glin ba- gzw p4 zalnych pod jego stop¹

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed p¿ p4 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

b B2 Erozja i akumulacja zastoiskowa przed Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q 4

Stadia³ œrodkowy pmi p czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Interglacja³ Brak osadów Erozja i denudacja eemski

29 cd. tabeli 2

Wkroczenie l¹dolodu i akumulacja glin ba- Gliny zwa³owe — g Q W gzw p3 zalnych pod jego stop¹, egzaracja i procesy glacitektoniczne

fg W Erozja wód roztopowych i akumulacja wod- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q nolodowcowa przed czo³em transgreduj¹ce- p¿ p3 go l¹dolodu Warty Zlodowacenie Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — b Q W Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach mip p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

Wkroczenie l¹dolodu i akumulacja glin ba- Gliny zwa³owe — g QO gzw p3 zalnych pod jego stop¹, egzaracja i procesy Odry glacitektoniczne Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie

f-g Procesy akumulacyjno-erozyjne w dolinach ¯wiry i piaski rzeczno-lodowcowe — Q 23– Interglacja³ ¿p p rzek, procesy zboczowe wielki Piaski py³owate rzeczno-jeziorne — f-li Q Akumulacja rzeczno-jeziorna, intensywna ppy p23– erozja wg³êbna i niszczenie starszych osadów

Plejstocen Recesja l¹dolodu, akumulacja lodowcowa, Gliny zwa³owe — g Q N3 gzw p2 transgresja l¹dolodu poprzedzona erozj¹

Czwartorzêd wodnolodowcow¹, egzaracja

Stadia³ górny Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q N3 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach pm p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Nidy

g N1 Recesja l¹dolodu, akumulacja lodowcowa, Zlodowacenie Zlodowacenia Gliny zwa³owe — Q 2 transgresja l¹dolodu poprzedzona erozj¹

po³udniowopolskie gzw p

Stadia³ dolny wodnolodowcow¹, egzaracja Piaski i mu³ki z wêglem brunatnym paleogeñsko-neogeñ- skie jako kry w utworach plejstoceñskich — Q Glacitektonika Pg + Ng p

Akumulacja l¹dowa — rzeczna i jezior- Miocen œrodkowy Piaski i mu³ki z wêglem brunatnym — M pbr 2 no-bagienna Miocen Neogen

Eocen górny+ Piaski i mu³ki z glaukonitem — E+Ol Akumulacja morska w p³ytkim zbiorniku oligocen dolny pm 3 1 Eocen+oligocen

Paleogen Akumulacja morska w p³ytkim zbiorniku — Eocen górny Piaski i mu³ki z glaukonitem — E pm 3 transgresja morska Eocen

Recesja l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y przebiega³a w kilku etapach. Na pocz¹tku wycofuj¹cy siê ku pó³nocy l¹dolód spowodowa³ okresowe zatamowanie wód. Nachylenie powierzchni terenu na jego przedpolu ku pó³nocy przyczyni³o siê do powstania niewielkich zbiorników zastoiskowych, w których mia³a miejsce akumulacja piasków, mu³ków i i³ów warwowych. Przebie- ga³a ona czêœciowo pod pokryw¹ martwych lodów, których wytapianie doprowadzi³o do powstania przewarstwieñ gliniastych. Na ods³oniêtej powierzchni falisto-p³askiej wysoczyzny morenowej, czêœ- ciowo pokrytej martwym lodem by³y akumulowane niewielkiej mi¹¿szoœci osady wodnolodowcowe. Dalsza stopniowa deglacjacja obszaru doprowadzi³a do powstania pagórków kemów, stoliw i tarasów kemowych oraz form szczelinowych. L¹dolód fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y zatrzyma³ siê na pó³noc od badanego obszaru. Na jego przedpolu powsta³a rozleg³a pokrywa sandrowa. Sk³ada³a siê ona z wielu sto- ¿ków sandrowych. Kolejnoœæ ich formowania jest trudna do odtworzenia. Na pocz¹tku z tunelu

