OD BIONIKI DO KRAJOBRAZU Włodzimierza Dreszera Refleksje Nad Dydaktyką Artystyczną

OD BIONIKI DO KRAJOBRAZU Włodzimierza Dreszera refleksje nad dydaktyką artystyczną

niepokój w przestrzeni się unosi Jerzy Stuhr z Radziwiłowiczem Jerzym Wesele Stanisława Wyspiańskiego interpretują w aktualnych kontekstach odkrywają analogie czasu i sytuacji dla obydwu bezradność i erozję wartości upadającej inteligencji w tekście dzieła odnajdują myślami Błażeja Czepca łowią słowa:

„A, ja myśle, ze panowie duza by juz mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć!”

The Wisdom of My Parents Mądrości Rodziców I owe the meanings of my life sensy mojego życia zawdzięczam

OD BIONIKI DO KRAJOBRAZU Włodzimierz Dreszer

Tłumaczenie: Beata Waligórska-Olejniczak

Projekt graficzny: Sławoj Dreszer

Recenzenci: prof. dr hab. Ryszard Przybylski prof. dr hab. Jacek Siwczyński

Korekta: Anna Melerowicz Roman Melerowicz Dariusz Hauzer

Wydawnictwo: Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu

Niniejsze wydawnictwo powstało dzięki wsparciu finansowemu ISBN 978-83-65578-71-6 Wojewódzkiego Funduszu nakład 1000 egz. Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu Skad i łamanie: DrukMar

Druk: VMG Print Sp. z o.o. ul. Uni Lubelskiej 1 61-249 Poznań

FROM BIONICS TO LANDSCAPE OD BIONIKI DO KRAJOBRAZU Włodzimierz Dreszer’s Włodzimierza Dreszera thoughts on didactics of art refleksje nad dydaktyką artystyczną

UNIVERSITY OF ARTS IN POZNAŃ UNIWERSYTET ARTYSTYCZNY W POZNANIU

„Z Poznania do Gniezna” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2017 Spis treści / Contens

9 Piszę do siebie, chcę lepiej rozumieć moje 149 Przestrzeń postrzegamy tak jak ją myśli rozumiemy I’m writing to myself, I want to understand We perceive space In the same way as we my thoughts better understand it. 15 Miałem szczęście być uczniem 155 Świat jest falą I had happiness to be pupil Undulating universe 161 Czym wypełniona jest przestrzeń? WYWIERZYSKA / KARST SPRINGS What is space filled with? 173 Rzeźbienie przestrzeni dźwiękiem 19 Szkoła Stryjeńskiego Shaping space with sound Stryjenski’s School 179 Dlaczego krajobraz łączy człowieka 23 Szkoła Kenara z miejscem? Kenar’s School Why does the landscape Connect a human 35 Akademia Na Kółkach being with location? Academy On Wheels 187 Przestrzeń sensualna 57 Szkoła Indywidualnego Wyboru Sensual space The School Of The Individual Selection 195 W jakim świecie chcemy żyć? 63 Droga do Światła What world do we want to live in? Road to Light 201 Sztuka projektowania krajobrazu 97 Droga do Bioniki The art of landscape design Road to Bionics 215 Syntezy myślowe i myśli syntetyczne 111 Szkoła Myślenia Thought syntheses and synthetic thoughts The School of Thinking 224 Konkluzja 123 Przerwana Idea Conclusion Interrupted Idea 226 Bibliografia

KRAJOBRAZ / LANDSCAPE

129 Nowe otwarcie New opening 133 Słońce włada krajobrazem The sun rules over the landscape 143 Percepcja przestrzeni Perception of space

„Rozkiełznanie” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2017 I’M WRITING TO MYSELF, PISZĘ DO SIEBIE, I WANT TO UNDERSTAND MY THOUGHTS BETTER CHCĘ LEPIEJ ROZUMIEĆ MOJE MYŚLI

It’s 2017. Jest rok 2017. We’ve been living in an independent Polish state Od 27 lat żyjemy w wolnej Polsce. W „Telewizji Na- for 27 years. On “National TV”, between a culinary rodowej” między magazynem kulinarnym a plasti- show and an artificial soap opera there is a short kową telenowelą krótka informacja. piece of information: Wojciech Młynarski is dead. Zmarł Wojciech Młynarski. Z radia dobiegają znane Familiar words are being heard from the radio. The słowa. Wybitny poeta i artysta śpiewa; outstanding poet and artist is singing: „…bo jedna myśl im chodzi po głowie, którą tak streszczę: “… because one thought is in their heads, which I’ll Co by tu jeszcze spieprzyć, Panowie? Co by tu jesz- summarize in this way: cze? What else shall we screw up here, men? What …Niechaj ta myśl im wzrok rozpromienia, niech za- else? trą ręce, … Let this thought brighten them up, let them rub że tyle jeszcze jest do spieprzenia, a będzie wię- their hands cej.” that there’s still so much to screw up, and there will be even more”. Otwieram internetową pocztę, a tu informacja o kolejnej konferencji w cyklu: Narodowy Kongres I’m opening my email, there’s information about Nauki. Narodowy to dziś modne słowo. another conference from the series: the National Ambitne! - przygotowuje się następna wersja Pra- Congress of Science (so ambitious! A new law go- wa o szkolnictwie wyższym – kolejna próba ograni- verning higher education is being prepared, Ameri- czenia autonomii uczelni i podporządkowania ich

10 centrali – jeden z zespołów stanowią Amerykanie cans constitute one group of experts in the process – oni najlepiej znają polską specyfikę? – do they have best expertise in Polish situation?). Oryginalne! – bo po 1945 roku nikt, nawet Bierut I’m reading: “In quantitative terms Poland suc- i Jaruzelski nie zdecydowali się na wprowadzenie ceeded in educating on higher level almost half of „nadzoru ciała społecznego” do uczelni. the subsequent classes of young people. However, Czytam: Ilościowo Polska osiągnęła sukces obej- there is the reverse of the medal – it is a common- mując kształceniem na poziomie wyższym niemal ly noticed inflation of diplomas and depreciation of połowę kolejnych roczników młodzieży. Jest jednak their meaning for employers”. In a simple language druga strona medalu – powszechnie dostrzegana it translates into: “the broader the range the worse inflacja dyplomów i obniżenie ich znaczenia dla pra- it is”. Egalitarianism is a wrong path – Tuwim used codawców.” to write to children: A bricklayer builds houses, W prostym języku oznacza to: im szerzej, tym pły- a tailor makes clothes…” cej. Egalitaryzm jest fałszywą ścieżką – Tuwim pisał dzieciom: Murarz domy buduje, Krawiec szyje ubra- * nia… At the turn of millenniums, during the meeting of * the Academy Senate I was in charge of I referred to the institution of the authority. I heard from the pro- Na przełomie tysiącleci w czasie prowadzonego fessor who follows the obligatory policy of –isms in przeze mnie posiedzenia Senatu Akademii odwoła- his work: there are no longer any authorities, there łem się do instytucji autorytetu. Od profesora two- are only authoritarian situations (year 2001). rzącego zgodnie z obowiązującymi -izmami usłysza- There are no authorities so each official can do łem: autorytetów już nie ma, są tylko autorytatywne anything. Since 1990 I’ve survived four Acts on sytuacje (2001 r). higher education, a number of amendments and Nie ma autorytetów, więc każdy urzędnik może discussions of new bills. być twórcą. Od 1990 roku przeżyłem cztery Ustawy There are no authorities so instead of spending o szkolnictwie wyższym, kilkanaście zmian, noweli- time on creating art, research and teaching acade- zacji oraz dyskutowanych nowych projektów. mics “produce” accreditation points, calculate al- Nie ma autorytetów, więc miast zajmować się gorithms, create systems of managing the quality twórczością, badaniami i dydaktyką akademicy of education, complete tables made by a growing „produkują” punkty akredytacyjne, przeliczają algo- number of Warsaw and local officials. Ambitions of rytmy, tworzą systemy zarządzania jakością kształ- central administration of education are connected cenia, wypełniają tabelki produkowane przez coraz by the egoistic lust to leave a mark in the system liczniejszych warszawskich i lokalnych urzędników. and the desire to rule over everything and everybo- Ambicje centralnej administracji szkolnictwa wiąże dy. Each team improves more and more primitive egoistyczna żądza pozostawienia własnego śladu mode of dictatorship of financial conditions. It is w systemie oraz pragnienie panowania nad wszyst- determined by the rules of comparability, scoring, kim i wszystkimi. Każda ekipa doskonali coraz bar- classification and tabular evaluation of academics, dziej trywialny dyktat warunków finansowania. Jest faculties and universities. In this way personalities on wyznaczany zasadami porównywalności, punk- are damaged and craftiness, stalling, commonness

11 and mediocrity are awarded. The negative selection towaniem, katalogowaniem oraz tabelaryczną oce- of young staff guarantees convenience to profanes ną pedagogów, wydziałów i uczelni. but leads universities to a crisis. In absurd chaos, W ten sposób niszczone są osobowości a promo- mediocrity is ready to destroy each and every in- wana jest przebiegłość, kunktatorstwo, pospolitość dependent thought and personality . The idea of i przeciętność. Negatywna selekcja młodej kadry za- values disappeared from the field of education. pewnia profanom komfort, a uczelnie prowadzi do The liquid relativity of ideas which was made up by kryzysu. W absurdalnym gąszczu, miernota gotowa postmodernism in Polish everyday life explains and jest zniszczyć każdą niezależną myśl i każdą osobo- justifies every absurd act. In Poland it does not mean wość. Ci z młodych kreatorów, animatorów i dydak- interpretation but rather a kind of mental juggling. tyków którzy podejmują innowacyjną myśl i chcą Manipulations are based on axiological backgro- pracować, oplatani są pajęczyną niemocy. Nową und. They rely on the fact that accepted concepts myśl trzeba zagadać, rozmyć i kazać wytłumaczyć are gradually replaced by different designates. się młodemu pracownikowi z tego, że ma pomysły i że chce coś robić, bo… przecież słyszę to pierwszy * raz i Ja...Ja...Ja nic o tym nie wiem. Jest to sposób na to, żeby wygodnie i bez wysiłku, bez nauki i włas- In the 60. an outstanding humanist, professor Ka- nego rozwoju, bez zbędnej konkurencji doczekać zimierz Kapitańczyk, had lectures on the history of emerytury. W ten sposób rozszerza się epidemia material culture at our university. During chemistry „nic nierobienia”. A później… tylko punkty stają się exams at the Poznan University of Technology he ważne, kiedy przychodzi czas sprawozdań. asked unprepared students to open the door. After- Z edukacji zniknęło pojęcie wartości. wards, a grade book was flying to the corridor. It’s Wymyślona przez postmodernizm płynna względ- difficult to think of a clearer and more convincing ność idei w naszej codzienności wyjaśnia i uzasad- interpretation of the studies. nia każdy absurd. Płynność nie oznacza interpreta- Today students exchanged the places with their cji, lecz kuglarstwo. Manipulacje osadzone są na professors, they evaluate them and sometimes it gruncie aksjologicznym. Polegają one na tym, że even happens that they sue one or the other for pod akceptowane pojęcia stopniowo wprowadza the lack of a credit. się odmienne desygnaty. Both groups pretend studying. After all, it’s not important to provide a mind with the ability of creative * thinking and acting related to the cognitive process. It’s a certificate and a profession that really matter. W latach 60. wybitny inżynier humanista profesor It’s just such a postmodern and eclectic combina- Kazimierz Kapitańczyk prowadził w naszej Uczelni tion – everything is allowed. wykłady z historii kultury materialnej. In mass media journalists, entrepreneurs and po- W czasie egzaminów z chemii na Politechnice Po- liticians simultaneously pronounce magic words: znańskiej prosił nieprzygotowanych studentów innovativeness, creativity, profession. Who can tell o otworzenie drzwi, po czym na korytarz leciał in-

I recommend reading Frogs by Aristophanes, translated by Polecam lekturę Żaby Arystofanesa, tłumaczenie Bogusław Bogusław Butrymowicz and Jerzy Łanowski, Biblioteka Narodowa, Butrymowicz i Jerzy Łanowski, Biblioteka Narodowa Seria II, Zakład Series II, Zakład im. Ossolińskich. im. Ossolińskich

12 deks. Trudno o bardziej przekonującą i zrozumiałą what those words mean? Where and when do we wykładnię studiów. want to teach people how to create things, imple- Dziś studenci zamienili się miejscami, oceniają pro- ment new solutions and make objects? fesorów, a zdarzy się, że wytoczą profesorowi proces sądowy za brak zaliczenia. * Jedni i drudzy udają że studiują. Wszak nie o to chodzi by wyposażyć umysł w umiejętności kreatyw- New directives are regularly sent from Warsaw. nego myślenia i działania związanego z procesem Those who can think – stay mute. A person who poznawczym. Chodzi o papier i zawód. masters an instruction manual and considers him- Ot taki postmodernistyczny, eklektyczny mix – self an insider – takes the role of a leader. wszystko można. A “professor” is looking at the material for starting W mediach dziennikarze, przedsiębiorcy i polity- the Ph.D. procedure – and saying: more pictures, cy na jednym oddechu odmieniają przez przypad- nobody reads the text. At a different university ki magiczne hasła: innowacyjność, kreatywność, a name of Ph.D. student is added to the list of pub- zawód. Kto powie, co te słowa znaczą? Kto powie lication authors. gdzie i kiedy chcemy kształcić takich ludzi, którzy During a formal meeting of starting a Ph.D. pro- tworzą rzeczy, gdzie takich, którzy nowe rozwiąza- cedure I can hear: “the result of Ph.D. thesis must nia wdrażają, a gdzie uczyć będziemy tych, którzy be “a work”? Does only an insider know what rzeczy wytwarzają? “a work” means? Yes, he is the only one knowing. Does a work mean that there must be a hammer or * a chair? Could it be the chair nobody can sit on? Is it enough to bend a can making it an asymmetric pie- Z Warszawy regularnie przychodzą nowe dyrekty- ce of art? What should be done to make life easy, wy. Ci, którzy myślą – milczą. Ten, kto wyuczy się in- pleasant and full of credits? But what is the Ph.D. strukcji uważa się za wtajemniczonego – dyryguje. for in this situation? Can an apprentice or master Profesor ogląda materiał do otwarcia przewodu examination be enough? – mówi: więcej obrazków, tekstu nikt nie czyta. W innych uczelniach profesorowie dopisują się na Not such a long time ago the idea of the professor pierwszym miejscu do publikacji doktorantów. meant wisdom, ability, expertise, culture, in short W czasie otwierania przewodu słyszę: wynikiem – the authority. pracy doktorskiej musi być dzieło. Tylko wtajemniczony wie, co to znaczy „dzieło”? * Tylko wtajemniczony wie... Dzieło, znaczy – musi być młotek albo krzesło? A czy The world is alive and full of energy. The develop- może być krzesło, na którym nie można siedzieć? ment of culture has also a wave character. It makes A może wystarczy wygiąć puszkę w asymetryczną me believe that the present bottom will give way to sztukę? a rising curve. When all people graduate and finish Co zrobić, żeby było łatwo, lekko, wycieczkowo their doctoral theses new people will come who i dużo punktów? again will be able to read, write, think and create Tylko, po co do tego doktorat. values. Today, for those few people who will deci-

13 de to read, I’m writing in the section called Karst Może wystarczyłby egzamin czeladniczy albo mi- springs how the schools I was lucky to be a part of strzowski? were created and why they collapsed together with A przecież jeszcze niedawno słowo profesor ozna- their unusual educational ideas. czało mądrość, umiejętność, wiedzę, kulturę, sło- Apart from that, how utilitarian-egalitarian ideas of wem autorytet. vocationalization of education damage schools and universities. *

* Świat żyje i pulsuje energią. Rozwój kultury posiada również charakter falowy. Fala pozwala mi wierzyć Among the hills and valleys of history some edu- w to, że z obecnej doliny wyrośnie krzywa wznoszą- cational phenomena are sneaking. They allow us ca. to notice that the reputation of a school is created Kiedy już wszyscy ukończą studia i obronią dokto- by personalities who are able to come up with and raty znowu pojawią się ludzie którzy będą czytać, implement new ideas stimulating minds. It is them pisać, myśleć i tworzyć wartości. not a labor market who motivate intellectual de- Dzisiaj dla tych nielicznych, którzy zechcą czytać, velopment, stimulate innovative thinking and set w części Wywierzyska piszę o tym, jak powstawały standards of academic culture. i dlaczego upadały szkoły - niezwykłe idee edukacyjne, w których miałem szczęście uczestniczyć. A także, w jaki sposób utylitarno-egalitarne pomysły uzawodowienia edukacji artystycznej niszczą szkoły i uczelnie?

Wśród wzniesień i dolin historii przemykają edukacyjne fenomeny. Można w nich dostrzec, że miarą szkoły są osobowości zdolne do tworzenia i reali- zowania nowych, ożywiających umysły idei. To oni, a nie ministerstwo i nie rynek pracy, motywują roz- wój intelektualny, stymulują innowacyjne myślenie i wyznaczają normy kultury akademickiej.

14 „Nieodzowny warunek” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2010 15 postmodernistyczni studenci drepcą śladami awangardy ktoś krzywdę im zrobił ktoś powiedział koledzy koledzy od was sztuka się zaczyna i niewiedzą przekonani uwierzyli lecz ufam że oni również zrozumieją MIAŁEM SZCZĘŚCIE BYĆ UCZNIEM ... że jutro zaczęło się wczoraj

Poznań, 2017 w Zakopanem, profesorów realizujących idee Antoniego Kenara: Tadeusza Brzozowskiego, Zygmunta Danka, Władysława Hasiora, Haliny Kenarowej, Zenona Pokrywczyńskiego, Antoniego Rząsy, Arkadiusza Walocha i Barbary Zbrożyny.

w Poznaniu, profesorów wielkiej transformacji: Tadeusza Brzozowskiego, Jana Berdyszaka, Jana Cieślińskiego, Witolda Gyurkovicha, Andrzeja Jeziorkowskiego, Gabrieli Kapeli-Rzyskiej, Wojciecha Kasprzyckiego, Alicji Kępińskiej, Krzysztofa Kostyrki, Andrzeja Kurzawskiego, Zbigniewa Lutomskiego, Zbigniewa Makowskiego, Andrzeja Pietscha, Duszana Poniża, Antoniego Rzyskiego, Mariana Szmańdy, Jerzego Szmidta, Waldemara Świeżego, Stanisława Teisseyra, Wacława Twarowskiego, Włodzimierza Wojciechowskiego oraz promotorów mojej pracy dyplomowej: Antoniego Zydronia, Rajmunda Hałasa, Jana Węcławskiego.

Każdy z tych mądrych, niezwykłych ludzi obdarzył mnie innym obrazem sztuki i człowieka.

16 „Białka za Jurgowem” grafika cyfrowa w.d. Białka Tatrzańska 2001 17 KARST SPRINGS, WYWIERZYSKA, or how teaching art phenomena czyli o tym jak rodzą się i gasną are born and die out fenomeny dydaktyki artystycznej

18 „Z okna Romy” grafika cyfrowa w.d. Zakopane 2003 19 STRYJENSKI’S SCHOOL SZKOŁA STRYJEŃSKIEGO is the space of eternally alive to przestrzeń wiecznie żywych and interesting experiments i ciekawych eksperymentów

It was 1958. Był rok 1958. I got to the 5-year high school of visual arts in Za- Z małego wielkopolskiego miasteczka trafiłem do kopane from a small town in Greater Poland (Wiel- 5-letniego Liceum Technik Plastycznych w Zakopa- kopolska). Then I didn’t realize how lucky I was to nem. Nie wiedziałem wówczas jak fantastycznie draw that ticket for my future. szczęśliwy kupon wylosowałem dla swej przyszło- For the first time I saw mountains and the sculptu- ści. re fixed to the tree in front of Marilor. Colleagues Pierwszy raz zobaczyłem góry i rzeźbę przytwier- said that it was a copy of the sculpture which was dzoną do drzewa przed Marilorem. Koledzy mówili, awarded in Paris and came from the times when że to kopia nagrodzonej w Paryżu rzeźby z czasów Stryjenski was the director. dyrektora Stryjeńskiego. In a limewood block a student found a woman who W lipowym klocu uczeń odkrył kobietę, która cha- is putting on a headscarf with a characteristic ge- rakterystycznym gestem zakładała chustę. sture. For many years, every time I passed the tree, Przez wiele lat, przy każdym przejściu obok drzewa, I checked if the scarf is already covering the woman’s sprawdzałem, czy chusta okrywa już głowę kobiety? head. But the woman froze in her continuous gestu- Jednak zastygła w tym samym ruchu niewiasta nie- re, she was watching new classes of Kenar’s follo- zmiennie, z góry, spod konarów drzewa przyglądała wers from the top, from under the tree branches. się kolejnym rocznikom Kenarowców.

* *

During my entrance exam I was telling prof. Zyg- Na egzaminie wstępnym opowiadałem profesoro-

20 wi Zygmuntowi Strążyskiemu o lasach, jeziorach munt Strążyński about woods, lakes and ochwesni- i o dialekcie ochweśnickim z mojego rodzinnego cki dialect from my homeland. Ślesina. Fortunately, I was applying for the faculty of car- Szczęśliwie zdawałem na wydział stolarstwa. Szczęś- pentry. Fortunately, because if I applied for the fa- liwie, ponieważ gdybym zdawał na rzeźbę, to praw- culty of sculpture I might already have known in my dopodobnie już w drugiej klasie wiedziałbym, „co second grade to jest sztuka”. “what art is”. Dzięki mej ówczesnej nieświadomości do dziś mogę Due to my ignorance back then I am still able to odkrywać nowe znaczenia tego słowa i dziwić się, discover new meanings of this word and be sur- że dziś zrobiłem coś, czego nie byłem w stanie wy- prised that that day I was able to do a thing which obrazić sobie wczoraj. I couldn’t even imagine the day before. Po raz pierwszy moim wyobrażeniem dotyczącym- For the first time my imagination of the sense and sensu i znaczenia słowa „sztuka” poruszyła pani meaning of the word “art” was influenced by pro- profesor Halina Kenarowa /wówczas wykładowca fessor Halina Kenarowa – a lecturer and director of i dyrektor Liceum/. the High School. Słonecznym wrześniowym rankiem, usiadłem po One sunny September morning I sat for the first raz pierwszy w ławce 6-osobowej klasy. time in a bench of a 6-people classroom. Na pierwszej lekcji „Wiedzy o sztuce” słuchaliśmy During our first lesson Knowledge of art we listened opowiadania o historii szkoły. to the history of the school. The professor who lo- Pani Profesor o aparycji dystyngowanej damy wią- oked like a dignified old lady caught our attention zała naszą uwagę niskim matowym głosem: with her mellow voice: ...... W roku 1922 profesor Karol Stryjeński objął ...... In 1922 professor Karol Stryjeński took the dyrekcję dawnej Cesarsko-Królewskiej, a od 1918 position of the director of the former Imperial-Roy- roku Państwowej Szkoły Przemysłu Drzewnego al School, which in 1918 became the State School w Zakopanem. Radykalnym gestem Stryjeński roz- of Wood Industry in Zakopane. With a radical ge- począł przeobrażanie szkoły i wyprowadzanie jej sture Stryjeński started the transformation of the z nakazów i wzorców austriackiego modernizmu. school and its abandoning the rules and models of Zdumieni zakopiańscy górale zobaczyli nowego Dy- Austrian modernism. Flabbergasted highlanders in rektora, który wraz z uczniami wynosił z warsztatów Zakopane watched the new director and pupils take przy Krupówkach uznawane dotychczas za piękne out from the workshops gypsum castings, which a odrysowywane przez kolejne pokolenia uczniów, then were considered beautiful and were copied by odlewy gipsowe i... wrzucał je do pobliskiego poto- subsequent generations of pupils, and throw them ku. away into the nearby stream. Karol Stryjeński studiował architekturę na politechnice Karol Stryjeński studied architecture at the University of w Zurychu (1907-1911) i rzeźbę w paryskiej Ecole nationale supe- Technology in Zurich (1907-1911) and sculpture at Ecole nationale rieure des beaux-arts. Aktywnie uczestniczył w działaniach Polskiego superieure des beaux-arts in Paris. He took participation in the acti- Towarzystwa Tatrzańskiego. Projektował między innymi: gmach In- vities of the Polish Society of Tatra Mountains. He designed, among stytutu Propagandy Sztuki w Warszawie, Skocznię Wielka Krokiew, other things: the building of the Institute of Art Propaganda in War- Mauzoleum Kasprowicza na Harendzie, schroniska tatrzańskie: nad saw, Wielka Krokiew ski jump, Kasprowicz’s Harenda Mausoleum, Morskim Okiem, na Hali Gąsienicowej i w Dolinie Pięciu Stawów Tatra hostels at Morskie Oko, Gąsienicowa Mountain Pasture and in Polskich. the Valley of Five Polish Ponds.

21 This vividly told story started my initiation into the Tym sugestywnie opowiedzianym obrazem rozpo- senses of art. The scene , full of meaning, still comes częło się moje wtajemniczenie w sensy sztuki. Na- back to my mind bringing about new reflections. sycona znaczeniami scena powraca do dziś coraz to nową refleksją. After some years I mentioned this event during my inaugural lecture at the Academy of Fine Arts in Po latach wspomniałem o tym zdarzeniu w czasie Poznan (ASP). The Deputy Minister of Culture and wykładu inauguracyjnego w ASP w Poznaniu. Art Michał Jagiełło who attended it sarcastically po- Obecny wówczas wiceminister Kultury i Sztuki Mi- inted out: Stryjeński should have sold the castings chał Jagiełło sarkastycznie zauważył: Stryjeński po- instead of throwing them away into the stream. winien sprzedać gipsy a nie wyrzucać je do potoku. It happens that people in charge of the department Zdarza się, że szefowie resortu kultury myślą jak of culture think as traders. Michał Jagiełło didn’t kupcy. Michał Jagiełło nie zrozumiał sensu, ran- understand the meaning, value and cultural dimen- gi i kulturowego wymiaru sytuacji. Nie zrozumiał, sion of the situation. He didn’t understand them mimo, że w latach 70. uczył w Szkole Kenara języka in spite of the fact that he was teaching Polish in polskiego. Kenar’s School in the 70. A przecież znacznie późniejsze działania artystycz- And yet much later art activities called happenings ne zwane happeningami a później sztuką perfor- and then performative art seldom had such an matywną rzadko posiadały tak wielką intelektualną enormous intellectual and emotional power. i emocjonalną moc. In 1925 at the Exhibition of Decorative Arts in Paris W roku 1925 na Wystawie Sztuk Dekoracyjnych the works of the pupils of the School of Wood In- w Paryżu prace uczniów Szkoły Przemysłu Drzew- dustry won a few gold medals. In 1927 prof. Karol nego uzyskały kilka złotych medali. W 1927 roku Stryjeński took over the studio of sculpture at the prof. Karol Stryjeński objął pracownię rzeźby w ASP Academy of Fine Arts in Warsaw. The pupils from w Warszawie. Za swoim profesorem podążyli na the School of Wood Industry followed the professor studia w ASP uczniowie ze Szkoły Przemysłu Drzew- in order to study at the Academy, among others, nego, min.: Antoni Kenar i późniejszy rektor ASP Antoni Kenar and Marian Wnuk, rector-to-be of w Warszawie Marian Wnuk. Academy of Fine Arts in Warsaw. Formuła dydaktyki artystycznej Karola Stryjeńskie- The manner of Karol Stryjeński’s didactics of art go wysoko wyniosła poziom artystyczny zakopiań- moved the Zakopane School of Wood Industry to skiej Szkoły Przemysłu Drzewnego. the European level. At that time many recognized Był to pierwszy znakomity okres Szkoły Snycerskiej artists finished the School. It was the first impres- utworzonej w 1876 przez Towarzystwo Tatrzańskie. sive period of the Woodcarving School which was founded in 1876 by the Tatra Society

Art procedures called happenings which appeared 40 O 40 lat późniejsze zabiegi artystyczne zwane happeninga- years later and Fluxus art activities seldom had such an intellectual mi oraz działania ruchu artystycznego Fluxus rzadko posiadały taką and emotional power. moc intelektualną i emocjonalną. Inauguration of the academic year 1995/96. Inauguracja roku akademickiego 1995/96

22 „Deszcz w Dolinie Pięciu Stawów” grafika cyfrowa w.d. Zakopane, 2008 23 KENAR’S SCHOOL SZKOŁA KENARA spaces of open to przestrzenie otwartych eyes, hearts and minds oczu, serc i umysłów

After 1947 the Zakopane School of Wood Industry Po 1947 roku Zakopiańska Szkoła Przemysłu Drzew- experiences its second artistic and program trans- nego przeżyła drugie artystyczne i programowe formation. Antoni Kenar, the pupil of Karol Stryjeń- przeobrażenie. ski, came back to Zakopane. As a result of intensive Do Zakopanego powrócił Antoni Kenar uczeń Karola organizational and program works in 1948 a new Stryjeńskiego. W wyniku intensywnych prac organi- didactic structure was created. The Faculty of Scul- zacyjnych i programowych w 1948 została powoła- pture was separated from the School of Wood In- na nowa struktura dydaktyczna. dustry. 5-year State High School of Plastic Arts was Ze Szkoły Przemysłu Drzewnego został wydzielony founded. In 1953 Vocational School of Carpentry Wydział Rzeźby. Powstało 5-letnie Państwowe Lice- and Lute was joined with the High School and the um Technik Plastycznych. W 1953 włączono do Lice- Faculty of Artistic Carpentry was founded. um Zasadniczą Szkołę Stolarską i Lutniczą tworząc Kenar together with his wife Halina Micińska-Kenar Wydział Stolarstwa Artystycznego. developed a unique school on the European level. Kenar wraz z żoną Haliną Micińską-Kenarową kształ- Art design became the program of the School. towali szkołę wyjątkową w skali europejskiej. Pro- In scope of pedagogy Kenar initiated artistic events gram Szkoły stał się projektem artystycznym. which were based on interaction and mutual part- W obrębie pedagogii Kenar czynił zdarzenia ar- nership of teachers and pupils who influenced each tystyczne oparte na interakcji oraz wzajemnym other. In this sense he was way ahead of later cur- partnerskim oddziaływaniu nauczycieli i uczniów. rents which were called art projects in the range of W tym znaczeniu wyprzedzał on późniejsze kierunki ephemeral and virtual art. działań zwanych projektami artystycznymi w zakre- In 1958 the Kenars already formed the School, its sie sztuki efemeryczno-wirtualnej.

24 W 1958 roku Kenarowie uformowali już Szkołę, jej art program, teaching and pedagogical methods. program artystyczny, metody dydaktyczne They gathered around themselves outstanding te- i pedagogiczne. Skupili wokół siebie znakomitych achers such as highly gifted young artists, among pedagogów. Należeli do nich wybitni młodzi artyści others: Tadeusz Brzozowski , Antoni Rząsa , Wła- m.in.: Tadeusz Brzozowski, Antoni Rząsa, Włady- dysław Hasior and teachers of general subjects: sław Hasior oraz nauczyciele przedmiotów ogól- Zygmunt Strążyski, Krystyna Wojewódzka, Zygmunt nokształcących min. Zygmunt Strążyski, Krystyna Danek, Jadwiga Zaplatalska-Ptaszyńska, Irena Gra- Wojewódzka, Zygmunt Danek, Jadwiga Zaplatal- bowska, Danuta Chmielewska. ska-Ptaszyńska, Irena Grabowska, Danuta Chmie- The Kenars created perfect infrastructure – lecture lewska. rooms, studios, technical and technological base, Kenarowie stworzyli doskonałą infrastrukturę: sale boarding schools. After many years I saw studios wykładowe, pracownie, zaplecze techniczne i tech- and ateliers which were equipped in such a profes- nologiczne, internaty. sional way at the universities in Finland, Denmark Tak profesjonalnie wyposażone pracownie i war- and Canada. At the end of the 90. Kenar’s pupil, sztaty spotykałem po wielu latach w uczelniach Fin- prof. Maciej Szańkowski, mentioned this fact drea- landii, Danii i Kanady. ming of providing similar work conditions for scul- Pod koniec lat 90. uczeń Kenara prof. Maciej Szań- pture in Poznan. kowski wspominał i marzył o tym by stworzyć po- The school received the status of the experimental dobne warunki dla rzeźby w Poznaniu. Tadeusz Brzozowski during the period of occupation coo- Szkoła uzyskała status eksperymentalnej podległej perated with Kantor’s conspiracy theatre, the member of Cracow bezpośrednio Ministerstwu Kultury i Sztuki (wów- Group, outstanding artist and pedagogue, he was the professor of painting and drawing in the State High School of Visual Technologies Tadeusz Brzozowski w czasie okupacji współpracował in Zakopane (1954-69). After Antoni Kenar’s death he became the z konspiracyjnym teatrem Kantora, członek Grupy Krakowskiej, wy- director of the school (1959-61). bitny artysta i pedagog był profesorem malarstwa i rysunku w Pań- From 1962 he was in charge of the painting studio in the State Higher stwowym Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem (1954-69), School of Fine Arts in Poznan (PWSSP). During the period of 1979-81 po śmierci Antoniego Kenara został dyrektorem szkoły (1959-61). he worked in the Cracow Academy of Fine Arts (ASP). In the begin- Od roku 1962 objął pracownię malarstwa w PWSSP w Poznaniu. ning, the paintings of Brzozowski resembled poetic grotesque which W latach 1979-81 pracował w krakowskiej ASP. was told using the deformation of the characters. Gradually, the pa- W początkowym okresie twórczości malarstwo Brzozowskiego miało intings of the characteristic and unique palette were turning into hot charakter poetyckiej groteski opowiadanej deformacją postaci. Stop- abstraction. The canvases of Tadeusz Brzozowski were made using niowo obrazy o wyjątkowej, charakterystycznej palecie barw nabierały the paints ground in accordance with original prescriptions of the charakteru gorącej abstrakcji. Płótna Tadeusza Brzozowskiego malowa- old masters. I remember when in Zakopane the professor brought ne były ucieranymi własnoręcznie farbami wg. wyszukanych receptur the painting for framing, he didn’t want me to look at it but he put it starych mistrzów. Pamiętam w Zakopanem profesor przyniósł obraz do near my face saying: “check how it smells”. The subtle scent of spring oprawy, nie kazał mi oglądać, podsunął blisko twarzy, „powąchaj jak was floating around it: scent of earth, blooming flax and bee smell pachnie” powiedział. Wokół obrazu unosił się subtelny aerozol wios- of honeycomb. ny: ziemie, kwitnący len i pszczeli zapach plastra miodu. Antoni Rząsa – Kenar’s pupil, an outstanding sculptor of Antoni Rząsa - uczeń Kenara, wybitny rzeźbiarz uczuć, prze- emotions, experiences and feelings. In the period of 1952-1973 he żyć i emocji. W latach 1952-1973 prowadził rzeźbę w Państwowym was teaching sculpture in the State High School of Visual Technolo- Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem. gies in Zakopane. Władysław Hasior - uczeń Kenara w 1958 wrócił do Zako- Władysław Hasior – Kenar’s pupil, in 1958 he came back to panego po studiach w ASP w Warszawie i podjął pracę dydaktyczną Zakopane after the graduation from ASP in Warsaw and started tea- w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem. Wybitny ching in the State High School of Visual Technologies in Zakopane. He artysta, pedagog i nauczyciel. Intelektualista, konstruktor idei, poeta was an outstanding artist, pedagogue and teacher, an intellectualist, formy i przestrzeni. constructor of the idea and the poet of the form and space.

25 school and was controlled directly by the Ministry czas średnie szkoły plastyczne podlegały właściwe- of Culture and Art (back then art high schools were mu Kuratorium Oświaty). under the control of the appropriate Board of Edu- Oczywiście, tworzenie szkoły autorskiej nigdy nie cation). Obviously, founding an independent school jest proste. Grono oponentów i antagonistów jest is never easy. The higher the degree of individuali- tym większe im większa indywidualność kreuje ty involved in creating the enterprise the larger the przedsięwzięcie. A były to przecież lata brutalnej group of opponents and antagonists. And it was budowy dogmatycznego socjalizmu. the period of brutal development of dogmatic so- W szkole krążyły legendy o incydentach powstają- cialism. Legends were circulating at school about cych w walce Kenara z bezmyślnością zastraszonych incidents connected with Kenar’s fights with the urzędników. stupidity of frightened officials. Po śmierci Antoniego Kenara dyrektorem Szkoły zo- After the death of Antoni Kenar in 1959 Tadeusz stał Tadeusz Brzozowski. Brzozowski became the director of the School. Przez kilka następnych lat nauczyciele i uczniowie For a few consecutive years teachers and pupils li- żyli w aurze Kenarowskich Idei realizowanych przez ved in the aura of Kenar’s ideas implemented by ar- artystów i pedagogów skupionych wcześniej przez tists and pedagogues who earlier gathered around Kenara. Kenar. Dominowało poczucie niezwykłości zespołu, miej- The climate of extraordinariness of the group, lo- sca i sytuacji. Sądzę, że odczuwalna duchowa obec- cation and situation dominated there. I think that ność Dyrektora i jego żywa pamięć powodowały, że the spiritual presence of the Director which was Szkoła była wówczas jeszcze bardziej Kenarowska. felt there and alive memory of him caused that the Był to bezsprzecznie drugi wspaniały okres dawnej School was then even more Kenar-like. It was undo- zakopiańskiej Szkoły Snycerskiej. Ukończyło ją wów- ubtedly the second excellent period of the former czas wielu wybitnych twórców i profesorów uczelni Zakopane Woodcarving School. At that time many artystycznych od Krakowa po Gdańsk. outstanding artists and professors of art universities from Cracow to Gdańsk graduated from it. W 1961 dyrektorem Szkoły został Kazimierz Fajkosz. Zaczął on upowszechniać i realizować pogląd, że In 1961 Kazimierz Fajkosz became the director of młodzieży należy przede wszystkim dać zawód. Ze the School. He started to popularize and implement Szkoły odszedł Władysław Hasior i Halina Kenaro- the opinion that youth should be provided first of wa. W 1980 roku zmarł Antoni Rząsa. Uzawodowie- all with the profession. Władysław Hasior and Hali- nie oznaczało koniec Kenarowskiej koncepcji krea- na Kenar left the School. In 1980 Antoni Rzęsa died. tywnej, mądrej szkoły. Vocationalization meant the end of Kenar’s concept of creative and wise school. Antoni Kenar died on February 1959. Then, I was in my Antoni Kenar zmarł 19 lutego 1959 r. Byłem wówczas first grade and I only remember respect, admiration and warm-he- w pierwszej klasie, ale pamiętam szacunek, podziw i serdeczną fa- arted fascination of my older colleagues when he drove up to „Mari- scynację moich starszych kolegów, kiedy w 1958 r. Kenar podjeżdżał lor” or workshops in Krupówki street. An expressive sculptured face pod „Marilor” lub warsztaty przy Krupówkach. Z góralskiej dorożki with a mane of lush silvery shag was leaning out from the highlander wychylała się wyrazista, ekspresywnie urzeźbiona twarz z grzywą cab and then a person with a support stick was disappearing in the bujnej srebrzystej czupryny i potem wsparta laską postać znikała school door. w drzwiach szkoły.

26 foto. Józek Majerczyk „Wiosenna sjesta za Strugiem”; od lewej: Staszek Szaflarski, Włodek Dreszer, Józek Adamczyk, Witek Kuniutis, Wiesiek Lachiewicz

27 WHAT MADE THE PHENOMENON OF KENAR’S NA CZYM POLEGAŁ FENOMEN SZKOŁY KENARA? SCHOOL?

It happens that thanks to the energy of space and Bywa, że za sprawą energii przestrzeni i umysłów minds unique ideas appear in different places. w różnych miejscach pojawiają się idee wyjątkowe. Their implementations are far beyond the obligato- Ich realizacje wybiegają poza obowiązujące sche- ry schemata. The idea which at the end of the 50. maty. Takim fenomenem była idea, którą pod ko- was called “Kenar’s School” belonged to such types niec lat 50. nazwano ”Szkołą Kenara”. of phenomena. Idea byłą piękna prostotą i wyrazistą zasadą. The idea was the simplicity of beauty and clear prin- Kenarowie stworzyli Dom, który nazywał się Szkołą ciple. The Kenars created Home, which was called lub Szkołę, która dla uczniów była Domem. School or the School which was Home for pupils. Dom oznacza: ciepło, bezpieczeństwo, przyjaźń, po- Home means warmth, safety, friendship, the feeling czucie, że ktoś o nas myśli, możliwość bycia sobą that somebody thinks about us, the opportunity of a w końcu zapach obiadu i ciepłe, mądre oczy opie- being ourselves and, finally, the smell of dinner and kunów. accepting wise eyes of the teachers. Szkoła Kenarowskiej idei nie była manufakturą for- The School of Kenar’s ideas was not the manufac- mującą umysły uczniów zgodnie ze zunifikowanym ture forming the minds of pupils according to the wzorcem. unified pattern. Fenomen szkoły, którą ukończyłem polegał na tym, The phenomenon of the school I finished was based że nie byliśmy nauczani, lecz motywowani do po- on the fact that we were not taught but rather moti- głębionych obserwacji i formułowania niezależnych vated to observe deeper and form our independent opinii. opinions. We were encouraged to try to understand Byliśmy zachęcani do tego żeby starać się rozumieć

28 to, na co patrzymy i co dostrzegamy. Oczywiście what we look at and what we can perceive. Of cour- nie chodziło o literacką dosłowność, lecz o dokony- se, it was not about the literal meaning but rather wanie syntez. Profesorowie otwierali nasze umysły, the ability of synthesizing. Professors opened our prowokowali do wyabstrahowania sensów, znaczeń minds, provoked to abstract senses, meanings and i poszukiwania dla nich środków wyrazu. Kontakt search for their means of expression. Contact with z profesorami nie ograniczał się do zajęć lekcyj- professors was not limited to classes. nych. Po jednej z inauguracji roku szkolnego wracałem After one of the school year inaugurations I was co- z „Maryloru” do „Romy” z profesorem Rząsą. Na ming back from “Marilor” to “Roma” with professor dole Krupówek usiedliśmy na ławce.... Patrz na ludzi Rząsa. We sat on a bench down the Krupówki street mówił, na ich ręce, twarze, na ubiór i sposób poru- … Look at people – he said – at their arms, faces, szania. Powiedz, ile ta kobieta ma lat i dokąd idzie? clothes and the way of movement. Tell me: how old Jaki zawód ma tamten człowiek? Gdzie mieszka is this woman and where is she going? What is the ten drugi w marynarce? Czy ta kobieta ma rodzinę profession of that man? Where does the one in the i dzieci? jacket live? Does the woman have children? Wybitne osobowości artystyczne i pedagogiczne Outstanding personalities of art and pedagogy were z niesłychaną starannością pielęgnowały rozwój really eager to take care of the process of develo- myśli i wyobraźni dziewcząt i chłopców. ping thinking and imagination of girls and boys. Może to pamięć Antoniego Kenara , może niezwykłe It may be for the memory of Antoni Kenar , for ex- zdolności organizacyjne Haliny Kenarowej połączo- traordinary organizational abilities of Halina Kenar ne z jej wyjątkowym wówczas rozumieniem sztuki, together with her unique understanding of art or a może to przywilej wielkich umysłów i serc spra- for the privilege of great minds and hearts that such wiał, że tak różne i odrębne indywidualności two- different and distant individualities built up one rzyły wówczas jeden spójny zespół pedagogiczny. united teaching team at that time. Teachers had Nauczyciele mieli odwagę być pedagogami, zasie- the courage to be pedagogues and they sowed the wali ziarna myśli. seeds of thinking. Pozornie błahe zdarzenia codzienności, układały się Seemingly insignificant everyday activities laid in w realizację wielkiej idei Szkoły Artystycznej. pattern of realization of the great idea of the Art Klimat jednej Kenarowskiej rodziny powstawał School. The atmosphere of the Kenars’ family was w wyniku odczuwalnej troski pedagogów o każdego created as a result of the fact that the teachers took z uczniów. Małe, kilku lub kilkunastoosobowe klasy, care of every single pupil. Small classes of few or znakomite warunki nauki, doskonale wyposażone several people, great conditions for studying, ex- warsztaty, pachnące czystością internaty były inte- cellent lab equipment, boarding houses emanating gralną częścią Kenarowskiej idei Szkoły. the scent of cleanliness were the integral part of Kontakt z profesorami nie był ani sformalizowany, Kenar’s idea of the School. ani ograniczony do planu zajęć. Contact with professors was neither formalized nor Do „Romy” często zaglądał prof. Brzozowski. Opo- limited to the lesson plan. “Roma” was often visited wiadał o malarzach i malarstwie. Uczył nas jak by prof. Brzozowski. He was telling the stories about naciągać płótno, robić kazeinę, gruntować. Roz- painters and painting. He learnt us how to stretch mawialiśmy o naszych pracach malowanych poza the canvas, prepare casein and prime them. We tal-

29 ked about the paintings we made outside classes. zajęciami. Władysław Hasior and Antoni Rząsa didn’t have Władysław Hasior i Antoni Rząsa nie mieli wów- family obligations then. Both lived and worked in czas obowiązków wynikających z posiadania ro- two boarding houses, Hasior in “Borek” , Rząsa in dziny. Obydwoje mieszkali i pracowali w dwóch “Roma”. We could enter both studios without spe- internatach, Hasior w „Borku” , Rząsa w „Romie”. cial invitations. Just: knock, knock, head in the door: Do obydwu pracowni wchodziliśmy bez specjalne- Excuse me, may I…?, Am I not interrupting? Usually go zaproszenia. Po prostu puk, puk głowa w drzwi, a professor didn’t interrupt his work, sometimes of- przepraszam mogę, nie przeszkadzam? Przeważnie fered an excellent cup of tea from the samovar. The profesor nie przerywał pracy, czasem poczęstował conversations were not held in a hurry, they were znakomitą herbatą z samowara. Rozmowy były nie- devoid of any preaching. Sometimes we talked abo- śpieszne, pozbawione pedagogizowania. Czasem ut art, sometimes about situations, sometimes we rozmawialiśmy o sztuce, czasem o sytuacjach, cza- simply looked at Professor’s works in silence. (How sem po prostu pomilczeliśmy patrząc na pracę Pro- did they stand this?) fesora. Jak Oni to wytrzymywali? I started the school when Hasior came back to Ke- Rozpocząłem naukę w roku, w którym Hasior po nar after his graduation from the Warsaw Academy studiach w warszawskiej ASP wrócił do Kenara. Póź- of Fine Arts. Later on he was recalling some me- niej opowiadał: w Warszawie musiałem rysować mories: in Warsaw I had to draw acts with a hard akt twardym ołówkiem. pencil. After a year he received a stipend from the Po roku Hasior otrzymał stypendium Ministra Kultu- Ministry of French Culture and left Zakopane riding ry Francji. Z Zakopanego wyjechał na motorze „Jawa”. his “Jawa” motorcycle. He studied at Zadkine’s in Studiował u Zadkine’a w Paryżu, ale zdążył wówczas Paris but he managed to ride his “Jawa” almost all objechać na swej „Jawie” niemal całą Europę. over Europe. W czasie mojego pierwszego pobytu w pracowni During my first stay in Hasior’s studio there were Hasiora na podłodze bawiły się dwa lisy, jak żywe, two foxes playing on the floor, lifelike, although chociaż z rdzawej gliny – patrzyłem z podziwem. they were made from rusty clay – I stared with ad- Po powrocie Profesora z Paryża zobaczyłem lalkę miration. After the professor’s comeback from Pa- przybitą nożem do drzwi pracowni – byłem wstrząś- ris I noticed a doll tacked to the studio’s door with nięty, osłupiały, oszołomiony, zszokowany. Huragan a knife – I was thrilled, flabbergasted, dazed, sho- myśli, pytań i wątpliwości niszczył moje dotychcza- cked. The chaos of thoughts, questions and doubts sowe wyobrażenia o sztuce. made me to rework my previous imagination of Odwiedzałem Profesorów sam lub z Józkiem Adam- art. czykiem albo z Niką Merc. Nie oznaczało to żadnych I visited Professor myself or with Józek Adamczyk or szczególnych przywilejów, przeciwnie było to po Nika Merc. It didn’t mean that we had some special prostu normą. Kto miał ochotę, odczuwał taką po- privileges, just the opposite, it was a standard. Eve- trzebę, ten odwiedzał Profesora. rybody who needed or felt like visiting the Profes- W czasie nieformalnych spotkań w „Romie” profesor, did it. During informal meetings in “Roma” pro- sorowie dzielili się swymi spostrzeżeniami tym, co fessors shared their comments or showed works, robili, dostrzegli i przemyśleli.