30 lodowego pomiêdzy rynn¹ jeziora Gwiazda a rynn¹ Jeziora Wiejskiego (po³o¿onego tu¿ za pó³nocn¹ granic¹ terenu arkusza) by³ sypany sandr. Od zachodu przylega³ doñ rozleg³y sto¿ek sandrowy z re- jonu BrzeŸna Szlacheckiego (na badanym terenie znajduje siê jedynie ma³y jego fragment). W centralnej czêœci obszaru arkusza na przedpole lodowca wynoszony by³ materia³ wodnolodowcowy z okolic Tuchomia. Znaczny udzia³ w tworzeniu siê tamtejszej powierzchni sandrowej mia³y wody roztopowe wyp³ywaj¹ce z rozleg³ej formy szczelinowej usytuowanej po wschodniej stronie rynny jeziora Du¿a Boruja (ark. Tuchomie) oraz zwi¹zane z rynn¹ jeziora Studzieniczno (ark. Studzienice). W miarê postê- puj¹cego etapowego zaniku czo³a l¹dolodu wody roztopowe rozciê³y wczeœniej usypan¹ powierzchniê sandrow¹. Schy³ek plejstocenu to okres erozji, w tym czasie powsta³y doliny rzek: Chociny, Osusznicy, Pr¹dzonej i Lipczynki. Wykorzysta³y one istniej¹ce rynny polodowcowe i obni¿enia wytopiskowe. W osadach form szczelinowych i kemów utworzy³y krótkie prze³omy epigenetyczne. W tym okresie zachodzi³y równie¿ procesy zboczowe, na stokach wysoczyzn i w nieckach osadzi³y siê deluwia. Na prze³omie plejstocenu i holocenu rozwija³y siê intensywne procesy eoliczne. Powsta³y rozleg³e pola piasków przewianych, wydmy oraz zag³êbienia deflacyjne. W holocenie powsta³y tarasy zalewowe i nadzalewowe, zakoñczy³o siê wytapianie bry³ martwego lodu a powsta³e zag³êbienia zosta³y w³¹czone w odp³yw powierzchniowy. W obni¿eniach trwa akumulacja utworów mineralnych (mu³ków i kredy jeziornej) a nastêpnie torfów i namu³ów torfiastych. Dzia³alnoœæ cz³owieka (wylesienie) doprowadzi³a do ponownego uruchomienia procesów eolicznych. Powsta³y równie¿ ró¿nego rodzaju nasypy, ha³dy, wyrobiska i inne formy antropogeniczne. Zakrojone na szerok¹ skalê prace melioracyjne w zasadniczy sposób zmieniaj¹ stosunki wodne (szczególnie na obszarach równin torfowych). Koryta rzeczne zostaj¹ uregulowane.

IV. PODSUMOWANIE

Prowadzone w latach 2000–2003 badania geologiczne i obserwacje geomorfologiczne na terenie arkusza Swornegacie pozwoli³y uszczegó³owiæ rzeŸbê powierzchni podczwartorzêdowej (w po- równaniu do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. S³upsk), sporz¹dziæ profil litostratygraficzny osadów czwartorzêdowych i paleogeñsko-neogeñskich (od eocenu górnego) oraz zrekonstruowaæ przebieg wycofywania siê l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y z badanego obszaru. Kwesti¹ sporn¹ pozostaje zagadnienie pobytu na terenie arkusza l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u górnego w czasie jego recesji. Zdaniem autora niniejszego opracowania przerostów i przewar- stwieñ mu³ków ¿wirowato-piaszczystych w obrêbie osadów wodnolodowcowych (przewierconych w otworze badawczym Osowo — otw. 1) nie nale¿y interpretowaæ jako poziomu glin zwa³owych tej fazy. Brak na badanym obszarze zaburzeñ glacitektonicznych wywo³anych przez ten l¹dolód, w warun-