In „Borek” there was a boarding house for girls and in W „Borku” był wówczas internat dziewcząt a w „Romie” in- „Roma” the boarding house of the Faculty of Carpentry Art. ternat chłopców z Wydziału Stolarstwa Artystycznego”.

30 Do dziś podziwiam otwartą szczerość refleksji i prze- discussed the things they noticed or thought over. kazywanych myśli. Up to now I admire the openness and sincerity of Wypowiedzi były pozbawione nielubianego przez the reflection and shared thoughts. The statements młodych ludzi moralizowania. were devoid of moralization which is so disliked by Szczególną estymą darzyłem prof. Hasiora. Nie po- young people. uczał. Mówił do nas jak przyjaciel do partnerów, I particularly held prof. Hasior in high esteem. a my szanowaliśmy Go jak pierwszego pośród mi- He didn’t preach. He talked to us in a manner of strzów. Nie przejmował się tym czy lub na ile rozu- a friend talking to his partners and we respected miemy jego wielowarstwowe rozważania. him as the most eminent among our masters. He Nie był mentorem i nie był gawędziarzem. Każde didn’t care if or how much we understood from his słowo było ważne, miało swój ciężar i znaczenie. multifaceted reflections. He was neither a mentor Rozdzielone pauzami zdania padały jak ziarna rzu- nor a storyteller. Every word was important and had cane w uprawiane umysły. Nigdy nie dopowiadał, its own weight and meaning. Sentences separated czego oczekiwał – co chciał, żeby z tych ziaren wy- by pauses fell as seeds planted in our cultivated rosło. Mówił: w sztuce jest miejsce dla każdego. minds. He never said what he expected out of this Myśli wypowiadane odnośnie sytuacji lub proble- – what he wanted to grow out of these seeds. He mu były „pukaniem” do naszych umysłów. used to say: in art there is a place for everybody. Profesor wiedział, że rzucane ziarna w różny sposób The thoughts which were expressed related to w każdym z nas wyrosną, a situation or a problem were a kind of “knocking” albo.... nie wyrosną. at our minds. The Professor knew that the planted seeds would grow in us in a different way, Do dziś w różnych sytuacjach wracam myślą do or… not at all. „przesłań” formułowanych przez Hasiora. Even today I recall some “messages” expressed Za każdym razem odnajduję w nich nowe znaczenia by Hasior. Every time I find new meanings in them oraz nowe powody do rewidowania swych poglą- and new reasons to revise my views, opinions and dów, opinii i sądów. judgements. Kiedyś wieczorem rozbawieni wpadliśmy z kolega- One evening I stopped by his studio together mi do pracowni. with my colleagues, everybody was laughing. Profesor w milczeniu postawił filiżanki z herbatą, The Professor served us cups of tea in silence, lit zapalił kilka świec i puścił płytę z żydowską muzy- a few candles and put on a record of Jewish reli- ką religijną. Zapadła cisza, przez kilkanaście minut gious music. Suddenly, complete silence governed siedzieliśmy zahipnotyzowani. Żarliwa nieznana the room, for a few minutes we were sitting like nam modlitwa w chwiejnym świetle świec ożywiała hypnotized. Fervent prayer unfamiliar to us in the dramatyczną poezję prac Profesora. Przeżywaliśmy flickering light of the candles enlivened the drama- magiczną moc sztuki. Przy wyjściu powiedział: je- tic poetry of Professor’s works. We experienced stem dziś zmęczony, dlatego zafundowałem wam to the magical power of art. When we were leaving zdarzenie. he said: I am tired today, therefore I’ve put you Dojrzewaliśmy wśród dzieł wybitnych i nie- through this event. pokornych umysłów. We’ve grown up being surrounded by out- Po jednej z pierwszych dużych indywidualnych wy- standing and defiant minds.

31 After one of the first large individual Hasior’s exhi- staw Władysława Hasiora zaszedłem do pracowni bitions I visited Rząsa. Antoniego Rząsy.

The Professor gave me the Golden Book of A3 for- Profesor podał mi Złotą Księgę formatu A-3. Kilka- mat. Several dozen of pages were filled with most dziesiąt stron wypełniały najbardziej niewybredne unrefined inversions, insults, invectives, swearwor- inwektywy, obelgi, wyzwiska, przekleństwa, imper- ds, impertinences – in short: it was an emotional tynencje – słowem szambo. cesspool. Szczerze zmartwiony Antoni Rząsa powiedział: Wło- Rząsa who was sincerely worried said: Włodek, if dek, gdybym ja miał takie wpisy to rzuciłbym dłuta I received such posts I would give up chisels and i przestałbym rzeźbić. Po chwili niespodziewanie stop sculpting. After a while, unexpectedly Hasior wszedł Władysław Hasior. Byłem speszony. Czułem entered the room. I was abashed. I felt as if I cros- się jakbym wdarł się w granice intymnego przeży- sed the boundaries of the intimate experience of wania klęski mojego nauczyciela. my teacher’s failure. Hasior uśmiechnął się: czytaj, czytaj być może kie- Hasior smiled and said: read, please read, one day dyś to zrozumiesz. you may understand. On wiedział, że udało mu się rozerwać skorupę He knew that he had managed to tear the shell of odrętwiałego, sparaliżowanego strachem społe- the numb society that was paralyzed by fear, that czeństwa, że wpisy są histerycznym protestem the posts were a hysterical protest against opening przeciw odkrywaniu blizn i ran ludzi, którzy zasłonili scars and wounds of people who covered their eyes oczy i zbudowali w sobie psychiczne przestrzenie and built their mental spaces of apparent stabiliza- pozornej stabilizacji. tion. Dziś niektórzy młodzi gniewni z odrobiną za- Today some angry young men with a bit of con- rozumiałości i lekceważenia w głosie mówią: Hasior ceit and disregard in their voices say: Hasior – it’s to klasyka. Nie chcą dopuścić do siebie myśli, że oni a classic. They don’t want to accept the fact that nigdy nie byli i nie będą poddawani tak totalnemu they have never been and never will be so totally ostracyzmowi jak ten „klasyk”. ostracized as this “classic”. From the pulpit you co- Z ambony grzmiało: profanator, partia potępiała za uld hear: he is a violator, the party condemned him dysydenckie kontestacje. for his dissident contestations. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych In the 80. and 90. the artistic environment decided środowisko postanowiło „zniszczyć go przemilcze- to “destroy him with silence” for the organs at the niem” za organy na przełęczy Snozka i starą Leża- Snozka pass and the old Lagering Cellar and becau- kownię i za to, że im się nie udało. se they were not so successful. 2 W mojej pamięci była to wystawa w Zachęcie, I remembered it as the exhibition in Zachęta, but it wouldn’t ale nie zgadzałoby się to z opracowaniami monograficznymi, co z agree with the monographs, which, on the other hand, does not de- drugiej strony niczego nie przesądza. cide about anything. 3 W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w In the 60. and 70. during exhibitions in art galleries books czasie wystaw w galeriach wystawiano księgi, w których zwiedzający were displayed, in which visitors could put their comments regarding wpisywali uwagi dotyczące prezentowanych dzieł. Nazywano je Zło- the works presented. They were called Golden Books or Memorial tymi Księgami lub Księgami Pamiątkowymi. Books Organy na przełęczy Snozka to artystycznie znakomity po- The organs at the Snozka pass constitute the monument to mnik z grzechem pierworodnym, ponieważ został zamówiony przez the victims of people’s government in Podhale. „władzę ludową”.

32 Wraz z wymianą pokoleniową nauczycieli Szkoła Together with the teachers’ change of generation sztywniała. Koncepcję otwierania umysłów i wy- the School was becoming more and more rigid. The obraźni zdominowała formuła „rzetelnego rzemio- concept of opening minds and imagination was do- sła” – uczniom trzeba zapewnić zawód. minated by the notion of “solid craft” – pupils sho- Kiedy pytałem zbliżonych do mnie pokoleniowo no- uld be provided with occupation. wych nauczycieli, dlaczego Hasiora nie ma w Szkole, When I asked new teachers of roughly my genera- odpowiadali: no wiesz? Władek nie jest pedagogiem. tion why Hasior was not employed at the School, To zdanie słyszałem później powtarzane w różnych they answered: well, you know, Władek was not środowiskach akademickich w Polsce. a pedagogue. Later on I heard this sentence repeated in many dif- Hejże hola zazdrośnicy! a może wy po prostu nie ferent academic circles in Poland. byliście w stanie zrozumieć co to jest pedagogika Hey, hello, jealousies! Simply you mightn’t have artystyczna. been able to understand what teaching art means.

Po prostu. Just like that.

Kiedy w czasie wernisażu w poznańskim BWA po- Once during an opening exhibition at Poznań BWA deszła młoda kobieta po wpis do katalogu zapyta- a young woman approached him requesting a cata- ła: czy mógłby Pan wyjaśnić, co oznacza zbite szkło logue entry and asked: could you explain what the w tamtej pracy? broken glass means in that work of art? Hasior ans- Hasior odpowiedział: tylko tyle ile jest pani w stanie wered: It means as much as you can see. zobaczyć. Władysław Hasior – an intellectual, idea construc- Władysław Hasior – intelektualista, racjonalny kon- tor and, at the same time, the transcendental poet struktor idei zarazem nadzmysłowy poeta form, sta- of forms, states, events and meanings, he was an nów, zdarzeń i znaczeń był wybitnym pedagogiem. outstanding teacher.

33 „Zima w arboretum” grafika cyfrowa w.d. Kórnik 2010 34 „Światło w arboretum” grafika cyfrowa w.d. Kórnik 2008 35 ACADEMY ON WHEELS AKADEMIA NA KÓŁKACH –it means the school of creative ferment –to znaczy szkoła twórczego fermentu

In November 1919 the School of Fine Arts in Poznan W listopadzie 1919 roku rozpoczęła działalność dy- started its didactic activity. Detailed analysis of the daktyczną Szkoła Artystyczna w Poznaniu. Szcze- interwar period of the Poznan University as well as gółową analizę międzywojennego okresu Uczelni sacrificial and consistent activities of pedagogues ai- Poznańskiej, ofiarne i konsekwentne działania peda- med at building up a strong artistic environment in gogów w celu zbudowania silnego środowiska arty- Poznan are presented in the monograph of Jarosław stycznego w Poznaniu zawiera monografia Jarosła- Mulczyński entitled Poznańska Zdobnicza. Historia wa Mulczyńskiego „Poznańska Zdobnicza. Historia Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu w latach 1919-1939. Artystycznego w Poznaniu w latach 1919-1939”.

* *

In the period of 1945-1950 in Poznan the group of W latach 1945-1950, w Poznaniu, zespół artystów- teaching artists initiated program and organizatio- -pedagogów podjął trud programowy i organiza- nal activities in order to establish a university- of cyjny w celu ukonstytuowania uczelni z pełnym fering a full range of education in the area of fine zakresem kształcenia w obszarach sztuk pięknych arts and design. In 1945 the State Institute of Visual i projektowych. Arts in Poznan (Państwowy Instytut Sztuk Plasycz- W roku 1945 utworzony został Państwowy Instytut nych w Poznaniu) was opened. Sztuk Plastycznych w Poznaniu.

Jan Wroniecki was the director of the State Institute of Vi- W pierwszych miesiącach dyrektorem Państwowego Insty- sual Arts in Poznan in the first months of its activity, then he was tutu Sztuk Plastycznych w Poznaniu był Jan Wroniecki, później dyrek- succeeded by Wacław Taranczewski. torem został Wacław Taranczewski.

36 W latach 1947-1950 rektorem szkoły z nową na- During the period of 1947-1950 Stanisław Teisseyre zwą: Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych was the rector of the school whose name was chan- w Poznaniu został Stanisław Teisseyre. ged into the State Higher School of Visual Arts in Niestety w 1950 roku „Reforma Mangelowej” zni- Poznan (Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycz- weczyła wyniki prac, w których brali udział mię- nych w Poznaniu, PWSSP). dzy innymi profesorowie: Zdzisław Kępiński, Piotr Unfortunately, in 1950 the “Mangel’s reform” da- Potworowski, Hipolit Polański, Marian Szmańda, maged the results of the works in which participa- Wacław Taranczewski, Stanisław Teisseyre, Eusta- ted, among others, such professors as: Zdzisław Kę- chy Wasilkowski, Bazyli Wojtowicz, Jan Jerzy Wro- piński, Piotr Potworowski, Hipolit Polański, Marian niecki. Szmańda, Wacław Taranczewski, Stanisław Teissey- Podobnie do Państwowych Wyższych Szkół Sztuk re, Eustachy Wasilkowski, Bazyli Wojtowicz, Jan Je- Plastycznych w innych miastach Uczelnia Poznań- rzy Wroniecki. ska utraciła Wydział Malarstwa i Grafiki. Szkole Similarly to the State Higher Schools of Visual Arts wyznaczono kształcenie w zakresie projektowania in other cities Poznan university lost its Faculty mebla i architektury wnętrz. W ramach Wydziału of Painting and Graphics. The school was assig- Wnętrz uprawnienia zachowały dwie pracownie ned education in the field of designing furnitu- rzeźby: prof. Bazylego Wojtowicza i Alfreda Wiś- re and interior design. In scope of the Faculty of niewskiego. Interiors only two sculpture studios maintained Malarstwo usytuowane w Studium Ogólnym their status: prof. Bazyli Wojtowicz’s and Alfred utkwiło w tradycji postkapistowskiego koloryzmu, Wiśniewski’s. w którym starało się ukryć przed socrealistyczną Painting in the General Post-Secondary School got doktryną. stuck in the tradition of post-kapist colorism, which Funkcję rektora objął malarz prof. Hipolit Polański served as a hide against social realism doctrine. lecz ciężar odpowiedzialności za wprowadzenie The function of the rector was performed by prof. Uczelni na ścieżkę rozwoju spoczął na Wydziale Hipolit Polański but the burden of responsibi- Architektury Wnętrz. lity for moving the University onto a path of development was placed on the Faculty of Interior * Design.

W obszarze sztuki nasilone represje stalinowsko-bierutow- skie (1948-56) miały na celu zmuszenie środowisk artystycznych do In the area of art severe Stalinist-Bierut repressions (1948- wyłącznego uprawiania propagandowej sztuki socrealizmu. W celu 56) were targeted at forcing artistic circles to practise exclusively so- spacyfikowania wyższego szkolnictwa artystycznego urzędniczka cial realism art. In order to pacify higher schools the female official ministerstwa kultury o nazwisku Mangelowa pozbawiła wszystkie of the Ministry of Culture called Mangel deprived all universities, uczelnie poza ASP w Krakowie i Warszawie kierunków związanych ze beside ASP in Cracow and Warsaw, of specializations connected with swobodną wypowiedzią artystyczną i przydzieliła każdej uczelni re- free artistic statements and assigned each university a regional voca- gionalną specjalność zawodową. tional specialization. Hipolit Polański - malarz i rysownik , w okresie międzywo- Hipolit Polański – painter and draftsman, in the interwar jennym związany był z ugrupowaniami Formistów, Praesens i Pry- period he cooperated with Formism groups, Praesens and Pryzmat, zmat, po wojnie zaprzyjaźniony z Janem Cybisem. W latach 1950- after war he was a friend of Jan Cybis. In the period of 1950-1965 he 1965 rektor PWSSP w Poznaniu. was a rector of PWSSP in Poznan

37 The Faculty was run by an outstanding architect Wydziałem kierował znakomity architekt prof. Jan prof. Jan Cieśliński . Cieśliński. He was an authority in the domain of archtecture, Był on autorytetem w dziedzinie architektury, ini- an initiator of the reconstruction of the city and in cjował odbudowę miasta, a w 1945 roku mianowa- 1945 he was nominated a deputy mayor of Poznan ny został wiceprezydentem Poznania ds. Budowni- for Construction. The Dean Jan Cieśliński was a cha- ctwa. Dziekan Jan Cieśliński był charyzmatycznym rismatic designer and pedagogue. His methods of projektantem i pedagogiem. Kształcenie studentów educating students were based on searching new opierał na poszukiwaniu nowoczesnych środków means of developing forms and spaces. In his acti- kształtowania form i przestrzeni. W jego działaniach vities one could find the references to the idea of znać było odwołania do idei Bauhausu. Na wydzia- Bauhaus. At the faculty he gathered around himself le skupiał wybitne osobowości i tworzył najlepsze outstanding personalities and provided the best możliwe wówczas zaplecze dydaktyczne i organiza- didactical and organizational base which was then cyjne. available . W 1950 roku do prowadzenia zajęć zaproszony zo- In 1950 prof. Jerzy Staniszkis , the architect famous stał znany w Polsce i świecie architekt prof. Jerzy both in Poland and in the world, was invited to teach. Staniszkis. W latach 1951-57 prowadził on Zakład During the period of 1951-57 he ran the Department Architektury Okolicznościowej. Zakładem Sprzętar- of Special Architecture. The Department of Craft Equi- stwa kierował prof. Jan Bogusławski absolwent Po- pment was run by prof. Jan Bogusławski, the gradua- litechniki Warszawskiej i Ecole des geaux-arts. te of the Warsaw University of Technology and Ecole Od 1952 roku Pracownię Projektowania Mebli des geaux- arts. i Wnętrz objął późniejszy wieloletni prorektor prof. In 1952 the Studio of Furniture and Interior Design Jan Węcławski. was taken over by prof. Jan Węcławski, prorector- W 1958 r. pracownię malarstwa na wydziale Ar- to-be for many years. chitektury Wnętrz objął po powrocie z Wielkiej

During the period of 1926-32 Jan Cieśliński studied archi- W latach 1926-32 Jan Cieśliński studiował architekturę tecture in Warsaw and Berlin, where he got familiar with the idea w Warszawie i Berlinie, gdzie poznawał idee Bauhausu. Przeby- of Bauhaus. He also spent some time in Paris, Amsterdam and Ita- wał również w Paryżu, Amsterdamie i we Włoszech. Od 1949 r do ly. From 1949 till his death in 1967 he was the dean of the faculty śmierci w 1967 roku był dziekanem wydziału AW PWSSP w Pozna- of Interior Design of PWSSP in Poznan. He designed the conversion niu. Projektant adaptacji gmachu głównego szkoły - al. Marcin- of the main building of the school at 29 Marcinkowskiego Avenue kowskiego 29, oraz współautor m.in. Palmiarni Poznańskiej ( z S. and coauthored, among others, the Poznan Green House (together Cybichowskim), Hotelu Polonez(z Janem Węcławskim i Henrykiem with S. Cybichowski), Polonez Hotel (with Jan Węcławski and Henryk Grochulskim). Grchulski). W upowszechnianej, żartobliwej anegdocie mówiło się, że There was a popular joke that professor Cieśliński employs profesor Cieśliński przyjmuje na wydział wyłącznie architektów o imie- only architects whose first name is Jan and creates the pantheon of niu Jan i tworzy panteon Janów (Cieśliński, Węcławski, Bogusławski). Jans (Cieśliński, Węcławski, Bogusławski). Architekt Jerzy Staniszkis w latach 1960-62 pracował na The architect Jerzy Staniszkis in 1960-62 worked at the Uniwersytecie Bagdackim, 1962-87 na Uniwersytecie w Detroit. Au- University of Bagdad, in 1962-87 at the University of Detroit. He won tor projektu zrealizowanego pomnika Polskiego Państwa Podziemne- the contest for the design of the Monument to the Polish Undergro- go i Armii Krajowej w Warszawie. und State and Home Army in Warsaw. Jan Bogusławski projektował architekturę, wnętrza i meb- Jan Bogusławski worked in PWSSP in Poznan from 1950 to le. W 1938 roku wraz z rzeźbiarzem Stanisławem Sikorą zrealizował 1955. In 1955 he won the contest for the architectural design of the pomnik-mauzoleum gen. Gustawa Orlicz-Dreszera. W latach 1950-55 reconstruction of the Royal Castle in Warsaw. He held the second pracował w PWSSP w Poznaniu. W 1955 roku wygrał konkurs na proposition, the first one was not announced. jekt architektoniczny odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie.

38 Brytanii znakomity malarz i scenograf Piotr Potwo- In 1958 Piotr Potworowski took over the studio of rowski (nie przyjął propozycji objęcia pracowni w painting at the faculty of Interior Design. (He reje- Studium Malarstwa i Rysunku). cted the offer of running the studio in the Post-Se- Wybitny artysta nie mógł zrozumieć dlaczego, mimo condary School of Painting and Drawing). przełomu 1956 roku członkowie grupy „Jednolici” As an outstanding artist he couldn’t understand z rektorem Hipolitem Polańskim na czele, cią- why, in spite of the memory of the year 1956, the gle tkwią w tradycji kapistowskiej, malują wazony members of the group “Unified” (Jednolici) headed i kwiaty. by the rector H. Polański are still stuck in the ka- Podobnie w 1962 roku prof. Tadeusz Brzozowski pists’ tradition and paint vases and flowers. Simi- wybrał otwarty klimat poszukiwań na Wydziale Ar- larly, in 1962 prof. Tadeusz Brzozowski chose the chitektury Wnętrz. atmosphere of open reflection at the Faculty of -In Staraniem prof. Cieślińskiego Uczelnia otrzymała terior Design. zrujnowany i wypalony budynek Starostwa Krajo- Due to prof. Cieśliński’s efforts the University recei- wego, wcześniej Ziemstwa Kredytowego. ved a rundown and burnt-down building of the Do- Rok akademicki 1958-59 rozpoczął się już w budyn- mestic Starosty, former Credit Zemstvo. The classes ku przy al. Marcinkowskiego. Zaplecze techniczne of the academic year 1958-59 already started in the dla dydaktyki projektowej pozwalało studentom building at Marcinkowskiego Avenue. The technical nadawać materialny kształt własnym pomysłom. base for design didactics allowed students to turn Zakład modelarski i ceramiczny prowadził Franci- their ideas into reality. The department of mode- szek Kruszwicki. Tadeusz Tuliszka kierował Zakła- ling and ceramics was run by Franciszek Kruszwicki. dem Realizacji Mebla oraz znakomicie wyposażoną Tadeusz Tuliszka was in charge of the Department halą maszyn. of Furniture Realization and of a perfectly equipped W najtrudniejszych powojennych czasach, kiedy machine room. Polska ulegała nierozumnej, okrutnej destrukcji, During the most difficult times after the war, when profesor Cieśliński potrafił zadbać o mądry rozwój Poland underwent foolish and severe destruction, naszej Uczelni. professor Cieśliński was able to take care of the Przygotowywał kadry dla przyszłego rozwoju Aka- wise development of our University. He prepared demii i wielkopolskiego środowiska artystycznego. staff for the future development of the Academy W tym okresie Uczelnię ukończyło wielu znakomi- and Greater Poland artistic environment. In that tych twórców i późniejszych profesorów. period a lot of outstanding artists and professors- Nieocenione i niedocenione są zasługi Dziekana, to-be graduated from the university. The merits jednowydziałowej wówczas Uczelni profesora Jana of the dean Jan Cieśliński of then one-faculty uni- Cieślińskiego. Czasem wydaje mi się, że prof. Jan versity are invaluable and underestimated. Someti- Cieśliński został przez Uczelnię zapomniany... mes I have the impression that the university forgot Wśród wielu znakomitych twórców tym okresie ukończy- Among many outstanding artists who at that period gradu- li PWSSP m. inn. późniejsi profesorowie naszej uczelni: Józef Flieger ated from PWSSP were, among others, professors-to-be of our uni- 1951, Alfons Gielniak 1951, Andrzej Kurzawski 1951, Roman Macho- versity: Józef Flieger 1951, Alfons Gielniak 1951, Andrzej Kurzawski wiak 1952, Olgierd Truszyński 1955, Antoni Rzyski 1955, Gabriela Ka- 1951, Roman Machowiak 1952, Olgierd Truszyński 1955, Antoni Rzy- pela 1955, Józef Kopczyński 1956, Anna Rodzińska 1957, Rajmund ski 1955, Gabriela Kapela 1955, Józef Kopczyński 1956, Anna Rodziń- T. Hałas 1957, Andrzej Jeziorkowski 1957, Czesław Kowalski 1957, Jan ska 1957, Rajmund T. Hałas 1957, Andrzej Jeziorkowski 1957, Cze- Berdyszak 1958, Witold Gyurkovich 1958. sław Kowalski 1957, Jan Berdyszak 1958, Witold Gyurkovich 1958.

39 about him... The pedagogue and architect of excel- Znakomicie wykształcony architekt i pedagog był lent qualifications was a restrained man of high cul- człowiekiem powściągliwym, z dużą kulturą osobi- ture. His unusual personality, broad interests and stą. Jego nieprzeciętna osobowość, rozległe hory- sensitivity caused that he was respected even by zonty i subtelna wrażliwość, powodowały, że był his adversaries. He had the ability of listening and on szanowany również przez swoich adwersarzy. understanding people and external situations. The Potrafił słuchać oraz rozumieć i ludzi i zewnętrzne dean Jan Cieśliński had the rare courage to invite sytuacje. for cooperation outstanding authors of contempo- Dziekan Jan Cieśliński posiadał rzadko spotyka- rary architecture, painting and sculpture – people ną odwagę zapraszania do współpracy wybitnych of various temperaments and artistic views. Due to twórców współczesnej architektury, malarstwa these skills during the painful years for art and the i rzeźby – ludzi o różnych temperamentach i posta- University the dean J. Cieśliński was able to motiva- wach artystycznych. te the faculty and university. He made the students Takie umiejętności sprawiły, że w latach ciernistych aware of the sense of the contemporary world art, dla sztuki i Uczelni dziekan Jan Cieśliński uaktywniał the meaning of avant-garde achievements and tho- wydział i uczelnię. Profesor uświadamiał studentom se elusive features which make culture alive and sensy współczesnej sztuki światowej, znaczenia do- responsible for the development of contemporary konań awangardy oraz tych nieuchwytnych cech, civilization. After the death of professor Cieśliński które ożywiają kulturę i czynią ją odpowiedzialną za (1967) the duties of the dean of the Faculty of Inte- rozwój współczesnej cywilizacji. Po śmierci profeso- rior Design were taken over by prof. Tadeusz Brzo- ra Cieślińskiego (1967) obowiązki dziekana Wydzia- zowski. łu AW przejął prof. Tadeusz Brzozowski.

The University of the Arts in Poznan owes the Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu winien jest dean professor Jan Cieśliński gratitude and eternal wdzięczność i żywą serdeczną pamięć dziekanowi memory. profesorowi Janowi Cieślińskiemu.

In the 60. the architect Jan Węcławski became the W latach 60. prorektorem został mianowany archi- prorector. Full of energy and decisive in behavior tekt Jan Węcławski. he took over the initiative of creating the future for Energiczny i zdecydowany w działaniu profesor the University. In the academic year 1963/64 the przejął inicjatywę w obmyślaniu przyszłości Uczel- senate commission for the University reform was ni. W roku akademickim 1963/64 została powołana appointed. Rector Hipolit Polański made prorector komisja senacka ds. reformy uczelni. Rektor Hipolit Węcławski de facto responsible for the decisions Polański de facto przekazał prorektorowi Węcław- regarding the future of the University. Professor Jan skiemu decyzje dotyczące przyszłości Uczelni. The architect prof. Jan Węcławski in the period of 1952- Architekt prof. Jan Węcławski w latach 1952-1995 pra- 1995 worked in the State Higher School of Visual Arts in Poznan. In cował w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Pozna- 1960-1981 he was the prorector. He was also the author of many niu. W latach 1960-1981 pełnił funkcję prorektora. Był autorem architectural and interior designs; together with Jan Cieśliński he de- licznych projektów architektonicznych i wnętrzarskich, wspólnie signed, among other things, the conversion of the main building of z Janem Cieślińskim projektował m.in. adaptację gmachu główne- the school at 29 Marcinkowskiego Avenue, Polonez Hotel, Ludwik go szkoły - Al. Marcinkowskiego 29, Hotelu Polonez, plac Ludwika Waryński square. Waryńskiego.

40 Profesor Jan Węcławski stał się najaktywniejszym Węcławski became the most active coauthor, besi- obok profesora Zdzisława Kępińskiego10 współtwór- de professor Zdzisław Kępiński10 , of the project of cą projektu nowej struktury szkoły, jej programu the new school structure, its program and acade- i obsady kadrowej. W „Historii Uczelni” Zdzisław mics. In Historia Uczelni Zdzisław Kępiński wrote: Kępiński pisał: Podstawą planu była idea utworze- The basis of the plan was the idea of creating the nia zespołu najlepszego, na jaki pozwalał aktualny best team which the current condition of the Polish stan polskiej plastyki… ażeby projektowi przebudo- visual art allowed us…and in order to guarantee the wy zapewnić realizację i trwałość przez powierzenie implementation of the reorganization and stability zadania w ręce upatrzonego nowego rektora, do- through entrusting the task to the selected new rec- świadczonego i zdolnego utrzymać ster na niewzru- tor, who would be experienced and able to keep the szonym kursie, zdecydowano się zwrócić do prof. rudder steady, we turned to prof. Stanisław Teissey- Stanisława Teisseyre’a...11 re...11

* *

W 1965 roku ukończyłem bardzo dobrze prowadzo- In 1965 I finished the Post-Secondary School for Te- ne Studium Nauczycielskie w Poznaniu. achers in Poznan which was very well run at that Po trzecim podejściu do egzaminu wstępnego zo- time. After my third attempt I passed my entrance stałem przyjęty na Wydział Architektury Wnętrz. exam and was accepted to the Faculty of Interior W tym samym roku Rektorem PWSSP w Poznaniu Design. In the same year prof. Stanisław Teisseyre został prof. Stanisława Teisseyre12. became the Rector of PWSSP in Poznan12. Dobry był to okres dla Uczelni i dla mnie. It was a good period for the University and for my- Stan niezwykłej ekscytacji zawładnął w równym self. The state of extraordinary excitation was expe- stopniu profesurą przedmiotów artystycznych i na- rienced in the same degree by professors of art as ukowych. Ferment intelektualny pobudzała świado- by those teaching science. Intellectual ferment was mość udziału w zdarzeniach konstytuujących nową inspired by the consciousness of the participation ideę uczelni artystycznej. in the events which had impact on functioning of Kształtował się przyszły charakter, klimat, pozycja the new idea of art university. i oblicze Szkoły. The future character of the school, its atmosphere, Z czasem kolejne pokolenia studentów, pedagogów position and image were developing. As time goes 10 Zdzisław Kępiński (1911-1978) historyk sztuki i malarz pro- 10 Zdzisław Kępiński (1911-1978) was an art historian and fesor zwyczajny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu painter, profesor ordinarius at the Adam Mickiewicz University in Po- oraz Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Był znan, the State Higher School of Visual Arts in Poznan, the director of dyrektorem Muzeum Narodowego w Poznaniu i Wojewódzkim kon- National Museum in Poznan and Provincial Monument Conservator. serwatorem zabytków. 11 In the period of 1969-1971 the State Higher School of Visu- 11 Zdzisław Kępiński 1971-1969 Państwowa Wyższa Szkoła al Arts in Poznan, Wydawnictwo Poznańskie 1971. Sztuk Plastycznych, Wydawnictwo Poznańskie 1971. 12 Stanisław Teisseyre (1905-1988) – an artist and painter, 12 Stanisłąw Teisseyre (1905-1988) artysta malarz, wybitny outstanding organizer of artistic and academic circles; He studied in organizator środowisk artystycznych i akademickich; studiował we Lvov, France, Italy; After war he was the cofounder of the Association Lwowie, Francji i we Włoszech; po wojnie współzałożyciel Związku of Polish Artists and Designers and the member of its Management Polskich Artystów Plastyków i członek Zarządu Głównego ZPAP, w la- Board, in the period of 1947-1950 and 1965-1978 he was the rector tach 1947-1950 i 1965-1978 rektor PWSSP w Poznaniu oraz rektor of PWSSP in Poznan and the rector of PWSSP in Gdańsk from 1951 to PWSSP w Gdańsku latach 1951-62. 1962.

41 by subsequent generations of students, academics i rektorów odwoływać się będą do idei ukształtowa- and rectors would refer to the idea created by the nej dyskursem wybitnych osobowości w dekadzie discourse of outstanding personalities of the deca- 1965-75. de 1965-75. Some of them will be proud of continu- Jedni z dumą wskazywać będą na kontynuację ing the development of the concept of the school ukształtowanej wówczas koncepcji szkoły nowo- which is modern, evolving and responsive to “life czesnej, ewoluującej i przylegającej do życia i cza- and time”. Others, taking inspiration from the same su. roots, will be ambitious enough to claim that all the Inni sięgając do tych samych źródeł ambitnie twier- values come from them. dzić będą, że wszelkie wartości od nich pochodzą.

The atmosphere of extraordinary tension was felt Od początku roku akademickiego wyczuwało się kli- from the very beginning of the academic year. At mat niezwykłego napięcia. the end of October older colleagues organized Pod koniec października starsi koledzy zorganizowa- a freshman party. It turned out that the party was li bal z otrzęsinami. Okazało się, że otrzęsiny zostały prepared not only for the freshmen. At the doors przygotowane nie tylko dla pierwszego roku. Przy there were students waiting with an armchair cove- drzwiach wejściowych czekali studenci z fotelem red with a red fabric. When Stasiu appeared (back wybitym czerwoną tkaniną. Kiedy pojawił się Stasiu then it was new Rector’s nickname given by stu- (taką ksywę miał wówczas wśród studentów nowy dents) students carried him in the armchair, as if in Rektor) studenci na fotelu, jak w lektyce wnosili go a litter box, up the winding stairs of the building at po krętych schodach gmachu przy al. Marcinkow- Marcinkowskiego Avenue. skiego.

* *

The Cracow Academy was always conceited becau- Akademia Krakowska była zawsze wyniosłą – se ...... it was in Cracow. bo...... jest w Krakowie. The Warsaw Academy was always haughty becau- Akademia Warszawska była zawsze pyszną – se ...... it was in Warsaw. bo...... jest w Warszawie. In 1965 our School became an amazing and unique W roku 1965 nasza Szkoła stała się wyjątkowym, phenomenon because - zdumiewającym fenomenem – ...... it became the Academy on Wheels. bo...... stała się Akademią na Kółkach.

Weekly trains brought young outstanding artists W cyklach tygodniowych pociągi z Zakopanego, Kra- of Polish avant-garde from Zakopane, Cracow and kowa i Warszawy przywoziły młodych, wybitnych Warsaw. In Poznan School they took charge of many twórców polskiej awangardy. W Poznańskiej Szko- studios. The building at 29 Marcinkowskiego ave- le obejmowali oni kierownictwo licznych pracowni. nue was the place of meetings of four artistic circ- W gmachu przy Al. Marcinkowskiego 29 spotykali les. They taught there, socialized, exchanged views, się przedstawiciele czterech środowisk artystycz- took part in discussions and arguments related to nych. Tutaj prowadzili zajęcia, spotykali się towa- art and art education. rzysko, wymieniali poglądy, toczyli liczne dyskusje

42 i spory dotyczące sztuki i edukacji artystycznej. Students participated both in their formal and in- Studenci uczestniczyli zarówno w tych formalnych formal meetings. Artistic ferment and intellectual jak i nieformalnych spotkaniach. skirmishes marked not only the atmosphere of the Ferment artystyczny i potyczki intelektualne university studios but also the one in cafes, restau- wyznaczały nie tylko klimaty w pracowniach Uczelni, rants and private flats. ale i w kawiarniach, restauracjach i prywatnych Professors didn’t commute to work, the idea of bui- mieszkaniach. lding up a contemporary university of art was ap- Profesorowie nie dojeżdżali do pracy, wabiła ich pealing to them, they were curious about the place idea budowy współczesnej uczelni artystycznej, byli and about each other. At the point of getting off the ciekawi miejsca i siebie nawzajem. Kiedy wysiadali train they were leaving their current problems, they z pociągu zostawiali za sobą bieżące problemy, were free for the school, students and values they pozostawali wolni dla szkoły, studentów i tych deeply believed in. The school like no other place wartości, w które głęboko wierzyli. in Poland was pulsating with the eruption of thou- Szkoła, jak żadne inne miejsce w Polsce, pulsowała ghts, positions and views. erupcją myśli, postaw i poglądów. – graphic designers awarded with numerous prizes Z Krakowa przyjeżdżali obsypani konkursowymi came from Cracow: Zbigniew Lutomski - woodcut, nagrodami graficy: Zbigniew Lutomski – drzewo- Lucjan Mianowski – lithography, Andrzej Pietsch ryt, Lucjan Mianowski – litografia, Andrzej Pietsch – metal techniques. – techniki metalowe. – they were joined by artists from Warsaw: Mag- Z Warszawy dołączali: Magdalena Abakanowicz, dalena Abakanowicz who reworked monumental która rozrzeźbiła wówczas swoje monumental- tapestry, a poet and author of unique books Zbi- ne gobeliny, poeta i twórca unikatowych książek gniew Makowski, an outstanding Polish constructor Zbigniew Makowski, wybitny polski konstruktor and engineer Duszan Poniż, Waldemar Świerzy – inż. Duszan Poniż, Waldemar Świerzy – czołowy a leading creator of Polish posters, sculptors Ol- twórca polskiego plakatu, rzeźbiarze Olgierd Tru- gierd Truszyński and Magdalena Więcek-Wnuk, ar- szyński i Magdalena Więcek-Wnukowa, architekt chitect and esteemed exhibition designer Stanisław i ceniony wystawiennik Stanisław Zamecznik. Zamecznik. Z Zakopanego docierał profesor Tadeusz Brzozow- – professor Tadeusz Brzozowski came from ski. Zakopane.

Młodzi twórcy środowiska poznańskiego zostali po- Young artists from Poznan environment were- ap wołani na stanowiska asystentów i wykładowców pointed to the positions of assistants and lectu- m.in.: Jan Berdyszak, Rajmund T. Hałas, Andrzej rers, among others: Jan Berdyszak, Rajmund T. Ha- Jeziorkowski, Gabriela Kapela-Rzyska, Józef Kop- łas, Andrzej Jeziorkowski, Gabriela Kapela-Rzyska, czyński, Czesław Kowalski, architekci Jerzy Szmidt Józef Kopczyński, Czesław Kowalski, architects J i Włodzimierz Wojciechowski, Antoni Zydroń. Mło- erzy Szmidt and Włodzimierz Wojciechowski, Anto- de pokolenie malarzy poznańskich reprezentowali: ni Zydroń. A young generation of Poznan painters Andrzej Kurzawski, Wacław Twarowski, Józef Flie- were represented by Andrzej Kurzawski, Wacław ger, Alfons Gielniak, Zbigniew Bednarowicz. Twarowski, Józef Flieger, Alfons Gielniak, Zbigniew Bednarowicz.

43 * *

Rector Stanisław Teisseyre turned out to be an out- Rektor Stanisław Teisseyre okazał się znakomitym standing organizer and skillful negotiator. He could, organizatorem i umiejętnym negocjatorem. Potrafił, as he himself called it, “take” both the party and the jak to sam nazywał, „brać” i partię i ministerstwo. ministry. During one year a small provincial school W ciągu jednego roku z małej prowincjonalnej turned into the university of European standards szkółki powstała uczelnia o poziomie i znaczeniu and esteem. Back then the studies which lasted europejskim. Wówczas studia, które trwały 6 lat 6 years started to be considered elite. The number nabrały elitarnego charakteru. Ilość studentów była of students was small. 174 people studied at all niewielka. majors of the whole university. There were 33 first- Na wszystkich kierunkach w całej uczelni studiowały year students. All students had painting and eve- 174 osoby. Na I roku było 33 studentów. Malarstwo ning drawing in one classroom no. 307 (we selected i rysunek wieczorny mieliśmy wszyscy w jednej sali studios in the range of faculty only as second-year 307 (dopiero od drugiego roku wybieraliśmy pra- students). cownie w obrębie Wydziału). Course of painting and drawing for first-year stu- Pracownię malarstwa i rysunku dla pierwszego dents was taught by prof. Marian Szmańda13. An- roku prowadził prof. Marian Szmańda13. Asysten- drzej Kurzawski – an outstanding painter, profes- tem był wówczas wybitny malarz, późniejszy pro- sor-to-be and moral authority of the University fesor i autorytet moralny naszej uczelni Andrzej was then an assistant. In the morning professor Kurzawski. Rano profesor Szmańda przemierzał Szmańda paced across the studio from the entran- pracownię po skosie od drzwi wejściowych do kan- ce door to the small office, in which professor Jan torka, w którym pracę dyplomową przygotowywał Gawron prepared his diploma work. Professor ap- późniejszy profesor Jan Gawron. Profesor rzadko peared between easels rarely and quietly, someti- i cicho pojawiał się wśród sztalug, czasem dłużej mes he stayed quiet for a longer time near some milcząco zatrzymał się przy jakiejś pracy, po czym work, then again disappeared imperceptibly, whe- znowu niepostrzeżenie znikał. Natomiast asystent reas the assistant Kurzawski saying nothing for Kurzawski, długo bez słów krążył wśród sztalug a long time was circling around the easels and more i rzadziej znikał w kantorku. Dziś mam świado- seldom disappeared in the small office. Today I am mość, że wówczas, tam w kantorku musiały toczyć aware of the fact that there must have been fervent się ożywione, a może nawet dramatyczne dyskusję or even dramatic discussions regarding the future dotyczące przyszłości sztuki, Uczelni i grupy „jed- of art, university and the “jednolita” group in that nolita”. small office. Pamiętam osobliwy klimat pracowni w pierwszym I remember special atmosphere of the studio in the semestrze. Klimat powstający z opowieści, legend, first semester. The climate created by stories, le- anegdot i bieżących zdarzeń. 13 prof. Marian Szmańda, a painter, he finished Poznan De- 13 prof. Marian Szmańda, malarz, w 1930 roku ukończył corative School in 1930. He finished his academic education in -War Poznańską Szkołę Zdobniczą. Studia akademickie ukończył w War- saw. He ran the Studio of Painting at the Faculty of Interior Design. szawie. Prowadził Pracownię Malarstwa na Wydziale Wnętrz. W la- In 1960-1972 he was the dean of the Faculty of Painting, Graphic tach 1960-1972 pełnił funkcję dziekana Wydziału Malarstwa Grafiki and Sculpture. i Rzeźby.

44 Przeglądaliśmy się obrazom i rysunkom powstają- gends, anecdotes and current events. We looked at cym na sąsiednich sztalugach. Z zazdrością patrzy- pictures and drawings being prepared on neighbo- łem na wyznaczone gestem grube, odważne linie, ring easels. I was looking with jealousy at the bold w rysunkach Grzegorza Marszałka, obecnie wybit- and brave lines of Grzegorz Marszałek’s drawings, nego grafika, plakacisty i profesora w macierzystym determined by his gesture14. Today he is an outstan- uniwersytecie14. ding graphic and poster designer, the professor at W czasie przerw wyznaczanych dzwonkiem na his alma mater. During breaks which were announ- podeście trzeciego piętra spotykali się asystenci ced by a bell on the third floor platform there were (późniejsi profesorowie) Andrzej Kurzawski15 i Jó- meetings of the assistants (later professors)- An zef Flieger16. Spacerowym krokiem wzdłuż podestu drzej Kurzawski15 and Józef Flieger16. Walking along rozpoczynali rozmowę. W miarę upływu czasu dys- the platform they used to start a conversation. Over kusja nabierała wartkości, bo każde następne przej- time the discussion `became more and more dyna- ście było szybsze. Przy dzwonku kończącym przerwę mic because each subsequent passing was faster. już prawie biegli. When the bell announced the end of the break they Przytoczony obrazek uświadamia szczególny klimat were almost running. i niezwykłą dynamikę Uczelni tamtych lat. Profesor The picture described above makes us aware of Tadeusz Brzozowski biegał ze studentami po scho- the special atmosphere and unusual dynamics of dach i korytarzach. Chciał uświadomić nam, że ina- the higher education institution at that time. czej postrzegany jest świat w ruchu. Professor Tadeusz Brzozowski used to run up the W czasie wystawy końcoworocznej po schodach stairs and halls with students. He wanted to show głównego holu wspinały się wielkie kolorowe zwie- us that the world in motion is seen differently. Du- rzęta wycięte z grubej płyty. Studenci projektowa- ring the end-of-the-year exhibition big colorful ani- nia z pracowni prof. Brzozowskiego miast malować mals were climbing the stairs of the main hall. Prof. prostokątne płótna stworzyli niebywałą surrealno- Brzozowski’s students of design course instead of - baśniową przestrzeń narracyjną. Kolor wyzwolony painting square canvases created extraordinary z płaszczyzny obrazu wibrował w przestrzeni i zmie- surreal-mythical space of narration. Color, libera- 14 Grzegorz Marszałek, (student Waldemara Świerzego) 14 Grzegorz Marszałek (Waldemar Świerzy’s student) is an obecnie jest wybitnym polskim grafikiem, uprawia rysunek, ilustrację outstanding Polish graphic designer today, he practices drawing, il- i plakat. Jest profesorem zwyczajnym UAP; kieruje Pracownią Plakatu lustrations and posters. At present he is professor ordinarius at the i Ilustracji. Od 1999-2010 pełnił funkcję kierownika Katedry Komuni- University of Arts and is in charge of the studio of posters and illu- kacji Wizualnej. strations. From 1999-2010 he was the head of the Chair of Visual- 15 prof. Andrzej Kurzawski, wybitny malarz i zasłużony, mądry Communication. pedagog, uczeń Wacława Taranczewskiego, Stanisłąwa Szczepańskie- 15 Prof. Andrzej Kurzawski, an outstanding painter and a dist- go i Eustachego Wasilkowskiego. Jego konsekwentna, bogata twór- inguished and wise pedagogue, the pupil of Wacław Taranczewski, czość inicjowana w nurcie polskiego koloryzmu prowadziła przez Stanisław Szczepański and Eustachy Wasilkowski. His consequent kolejne fazy poszukiwania własnych środków wyrazu do wspania- and vast works initiated in the spirit of Polish colorism led to subse- łych, znaczonych kilkoma gestami syntez krajobrazowych. Prowadził quent stages of searching his own means of expression and then to Pracownię Malarstwa, był prodziekanem Wydziału Malarstwa Grafiki great landscape syntheses marked with few gestures. He ran the Stu- i Rzeźby (1975-81 i 1984-87) i kierownikiem Katedry Malarstwa dio of Painting, was a deputy dean at the Faculty of Painting, Graphic (1981-87) and Sculpture (1975-81 and 1984-87) and the head of the Chair of 16 prof. Józef Flieger - malarz; jego twórczość wywodzi się Painting (1981-87). z polskiego koloryzmu; od 1965 roku prowadził Pracownię Rysunku, 16 Prof. Józef Flieger, a painter, his works originate from Polish a od 1968 roku pełnił funkcję kierownika Katedry Rysunku PWSSP colorism, from 1965 he was the head of the Studio of Drawing and w Poznaniu. from 1968 the head of the Chair of Drawing at PWSSP in Poznan.

45 ted from the surface of the picture, was vibrating in niał swe klasyczne znaczenia. space and changing its typical meanings. * * W pracowniach projektowych każdy student miał In design studios each student had his or her own własny stół kreślarski i szafkę (dziś studenci pro- drawing table and a cabinet. (Today design students jektowania ściśnięci przy jednej płycie stołu z tru- crowded near one table plate have difficulties in dem prezentują do korekty prace przygotowane presenting their home works for evaluation). We w domu). Pracowaliśmy w czasie zajęć projekto- worked during design classes, in the evenings or in- wych, również wieczorami i w czasie wygospodaro- dividually in spare time. There was no problem with wanym indywidualnie. Nie było problemu „okienek” breaks between classes. Design ideas were revised między zajęciami. Pomysły projektowe modelowa- in workshops located in the cellars of the building ne były w warsztatach usytuowanych w piwnicach which was rebuilt the year before. przebudowanego w ubiegłym roku skrzydła gmachu Uczelni. Prof. Jan Węcławski, a dynamic coauthor of the reform was always ready for a discussion, he was in charge of teaching design. He was an eager follo- Nad dydaktyką projektową Wydziału czuwał dy- wer of experiments and creative thinking. To make namiczny, zawsze gotowy do dyskusji współautor students anxious the subjects of the exercises of- reformy prof. Jan Węcławski. Był on gorącem zwo- ten referred to the unknown future in the second lennikiem eksperymentu i kreatywnego myślenia. millennium. Back then our present reality seemed Żeby zaszczepiać w studentach „jaskółczy niepokój” to be a magical and unwritten mystery hidden in tematy ćwiczeń odsyłały często do nieznanej przy- some distant future. Futurological problems provo- szłości w drugim tysiącleciu. ked imagination and motivated students to develop Naówczas nasza obecna rzeczywistość wydawała independent concepts which were far from the ro- się ukrytą w dalekiej przyszłości, magiczną i nieza- utine and commercial standards of the design. pisaną tajemnicą. Futurologiczne problemy prowo- kowały wyobraźnię i motywowały studentów do The Professor used to say: “It’s easier to pull down kształtowania samodzielnych koncepcji poza rutyną the imagined from clouds to earth than to move to i standardami projektowej komercji. the space the chaos of the copied thought”. Correc- Profesor mówił: łatwiej wyobrażone ściągnąć tions were made with an energetic thick line of a z chmur na ziemię, niż wynieść w przestrzeń bez- soft pin, motivated by tension of intellectual anxie- wład powielanej myśli. Korekty robione były ener- ty. A forgotten cigarette, which was often lit from giczną krechą grubego, miękkiego sztyftu „kuby” the previous one, was dying down lonely accumula- z gestu prowadzonego napięciem intelektualnego ting ash on the edge of the drawing board. niepokoju. Często zapominany papieros odpalany od papierosa, dogasał samotnie długim popiołem Prof. Jan Węcławski was in charge of the Studio of na krawędzi deski kreślarskiej. Inferior Design. He taught us creative designing. Design courses (constructions, engineering, tech- Prof. Jan Węcławski prowadził Pracownię Architektury

46 Wnętrz – uczył kreatywnego projektowania. Przed- nologies) were taught by specialists in mathematics, mioty projektowe (konstrukcje, budownictwo, tech- constructors and architects. Installations were tau- nologie) wykładane były przez specjalistów matema- ght by professor Eugeniusz Mitkowski, rector-to-be tyków, konstruktorów i architektów. Trzyletni kurs of the Poznan University of Technology. Mathema- budownictwa ogólnego wykładał mgr inż. arch. Woj- tics and descriptive geometry were taught by an -in ciech Kasprzycki, ćwiczenia z budownictwa prowa- comparable professor Wiktor Jankowski, two-time dził mgr inż. arch. Bogdan Celichowski. Instalacje wy- rector of the Poznan University of Technology. Prof. kładał profesor Eugeniusz Mitkowski, przyszły rektor Jankowski’s entrance to the school was always an un- Politechniki Poznańskiej. Matematykę i geometrię changeable ceremony which originated in the inter- wykreślną prowadził niezrównany profesor Wiktor war way of conduct and unfortunately back then was Jankowski, dwukrotny rektor Politechniki Poznań- already dying away in the People’s Poland reality. skiej. Każdorazowe wejście profesora Jankowskiego The porter – Mr. Płaszczyk, dressed in a white shirt, do Szkoły związane było z nieodmiennym ceremo- tie, impeccable suit and shiny shoes approached niałem wywiedzionym z międzywojennej kultury the Professor and took the coat from his shoulders. zachowań i niestety już wówczas rzadko spotykany The Professor put a tip into his hand. Mr. Płaszczyk PRL-owskiej rzeczywistości. hanged the coat and gave him a chalk covered with Portier – pan Płaszczyk, ubrany w białą koszulę kra- paper and big wooden instruments for drawing on wat i nienaganny garnitur oraz wyczyszczone do a board. When the Professor entered room no. 104 błysku buty podchodził do Profesora i zdejmował the performance started. z jego ramion płaszcz. Profesor wsuwał do jego ręki His index finger showed a point high in space, for napiwek. Pan Płaszczyk odwieszał płaszcz i podawał example the top of the cone. The right leg was dra- obwiniętą papierem kredę i duże drewniane przy- wing the circle of the base on the floor. The right arm rządy kreślarskie do rysowania na tablicy. Po wejściu was cutting the form with an oblique surface. After Profesora do sali 104 zaczynał się performence. such presentation the drawing on the board had no Palec wskazujący pokazywał wysoko w przestrzeni secrets to us. The academics of the University of Tech- punkt np. wierzchołek stożka. Prawa noga zatacza- nology were the engineers educated in the interwar ła przy podłodze krąg podstawy. Prawa ręka cięła period. For them technology and culture were inse- bryłę skośną płaszczyzną. Po takiej prezentacji nie parable unity. The only reason many professors were miał tajemnic rysunek wykreślany na płaszczyźnie teaching classes in the school of the arts was to be tablicy. Wykładowcy z Politechniki byli inżynierami up-to-date with current artistic events. wykształconymi w okresie międzywojennym. Two-time prorector of the Poznan University of Dla nich technika i kultura były nierozłączną jednoś- Technology Kazimierz Kapitańczyk used to start the cią. Wielu z profesorów prowadziło zajęcia w szkole chemistry exam from the question: what was the artystycznej tylko dlatego, żeby mieć kontakt z ak- latest play you’ve seen at the theatre? In our school tualnościami w sztuce. professor Kapitańczyk had classes on the History of Dwukrotny prorektor Politechniki Poznańskiej pro- Material Culture. The lectures were so interesting fesor Kazimierz Kapitańczyk rozpoczynał egzamin that it never happened that people missed the class z chemii na politechnice pytaniem typu: na jakiej or were late. We sat enchanted with his narrative sztuce był pan ostatnio w teatrze? W naszej szkole skills and vast erudition resulting from his own stu- profesor Kapitańczyk prowadził Historię Kultury dies, remarks and reflections. What the Professor

47 told us was never to be found in any book. We li- Materialnej. Wykłady były tak interesujące, że nie stened to the Professor’s last lecture from a tape zdarzyło się by ktoś nie przyszedł lub się spóźnił. recorder and only later on we found out that he Siedzieliśmy olśnieni umiejętnością narracyjnymi died during this last lecture. Unfortunately, profes- i ogromną erudycją wynikającą z własnych stu- sor Kapitańczyk didn’t manage to gather all those diów, spostrzeżeń i przemyśleń. Tego, co mówił scattered notes in one book. Profesor nie można było przeczytać w żadnej książce. From 1965 the Studio of Exhibition Architecture was Ostatniego wykładu, z powodu choroby Profesora, run by an outstanding architect, graphic, stage and wysłuchaliśmy z magnetofonu i dopiero później do- exhibition designer prof. Stanisław Zamecznik17. He wiedzieliśmy się, że profesor w czasie tego ostatnie- created space full of emotions. Aleksander Kobzdej go wykładu zmarł. Niestety, profesor Kapitańczyk wrote: “Zamecznik didn’t submit to old-fashioned nie zdążył zebrać rozdrobnionych notatek w jednym formulas … he was a creator in a every activity, he wydawnictwie. doubted everything he did in order to find a beter, more logical and more beautiful answer”. Od 1965 roku Pracownię Architektury Wystawienni- czej prowadził wybitny architekt, grafik, scenograf At the end of the 60. the Studio of the Art of Exhibi- i wystawiennik prof. Stanisław Zamecznik17. Tworzył tion was taken over by a brilliant polemist, talented on przestrzenie nasycone emocjami. Aleksander designer and pedagogue prof. Witold Gyurkovich18. Kobzdej pisał: Zamecznik nie ulegał anachronicznym formułom ... był twórcą w każdym poczynaniu, In the middle of the 60. of the twentieth century the poddawał w wątpliwość wszystko, co robił, po to institutions of art education in Poland started to -cre aby znaleźć lepszą, bardziej logiczną, piękniejszą ate the major which was called Industrial Design. odpowiedź. At Poznan higher education institution the initiative was taken by Rajmund T. Hałas19 . He was a man Pod koniec lat 60. Pracownię Wystawiennictwa of unique personality, emotional and rational at the przejął prof. Witold Gyurkovich18. Znakomity, cieka- same time. wy świata i ludzi polihistor, błyskotliwy polemista, He was a follower of the holistic vision of the world, utalentowany projektant i pedagog wykształcił licznych projektantów kształtujących wizualny charak- 17 Profesor Stanisław Zamecznik (1909-1971) graduated from ter Międzynarodowych Targów Poznańskich. the State School of Decorative Arts in Poznan in 1929. In 1929-38 he studied architecture at the Warsaw University of Technology, he W połowie lat 60. XX w. uczelnie artystyczne defended his diploma in 1949. He started his art activity from the w Polsce zaczęły tworzyć kierunek Wzornictwo cooperation in the realization of the Polish Pavilion at the World Exhibition in Paris in 1937. 17 Profesor Stanisław Zamecznik (1909-1971) w 1929 r. ukoń- 18 Prof. Witold Gyurkovich – an artist and designer known in czył Państwową Szkołę Sztuk Zdobniczych w Poznaniu, w latach Europe, he designed the interiors of the National Gallery in Poznan, 1029-38 studiował architekturę na Politechnice Warszawskiej, dy- hundreds of exhibitions and spaces for ephemeral events. He was plom uzyskał w 1949. Działalność artystyczną rozpoczął od współ- a rector of PWSSP in Poznan during the period of 1987-90. pracy przy realizacji Polskiego Pawilonu na Wystawie Światowej 19 Prof. Rajmund Teofil Hałas, an outstanding designer of fur- w Paryżu w 1937 roku. niture and industrial forms. In 1975-81 was the dean of the Faculty 18 Prof. Witold Gyurkovich - artysta i projektant o europejskim of Visual Art Design (from 1978 the Faculty of Interior Design and wymiarze. Między innymi zaprojektował Wnętrza Muzeum Narodo- Industrial Design). In 1981-84 he was a prorector of PWSSP, he was wego w Poznaniu, autor kilkuset wystaw i przestrzeni dla zdarzeń the first head of the Chair of Industrial Design. efemerycznych. Był rektorem PWSSP w Poznaniu w latach 1987-90.

48 Przemysłowe. very up-to-the-point and pragmatic in his correc- W uczelni poznańskiej inicjatywę w tym zakresie tions, he made students aware of numerous con- przejął prof. Rajmund T. Hałas19. Człowiek o wyjąt- nections and relationships. kowej osobowości, racjonalny i emocjonalny zarazem, był zwolennikiem holistycznego rozumie- He derived his logical design ideas from the broad nia świata. Rzeczowy i pragmatyczny w korektach way of thinking enrooted in archetypes. projektowych, uświadamiał studentom rozliczne związki However, when the professor – who was born in i relacje. a patriotic family in Krobi in Greater Poland region Z szerokiego myślenia sięgającego archetypów – touched the subjects of Polish historical prob- wyprowadzał logiczne pomysły projektowe. Kiedy lems he was full of energy and vigor. He mentally jednak profesor, urodzony w patriotycznej rodzinie invaded eternal enemies with Napoleon, defen- w wielkopolskiej Krobi, zahaczał o polskie problemy ded Lvov together with young eagles or proved historyczne budziły się żywioły. To wraz z Napoleo- the Polishness of Vilnus. nem nacierał na odwiecznych wrogów, to z orlętami bronił Lwowa lub dowodził polskości Wilna. Storytellers are usually prone to verbal battles. Consequently, the meetings of prof. Rajmund Gawędziarze są zwykle skorzy do słownych po- Hałas and prof. arch. Jerzy Schmidt were the at- tyczek. Zatem, spotkania prof. Rajmunda Hałasa tempts of proving many different standpoints in z prof. arch. Jerzym Schmidtem obfitowały w - ar never-ending argument. Prof. Hałas claimed that gumentowanie różnych racji w niekończącym się the design is planning of human space therefore sporze. Prof. Hałas twierdził, że design to projekto- it includes architectural design. Prof. Schmidt was wanie ludzkich przestrzeni, a więc zawiera w sobie of the opposite opinion, he believed that architec- projektowanie architektoniczne. Prof. Schmidt20 ture creates human cultural spaces and designer’s odwrotnie, twierdził, że architektura tworzy ludzkie objects are its part20. przestrzenie kulturowe i jej częścią są obiekty de- signerskie. *

* Painting and drawing for second- and third-year students of Interior Design was taught by professor Wacław Twarowski21 . Seemingly conventio- Malarstwo i rysunek dla drugiego i trzeciego roku nal space of the studio: easels, canvases, still life,

19 Profesor Rajmund Teofil Hałas, wybitny projektant mebli i 20 Prof. inż. arch. Jerzy Schmidt was an author of numerous form przemysłowych. W latach 1975-81 był dziekanem Wydziału Pro- sports, sacral and museum designs as well as the concept of housing jektowania Plastycznego, (od roku 1978 Wydział Architektury Wnętrz i district “Rataje”. From 1965 he taught the course in architecture for Wzornictwa Przemysłowego). W latach 1981-84 był prorektorem PWSSP, second-year students and after the death of prof. Jan Cieśliński a di- był też pierwszym kierownikiem Katedry Wzornictwa Przemysłowego. ploma course for the students of the years 4-6. Between 1969-75 he 20 Prof. inż. arch. Jerzy Schmidt – autor licznych projektów was the dean of the Faculty of Interior Design and Industrial Design. obiektów sportowych, sakralnych i muzealnych oraz koncepcji dziel- 21 Prof. Wacław Twarowski – took part in the Warsaw Upri- nicy mieszkaniowej Rataje, od roku 1965 prowadził Pracownię Archi- sing, studied in the Royal Academy of Fine Arts in Rome, Technical tektury dla II roku a po śmierci prof. Jana Cieślińskiego pracownię dy- Institute in London, State Higher School of Visual Arts in Poznan plomującą 4-6 roku studiów. W latach 1969-75 pełnił funkcję dziekana (PWSSP) and at the Faculty of Architecture in the School of Enginee- Wydziału Architektury Wnętrz i Wzornicrwa Przemysłowego. ring in Poznan.

49 a model had its unique atmosphere. The professor Architektury Wnętrz prowadził profesor Wacław Twa- appeared in the studio smiling mysteriously and rowski21. Z pozoru konwencjonalna przestrzeń pra- displaying English manners and jokes. Tall and he- cowni: sztalugi, płótna, martwa natura, modelka avily built he had to lean to look people in the eye miały wyjątkowy klimat. Profesor pojawiał się during conversations and his long arms with each w pracowni z zagadkowym uśmiechem, angielskim simple gesture had to go much longer way than dowcipem i wyrafinowanym gestem. Rosłej, moc- the arms of a medium-built person. The Professor no zbudowanej postaci towarzyszyły ruchy człowieka, respected conventional works of my pals but he który musiał pochylić się, by patrzeć w oczy partnera, was clearly happier when I started to experiment a jego długie ręce przy każdym geście pokonywały znacz- with light, material and spatialization of the pain- nie dłuższą drogę, niż ręce człowieka średniej postury. ting surface. In subsequent years prof. Twarowski Profesor szanował konwencjonalne prace kolegów, changed the profile of the Studio, he inspired stu- ale wyraźnie cieszył się, kiedy zacząłem eksperymen- dents to build pictorial mobile systems. It happe- tować ze światłem, materiałem i uprzestrzennianiem ned that outside classes the professor took the powierzchni obrazu. W następnych latach prof. Twa- hand of a trusted person and opened the door to rowski zmienił profil pracowni, inspirował studentów his studio which was located in today’s part of the do konstruowania malarskich układów mobilnych. assembly hall. In Zdarzało się, że poza zajęciami brał pod rękę osobę the underground darkened space some mysterio- obdarzoną zaufaniem i otwierał drzwi pracowni po- us mobile contraptions were put to life. The Pro- łożonej w podzielonej na pół obecnej auli. W konspi- fessor discreetly looked at the face of the person racyjnej, przyciemnionej przestrzeni uruchamiały się initiated and read the impressions they made on tajemnicze mobilne konstrukcje. Profesor dyskretnie him. The friendship of professor Twarowski and patrzył na twarz wtajemniczanego i odczytywał wy- professor Węcławski started in their school years. wołane wrażenia. Profesora Twarowskiego łączyła Jontek and Wacek kept their relationship alive z profesorem Węcławskim przyjaźń ze szkolnych lat. thanks to meetings accompanied with a cigar and Jontek z Wackiem utrwalali młodzieńcze więzi eks- a glass of wine. kluzywnymi spotkaniami z cygarem i lampką wina.

* *

In 1965 Jan Berdyszak , a young sculpture graduate, W roku 1965 pracę pedagogiczną rozpoczynał also started his pedagogical work22. He had cour- również młody absolwent rzeźby Jan Berdyszak22. ses in sculpture for the students of design faculty. Prowadził Rzeźbę dla studentów wydziału projek- Tireless in his search of new creative paradigms 21 Prof. Wacław Twarowski (uczestnik Powstania Warszawskiego) the artist practiced abstract constructivist sculptu- studiował w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Rzymie, Technical In- re in metal back then. In order to detach students stitute w Londynie, Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Po- znaniu oraz na wydziale Architektury Szkoły Inżynierskiej w Poznaniu. 22 Prof. Jan Berdyszak – a sculptor, painter and graphic desig- 22 prof. Jan Berdyszak - rzeźbiarz, malarz i grafik. Jego kon- ner. His consequent intellectual works are of research character. His sekwentna, nasycona intelektualnie twórczość posiada charakter art experiments are connected with searching and defining means badawczy. Eksperymenty twórcze dotyczyły poszukiwania oraz de- and grammar of a visual message. From 1965 the Professor was in finiowania środków i gramatyki przekazu wizualnego. Od 1965 roku charge of the Studio of Sculpture and during the period of 1984-87 Profesor kierował Pracownią Rzeźby, a w latach 1984-87 pełnił funk- was a prorector of PWSSP. cję prorektora PWSSP w Poznaniu.

50 towego. Niestrudzony w poszukiwaniu nowych from clay and gypsum he organized and equipped paradygmatów twórczych artysta uprawiał wów- a smithy located in the reconstructed wing of the czas abstrakcyjną, konstruktywistyczną rzeźbę building. The problems related to form and space w metalu. were solved by experimenting with metal, hearth, By oderwać studentów od gliny i gipsu organizował anvil and burner. Fire softened and prepared the i wyposażał kuźnię ulokowaną w przebudowanym hard surface of the shape cut from plate. Bent nets skrzydle budynku. Tematy dotyczące formy i prze- created multifaceted transparent continuations of strzeni rozwiązywaliśmy w eksperymentach z me- multidimensional spaces. We talked about signs talem, paleniskiem, kowadłem i palnikiem. Ogień and meanings. The Professor stated: values of the zmiękczał i oswajał twardą płaszczyznę kształtu sculpture depend on the senses that can be derived wyciętego z blachy. Uginane siatki tworzyły wielo- from it. warstwowe, transparentne kontynuacje wielowy- miarowych przestrzeni. Rozmawialiśmy o znakach * i znaczeniach. Profesor mówił: wartości rzeźby za- leżą od tego, jakie sensy mogą być z niej wyprowa- Profesor Antoni Zydroń - his strong and hea- dzone. vy silhouette with an inseparable cigarette in a wooden mouthpiece hid a sensitive and rational * personality, mysterious and magical at the same time23. Antoni Zydroń – pod potężna wyrazistą sylwetką, In 1965 working as a senior assistant he had clas- z nieodłącznym papierosem w drewnianej cygar- ses for first-year students of design. The Composi- niczce, ukryła się wrażliwa osobowość, racjonal- tion of Forms and Surfaces which was introduced na, tajemnicza i magiczna zarazem23. W 1965 roku, to the curriculum became a foundation for buil- wówczas starszy asystent prowadził zajęcia dla ding new didactic concepts. Antoni Zydroń in two pierwszego roku projektowania. Wprowadzona do years prepared a syllabus for a new course called programu Kompozycja Brył i Płaszczyzn stała się Knowledge of Visual Activities and Structures. Lec- podstawą do budowania nowych koncepcji dydak- tures on psychophysiology were given by Agata tycznych. Frydryszek, M.A.24, prof. Zydroń taught about light, Antoni Zydroń w ciągu dwóch lat opracował po- color and form. In 3 years he started the perfect- gram dla nowego przedmiotu nazwanego Wiedza ly equipped Laboratory of Light and Color making o Działaniach i Strukturach Wizualnych. Wykłady an engineer Karol Ciechanowski the head of this z zakresu psychofizjologii widzenia prowadziła unit. mgr Agata Frydryszek24 a w zakresie światła, barwy Laboratory and Studio of Photography was foun- 23 Profesor Antoni Zydroń, malarz i grafik tworzył assemblage, prze- 23 Prof. Antoni Zydroń – a painter, author of assemblages, strzenne obiekty i przedmioty malarskie wykonywane z malowanych skór spatial objects and pictorial objects. The author of numerous exhi- napinanych cięgnami na konstrukcje z materiałów naturalnych. Autor licz- bitions in Europe and America. Professor’s works have the qualities nych wystaw w Europie i Ameryce. Dzieła Antoniego Zydronia posiadają ce- of poetic narrations. A member of Phases International Group. Be- chy poetyckich narracji. Członek Międzynarodowej Grupy Phases. W latach tween 1972-1978 he was a prorector and between 1978-1981 rector 1972-1978 prorektor a od 1978 do 1981 rektor PWSSP w Poznaniu. of PWSSP 24 Agata Frydryszek absolwentka Uniwersytetu Adama Mi- 24 Agata Frydryszek – a graduate from Adam Mickiewicz Uni- ckiewicza jest autorką podręcznika „Psychofizjologia Widzenia” na- versity in Poznan, an author of the textbook Psychophysiology of Vi- pisanego dla studentów PWSSP w Poznaniu. sion which was written for PWSSP students.

51 ded, it was run by the reader Wojciech Bruszewski. i formy prof. Antoni Zydroń. Kazimierz Urbański was in charge of the Studio of W ciągu 3 lat Profesor uruchomił znakomicie wypo- Film Animation, which was also created. sażone Laboratorium Światła i Barwy powierzając To reach the unity of the multilayered didactic enter- kierowanie tą jednostką inż. Karolowi Ciechanow- prises in the academic year 1979-80 Antoni Zydroń skiemu. Powstało Laboratorium i Pracownia Foto- created Inter-faculty Department of Psychophy- grafii, którą poprowadził doc. Wojciech Bruszewski. siology of Vision. As a result of professor Zydroń’s Została utworzona Pracownia Animacji Filmowej intensive works students knew the foundations of kierowana przez prof. Kazimierz Urbańskiego. rational academic knowledge of the rules -of per Dla całości wielowątkowych przedsięwzięć dydak- ception. Professor’s attitude and his pedagogical tycznych w roku akademickim 1979/70 Antoni Zy- activity were met with criticism of intuitionists. droń stworzył Międzywydziałowy Zakład Psychofi- They claimed that knowledge disturbs the creative zjologii Widzenia. interpretation of the world. In spite of adversaries’ W wyniku intensywnych prac Profesora Zydronia position professor Zydroń’s studio became the pla- studenci otrzymywali podstawy racjonalnej, uni- ce where original and revealing works were crea- wersyteckiej wiedzy dotyczącej zasad percepcji. Po- ted, based on unconventional thinking and new- stawa i aktywność pedagogiczna Profesora spotyka- brave ideas. They were connected, among other ła się z krytyczną niechęcią ze strony intuicjonistów. fields, with installation, body art, performance. Twierdzili oni, że wiedza przeszkadza w twórczej In the Inter-faculty Department of Psychophysiology interpretacji świata. of Vision studied, inter alia, prof. Jacek Adamczak, Na przekór adwersarzom właśnie w pracow- prof. Maciej Ćwiek, prof. Leszek Knaflewski, prof. ni Profesora powstawały oryginalne, odkrywcze Piotr Kurka, dr Janusz Oleksa, prof. Marek Owsian, prace oparte na niekonwencjonalnym myśleniu prof. Hieronim Neumann, prof. Marek Wasilewski, i nowych, śmiałych ideach. Były one między innymi prof. Andrzej Wielgosz. związane z instalacją, sztuką ciała, performance. W Międzywydziałowym Zakładzie Psychofizjolo- * gii Widzenia studiowali między innymi prof. Jacek Adamczak, prof. Maciej Ćwiek, prof. Leszek Kna- In 1969, after his diploma defence, Jarosław Ko- flewski, prof. Piotr Kurka, dr Janusz Oleksa, prof. złowski started his assistantship in the painting Marek Owsian, prof. Hieronim Neumann, prof. Ma- studio of prof. Stanisław Teisseyre. This extreme- rek Wasilewski, prof. Andrzej Wielgosz oraz autor ly active artist founded Akumulatory 2 Gallery, tego tekstu. which was well known in the 70. in artistic circles. His works are associated with conceptual art * paradigms, performance, installation and artistic objects. During the period 1981-1987 he was the W roku 1969 po obronie pracy dyplomowej asy- PWSSP rector. stenturę w pracowni malarskiej prof. Stanisława Teisseyre objął Jarosław Kozłowski. Niezwykle ak- * tywny artysta założył znaną w latach 70. w środo- wisku artystycznym Galerię Akumulatory 2. Jego twórczość lokuje się w obrębie paradygmatów sztu-

52 ki konceptualnej, performence, instalacji i obiektów Sociology and philosophy were taught by the Chief artystycznych. W latach 1981-1987 profesor Jaro- Editor of “Nurt” dr. Krzysztof Kostyrko25. During sław Kozłowski był rektorem PWSSP. breaks we had our hall conversations. We often translated the problems discussed during lectures * into “everyday life”. During one of such chats regarding, among other Socjologię i filozofię wykładał redaktor naczelny things, low standards of villages and landscape dr. „Nurtu”25 dr Krzysztof Kostyrko. W czasie przerw to- Kostyrko suggested that I should create a students’ czyliśmy korytarzowe rozmowy. Często przekładaliśmy design group. After several days of talking and che- problemy wykładów na „życie”. cking the opinions of my colleagues we reported W czasie jednej z takich pogawędek dotyczących our readiness to give it a try. In the first period of m. in. niskich standardów wsi i krajobrazu its activity the group included Włodzimierz Dreszer, dr Kostyrko zasugerował mi utworzenie studen- Stefan Hoffmann, Bogumił Kaczmarek and Włodzi- ckiej grupy projektowej. Po kilku dniach rozmów mierz Lipszyc. It was called Group “4”. After two i sondowania poglądów kolegów, zgłosilśmy goto- years Bożena Kurzawska and Andrzej Sołtysiuk joi- wość podjęcia takiej próby. W pierwszym okresie ned the group. w skład grupy wchodzili Włodzimierz Dreszer, The program of the Group “4” focused on the prob- Stefan Hoffmann, Bogumił Kaczmarek i- Wło lems associated with designing landscape of Grea- dzimierz Lipszyc. Nazwaliśmy się „Grupą 4”. ter Poland village. In the 60. the village was fascina- Po dwóch latach dołączyli: Bożena Kurzawska ting. Back then you could see disappearing but still i Andrzej Sołtysiuk. Program „Grupy 4” obejmował used objects and buildings which constituted the problemy związane z projektowaniem krajobrazu testimony of dying spiritual and material culture. wsi wielkopolskiej. W latach 60. wieś była fascynu- The village froze in resistance against socialization jąca. Ciągle jeszcze można było zobaczyć zanikające, of agriculture, kept interwar ideals and was a li- lecz nadal użytkowane przedmioty i obiekty budow- ving treasure of tradition. Unfortunately, one-floor nictwa stanowiące świadectwo gasnącej kultury mini-blocks of flats and “Polish cubes” already star- duchowej i materialnej. ted to replace traditional construction. The coarse Wieś zastygła w oporze przeciw socjalizacji rolni- and primitive process of destruction of landscape, ctwa, przechowywała międzywojenne ideały, była architecture and cultural values has already star- żywą skarbnicą tradycji. ted. The environment still resembled the natural Niestety jednopiętrowe minibloki i „sześciany pol- one. During our kayaking trips we drank water from skie” już zaczęły zastępować tradycyjne budow- lakes and small lowland rivers. Unfortunately, the nictwo. Rozpoczynało się prostackie, prymitywne Warta river has already carried sewage – the anno- niszczyenie krajobrazu, architektury i wartości kul- uncement of belated industrial civilization. turowych. Works and activities of group “4” were of great Środowisko przyrodnicze było jeszcze bliskie na- 25 Nurt – Poznan social and cultural monthly, which was pub- 25 „Nurt” - poznański miesięcznik społeczno - kulturalny re- lished during the period of 1965-1989. The aim of the publication dagowany w latach 1965-1989. Celem wydawnictwa była integracja was the integration of Poznan art circles. The monthly was coautho- środowisk twórczych Poznania. Miesięcznik współtworzyli wybitni red by outstanding representatives of culture and science, among przedstawiciele kultury i nauki m.in.: Stanisław Barańczak, Jerzy Kmi- others: Stanisław Barańczak, Jerzy Kmita, Alojzy Andrzej Łuczak, ta, Alojzy Andrzej Łuczak, Edward Balcerzan, Aleksander Rogalski. Edward Balcerzan, Aleksander Rogalski.

53 importance for us. They developed the ability to turalnemu. W czasie spływów kajakowych piliśmy cooperate, to set and achieve independent aims wodę z jezior i małych nizinnych rzek. Niestety War- as well as gather artistic experience beyond aca- ta już niosła ścieki – zapowiedź zapóźnionej cywili- demic requirements. We were interested in the zacji przemysłowej. condition and future of the rural environment at Prace i działania, w ramach „Grupy 4”, miały dla nas that time. kapitalne znaczenie. Kształtowały one umiejętności Conceptual and design works were accompanied współpracy, samodzielnego wyznaczania i osiągania by discussions about disappearing skills, traditions celów oraz zbierania doświadczeń twórczych poza and rituals. We talked about architecture, interiors, obowiązkami akademickimi. about cultural and natural landscape. As time went Interesował nas stan ówczesny i przyszłość środo- by our interests were accepted by professors who wiska wiejskiego. Pracom koncepcyjnym i projekto- allowed us to join the problematic content of the wym towarzyszyły dyskusje o zanikających umiejęt- classes with rural environment. During the third- nościach, zwyczajach i obrzędach. Rozmawialiśmy year course in architecture taught by prof. Włodzi- o architekturze i jej wnętrzach o krajobrazie kultu- mierz Wojciechowski, we designed together with rowym i przyrodniczym. Stefan Hoffmann the Plant of Hydroponic Cultiva- Z czasem nasze zainteresowania zaakceptowali pro- tion of Plants on post-mining piles near Konin. As fesorowie, którzy pozwalali nam problematykę ćwi- a fourth-year student in prof. Jan Węcławski’s stu- czeń wiązać ze środowiskiem wiejskim. W pracow- dio I designed the farm of modern technology and ni architektury prowadzonej na trzecim roku przez architecture inspired by the tradition of rural con- prof. Włodzimierza Wojciechowskiego, wspólnie ze struction, which very well fitted the landscape of Stefanem Hoffmannem projektowaliśmy Kombinat Greater Poland. Hydroponicznej Uprawy Roślin na pokopalnianych Dr. Krzysztof Kostyrko was a promoter, spokesper- hałdach koło Konina. Na czwartym roku w pracowni son and a good spirit of our enterprises. Due to his prof. Jana Węcławskiego projektowałem wpisującą efforts we got the studio in three-room basement się w krajobraz Wielkopolski fermę, z nowoczesną at Knapowskiego street. For many years this place technologią i architekturą wyprowadzoną z tradycji was our common flat, studio, the venue of meetings budownictwa wiejskiego. and discussions. The walls flowing with water were covered with tar and soft beaverboard. Promotorem, rzecznikiem i dobrym duchem naszych przedsięwzięć był dr Krzysztof Kostyrko. Dzięki The post of the academic lecturer and chief editor jego staraniom uzyskaliśmy pracownię w trzypoko- of “Nurt” as well as the function of the animator of jowej suterynie przy ul. Knapowskiego. Przez kilka cultural life provided dr. Kostyrko with special op- lat to miejsce było dla nas wspólnym mieszkaniem, portunities. pracownią, miejscem spotkań i dyskusji. Due to his kindness during holidays we organized Spływające wodą ściany pokryliśmy smołą i obiliśmy outdoor workshops and open air drawing in Pałuki miękką płytą pilśniową. – Rgielsko (4-classroom-school at the lake) and in Pozycja wykładowcy i redaktora naczelnego „Nurtu” Słupia Wielka near Środa (in the attic of the palace). oraz animatora życia kulturalnego dawała doktorowi Exhibitions following those workshops were hono- Kostyrko wyjątkową pozycję. Dzięki jego życzliwości red with the presence of professors arriving from w okresach wakacyjnych organizowaliśmy plenery

54 i warsztaty na Pałukach – Rgielsko (4-klasowa szkoła Poznan and village residents. nad jeziorem) i w Słupi Wielkiej k. Środy (na stry- After graduation the group continued its activities chu pałacu). Poplenerowe wystawy zaszczycali swą in the framework of the Association of Polish Artists obecnością przyjeżdżający z Poznania profesorowie and Designers. In the 70. we organized conferences oraz mieszkańcy wioski. and exhibitions related to the rural environment. Po ukończeniu studiów grupa kontynuowała pra- We prepared landscape and architectural reports ce w ramach Związku Polskich Artystów Plastyków. for the Plant “Noteć”. Today I very much appreciate W latach 70. organizowaliśmy konferencje i wystawy this period of my life. Although at that time you co- dotyczące środowiska wiejskiego. Robiliśmy opraco- uld have insufficient number of practical results and wania krajobrazowe i architektoniczne dla Kombi- implementations our conceptual and studio reports natu „Noteć”. Dziś niezwykle cenię sobie ten okres. described the problems and suggested solutions. Chociaż wówczas można było mieć niedosyt prak- After 40 years these intellectual and design achie- tycznych, realizacyjnych efektów, to przecież nasze vements constituted, apart from bionics, one of działania koncepcyjne i opracowania studialne pre- two pillars making the foundation of the major Art cyzowały problemy i proponowały rozwiązania. of Landscape Design at the University of the Arts. Po czterdziestu latach ten intelektualny i projektowy dorobek stanowił obok bioniki jeden z dwóch * filarów umożliwiających powołanie w Uniwersyte- cie Artystycznym kierunku Sztuka Projektowania I think that people who supported us and took care Krajobrazu. of group “4” were aware of the fact that they inve- sted in the future. In the 60. and 70. Polish intellec- * tual elites understood their mission in this way.

Sądzę, że osoby, które wspierały nas i opiekowa- ły się „Grupą 4” miały świadomość, że inwestują I thank the chief editor of “Nurt” dr. Krzysztof Ko- w przyszłość. W latach sześćdziesiątych i siedem- styrko, the director of “Noteć” plant Kazimierz Grze- dziesiątych w ten sposób polskie elity intelektualne siak, M. Sc., and the director of PGR Szamocin An- rozumiały swoją misję. drzej Weber, M. Sc., for their patronage, kindness and all good we experienced from them.

Za mecenat, za życzliwość i za wszelkie oddane nam dobro serdeczne dziękuję: redaktorowi naczelnemu „Nurtu” doktorowi Krzysz- tofowi Kostyrko, dyrektorowi kombinatu „Noteć” mgr. inż. Kazimierzowi Grzesiakowi i dyrektorowi PGR Szamocin mgr. inż. Andrzejowi Weberowi.

55 „Mgła nad bagnem” grafika cyfrowa Poznań, 2017 56 „Oko wyobraźni” grafika cyfrowa w.d. Poznań, 2014 57 THE SCHOOL OF THE INDIVIDUAL SELECTION SZKOŁA INDYWIDUALNEGO WYBORU OF AIM AND EDUCATIONAL PATH CELU I ŚCIEŻKI EDUKACYJNEJ

15 years passed after the daring transformations Minęło 15 lat od początku brawurowych przemian of the second half of the 60. Once small provincial drugiej połowy lat 60. Z małej prowincjonalnej one-faculty school turned into three-faculty higher jednowydziałowej szkółki ukształtowała się trój- education institution of recognized reputation in wydziałowa Uczelnia z uznaną pozycją w środowi- academic and art circles in Poland. Gradually the skach akademickich i artystycznych Polski. Stop- School “was losing its wheels”, which meant fewer niowo Szkoła „traciła kółka”, to znaczy coraz mniej and fewer artists travelling to Poznan from other artystów dojeżdżało do Poznania z innych środo- circles. Progressively their positions were taken by wisk. Progresywnie ich miejsce zajmowali młodzi young graduates and assistants educated in Poznan. absolwenci i asystenci wykształceni w Poznaniu. At the beginning of the 80. 128 academics taught Z początkiem lat osiemdziesiątych 128 pedagogów almost 500 students. kształciło blisko 500 studentów. In 1981, following solidarity system transforma- W 1981 roku na fali solidarnościowych przemian tions, there were first free elections of the rectors systemowych odbyły się pierwsze wolne wybory of higher schools. Professor Jarosław Kozłowski rektorów szkół akademickich. Rektorem PWSSP became the rector of PWSSP. He was supported w Poznaniu został profesor Jarosław Kozłowski. In 1969, after his diploma defence, Jarosław Kozłowskistar- W roku 1969 po obronie pracy dyplomowej Jarosław Kozłow- ted his assistantship in the painting studio of prof. Stanisław Teissey- ski objął asystenturę w Pracowni Malarskiej prof. Stanisława Teisseyre. re. This extremely active artist founded Akumulatory 2 Gallery, which Niezwykle aktywny artysta założył znaną w środowisku artystycznym functioned from 1972 till the 90. His works are associated with con- autorską Galerię Akumulatory 2, która działała w okresie od 1972 do ceptual art, performance, installation and artistic objects. He is the lat 90. Jego twórczość związana jest ze sztuką konceptualną, perfor- author of many exhibitions in Poland and in the world, professor and mence, instalacją i z obiektami artystycznymi. Autor licznych wystaw the head of the studio of painting, during the period of 1981-1987 w kraju i na świecie, profesor był kierownikiem Pracowni Rysunku. W he was the PWSSP rector. latach 1981-1987 pełnił funkcję rektora PWSSP w Poznaniu.

58 Jego wybór wspierali studenci i młodzi pedagodzy by students and young academics educated in the wykształceni w okresie Teisseyre’owskim. Swoje Teisseyre’s period. His election speech was connec- wystąpienie wyborcze związał on z hasłem: Szkoła ted with the slogan “the school must change”. For- musi się zmieniać. tunately, he introduced the announced changes du- Szczęśliwie zapowiedziane zmiany przeprowadził ring the first weeks of his term because after three w pierwszych tygodniach kadencji, ponieważ po weeks the Martial war was declared. In response to trzech miesiącach ogłoszony został stan wojenny. the external social and political situation the inte- W odpowiedzi na zewnętrzną sytuację społeczną gration of the academic environment was noticed. i polityczną nastąpiła integracja środowiska akade- It helped to accept the changes. Jarosław Kozłowski mickiego. Sprzyjała ona akceptacji przeprowadza- together with his group questioned the structure of nych zmian. Jarosław Kozłowski wraz z zespołem the high education institution at that time, which zakwestionował wówczas strukturę Uczelni wypra- had been worked out for 15 years. The reform re- cowaną w czasie ostatnich 15 lat. sulted from the assumption that there is no sepa- Reforma wynikała z założenia, że nie ma odrębne- rate drawing, painting, sculpture, graphics and dego rysunku dla poszczególnych dyscyplin. Jest jeden sign for different branches of art, there is only one rysunek i jedna sztuka. W jej obrębie używane są art. In its framework there are various instruments różne narzędzia, różne środki wyrazu i różne nar- used, different means of expression and narrations racje dotyczące świata. Nie ma np. innego rysunku related to the world. So, for example, there is no dla architektury, malarstwa, rzeźby i grafiki. Sztuka different drawing for architecture, painting, scul- pozbawiona jednego z istniejących środków wypo- pture and graphics. Art devoid of one of the existing wiedzi artystycznej jest ułomna. Jedynie kompleksy means of artistic expression is defective. Imaginary niespełnionych i niedowartościowanych umysłów boundaries can be brought to life only by the infe- mogą wytwarzać urojone granice. Ten aksjomat nie riority complex of the unfulfilled and undervalued traci aktualności w żadnym poprzednim i przyszłym minds. This axiom is still valid regarding previous okresie. and future periods. It is so rudimentary as the the- Idea jedności sztuk przewijała się w gorących dys- sis that the ability of thinking is always useful. kusjach lat 60.i 70. Nie znajdowała ona jednak od- The idea of the unity of the arts recurred in fervent bicia w strukturze uczelni. discussions of the 60. and 70. However, it didn’t W wyniku wdrożonej przez rektora Jarosława Ko- find its reflection in the structure of the university. złowskiego reorganizacji strukturalnej poszcze- As a result of the structural reorganization imple- gólne wydziały i katedry zaczęły prowadzić zajęcia mented by rector Jarosław Kozłowski individual fa- związane z kierunkową dyscypliną sztuki dla całej culties and chairs started to run classes connected Uczelni. Na przykład wszystkie pracownie rysunko- with the major art discipline for the whole Universi- we były usytuowane w Katedrze Rysunku Wydziału ty. For example, all drawing studios belonged to the MGR, pracownie malarskie w Katedrze Malarstwa Chair of Drawing at the Faculty of Painting, Graphics

Nie sposób wyliczyć twórców, których dorobek potwierdza It is not possible to list all the artists whose works confirm ten aksjomat: Od Teodorosa z Samos, przez Leonarda da Vinci i Mi- this axiom: from Theodorus from Samos to Leonardo da Vinci and chała Anioła, w końcu Franka Lloyda Wright’a i Alvar Aalto a w Polsce Michelangelo and finally Frank Lloyd Wright and Alvar Aalto; in Po- Stanisława Witkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego, Leona Chwistka, land Stanisław Witkiewicz, Stanisław Wyspiański, Andrzej Pawłowski, Andrzeja Pawłowskiego, Oskar Hansen, Stanisława Zamecznika i licz- Oskar Hansen, Stanisław Zamecznik and numerous contemporary nych aktualnych wybitnych mistrzów sztuki. outstanding artists.