31 kach ogólnego kszta³towania siê tamtejszej rzeŸby poprzez zamieranie wielkiego p³ata lodu (pomiêdzy lobami Odry i Wis³y) zdaje siê wykluczaæ mo¿liwoœæ transgresyjnego charakteru l¹dolodu podczas fazy pomorskiej na badanym obszarze. Nie do koñca zosta³a równie¿ rozwi¹zana kwestia iloœci i kolejnoœci etapów erozji powierzchni sandrowej usypanej w czasie fazy pomorskiej, bêd¹cej w ramach badanego obszaru arkusza korzeniow¹, przylodow¹ czêœci¹ sandru Brdy (Galon, 1953, Jewtuchowicz, 1955). Perspektywy surowcowe na terenie arkusza s¹ w g³ównej mierze zwi¹zane z mo¿liwoœci¹ udokumentowania nowych z³ó¿ piaskowo-¿wirowych w rejonie Lipnicy, i³ów warwowych ko³o ¯ychc i kredy jeziornej (szczególnie w rejonie Nierostowa).

Zak³ad Kartografii Geologicznej Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Warszawa, 2006 r.

LITERATURA

Augustowski B. (red.), 1984 — Pobrze¿e Pomorskie. Ossolineum, Wroc³aw.

Bandurska-Kry³owicz H., Strzelczyk G., 1984 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1, z rozpoznaniem jakoœci kopaliny w kat. B z³o¿a kredy jeziornej dla celów nawozowych „Zapceñ”. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Bartkowski T., 1967 — O formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. Pr. Kom. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 7, 1: 1–260. Bartkowski T., 1969 — Kemy na obszarze Niziny Wielkopolskiej a deglacjacja. Fol. Quatern., 30: 33–43. Bartkowski T., 1972a — Budowa wewnêtrzna form strefy marginalnej na obszarze ostatniego zlodowacenia na Ni¿u Polskim. Pr. Kom. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 13, 1: 27–66. Bartkowski T., 1972b — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych przyk³adach z pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 25:7–60. Bu³a Z., Gurba L., Hakenberg M., Iwanow A., Jackowicz E., Karnkowski P.H., Kotañ- ski Z. (red.), Moryc W., Neœcieruk P., Ryka W., Ry³ko W., Sawicki L., Œwidrow- ska J., Tomaœ A., Tomczyk H., Zdanowski A., ¯ytko K., 1997 — Atlas geologiczny Polski map œciêcia poziomego 1:750 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., Dayczak-Calikowska J., Dembowska J., Jaskowiak-Szoeneichowa M., Ma- rek S., Szyperko-Œliwczyñska A., Wagner R., 1976 — Pokrywa permsko-mezozoiczna w zachodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Biul. Inst. Geol., 270. Dadlez R., Dembowska J., 1965 — Budowa geologiczna paraantyklinorium pomorskiego. Pr. Inst. Geol., 40: 117–263.

32 Depowski S., Tyski S., 1968 — Budowa geologiczna syneklizy peryba³tyckiej i warunki wystêpowania bitumi- nów. Prz. Geol., 16, 7: 324–330. Doktór S., Graniczny M., 1997 — Mapa elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofi- zycznej 1:200 000, ark. S³upsk (6). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Farbisz E., 2000 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat SMGP 1:50 000, ark. Swornegacie (125). Przed- siêbiorstwo Badañ Geofizycznych. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Galon R., 1953 — Morfologia doliny i zandru Brdy. Studia Soc. Sc. Torun., Sec. C, 1, 6 : 1–57.