59 and Drawing, the studios of painting to the Chair of itd. Jednocześnie wszystkie pracownie Uczelni uzy- Painting etc. At the same time all university studios skały autonomię i realizowały autorskie programy became independent and followed proprietary cur- kierowników pracowni. ricula proposed by studio heads. Poprzez wybór zróżnicowanych, indywidualnych Due to the selection of differentiated individual and odrębnych programów pracowni studenci samo- separate programs of the studios students indepen- dzielnie wyznaczali cele i kształtowali indywidualne dently could set their aims and develop their own ścieżki edukacyjne. educational paths. As a result of the implemented reform the Univers- Zaakceptowana przez wspólnotę akademicką refor- ity of the Arts in Poznan up to now has been the ma strukturalna ponownie ożywiła klimat intelek- only higher education institution of art in Poland tualny i artystyczny. Dyskusje związane były z możli- having such an open structure of the studies. wością redefinicji roli i zakresów sztuki wobec zmian mentalnych i cywilizacyjnych. Natomiast szczęśliwie The structural reform accepted by the school com- środowisko nie zaakceptowało prób stworzenia munity resumed heated intellectual and artistic uczelni jednoimiennej, związanej z jednym z aktu- debates. The discussions were connected with the alnych nurtów w sztuce. opportunity of redefining the role and ranges of art Przez pewien czas Uczelnia zachowywała klimat in the context of mental and civilizational changes. wypracowany w okresie Teisseyre’owskim. Była to Fortunately, the academics of the University didn’t przede wszystkim aura środowiska pozbawionego accept the attempts of creating one-name high kompleksów i uprzedzeń, akceptującego i szanują- education institution, associated with one of the cego różnorodność postaw i poglądów twórczych. contemporary currents in art. For some time the University managed to keep * the atmosphere which was worked out in the Teisseyre’s period. It was first of all the aura of the Niewątpliwym sukcesem rektora Jarosława Kozłow- environment devoid of complexes and prejudices, skiego było opracowanie i wdrożenie impulsu roz- accepting and respecting the variety of attitudes wojowego, który przez dwie następne dekady do- and artistic views. brze służył szkole i sztuce. Natomiast niezaprzeczalną porażką Uczelni jest * to, że obmyślany i wdrożony w latach 80. system funkcjonuje niezmiennie do dziś, mimo że Undoubtedly, the success of the rector Jarosław Ko- co najmniej od 10 lat struktury systemu trzeszczą złowski was the preparation and implementation of w szwach. the developing program which would work out well Obecnie Uczelnia jest prawie trzykrotnie większa, for the school and art for two subsequent decades. prowadzi 8 wydziałów i 14 kierunków. However, an undoubted failure of the University is Problem którego Jarosław Kozłowski nie przewi- the fact that the system which was prepared in the dział (więcej byłby z pewnością jego adwersarzem) 80. is still functioning in spite of the fact that for at polega na tym, że niektórzy nauczyciele młodszego least 10 years the structure “has been bursting at pokolenia zostali zainfekowani wiarą w doskonałość the seams”. zastygłych struktur. Wielu z nich próbuje pogłębiać

60 uzus i wciskać Uczelnię w unitarne kaszty. The university is almost three times bigger, has 8 fa- Sztuka nie znosi dogmatów również wówczas, kiedy culties and 14 majors. The problem which Jarosław z wygody wtłacza się ją w epigońskie ścieżki. Kozłowski didn’t forecast – what’s more he certain- ly would be its adversary – is the fact that some te- * achers of younger generation became infected with the faith in the perfection of the dead structures. Na wydziale Architektury Wnętrz i Wzornictwa A lot of them tries to strengthen the old standards Przemysłowego swobodny wybór pracowni pro- and squeeze the university in unitary cribs. jektowych został wprowadzony później, w czasie Art can’t stand dogmas also when it is pushed into kadencji rektorskiej profesora Witolda Gyurkovicha epigone paths because of convenience. (1987-1990). Dziekanem Wydziału AWiWP był wówczas profesor Henryk Regimowicz. * Pamiętam burzliwe spotkanie młodych pracowni- ków Wydziału (bez profesorów) w Tesseire’ówce. At the Faculty of Interior and Industrial Design the Byłem wówczas najbardziej zdeterminowanym free selection of design studios was introduced la- rzecznikiem wprowadzenia struktury umożliwiają- ter, during the rectorate of professor Witold Gyur- cej swobodny, studencki wybór pracowni projek- kovich (1987-1990). Professor Henryk Regimowicz towych. Część kolegów udało się przekonać do tej was then the Dean of the aforementioned faculty. idei, choć niektórzy zwolennicy kształcenia zawo- I remember the meeting of young employees of dowego regularnie zadawali pytanie: kogo kształci- the faculty (without professors) in the Tesseire’s my? Następnie nie bez oporu starszych profesorów building. Back then I was the most determined zaproponowana struktura studiów została przyjęta advocate of introducing the structure that would przez Radę Wydziału. enable students to select a design studio of their preference. We managed to persuade some colle- Był to koniec lat 80. Na Wydział AWiWP zdawało agues to accept this idea although few followers 5-6 osób na jedno miejsce. Młodzież przychodziła of vocational education used to ask a regular qu- do nas nie po uzyskanie zawodu i dyplomu, lecz po estion: “who are we educating?” Afterwards, with realizację marzeń wynikających z poczuciem twór- some opposition of older professors the proposed czej misji. Studenci wiedzieli dlaczego i w jakim celu structure of the studies was accepted by the Fa- studiują. Wybór pracowni projektowej z autorskim culty Council. programem umożliwiał rzeczywiste kształtowanie indywidualnej ścieżki rozwojowej. It was at the end of the 80. One in five/six candida- tes was accepted to study at the Faculty of Interior Minęło 27 lat. Zmieniły się uwarunkowania ze- and Industrial Design. Young people came to us not wnętrzne i wewnątrzuczelniane. Na wydziałach to get a profession or a diploma but to make their projektowych nie podołaliśmy dostosowaniu pro- dreams come true, dreams resulting from a feeling gramów i organizacji procesu dydaktycznego do of creative mission. The students had their reasons studiów trójstopniowych. Utworzone w XX w. struk- and objectives. The choice of design studio and tury zostały jedynie podzielone dyplomem licencja- proprietary curriculum made it possible to really ckim. To co niegdyś ożywiało umysły po upływie develop their individual path of education.

61 27 years went by. External and internal university czasu skostniało, stało się obezwładniającą skorupą. conditions have changed. At design faculties we Sytuacja intelektualnego odrętwienia demoralizuje didn’t manage to adjust the curricula to the three- i studentów i pedagogów. level systems of studies. The structures which were Pierwszym pozwala na wybieranie łatwiejszej drogi created in the 20th century were just divided by do uzyskania dyplomu, drugim na systematyczne getting a bachelor’s diploma. The things which obniżanie poziomu w rywalizacji o zapisy studen- once inspired minds with time turned into intel- tów oraz często nieetyczne metody zniechęcania lectual ossification, became a kind of an overwhel- ich do zapisów w pracowniach konkurencyjnych. ming shell. The situation of intellectual stagnation Próby podjęcia dyskusji na temat struktury studiów has a demoralizing effect both on students and aca- blokują wspólnie oportuniści i serwiliści. demics. It allows the first group to choose an easier path to get their diplomas, the other one is temp- ted to lower the requirements in order to attract students and discourage them from applying for the place in competitive studios. The attempts of starting a discussion regarding the structure of the studies are held up by cooperating opportunists and sycophants.

62 foto. w.d, environmental art „Transformacje”- galeria BWA Bydgoszcz 1974 63 ROAD TO LIGHT DROGA DO ŚWIATŁA

Light is a small range of electromagnetic waves Światło to niewielki, dostępny zmysłom zakres fal which is available to our senses. elektromagnetycznych. The influence of these waves on animate and in- Natura światła ma charakter fizyczny i obiektywny. animate matter is verifiable and measurable. The Wpływ tych fal na materię ożywioną i nieożywioną number of lumens required for determined fun- jest sprawdzalny i wymierny. Można obliczyć ilość ctions can be calculated. The beam of light can be lumenów niezbędnych do spełnienia określonych controlled to get appropriate effects, features and funkcji. Można również sterować wiązką światła dla physical parameters. uzyskania określonych zachowań, cech i parame- But no science is able to calculate the effect of light trów fizycznych. on human mentality. The relationship between light Ale żadna nauka nie obliczy działania światła na and the mind is the domain of art and poetry. The ludzką umysłowość. Relacje między światłem difference between physics of light and the art of a umysłem są domeną sztuki i poezji. Różnica mię- light is similar to the difference between acoustics dzy fizyką światła a sztuką światła jest podobna do and music. różnicy między akustyką a muzyką.

The design of light requires sensitivity and the abili- Projektowanie światła wymaga wrażliwości oraz ty of modulating the intensity, brightness, tone and umiejętności modulowania, natężenia, jasności, its sound towards material objects because light is tonacji oraz jego brzmienia wobec obiektów mate- an essential element of the interpretation of the rialnych. Światło bowiem jest istotnym elementem world. interpretacji świata. In order to design light you should listen and expe- Żeby projektować światło w przestrzeni ludzkiej na-

64 u góry: - tekst profesora Tadeusza Brzozowskiego do Katalogu wystawyw BWA Bydgoszcz – 1973 65 foto. w.d, environmental art „Przestrzenie światła ”- wystawa w Galerii IKP - Budapeszt 1975 66 leży przeżyć Koncert skrzypcowy nr 1 op. 35 Karola rience Karol Szymanowski’s Concert for Violin op. Szymanowskiego i spróbować zrozumieć dzieła ma- 35 no 1. and try to understand the works of light larzy światła. painters. Jest taki cykl trzydziestu płócien Claude’a Mone- There is a series of 30 canvases of Claude Monet. ta. Na każdym z obrazów katedra Notre-Dame Each of them shows Notre-Dame cathedral in Rou- w Rouen malowana była z tego samego miejsca. Ale en painted from the same place. But Monet’s sub- to nie katedrę malował Monet. On malował świat- ject was not the cathedral. He painted light. It was ło. To światło, które nie jest źródłem złudzeń, lecz the light which is not the source of illusions but rat- interpretacyjną wykładnią rzeczywistości. Światło her the interpretation of reality. Because light, si- bowiem, podobnie jak pozostałe długości fal elek- milarly to the other lengths of electromagnetic wa- tromagnetycznych, jest w przestrzeni niedostrze- ves is not visible in space as long as it doesn’t meet galne póty, póki nie napotka na swej drodze obiek- a transformer on its way. Then, the mutual influen- tu – transformatora. Wówczas we wzajemnym ce of light-related electromagnetic waves and mat- oddziaływaniu uobecniają się fale elektromagne- ter-related de Broglie’s waves makes them present. tyczne przynależne światłu i fale de Broglie’a (fale The matter stops, diffuses and absorbs a part of fazy) przynależne materii. Materia zatrzymuje, roz- white light spectrum. The wave takes in and carries prasza lub absorbuje część widma światła białego. material qualities of the object. We can perceive Fala zagarnia i niesie materialne atrybuty obiektu. forms and colors of light. Dostrzegamy formy i barwy świata. The quality of perception of condensed matter Jakość percepcji zagęszczonej materii zależy od depends on receptors, the quality of the environ- receptorów, jakości środowiska, kontekstów prze- ment, spatial contexts as well as the composition strzennych oraz składu i sposobów selekcjonowa- and ways of spectral selection (transmission). The- nia (przesiania) widma. se and other objective physical wave phenomena, Te i inne obiektywne, niezależne od naszego pozna- which are independent of our cognition, constitute nia fizyczne zjawiska fali stanowią instrument prze- a special instrument. An artist-designer can tune strzenny. Artysta-projektant może ten instrument this instrument and bring out mental dispositions nastroić i wydobyć z niego dyspozycje umysłowe and light climate of emotions in it. oraz świetlne klimaty emocji.

Powstaje zatem pytanie: w jaki sposób wpuścić The question then arises: how to let the light in so światło do oka tak, by rozbudzić umysł, który zoba- that the eye could see the world imagined? czy świat wyobrażony? Those thoughts brought about two complementary Z takich rozważań wywiodłem dwa uzupełniające areas of studies. się wzajemnie zakresy studialne. Pierwsze obszar dotyczył prac w zakresie Environ- The first one was connected with the scope of envi- mental art. Były to przede wszystkim struktury bu- ronmental art. There were first of all the structures dowane w celu poznawania znaczeń świetlnego ży- constructed in order to find out the meanings of wiołu, jego wymiarów, zachowań i możliwości. the light element, its dimensions, modes and op- W latach siedemdziesiątych aranżowałem prze- portunities. In the 70. I arranged spaces in galleries strzenie w galeriach Warszawy, Poznania, Bydgoszczy, of Warsaw, Poznan, Bydgoszcz, Koszalin, Słupsk, Bu-

67 dapeszt, Vienna, Chicago, Sant Breuc as well as the Koszalina, Słupska, Budapesztu, Wiednia, Chicago, ones in open city and natural areas. Saint-Brieuc oraz w otwartych strefach miejskich In one of the catalogues prof. Tadeusz Brzozow- i naturalnych. ski wrote: “We mix strong and light alcohols. We Do jednego z katalogów prof. Tadeusz Brzozowski drink cocktails. Włodzimierz Dreszer mixes light in napisał: Alkohole ostre alkohole lekkie mieszamy. a sophisticated way serving us a spectacle like coc- Pijemy koktajle. Włodzimierz Dreszer rafinowanie ktail”. miksuje światło ofiarowuje spektakl jak koktajl. I got my Assistant Professor position (then it was the Przewód na stopień adiunkta (ówczesny odpowied- equivalent of Ph.D. defence in artistic education) gi- nik doktoratu w szkolnictwie artystycznym) obro- ving the lecture “Shape-creating role of light” which niłem wykładem Kształtotwórcza rola światła wraz was accompanied with the light design in Między- z aranżacją świetlną w międzychodzkich lasach koło chód forest near Stogów (Gorzyń municipality). For Stogów (gmina Gorzyń). Wówczas na jakiś czas zy- some time I had the nickname Alladin. skałem ksywę Alladyn.

The second area was connected with the experien- Drugi obszar dotyczył doświadczeń w zakresie proces in scope of industrial and unique product de- jektowania produktu przemysłowego i unikatowego. sign. It included, among other things, the systems Obejmował on m.in. unikatowe obiekty oświetle- of unique lights objects and standard designs for niowe, średnio- i wielkoseryjne projekty realizowa- “Polam Piła” factory and lighting glass for glas- ne przez Zakłady „Polam Piła” oraz projekty szkła sworks in Białystok . oświetleniowego dla Huty Szkła w Białymstoku.

In January 1981 I invited prof. Tadeusz Brzozowski W styczniu 1981 roku zaprosiłem do swojej pracow- for coffee to my studio. In truth I wanted to brag ni na kawę profesora Tadeusz Brzozowskiego. about the lamp system I then designed and made. Tak naprawdę chciałem pochwalić się systemem White synthetic forms covered the hidden source ostatnio zaprojektowanych i wykonanych lamp. of light. The lamp seemed to light the whole surfa- Białe syntetyczne formy okrywały utajone źródło ce of the form. Two-layer individually-formed opal światła. Lampa zdawała się świecić całą powierzch- glass had a soft velvet-like surface. The matter rece- nią bryły. Dwuwarstwowe, indywidualnie formo- ived some mysterious volume during an acid bath. wane opalowe szkło miało miękką aksamitną po- Diffused light softly drew objects of the surroun- wierzchnię. W kąpieli kwasowej materia uzyskała ding space. tajemniczą miąższość. Rozproszone światło miękko We were seeping coffee in unique climate of matt rysowało przedmioty otaczającej przestrzeni. Sączy- light. After a while the professor noticed: you know, liśmy kawę otoczeni wyjątkowym, matowym klima- you think in a different way in this light. tem. Po chwili rozmowy Profesor zauważył: wiesz, przy takim świetle inaczej się myśli.

68 foto. w.d, environmental art „Przestrzenie kreowane światłem ”– wystawa w Museum of Science and Industry – Chicago, 1974 69 70 foto. w.d, environmental art „Przestrzenie światła ”– galeria Współczesna w Warszawie, 1973 71 72 73 74 75 ILUSTRACJA GRAFICZNA DO AUTORSKIEGO OPRACOWANIA TEORII SYSTEMU PRODUKTÓW

76 foto. autor z pierwszą zmontowaną lampą systemu „Katarzyna” – Poznań, 1979 77 PROJEKT I REALIZACJA SYSTEM LAMP „KATARZNA” (46 WZORÓW 1978 - 1989)

78 Lampy z systemu „Katarzyna”– „Witeż” w.d. Poznań, 1979 79 Lampy z systemu „Katarzyna” – „Ostoja” w.d. Poznań, 1981

80 Lampy z systemu „Katarzyna”– „Para” - w.d. Poznań, 1980 81 Lampy z systemu „Katarzyna”: „Uniesienie”– „Finał”– „Otwarcie” w.d. Poznań, 1982 82 Lampy z systemu „Sławoj”– „Parys” w.d. Poznań, 1984 83 SYSTEM LAMP FUNKCJONALNYCH „SŁAWOJ” (20 WZORÓW 1979-85)

84 Lampa nastawna z systemu „Sławoj” w.d. Poznań, 1984 85 Zbiór lamp z systemu „Sławoj” w.d. Poznań, 1984 86 foto. w.d, environmental art & design „Sytuacje – między formą i światłem”, wystawa w Galerii Instytutu Wzornictwa Przemysłowego – Warszawa 1995 87 KOLEKCJA LAMP „PUNKT – LINIA – POWIERZCHNIA – PRZESTRZEŃ” 1995

88 foto. w.d, environmental art & design „Jakubowa Drabina”, wystawa w Galerii u Jezuitów” – Poznań, 1993 89 90 91 KOLEKCJA LAMP ENERGOOSZCZĘDNYCH „ECON-ECO” 1989

92 93 94 95 foto. w.d, wystawa Kolekcji Lamp „Econ-Eco” – Międzynarodowe TargI Poznańskie, Poznań 1995 96 Warsztaty plenerowe – environmental art wprowadzone do programu dydaktycznego w 1972 roku; praca na temat „Swiat rzeczywisty i wirtualny” autor stud. Jakub Szczygielski 97 ROAD TO BIONICS DROGA DO BIONIKI

After my diploma defence (1971) prof. Zydroń offe- Po obronie pracy dyplomowej (1971) profesor red me the assistantship. Antoni Zydroń zaproponował mi asystenturę. Then the Professor’s initiatives broadened the are- Inicjatywy Profesora rozszerzały wówczas obszary as of art and didactic problems of the Department problemów artystycznych i dydaktycznych w Zakła- of Psychophysiology of Vision. His pedagogical in- dzie Psychofizjologii Widzenia. Jego zainteresowa- terests were more and more connected with free nia pedagogiczne coraz mocniej wiązały się ze swo- artistic expression. Assistants prepared syllabuses bodną wypowiedzią artystyczną. Programy ćwiczeń of semester exercises. Two weeks prior to the inau- semestralnych przygotowywali asystenci. Dwa ty- guration (over a coffee at boss’s office) we discus- godnie przed inauguracją (przy kawie u szefa) oma- sed our ideas. wialiśmy nasze pomysły. “You will not manage to do it” – the professor said Nie zdołasz tego przeprowadzić, powiedział Pro- when I read about the concept of the subjects for fesor, kiedy przeczytałem koncepcję tematów dla the students of the Faculty of Design. After a short studentów Wydziału Projektowego. Po krótkiej wy- exchange of opinions a female friend helped me mianie zdań w sukurs przyszła mi koleżanka. Pozwól out. “Let him do it, at most he will break his teeth” mu, najwyżej zęby sobie połamie zaproponowała Małgosia Konwerska suggested. I didn’t break my Małgosia Konwerska. Zębów nie połamałem, ale zy- teeth but I gained professor’s trust. skałem zaufanie Profesora. In 1972 I introduced open air problem exercises in W czasie samodzielnie prowadzonego pleneru ze environmental art to the program of the high edu- studentami zaocznymi w 1972 roku wprowadziłem, cation institution, which developed imagination znakomicie rozwijające wyobraźnię, problemowe very well. The works were made in natural matter ćwiczenia plenerowe z zakresu environmental art.

98 Prace były realizowane w materiach i przestrze- and spaces on a scale 1:1. In a short time the idea niach przyrodniczych w skali 1:1. Idea szybko się got very popular and under different names it is still upowszechniła i pod różnymi hasłami do dziś jest practiced in design, drawing and painting courses. praktykowana w niektórych pracowniach projektowych, rysunkowych i malarskich. In 1973 (two years after my diploma defence) professor Zydroń suggested that I should prepare W roku 1973 (dwa lata po dyplomie) profesor a new syllabus introducing the problems of design Antoni Zydroń zaproponował mi opracowanie no- arts to students. wego programu wprowadzającego studentów The formula of Composition of forms and surfaces w problematykę sztuk projektowych. and Introductory Design was already old-fashio- Formuła Kompozycji brył i płaszczyzn oraz Projek- ned. towania Wstępnego była już wówczas programem A conversation with my daughter’s first-grade te- anachronicznym. acher helped me to find an idea for the syllabus. W poszukiwaniu pomysłu na program pomogła mi I bragged about helping my daughter to read – we rozmowa z nauczycielką mojej córki w pierwszej studied letters and syllables. I found out that chil- klasie szkoły podstawowej. Pochwaliłem się, że po- dren no longer spell and syllabize, they learn to magam mojej córce w czytaniu – uczymy się lite- read whole sentences. I thought that if seven-year- rek i sylab. Dowiedziałem się wówczas, że aktualnie old children learnt to read whole sentences why dzieci nie literują i nie sylabizują, uczą się czytać ca- 18-year-old students syllabized design alphabet? łymi zdaniami. – a simple surface, form, composition. I wanted to Pomyślałem: jeżeli siedmioletnie dzieci uczą się czy- answer the question what a visual composition is. tać całymi zdaniami to, dlaczego 18-letni studenci What is the difference between harmony in visual sylabizują alfabet projektowy – punkt, prosta, płasz- art and music? Can we teach harmony on the basis czyzna, bryła, kompozycja? of copying works which are printed in magazines? Dalej próbowałem odpowiedzieć na pytanie, co to Yet, painting and drawing are not taught on the ba- jest kompozycja plastyczna? Czym różni się harmo- sis of aesthetic patterns. Patterns are not the essen- nia w plastyce i muzyce? Czy można uczyć harmo- ce of the Art. The foundation is the contemplation nii w oparciu o naśladownictwo prac drukowanych of nature and attempts of understanding it. w czasopismach? Przecież malarstwa i rysunku nie uczy się w oparciu o istniejące wzorce estetyczne. * Nie wzorce są istotą Sztuki. Podstawą jest studium natury i próby tej natury zrozumienia. Over billions of years nature was evolving creating geological structures and animate beings. This * process didn’t have a set aim. In different periods various forms of life developed and disappeared. Miliardy lat przyroda ewoluowała tworząc struktury Some forms which no longer exist could be called geologiczne i byty ożywione. Proces ten nie posia- “failures of evolution” or closed paths of develop- dał wyznaczonego celu. W różnych okresach czasu, ment. Others, seemingly more primitive forms sur- różne formy życia rozwijały się i znikały. Niektóre prisingly survived and gave a start to better organi- z tych form, które już nie istnieją można by nazwać zed organisms. In a long and extremely complicated

99 process the unbelievable harmony of various forms, „ewolucyjnym błędem” lub zamkniętą ścieżką roz- processes and phenomena was developed. Such woju. Inne, pozornie bardziej prymitywne formy a system could exist because each single element nieoczekiwanie przeżyły i stały się początkiem wy- became optimal to the existence of each possible żej zorganizowanych organizmów. Długi, niezwykle combination. złożony proces ukształtował jedność niewiarygod- A human being is an intelligent part of this univer- nej harmonii różnorodnych form, procesów i zja- se and the harmony of the environment influenced wisk. Taki system mógł zaistnieć, ponieważ każdy the development of commonly accepted concept poszczególny element stał się optymalny w istnie- of beauty. niu każdej możliwej kombinacji. For millions of years we were studying ourselves Człowiek jest inteligentną częścią tego uniwersum, and our Earth. a harmonia środowiska wpływała na kształtowanie On the basis of the gained knowledge and its in- się powszechnie akceptowanej koncepcji piękna. terpretation we created culture, science and civi- Miliony lat poznawaliśmy siebie i swoją Ziemię. lization. The phenomenon which is called human W oparciu o zebraną wiedzę, oraz jej interpretacje wisdom also developed. It allows us to enjoy what tworzyliśmy kulturę, naukę i cywilizację. Powsta- we learnt and be aware of the vast areas we didn’t wało również to, co nazywamy ludzką modrością. manage to learn and understand. Pozwala ona cieszyć się tym, co poznaliśmy i mieć Nature – the Earth floating in the unknown continu- świadomość bezmiaru tego, czego nie zdołaliśmy ation of the outer space is for us the treasury full of poznać i zrozumieć. reasons for starting creative thinking and imagina- Przyroda – Ziemia płynąca w niezbadanej ciągłości tion in order to propose wise innovative concepts. kosmicznych przestrzeni jest dla nas skarbnicą peł- ną powodów do uruchomienia kreatywnej myśli * i wyobraźni w celu proponowania mądrych, innowacyjnych koncepcji. „Cosmos” is also the title of the last Gombrowicz’s novel. * A storyteller exclaims: “Wild power of a fragile thought”. Kosmos to również tytuł ostatniej powieśc Gombro- It means that a thought has a driving power. I won- wicza. der where this power is born, when and how strong Dzika potęgo myśli wątłej krzyczy narrator. it is? To znaczy myśl posiada moc sprawczą. Does it appear between objective and mental or Zastanawiam się. Gdzie rodzi się ta potęga, kiedy between experience and emotion? powstaje i jaką ma siłę? I think that a new thought is born – creation - from Czy pojawia się pomiędzy obiektywnym i mental- the shells of consciousness and undefinable innym, czy między doświadczeniem i emocją? tuitions, from the state of the mind induced by the Sądzę, że z powłok świadomości oraz niedefiniowal- situation and the experience of the place. nych intuicji, ze stanu umysłu wywołanego sytuacją This kind of reflection accompanied my intensive i doznaniem miejsca rodzi się myśl nowa - kreacja. program work at that time. Up to now I keep thick folders of sketches and notes. The experience of Tego rodzaju refleksje towarzyszyły mi w czasie in-

100 tensywnych prac programowych. examining the nature of environmental objects and Do dziś przechowuję pękate teczki szkiców i nota- works carried out in scope of environmental art & tek. Pomocnymi były mi doświadczenia płynące design was helpful to me. z badania natury obiektów przyrodniczych oraz prac re- After a year of intensive work I came up with a new alizowanych w zakresie environmental art & Design. curriculum offer. Po roku intensywnej pracy zgłosiłem się z nową There wouldn’t have been even a slightest chance ofertą programową. to implement it if hadn’t been for the atmosphe- Projekt nie miałby najmniejszych szans wdrożenia, re of ferment of different art ideas in the reformed gdyby nie klimat fermentu różnych idei artystycz- university and unconditional support of professor nych w reformowanej Uczelni oraz pełne i bezwa- Antoni Zydroń. As a prorector he fully engaged his runkowe wsparcia profesora Antoniego Zydronia. authority. He argued with numerous adversaries, Ówczesny prorektor zaangażował cały swój autory- persuaded that it’s worth trying and he was so ef- tet. Polemizował z licznymi adwersarzami, przeko- ficient in persuasion that opponents became a mi- nywał ich, że warto dać mi szansę, argumentował nority. z takim przekonaniem, że przeciwnicy zostali In 1974 in spite of constant arguments and reluc- w mniejszości. tance of the faculty, professor Zydroń entrusted W 1974 roku mimo ciągłych oporów i niechęci me with teaching design classes on the basis of the na Wydziale profesor Antoni Zydroń przekazał mi program which I called Bionics in Designing. prowadzenie zajęć ze studentami projektowania Back then it was the only educational program of z programem, który nazwałem: Bionika w Projek- this kind in the high education institution of art in towaniu. the world. Był to wówczas jedyny tego rodzaju program edu- According to this curriculum during the period of kacyjny w uczelniach artystycznych. Zgodnie z tym 1973-1974 I ran the laboratories of two groups. In programem w latach 1973-74 poprowadziłem labo- 1975 I founded the Studio of Structural Bionics, in ratoryjnie dwie grupy studentów. 1985 the Department was established and in 1992 W roku 1975 stworzyłem Pracownię Bioniki Struk- it was transformed into the Chair of Bionics. turalnej, w 1985 powstał Zakład, a w 1992 roku Ka- The atmosphere around the new curriculum chan- tedra Bioniki. ged only when the program was appreciated by Klimat wokół nowego programu zmienił się dopie- other universities and the works of students were ro wówczas, kiedy zyskiwał uznanie innych uczelni , awarded and distinguished at domestic and -inter a prace studentów były nagradzane i wyróżniane na national contests. ogólnopolskich i międzynarodowych konkursach. Gradually the idea was being accepted by the en- Stopniowo stworzona idea zyskiwała akceptację vironment. I am grateful for the support in those środowiska. difficult times of people for whom the University Wsparcie w trudnych sytuacjach zawdzięczam oso- was not the place of employment (place of earning bom, dla których Uczelnia nie była miejscem pracy money) but rather an intellectual and emotional (miejscem zarabiania pieniędzy), lecz nasyconą in- idea, the way of living. telektualnie i emocjonalnie ideą, sposobem życia. I thank professor Antoni Zydroń – rector during the Dziękuję profesorowi Antoniemu Zydroniowi – rek- period of 1978-1981, professor Jarosław Kozłowski torowi w latach 1978-1981, profesorowi Jarosławowi – rector from 1981 to 1987, professor Witold Gyur-

101 kovich - rector during the period of 1987-1990 for Kozłowskiemu – rektorowi w latach 1981-1987, all the help during the time when they were in char- profesorowi Witoldowi Gyurkovichowi – rektorowi ge of the University. w latach 1987-1990 za wsparcie w tym czasie kiedy kierowali Uczelnią. * * Founding the chair was possible due to the involve- ment in the problems of Bionics and promotion of Powołanie Ktedry stało się możliwe dzięki wpro- then young teaching employees: Ryszard Piskorski, wadzeniu w problematykę Bioniki oraz promocję Lechosław B. Dworak, Jarosław Maszewski, Marek młodych wówczas pracowników dydaktycznych: Owsian, Wojciech Hora, Mariusz Tuliński, Janusz Ryszarda Piskorskiego, Jarosława Maszewskiego, Zajączkowski, Bogdan Cielak, Dorota Koziara, Ar- Lechosława B. Dworaka, Mariusza Tulińskiego, tur Świtalski, Sylwia Tujdowska. Marka Owsiana, Wojciecha Hory, Janusza Zającz- kowskiego, Bogdana Cieślaka, Doroty Koziary, Ar- tura Świtalskiego, Sylwi Tujdowskiej.

102 „Cezar” - szkło, opal, wysokość 32 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1985 103 SURFACE TENSIONS – SCULPTURING OF GLASS NAPIĘCIA POWIERZCHNIOWE – RZEŹBIENIE SZKŁA IN THE FORM OF SKELETON W FORMACH SZKIELETOWYCH

104 „Mnich” - szkło, opal w.d. Huta Szkła Białystok, 1985 105 „Horus” - szkło, opal, wysokość 36 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1984 106 „Wąchacz” - szkło, opal, wysokość 40 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1992 107 „Wnętrze” - szkło, opal, wysokość 34cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1934 , 108 „Szczelina” - szkło, opal, wysokość 34 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1982 109 „Graba” - szkło ołowiowe, wysokość 26 cm w.d. Huta Szkła Polanica,1995 110 „Gęstość spadającej kropli” - szkło, wysokość 45 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1984 111 During the lecture at the Kopernik festival Geniuses W czasie wykładu Geniusze wszechświata na Fe- of the universe on 23 May 2015 prof. Michał Heller stiwalu Kopernika 23 maja 2015 roku prof. Michał asked: Heller pytał: “What can be learnt from Eratosthenes? – Don’t Czego nas uczy Eratostenes?: Nie wymyślać z gło- come up with your own ideas about what the Uni- wy, jaki jest Wszechświat, lecz słuchać co mówi. verse is like but rather listen to what it’s saying to us”.

THE SCHOOL OF THINKING SZKOŁA MYŚLENIA

Since the cave of Altamira the man has interpreted Od czasów Altamiry człowiek interpretuje otacza- the world and recorded the story about understan- jącą rzeczywistość i zapisuje swą opowieść o tym ding this fantastic garden called the earth, about jak rozumie ten fantastyczny ogród nazywany Zie- understanding the human being, his emotions, ex- mią, jak rozumie człowieka, jego przeżycia, emocje, periences, feelings and sufferings. uczucia i cierpienia. We look at the same world, tree, flower or a stone Patrzymy na jeden świat, na to samo drzewo, kwiat and everybody creates a different picture of their i kamień, a w każdym z nas powstaje inny obraz. Te perception. These individual variations constitute indywidualne odmienności odnoszone do uniwer- the core of the art. salnych bytów stanowią rdzeń sztuki. Receptors, arms and instruments make the expe- Receptory, ręce i narzędzia umożliwiają doświad- rience of reality possible but the source of the art czanie rzeczywistości, ale źródłem sztuki i cywiliza- and civilization is the thought. cji jest myśl.

* *

Eratosthenes – was a Greek thinker who 200 years B.C. de- Eratostenes - Grek, który 200 lat p.n.e. wyznaczył obwód termined the perimeter of the Earth and its distance from the Sun on Ziemi i odległość Ziemi od Słońca w oparciu o kąt światła słoneczne- the basis of the angle of solar light. He noticed that when the light go. Zauważył on, że w chwili, gdy w Asuanie światło pada prostopad- fell perpendicularly at the bottom of well in Asuan it fell at the angle le na dno studni, w odległej o 800 km Aleksandrii pada pod kątem of 7°12’ in Alexandria, which was situated 800 km away. 7⁰12’

112 Program dydaktyczny Bionika w Projektowaniu Course outline of Bionics in Design

W oparciu o autorski program dydaktyczny Bioni- On the basis of the proprietary curriculum of Bio- ka w Projektowaniu w latach 1975-95 udało mi się nics in design during the period of 1975-95 I mana- stworzyć na Wydziale Architektury Wnętrz PWSSP ged to create the School of Thinking at the Faculty w Poznaniu Szkołę Myślenia. of Interior Design of PWSSP / .

Polegała ona na wdrażaniu studentów w holistycz- It was aimed at engaging students in holistic stream ny, strumieniowy przebieg analizy i syntezy. W pro- thinking. During the intellectual process the inde- cesie myślowym zapisywanym słowem i obrazem. pendent multilayered interpretation was evolving Niezależna, wszechstronna interpretacja obiektu into the synthetic projection of a design solution. przyrodniczego ewoluowała w syntetyczną projek- cję rozwiązania projektowego. In the accepted strategy I rejected the classical W przyjętej strategii odrzuciłem klasyczną meto- method of educating designers on the basis of dę kształcenie projektantów w oparciu o aktualne up-to-date aesthetic patterns. I believed that- de wzorce estetyczne. Wychodziłem z założenia, że veloping creative attitudes of students requires kształtowanie twórczych postaw studentów wyma- reference to own observations, perceptions and ga odniesienia do własnych obserwacji, dostrzeżeń thoughts. The teacher does not have the right to i przemyśleń. Pedagog nie ma prawa więzić wyob- limit the student’s imagination with his own artistic raźni studenta własnymi upodobaniami stylistycz- preferences. His task is to challenge him to be bra- nymi. Jego zadaniem jest wyzwalanie odwagi nie- ve enough to think creatively and unconventionally. szablonowego, kreatywnego myślenia. To identify the teaching idea I referred to the term By dokonać identyfikacji idei dydaktycznej odwo- which was first used at the conference in Dayton, łałem się do terminu, który po raz pierwszy został USA, on September 13, 1960: “Living prototypes of użyty 13 września 1960 roku na konferencji w Day- artificial systems as a key to a new technology”. ton, USA. Żywe prototypy sztucznych układów jako klucz do nowej techniki Bionics was the name of the human activity practi- Bionics, tak nazwano uprawianą od zarania aktyw- sed from the beginning of humankind which dealt ność ludzką polegającą na poznawaniu przyrody with getting familiar with nature and adopting its oraz adoptowaniu form i procesów naturalnych do forms and natural processes to build cultural and budowania struktur kulturowych i cywilizacyjnych. civilizational structures. Back then the emerging Powoływana wówczas dziedzina miała charakter field of the studies had biomimetic and interdisci- biomimetyczny oraz interdyscyplinarny w ramach plinary character and belonged to the area of tech- nauk technicznych. nical sciences. Natomiast program dydaktyczny opracowany dla However, the curriculum, which was worked out for uczelni artystycznych i wdrożony w PWSSP w Po- art universities and implemented at PWSSP, Bionics znaniu Bionika w Projektowaniu nie miał ani tech- in Design was not technical or biomimetic at all. nicznego, ani biomimetycznego charakteru. Pro- PWSSP Obecnie Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu. PWSSP At present the University of the Arts in Poznan. Prace studentów z tego okresu zostały opublikowane Students’ works with this period were published in book w książce Bionics, Wydawnictwo Obserwator 1995. Bionics, Publishing house Observer 1995

113 The program of Bionics in Design is the idea, the te- jektowanie, to obmyślanie przyszłości, planowanie aching concept, the foundation on which the rings tego co się zdarzy lub zaistnieje. of freed imagination and students’ individual crea- Program Bionika w Projektowaniu to idea, koncep- tive attitudes are developed. cja dydaktyczna, rdzeń, na którym kształtują się Bionics in Design is the way of thinking originating pierścienie uwolnionej wyobraźni oraz indywidual- from the wisdom, beauty and harmony of nature. nych, kreatywnych postaw studentów. The aim of the program was the liberation of minds Bionika w Projektowaniu to sposób myślenia wypro- from the known and creating defiant independent wadzany z mądrości, piękna i harmonii przyrody. artistic attitudes. Celem programu było wyzwalanie umysłów od zna- nego i kształtowanie niepokornych, kreatywnych * postaw twórczych.

The problem of pupils of most schools in Poland is * the fear of asking simple rudimentary questions. Asking the question means that you don’t know so- Problemem uczniów większości szkół w Polsce jest mething and it’s a shame not to know. lęk przed zadawaniem prostych, podstawowych py- In this way the belief is confirmed that independent tań. Zadanie pytania oznacza, że się czegoś nie wie, thinking is risky. What if a routine grounded opinion a przecież wstyd jest nie wiedzieć. of a teacher is different. If a pupil doesn’t ask basic W ten sposób ugruntowuje się przekonanie, że sa- questions he or she is not able to form them. modzielne myślenie jest ryzykowne. A nuż ugrun- Accustomed to conformism a young man or woman towany, rutynowy pogląd nauczyciela jest inny. perceives the world through the eyes and minds of Jeżeli uczeń nie zadaje pytań podstawowych, to nie other people. kształtuje umiejętności ich formułowania. Nauczo- During the period of studies he or she also chooses ny konformizmu młody człowiek ogląda świat ocza- the safety of being correct. Great majority of stu- mi i umysłami innych ludzi. dents “learns” which means they acquire a desig- Również w czasie studiów wybiera on komfort po- nated part of knowledge instead of using it to feed prawności. Znakomita większość studentów „uczy the thought and imagination, to develop the mind się”, to znaczy przyswaja wyznaczoną wiedzę miast and broaden the resources of awareness. Aware- karmić myśl i wyobraźnię, uprawiać swą umysło- ness is non-transferrable and constitutes personal wość i rozszerzać zasoby uświadomień. A przecież and specific quality of every mind. to świadomość i doświadczenie są nieprzekazywal- ną, osobistą, wartością każdego umysłu. Awareness is what joins the material with the immaterial . Świadomość to coś, co łączy materialne z niema- terialnym. There are many talented people but few know about it. Even fewer make the effort to develop their Jest wielu młodych utalentowanych ludzi, lecz tylko

Prof. Leon Drobnik – an anesthesiologist from the Medical Prof. Leon Drobnik, anestezjolog z UM w Poznaniu, wygło- University in Poznan expressed this thought during his lecture on sił tę myśl w czasie wykładu dotyczącego świadomości na XV Festi- consciousness at the 15th Festival of Science and Art in Poznan. walu Nauki i Sztuki w Poznaniu.

114 niewielu z nich o tym wie. Jeszcze mniej podejmuje abilities. I don’t know how creativity is dependent wysiłek pielęgnowania swoich zdolności. on genes. Nie wiem, w jakim stopniu kreatywność jest zależna However, I’m certain that similarly to physical con- od genów? dition the efficiency of creative thinking is the result Natomiast jestem pewny, że podobnie do kondycji of exercises. fizycznej efektywność kreatywnego myślenia jest Therefore, I asked questions if other people under- wynikiem ćwiczeń. stood it better. Is it really true what is written, said Zadawałem studentom pytania: czy inni wiedzą le- and published? piej? Czy na pewno prawdziwym jest to, co napisa- The awareness that nobody has the patent for the ne, powiedziane, opublikowane? truth, that there is no universal knowledge, that Świadomość, że nikt nie ma patentu na prawdę, że there are only various fragmentary interpretations, nie ma jednej uniwersalnej wiedzy, że istnieją jedy- created the foundations of independent creative nie różne fragmentaryczne interpretacje tworzyła thoughts. podstawy niezależnego, twórczego myślenia. What we call knowledge, what is familiar, described, To, co nazywamy wiedzą, to co znane, opisane, oczy- obvious and verifiable for us was only the backgro- wiste i sprawdzalne było dla nas jedynie w miarę und stable enough to be referred to. But our thin- stabilnym tłem, do którego można było się odnieść. king related to observation and perception took Natomiast nasze myślenie dotyczące obserwacji place in some interpretational cloud and became i spostrzeżeń przebiegało w interpretacyjnej chmu- a continuous cognitive process. rze i stawało się ciągłym procesem poznawczym. * * Curriculum of Bionics in Design was created in op- Program dydaktyczny Bionika w Projektowaniu po- position to the compilation activities which were wstawał w opozycji do praktykowanych wówczas then practised among students. wśród studentów działań kompilacyjnych. A prze- And yet what results from history relates to the cież to, co wynika z historii dotyczy czasu minionego past and it does not apply to reality, situation and i nie przystaje do rzeczywistości, sytuacji i uwarun- conditions of the present moment. kowań obecnej chwili. On the other hand, for vast majority of people the Z drugiej strony, dla znakomitej większości ludzi ota- surrounding world of forms and phenomena seems czający świat form i zjawisk wydaje się oczywisty. to be obvious. “A horse is what everybody can see” Koń jaki jest każdy widzi powtarzają za ks. Bene- - they follow the priest Benedykt Chmielowski, who dyktem Chmielowskim, który uznał konia za zwierzę considered the horse too obvious to describe it in zbyt oczywiste, by je opisać w swojej encyklopedii. his encyclopedia. Ta oczywistość wyuczonych obrazów świata „ośle- This obviousness of learned pictures of the world pia”, a tzw. poprawność ich interpretacji blokuje “makes us blind” and so called correctness of their umysły. Postrzegamy powłoki rzeczy i problemów. interpretation limits the abilities of our minds – we Nie dostrzegamy nieskończonej ilości cech rzeczywi- can only see the shells of the world. stych. Powierzchowne widzenie to powierzchowne We don’t notice the unlimited number of real fe- myślenie. A przecież każda dotychczas niezauważo- atures. Surface perception means surface thinking.

115 But each unnoticed property which becomes disco- na właściwość odkryta na własną odpowiedzialność vered at our own risk and responsibility opens new i z własnym ryzykiem błędu otwiera nowe obszary areas of interpretation. interpretacyjne. Own perceptions start our personal subtle conver- Dostrzeżenia własne rozpoczynają osobistą, dys- sation with the world. kretną rozmowę ze światem. The bionic strategy of constant and continuous di- W takim dialogu prowadzona była bioniczna stra- scovery and description of the world was develo- tegia nieustannego i niekończącego się odkrywa- ped in such a dialogue. The perceived features of nia i opisywania świata. Dostrzeżone cechy obiek- objects, phenomena and processes were submit- tów, zjawisk i procesów podlegały abstrahowaniu ted to abstraction and location in conceptual and i umiejscowieniu w różnych rozpiętościach pojęcio- pictorial spans. wych i obrazowych.

* *

The program of Bionics in Design didn’t belong to Program dydaktyczny Bionika w Projektowaniu nie the fields of science, it wasn’t submitted to the rigid należał do obszarów nauki, nie posiadał sztywnych framework of methods or principles and schemes rygorów wyznaczonych kodyfikacją metod lub zasad of scientific work determined by codification. It rat- i szablonów warsztatu naukowego. Miał on raczej her had the character of designing and conducting charakter projektowania i realizacji eksperymentu an experiment or experience originating from art. lub wywiedzionego ze sztuki doświadczenia. Stano- It was sometimes a problem for former assistants wiło to niekiedy problem dla tych byłych asysten- who thought that they had already finished the pe- tów, którzy uważali, że zakończyli już okres swojej riod of their education and started earning money. edukacji i rozpoczęli zarabianie pieniędzy. Meanwhile, in the area of science and art new in- Tymczasem w obszarach nauki i sztuki nieustannie terpretations, ideas, hypotheses and theories are powstają nowe interpretacje, idee, hipotezy i teo- continuously being created. Both fields have sepa- rie. Obydwie dziedziny poznania posiadają jednak rate research methodologies which complement odrębne, wzajemnie uzupełniające się warsztaty each other. badawcze. In the range of science the result of each experi- W obrębie nauki wynik każdego doświadczenia sta- ment constituting the exemplification of thesta- nowiącego egzemplifikację określonego twierdze- tement has to be always the same. nia musi być zawsze tożsamy. However, in the area of art the result of each ex- Natomiast w obszarach sztuki wynik każdego do- periment constitutes the broadened or deepened świadczenia stanowi rozszerzenie lub pogłębienie interpretation of the same problem in different si- interpretacji tego samego problemu w innych sytu-

During the classes at the Concordia University in Montreal W czasie zajęć w Concordia University w Montrealu trudno it was difficult to explain to a professor that the core of my program było wytłumaczyć profesorom, że istotą mojego programu nie są pra- is not the works of my students presented at the exhibition. The ba- ce studentów pokazane na wystawie. Istotą są treści w tych pracach sis is the message encoded in those works and what happened in zapisane i to, co po drodze zdarzyło się w umysłach młodych ludzi. young people’s minds. But there was never any formula (method) to A przecież nigdy nie było przepisu (metody) na wyzwalanie kreatyw- boost creative thinking although some people dealt with that prob- nej myśli, choć zdarzało się, że niektórzy ludzie tym się zajmowali; od lem, from Egyptian priests to Athens Academy to MIT. kapłanów egipskich począwszy przez Akademię Ateńską po MIT.