Galon R. (red.), 1967 — Czwartorzêd Polski Pó³nocnej. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa: 106–166. Galon R., 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 201–212. Galon R. (red.), 1972a — Ogólne cechy rzeŸby Ni¿u Polskiego. W: Geomorfologia Polski. 2. PWN, Warszawa. Galon R. (red.), 1972b — Pojezierze Pomorskie i przyleg³e wysoczyzny jeziorne. W: Geomorfologia Polski. 2. PWN, Warszawa. Galon R. (red.), Roszkówna L., 1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 1999 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Tuchomie (86). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 2002 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Swornegacie (125). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jewtuchowicz S., 1955 — Struktura sandru. Acta Geogr. Univ. Lodz., 5. Jurys L., 1999 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Studzienice (87) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Karczewski A., 1989 — Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w vistulianie (Pomorze œrodkowe). Ser. Geogr. UAM, 44. Kondracki J., 1968 — G³ówne rysy rzeŸby obszaru ostatniego zlodowacenia w Polsce. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 19–30. Kondracki J., 1994 — Geografia Polski — mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kotañski Z., 1977 — Rozwój paleotektoniczny wyniesionej czêœci starej platformy w Polsce w wa³daju i w kambrze. Biul. Inst. Geol., 303: 5–7. Kozarski S., 1989 — Modele depozycyjne stref marginalnych i zanik ostatniego l¹dolodu w Polsce pó³nocno-zachodniej. Stud. i Mater. Ocean. 56 Geol. Morza: 39–50. Liberadzki M., 1958 — Formy wytopiskowe na obszarze sandru i doliny Brdy. Zesz. Nauk. UMK. 4. Geografia: 47–69. Lisicki S., 1998 — Interpretacja wyników analizy petrograficznej frakcji ¿wirowej glin zwa³owych w nawi¹zaniu do ich genezy. Prz. Geol., 46, 5: 410–416. Lisicki S., 1999 — Próba korelacji litostratygraficznej glin zwa³owych Polski pó³nocno-wschodniej i po³udniowej Litwy. W: Metody petrograficzne i mineralogiczne w stratygrafii czwartorzêdu. II Warsztaty Metodologiczne.

33 (streszczenia referatów i posterów — materia³y do dyskusji). Pañstw. Inst. Geol., Inst. Geol. Podst. UW, 22–23 kwietnia, Warszawa. Lisicki S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177, ss: 105. Maksiak S., Mróz W. J., 1978 — Czwartorzêd œrodkowej czêœci Pojezierza Pomorskiego. Biul. Inst. Geol., 300: 97–152. Michalska Z., 1971 — Zagadnienia genezy ozów na tle wybranych przyk³adów z obszaru Polski Œrodkowej. Stud. Geol. Pol., 36: 1–152. Modliñski Z., 1976a — Niektóre zagadnienia strukturalne zachodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Biul. Inst. Geol., 270. Modliñski Z., 1976b — Stratygrafia i litologia ordowiku zachodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Biul. Inst. Geol., 270. Mojski J. E., 1979 — Pleistocene of Central Part of the Odra lob, NW Poland. Quatern. Stud., 1: 43–52. Mojski J. E., 2002 — Czwartorzêd regionu gdañskiego. Prz. Geol., 50, 8: 705–708. Mojski J. E., Pazdro A., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz S³upsk, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., Sylwestrzak J., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz S³upsk, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., Pazdro A., Sylwestrzak J., 1978 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz S³upsk. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W., 1991 — Sedymentacja osadów wodnomorenowych w kolejnych etapach deglacjacji zachodniej czêœci Wysoczyzny Lêborskiej. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. Ser. Geogr. UAM, 50: 127–142. Nawrocka-Miklaszewska M., Wojciechowski A., 1999 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Tuchomie (86). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Oko³owicz W., 1949 — Uwagi i przyczynki do znajomoœci morfologii Pomorza. Czas. Geogr., 19, 1–4: 279–290. Oko³owicz W., 1956 — Morfogeneza wschodniej czêœci Pojezierza Pomorskiego. Biul. Inst. Geol., 100: 355–393. Pasierbski M., 1973 — Przebieg deglacjacji i formy terenu pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Krajeñskiej. Stud. Soc. Sc. Torunensis, Sec. C, 8, 1: ss. 99. Rachlewicz G., 1991 — Morfogeneza sto¿ka sandrowego w strefie marginalnej fazy pomorskiej ko³o Ko³tek w œwietle badañ osadów przypowierzchniowych. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 42: 205–228. Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 65–100. Rühle E., 1968 — Pod³o¿e czwartorzêdu i jego wp³yw na rozmieszczenie i charakter osadów zlodowacenia pó³nocno- polskiego (ba³tyckiego). W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 31–36. Rühle E., Sobczak H., 1954 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz S³upsk. Inst. Geol., Warszawa. Sikorski B., 1967 — Dokumentacja wynikowa otworu: Nowa Karczma 1. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³odkowska B., 2002 — Wyniki badañ palinologicznych osadów trzeciorzêdowych z ark. SzMG Polski 1:50 000 Swornigacie (125), profile: Osowo 1SG, Nierostowo 2SG i ¯ychce 3SG. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa.