116 acjach, okolicznościach i kontekstach. Zatem wynik tuations, environments or contexts. Therefore, the każdego doświadczenia jest inny. Ponadto sztukę result of each experiment is different. Besides, art charakteryzuje wizualny, niewerbalny sposób zapi- is characterized by visual, nonverbal way of coding. su. Pozostawia on margines swobody interpretacyj- It leaves some margin for interpretational freedom nej, która ożywia umysł odbiorcy. which revives the mind of the recipient. Podobnie w programie dydaktycznym Bioniki w Pro- Similarly, in the program of Bionics in design the re- jektowaniu wynik każdego doświadczenia powinien sult of each experiment should have the character mieć charakter osobliwej, unikalnej interpretacji. of special and unique interpretation.

Biblioteka i muzeum to dwie komplementarne prze- A library and museum are two complementary spa- strzenie kultury. ces of culture. However, in the museum we don’t Jednak w muzeum nie szukamy katalogów. Idzie- look for catalogues. We move from a picture to a my od obrazu do obrazu. Zanurzamy się w kolejne picture. We immerse ourselves in subsequent and odrębne indywidualne wykładnie człowieczeństwa separate single interpretations of humanity in the w przestrzeniach świata. Różnice nie znoszą się spaces of the world. Differences don’t cancel each wzajemnie, lecz prowadzą dialog. other but rather lead a dialogue with each other. Świat nie jest ani jednoimienny, ani zdefiniowany. The world is not unipolar or defined. But both scien- Natomiast zarówno nauka jak i sztuka próbują od- ce and art try to discover it and specify a formula of kryć i zapisać formułę uniwersalnego ładu – tego the universal order – the order of the World which porządku świata, który odczytujemy jedynie przez is read only in fragmentary perceptions. fragmentaryczne dostrzeżenia. In the dialogue of art and science I discovered the W dialogu sztuki i nauki odkrywałem uprawnienie justification for our own different bionic understan- dla naszych własnych, odmiennych, bionicznych dings, opinions and imaginings. With each subse- zrozumień, opinii i wyobrażeń. Przy każdym następ- quent experiment we were looking forward to new nym doświadczeniu oczekiwaliśmy nowej logicznej logical interpretation. interpretacji. Therefore, the program of bionics in design was Dlatego, program dydaktyczny Bioniki w Projekto- back then connected with designing and making waniu związany był wówczas z projektowaniem experiments. Its results were encoded in a material i przeprowadzaniem eksperymentu. Jego wynik za- form. pisywany był w materialnej formie. The foundations for this kind of activity were the U podstaw takiego działania leżały fenomenolo- phenomenological principles of the world descrip- giczne zasady opisu świata praktykowane przez Ed- tion expressed by Edmund Husserl and coming from munda Husserla, a wywodzące się z filozofii staro- the philosophy of ancient skeptics. The epoch was żytnych sceptyków. Epoche - oznaczało zawieszenie marked by the abandonment of the judgements of sądów o świecie. the world. Rdzeniem i spoiwem tej koncepcji dydaktycznej The core and the binder of this teaching concept była autonomia myśli. Pedagodzy studiowali razem was the autonomy of thought. Pedagogues studied ze studentami. Razem uczyli się dostrzegać, analizo- together with their pupils. Next to each other they wać, interpretować i abstrahować. Nie było poglą- learnt to notice, analyze, interpret and abstract. dów mniej lub bardziej uprawnionych. There was no more or less privileged opinions.

117 The state of imagination and the way of indepen- Stan wyobraźni i sposób niezależnego, swobodnego dent free thinking was based on individual obser- myślenia był osadzony w indywidualnych spostrze- vations and knowledge coming from the logics of żeniach oraz w wiedzy wyprowadzonej z logiki przy- natural senses. Problem thinking dominated over rodniczych sensów. Dominowało myślenie proble- task thinking. mowe, a nie zadaniowe. The idea of noticing, understanding and interpre- Hasło „zauważyć, zrozumieć i zinterpretować” słu- ting helped thinking and the objects created were żyło uprawianiu myślenia, a powstające obiekty treated only as the visualization of the intellectu- były wyłącznie wizualizacją intelektualnej przygody. al adventure. The direction and scope of search O kierunku i zakresie poszukiwań decydowały nie- were decided sometimes by minor unpredictable kiedy drobne, nieprzewidywalne zdarzenia, wzbu- events, the thought initiated, situation or state of dzona myśl, sytuacja lub stan umysłu. the mind. I asked: what can we see? What can we understand? Pytałem. Co widzimy? Co wiemy? Co rozumiemy? What results from a structure? What results from Co wynika ze struktury? Co wynika z kontekstów? the contexts? What results from abstracting? What Co wynika z wyabstrahowania? Co wynika z trans- results from transformation? What results from the formacji? Co wynika ze zmiany skali? Jakie uwa- change of scale? What conditions are connected runkowania związane są z obszarem, przestrzenią, with the area, space, location? What is the order of miejscem? Jaka jest kolejność postrzegania i odczy- perception and reading of space? tywania przestrzeni? We rejected the shell of the established schemata. Odrzucaliśmy skorupę wyuczonych szablonów. I used to say to my students: get to know the world Studentom mówiłem: poznajcie świat na nowo, na anew, on your own and at your own risk. Listen to własny rachunek i własną odpowiedzialność; słu- everybody but don’t believe anybody. Believe only chajcie wszystkich ale nie wierzcie nikomu; uwierz- in yourselves, your perceptions and your mind. Stu- cie tylko sobie, własnym dostrzeżeniom i własnemu dents learnt that nobody would share with them umysłowi. Studenci uczyli się, że nikt nie przekaże complete and systematic knowledge because it im kompletnej, systematycznej wiedzy, ponieważ does not exist. takiej wiedzy nie ma. But you should learn the ability of: Natomiast należy przyswajać umiejętności: – perceiving things which are unnoticed, discovering – dostrzegania rzeczy niezauważonych, odkrywania the world, forms, phenomena and processes świata, form, zjawisk i procesów, – constant examination, experience, analysis and – ciągłego badania, doświadczania oraz rozbioru compression of knowledge related to the resear- i kompresji aktualnej wiedzy dotyczącej opracowy- ched problem wanego problemu, – taking advantage of the knowledge in the stream – sposobu pożytkowania wiedzy w strumieniowym analytical and synthetical thinking using all availab- analityczno-syntetycznym myśleniu całością posia- le pieces of information. danych informacji. Studies in Bionics were constant exploration of so- Studia z Bioniki były ciągłą eksploracja źródeł. Ozna- urces. It meant a lot of hours spent in libraries and czało to wiele godzin spędzonych w bibliotekach numerous consultations. Professors of Adam- Mi oraz liczne konsultacje. Profesorowie z UAM, Poli- ckiewicz University, University of Technology and techniki i Akademii Rolniczej byli zaskakiwani pyta-

118 niami o szczegóły różnych struktur przyrodniczych. Academy of Agriculture were approached with qu- W wyniku myślenia artykułowanego jednocześ- estions about details of various natural structures. nie słowem, znakiem, rysunkiem i przestrzenią na As a result of thinking articulated simultaneously pierwszym roku studiów powstawały zaskakujące in words, signs, drafts and space first-year students obiekty stanowiące syntetyczny zapis opracowa- created amazing objects which constituted synthe- nych interpretacji problemowych. tic records of the studied problem interpretations.

Czy studenci wiedzieli czego się uczą – nie, wie- Did students know what they were studying – no, działem ja co chcę im przekazać, a oni po prostu they didn’t; I knew what specific knowledge I wan- fantastycznie to robili; myśleli, interpretowali, wy- ted to share with them and they simply did it in a abstrahowane syntezy zapisywali w materii i prze- fantastic way; they thought, interpreted, encoded strzeni. Uważałem, że byliby oni psychicznie „spa- abstracted syntheses in matter and space. I was of raliżowani” gdybym im powiedział, że będą myśleli the opinion that they would be mentally “paralyzed” i robili coś, czego nie było. Na pewno wielu z nich if I had told them to do what didn’t exist. I’m sure po ukończeniu kursu zrozumiało o co chodziło, inni that a lot of them understood what all was about, być może mają problem do dziś. others may still have a problem with it. W pracowni obowiązywały dwie zasady: They were two rules obeyed in the studio: - po zakończonej wystawie końcoworocznej cho- - after the end-of-the-year exhibition I hid wałem wszystkie prace. Studenci następnego kursu all the works. Students of the consecutive courses nie mogli ulegać mimowolnej, zamykającej umysły could not be submitted to involuntary suggestions sugestii. limiting their minds - dla każdego kursu opracowywałem zupełnie nowy - for each course I worked out a completely program i tematy ćwiczeń. Z roku na rok dotyczy- new program and subjects of exercises. Year by year ły one innych obszarów problemowych. Wynikała they touched different problem areas. Both parties stąd obopólna korzyść. Ja nigdy się nie nudziłem took advantage of that solution. I was never bored i mogłem studiować ciągle nowe zakresy problemo- and could still study new ranges of problems and we, a starsi studenci, którzy Bionikę ukończyli nie older students who completed Bionics didn’t have mieli szans na tzw. popisy. an opportunity of showing off. Rozważaliśmy problemy z różnych zakresów. We analyzed problems of different scopes. They Dotyczyły one m.in. emocjonalnych i konstrukcyj- were related to emotional and construction fea- nych cech materiałów, geometrycznych zasad kon- tures of materials, geometrical rules of structural strukcji strukturalnych, systemów zasad łączenia construction, principle systems of joining elements, elementów, przemieszczania się roślin, konstrukcji migration of plants, principles of locomotor mo- i zasad lokomocyjnego ruchu organizmów, dysper- vements of organisms, dispersion, environmental sji, środowiskowych uwarunkowań budowy orga- conditions of organism structure, principles of equi- nizmów, zasady równowagi i jej zaburzenia, osobli- librium and its abnormalities, physical peculiarities, Sądzę, że również nie wszyscy z moich kolejnych asysten- I think that also not all of my new assistants understood tów rozumieli istotę programu. Spotkałem się z pytaniem byłej asy- the core of the problem. I was asked by my former assistant of the stentki w Katedrze: w jakim celu prowadzić Bionikę? Otóż, dlatego, chair why we teach bionics. Well, because not everything comes że nie wszystko bierze się z intuicji, a myślenie, choć go nie widać from intuition and thinking - although it’s not visible - sometimes is czasami się przydaje. very useful.

119 sociality, animation, course of physical phenomena wości fizycznych, eusocjalności, animacji, przebiegu etc. The exercises were formed in a problem not zjawisk fizycznych itp. a task-mode, which meant that the student had to Ćwiczenia były formułowane problemowo, a nie ask questions which could be answered after do- zadaniowo, to znaczy, że student musiał zadawać ing research. Corrections which were carried out in pytania, na które mógł odpowiedzieć po przepro- small groups had the character of group discussion wadzeniu badań. – first students expressed their opinions about their Korekty prowadzone w małych grupach miały cha- pals’ experiments. Greatest pleasure resulted from rakter wspólnej dyskusji – najpierw wypowiadali the fact that neither me nor my students knew what się studenci o doświadczeniach kolegi. Największa would be the effect of the works started. The state przyjemność wynikała stąd, że ani ja, ani studenci of imagination and the way of independent unlimi- nie wiedzieliśmy, co będzie wynikiem rozpoczętej ted thinking resulted from individual perceptions pracy. Stan wyobraźni i sposób niezależnego, swo- and knowledge coming from the logics of natural bodnego myślenia wynikały z indywidualnych spo- meanings, content, beauty and harmony. strzeżeń oraz wiedzy wyprowadzonej z logiki przy- It was 1995. All members of the Chair of Bionics rodniczych sensów, treści, piękna i harmonii. took part in the organization of a big exhibition in BWA Arsenał (Office of Art Exhibition Arsenal) ce- Był rok 1995. Całym zespołem Katedry Bioniki lebrating the 20th anniversary of Bionics at PWSSP zorganizowaliśmy dużą wystawą w BWA Arse- with the publication of the book. The sessions of nał z wydawnictwem 20-lecia Bioniki w PWSSP, the international symposium of Bionics “Ethics of a w Pałacu w Skokach przeprowadziliśmy sesje mię- the material” were held in the palace in Skoki. dzynarodowego sympozjum Bioniki Etyka materiału. The group of the chair of bionics at that time con- Zespół Katedry Bioniki tworzyli wówczas: sisted of: prof. zw. Włodzimierz Dreszer, prof. nadzw. Lecho- Włodzimierz Dreszer Professor ordinarius, Lecho- sław Dworak, ad. Jarosław Maszewski, ad. Marek sław Dworak Associate Professor, Jarosław Maszew- Owsian, ad. Wojciech Hora, as. Mariusz Tuliński, ski Assistant Professor, Marek Owsian Assistant Pro- as. Bogdan Cieślak, as. Dorota Koziara, as. Sylwia fessor, Wojciech Hora Assistant Professor, Tujdowska. Bogdan Cieślak Assistant, Dorota Koziara Assistant, Sylwia Tujdowska Assistant. Przez długi okres czasu najbliższy kontakt miałem z Jarkiem Maszewskim. For a long time I had the closest relationship with Jarek potrafił mobilizować. Prowokacja była jego Jarek Maszewski. Jarek had the talent to motivate metodą na rozpoznanie sytuacji i możliwości. people. Provocation was his method to examine Już jesteśmy lepsi od ciebie powiedział na końco- a situation and opportunities. “We are already bet- worocznej wystawie pracowni z Katedry Bioniki. Za- ter than you”- he said at the end-of-the-year exhibi- brzmiało to jak „posuń się”. tion of the works of the Chair of Bionics. It sounded W czasie wakacji opracowałem nowy program pra- as “squeeze in”. cowni i poprosiłem Radę Wydziału o zmianę nazwy During holidays I prepared a new syllabus of the co- z Pracowni Bioniki na Pracownię Biodesignu. Za- urse and asked the Faculty Council for the change jąłem się projektowaniem materiałów i kompozy- of the name of the Studio of Bionics into the Studio tów biodegradowalnych. Kierownictwo pierwszej

120 „Z pamięci Charzykowskiego Jeziora” - szkło, wysokość 45 cm w.d. Huta Szkła Białystok, 1985 121 of Biodesign. I worked on designing biodegradable Pracowni Bioniki przejął wówczas adiunkt, obecnie materials and composites. Marek Owsian, then an profesor Marek Owsian. Drugą Pracownię Bioniki Assistant Professor, today the full professor became poprowadził adiunkt, obecnie rektor, profesor Woj- the head of the first Studio of Bionics, the second ciech Hora. Studio of Bionics was taken over by Wojciech Hora, Jarek Maszewski sformułował znakomity autorski pro- then an Assistant Professor, today the full professor. gram i otworzył Pracownię Kółka Graniastego. Wraz ze Jarek Maszewski worked out an excellent original studentami swej pracowni realizował bezprecedenso- program and founded the Studio of Prismatic circle. we zdarzenia i widowiska okolicznościowe. Together with students he organized unique events and special spectacles. W czasie tych 20 lat ponad 700 studentów podjęło For 20 years over 1200 students took the studio prace studialne zakończone realizacją około 4 200 work which resulted in the realization of 4300 ob- obiektów. Dumny jestem z tego, że w latach 1975- jects. I am proud that during the period of 1975-95 95 Bionikę kończyło wielu obecnych profesorów na- many current professors of our Alma Mater com- szej Almae Matris. pleted Bionics. The syllabus of Bionics in Design at Program dydaktyczny Bionika w Projektowaniu PWSSP was 40 years ahead contemporary educa- o 40 lat wyprzedził obecne idee edukacyjne i cywili- tional, civilizational and cultural ideas. In its main zacyjno-kulturowe. current they search for innovative thoughts and W swym głównym nurcie poszukują one innowacyj- methods of creative education. nych myśli i metod kreatywnego kształcenia.

* *

In recent years we’ve noticed the comeback of stu- W ostatnich latach wracają do kraju słuchacze dents from courses organized in the USA, Great Bri- kursów organizowanych w USA, Wielkiej Bryta- tain, Holland. After a short training newly ordained nii, Holandii. Po krótkim szkoleniu nowo kreowani “priests” promote the ideology of Design Thinking „kapłani” za unijne pieniądze promują ideologie for the EU money. They preach what have been Design thinking. Objawiają to, co od czterdziestu lat taught in the Chair of Bionics UAP in a much more w bardziej dojrzałej formie uprawiane jest w Kate- mature form for 40 years. drze Bioniki i Krajobrazu UAP.

122 Remont Pałacu w Skokach - autor na rusztowaniu foto. Marek Owsian 123 INTERRUPTED IDEA PRZERWANA IDEA

In 1995 two rector’s terms stopped my continu- W 1995 roku dwie kadencje rektorskie na sześć lat ous teaching and creative activity for 6 years. I still zerwały moją ciągłość twórczą i dydaktyczną. have doubts if I did the right thing agreeing to stand Do dziś mam wątpliwości czy postąpiłem słusznie for elections. Was what I did for the Academy as wyrażając zgodę na kandydowanie w wyborach? important as the things I would have done for its Czy to, co zrobiłem dla Akademii było równoważne students and art if I hadn’t performed the program z tym co zrobiłbym dla jej studentów i sztuki gdy- and organizational service for the University. bym nie podjął programowej i organizacyjnej służby Due to the excellent cooperation with the newly dla Uczelni. employed director of the Academy – Mrs. Ewa Olej- W prawdzie dzięki znakomitej współpracy z po- niczak, M.A. and the active engagement and help zyskanym dla Akademii dyrektorem – panią mgr of the prorector - prof. Marek Owsian I managed to Ewą Olejniczak oraz aktywnej ponad obowiązek settle Academy’s debts. Then, I made investments pomocy prorektora prof. Marka Owsiana udało mi in order to set up the Campus of the Academy of się wyprowadzić Akademię z długów; następnie po- Fine Arts in the region of Marcinkowskiego ave- prowadzić inwestycje w celu stworzenia Campusu nue, 23 Lutego street, Wielkopolski square and 4 ASP w rejonie Al. Marcinkowskiego, ul. 23 Lutego, Solna street. I carried out the reconstruction of col- Pl. Wielkopolskiego i ul. Solnej 4; przeprowadzić lapsing Palace in Skoki (partially from the level of odbudowę rozpadającego się Pałacu w Skokach foundations), initiated the movement of all studios (w niektórych partiach od fundamentów); przepro- Ms. Ewa Olejniczak, M.A. – an outstanding, devoted and Pani mgr Ewa Olejniczak – znakomita, oddana Uczelni ener- energetic organizer. She was the best director and the chancellor of the giczna organizatorka była najlepszym dyrektorem-kanclerzem w historii University which is now called the University of the Arts in Poznan. Uczelni obecnie zwanej Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu.

124 wadzić wszystkie pracownie z wynajmowanych za- from the neglected rented buildings to the newly niedbanych obiektów do nowych wykończonych bu- refurbished buildings of the University. I set sepa- dynków Uczelni; przeznaczyć odrębne przestrzenie rate space for all studios of painting and drawing, dla wszystkich pracowni malarskich i rysunkowych; created the Computer Lab and Laboratory for the stworzyć Laboratorium Komputerowe i Laborato- Studio of Animation, established and equipped rium dla Pracowni Animacji; stworzyć i wyposa- the Studio of Painting Conservation, equipped the żyć Pracownię Konserwacji Malarstwa; wyposażyć model Studio of Furniture Realization, equipped wzorcową Pracownię Realizacji Mebla; wyposażyć the Studio of Stained Glass. I managed to organi- Pracownię Witrażu; utworzyć nowoczesną przeze a modern library space, decent hotel rooms for strzeń biblioteczną; stworzyć przyzwoite pokoje ho- commuting academics and guests of the Academy, telowe dla dojeżdżających pedagogów i gości ASP; boost the creative and exhibition activity of peda- uaktywnić działalność twórczą i wystawienniczą gogues, create the atmosphere of development pedagogów; stworzyć klimat do rozwoju i awansu and promotion of teaching and artistic staff, open a kadry artystyczno-dydaktycznej; otworzyć kilka no- fourth faculty (before the Academy had 3 faculties), wych pracowni i stworzyć czwarty wydział (uprzed- organize the convention of rectors of 11 art uni- nio ASP była uczelnią 3-wydziałową); zorganizować versities representing Baltic countries, organize the Zjazd Rektorów 11 uczelni artystycznych reprezen- Baltic Network of the Academies of Fine Arts, start tujących państwa nadbałtyckie; zorganizować sieć a few regular multi-year programs of exhibitions – Baltic Network of Academies of Fine Arts; uru- and lectures, for example: Presentations of studios chomić kilka cyklicznych wieloletnich programów and chairs, Creator and his work, Meetings of Art wystawienniczo-wykładowych m.in; Prezentacje and Science, Presentations of outstanding students, pracowni i katedr, Twórca i jego dzieło, Spotkania annual Festival of the Academy of Fine Arts in Po- Sztuki z Nauką, Prezentacje wybitnych studen- znan. I also published 4 volumes of publications tów; coroczny Festiwal Akademii Sztuk Pięknych connected with the history of the University, foun- w Poznaniu; opublikować 4 tomy wydawnictw źród- ded a very helpful body: the Society of Friends of łowych związanych z historią Uczelni; zorganizować the Academy of Fine Arts in Poznan, which is com- niezmiernie pomocne Towarzystwo Przyjaciół Aka- posed of outstanding personalities of the city of Po- demii Sztuk Pięknych w Poznaniu złożone z wybit- znan. The Society offered its help to the University nych osobowości miasta Poznania (Towarzystwo in many ways, for example every year it sponsored służyło Uczelni różnymi formami pomocy, między approximately 30 high student stipends which were innymi co rok fundowało około 30 wysokich stypen- granted on the basis of the contest results. diów studenckich przyznawanych w wyniku konkur- Most of all, I managed to create the atmosphere sów). Jednak nade wszystko udało mi się stworzyć of open discussion due to which nobody is afraid klimat otwartej dyskusji, w której nikt nie boi się of the rector and is not afraid of expressing his or rektora i nie boi się wyrażania własnego poglądu her views in an open discussion. w otwartych gremiach. I definitely failed in one area. Jedna rzecz zdecydowanie mi się nie udała. I didn’t manage to persuade colleagues that eve- Nie zdołałem przekonać kolegów, że to wszystko, rything we did with the prorector Marek Owsian co robię wraz z prorektorem Markiem Owsianem and the director Ewa Olejniczak was for the benefit i dyrektorem Ewą Olejniczak, robimy dla nas wszyst- of all: for the Academy, lecturers, for the good de-

125 velopment of Art and artistic circles in Poznan. kich: dla Akademii, dla wykładowców, pracowni- At the end of my term of the office, apart from the ków administracji, studentów, dla dobrego rozwo- written report, I left to the new rector’s team the ju Sztuki i środowiska artystycznego w Poznaniu. university without any debts, with due repair and Po bardzo wnikliwej kontroli NIK-u, prokurator prze- renovation reserve for the period from September słał mi grubą kopertę z zawartością „Do użytku we- to December 2002, social and payroll funds. wnętrznego”. Zawierała ona kilkanaście obszernych It was wished, that the state of structural dynamics anonimów i donosów na rektora Akademii. as well as investment with financial equilibrium Na koniec II kadencji wraz z pisemnym sprawozda- did’t last long together with. niem zostawiłem do dyspozycji nowemu zespołowi When desire starts prudence ends. rektorskiemu Uczelnię bez długów, z należnymi na Fear became a discipline measure. Common mee- okres od września do grudnia 2002 r. funduszami ting discussions discreetly and quietly went to a safe remontowymi, socjalnymi wraz z funduszem płac. underground. Unfulfilled admirers of –isms looked Szkoda, że stan dynamiki strukturalnej oraz inwe- for the opportunities of personal success in practi- stycyjnej wraz z równowagą finansową nie trwał sing normative art. A refreshing impulse of the last długo. Tam gdzie zaczynają się żądze kończy się roz- two decades of the twentieth century turned into tropność. a structural corset. Lęk stał się środkiem dyscyplinującym. Dyskusje ze Despite later decisions and the effort the rector spotkań wspólnotowych dyskretnie ściszonym głosem Marcin Berdyszak put into the improvement of the zeszły do bezpiecznego podziemia. Niespełnieni czci- conditions of study, the antagonisms which then ciele -izmów upatrywali możliwości osobistego sukce- appeared have destabilized the academic commu- su w uprawianiu sztuki normatywnej. nity up to now. To, co w dwóch ostatnich dekadach XX w. było ożyw- The university will be looking forward to the libera- czym impulsem stawało się strukturalnym gorsetem. tion from the cribs and the new concept of artistic Mimo późniejszych decyzji i pracy rektora Marcina education for a long time. I think that the idea of Berdyszaka dotyczących poprawy warunków stu- the university of the arts of the 21st century will be diowania wzniecone wówczas antagonizmy do dziś born in the future from the protest of the young pe- destabilizują wspólnotę akademicką. Uczelnia dłu- ople believing in the mission and value of the art. go będzie oczekiwać na uwolnienie się z „kaszty” The university will be waiting for a long time for the i nową ideę kształcenia artystycznego. liberation from cribs, for the protest of young people Sądzę, że w przyszłości wyrośnie ona z buntu mło- believing in a mission and taking care of values. dych ludzi wierzących w misję Uczelni i kulturotwór- In the second decade of the 21st century Our cze wartości sztuki. School is looking forward to the Rector who will W drugiej dekadzie XXI wieku Nasza Szkoła czeka come up with the new concept of the university na Rektora, który zaproponuje nową koncepcję of the arts. uczelni artystycznej.

After the reporting meeting of the senate and academics Po sprawozdawczym zebraniu Senatu i pedagogów ASP I handed over the original copy of the report for the terms of 1996- w Poznaniu przekazałem do Biblioteki Uczelni pisemny oryginał spra- 1999 and 1999-2002 to the University Library. wozdania za kadencje 1996/2009/2002.

126 „Ptasi sejmik” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2014 127 LANDSCAPE KRAJOBRAZ

128 „Niezwykłe właściwości żywicy sosnowej” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2017 129 NEW OPENING NOWE OTWARCIE

After 6 years I decided to resume the dynamic de- Po sześciu latach przerwy postanowiłem ponownie velopment of bionics and the chair. zdynamizować rozwój bioniki i katedry.

Polish people like the opinion of being the romantic Polacy lubią opinię romantycznego narodu, ale nation but in everyday life they want everything to w codzienności chcą żeby wszystko im służyło. be submitted to them. Journalists were skeptical and Dziennikarze byli sceptyczni i nieufni, kiedy odpo- distrustful when I was telling them that bionics ser- wiadałem, że bionika służy do uprawy umysłów. ved the mind development. This lack of understan- Ten brak zrozumienia był impulsem do stworzenia ding was the impulse for opening a major aimed at kierunku, w którym Bionika uobecni się w jednej showing one of bionics’ numerous applications. z licznych możliwości aplikacyjnych. During the period of 2002-2012 I was studying in- W latach 2002-2012 uczyłem się intensywnie. tensively. In the studio I was in charge of I gradually W prowadzonej pracowni wdrażałem kolejno pro- implemented new programs of Biodesign, Physio- gramy Bio-designu, Fizjotektoniki, Percepcji prze- tektonics, Space perception, Design of Landscape strzeni, Projektowania wnętrz krajobrazowych. Do- Interiors. The experience led to establishing the świadczenia prowadziły do powołania specjalności specialization and then the major the Art of Land- ,a potem kierunku: Sztuka Projektowania Krajobra- scape Design. Since 2012 the chair has been called zu. Od 2012 roku katedra nosi nazwę Katedry Bioni- the Chair of Bionics and Landscape. ki i Krajobrazu.

*In next chapters I’ll try to justify the opinion that W kolejnych rozdziałach spróbuję uzasadnić pogląd, designing activities in scope of landscape architec- że działania projektowe w zakresie architektury kra-

130 jobrazu wymagają znacznie szerszych kompetencji, ture are something more than the knowledge of niż znajomość wiedzy przyrodniczej oraz umiejęt- nature and the ability of plant cultivation. The task ność uprawy roślin. Zadaniem architektury kra- of landscape architecture is first of all creating as- jobrazu jest przede wszystkim kreowanie założeń sumptions and landscape objects which take into i obiektów krajobrazowych uwzględniających du- account spiritual, intellectual and physical features chowe, intelektualne i fizyczne cechy natury ludz- of the human nature. kiej. Oznacza to, że projektowanie krajobrazu jest It means that landscape design is an interdiscipli- dziedziną interdyscyplinarną i musi uwzględniać nary field and it has to include the abilities of holi- umiejętności holistycznego myślenia łączącego za- stic thinking related to the areas of natural sciences, kresy przyrodnicze, fizyczno-matematyczne, psy- physics and mathematics, psychology, sociology chologiczne, socjologiczne i filozoficzne. and philosophy.

131 „Proliferacja” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2010 132 KRAJOBRAZ - doświadczenia elementarne

Moja przygoda z Krajobrazem rozpoczęła się w „Grupie 4”. Zbierałem wówczas doświadczenia wynikające z prac nad przestrzennymi kulturowymi i społeczno-psychologicznymi aspektami dotyczą- cymi wielkopolskiej wsi. W czasie studiów korzysta- łem z wiedzy i umiejętności profesorów. Problema- tykę wiejską podejmowałem wówczas w pracach semestralnych. „Marzenia północy” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2017 133 The most beautiful thing we can experience is a my- Najpiękniejszym, co możemy przeżyć, jest tajemni- stery. It is a basic feeling lying at the origin of real ca. Jest to podstawowe odczucie stojące u kolebki art and science. A person who loses it and is no lon- prawdziwej sztuki i nauki. Ten, kto tego nie ma i nie ger able to be surprised and astonished is, so to say, potrafi się już dziwić i zdumiewać jest, że takpo- dead and has frozen eyes . wiem, martwy i ma wygasłe oczy.

Albert Einstein Albert Einstein

THE SUN RULES OVER THE LANDSCAPE SŁOŃCE WŁADA KRAJOBRAZEM, but a form, color and light are inside us a forma, barwa i światło są w nas

There are oval black spots over us. Between deep Nad nami czarne obłe plamy. Między głęboką i jeszcze and even deeper blackness dark blue slots “are głębszą czernią „świecą” granatowe szczeliny – otchłań shining” - the abyss of space and a few suspended kosmosu i kilka zawieszonych gwiazd. stars. Lower, an almost invisible line allows us to fi- Niżej prawie niewidoczna linia pozwala domyślać gure out where the horizon is. się horyzontu. Below us there is dense oily black bottomless depth Pod nami gęsta oleista czarna toń i spłaszczony, ma- and a flattened world painted in black around us. lowany czerniami świat wokół. Suddenly, without any reason a golden streak ap- Nagle, bez widocznego powodu pojawia się złota pears. A bright braid joins the eye with a small po- smuga. Świetlisty warkocz łączy oko z maleńkim int of a sodium lamp. The world discloses its multi- punktem sodowej lampy. Świat ujawnia swą wy- dimensions. The stream of gold shakes and diffuses miarowość. Potok złota drży i rozprasza się na zmar- on the wrinkled surface, then immerses into the szczonej powierzchni, po czym zwartym walcem za- depth like a compact cylinder. głębia się w toń. We are a floating golden stream. A footbridge and Płyniemy złotą strugą. W czerni, rysuje się linia kład- a small hangar start to be visible in the darkness. ki i mały hangar przystani. Warm, cold, matt or shiny colors of black and deep Czernie ciepłe, czernie chłodne, matowe, lub błysz- cold vastness of the sky. czące i głęboki chłodny bezmiar nieba.

Albert Einstein, Pisma filozoficzne, IFiS PAN, Warsaw 1999 Albert Einstein, Pisma filozoficzne IFiS PAN 1999 r.

134 Noc – achromatyczne, pozbawione detalu syntezy Night – achromatic landscape syntheses devoid of krajobrazowe. details

Syntezy stymulują myśl, skłaniają do refleksji. Wi- Syntheses stimulate thoughts, motivate us to con- dzimy mniej, lecz dostrzegamy więcej i odczuwamy template. We see less but we can perceive more mocniej. Ograniczony zakres widzenia uruchamia and experience it stronger. A limited range of vision wyobraźnię i pozwala spojrzeć w siebie. Niedo- stimulates imagination and allows to look inside stępne oku przestrzenie wypełniają myśli, odczucia oneself. Spaces which are not available to the eye i emocje. fill thoughts, feelings and emotions. The light of fire Światło ognia lub żarówki wydobywa z syntezy or a bulb extracts from the synthesis a part of hid- fragment ukrytego otoczenia – świadectwo tego, den surroundings – the proof that what was unavai- co niedostępne oku istniało tylko w naszej pamię- lable to the eye existed only in our imagination. The ci. Wywołany z czerni cytat rzeczywistości nabiera citation of the reality recalled from the blackness nowych znaczeń. Migotliwość i barwa światła zmie- gains new meanings. The shimmer and color of light niają lokalny kolor, „przerysowany”, ostry światło- change local color, “exaggerated” sharp chiaroscu- cień pulsuje do granic rozproszenia. ro pulses up to the limits of diffusion. The frame Kadr skupia uwagę i wyróżnia formy wydobyte focuses the attention and distinguishes forms reco- z mroku. Nieznaczący szczegół w przestrzeni per- vered from darkness. Now an unimportant detail in cepcyjnej dnia staje się teraz głównym elementem a perceptional space of the day becomes the main naszego przeżycia. Rodzi się synteza z nasyconą element of our experience. The synthesis is born emocjonalnie narracją opowiadającą detal. Pod- with an emotionally saturated narration telling świetlanie powołuje nieznane treści i emocje, do- a detail. Highlighting brings to life unknown content świadczamy zmiany psychicznego klimatu. and emotions, we experience the change of mental atmosphere. Źródło światła w krajobrazie jest jednym z najważ- niejszych elementów warsztatu projektowego. The source of light in landscape is one of most im- Podobnie jak w sztukach teatralnych i filmowych portant elements of design skills. Similarly to the- światło w rękach artysty staje się narzędziem wy- atre and film, an artist can use light to free deep zwalającym głębokie emocje, wrażenia i przeżycia. emotions, impressions and experiences.

Lubię pracować w nocy – ja, oświetlony prostokąt I like working at night – it’s just me, a lit rectangle of deski kreślarskiej i….. problem do rozwiązania. Od- a drawing board and … a problem to solve. I feel the czuwam obecność ciszy akustycznej i wizualnej, tej presence of acoustic and visual silence, the silence ciszy, która z chaosu wyzwala skupienie. Lubię ten which can release concentration from chaos. I like czas, kiedy myśl staje się jaśniejsza, a idea bardziej the time when a thought is becoming brighter and klarowna. Nagrodą za nieprzespaną noc jest zawsze an idea clearer. The award for a sleepless night is udział w misterium przebudzenia świata. always the participation in the mystery of the world Wychodzę z pracowni do ogrodu. awakening. Pierwszy ptasi dźwięk i brzask – magiczne dotknię- I leave the studio and go to the garden. cie światła – zapowiedź słońca, które za chwilę uka- A first sound of a bird and the dawn – the magical

135 touch of light – the sign of the sun which in a mo- że się nad horyzontem. ment will appear over the horizon. Czas i kosmiczny ruch stają się dostępne wszystkim Time and space motion become available to all sen- zmysłom. ses. As in a photo darkroom, gradually new soaring, Jak w ciemni fotograficznej na tle wysrebrzającego wavy, cylindrical and jagged shapes appear at the się nieba pojawiają się kolejno nowe strzeliste, fali- background of the silvering sky. Silhouettes of con- ste, obłe i strzępiaste kształty. Jeszcze płaskie są po- toured trees are still flat and ridden with the silver stacie drzew obwiedzione rozedrganym konturem of the sky. After a while the spots are divided, crum- i podziurawione srebrem nieba. bled and filled with leaves. I can see more and more Po chwili plamy się dzielą, rozdrabniają i wypełniają details. Then, the forms go out of the blackness liśćmi, dostrzegam coraz więcej detali. Potem for- and subsequent layers of space are colored. The my wychodzą z czerni i wybarwiają się kolejne plany color which is initially saturated with value gradu- przestrzeni. ally becomes brighter and juicier. Still sky becomes Z początku ciężki walorem kolor, stopniowo rozjaś- saturated with blue. The chiaroscuro changes the nia się i nabiera soczystości. flat graphics of spots into forms. Four dimensions Stalowe niebo nasyca się błękitem. Światłocień of dynamic reality are revealed. Each deflection of zmienia płaską grafikę plam– w bryły. Ujawniają się the form, the structure of matter, drawing, texture, cztery wymiary, dynamicznej rzeczywistości. Każde reflections, temperature, brightness and light satu- ugięcie formy, struktura materii, rysunek, faktura ration – model the same color in its unlimited num- powierzchni, refleksy, temperatura, jasność i nasy- ber of combinations. There are no smooth “dead” cenie światła – modelują tę samą barwę w niezli- surfaces. A leaf, a blade of grass, the structure of czonej ilość kombinacji. soil and tree bark pulse with the energy of light and Nie ma gładkich, „martwych” powierzchni. Liść, color. We move on – the blades become tangled in źdźbło trawy, struktura ziemi i kora drzew pulsują fields of standing corn, leaves change into canopy energią światła i koloru. forms and grains create a beach. Crops build new Oddalamy się – źdźbła splatają się w łany, liście matter. Entities which are stitched from particles w bryły koron, a ziarna tworzą plażę. Zbiory budu- shape carpets of rectangular cornfields and free ją nową materię. Całości utkane z drobin kształtują spots of brushwood. The rhythm of trees stringed dywany prostokątnych łanów i swobodnych plam over dirty roads, balks and drainage ditches draws zarośli. Rytm drzew nanizanych na polne drogi, mie- the lines of division. The color is near and it is far dze i rowy melioracyjne rysuje linie podziałów. Kolor away – the air filters light and establishes color per- blisko i kolor daleko – powietrze filtruje światło i wy- spective in space. znacza w przestrzeni kolorystyczną perspektywę.

Spring – the green next to the green, melted in the Wiosna – zieleń obok zieleni, wtopione w zieleń green which is swollen with the green sound of flo- nabrzmiałą zielonym dźwiękiem płynących soków wing juices and green scent. i zielonym zapachem. In summer the green becomes more mature – it is Latem zieleń dojrzewa – znacznie cieplejsza towa- much warmer, accompanies a blooming meadow, rzyszy kwitnącej łące, dojrzewającym owocom, wy- ripening fruit, silvered and gilded grains. srebrzanym i wyzłacanym zbożom. Later, uncovered with a blade of yellow ochres, Później odsłaniane lemieszem ochry, ugry, brązy

136 i ciężkie brunaty idą w parze z wybarwieniami cy- ochres, browns and heavy browns they go hand in trynowych i chromowych żółci, czerwieni, rdzawych hand with coloring of lemon and chrome yellows, brązów, a w Tatrach bukami płoną regle. „Słońce co- reds and rusty browns, while the Tatra mountain raz bliższe ziemi” zmienia kąt. zones burn with beeches. “The sun which is clo- Atmosfera filtruje fale elektromagnetyczne na dłuż- ser and closer the earth” changes the angle. The szym odcinku i zatrzymuje więcej „błękitnych czę- atmosphere filters electromagnetic waves at longer stotliwości”. Takie światło czyni żółć złotą, a rdzawą section and blocks more “blue frequencies”. Such czerwień płomienną. Potem krajobraz „prześwietla light turns yellow into gold and rusty red into fiery się”, by o poranku objawić się bielą w bieli. Z białe- red. Then, the landscape is overexposed in order to go żywiołu wyłania się rysunek pni wraz z pajęczyną manifest itself with white in white in the morning. grubych i cienkich kresek znaczonych gałęziami. A white element exposes the silhouette of trunks Fantastyczne jest bogactwo i harmonia zwartej dy- together with thick and thin lines marked with namicznej palety. Jej walory percepcyjne rozszerza- branches. The richness and harmony of the com- ją zjawiska efemeryczne – wiatry, opady, chmury pact dynamic palette is fantastic. Its perceptional- at i mgły, szron i szadź. tributes are broadened by ephemeral phenomena Ulotności warunków percepcyjnych sprawia, że – winds, rains, clouds, fog, hoarfrost and rime. The o każdej porze i w każdej chwili mamy szansę na do- transience of perceptional conditions cause that at konanie nowych spostrzeżeń, odkryć i doświadcze- every time and at every moment we have the op- nie nowych przeżyć. portunity of making new observations, discoveries Mamy szansę, ponieważ nie zawsze „dostrzegamy and experience of new feelings. We have the op- to, co widzimy”. portunity because “we do not always really notice Niemniej otoczenie kształtuje nas niezależnie od what we can see”. Nevertheless, the surroundings uświadomień. have the influence on us independently of our awa- W takim świetle i w takim krajobrazie rodziła się reness of this fact. It was namely in such light and i dojrzewała nasza kultura związana z określoną in such landscape when our culture was born and wrażliwością i psychicznymi cechami charakteru. matured, the culture associated with certain sensitivity and mental qualities of our character.

Siłę sprawczą słońca i kształtowanego światłem kra- The driving force of the sun and the landscape sha- jobrazu ujawnia porównanie kultur oraz znamion ped with light is revealed in the process of culture mentalnych, a nawet fizycznych społeczności z róż- comparison as well as in mental or even physical nych regionów świata. features of the societies from different regions of Racjonalna, skupiona, wstrzemięźliwość Skandy- the world. nawów – otwarte, impulsywne, nasycone światłem Rational and focused moderation of Scandinavia – kultury południa Europy – żywiołowa, magiczna open, impulsive, saturated with light cultures of the ekspresja ludów spod równikowego słońca – me- south of Europe – exuberant and magical expres- dytacyjne, uduchowione tajemnicą bytu kultury bli- sion of the peoples of the equatorial sun – spiritual skiej i dalekiej Azji – buchające feerią barw i emocji cultures of the near and far Asia meditating on the kultury tropikalnych lasów, oszczędna i lapidarna mystery of being – cultures of tropical forests bust- funkcjonalność nomadów z mongolskich stepów ing with color and emotional feather – ascetic and

137 concise functionality of nomads from the Mongo- i afrykańskiej pustyni. lian steppe and African deserts. O tym jak różne są odczucia znaczeń i wartości barw Huge differences in the interpretations of meanings w różnych kulturach świadczy fakt, że maszyny eks- and values of colors in various cultures are confir- portowane niegdyś do Ameryki Środkowej musiały med by the fact that the machines which were once być inaczej malowane. Czerwień w tych kulturach exported to Central America had to be painted in nie leżała w obrębie naturalnego kodu kolorów a different way. Red in those cultures didn’t belong ostrzegających. to the natural code of warning colors.