34 Strzelczyk G., 1971 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 z³o¿a kruszywa naturalnego (pospó³ki) w rejonie Lip-

nicy grom. Lipnica powiat Chojnice województwo bydgoskie wraz z projektem badañ w kat. C1. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa.

Strzelczyk G., 1972 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 z³o¿a kruszywa naturalnego w rejonie Trzebielska. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa.

Strzelczyk G., Arnold A., 1972 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 z³o¿a kruszywa naturalnego w rejonie Osowa, pow. Chojnice + Projekt badañ geologicznych. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Sylwestrzak J., 1972 — Zagadnienia recesji krawêdzi lobu bytowskiego i uwagi o rozwoju morfologicznym doliny górnej £upawy. Zesz. Nauk. Wydz. Biol. i Nauk o Ziemi UG,2. Sylwestrzak J., 1973 — Rozwój sieci dolinnej na tle recesji l¹dolodu w pó³nocno-wschodniej czêœci Pomorza (praca habilitacyjna UG), Gdañsk: ss. 204. Tomczyk H., 1968 — Stratygrafia syluru w obszarze nadba³tyckim Polski na podstawie wierceñ. Kwart. Geol., 12,1: 15–36. Wagner R., 1994 — Stratygrafia osadów i rozwój basenu cechsztyñskiego na Ni¿u Polskim. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 146: ss. 71. Woldstedt P., 1950 — Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter. Stuttgart. WoŸny E., 1966 — Fauna oligoceñska z otworu wiertniczego Izbica Kujawska. Kwart. Geol., 10, 4: 1079–1083. Zdanowski A., ¯akowa H., 1995 — The carboniferous system in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148: ss. 215.

35 Tablica I , b - tarasów : a - wysoczyzny Żwirownie-piaskownie (ŻP) Równiny deltowe Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych Krawędzie i stoki Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne lub dolinki w ogólności, nierozdzielone Starorzecza świeże (zawodnione) Nasypy Drobne zagłębienia o różnej genezie Równiny jeziorne Równiny torfowe b a I Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Formy rzeczne Formy antropogeniczne Formy jeziorne Formy denudacyjne Formy utworzone przez roślinność r ŻP II Opracował: A. WOJCIECHOWSKI o Skala 1:100 000 Ark. Swornegacie (125) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Zagłębienia powstałe po martwym lodzie Zagłębienia deflacyjne Tarasy kemowe Rynny wykorzystane przez rzeki i częściowo przez nie przekształcone Zagłębienia eworsyjne Rynny subglacjalne Wydmy Równiny piasków przewianych Kemy Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) Wysoczyzna morenowa falista (wysokości względne 2–5 m, nachylenie około 5 ) Równiny erozyjne wód roztopowych Formy akumulacji szczelinowej Formy wodnolodowcowe Formy lodowcowe Formy eoliczne o o

54 00’ 54 10’

.Karsińskie J. .Długie J.

o o r .Książe J. 16 30’ 16 30’ J. Śluza

J. J. Długie I II r SWORNEGACIE I I II I I II J. Kiedrowice

J. Duży Boryń II .Kiedrowickie J. J. II I Lipnica Zielona Chocina

J. Nierostowo ŻP Żychce

J. Trzebielsk J. Życheckie J. 012345km

J. Kiełpińskie Nowa Wieś Borowy Młyn

Jezioro Gwiazda

J. Krasne

ŻP J. Długie

o .Lpzn Wielkie Lipczyno J. o 16 15’ 16 15’ o o 54 10’ 54 00’ Tablica II Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Swornegacie (125)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D W E

Borowy Młyn Zapceń

Otw. 11 Otw. 1 Otw. 3 Otw. 5Otw. 7 Otw. 9 m n.p.m. że Otw. 6 Otw. 8 m n.p.m.