Światło powołuje kolor i rzeźbi przestrzeń Light invokes color and carves in space Świat „dzieje się” między strukturami materii i nie- The world “happens” between the structures of mat- zwykłą „fałdą” przemierzającą kosmos z ogromną ter and an extraordinary “fold” travelling through prędkością. Widmo tej „fałdy” w przedziale 380- space at unusual speed. The spectrum of this “fold” 780 nm. nazywamy światłem. in the range of 380-780 nm is called light. Świat „dzieje się”, ponieważ zgodnie z obecnymi po- The world “happens” because - according to the glądami fizyków cząstki elementarne nie są niczym up-to-date opinions of physicists – elementary innym, jak zagęszczeniami pola elektromagnetycz- particles are nothing but the consolidation of the nego. Tym samym wszystkie elementy, również te, electromagnetic field. Consequently, all elements, które postrzegamy jako stałe i trwałe są wynikiem including those which are perceived as constant ciągłych procesów zachodzących w nieustającym and stable, are the result of continuous processes ruchu. Ten niedostępny naszym zmysłom ruch na- taking place in constant motion. This motion satu- sycony wzajemnym oddziaływaniem objawia się rated with mutual relationships, which is not avai- człowiekowi jakością materii, jej rzeźbą i barwą. lable to our senses, is revealed to human beings in Wszechświat widzimy i poznajemy za pośredni- the quality of matter, its relief and color. We can see ctwem zmysłów. Ich zakres poznawczy uwarun- the universe and become familiar with it using our kowany jest skalą mierzoną w stosunku do mikro- senses. Their scope of exploration is conditioned i makrokosmosu. by the scale measured in relation to the micro- and Fizyka kwantowa precyzyjnie wyjaśnia zasady od- macro cosmos. działywania światła i materii oraz wpływ tych pro- Quantum physics explains precisely the principles cesów na percepcję. of matter and light interactions as well as - thein Wiemy, że zmiany energetyczne atomów wynikają fluence of those processes on the perception. We z absorpcji fotonów światła. Określono częstotli- know that the changes of atom energy result from wości rezonansowe oraz widma energetyczne po- the absorption of light photons. Resonance freque- szczególnych atomów i cząsteczek. Znamy procesy ncies and energetic spectra of single atoms and wprowadzające atomy w stan wzbudzenia, rozu- particles were determined. miemy selektywna absorpcję i emisję określonych We know the processes which put atoms into the częstotliwości widma światła widzialnego. excited status, we understand selective absorption Wiemy zatem, dlaczego powietrze jest przejrzyste, and emission of certain frequencies of visible light papier biały, liść zielony, czerwona róża i czarna tab-

138 lica w szkolnej klasie. Woda jest bezbarwna i trans- spectrum. So we know why the air is transparent, parentna, ponieważ cząsteczka H2O posiada często- paper – white, a leaf – green, a rose – red and the tliwość rezonansową w podczerwieni i nadfiolecie, classroom board – black. Water is clear and trans- nie ma natomiast rezonansów w obszarze częstotli- parent because the resonant frequency of H2O par- wości widzialnych. Mimo to, wodę głębokich mórz ticle is in infrared and ultraviolet but it doesn’t reso- widzimy w błękitnych zieleniach. Częstotliwości re- nate in the range of visible frequencies. In spite of zonansowe cząsteczek wody w podczerwieni są tak that we can see the color of deep sea water as blue silne, iż obejmują absorpcją część widma widzialne- greens. The infrared resonant frequencies of water go z obszaru czerwieni. Procesy częściowej absorb- are so strong that they absorb some visible spec- cji, załamań i odbić odpowiedzialne są również za trum in the red area. The processes of partial absor- błękit lub płomienną czerwień nieba. ption, refraction and reflection are also responsible Natomiast biel śniegu jest wynikiem wielokrotne- for the blue and fiery red color of the sky. The white go, wielokierunkowego i nieselektywnego odbicia of snow, on the other hand, is the result of multiple światła od ścian kryształków lodu. multidirectional and unselective reflection of light Jeżeli odbicia byłoby uporządkowane i równoległe from the walls of ice crystals. If the reflection was to śnieg byłby zwierciadłem podobnym do lustra structured and parallel snow would be the mirror wody. similar to the surface of water. Biochemia wyjaśnia zasadę zamiany fizycznej ener- Biochemistry explains the rule of transformation of gii światła na energię chemiczną i odwrotnie. light physical energy into chemical energy and the Znamy zatem odpowiedź na pytania: opposite way. – Co wpłynęło na to, że ziemskie rośliny wybrały Therefore we know the answer to the questions: chlorofil reemitujący selektywnie zieleń? - What influenced plants so that they chose chlo- – Dlaczego rośliny innych planet w innych warun- rophyll selectively reemitting the green? kach świetlnych mogłyby mieć kolor żółty, czerwo- - Why could plants of other planets under different ny, niebieski a nawet czarny? light conditions be yellow, red, blue or even black? – Jaką rolę odgrywają karotenoidy? - What is the role of carotenoids? – Co się dzieje, gdy lucyferyna katalizowana jest en- - What happens if luciferin catalyzed with the enzy- zymem lucyferazy i ulega utlenianiu? me of luciferase undergoes oxidation? Astronomowie wytłumaczyli nam dlaczego mamy Astronomers explained to us why we have weather pory roku i jak zmieniłby się krajobraz, gdyby oś seasons and how the landscape would change if the obrotu Ziemi była prostopadła lub równoległa do Earth rotation axis was perpendicular or parallel to płaszczyzny ekliptyki. Ekolodzy mówią, że ekosy- the surface of the ecliptic. stem, to system ścisły, który funkcjonuje bardzo Ecologists say that the ecosystem is the strict sy- precyzyjnie, a wpływ światła na jego rozwój jest stem which functions very precisely and the impact nie tylko sumą oddziaływań na elementy składowe, of the light on its development is not only the sum lecz stanowi czynnik sterujący harmonijnym rozwo- of interactions of its components but also constitu- jem i funkcjonowaniem całości. tes the factor controlling the harmonious develop- Psychofizjologia tłumaczy budowę i funkcjonowa- ment and functioning of the whole. nie aparatu wzrokowego i wzrokowej percepcji oraz Psychophysiology explains the structure and fun- objaśnia przebieg procesów widzenia fotopowego, ctioning of visual apparatus and visual perception

139 as well as explains the flow of photopic, mesopic mezopowego i skotopowego. and scotopic vision processes. Psychologists won’t Psycholodzy bez trudu udowodnią, że ostra czer- have difficulties proving that fiery red makes peo- wień działa podniecająco a błękit uspokajająco. ple excited and blue calms them down. Interdyscyplinarna teoria barw tłumaczy powsta- The interdisciplinary theory of colors explains how wanie subiektywnych wrażeń barwnych u człowie- human subjective color perceptions are created ka i wyjaśnia zasady syntezy addytywnej oraz sub- and explains the rules of additive syntheses and straktywne mieszanie barw. W oparciu o tę wiedzę subtractive mixing of colors. On the basis of this tworzy się systemy barw dla przemysłu i mediów. knowledge a color palette is created for industry W ujęciu naukowym kolor jest obiektywnie istnieją- and media. According to the scientific approach cą, mierzalną wartością. Procesy wywołujące osob- the color is an objectively existing and measurable liwości zjawisk barwnych zostały określone i zdefi- value. The processes which are responsible for the niowane. peculiarities of color phenomena were determined and defined. Zatem nauka wie, ponieważ dla nauki oko jest receptorem. So science knows because the eye is the receptor in science. Sztuka nie wie, ponieważ dla sztuki oko jest teatrem. Art doesn’t know because for art the eye is theatre. Ludzkie doświadczanie światła i barwy jest domeną wrażliwości i niedefiniowalnych „wewnętrznych wi- Human experience of light and color is the doma- bracji”, a dynamika efemerycznych zmian sprawia, in of sensitivity and undefinable “inner vibrations” że krajobraz jest przestrzenią odkrywcy. and the dynamics of ephemeral changes causes Sztuka „łowi” w krajobrazie światło, barwy i formy that landscape is the space of a discoverer. w ciągłym poszukiwaniu i odkrywaniu nowych war- Art “fishes for” light, color and form continuously tości. Stanowią one niezbędny element umożliwia- searching and discovering new values in the land- jący konstruowanie paradygmatów indywidualnej scape. They constitute an indispensable element wypowiedzi artystycznej. enabling the formulation of paradigms of individual Sztuka stanowi antytezę standardu, jest ciągłym po- artistic expression. szukiwaniem wyrazu i gramatyki dla indywidualnej Art is the opposite of standard, it is a continuous wypowiedzi artystycznej. Jej treści muszą być for- search for the form and grammar of individual arti- mułowane współczesnym językiem, a jego konstruk- stic expression. Its contents must be formed using a cja musi „unieść” zakresy problemowe wynikające contemporary language and its construction has to z aktualnego stanu cywilizacji i kultury. “carry” the problem areas resulting from the current condition of civilization and culture. Słońce organizuje i porządkuje przestrzeń krajobrazu. The sun organizes and orders landscape space. An Twórca (malarz, projektant, rzeźbiarz, instalator) artist (painter, designer, sculptor, installation desig- porządkuje wybrane elementy świata oraz przypi- ner) puts selected elements of the world in order suje im określone wartości i znaczenia. Struktura and defines their values and meanings. The structu- uformowanej przestrzeni stanowi warstwę semio-

140 tyczną. Na tej konstrukcji kształtowana jest warstwa re of the formed space constitutes the semiotic layer, aksjologiczna, która stanowi treść zakodowanego on which the axiological one is developed creating przekazu. the meaning of the encoded message. Space, light, Przestrzeń, światło, kolor i forma stają się medium color and form become the medium transmitting transmitującym subiektywne idee wyprowadzone subjective ideas originating from individual- reflec z indywidualnej refleksji dotyczącej współczesnego tion connected with contemporary understanding rozumienia świata, religii, filozofii lub obserwacji of the world, religion, philosophy or observations dotyczących kondycji rodzaju ludzkiego. Wypowiedź related to the condition of humankind. The messa- skierowana jest do człowieka, do jego zasobów in- ge is addressed to the human being, to its intellec- telektualnych i duchowych. Przekaz niesie odbiorcy tual and spiritual resources. The communication szansę odkrywania w sobie doznań, przeżyć i reflek- gives a recipient an opportunity of discovering his sji dotychczas niedoświadczonych. or her own feelings, experiences and thoughts unk- Odkrywanie tajemnic ludzkiej duszy jest procesem nown before. Discovering the secrets of the human bez końca. Zawsze odkrywa się tylko pewne oblicze soul is a never-ending process. You always discover „prawdy” o ludzkim świecie. only a certain layer of “the truth” about the human Jeśli uważnie prześledzimy historię sztuki i kultury world. materialnej odkryjemy szereg pozornych sprzecz- If we carefully look at the history of art and mate- ności. rial culture we will discover a series of apparent 1. Stwierdzimy, że ta część działalności artystycznej, contradictions. która otwiera swoją epokę, swój czas rzadko spoty- 1. We will notice that the part of artistic activity kała się z akceptacją współczesnych. which gave rise to its own epoch, its time, very ra- W Kaplicy Sykstyńskiej usłyszymy kłótnie Michała rely was met with the acceptance of contempora- Anioła z Papieżem Juliuszem II, w amsterdamskim ries. In the Sistine Chapel we will hear the quarrels ratuszu ostry spór między Rembrandtem i wpływo- of Michelangelo with the Pope Julius II, in the Am- wymi członkami Rady Miejskiej, w Paryżu zobaczy- sterdam town hall a fierce argument between Rem- my bunt odrzuconych impresjonistów a w warszaw- brandt and influential members of the city council, skiej „Zachęcie” oglądamy grubą księgę wpisów in Paris we will see the Salon des Refuses, in Warsaw z pierwszej wystawy Hasiora, w której zwiedzający “Zachęta” we can see a thick book of entries from obsypują autora wszystkimi możliwymi do wymy- the first Hasior’s exhibition, in which visitors threw ślenia inwektywami. Dziś wymienieni twórcy są iko- all known invectives at the author. Nowadays the nami kultury swego czasu. mentioned artists are cultural icons of their time. 2. Odkryjemy szereg złożonych związków między 2. We will discover a series of complex relations be- stanem ducha, wiedzy i rodzących się idei tween the condition of the spirit, knowledge, emer- a sposobem rozumienia, postrzegania i interpreta- ging ideas and the way of understanding, perceiving cją świata. and interpreting the world. 3. Dostrzeżemy jak bardzo życie intelektualne 3. We will notice how much intellectual and spiri- i duchowe człowieka oraz jego dokonania wy- tual life of the man and his achievements resulted nikały z ciągłego poznawania, abstrahowania from the continuous study, abstracting, and inter- i interpretacji krajobrazu kreowanego światłem pretation of the landscape created by light and de- i wyznaczanego barwą. termined with color.

141 (Color of architecture and painting of Italian rena- Nasycony światłem kolor architektury i malarstwa issance saturated with light as well as the master włoskiego renesansu oraz mistrza ograniczonej pa- of the limited palette – Titian, the vivid color of -Ve lety – Tycjana, żywiołowy kolor Veronese’a i manie- ronese and mannerism, the contrasting fervent co- ryzmu, kontrastowy, gorący kolor architektury ba- lor of baroque architecture and Rembrandt’s resin rokowej i żywiczne brązy rozjaśniane wewnętrznym browns brightened with inner light; a subtle color światłem – Rembrandta, subtelny kolor mistrza of Vermeer, the master of light, local color of Co- światła Vermera, lokalny kolor Courbet’a, a później urbet and then impressionists who “gathered and impresjoniści, którzy „zgarnęli i wrzucili do oka” threw into the eye” all colors of the rainbow, violent wszystkie kolory tęczy, potem gwałtowne żółcienie yellows of van Gogh, red grass of fauvists, rational van Gogha, czerwone trawy fowistów, racjonalny color of Mondrian and Malevich). Each observation kolor Mondriana i Malewicza. and each interpretation of landscape colors is ju- Każde dostrzeżenie i każda interpretacja barw kra- stified if it serves the articulation of the message, jobrazu jest uprawniona, jeśli służy artykulacji prze- expression of thoughts, feelings or ideas. słania, wyrażeniu myśli, odczucia lub idei.

The man – a child of the Earth is telling the story Człowiek – dziecko Ziemi opowiada swój świat. about his world. He is talking about what he studied Opowiada, co poznał i rozumie, czego poznać nie and what he understands, what he didn’t manage zdołał i tylko przeczuwa, co jest udziałem jego od- to comprehend but can feel, what he encounters czuć i przeżyć wśród krętych ścieżek dążenia do do- and experiences on his winding paths of approa- skonałości ducha i umysłu. ching the perfection of spirit and mind.

I have taken advantage my corrected published text in this W tym rozdziale wykorzystałem mój poprawiony tekst chapter in magazine architecture of landscape 2007 number 7 opublikowany w czasopiśmie Architektura Krajobrazu 2007 nr 7.

142 „A za oknem tańczą ptaki” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2014

143 PERCEPTION OF SPACE PERCEPCJA PRZESTRZENI

For ages sensory receptors have set the limits of Od „zawsze po dziś” niezmiennie receptory zmy- our perception. Senses don’t function separately. A słów wyznaczają granice bieżącej percepcji. Zmysły human being receives simultaneously different ran- nie funkcjonują rozdzielnie. Człowiek odbiera jed- ges of stimuli. They are of complementary charac- nocześnie różne zakresy bodźców. Mają one cha- ter and they can associate impressions perceived by rakter komplementarny oraz możliwość kojarzenia different receptors (synesthesia). So if sensors can wrażeń odbieranych przez różne receptory (syne- receive information both separately and together it stezja). Jeżeli zatem zmysły mogą odbierać infor- means that we can develop the surrounding spa- macje zarówno rozdzielnie jak i wspólnie, to znaczy, ce with different ranges and proportions of stimuli. że otaczającą nas przestrzeń możemy kształtować The mind will always synthetize different ranges of różnymi zakresami i proporcjami bodźców. Umysł perceptions into one common image of reality. zawsze zsyntetyzuje różne rozpiętości dostrzeżeń It means that we can modify spaces with matter of w jeden wspólny obraz rzeczywistości. different energies and condensations, e.g. mineral, Oznacza to, że przestrzenie możemy rzeźbić materią light, sound, scent, taste, air movement, tempera- o różnych energiach i zagęszczeniach np. materia- ture, differentiated humidity, touch, the feeling of łem mineralnym, światłem, dźwiękiem, zapachem, balance etc. smakiem, ruchem powietrza, temperaturą, zróżni- Referring to non-standard instruments of influen- cowaną wilgotnością, dotykiem, poczuciem równo- cing human sensuality gives us a chance of initiating wagi itd. original design concepts and unknown perceptions Odwołanie się do nierutynowych instrumentów od- Senses: sight, hearing, smell, taste, touch, temperature Zmysły: wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku, czucia and balance i równowagi

144 działywania na ludzką sensualność stwarza szansę and participants’ experiences of spatial events. In na inicjację niebanalnych koncepcji projektowych both cases unexpected feelings and reflections are oraz nieznanych doznań i doświadczeń uczestników evoked enabling the opening of unhindered imagi- przestrzennych zdarzeń. nation. At the same time we still stay in the human W obydwu przypadkach budzone są nieoczekiwane range of perceptions. odczucia i refleksje umożliwiające otwieranie nie- skrępowanej wyobraźni. Jednocześnie pozostajemy It would be difficult to imagine our interior picture w obrębie zakresów percepcyjnych przynależnych of the world if, for example, the sensitivity of hea- człowiekowi. ring receptors was lower or higher than the range Bowiem trudnym do wyobrażenia byłby nasz we- of 16Hz - 20kHz ; if our visual perception included wnętrzny obraz świata, gdyby na przykład wraż- the range of electromagnetic waves longer than liwość receptorów słuchu była niższa lub wyższa 780nm or shorter than 360nm. od przedziału 20 Hz do 20 kHz; gdyby percepcja The fact that our receptors don’t register the waves wzrokowa obejmowała zakresy fal elektromagne- of other frequencies does not mean that they don’t tycznych dłuższych niż 780 nm lub krótszych niż influence our behavior, emotions and thoughts. 360 nm. A przecież fakt, że nasze receptory nie rejestrują fal It doesn’t mean, however, that animate organisms o innych częstotliwościach nie oznacza, że nie od- can’t function in other perceptional ranges. They działywają one na nasze zachowania, emocje i myśli. are animals and insects which watch the world in Nie znaczy to również, że organizmy ożywione nie other spectrum ranges. Dogs can’t see red. Some mogą funkcjonować w innych zakresach percep- shellfish (e.g. shrimp) have filters which transform cyjnych. Są zwierzęta i owady, które oglądają świat ultraviolet into more subtle colors. Snakes (e.g. w innych zakresach widma. Psy nie widzą czerwie- pythons, vipers and rattlesnakes) have a very sens- ni. Niektóre skorupiaki (np. krewetki) posiadają fil- itive detector of infrared. Ultraviolet vision informs try, które rozdzielają ultrafiolet na paletę bardziej bees about the amount of nectar and pollen. subtelnych kolorów. Węże (np. pytony, żmije, grze- How would our world look like, how would we un- chotniki) posiadają bardzo czułe detektory podczer- derstand color if we saw it with the eyes of a butter- wieni. Widzenie ultrafioletowe informuje pszczoły fly? How would our understanding of space change o ilości nektaru i pyłku. if we heard radio waves? Jak wyglądałby nasz świat, jak rozumielibyśmy ko- What would we see if our sight wouldn’t slide over lor, gdybyśmy postrzegali go oczami motyla? surface but penetrate the depths of the matter? Jak zmieniłoby się nasze rozumienie przestrzeni We would probably be surprised how different real gdybyśmy słyszeli fale radiowe? Co byśmy zobaczyli spaces are from our well-founded beliefs. gdyby nasz wzrok nie ślizgał się po powierzchni, lecz penetrował głębiny materii? Apart from the issue of the reception of different Zapewne bylibyśmy zaskoczeni tym jak bardzo prze- wave ranges, our interior images of reality are fake. strzenie rzeczywiste są różne od naszych ugrunto- As a result of imprecise ambivalent interpretations Aleksander P. Sęk, Percepcja dźwięku, Forum Psychologicz- Aleksander P. Sęk, Percepcja dźwięku, Forum Psychologicz- ne, 2000, Tom 5, nr 1. ne, 2000, Tom 5, nr 1 Vitus B. Dröscher, Świat zmysłów, tłum. Bożena Witkow- Vitus B. Dröscher, Świat zmysłów, translated by Bożena ska, Wiedza Powszechna 1971. Witkowska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971

145 of unstrict signals sent by receptors to the brain il- wanych przekonań. lusions are created. They play an important role in understanding reality, influence our behavior and Pomijając recepcję różnych zakresów fal nasze we- decisions. They are used in different ways. In hu- wnętrzne obrazy rzeczywistości są zniekształcone. man relationships they often constitute a psycho- W wyniku nieprecyzyjnych, wieloznacznych inter- and sociotechnical instrument. They are used to pretacji nieścisłych sygnałów wysyłanych przez re- trick, manipulate and take advantage of a man or ceptory do mózgu - powstają złudzenia. Posiadają society in order to receive expected benefits. one ogromne znaczenie w rozumieniu rzeczywi- Visual arts, music and literature use illusions in or- stości, wpływają na nasze zachowania i decyzje. der to provoke reflection, imagination and explain Bywają one różnie wykorzystywane. W stosunkach complex structures of the real and imagined world. międzyludzkich stanowią często używane narzędzie Vast numbers of examples can be found in all areas psycho- i socjotechniczne. Służą wówczas omamie- of cultures. niu, manipulowaniu i wykorzystaniu człowieka lub społeczeństwa w celu uzyskani oczekiwanych korzy- Is what we can see the reality, illusion or only what ści. we want or learnt to notice? Natomiast sztuki wizualne, muzyka i literatura po- żytkują złudzenia w celu budzenia myśli, wyobraźni, Wrong reading of signals is not only the quality of oraz wyjaśniania złożonych struktur świata rzeczy- people granted with dyslexia . Every day we all in- wistego i wyobrażonego. terpret hundreds of signals in inappropriate ways. Niezmierzone ilości przykładów znajdziemy we They often lead to unwanted events or misunder- wszystkich obszarach kultury. standings. However, most of them happens in un- verified mental areas. Therefore, very often people Czy to, co postrzegamy jest rzeczywistością, iluzją, who can easily notice mistakes in a text are not able czy tylko tym, co chcemy lub nauczyliśmy się po- to creatively verify the wrong decoding of reality strzegać? within the range of their learnt correctness. Błędne odczytanie sygnałów nie jest wyłączną właś- The reason for their distorted evaluation of the si- ciwością ludzi obdarzonych dysleksją. tuation happens to be: the reformative power of Wszyscy codziennie niewłaściwie interpretujemy emotional states, differentiated power of stimuli, setki różnych sygnałów. Prowadzą one często do differentiated contexts or switching contexts, opi- niepożądanych zdarzeń lub nieporozumień. Jednak nions based on the fragment which is related to większość z nich dokonuje się w nieweryfikowalnych the learnt whole, suggestions resulting from other obszarach mentalnych. Dlatego często osoby, które Roman D Davis, Dar dysleksji, wydawnictwo Zysk i S-ka, Po- mają szczególną łatwość w dostrzeganiu błędów znań 2010; Dyslexia happens to be a source of many talents, among Roman D Davis, Dar dysleksji , wydawnictwo Zysk i S-ka others, the ability of encoding perceptual experiences, thinking 2010; Dysleksja bywa źródłem wielu talentów m.in. umiejętności through images not words, above average curiosity and sensitivity przetwarzania doznań percepcyjnych, myślenia nie słowami, lecz to the surroundings. Among people granted with dyslexia there are obrazami, ponadprzeciętnej ciekawość i wrażliwość na otoczenie. many writers, artists, scientists, politicians such as Hans Christian An- Wśród osób obdarzonych dysleksją są liczni pisarze, artyści, naukow- dersen, Walt Disney, Albert Einstein, Winston Churchill, Isaak New- cy i politycy, wśród nich: Hans Christian Andersen, Walt Disney, Al- ton, Leonardo da Vinci, Bill Gates, Pablo Picasso, Ernest Hemingway, bert Einststein, Winston Churchill, Isaak Newton, Leonardo da Vinci, Edgar A. Poe. Bill Gates, Pablo Picasso, Ernest Hemingway, Edgar A. Poe….

146 w tekstach oraz w zakresach wyuczonej poprawno- seemingly obvious structure, optical and mental ści nie są w stanie twórczo zweryfikować błędnego afterimages, colors or complementary meanings odczytu rzeczywistości. – particularly in peripheral fields of interest, movement and wavy motion of screen systems, distin- Przyczyną zniekształconej oceny sytuacji bywają: guishing points out of the whole, manipulation in brak wiedzy; reformacyjna siła stanów emocjo- the area of size and proportions, interference of nalnych; zróżnicowana siły bodźców; zróżnicowa- perspective or perspectival illusion, illusions of alig- ne konteksty lub zamiana kontekstów; sąd oparty nment, slope, length, size, placing element in the o fragment odniesiony do wyuczonej całości; suge- whole suggesting its other meaning, suggestion of stie wynikające z innej pozornie oczywistej struktu- phases of ostensible motion, limited information. ry; powidoki optyczne i myślowe; kolory lub znaczenia dopełniające się – szczególnie w peryferyjnych Among the reasons mentioned above or other dis- polach zainteresowania; ruch i falowanie układów creet causes of distorted reality interpretation the rastrowych; wyróżnianie węzłów z całości, mani- most often one is the intentional perception of the pulacja w obrębie wielkości i proporcji; zakłócenia world. Intentionality is the active mind attitude to perspektywy lub perspektywiczne złudzenie; iluzje the reality. We learnt what separate elements of zbieżności, pochyłości, długości, wielkości, odległo- reality mean and we read it according to this. It me- ści; wpisanie elementu w całość sugerującą jego ans perception through the filters of obligatory cul- inne znaczenie; sugestia faz pozornego ruchu; ogra- tural and civilizational paradigms. niczona informacja. René Descartes divided mental phenomena into Wśród wymienionych i innych dyskretnych przy- “representation of things” (ideas) and opinions mar- czyn zniekształconej interpretacji rzeczywistości ked with feelings (desires). For Franz Brentano, on najczęstszym powodem jest intencjonalny ogląd the other hand, emotions, judgements and repre- świata. Intencjonalność to aktywny stosunek umy- sentations constitute separate mental phenomena słu do rzeczywistości. Nauczyliśmy się, co ozna- – each mental event is characterized by intentiona- czają poszczególne elementy rzeczywistości i tak ją lity which is typical only for the human mind. The odczytujemy. Oznacza to postrzeganie przez filtry intention is the relationship connecting mind, -awa obowiązujących paradygmatów kulturowych i cy- reness with content and object . wilizacyjnych. According to Edmund Husserl intentionality refers Kartezjusz dzielił zjawiska psychiczne na przedsta- only to the awareness and is one of basic elements wienia rzeczy (idee) i sądy opatrzone uczuciami of phenomenological perception. (chcenia). Z kolei dla Franza Brentano emocje, sądy i przedstawienia stanowią odrębne zjawiska umy- I think that illusions join and complicate the ratio- słowe – każde zdarzenie umysłowe charakteryzuje nal thought, so consequently they constitute the się intencjonalnością i zarazem jedynie umysłowi driving power of emotions. On the other hand, this ludzkiemu intencjonalność jest właściwa. Intencja essential feature of distorted or “wrong” impres- jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią Julia Didier, Słownik Filozofii, Wydawnictwo Książnica, Ka- towice 1995. Julia Didier, Słownik Filozofii, Katowice, Wydawnictwo Franz Brentano, Psychologia z empirycznego punktu wi- Książnica sp.zoo, 1995 dzenia, translated by W. Galewicz, Warszawa 1999.

147 sions and imaginings is the basis of human spiritua- i przedmiotem. lity. Among others, the feeling of harmony without Według Edmunda Husserla intencjonalność odnosi the necessity of its logical analysis is its permanent się do świadomości i jest jednym z podstawowych feature. It refers also to the landscape situation and elementów percepcji fenomenologicznej. religious experience. Sądzę, że złudzenia wiążą i zapętlają racjonalną It means that in landscape spaces we are prone to myśl, tym samym stanowią siłę napędową emocji. follow selflessly our encounters, feelings and expe- Z drugiej strony ta kardynalna cecha zniekształco- riences. These direct no-name encounters have im- nych lub „błędnych” wrażeń oraz wyobrażeń leży pact on our mood, our mind condition and spirit. In u podstaw ludzkiej duchowości. Między innymi jest this situation the influence of the landscape can be w nią wpisane przeżycie harmonii bez konieczności called tuning of the mind or creating mental dispo- jej logicznej analizy. Dotyczy to zarówno sytuacji sitions. Then, there are two realities coexisting: the krajobrazowej i przeżycia religijnego. reality and our mental picture of this reality. Oznacza to, że w przestrzeniach krajobrazu skłonni jesteśmy bezinteresownie podążać za doznaniami, What signals are received by receptors and how odczuciami i doświadczeniami. Te bezpośrednie, are they interpreted by the brain? nienazywalne przeżycia ustanawiają nastrój, stan How is our subjective picture of reality created? ducha i umysłu. W takiej sytuacji oddziaływanie The attempts to answer such questions lead to qu- krajobrazu możemy nazwać strojeniem umysłu lub estioning apparent truths which are accepted and tworzeniem dyspozycji mentalnych. Współistnieją published as obvious and undoubted. wówczas dwie realności: rzeczywistość i nasz men- talny obraz tej rzeczywistości.

Jakie sygnały odbierają receptory i jak te sygnały interpretuje mózg? Jak powstaje nasz subiektywny obraz rzeczywisto- ści? Próby odpowiedzi na tak postawione pytania wio- dą do kwestionowanie prawd pozornych, przyję- tych i publikowanych jako oczywiste i niepodwa- żalne.

Franz Brentano, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, przeł. W Galewicz, Warszawa 1999

148 „Żółcień krążąca nad czerwienią” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2017 149 WE PERCEIVE SPACE PRZESTRZEŃ POSTRZEGAMY IN THE SAME WAY AS WE UNDERSTAND IT TAK JAK JĄ ROZUMIEMY

The concept of space used to be understood in Pojęcie przestrzeni różnie bywało rozumiane. Próż- different ways. Democritus’ vacuum, then Aristo- nia Demokryta, a potem zaczynająca się na granicy telian trivial space starting at the boundary of bo- ciał Arystotelesowska przestrzeń oczywista, system dies, Telesio’s system of relations between things, stosunków między rzeczami Telesio, przestrzeń ab- Newton’s absolute space and Leibniz’s relative spa- solutna Newtona i przestrzeń względną Leibniza to ce are just a few examples. Kant understood space tylko część przykładów. Na przykład Kant, rozumiał as a priori form and prerequisite for sensory expe- przestrzeń jako formę aprioryczną i warunek ko- rience and understanding the external world. nieczny do zmysłowego doświadczenia oraz poznania tego, co jest zewnętrzne. In the atmosphere of dynamic development of science, mental culture and technological thought W klimacie burzliwego rozwoju nauki, kultury umy- in the first half of the twentieth century new inter- słowej i myśli technologicznej w pierwszej połowie pretations of space were being worked out. They XX w. powstawały nowe interpretacje przestrzeni. were connected with different areas of mathema- Były one związane z różnymi zakresami nauk mate- tical, physical, geographical, anthropological and matycznych, fizycznych, geograficznych, antropolo- sociological sciences. gicznych i socjologicznych. Edmund Husserl – the cofounder of spatial pheno- Edmund Husserl – współtwórca fenomenologii menology – postulated the comeback to the obje- przestrzeni – postulował powrót do rzeczy samych, cts themselves, to the studies of the nature of the do badania natury fenomenu. Postulował odrzu- phenomenon. He was in favor of rejection of the cenie dotychczasowych teorii i twierdzeń, po to by previous theories and assumptions in order to see przyjrzeć się światu takim, jakim on jest naprawdę.

150 Natomiast zgodnie z koncepcją Ludwiga Wittgen- the world as it really is. But in accordance with the steina przestrzeń ma charakter logiczny. concept of Ludwig Wittgenstein space has logical W tezach Traktu logiczno-filozoficznego czytamy character. In theses of Tractatus Logico-Philosophi- o wielości możliwych stanów rzeczy w przestrzeni cus we read about the vastness of possible states logicznej. Stany rzeczy tworzone są poprzez kon- of affairs in logical space. The states of affairs are figuracje, struktury i wzajemne relacje prostych created by configurations, structures and mutual przedmiotów (zdań). Stanowią one punkty w prze- relations of simple objects (sentences). They con- strzeni logicznej i tworzą podstawę teorii światów stitute points in logical space and create the foun- możliwych. dation of the theory of hypothetical worlds.

Podobnie historia sztuki kolejnych epok szeroko Similarly, history of art and history of subsequent omawia różne rozumienia przestrzeni. epochs widely discuss different concepts of under- W 1909 roku Filippo Tommaso Marinetti na łamach standing space. „Le Figaro” ogłosił Manifest futuryzmu. Czytamy: In 1909 Filippo Tommaso Marinetti published -Ma Wczoraj umarły Czas i Przestrzeń. Żyjemy już w ab- nifesto of futurism in “Le Figaro”. We can read: solucie, stworzyliśmy już bowiem wieczną i wszech- “Yesterday Time and Space died. We are living in obecną prędkość, Poznański artysta Jan Berdyszak absolute space, we have already created eternal twierdził, że w twórczości własnej unika deklara- and omnipresent speed”. The Poznan artist Jan Ber- tywności przestrzeni. Działanie jest pierwsze potem dyszak claimed that in his works he avoided space analizuje to, co się zdarzyło. declarativeness. An activity is first, then he analyzes W XX wieku nastąpiła erupcja różnych przenikają- what has happened. cych się i równolegle uprawianych idei artystycznej In the twentieth century there was the eruption of awangardy. Wspólnym mianownikiem wszystkich many pervading and simultaneously practiced ideas nurtów było wyparcie poglądów uprzedniego rozu- of artistic avant-garde. The common concept of all mienia sztuki, dzieła i przestrzeni. Nastąpiło przeła- these currents was the rejection of former under- mywanie granic między dyscyplinami. Twórca abs- standing of art, work of art and space. There was trakcji i sztuki optyczno-kinetycznej Victor Vasarely a break of boundaries between disciplines. The twierdził, że należy jednoczyć i artykułować wrażli- founder of abstraction art and optical-kinetical art wość twórczą w różnych przestrzeniach. Minimali- Victor Vasarely claimed that we should unify and ar- sta Donald Judd uważał podział sztuki na dyscypliny ticulate creative sensitivity in different spaces. The za anachronizm. minimalist Donald Judd considered classification of Wybitni kreatorzy konstruktywizmu przekraczali art disciplines as anachronism. granice malarstwa i architektury, rzeźby i wzorni- Outstanding creators of constructivism went bey- ctwa. Nowe idee realizowali założyciele niemieckie- ond the boundaries of painting and architecture, sculpture and design. New ideas were implemen-

Ludwig Wittgenstein Tractatus logico-philosophicus, PWN Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, PWN, 1997. Warszawa 1997; David Edmonds, Jon Eidinow, Pogrzebacz Wittgensteina, David Edmonds, Jon Eidinow, Pogrzebacz Wittgensteina, Przełożył Lech Niedzielski, Muza 2002. translated by Lech Niedzielski, Muza, Warszawa 2002. Susanna Partsch: Kunst-Epochen. 20. Jahrhundert I. Stutt- Susanna Partsch: Kunst-Epochen. 20. Jahrhundert I, Rec- gart: Reclam, 2002. lam, Stuttgart 2002

151 ted by the founders of German Bauhaus, Dutch go Bauhausu, holenderskiej grupy De Stijl, pol- group De Stijl , Polish group Blok and Praesens . skiego ugrupowania Blok i Praesens . The artists practicing in the area of constructivism, Twórcy działający w obrębie konstruktywizmu, mi- minimal art, abstraction, environment, land art, nimal artu, abstrakcji, environment, land art, per- performance, kinetic and conceptual art discove- formance, sztuki kinetycznej, konceptualnej odkry- red new features and meanings of space. wali nowe cechy i znaczenia przestrzeni.

Today we read space in the context of research re- Obecnie przestrzeń odczytujemy w kontekście pub- sults and hypotheses of mathematical and natural likowanych, z dnia na dzień, nowych wyników ba- sciences which are published every day. Reading dań i hipotez nauk matematyczno-przyrodniczych. of subsequent up-to-date publications justifies the Lektura kolejnych bieżących publikacji upoważnia formulation of the following statement: do sformułowania następującego stwierdzenia.

Space is never-ending flexibility of human mind in Przestrzeń to niekończąca się rozciągłość ludzkiej unlimited physical space of the World. umysłowości w nieograniczonych fizycznych przestrzeniach Świata. Any boundaries related to space are determined with the state of the human mind. The energy of Wszelkie granice dotyczące przestrzeni wyznaczane a material object, elusive energy of space and ener- są stanem ludzkiego umysłu. Energia materialnego gy of virtual thought belong to the same reality and obiektu, nieuchwytna energia przestrzeni i energia create together the same reality. wirtualnej myśli należą do tej samej rzeczywistości It means that nowadays the measure of space is not i tą samą rzeczywistość współtworzą. Homo Quadratus – the Vitruvian man known from Oznacza to, że dziś miarą przestrzeni nie jest Homo Leonard da Vinci’s draft or the conventional man of Quadratus – witruwiański człowiek z rysunku Leo- the future of Corbusier’s modulo. A contemporary narda da Vinci lub umowna postać człowieka z przy- man is a multidimensional being in the multidimen- szłości Corbusierowskiego moduloru. Współczesny sional Universe. człowiek to wielowymiarowa istota w wielowymia- In this context the relationships between its - per rowym Uniwersum. ception and experience, reality and its imagination W tym kontekście szczególne znaczenie mają rela- are extremely important. cje między przestrzenią a jej percepcją i odczuciem, Contemporary physics wants us to believe in the między rzeczywistością a naszym tej rzeczywistości wyobrażeniem.

Among others: Walter Gropius, Wasily Kandinsky, Paul Klee, m.in. Walter Gropius, Wasssily Kandinsky, Paul Klee, Lyo- Lyonem Feininger, Oskar Schlemmer, Laszlo Moholy-Nagy, Marcel nem Feininger, Oskar Schlemmer, Laszlo Moholy-Nagy, Marcel Breu- Breuer (Minimalist and functional currents); e.g.: Le Corbusier, Wal- er (Nurty minimalistyczno-funkcjonaliostyczne) m.in.: Le Corbusier, ter Gropius, Philip Johnson, Richard Neutrał, Ludwig Mies van der Walter Gropius, Philip Johnson, Richard Neutra, Ludwig Mies van der Rohe, Oskar Niemeyer, Frank Lloyd Wright, Jorn Utzon, Ove Arup. Rohe, Oskar Niemeyer, Frank Lloyd Wright, Jorn Utzon, Ove Arup. E.g.: Piet Mondrian, Gerrit Rietveld, Jacobus Oud, Vilmos m.in: Piet Mondrian, Gerrit Rietveld, Jacobus Oud, Vilmos Huszar, Robert van’t Hoff, Max Bill. Huszar, Robert van’t Hoff, Max Bill. E.g.: Stanisław Brukarski, Karol Kryński, Katarzyna Kobro- m.in.: Stanisław Brukarski, Karol Kryński, Katarzyna Kobro- Strzemińska, Władysław Strzemiński, Andrzej Pronaszko, Henryk Sta- Strzemińska, Władysław Strzemiński, Andrzej Pronaszko, Henryk żewski, Szymon Syrkus, Rudolf Świerczyński. Stżewski, Szymon Syrkus, Rudolf Świerczyński.

152 „Uśpiony sad ” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2014 153 wave-particle structure of the world . Waves are Współczesna fizyka przekonuje nas do korpuskular- the energies carrying encoded information. Human no-falowej konstrukcji świata . sensuality has limited abilities of their perception Fale to energie niosące zakodowane informacje. because our sensory receptors are sensitive only Ludzka sensualność posiada ograniczone możliwo- to a limited range of wavelength. The mind creates ści ich rejestracji, ponieważ receptory naszych zmy- the picture of the world on the basis of recognized słów są wrażliwe na niewielki zakres częstotliwości waves. It is built up from rational cognition, emo- fal. Na podstawie rozpoznanych fal umysł tworzy tional experiences and a register of subconscious obraz świata. Jest on zbudowany z racjonalnego po- intuitions. znania, emocjonalnych doświadczeń i rejestru pod- świadomych intuicji.

According to de Broglie’s hypothesis of wave-partic- Według hipotezy dualizmu korpuskularno-falowego de le duality each object can be described as a group of particles or Broglie’a każdy obiekt może być opisany albo jako zbiór cząstek, albo a wave. jako fala.

154 „Cisza za skałą” grafika cyfrowa w.d. Kołobrzeg 2015 155 UNDULATING UNIVERSE ŚWIAT JEST FALĄ

a night in July jezioro lipcową nocą frayed silhouette of the wood postrzępiony kontur lasu submerged zatopiony in the dark depth of the lake w grafitowym passe-partout majestic silence flows ciemnego zwierciadła in graphite passe-partout. płynie majestatyczną ciszą

What state of the mind is it? Jaki to stan umysłu? dawn świt solemn inauguration jeszcze za horyzontem first lilt pierwszy promień still behind the horizon z ukrytych gniazd first flame uroczystą inaugurację rozpoczyna only sound draws spaces zaśpiew unavailable to eyes przed koncertem ranges, proportions, saturations are being heard, wyznacza brzmienie przestrzeni clouds of fog dźwięk rysuje formy model the tunes niedostępne oczom słychać rozpiętości, proporcje, nasycenia, powstające obłoki mgły modelują odbite echem dźwięki

156 „Kontemplacyjny ruch fal” grafika cyfrowa w.d. Jezioro Strzeszyńskie 2014 157 What state of emotions is it? Jaki to stan emocji?

I throw a stone rzucam kamień silvered surface of the water wysrebrzona tafla it sinks in for a moment zapada się with a crater funnel kraterowym lejem water rises potem with a crown of drops woda wznosi się liberated tensions koroną kropel uplifted surface uwolnione napięcia spills with waves circles wypiętrzona powierzchnia as time goes by ridges and valleys get smaller rozlewa się kręgami fal. dual dimension comes back from space z czasem grzbiety i doliny maleją, dying energy dwuwymiar powraca z przestrzeni ends the mystery gasnąca energia of awaking and compression of form kończy misterium wzbudzania i kompresji formy

What state of consciousness is it? Jaki to stan świadomości?

Why do waves hypnotize? Dlaczego fale hipnotyzują? Why do they focus the sight Dlaczego wiążą wzrok and make us watch the movement i każą patrzeć na ruch of disappearing circles? oddalających się kręgów?

We may look at the essence of the world and Być może patrzymy na istotę świata i bytu. being .

The undulating universe is made of moving pieces Falujący wszechświat to przemieszczające się infor- of information, energies which communicate all macje – energie, które komunikują wszelkie kos- cosmic beings. The connection of mutual relations miczne byty. Z łączności wzajemnych oddziaływań tworzy się przyszłość. If waves are caused by a circle they aim at meeting in the middle. Jeżeli fale spowodowane są kręgiem (obręczą) wówczas Albert Einstein already in the twenties of the 20th century fale dążą do spotkania w środku. claimed that matter was a wave structure which communicated in Już w latach 20. XX w. Albert Einstein stwierdził, że ma- two directions. An English mathematician William Glifford claimed teria jest strukturą falową, która komunikuje się dwukierunkowo. that all forms and phenomena could be described as the effect of Angielski matematyk William Glifford twierdził, że wszystkie formy waves. William Glifford, The World of Mathematics, Simon & Schu- i zjawiska można opisać jako oddziaływanie fal. William Glifford „The ster, New York 1958; Wave-particle description of the world is con- World of Mathematics” NY: Simon & Schuster 1958. Korpuskularno- nected, first of all, with the atom structure. 99.9% of atomic mass -falowy opis świata związany jest przede wszystkim z budową atomu. is its core. The remaining part is electrons. They are simultaneously 99,9% jego masy to jądro. Pozostałą część stanowią elektrony. Są one waves and particles on electron shells jednocześnie falami i cząstkami na powłokach elektronowych.

158 Zaskakującą jest zbieżność równi pochyłej z falą na creates the future. wodzie, oscylacją wahadła i dźwiękiem spadającej It is surprising how much a slippery slope resembles porcelany; jak bliskie jest pokrewieństwo ciepła water circles, how the pendulum oscillation is simi- ludzkiej dłoni, falujących elektronów w kartce czy- lar to the sound of a falling porcelain object, how tanej książki i energii łowionych kondensatorem ra- close is the similarity of the warmth of the hand, diowych fal? undulating electrons in a page of the book which Fala to myśli, emocje, przestrzeń, „Toccata z fugą„ is being read and the energy of radio waves being Jana Sebastiana, kropla światła, polny kamień caught with a capacitor? i drzewo. A wave is thoughts , emotions, space, Toccata and Falę charakteryzują: amplituda, długość fali i czę- fugue by Johann Sebastian, a drop of light, a field- stotliwość drgań oraz zjawiska interferencji, dyfrak- stone and a tree. cji, załamania i całkowitego wewnętrznego odbicia. Waves are characterized by amplitude, wavelength, Cztery rodzaje fal: fale mechaniczne , elektromag- frequency of vibrations as well as phenomena of in- netyczne, fale materii (fale de Broglie’a) i fale terference, diffraction, refraction and total internal grawitacyjne ustalają wspólny ład i harmonizują reflection. wszechświat. There are four types of waves: mechanical , elec- Z tych energii ukształtował się człowiek. Dlate- tromagnetic, matter waves (de Broglie’s waves) go wypełniająca przestrzenie harmonia fali budzi and gravitational which determine common order w nas nie zawsze uświadomiony stan mentalnego and harmonize the universe . komfortu. The man developed out of these energies. Therefo- Ewolucja tak ukształtowała percepcję, żeby służyła re, the wave harmony filling spaces puts us in the James Hardt, Sztuka kreatywnego myślenia, wydawnictwo state of mental comfort which we are not always Illuminato, 2013; Lichi Lee, Tajemnice Fal Mózgowych. Przywrócić aware of. rytm szczęśliwego szczęśliwego zdrowego życia, wydawnictwo Sen- su, 2011; http://ikepolska.pl/kinezjologia-jak-dziala-mozg-fale-moz- James Hardt, Sztuka kreatywnego myślenia, wydawnictwo gowe/ Illuminato, 2013; Lichi Lee, Tajemnice Fal Mózgowych. Przywrócić Fale mechaniczne – to drgania rozprzestrzeniące się rytm szczęśliwego szczęśliwego zdrowego życia, wydawnictwo Sen- w ośrodkach sprężystych np. powietrze, woda, ziemia, materiały, su, 2011; http://ikepolska.pl/kinezjologia-jak-dziala-mozg-fale-moz- materiały mineralne itp. Energia mechaniczna zmienia się w energię gowe/. kinetyczną; Andrzej Januszajtis, Fale, PWN 1991. Mechanical waves – spreading of vibrations in media e.g. Fale elektromagnetyczne – zaburzenia elektromagnetycz- air, water, earth, fabrics, minerals etc., during which the conversion ne rozchodzące się w przestrzeni. Zmieniające się pole elektryczne of mechanical energy into kinetic one takes place. wytwarza zmieniające się pole magnetyczne i odwrotnie. Falowanie Electromagnetic waves – electromagnetic interference re- elektromagnetyczne obejmuje zakres od fal radiowych przez światło verberating in space. Changeable electric field produces changeab- widzialne po promieniowanie gamma; Szczepan Szczeniowski, Elek- le magnetic field and the other way round (electromagnetic waves tryczność i magnetyzm, PWN 1980. from radio waves through visible spectrum to gamma radiation). Zasada dualizmu korpuskularno-falowego. Każdy obiekt (The principle of wave-particle duality) Each object can be można opisać na dwa sposoby: jako zbiór cząstek, lub jako falę sto- described in two ways: as a group of particles or as a standing wave. jącą. Z każdym obiektem materialnym (np. z człowiekiem) związa- A wave of certain wavelength which can be calculated is connected na jest fala o określonej długości, którą można obliczyć – hipotezę with each material object (e.g. the man) – Broglie’s hypothesis was Broglie’a potwierdził doświadczalnie Milo Wolff. experimentally confirmed by Milo Wolff. Milo Wolff: Schrodinger’s Universe and theOrigin of the Na- Milo Wolff, Schrodinger’s Universe and the Origin of the tural Laws. Outskirts Press, 21 kwietnia 2008. Milo Wolff Technotran Natural Laws, Outskirts Press, April 21, 2008,; Milo Wolff Techno- Press, 1124 Third Street, Manhattan Beach, CA 90266 Edycja i dodat- tran Press, 1124 Third Street, Manhattan Beach, CA 90266. Edition kowe komentarze: Geoff Haselhurst, Luty 2003; Tłumaczenie na język and supplementary commentaries: Geoff Haselhurst, February polski: Falowa struktura materii, Michał ‘SasQ’ Studencki, Maj 2007 2003. Translation into Polish: Michał ‘SasQ’ Studencki, May 2007.

159 Because present perception is evolutionarily ai- przetrwaniu organizmu i gatunku. Zatem wydaje ming at survival we can assume that for present się, że dla bieżącej egzystencji człowieka nie jest existence it is not important if we are aware of the ważnym uświadomienie tego, czy przestrzeń jest fact if space is emptiness or what it is filled with. It pustką, czy jest czymś wypełniona. doesn’t mean, however, that what is not perceived Nie oznacza to jednak, że to czego nie dostrzega- doesn’t exist or doesn’t have any influence on us. my nie istnieje lub nie ma na nas wpływu. Nasz or- Beyond consciousness our organism and mind are ganizm i umysł znajduje się pod ciągłym wpływem continuously influenced by unnoticeable impulses, nieuświadomionych i niezauważalnych impulsów, signals, extrasensory incentives and stimuli. We can sygnałów, pozazmysłowych podniet i stymulacji. see and develop the condensed matter available to Niewytłumaczalną reakcję na te bodźce zwykle na- our senses but we live in space and space is not zywamy intuicją. emptiness. Every above-standard designer remem- Widzimy i kształtujemy dostępną zmysłom zagęsz- bers about it. czoną materię, ale żyjemy w przestrzeni a prze- strzeń nie jest pustką. Pamięta o tym każdy ponadstandardowy projektant.

160 „Sztorm” grafika cyfrowa w.d. Kołogrzeg 2012 161 WHAT IS SPACE FILLED WITH? CZYM WYPEŁNIONA JEST PRZESTRZEŃ?

The coauthor of the quantum theory, Niels Bohr, Współtwórca teorii kwantowej, Niels Bohr uważał, was of the opinion that quanta are not real subjects że kwanty nie są rzeczywistymi podmiotami lecz but rather a mathematical record of waves which matematycznym zapisem fal, które mają postać czą- have the form of particles only during the time of steczek tylko w czasie ich bezpośredniej obserwacji. their direct observation. It means that quanta exist Oznacza to, że kwanty istnieją jako materia, ale jeśli as matter but when we don’t look at them they nie patrzymy na nie wracają do postaci fali. resume the form of the wave. The team of resear- Zespół badaczy z Australian National University kie- chers from the Australian National University led by rowany przez Andrew Truscotta dowiódł, że na po- Andrew Truscott proved that reality doesn’t exist ziomie kwantowym rzeczywistość nie istnieje. on the quantum level. Scientists repeated the fa- Naukowcy ponownie przeprowadzili słynny ekspe- mous experiment of delayed selection in the field ryment opóźnionego wyboru z zakresu fizyki kwan- of quantum physics (John Wheeler’s experiment of towej (eksperyment Johna Wheelera1978 r.). Wy- 1978). The result confirmed the seemingly absurd nik potwierdził pozornie absurdalnie brzmiącą tezę thesis related to the nature of the world surroun- dotyczącą natury otaczającego nas świata. ding us. In the very small scale the reality doesn’t exist up W bardzo małej skali rzeczywistość nie istnieje, aż to the moment of making a measurement. Andrew do momentu, kiedy dokonamy pomiaru. Andrew Truscott asked a question: if an examined object Truscott postawił pytanie:jeżeli badany obiekt może can behave both as a particle and a wave at which zachowywać się jak cząsteczka oraz jak fala, to point an object “decides” on that? w którym momencie obiekt o tym „decyduje”? On the basis of his experiment he made a statement:

162 W oparciu o przeprowadzony eksperyment na- We proved that measurement is everything. Reality ukowiec oświadczył: Dowiedliśmy, że pomiar jest doesn’t exist on the quantum level as long as you wszystkim. Na poziomie kwantowym rzeczywistość don’t look at it . nie istnieje dopóki na nią nie spojrzysz. It means that while I’m hitting a keyboard with my Oznacza to, że uderzając palcami w klawisze kom- fingers during writing this text I’m hitting the emp- putera w czasie pisania tego tekstu, uderzam pust- tiness with emptiness, surrounded by an extremely ką w pustkę, otoczoną skrajnie cienką warstewką thin layer of particles. cząsteczek. By contrast, an American physicist and philosop- Z kolei amerykański fizyk i filozof Dawid Bohm, któ- her David Bohm , who focused on quantum physics ry zajmował się fizyką kwantową oraz problemem as well as the problem of reality and conscious- rzeczywistości i świadomości jako spójnej całości ness treated as a unity, claimed that particles for- stwierdził, że cząsteczki wchodzące w skład plazmy ming the composition of plasma start to behave as zaczynają się zachowywać jak zespół i wykazują a group and show the qualities of a multicellular -or właściwości organizmu wielokomórkowego. Po- ganism. Electrons in metals behave in a similar way. dobnie zachowują się elektrony w metalach. Czą- Particles harmonize and behave as if they coordina- steczki harmonizują i zachowują się tak jak gdyby ted their behavior with the others. koordynowały swoje zachowanie z innymi. de Broglie and Bohm’s pilot wave theory assu- Teoria fali pilotującej de Broglie-Bohma zakłada, mes that quantum potential penetrates the who- że potencjał kwantowy przenika cały kosmos od le cosmos from electrons to galaxies. David Bohm elektronów po galaktyki. Dawid Bohm twierdził, że claimed that the world is one indivisible dynamic świat jest jedną niepodzielną dynamiczną całością. unity. Our senses connect us with the apparent or- Z porządkiem jawnym jesteśmy związani zmysłami, der, while the implicate order is below the level of natomiast porządek ukryty mieści się pod tym, co what is perceived. dostrzegamy. Reality happens to be different from our opinion Rzeczywistość bywa odmienna od naszych o niej about it. The brain changes stimuli which are recei- opinii. Mózg zamienia przyjmowane przez recepto- ved by receptors into information. This transforma- ry bodźce na informacje. Ta zamiana, (o czym już tion (I’ve already written about it) often happens pisałem) często bywa intencjonalna. Dostrzegamy to be intentional. We perceive what we want to to, co dostrzec chcemy, co przystaje do naszej do- perceive, what is in agreement with our previous tychczasowej wiedzy lub to, co spodziewamy się knowledge or what we are looking forward to. dostrzec. We are not willing to change our opinions, views and beliefs although we know that 99.9% of matter Niechętnie zmieniamy nasze oceny, sądy i prze- is not material. Space constitutes such a percen- świadczenia, a przecież wiemy, że 99,9% materii http://www.anu.edu.au/news/all-news/experiment-con- firms-quantum-theory-weirdness David Bohm was the follower of the holistic understan- http://www.anu.edu.au/news/all-news/experiment-con- ding of the world – the world has the structure of a hologram – the firms-quantum-theory-weirdness whole is included in its each part. David Bohm, był zwolennikiem holistycznego rozumienia The volume of atomic nucleus including the volume of all świata – świat ma budowę hologramu – w każdej części jest zawarta electrons makes only 0.00000001% of the volume of the whole atom. It całość. means that 99.99999999% of the volume of each atom is “emptiness”.

163 tage of the atom .Consequently, the materiality of jest niematerialna. Taką część atomu stanowi prze- matter is illusionary. strzeń. Zatem materialność materii jest raczej złud- na.

What, we designers, need this kind of awareness for? Do czego nam projektantom potrzebna są takie uświadomienia? So knowledge is only useful when it is understood. Without understanding it is worth nothing. There- Otóż wiedza jest użyteczna tylko wtedy, kiedy jest fore new theories and discoveries resulting from rozumiana. Bez zrozumienia, nie ma z wiedzy żad- basic research are often met with skepticism. nego pożytku. Dlatego nowe teorie i odkrycia wy- After all, great physics discoveries took place in first nikające z badań podstawowych często budzą scep- decades of the twentieth century . But they were tycyzm. understood and applied only after 100 years. Przecież wielkie odkrycia fizyki powstawały w pierw- Social mentality and in particular the way of thin- szych dekadach XX w. Natomiast ich zrozumienia king and perceiving the reality constitutes a habi- i zastosowania rodzą się dopiero po 100 latach. Spo- tual complex. We are eager to believe in what is łeczna mentalność a w szczególności sposób myśle- known, permanent, accepted, repeated many ti- nia i postrzegania rzeczywistości stanowi kompleks mes or even imitative or plagiarized. New thoughts, inercyjny. Chętnie akceptujemy to, co znane, utrwa- ideas, discoveries are noticed and accepted only lone, zaakceptowane, wielokrotnie powtórzone after some time or they go into oblivion to be arti- a nawet imitatorski lub plagiatorski. Nowe myśli, culated again after years. idee, odkrycia są zauważane i akceptowane dopie- David Bohm believes that if you want to under- ro z upływem lat, lub znikają w niepamięci by po stand quantum world you should change the way latach ktoś wyartykułował je ponownie. of thinking . David Bohm twierdzi: żeby zrozumieć świat kwanto- In the book Wholeness and the Implicate Order the wy należy zmienić sposób myślenia. author argues that if we treat totality as a group of W książce Wholeness and the Implicate Order (Ukry- independent elements our way of thinking is also ty porządek) autor przekonuje, że jeżeli całości trak- fragmentized. tujemy jako zbiór niezależnych elementów to nasze If we are able to think in the categories of cohe- Objętość jądra atomowego wraz z objętością wszystkich rent whole which is united, harmonious, indivisible, elektronów stanowi zaledwie 0,00000001% objętości całego atomu. inseparable and without boundaries our mind will Oznacza to, że 99,99999999% objętości każdego atomu stanowi „pustka”; na podstawie: Zofia Leś, Podstawy fizyki atomu, PWN 2014. Max Planck – quantum theory, 1900; Albert Einstein Max Planck – teoria kwantowa, 1900; Albert Einstein – te- – theory of relativity, 1905-1908; Albert Einstein – general theory of oria względności, 1905-1908; Albert Einstein – ogólna teoria względ- relativity – gravitational forces belong to the four-dimensional spa- ności – siły ciążenia są własnością przestrzeni czterowymiarowej ce, 1915; Ernest Rutherford – discovers the atomic nucleus, 1911: 1915; Ernest Rutherford odkrywa jądro atomowe, 1911; Luise de Luise de Broglie – photon theory of photoelectric effect, 1924; wave Broglie – teoria fotonowa efektu fotoelektrycznego, 1924; Falowe properties of matter, 1927; Clinton Joseph Devisson, discovery of własności materii,1927; Clinton Joseph Devisson, odkrycie dyfrakcji electron defraction, 1927; Edwin Hubble – expansion of the universe, elektronów,1927; Edwin Hubble – rozszerzanie się wszechświata, 1929; Karl David Andersen discovered positive electron, 1929; James 1929; Karl David Andersen, odkrył elektron dodatni, 1929; James Chadwig discovered neutron, 1932; Werner Heisenberg’s formula- Chadwig odkrył neutron, 1932; Werner Heisenberg sformułowanie tion of proton-neutron theory of atomic nucleus, 1932. protonowo-neutronowej teorii jądra atomowego, 1932.

164 myślenie jest również sfragmentaryzowane. aim at similar activity. Then, it will result in the pro- Jeżeli potrafimy myśleć całością spójną, harmonij- cess which is an orderly action within the whole . ną, niepodzielną, nierozłączną i bez granic wówczas nasz umysł będzie dążył do podobnego działania. * Wynikiem będzie wówczas proces uporządkowany w obrębie całości. Tao Te Ching, classic Taoism text written 2000 years ago, includes such thoughts, among others: * “Thirty spokes meets in one hub; Empty space in the middle of the wheel constitutes Klasyczny tekst taoizmu sprzed 2000 lat Lazo Zi, Tao the support for the car... Te Ching zawiera m.in. takie myśli: Although what is perceptible has its advantages; Trzydzieści szprych zbiega się w jednej piaście; What is imperceptible decides about the usefulness” Pusta przestrzeń w środku koła stanowi oparcie dla wozu…Choć to, co uchwytne ma swoje zalety; to jednak nieuchwytne decyduje o przydatności What does it mean for us, designers?

The view which was defined over 2 thousands Co to dla nas projektantów oznacza? years ago is surprisingly similar to David Bohm’s statements. I think that the constructors of Gothic Pogląd zdefiniowany przed ponad dwoma tysiącle- cathedrals, Tour Eiffel and Buckminster Fuller un- ciami jest zaskakująco bliski twierdzeniom Davida derstood the world in a similar way. Bohma. Sądzę, że w analogiczny sposób rozumieli However, the reflections on contemporary- dy świat budowniczowie gotyckich katedr, Tour Eiffel namics of investments lead us to the conclusion i Buckminster Fuller. that many designers don’t notice space. Space for Natomiast z refleksji nad współczesną dynamiką them is a non-being and the non-being according inwestycyjną można wnosić, że liczni projektanci to Parmenides is something which doesn’t exist or nie dostrzegają przestrzeni. Przestrzeń dla nich to doesn’t have any feature which can be described niebyt, a niebyt według Parmenidesa to „coś” cze- as meaningful. As a consequence, “fast designers” go nie ma lub coś, co nie ma żadnej cechy, o której think that space is emptiness used for utilitarian można byłoby coś sensownego powiedzieć. functions. However, what is considered as emp- Zatem „pośpieszni projektanci” uważają, że prze- tiness in present perception constitutes a primal strzeń jest pustką służącą funkcjom utylitarnym. and fundamental perceptual range in cognitive and emotional processes. David Bohm, Ukryty porządek, tłum. Michał Tempczyk, wydawnictwo: Pusty Obłok, 1988 David Bohm, Ukryty porządek, translated by Michał Tem- tłum. Michał Lipa,Tao Te Ching, Charter Eleven. Onepress pczyk, wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1988. 2010 Tao Te Ching, Chapter Eleven; Onepress 2010 Centralnym przedmiotem rozważań greckiego filozofa Par- The central subject of reflection of Greek philosopher Parme- menidesa z Elei (540-470 p.n.e.) było pojęcie bytu. Później bytem nides of Elea (540-470 p.n.e.) was the concept of being. Then the prob- i niebytem zajmowali się między innymi filozof scholastyczny Tomasz lem of being and non-being was explored inter alia by the scholastic z Akwinu (1225-1274), twórca nowoczesnego idealizmu Friedrich philosopher Thomas Aquinas (1225-1274), the founder of modern ide- Hegel (1770-1831) oraz przedstawiciele egzystencjalizmu Martin alism, Friedrich Hegel (1770-1831) and representatives of existentialism Heidegger (1889-1976) i Jean-Paul Sartre (1905 – 1980). Martin Heidegger (1889-1976) and Jean-Paul Sartre (1905-1980).

165 What is the perceptual structure of space? Tymczasem to, co w bieżącej percepcji uważane jest za pustkę, stanowi pierwotną i podstawową Similarly as in music, silence is not emptiness, spa- w procesie poznawczym i emocjonalnym rozcią- ce which is perceived in present perception as głość wrażeniową. “nothing” is condensed. It is filled with huge numbers of signals and energies carried by logical, mathematical and physical structures of waves. This Co to jest wrażeniowa struktura przestrzeni? wave condensate is responsible for the state of the mind. Its content is represented in human feelings Podobnie jak w muzyce cisza nie jest pustką, prze- and behaviors in a special way. Only minimal range strzeń postrzegana w bieżącej percepcji jako „nic” of these waves is perceived by our senses, the who- jest gęsta. Wypełniają ją ogromne ilości sygnałów le range is imperceptible for receptors and influen- i energii niesionych przez logiczne, matematyczno- ces the man beyond his consciousness. Similarly to -fizyczne struktury fal. Ten falowy kondensat jest every other type of matter the human body consists odpowiedzialny za stan umysłu. Jego zawartość of particles which behave analogically in each form. uobecnia się w sposób szczególny w ludzkich od- Mechanical and electromagnetic wave interactions czuciach i zachowaniach. Tylko minimalne zakresy become visible in interactions with de Broglie’s tych fal rejestrują zmysły, całość jest nieuchwytna waves. For example, as a result of resonance we dla receptorów i oddziałuje na człowieka poza jego observe the visualization of acoustic waves on the świadomością. Podobnie do każdej innej materii membranes covered with liquid or powdery stuff. ludzkie ciało składa się z cząsteczek, które zacho- For each range a logical form of the wave of impro- wują się analogicznie w każdej postaci. Interakcje bable harmony is being drawn . fal – mechaniczne i elektromagnetyczne – uwidacz- Frequencies which are beyond our perceptive abili- niają się w interakcji z falami de Broglie’a. Na przy- ties become visible in various interactions . Sounds kład w wyniku rezonansu obserwujemy na memb- of approximately 24 Hz twist the stream of water ranach pokrytych płynem lub sypkim materiałem into a spiral. 60% of human body is made of wa- wizualizujące się fale akustyczne. ter, therefore the theory of the Japanese researcher Dla każdego zakresu rysowana jest logiczna postać Masaru Emoto related to the soothing sound effe- fali o nieprawdopodobnej harmonii. Częstotliwości ct of classical music on the structure of stress and wykraczające poza możliwości recepcyjne zmysłów trauma-deformed organisms becomes plausible10 . uwidaczniają się w różnych interakcjach. Dźwięki Both wave ranges: perceptive (sensual) range and ok. 24 Hz skręcają strumień wody z węża w spira- the spectrum remaining beyond our sensory per- lę. Ciało człowieka składa się w 60% z wody. Zatem ception create “the structure of perceptual space”. teoria japońskiego badacza Masaru Emoto dotyczą- The compatibility of mutual relations of waves in ca harmonizującego wpływu muzyki klasycznej na Szczepan Szczeniowski, Fizyka doświadczalna. Mechanika zniekształcone stresem i traumą struktury organi- i akustyka, PWN, Warszawa 1980; https://www.youtube.com/watch ?v=wvJAgrUBF4w&t=10s; Szczepan Szczeniowski, Fizyka doświadczalna. Mechanika On the basis of interactions various types of detectors are i akustyka, PWN, Warszawa 1980; https://www.youtube.com/watch built which are used to detect and measure waves which are not ?v=wvJAgrUBF4w&t=10s perceived by receptors. W poparciu o interakcje budowane są różnego typu de- 10 Masaru Emoto, Tajemnice wody i jej wpływ na człowieka i tektory, które służą do wykrywania i mierzenia fal nie rejestrowany naszą planetę, Wydawnictwo Medium 2006. przez receptory

166 „Zwierciadło duszy” grafika cyfrowa w.d. Kołogrzeg, 2012 167 the area of mental space makes harmony. Harmo- zmu staje się prawdopodobna10. ny is a unity and mathematical agreement of com- Obydwa zakresy fal; zakres percepcyjny (sensualny) patible wave elements in the structure of a certain i spektrum pozostające poza percepcją sensoryczną system. tworzą strukturę przestrzeni wrażeniowej. The lack of systemic compatibility of waves means Zgodność wzajemnych relacji fal w obrębie prze- dissonance. Dissonance is the lack of energetic strzeni mentalnej ustanawia harmonię. Harmonia alignment of the world, it is immobility, inaction, to spójność i matematyczna zgodność dopełniają- numbness, destruction and finally non-being. cych się falowych elementów w obrębie struktury określonego systemu. The content of space interacts in a spontaneous Brak systemowej zgodności fal oznacza dysonans. way – directly on the mental and physical potential Dysonans to brak energetycznego uporządkowania as well as on the current state of human emotions. świata, to bezruch, bezczynność, odrętwienie, de- In the natural environment the most important fe- strukcja, a w końcu niebyt. ature of perceptual space is harmony. A man came out of this harmonious wave space and started his Zawartość przestrzeni oddziałuje w sposób sponta- evolution. A genetic relationship with the natural niczny – bezpośrednio na potencjał umysłowy i fi- order of the world was being created. It is the re- zyczny oraz aktualny stan emocjonalny człowieka. ason that biochemical reactions resulting in pro- W środowisku naturalnym nadrzędną cechą prze- ducing endorphins take place in perceptual space strzeni wrażeniowej jest harmonia. in view of harmony. Those morphine-like partic- Z tej harmonijnie falującej przestrzeni wyłonił się les produced in central nervous system eliminate i ewoluował człowiek. Powstawał genetyczny zwią- stress and trigger the feeling of pleasure, relaxation zek z naturalnym porządkiem świata. Sprawia on, and restore order in the personality structure. This że wobec harmonii w przestrzeni wrażeniowej na- kind of spiritual condition motivates a significantly stępują procesy biochemiczne, które powodują wy- better activity of the mind, stimulates imagination, dzielanie endorfin. Te wytwarzane w ośrodkowym creative thinking and fosters the optimal use of układzie nerwowym cząsteczki morfinopodobne talents. Besides, the harmony of the structures of eliminują stres, wyzwalają uczucie przyjemności, perceptual space helps to produce positive emo- zrelaksowania oraz przywracają ład w strukturze tions and makes people predisposed to think in the osobowości. Taki stan ducha inicjuje znacznie więk- categories of probability. szą aktywność umysłu, uruchamia wyobraźnię, By contrast, dissonance results from the lack of the twórcze myślenie oraz sprzyja optymalnemu wy- canon, from questioning or violating imperative ru- korzystaniu zdolności. Ponadto harmonia struktur les for the group of elements. It is the feature of przestrzeni wrażeniowej sprzyja wyzwoleniu pozy- cultural and civilizational spaces badly designed tywnych emocji oraz usposabia do myślenia w kate- and it is the effect of deficit of thoughts and insuf- goriach prawdopodobieństwa. ficient knowledge. In extreme cases the conflict in Natomiast dysonans rodzi się z braku kanonu, z za- structures of perceptual space creates chaos which chwiania lub ze złamania imperatywnych reguł dla disintegrates personality. Then there is a weake- zbioru elementów. Jest on cechą źle zaprojektowa- ning or dispersion of the inner organization of the 10 Emoto Masaru, Tajemnice wody i jej wpływ na człowieka mind which means interruptions of agreement and i naszą planetę, Wydawnictwo medium 2006

168 nych przestrzeni kulturowo-cywilizacyjnych i wyni- compatibility of brain waves. Frustration appears ka z deficytu myśli oraz ubogiej wiedzy. W skrajnych which results from decreased intellectual abilities przypadkach konflikt w strukturach przestrzeni and, consequently, the opportunities of efficient wrażeniowej tworzy chaos, który dezintegruje oso- realization of plans. An unpleasant state of psycho- bowość. Następuje wówczas osłabienie lub rozpro- logical tension appears. A person is susceptible to szenie wewnętrznej organizacji umysłu, to znaczy negative emotions much more easily11 . zakłócenie zgodności i odpowiedniości fal mózgo- A spontaneous character of reactions to positive or wych. Rodzi się frustracja wynikająca z obniżenia negative contents of landscape causes that we in- możliwości intelektualnych, a zatem szans sprawnej tuitively avoid destructive structures of perceptual realizacji zamierzeń. Powstaje stan nieprzyjemnego space, whereas we seek harmonious ones and are napięcia psychicznego. willing to stay in them. Człowiek łatwiej ulega negatywnym emocjom11. Spontaniczny charakter reakcji na pozytywne lub * negatywne treści krajobrazu sprawia, że intuicyjnie unikamy destrukcyjnych struktur przestrzeni wraże- Step by step there are more and more examples of niowej. Natomiast poszukujemy przestrzeni harmo- such situations in metropolises and small towns. To nijnych i chętnie w nich przebywamy. avoid general opinions let’s dive into the space of Święty Marcin street in Poznan. Once it was one of * the most representative and often used streets of Poznan. It was the first street which was covered Krok za krokiem w metropoliach i małych miastecz- with asphalt (1893). kach mnożą się przykłady takich sytuacji. Żeby nie pozostawać w kręgu rozważań ogólnych spróbuj- We begin to walk. my zanurzyć się w przestrzeni ulicy Święty Marcin From the Wiosny Ludów square the street climbs w Poznaniu. Niegdyś była to najbardziej uczęszczana up to the Marcinkowskiego avenue. There is the i jedna z najważniejszych reprezentacyjnych ulic Po- paving of the street and the floor of the pavement znania. To pierwsza ulica, którą pokryto nawierzch- above and below the perceptual horizon. nią asfaltową (1893). Eastwards (down the street) the poor perspective with the indistinctive elevation of Kupiec Poznański Idziemy. and Bąkowski’s plot. Z Placu Wiosny Ludów ulica wspina się do wyso- kości Alei Marcinkowskiego. Pod i nad horyzontem At the level of Marcinkowskiego avenue – cacopho- percepcyjnym – bruk ulicy i posadzka chodnika. ny. On the left hand side a place saturated with the W kierunku wschodnim (w dół) kiepska perspekty- memory of almost one-thousand-year-old events. wa z nieszczególną elewacją Kupca Poznańskiego The space written with emotions of hundreds of ge- i działką Bąkowskiego. nerations of Poznan inhabitants is the evidence of both prosperity, joy, faith, happy life and invasions,

11 Paul Thomas Young, Anderstanding your feelings and emo- 11 Paul Thomas Young, Understanding your feelings and emotions, Prentice-Hall 1975; Antonio Damasio, tłum. Maciej Karpiński, tions, Prentice-Hall 1975; Antonio Damasio, Błąd Kartezjusza. Emo- Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. Rebis, 2013 cje, rozum i ludzki mózg, translated by Maciej Karpiński, Rebis 2013;

169 fires, blood, suffering, hunger and epidemic. Itis Na wysokości Al. Marcinkowskiego kakofonia. the small beautiful brick Gothic St Martin’s church Z lewej strony – miejsce nasycone niemal tysiąclet- which closes the axis of Marcinkowskiego avenue. nimi zdarzeniami. Przestrzeń zapisana emocjami The first church on the left bank of the Warta was dziesiątków pokoleń mieszkańców Poznania niesie erected in this place by Przemysl I of Greater Poland in 1240 before the foundation of the town in 1253. świadectwa pomyślności, radości, wiary i szczęśli- wego życia, ale również najazdów, pożarów krwi, Opposite, at the crossroads of Święty Marcin street cierpienia, głodu i epidemii. To piękny ceglany, and Marcinkowskiego avenue an aggressive tension gotycki kościółek św. Marcina, który zamyka oś can be felt12. Space is ruffled with bad emotions. Al. Marcinkowskiego. Pierwszy kościół na zachod- MM gallery is not a contrast, it is a barbarian act nim brzegu Warty został wzniesiony w tym miejscu of violence. The arrogant form of the broken struc- przez Przemysła I w 1240 r., przed lokacją miasta ture destroys the subtle atmosphere of this place . w 1253 roku. Offensive and brutal stylization of the rocky blocks brings about annoyance and captivates minds. Naprzeciw, u zbiegu ul. Święty Marcin i Alei Marcin- kowskiego agresywne napięcie. Przestrzeń mierzwią By contrast, behind Franciszka Ratajczaka street złe emocje. „Galeria mm” to nie kontrast, to barba- there is a “proletarian dream about Manhattan”. rzyński gwałt. Arogancka forma połamanej struktu- Since the beginning of the 70. urban ambitions tur- ry niszczy subtelne klimaty miejsca12. Napastliwa, ned into coarse technologies have not been able brutalna stylizacja skalnych łomów drażni emocje to communicate with the architectural reliability i zniewala umysły. of opposite frontages from 19th and 20th century. There are places in Poznan where different epochs Z kolei za ulicą Franciszka Ratajczaka stoi „sen pro- can talk to each other. But there is a dramatic gap letariusza o Manhattanie”. Od początku lat 70. in the space between Alfa skyscrapers and the ec- wielkomiejskie ambicje spełnione w siermiężnych lectic and secessionist elevations there. technologiach nie mogą nawiązać dyskursu z ar- Then we enter a conceited and pathetic space be- chitektoniczną rzetelnością przeciwległych pierzei tween neoromantic massifs of Imperial Castle and z XIX i początków XX wieku. Są w Poznaniu miej- Credit zemstvo with a Post Office Directorate. The sca, w których rozmawiają z sobą różne epoki. Na- perspective from below the castle, between the tomiast w przestrzeni między wieżowcami „alfa” neo-renaissance building of Collegium Minus and a eklektycznymi i secesyjnymi elewacjami następu- perfectly expanded – according to the design of the je dramatyczny zgrzyt. architect Jerzy Górawski – the Academy of Music, Dalej wchodzimy w nadętą, patetyczną przestrzeń is closed with the least fortunate elevation of the między neoromańskimi masywami Zamku Cesar- Bałtyk office building. skiego i Ziemstwa Kredytowego z Dyrekcją Poczty. Spod Zamku perspektywę między neorenesanso- The complete picture is worth the citation from Sta- wym Collegium Minus i znakomicie rozbudowaną, nisław Barańczak’s Mankamęty: wg. projektu arch. Jerzego Górawskiego, Akademią

12 At the frontage of Marcinkowskiego avenue the MM galle- 12 W pierzei Al. Marcinkowskiego brutalna elewacja Galeria ry borders a subtle elevation of Anderschs’ Palace. mm zgrzytliwie sąsiaduje z subtelną elewacją Pałacu Anderschów.

170 Muzyczną zamyka najmniej szczęśliwa elewacja biu- „Chrzęst szczęk pstrych krów wprządł w słuch...” rowca „Bałtyk”. For a few years there have been discussions related to the reasons for the collapse of Święty Marcin Klimat ulicy godny jest cytatu z Mankamętów Stani- street. sława Barańczaka, z utworu odniesionego przez au- Why did the street depopulated and became dead? tora do zupełnie innych, nieprzestrzennych emocji. Usually people mention the lack of shops and mo- Chrzęst szczęk pstrych krów wprządł w słuch... ving trade to galleries. I think that it is not the dys- function which is the core problem there. The in- Od kilku lat trwają dyskusje dotyczące przyczyn coherent friction of space disorganizes minds, it is zmierzchu ulicy Święty Marcin. unpleasant and chaotic. People avoid antinomian Dlaczego ulica wyludniła się i zastygła w bezruchu? space saturated with aggressive and negative ener- Zazwyczaj wskazuje się na brak sklepów i przenie- gies. They have destructive influence, destroy affir- sienie handlu do galerii. Sądzę jednak, że nie o dys- mative mood and disorganize thoughts. funkcję chodzi. Bełkotliwa zgrzytliwość przestrzeni dezorganizuje umysły, jest nieprzyjazna i chaotycz- The contest for revitalization of the street have na. Ludzie stronią od przestrzeni antynomicznych, been announced. This year implementation works nasyconych agresywnymi, negatywnymi energiami. should start. Let’s hope that the revival will not be Działają one destrukcyjnie, burzą afirmatywne sa- so unprofessionally chaotic as the reconstruction of mopoczucie i dezorganizują myśli. Solna and Wolnica streets or as cheap as the pavement of the Półwiejska pedestrian street. I wish Ogłoszono konkurs na rewitalizację ulicy Święty my city weren’t haunted by pavements made of Po- Marcin. W tym roku mają zacząć się prace realiza- zbruk shaped stones with spots of oil and a chewing cyjne. gum. In relation to the city paving, cheaper means Miejmy nadzieję, że rewitalizacja nie będzie tak more expensive and tacky13 . Apart from that, effi- amatorska jak nawierzchnia na deptaku Półwiej- cient revival of the street would call for spatial har- skiej. Życzę mojemu Miastu, żeby przestało być monization through decisive architectural activities. prześladowane przez nawierzchnie z betonowych Covering spatial dissonances with trees will have kształtek Pozbruku w plamy oleju i gumy do żu- limited efficiency14 . cia. W odniesieniu do miejskich nawierzchni taniej oznacza drożej i tandetnie 13. Ponadto skuteczne ożywienie ulicy wymagałoby harmonizacji przestrzeni poprzez zdecydowane działania architektoniczne. Zasłanianie drzewkami dysonansów przestrzennych będzie miało ograni- czoną skuteczność14 . 13 I recommend a trip to Białystok to decision-makers. They 13 Decydentom polecam wycieczkę do Białegostoku. Tam zo- can see there how the revitalization of Branicki’s palace and park baczą jak robi się rewitalizację starówki i zespołu pałacowo-parkowe- complex and planty park is carried out, what kind of paving the old go Branickich. town has. 14 W latach 70-tych zdarzało się słyszeć od autorów mar- 14 In the 70. you happened to hear from the authors of dead twych ścian; przyjdą plastycy to coś namalują. Sądzę, że dziś dyso- walls: the visual artists would come and paint something. It seems nanse przestrzenne zasłania się drzewkami. that today spatial dissonances are covered with trees.

171 „Trele dla żółcieni” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2012 172 „Śpiewająca skała” grafika cyfrowa w.d. Zakopane 2004 173 SHAPING SPACE WITH SOUND RZEŹBIENIE PRZESTRZENI DŹWIĘKIEM

Sound waves carry energy without transporting Fale dźwiękowe przemieszczają energię bez trans- matter. Regular compression and decompression portu materii. Rytmiczne zagęszczanie of the medium (changes of density and pressure of i rozrzedzanie ośrodka sprężystego (zamiany gęsto- vibrating particles) oscillate around the equilibrium ści i ciśnienia drgających cząsteczek) oscylują wokół position. Approaching equilibrium and the resi- położenia równowagi. Dążenie do równowagi oraz stance of environmental matter with each change opór materii środowiska wraz z każdą zmianą gę- of density cause the loss of some energy. The wave stości powodują utratę część energii. Stopniowo is gradually suppressed. Distribution of frequencies fala ulega wytłumieniu. and intensity of wave components constitutes a so- Rozkład częstotliwości i natężenia składowych fali und spectrum. stanowi widmo akustyczne. Research and utilization of acoustic waves is the- do Badaniem i wykorzystaniem fal akustycznych zajmu- main of, inter alia, the physical and technical field je się m.in. dziedzina fizyczno-techniczna: akustyka. called acoustics. It has a number of branches des- Posiada ona szereg działów określanych zakresami cribed by the scope of appearance, frequency and występowania, częstotliwość i długości fal akustycz- wavelength of acoustic waves as well as modeling nych oraz modelowania pola akustycznego. of acoustic field. For a designer wave properties of Dla projektanta przestrzeni szczególnie interesujące Sound waves constitute this part of acoustic wave spectrum Fale dźwiękowe stanowią tę cześć widma fal akustycznych, which is perceived by hearing receptors. It belongs to the group of która jest objęta wrażliwością receptorów słuchu należy do grupy mechanical waves (16/20Hz-20KHz). The waves of frequency below fal mechanicznych( 16/20 Hz-20 KHz). Fale o częstotliwości poniżej 16-20Hz (infrasounds), over 20KHz (ultrasounds) and over 1GHz (hi- 16/20 Hz (infradźwięki), powyżej 20 KHz (ultradźwięki) i powyżej 1 GHz persounds) are the subject of research and application in the constru- (hiperdźwięki) są przedmiotem badań i zastosowań w konstruowaniu ction of service apparatus designated for various technical fields. aparatury użytkowej przeznaczonej dla różnych dziedzin techniki.

174 są właściwości fal z zakresu dźwięków muzycznych , . musical sounds are particularly interesting,. Stanowią one tworzywo percepcyjne otwartych They constitute a perceptual material of open land- przestrzeni krajobrazu. Zakres i zasięg percepcji scape spaces. The extent and range of visual per- wzrokowej ograniczony jest do obiektów ujawnio- ception is limited to the objects revealed with rec- nych prostoliniowym odbiciem fal elektromagne- tilinear propagation of electromagnetic waves. The tycznych. Obiekty pierwszego planu przysłaniają objects in the foreground cover the events in the zdarzenia planu drugiego. Fale akustyczne mają background. Acoustic waves are of pressure nature. charakter ciśnieniowy. Nie musimy widzieć źródła We don’t have to see the source of the waves to fal żeby doświadczać wrażeń słuchowych. W prze- experience auditory stimuli. In the landscape space strzeni krajobrazu dźwięki mają charakter złożony, sounds have complex character, it means that they czyli stanowią superpozycję pojedynczych fal i są constitute a superposition of single waves and are nierozerwalnie związany z miejscem. Przestrzenie inseparably connected with location. The spaces of pól, jezior, gór, polany lasów iglastych i liściastych fields, lakes, mountains, clearings of coniferous and maja swoje charakterystyczne brzmienie. Podobnie deciduous forests have their characteristic sound. miasto, ulica, plac podwórko. Similarly to a city, street, square and yard. Ta konstatacja dała początek twórczości zwanej field This observation gave rise to the creative activity recordingiem (muzyka wynikająca z obróbki nagrań called field recording (music resulting from proces- odgłosów natury ) oraz instalacji dźwiękowych. sing recordings of nature sounds as well as sou- Podobnie jak przestrzeń wizualna środowisko aku- nd installations). Similarly to visual space acoustic styczne wpływa na kształtowanie osobowości. environment has impact on developing personality. Dźwięki, które słyszymy uruchamiają określone sta- The sounds we can hear evoke certain emotional ny emocjonalne, przeżycia oraz predyspozycje umy- states, feelings and mental and spiritual predispo- słowe i duchowe. sitions. How does the direct relationship between Na czym polega bezpośredni związek między sta- the state of the mind and elements building up spa- nem umysłu a elementami budującymi przestrzeń? ce work? The space organized and determined with Przestrzeń zorganizowana i wyznaczona falą dźwię- a sound wave introduces a new perceptual quality. kową wprowadza nową jakość percepcyjną. Acoustic, electromagnetic and bioelectrical waves Fale akustyczne, elektromagnetyczne i bioelek- emitted by the brain change in scope of frequency tryczne emitowane przez mózg zmieniają się, co do częstotliwości i amplitudy we wzajemnych interak- Wave properties: rectilinear propagation, reflection, chan- Własności fali: prostoliniowe rozchodzenie się, odbicie, za- ge of direction due to change of medium (refraction), wave bending łamanie na granicy ośrodków (refrakcja), uginanie się fali na krawę- at the boundaries of different media, omitting obstacles smaller dziach, omijanie przeszkód mniejszych niż długość fali, powstawanie than the wavelength, occurrence of diffraction strips after travelling pasków dyfrakcyjnych po przejściu przez wąską szczelinę (dyfrakcja), through a narrow slit (diffraction), superposing of coherent waves nakładanie się spójnych fal (interferencja), złożenie dwóch fal o zbli- (interference), unison of two waves of similar frequencies (beating) żonej częstotliwości (dudnienie) oraz takie elementy jak: zwroty za- and elements such as final turns, tune, sonorics, murmurs, crackles, kończeniowe, melodia, szmery, trzaski, tempo, metrorytmika. tempo, metrorhythmics. Dźwięki muzyczne wytwarzane są przez instrumenty mu- Musical sounds are produced by musical elements, human zyczne, głos ludzki oraz przetworniki elektro akustyczne. voice and electroacoustic transmitter. W latach 60-tych Alvin Uciera tworzył między innymi insta- In the 60. Alvin Uciera created, inter alia, sound installa- lacje dźwiękowe. Murray Schafer tworzył dokumentacje dźwiękowe tions. Murray Schafer was the author of sound documentation of miejsc nazwane soundscape. W Polsce Fidel recording tworzy Mar- locations called soundscape. In Poland field recording is created by cin Dymitr i Przemysław Gulda. Marcin Dymitr and Przemysław Gulda.

175 and amplitude in mutual interactions. cyjnych oddziaływaniach. Research of the last decades opened complete- Badania naukowe ostatnich dekad otworzyły przed ly new perspectives for bionics. It turned out that bioelektroniką zupełnie nowe perspektywy. Okaza- electric impulses can directly not only influence the ło się, że impulsy elektryczne mogą nie tylko wpły- work of the nervous system but also regulate other wać bezpośrednio na pracę układu nerwowego, life functions through it. lecz za jego pośrednictwem mogą one regulować The direct impact on the psyche is scientifically un- inne procesy życiowe. verifiable. Nobody is able to describe with the lan- Oddziaływanie bezpośrednie na psychikę nie są guage of science the state of the man listening to sprawdzalne naukowo. Nikt nie jest w stanie języ- Bach although we all agree with the fact that music kiem naukowym opisać stanu człowieka słuchające- influences and induces certain mental conditions. go Bacha, choć przecież wszyscy zgadzamy się z tym, They depend on the individual sensitivity and com- że muzyka oddziałuje i wywołuje określone stany munity of a cultural circle. psychiczne. Zależą one od indywidualnej wrażliwo- Tibetan singing bowls and Gregorian chants stimu- ści i wspólnoty kręgu kulturowego. late Eastern and Western mental structures in a dif- Misy tybetańskie i chorały gregoriańskie inaczej sty- ferent way. mulują wschodnie i zachodnie struktury psychicz- Does the sound have meaning? ne. It is obvious that the sound doesn’t carry meanings Czy dźwięk znaczy? in a verbal sense because it doesn’t refer to words Na pewno dźwięk nie przenosi znaczeń w sensie but we understand - in our specific individual way treści werbalnych, ponieważ nie odnosi się do słów, - sounds of bells in a church tower, janissaries in a ale w określony indywidualny sposób rozumiemy team, car horns and sea waves. The essence of so- dźwięki: dzwonów na wieży kościoła, janczarów unds, including music, is their abstract character. w zaprzęgu, klaksonów i fal morskich. Istotą dźwię- The expression of a sound or sound combination is ków, w tym muzyki, jest ich abstrakcyjny charakter. connected with direct interaction. It means that si- Ekspresja dźwięku lub wyrażenia dźwiękowego jest milarly to the interaction with other types of waves związana z oddziaływaniem bezpośrednim. Ozna- the connection of the medium of expression with cza to, że podobnie do interakcji z innymi rodzaja- mentality takes place directly on a basic sensory le- mi fal łączenie się nośnika wyrazu z umysłowością vel. Music doesn’t mean anything but it is created następuje bezpośrednio na poziomie pierwotnym, and performed just to be experienced and felt. Spa- zmysłowym. Muzyka nie znaczy, lecz przecież po to ce vibrating with air, light, color and sound puts the jest tworzona i wykonywana, by jej doznawać, by mind into subtle states of energetic interactions, it jej doświadczać. Przestrzeń falująca powietrzem, models intellectual and spiritual conditions. światłem, barwą i dźwiękiem wprowadza umysł Potential skepticism is suppressed when we obser- w subtelne stany oddziaływań energetycznych, move different behaviors of liquids and powdery sub- deluje stany intelektualne i duchowe. stances at different frequencies. Ewentualny sceptycyzm zostaje zachwiany w mo- If the sound draws on a membrane the picture cor- mencie, kiedy obserwujemy różne zachowania pły- responding to the precisely determined Hz range, it nów i sypkich materiałów pod wpływem określo-

Krzysztof Pietruszek, Jak działa mózg, http://www.superu- Krzysztof Pietruszek, Jak działa mózg, http://www.superu- mysl.pl/artykuly/59/0/jak_dzia%C5%82a_m%C3%B3zg; mysl.pl/artykuly/59/0/jak_dzia%C5%82a_m%C3%B3zg

176 w.d. zdjęcia z eksperymentu rezonansowego - oglądamy dźwięk - węzły fali stojącej wzbudzane dźwiękiem na membranie - figury Cladniego

rezonans fali 4173 hz rezonans fali 5284 hz

rezonans fali 4444 hz rezonans fali 5907 hz

177 also influences matter a human being is made of nych częstotliwości. . Theory physicists claim that interactions stimula- Jeżeli dźwięk rysuje na membranie obraz odpowia- ting the mind are connected with physical theory of dający precyzyjnie określonemu zakresowi herców space, time and quantum mechanics. Similarly to to oddziałuje również na materię, z której zbudo- the attempts of formulating wave function for the wany jest człowiek. whole universe they try to form quantum-mecha- Teoretycy fizyki sądzą, że oddziaływania stymulują- nical model of the mind. Physicists think that quan- ce mózg są związane z fizykalną teorią przestrzeni, tum mechanics has a few surprising features which czasu i mechaniki kwantowej. Podobnie do prób resemble “paranormal phenomena” or “travelling formułowania falowej funkcji dla całego wszech- in time”. świata, usiłują oni sformułować kwantowo-mecha- In spite of achievements of acoustics experiments niczny model umysłu. Fizycy uważają, że mechanika carried out in recent years we are still at the begin- kwantowa ma kilka zaskakujących cech, które przy- ning of the road leading to the ability of managing pominają „zjawiska paranormalne” lub „podróże sound waves in shaping space and designing cultu- w czasie”. ral landscapes. Mimo osiągnięć akustyki oraz eksperymentów prowadzonych w ostatnich latach ciągle jesteśmy u progu umiejętności zarządzania falą dźwiękową w rzeźbieniu przestrzeni i projektowaniu krajobrazu kulturowego.

https://www.youtube.com/watch?v=wvJAgrUBF4w ; https://www.youtube.com/watch?v=wvJAgrUBF4w ; https://www.youtube.com/watch?v=qFXIhrDc6Rw&t=1s ; https://www.youtube.com/watch?v=qFXIhrDc6Rw&t=1s ; https://www.youtube.com/watch?v=uENITui5_jU https://www.youtube.com/watch?v=uENITui5_jU

178 „Regle w noc świętojańską 61” grafika cyfrowa w.d.Poznań 2015 179 The material reality of the world Materialna rzeczywistość świata exists independently of the man istnieje niezależnie od człowieka, but it is the man who recognizes ale to człowiek rozpoznaje i nadaje and gives structures of this reality strukturom tej rzeczywistości cultural meanings. znaczenia kulturowe. w.d w.d.

WHY DOES THE LANDSCAPE DLACZEGO KRAJOBRAZ CONNECT A HUMAN BEING WITH LOCATION? ŁĄCZY CZŁOWIEKA Z MIEJSCEM?