180 180

170 170

Osusznica

Prądzona J. Gwiazda

J. Osowo Du 160 11 2 2 160 11 4 11 1 2 11 2 2 3 150 11 11 11 150 6 140 6 11 140 17 5 6 17 17 17 130 19 19 19 130 22 120 21 22 20 22 120 19 23 23 110 ? 20 23 110 23 100 23 24 100 32 24 90 24 90 33 32 80 26 80 70 70 ? 33 26 60 32 60 ? 50 33 50 ? 28 40 40 29 30 30 30 20 0123km 20

10 10 31 0 0 32 -10 -10

-20 ? -20

fg B3 g W g N1 1— phQh 11 — pż2Qp4 23 — gzwQp3 31 — gzwQp2 Bruk Gliny zwałowe g B3 fg W 2— tQh 17 — gzwQp4 24 — pżQp3 32 — Pg+NgQp Piaski i żwiry Kreda jeziorna

b B3 g O Piaski i mułki, 3— ntQh 19 — pmiQp4 26 — gzwQp3 33 — pbr M2 Torfy piaski pyłowate f t g B2 f-li 4—pżmaQ 20 — gzwQp4 28 — ppy Qp2-3 34 — pm E31 +Ol Piaski, mułki i iły Węgiel brunatny fg B2 g N3 5— kjQh 21 — pżQp4 29 — gzwQp2 Mułki i piaski Namuły li b B2 b N3 6— mpQh 22 — pmiQp4 30 — pmQp2 Iły Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej

Opracował: A. WOJCIECHOWSKI Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 17o 15’ 17o 30’ Tablica III o o 54 B Lipnica 54 Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 00’ 00’ Ark. Swornegacie (125) Jezioro J. Trzebielsk M2 M 9 J. Kiedrowickie 2 E +Ol D 31 M2 13,4

Gwiazda Kiedrowic e 1 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY E31 +Ol 103,5

J. Osowo Duże Skala 1:100 000 J. Długie Prądzona

3 C E31 +Ol MIOCEN Borowy Młyn M2 68,5 E MIOCEN M Piaski i mułki z węglem brunatnym 3 NEOGEN 2 ŚRODKOWY M2 EOCEN E +OI Piaski i mułki z glaukonitem EOCEN GÓRNY+ OLIGOCEN 31 OLIGOCEN DOLNY

M2 EOCEN EOCEN E 3 Piaski i mułki z glaukonitem GÓRNY

Chocina PALEOGEN 10 Osusznica E31 +Ol 82,0 E3 Granice geologiczne

14 40 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. M 104,0 J. Książe 2 J. Długie

Uskoki przypuszczalne

E +Ol 31 J. Śluza 12 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej J. Mały Boryń (symbol oznacza wiek: M — miocen, E31 +Ol — eocen górny+oligocen dolny, M J. Duży Boryń M2 88,5 2 E3 — eocen górny; liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu J. Ostrowite lub rzędną zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) J. Nierostowo 14 12 Wybrane punkty dokumentacyjne M2 88,5 M2 104,0

Zielona Chocina B M2 A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej J. Wielkie Zielone M2 D Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście J. Lipczyno Wielkie C

J. Kiełpińskie Opracował: A. WOJCIECHOWSKI 16 Chocina Pg 67,5 J. Krasne E31 +Ol E31 +Ol M2 E +Ol SWORNEGACIE 18 19 31 E +Ol 107,6

Lipczynka 31 E31 +Ol 92,0 E +Ol Nowa Wieś 31 J. Karsińskie 20 E31 +Ol E3 M2 78,2 Żychce Chocina M2 J. Życheckie o o 53 E31 +Ol 53 50’ A J. Długie 50’ 17o 15’ 17o 30’