For many years I have been intrigued by questions: Od wielu lat intrygowały mnie pytania: Why do we feel the need to leave a safe architec- Skąd bierze się ta moc krajobrazu, która wiąże umysł tural interior and explore the landscape? i duszę człowieka z miejscem? What is the source of this landscape force which Dlaczego odczuwamy potrzebę wyjścia z bezpiecz- joins the human mind and soul with location? nego architektonicznego wnętrza w przestrzeń Kra- What do our senses expect from the contact with jobrazu? the open space, tree, field, river? Czego oczekują nasze zmysły od kontaktu z otwartą Why do residents of big cities dream of a house in przestrzenią, drzewem, polem, rzeką? the countryside? Dlaczego mieszkańcy wielkich miast marzą o domu na wsi? I think that we can find answers to these questions in ways and scopes of interactions between Sądzę, że odpowiedzi na te pytania należy szukać the landscape space and the human being. It re- w sposobach i zakresach oddziaływania przestrzeni sults from the direct objective interaction which is krajobrazu na człowieka. Wynika on z bezpośred- devoid of pressure, persuasion and commentary. niej, obiektywnej interakcji pozbawionej presji, The landscape is logical. Its harmony results from perswazji i komentarza. Krajobraz jest logiczny. Jego the natural order having been established since harmonia wynika z przyrodniczego ładu stanowio- the Bing Bang. The perception of the landscape is nego od momentu wielkiego wybuchu. Percepcja devoid of learnt aesthetic biases burdened with krajobrazu pozbawiona jest wyuczonych estetycz- symbolic meanings. A tree by the road is not the nych uprzedzeń, obciążonych symbolicznymi zna- detonation of the word tree. It is the only concrete czeniami. Drzewo przy drodze to nie jest denotacja

180 słowa „drzewo”. To jest jedyny taki konkretny żywy animate object which casts a shadow, has a unique obiekt, który daje cień, ma wyjątkową formę, jest form, is the witness and the evidence of events in świadkiem i świadectwem zdarzeń w czasie, poro- time, communicates with the environment and li- zumiewa się ze środowiskiem i wysłuchuje licznych stens to many confessions. This road, the grasses zwierzeń. Ta droga, przy niej trawy, zioła i kamień, nearby, herbs and a stone, colors, scent of flowers barwy, zapachy kwiatów i kwaśny smak dzikiego and sour taste of wild sorrel cannot be named. The szczawiu nie dają się nazwać. Opis werbalny jest verbal description is poor and one-dimensional be- ubogi, jednowymiarowy, bo one same, te drzewa, cause those trees, grasses and stones themselves trawy i kamienie wyzwalają bogactwo kolejnych trigger a variety of subsequent thoughts, emotions myśli, emocji i odczuć. and feelings. Those experiences, glances, medita- Z tych doświadczeń, krótkich spojrzeń, medytacji, tions, whispers, conversations beyond the word, szeptów, rozmów poza słowem, poza nazwaniem beyond the name, give rise to the human spirituali- wyrasta ludzka duchowość i umysłowość, kształtuje ty and mentality, a character is developed which is się charakter zrodzony z tej drogi, słodkiego sma- born out of this road, the sweet taste of raspberries, ku dzikich malin, zapachu kwitnącej lipy i łanu zbo- the scent of blooming linden and cornfield. These ża. Są to doznania konstytutywne, które pozostają are the constitutive experiences which stay with us z człowiekiem na zawsze. forever. Obviously, the associations of encounters Oczywiście asocjacje doznań określają emocjonal- determine the emotional quality of perception. ną jakość percepcji. Yi-Fu Tuan writes: “Closed humanized space is be- Yi-Fu Tuan pisze: Zamknięta uczłowieczona prze- coming a place… The place is a peaceful center of strzeń staje się miejscem… miejsce jest spokojnym determined values” – and gives an example of two centrum ustalonych wartości i daje przykład dwóch different ways of perceiving similar realities . He ci- odmiennych sposobów postrzegania analogicznej tes Maxim Gorky who explains the melancholy of rzeczywistości – cytuje Maksyma Gorkiego, który the Russian soul in this way: tłumaczy melancholijność rosyjskiej duszy: The endless plain on which there are squeezed-in Bezkresna równina, na której stoją przyciśnięte do rural huts with walls made of beams and straw siebie wiejskie chaty o ścianach z bali i słomianych roofs has a poisoning quality of plunging a human dachach, ma trującą właściwość pogrążania ludz- soul in sadness and killing all human motivation to kiej duszy w smutku i zabijania w człowieku wszelkiej act. A peasant will go far away, beyond the borders chęci działania. Chłop pójdzie daleko, poza granicę of the village, will look at the emptiness around wioski, popatrzy na pustkę wokół siebie i po chwi- him and after a while will feel that this emptiness is li poczuje się tak, jakby ta pustka wkradała się do crawling inside his soul. No permanent traces of toil jego duszy. Nigdzie nie widać trwałych śladów zno- are visible anywhere… As far as you can see there ju… Jak daleko wzrok sięga, rozciąga się bezkresna is endless plain and in the middle of this plain the- równina, a pośrodku tej równiny stoi oto nic niezna- re is an insignificant small man standing, thrown at czący nieszczęsny mały człowiek, rzucony na tę po- this gloomy soil and destined for galley work. So the nurą ziemię i skazany na galerniczą pracę. I ogarnia man is overwhelmed with the feeling of indifferen-

Yi-Fu Tuan, tłum. Agnieszka Morawińska Przestrzeń i miej- Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, translated by Agnieszka sce PIW 1987 Morawińska, PIW 1987.

181 ce which kills in him the ability of thinking, the me- człowieka poczucie obojętności, które zabija w nim mory of past experiences and the ability of drawing zdolność myślenia, pamięć przeszłych doświadczeń conclusions out of them. i możliwość wyciągnięcia z nich wniosków… By contrast, the Americans accept open plains as Natomiast, Amerykanie akceptują otwarte równiny the symbol of life opportunities and freedom. jako symbol życiowych szans i wolności.

The landscape similarly to music stays in dialogue Krajobraz podobnie do muzyki prowadzi z naszą with our mentality. umysłowością dialog. And it is not a poetic expression. I call a dialogue I nie jest to zwrot poetycki. Dialogiem nazywam an elusive exchange of subtle energies between the nieuchwytną wymianę subtelnych energii między space of nature and the man. przestrzenią przyrody a człowiekiem. I don’t propose you magic but rather following Nie proponuję Państwu magii, lecz podążanie za na- science. uką. Chemical compounds produced by our organism Związki chemiczne wytwarzane przez organizm, and called hormones regulate all reactions related a zwane hormonami regulują wszystkie reakcje do- to the chemical and energetic processes taking pla- tyczące przemian chemiczno-energetycznych za- ce in cells. Endorphins which are called the hormo- chodzących w komórkach. nes of happiness or molecules of emotions elicit Endorfiny zwane hormonami szczęścia lub moleku- good mood, satisfaction, states of euphoria or relie- łami emocji wywołują dobre samopoczucie, zado- ve pain and negative emotions. They are produced wolenie, stany euforyczne oraz tłumią ból i negatyw- in the brain and spinal cord. Endorphins are produ- ne emocje. (endorfiny to wewnętrzne morfiny). ced in reactions to some stimuli such as laughter, Są one wytwarzane w mózgu i rdzeniu kręgowym. physical exercise, sunbathing, chocolate, orgasm, Endorfiny są wydzielane w reakcji na niektóre bodź- positive touch, psychoactive substances as well as ce np: śmiech, wysiłek fizyczny, opalanie, czekola- oxygen deficiency. One of the impulses enhancing da, orgazm, dobry, pozytywny dotyk, substancje the production of endorphins is the perception of psychoaktywne, ale również niedotlenienie. the harmony of forms, sounds, scents and tastes Jednym z impulsów inicjujących wydzielanie endor- (endorphins are a kind of inner morphine). fin jest percepcja harmonii form, dźwięków, zapa- The example of order and compatibility are the na- chów i smaków. tural structures of landscape. Perceiving and enco- Przykładem ładu i zgodności są przyrodnicze struk- untering unbelievable natural harmony of forms, tury krajobrazu. Percepcja i przeżywanie niewia- sounds and scents constitutes an impulse for bio- rygodnej przyrodniczej harmonii form, dźwięków chemical and energetic reactions. The brain starts i zapachów stanowi impuls dla biochemiczno-ener- to produce endorphins. The tension decreases, getycznych reakcji. stress disappears, we feel relaxed, quiet, calm and Mózg zaczyna produkować endorfiny. Opada napię- ready for positive reflections and creative thinking. cie, znika stres, czujemy się odprężeni, wyciszeni, So we know that in the landscape we intuitively look spokojni, zrelaksowani skłonni do pozytywnych refor stimuli enhancing the production of endorphins, fleksji i twórczego myślenia. which means well-being and the antidote for stress. Zatem wiemy, że w krajobrazie intuicyjnie poszuku- Let’s answer the question: what are the sources of jemy bodźców wzbudzających wydzielanie endor-

182 fin, to znaczy dobrego samopoczucia i antidotum landscape harmony enhancing the production of na stres. Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie: jakie endorphins? są źródła krajobrazowej harmonii inicjującej wy- In everyday life we tend to see the landscape as dzielanie endorfin? a rather loose or even accidental system. In turn, W życiu bieżącym skłonni jesteśmy postrzegać kra- the perfect harmony of the natural order which is jobraz jako układ swobodny, a nawet przypadkowy. commonly considered as the standard of beauty, Tymczasem powszechnie uznana jako prawzór pięk- is compatible with the logic of mathematical fun- na, doskonała harmonia przyrodniczego porządku ctions and algorithms. jest zgodna z logiką matematycznych funkcji i algo- rytmów. What is and what does the universal feeling of beauty come from? Czym jest i skąd się wywodzi to uniwersalne poczucie piękna? Each flick of a seed includes a program. It is a kind of manual related to the way of organizing matter. Każda drobina nasienia zawiera program. Jest on in- The program sets the structural order and proces- strukcją dotyczącą sposobu organizowania materii. ses determining the way of building animate forms Program wyznacza porządek strukturalny oraz pro- from elementary particles of matter. cesy określające sposób budowania form ożywio- This record doesn’t have a character of a template. nych z elementarnych cząsteczek materii. It is rather a guideline for the organism structure Zapis ten nie ma charaktery szablonu. how it should proceed and behave in reaction to Jest to raczej dyrektywa postępowania i zachowy- various situations and external stimuli. wania się struktury organizmu w reakcji na różne The nature recorded this program with sequences sytuacje i bodźce zewnętrzne. of nucleotides of DNA and RNA nucleic acids. The Przyroda zapisała ten program sekwencjami nu- codon (triplet) is the unit in the mRNA sequence. kleotydów kwasu nukleinowego DNA i RNA. Each codon created by three consecutive nucleo- Kodon (triplet) to jednostka w sekwencji mRNA. bases in the nucleic acid encodes one aminoacid Każdy kodon utworzony przez trzy kolejne zasady in the chain structure of the protein. Three codons azotowe nukleotydów w kwasie nukleinowym kodon’t code any aminoacids. These codons are cal- duje jeden aminokwas w łańcuchowej strukturze led nonsense codons or stop codons. It means the białka. Trzem kodonom nie odpowiadają żadne ami- instruction to stop biosynthesis. The translation of nokwasy. Kodony te są nazwane nonsensownymi the genetic information contained in the DNA code lub kodonami stop. Oznacza to polecenie przerwa- into the particular protein structure depends on nia biosyntezy. Tłumaczenie informacji genetycznej the aminoacids in the polypeptide chain . zawartej w kodzie DNA na konkretną strukturę biał- The second, so far unknown “language” of the pro- ka zależy od aminokwasów w łańcuchu polipepty- gram hidden in DNA, instructs cells how they sho- dowym. uld control genes. Drugi, dotychczas nieznany „język” programu ukry- Claude A Villee Biologia, dział: Struktura i funkcje genów, Claude A Villee, Biology Hardcover, W.B. Saunders Com- Wydawnictwo Rolnicze i Leśn, Warszawa 1990. pan, 1972.

183 Information encoded in genes have the character tego w DNA, instruuje komórki w jaki sposób mają of algorithms. kontrolować geny.

The algorithm is the method of conduct including Informacje zapisane w genach posiadają charakter a collection of instructions specifying the time and algorytmów. order of their completion. The algorithm leads the system from the initial state through best solutions Algorytm to metoda postępowania zawierająca under given conditions to the expected final state. zbiór poleceń ze wskazaniem czasu i kolejności ich Algorithmic language is the most precise descrip- wykonania. Algorytm przeprowadza system od station understandable also for computers. nu wyjściowego przez najlepsze rozwiązania w danych warunkach do pożądanego stanu końcowego. If we come back to this particle of matter which we Język algorytmiczny jest najbardziej precyzyjnym call a kernel, according to the rules of genetics an opisem zrozumiałym również dla komputerów. organism which will “awake” from this endospore form will possess in its specific individual form all Jeżeli wrócimy do tej drobiny materii, którą nazy- qualities characterizing the species. The properties wamy nasieniem, to zgodnie z zasadami genetyki of the environment decide about individual diffe- organizm, który „zbudzi” się z tej przetrwalnikowej rences within the species. formy będzie w swym indywidualnym, niepowta- In closed silvicultures there is a continuous race for rzalnym kształcie posiadał wszystkie cechy charak- life-giving light. teryzujące gatunek. Natomiast o różnicach indywi- The pine tree grows a long straight arrow. An open dualnych w obrębie gatunku decydują właściwości field space gives a tree abundant energy therefore środowiska. a short trunk of a pine is covered by the umbrella of W zwartych uprawach leśnych, trwa nieustanny wy- a mighty canopy. ścig po życiodajne światło. On seaside cliffs and in the mountains the tree Sosna wyrasta długą prostą strzałą. fights with strong winds and thunderstorms. The Otwarta śródpolna przestrzeń obficie obdarowuje pine snatched with its roots into a rock squirms drzewo słoneczną energią, dlatego krótki pień sos- and grows stronger under the blows of the wind. It ny okrywa parasol potężnej korony. opposes unpleasant elements. Its bent and twisted Na nadmorskich klifach i w górach drzewo zmaga trunk is the evidence of the fight for survival. się z gwałtownymi wiatrami i burzami. Sosna wcze- piona korzeniami w skałę skręca się i tężeje pod Therefore, what seems to be free or even acciden- uderzeniami wiatru. Przeciwstawia się nieprzyja- tal during present observation has mathematical znym żywiołom. Jej pogięty i powykręcany pień jest justification. Chaos in mathematics and physics me- świadectwem walki o przeżycie. ans such properties of equations which rely on high Zatem to, co w bieżącej obserwacji wydaje się swo- sensitivity of solutions at arbitrarily small interrup- bodne lub nawet przypadkowe, posiada matema- tions of parameters. For example, how accurate we tyczne uzasadnienie. Chaos w matematyce i fizyce are entering initial values (number precision) and oznacza takie własności równań, które polegają na what algorithm is used by the program. Conseque- dużej wrażliwości rozwiązań przy dowolnie małych ntly, it is such a mathematical concept of the world zaburzeniach parametrów.

184 Na przykład, z jaką dokładnością wpisujemy war- which notices the order in places, where only chan- tości początkowe (ile miejsc po przecinku) i jakiego ce, disarray and unpredictability were previously algorytmu używa program. Jest to, zatem taka kon- observed. cepcja matematyczna świata, która dostrzega po- rządek tam, gdzie uprzednio obserwowano jedynie We learnt Euclidean geometry. It constitutes a filter przypadek, nieład i nieprzewidywalność. through which we observe and categorize civilizational spaces. However, the natural order results Nauczyliśmy się geometrii euklidesowej. Stanowi from the iterated function system. Algorithms are ona filtr, przez który postrzegamy i porządkujemy also responsible for generating fractals. przestrzenie cywilizacyjne. Natomiast porządek A fractal is the object whose parts replicate the przyrodniczy wynika z geometrii fraktalnej. Za ge- whole. Mathematicians call it a self-similar pattern. nerowanie fraktali odpowiedzialne są również algo- In the fractal system bigger elements differ from the rytmy. smaller ones in size but their geometric structure Fraktal jest taką figurą, której części są podobne do retains the scale. James Gleick, a journalist and an całości. Matematycy nazywają taką figurę samopo- author of books on science and technology, claims dobną. W układzie fraktalnym większe elementy that the fractal is the way of seeing infinity with the różnię się od mniejszych wielkością, natomiast ich eyes of your soul. Works related to fractal geome- geometryczna budowa zachowuje te same propor- try contain the knowledge which is fascinating for cje. Dziennikarz i autor książek dotyczących nauki a landscape designer. i technologii James Gleick twierdzi, że fraktal jest sposobem widzenia nieskończoności okiem duszy. Mathematics and physics made many artists immor- Opracowania dotyczące geometrii fraktalnej zawie- tal from ancient to contemporary times. The exam- rają fascynującą dla projektanta krajobrazu wiedzę ples can be found in each historical period from the builders of pyramids and renaissance with Leonar- Od starożytności po współczesność matematyka do da Vinci to numerous creators of the twentieth i fizyka uczyniły licznych twórców nieśmiertelnymi. century, e.g. Buckminster Fuller - geodesic dome, Przykłady znajdziemy w każdym okresie historycz- Piet Mondrian, Max Bill, Ryszard Winiarski, Jackson nym od twórców piramid i Renesansu z Leonardem Pollock – creator of generative pictures . The ori- da Vinci po licznych kreatorów z XX w. np: Buckmin- ginality of Jackson Pollock’s works is checked using ster Fuller (kopuła geodezyjna), Piet Mondrian, fractal and algorithmic analysis. Jackson Pollock Max Bill, Ryszard Winiarski, Jackson Pollock (twórca used to say about himself: “I am nature”. obrazów generatywnych ). Oryginalność dzieł Jack- Logics, scale and proportions are three constant - Jacek Kudrewicz Fraktale i chaos, Wydawnictwo Nauko- - Jacek Kudrewicz Fraktale i chaos, Wydawnictwo Nauko- wo-Techniczne 2007. wo-Techniczne 2007; - Maria Isabel Binimelis, tłum. Dorota Sokołowska, Nowy sposób - Maria Isabel Binimelis, Nowy sposób widzenia świata. Geometria widzenia świata. Geometria fraktalna, RBA. fraktalna, translated by Dorota Sokołowska, RBA; - Bohdan Urbanowski Scieżka nad drogami. Fraktale, wydawnictwo - Bohdan Urbanowski, Ścieżka nad drogami. Fraktale, wydawnictwo M, 2013. M, 2013; - Jurij Baryszew, Pekka Teerrikorpi, Wszechświat. Poznawanie Kos- - Jurij Baryszew, Pekka Teerrikorpi, Wszechświat. Poznawanie Kos- micznego ładu. WAM, 2005. micznego ładu, WAM, 2005. Dagmara Rode Trajektorie obrazów. Strategie wizualne Dagmara Rode Trajektorie obrazów. Strategie wizualne w sztuce współczesnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015 w sztuce współczesnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015

185 and rudimentary principles of the world structure. sona Pollocka sprawdzana jest za pomocą analizy fraktalnej i algorytmicznej. Jackson Pollock mówił o sobie „I am nature”. Logika, skala i proporcje to trzy niezmienne i podstawowe zasady budowy świata.

186 „Dwa porządki” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2014 187 We can see material objects Widzimy obiekty materialne, but we live in space. ale żyjemy w przestrzeni. w.d w.d

SENSUAL SPACE PRZESTRZEŃ SENSUALNA

The space of landscape and the space of architectu- Przestrzeń krajobrazu i przestrzeń architektury po- re have different meanings. siadają odmienne znaczenia.

The spaces of architecture provide us with the fe- Przestrzenie architektury zapewniają poczucie eling of safety and stabilization. Besides, architec- bezpieczeństwa i stabilizacji. Ponadto architektura ture guarantees the realization of utilitarian, cul- pozwala na realizację funkcji utylitarnych, kulturo- tural and educational functions. wych i edukacyjnych. So architectural interiors are usually functional, Zatem wnętrza architektoniczne są z reguły funk- rectangular and obvious. cjonalne, prostokątne, oczywiste.

The spaces of landscape are the vastness of a dy- Przestrzenie krajobrazu to przestworza dynamicz- namic continuous mystery. It is the sphere of phy- nego, nieustającego misterium. To sfera fizycznego sical being and metaphysical encounters. It is the bytu i metafizycznych przeżyć. To tajemnica oddala- mystery of a disappearing horizon. It is the sour- jącego się horyzontu, to źródło wiedzy, niekończą- ce of knowledge, never-ending research, learning cego się badania, poznawania i doświadczania życia and experiencing the essence of life in amazing w zadziwiającej harmonii. harmony. Harmony is the order which arranges the Harmonia to ład, który porządkuje i świat i naszą world and our mentality. umysłowość. Wherever I am happy is my country – Cicero wrote Wherever I am happy is my country pisał Cyceron in his dialogues called Tusculan Disputations,in the w rozprawie Tusculan Disputations, w rozdziale

188 The nature of the Gots. chapter The nature of the Gods. Zatem znaczenie przestrzeni krajobrazu bliższe jest Therefore the meaning of landscape spaces is closer filozofii, kognitywistyki, psychologii i socjologii, to philosophy, cognitive science, psychology and choć badania struktur krajobrazu są domeną nauk sociology, although the research of landscape stru- przyrodniczych. ctures is the domain of natural sciences.

Harmonia lub chaos przestrzeni otwartych krajo- The harmony or chaos of open spaces of cultural brazu kulturowego zależą od poziomu kultury oraz landscape depends on the level of culture and the zamożności lokalnego społeczeństwa. Z kolei kultu- wealth of local community. In turn, the culture and ra i zamożność tej wspólnoty rośnie wraz z harmo- wealth of this community increase together with nią przestrzeni wspólnych krajobrazu. the harmony of common spaces of the landsca- Oznacza to wzajemną zależność zasobności społe- pe. It means the mutual relationship of the society czeństwa z ilością przestrzeni wyróżnionych. wealth and the number of distinguished spaces.

Przestrzenie wyróżnione krajobrazu kulturowego Distinguished spaces of cultural landscape

Po latach zaniechań sytuacja dotycząca krajobra- After mundane decades the situation related to zu kulturowego w Polsce wymaga wyrazistego the cultural landscape in Poland calls for a cle- sformułowania. Otóż, architektura krajobrazu to ar definition. Well, the landscape architecture is nie kwietnik, drzewko, ścieżka i ławeczka. Choć not a tree, a flowerbed, a young tree, path and drzewo podobnie jak kot, podoba się gdziekol- a bench. Although we like the tree wherever it wiek stoi, to z amatorskiego estetyzowanie rodzi is, similarly to a cat, an amateur anesthetization się kicz. Puste intelektualnie i emocjonalnie tak brings about kitsch. So called green strategies, zwane zielone założenia w polskich przestrze- which are intellectually and emotionally devoid niach zurbanizowanych nie są w stanie poruszyć of meaning, in Polish urban spaces are not able ani umysłem, ani wyobraźnią. Po prostu, zasa- to appeal either to the mind or imagination. It is dzone drzewa tworzą uboższą przestrzeń niż las just the fact that planted trees create poorer spa- i pole. ce than a forest and a field. For example, to make Na przykład, żeby było „ładniej” projektanci zieleni it “more beautiful” green designers made us hap- uszczęśliwili nas roślinnymi „tortami” na rondach. py with plant cakes at roundabouts. I don’t know Nie wiem jaki „geniusz” wymyślił tę „piękność”. what kind of “genius” came up with this “beau- Wiem natomiast, że jest ona powodem stresu kie- ty idea”. But I know that it is the cause of stress rowców i przyczyną licznych kolizji. Ilekroć widzę for drivers and the reason for many car crashes. grupę pracowników zieleni miejskiej „upiększają- Whenever I see a group of public green workers cych” te „torty” mówię: piękne jest to, co jest mą- “making these cakes more attractive” I say: “wise dre, ale oni są nieufni. is beautiful”, but they are distrustful. This thought Ta myśl; piękne jest to, co jest mądre, stała u pod- “wise is beautiful” laid the grounds for the idea of staw idei uruchomienia kierunku Sztuka Projek- opening the major the Art of Landscape Design towania Krajobrazu na Wydziale Architektury at the Faculty of Architecture and Design of the

189 University of the Arts in Poznan. The curriculum i Wzornictwa Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. includes the subjects in the framework of the arts Program studiów obejmuje przedmioty z zakresów of design, fine arts, the humanities, natural and sztuk projektowych, sztuk pięknych, nauk humani- technical sciences. The major was created on the stycznych, przyrodniczych i technicznych. basis of 40 years of designing and teaching expe- Kierunek powstał w oparciu o 40 lat doświadczeń rience of the Chair of Bionics. projektowych i dydaktycznych Katedry Bioniki.

* *

Culture in accordance with the outstanding me- Kultura zgodnie ze znakomitą metaforą użytą przez taphor used by Cicero (cultus animi derived from Cycerona (cultus animi od cultus agi) to uprawa cultus agi) is the cultivation of the mind . The spe- umysłu. Szczególny związek tej metafory z projek- cial relationship of this metaphor with landscape towaniem krajobrazu wynika z obowiązku wyra- design results from the obligation of expressing żenia humanistycznych treści kulturowych w przy- humanistic meaning of culture in the natural mat- rodniczej materii środowiska. Wyjątkową wartość ter of the environment. The distinguished spaces kulturotwórczą posiadają przestrzenie wyróżnione of cultural landscape has the unique culture-cre- krajobrazu kulturowego. ating value . These are the spaces drawn with a Są to przestrzenie rysowane myślą. Niosą one tre- thought. They carry the contents and messages ści i przesłania nasycone znaczeniami, przeżyciem saturated with meanings, feelings and emotions. i emocją. Idee zapisane w tych przestrzeniach spra- The ideas written in those spaces are the reasons wiają, że stają się one miejscem doskonalenia ludz- for their becoming the places of human mind trai- kich umysłów. Między wielowymiarowym zapisem ning. Between the multidimensional record in the w materii krajobrazu a ludzką wrażliwością nawią- matter of landscape and human sensitivity a com- zuje się złożony, wielowarstwowy, trudny do zwer- plex multifaceted dialogue is started, which is dif- balizowania dialog. ficult to verbalize. Budzi się poczucie obcowania z ideą – z niemate-

The Landscape Design specialization was founded in 2004 W roku 2004 na Wydziale Architektury Wnętrz ASP w Po- at the Faculty of Interior Design of the Academy of Fine Arts (ASP) in znaniu została powołana specjalność Projektowanie Krajobrazu. Na Poznan. At the turn of 2006/2007 in Skoki Palace during 3 sessions przełomie lat 2006/07 w Pałacu Skoki w czasie 3 zjazdów Konferencji of the conference the employees of the Chair of Landscape Art of pracownicy Katedry Sztuki Krajobrazu SGGW: prof. dr hab. Jan Rylke, SGGW: prof. dr hab. Jan Rylke, dr hab. inż. arch. Jeremi Królikowski, dr hab. inż. arch. Jeremi Królikowski, dr hab. Janusz Skalski, dr hab. dr hab. Janusz Skalski, dr hab. inż. Beata Gawryszewska supported inż. Beata Gawryszewska wspierali gdańską, krakowską i poznańską Gdańsk, Kraków and Poznań ASPs in their effort to work out the cur- ASP w formułowaniu takiego programu dydaktycznego w projekto- riculum which would be set in the context of values of the huma- waniu krajobrazu kulturowego, który byłby osadzony w wartościach nities. The theses prepared became the base for founding in 2012 wartościach nauk humanistycznych. Opracowane tezy stały się pod- at the Poznan ASP the major called the Art of Landscape Design (at stawą powołania w 2012 roku w poznańskiej ASP Kierunku Sztuka present the Landscape Design). Projektowania Krajobrazu (obecnie Design Krajobrazu). Marcus Tullius Cicero, Cicero’s Tusculan Disputations, Marcus Tullius Cicero, Cicero’s Tusculan Disputations, chap- chapter The nature of the Gots, Trans. by C.D.Yonge, New York Har- ter The nature of the Gots, Trans. by C.D.Yonge, New York Harper per & Brothers1887, https://www.gutenberg.org/files/14988/14988- & Brothers1887, https://www.gutenberg.org/files/14988/14988- h/14988-h.htm h/14988-h.htm The idea was introduced and defined by Włodzimierz Dre- Pojęcie wprowadzone i zdefiniowane przez Włodzimierza szer in the book Przestrzenie wyróżnione krajobrazu kulturowego, Dreszera w książce Przestrzenie wyróżnione krajobrazu kulturowego, ISBN 978-83-88400-31-5, ASP Poznań 2007. Wyd. ASP Poznań 2007.

190 rialnym, duchowym bytem, który nie jest dany bez- The feeling of dealing with the idea – immaterial, pośrednio. Otwiera się umysł. Strumień myśli i wy- spiritual being which is not directly given – is born obraźni unosi się ponad rutynową wiedzę i tworzy . The mind opens. The stream of thoughts and nowe interpretacje rzeczywistości. imagination rises over the routine knowledge and Powstają nieznane dotychczas wartości i rozwią- creates new interpretations of reality. zania. Cechą tych uczłowieczonych przestrzeni jest The values and solutions which have been unk- zjawiskowość i rozpoznawalność. Stanowią one nown so far are created. The feature of these hu- atrybut identyfikacji i promocji miejsca. manized spaces is phenomenality and recognizabi- lity. They constitute the attribute of identification Przestrzenie wyróżnione o charakterze historycz- and promotion of the location. nym nasycone są warstwami zdarzeń i procesów oraz myśli, losów i przeżyć ludzkich. Są w nich za- Distinguished spaces of historical character are pisane doznania radości sukcesów i dramatów nie- saturated with layers of events, processes, thou- powodzeń. Bywa, że niosą one treści o charakterze ghts, fates and human encounters. The feelings of heroicznym, romantycznym, patriotycznym lub filo- success and the dramas of failure are recorded in zoficznym. them. It happens that they carry the message of heroic, romantic, patriotic or philosophical cha- Wartości mentalne uwzględniane są wyłącznie racter. przez wybitnych projektantów. W bieżącym „ogrodniczym” aranżowaniu przestrze- Mental values are taken into account only by out- ni uwzględniane są głównie właściwości wizualne standing designers. In present “garden” arrange- obiektów krajobrazowych. Pozostała część zamysłu ments of space mainly visual properties of landsca- projektowego wynika z realizacji funkcji. Prefero- pe objects are considered. The remaining part of wany jest zmysł wzroku. Zapomina się o wielozmy- the design idea results from the realization of the słowym poznawaniu i przeżywaniu krajobrazu. function. The sense of sight is preferred. Multisen- W projektowaniu przestrzeni krajobrazu kulturowe- sory landscape exploration and experience are nego nie można zapominać o wielowymiarowej złożo- glected. In designing cultural landscape spaces one ności krajobrazu naturalnego. cannot forget about the multidimensional comple- Tutaj forma i kolor w przestrzeni percepcyjnej jest xity of the natural landscape. opowiadana przez charakterystykę świetlną, aku- Here the form and color in perceptual space is told styczną, dźwiękową, zapachową itd. Zachodzą through light, acoustic, sound and scent characteri- interakcje między różnymi bodźcami. Przestrzeń stics. There are interactions between different sti- opowiadana jest zapachem jeziora, łąki i lasu; wiatr muli. The space is told with the scent of a lake, mea- w konarach charakteryzuje gatunki drzew; kroki opi- dow and forest; the wind in branches characterizes Pojęcie idei zostało wprowadzone i zdefiniowane przez Pla- the species of trees; steps describe both a soil and tona jako tożsame z sobą, niezmienne, doskonałe, poznawalne rozu- The concept of the idea was introduced and defined by mowo byty duchowe, które są realnymi odpowiednikami zmiennych Plato who understood it as the identical, constant, perfect and rzeczy materialnych. Wg Didier Julia, Słownik filozofii, wydawnictwo cognizable spiritual beings which are real substitutes for chan- Książnica, 2006; później filozofowie kartezjańscy, Spinoza i Leibniz geable material objects. According to PWN Encyclopedia; Then uzupełnili tę analizę i wykazali, że idei nie wyobrażamy sobie, lecz ją the notion of the idea was redefined by subsequent philosophical rozumiemy. systems.

191 a personality. We walk on a flat surface differently sują i podłoże i osobę; po płaskim idziemy inaczej than up a hill. We tend to ignore such situations. niż pod górę. Są to sytuacje na ogół ignorowane. Very seldom we are aware of the act of breathing. Niezmiernie rzadko oddychamy świadomie. Zdarza It happens only in extraordinary situations, in the się to wyłącznie w sytuacjach nadzwyczajnych; wo- event of lack of air circulation or air pollution or in bec deficytu lub skażenia powietrza lub w miejscach places of a unique climate value. Then we joyfully o wyjątkowych walorach klimatycznych. Wówczas celebrate the activity of deep breathing. z radością upajamy się głębokim oddechem. In a similar way we don’t realize the influence of Podobnie nie uświadamiamy sobie oddziaływania many sensory stimuli. In everyday life we tend not wielu zmysłowych bodźców. W bieżącym życiu umy- to pay attention to them. We notice them only kają one naszej uwadze. Dostrzegamy je wyłącznie when they are of nonstandard quality. wówczas, kiedy posiadają niepospolitą jakość. Designing the distinguished spaces of landscape is Projektowanie przestrzeni wyróżnionych krajobrazu based on arranging such situations which in a uni- polega na tworzeniu takich sytuacji, które w sposób que and unusual way can enhance inactive senses. wyjątkowy, niezwykły uruchamiają uśpione zmy- Impulses and signals which are not met in other sły. Niespotykane w innych przestrzeniach impulsy spaces put us into the state of reflection and moti- i sygnały, otwierają ludzkie umysły, wprowadzają vate unused areas of the brain. w stan refleksji oraz uruchamiają niepożytkowane obszary umysłu. The well-maintained garden doesn’t stimulate the appearance of new thoughts. Wystrzyżony ogródek nie sprzyja pojawieniu się Chaotic space disorganizes the mind. nowej myśli z drugiej strony chaotyczna przestrzeń Harmony brings about contemplation. The messa- dezorganizuje umysł. ge encoded in space makes us start a dialogue, Natomiast harmonia uruchamia kontemplację. a conversation with ourselves and the world. Przesłanie zapisane w przestrzeni usposabia do dia- logowania, do rozmowy z sobą i światem. The recording of an idea – a message – in space is conditioned by the ability of expressing one’s Zapisywanie idei – przesłania – w przestrzeni uwa- thoughts and presenting it following the rules of runkowane jest umiejętnością formułowania wypo- morphology and visual syntax. It means that we wiedzi i zapisywania jej zgodnie z regułami morfo- have to know what we want to say and how to pre- logii oraz wizualnej składni gramatycznej. Oznacza pare a statement in a visual language. to, że musimy wiedzieć, co chcemy powiedzieć i jak The spaces which are available to our perception zbudować wypowiedź w języku wizualnym. have net-like character. The knots of this net are Przestrzenie dostępne naszej percepcji mają cha- sensory objects. The organization of reading spaces rakter sieciowy. Węzłami tej sieci są obiekty sen- and perceptual experiences results from relation, soryczne. Organizacja odczytywania przestrzeni quality and character of the knots together with oraz doznań percepcyjnych wynika z relacji, jakości different forms of interactions. The comprehensi- i charakteru węzłów wraz z różnymi postaciami in- bility of the record results from the open sensory teraktywności. Komunikatywność zapisu wynika message devoid of hermetic symbols. z otwartego przekazu sensorycznego pozbawion- Besides, the implementation of the abovementio- go hermetycznych symboli. Ponadto realizacja wy-

192 mienionych założeń w projektowaniu przestrzeni ned assumptions in the design of distinguished spa- wyróżnionych wymaga od autora przestrzegania ces requires that the author obeys two principles: dwóch zasad: the principle of identity and simplicity. zasady tożsamości i prostoty.

193 „Zagubiony takt” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2011 194 fot, w.d. „Zagłębie ruhry - udostępniony obszar dawnej huty z wieżą i platformą widokową” 2009 195 WHAT WORLD DO WE WANT TO LIVE IN? W JAKIM ŚWIECIE CHCEMY ŻYĆ?

Every day technological race changes our life, our Z dnia na dzień przyśpieszenie technologiczne zmie- way of being and behaving. Our needs and expe- nia nasze życie, sposób bycia i zachowania. ctations are changed. All the time we have to ask Zmieniają się potrzeby i oczekiwania. ourselves a question related to what kind of world Musimy nieustannie zadawać sobie pytanie, w ja- we can and what kind of world we want to live in? kim świecie możemy a w jakim chcemy żyć?

During the interwar period we wanted to be an in- W okresie międzywojennym chcieliśmy być krajem dustrialized country – we were building the Central uprzemysłowionym – budowaliśmy Centralny Okręg Industrial District and Gdynia. Przemysłowy i Gdynię. In a country destroyed by war we needed flats – W zniszczonym wojną kraju potrzebowaliśmy miesz- a M3 cooperative apartment was a dream. After -re kań – marzeniem było spółdzielcze M3. storing the independence in 1990 and joining the Po odzyskaniu niepodległości w 1990 roku i wstą- EU we hope for the end of peasant’s mundane life pieniu do UE mamy nadzieję na koniec siermiężne- – we want to catch up with the West on a civilizatio- go życia – chcemy cywilizacyjnie dogonić Zachód. nal level. Pamięć przywodzi wspomnienie wykładu Włady- The recollection of Władysław Hasior’s lecture on sława Hasiora na temat wartości w malarstwie values in painting comes to my mind (1957): (1957). Two slides were the copies of two socialist realism Dwa slajdy stanowiły reprodukcje dwóch socreali- pictures. stycznych obrazów. The first one showing a rural dirty road and posts of Pierwszy: wiejska polna droga, obok niej słupy linii

196 wysokiego napięcia nosił tytuł Polska droga do so- high-voltage transmission lines next to it was called cjalizmu. “Polish road to socialism”. Drugi: monumentalna huta buchająca dymem In the second one a monumental steaming steel- i parą z ówczesnego NRD rozpierała ramy obrazu. works of the former GDR was tearing apart the fra- Hasior puentował: wartość obydwu obrazów jest me of the picture. Hasior concluded: the value of identyczna (czyt. żadna), różnica polega jedynie na both pictures is identical (i.e. none), the only- dif tym, że takie polskie drogi z trakcją wysokiego na- ference is that Polish roads with high-voltage lines pięcia zdarzają się rzadko, a niemieckie fabryki spo- are rare whereas German factories are common tyka się często. Hasior lubił syntezy. (Hasior liked syntheses).

By sprawdzić, jaka odległość dzieli nas jeszcze od To find out the distance which separated us from zachodnich sąsiadów, w sierpniu 2009 roku zorga- our Western neighbors I organized a workshop in nizowałem warsztaty w Zagłębiu Ruhry. Ruhr district in August 2009. The district located Położone w Północnej Nadrenii-Westfalii Zagłębie in North Rhine-Westphalia is the biggest agglome- jest największą aglomeracją, najgęściej zaludnio- ration, the most densely populated city area and nym skupiskiem miejskim i największym obszarem the biggest industrial area in Europe (its surface of przemysłowym w Europie (pow. ok. 4,5 tys. km2, approximately 4,500 thousand km2 with roughly ok. 10 000 000 mieszkańców). 10,000,000 inhabitants).

W Zagłębiu Ruhry znajdują się jedne z największych There are the biggest deposits of coal, brown coal, na świecie złoża węgla kamiennego, brunatnego, rock salt, zinc and lead ore there. The imperium of soli kamiennej, rudy cynku i ołowiu. Na tych surow- subsequent Krupps’ generations was located the- cach wyrosły: imperium Kruppów i potęga Hitlera. re. Here the power of Adolf Hitler was being born. Tutaj wśród strajkujących „robotniczych mas” Róża Here, among protesting “workers’ masses” Rosa Luksemburg czekała na Armię Czerwoną, którą Po- Luxemburg was waiting for the Red Army, which lacy zatrzymali wówczas nad Wisłą. was then stopped at the Vistula river.

Do przełomu lat 1980/90 było to najczarniejsze, naj- Up to the turn of 1980/90 it was the darkest and bardziej zadymione zagłębie przemysłowe Europy. the most polluted industrial region of Europe. At Pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. w Zagłębiu the end of the 80. of the twentieth century IBA Em- Ruhry powstał projekt IBA Emscher Park. Miał on scher Park project was set up. It was aimed at main- na celu utrzymanie dziedzictwa kulturowego i re- taining the cultural heritage and restructuralization strukturalizację regionu. Liczne projekty wchodzące of the region. Numerous projects included in IBA w skład IBA Emscher Park podzielono na 4 grupy Emscher Park were divided into 4 thematic groups: tematyczne: przemysłową, kulturową, przyrodniczą industrial, cultural, natural and historical. i historyczną. Today, in the carefully designed landscape we look Dziś wśród starannie zaprojektowanego krajobrazu for the remains of the former power based on coal- szukamy śladów dawnej potęgi opartej na kopal- mines, steelworks, arms industry, chemical and te- niach, hutach, przemyśle zbrojeniowym, chemicz- xtile industries and manufacturing means of trans-

197 port. During the last twenty years the dark industrial nym, włókienniczym i produkcji środków transpor- district was turned into a park – the biggest tourist tu. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zmieniono region in Europe. The dense network of highways czarne zagłębie przemysłowe w park – największe surrounded with the greenery of forests, numerous zagłębie turystyczne Europy. Gęsta sieć autostrad parks, gardens, canals, rivers, lakes, museums, galle- otulona zielenią lasów, liczne parki, ogrody, kanały, ries, stadiums, space for theatre and entertainment, rzeki i jeziora, muzea, galerie, stadiony, przestrzenie colorful world of musicals, concerts, shopping arca- teatru i rozrywki, kolorowy świat musicali, koncerty, des constitute the contemporary Ruhr image. pasaże handlowe, to współczesny obraz Ruhry. Industrial spaces, areas of former coal-mines, stee- Przestrzenie przemysłowe, obszary dawnych ko- lworks and different heavy industry factories were palń, hut i różnych zakładów przemysłu ciężkiego turned into parks – spaces of recreation, sport, en- przekształcono w parki – przestrzenie rekreacji, tertainment, popular festivals. sportu, rozrywki, imprez ludycznych. Theaters, museums, galleries, cultural centers, W odrestaurowanych budynkach znalazły miejsce: discussion clubs, restaurants found their places in teatry, muzea, galerie, centra kultury, kluby dysku- the renovated buildings. Concerts and programs of syjne, restauracje. W przestrzeniach otwartych rea- mass events take place in open spaces. Heavy in- lizowane są koncerty i programy imprez masowych. dustry was replaced by new technologies: science Natomiast przemysł ciężki zastąpiły nowe technolo- institutes, technological parks, research and design gie: instytuty naukowe, parki technologiczne, labo- laboratories. ratoria badawcze, laboratoria projektowe. Zollverein mine in Essen was the biggest and the Kopalnia Zollverein w Essen była największą i naj- most modern coal-mine in the world. In 1986 the nowocześniejszą kopalnią węgla kamiennego na mine was closed and provided with preservation świecie. W 1986 roku kopalnię zamknięto i objęto maintenance. ochroną konserwatorską. All mine buildings were renovated and have the Wszystkie budynki kopalni zostały odrestaurowane qualities of Bauhaus architecture. Some of them i posiadają cechy architektury Bauchausu. Część kept former furnishings and became museums z nich zachowała dawne wyposażenie i stała się mu- of technologies. Others assumed the functions of zeum techniki. Inne przejęły funkcje parków tech- technological and design parks, exhibition halls, re- nologicznych i projektowych, sal wystawowych, restaurants and cafeterias. stauracji i kawiarni. There is „Red Dot” design center with its perma- W największym budynku znajduje się centrum nent exhibition in the biggest building. design’u „Red Dot” ze stałą ekspozycją. In the coke plant the Big Wheel makes it possible W koksowni natomiast przejazd „diabelskim mły- to admire the panorama of Essen and to go into nem” umożliwia podziwianie panoramy Essen oraz the chambers of coke oven batteries. You can listen zagłębienia się w komory baterii koksowniczych. to concerts there, keep cool in a swimming pool in Można tutaj posłuchać koncertów, latem ochłodzić summer and in winter go skating. się w basenie, a zimą pojeździć na łyżwach. At present the cities: Essen, Dortmund, Duisburg, Obecnie miasta: Essen, Dortmund, Duisburg, Po- Potrop, Rheinbach, Gelsenkirchen, Witten, Wup- trop, Rheinbach, Gelsenkirchen, Witten , Wupper- pertal, Hamm constitute thematic sections of a big tal, Hamm stanowią tematyczne części wielkiego park of recreation, innovative thought and science. parku rekreacji, innowacyjnej myśli i nauki.

198 - Jakia strategia i jaki cel zmobilizował Niemców do - What aim motivated Germans to introduce such tak rewolucyjnych zmian, a w naszym polskim rozu- revolutionary changes, which in Poland are -regar mieniu do „niszczenia miejsc pracy”? ded “destroying the places of employment”? - Jaki jest wynik uprzednio wspomnianej mobilizacji - What is the result of the above mentioned mobi- związanej z wyrównywaniem zapóźnień cywilizacyj- lization connected with the equalization of civiliza- nych? tional delays?

My dumnie wyprzedzamy Niemców w ilości wy- We can be proud of the fact that our coal mining ex- dobytego węgla. Oni zamykają kopalnie, inwestują ceeds the German one. They close mines and invest w działalność kreacyjną, twórczą, koncepcyjną, ba- into artistic, creative, conceptual and research acti- dawczą. Oni rozwijają dziedziny wymagające aktyw- vity. They develop fields which demand the activity ności umysłów, my ćwiczymy mięśnie – budujemy of the mind, we exercise muscles – build the safety bezpieczeństwo narodowej gospodarki. of the national economy.

Cóż, zgodnie z tezami Platona idea, to znaczy myśl Well, according to Plato’s theses, the idea, which nie jest nikomu dana bezpośrednio. means the thought, is not given directly to anyone.

A przecież w Polsce bywało już, że mądrość domi- But there were times in Poland when wisdom ru- nowała nad ciemnymi żądzami i emocjami. led over dark desires and emotions. There were Tworzone były przestrzenie na ludzką miarę. human-made spaces created. During the interwar W okresie międzywojennym podobnie jak w całej period, the satellite cities-gardens were designed, Europie projektowano satelickie miasta-ogrody. similarly as in the whole Europe . In the period of W latach 1930-34 profesor Władysław Czarnecki 1930-34 the professor Władysław Czarnecki desig- zaprojektował dla Poznania jedyne tego typu zało- ned for Poznan the only urban assumption of this żenie urbanistyczne oparte na klinach zieleni. Jesz- type which was based on green buffers . Still in cze w latach 60. w czasie budowy hotelu Merkury the 60. during the construction of Merkury hotel profesor Jan Cieśliński osłaniał pnie drzew deskami, professor Jan Cieśliński covered tree trunks with żeby nie zostały skaleczone w procesach technolo- planks to protect them from damage in technolo- gicznych. Cóż, kiedy zmarł Profesor drzewa wycię- gical processes. Well, when the Professor died the to. trees were cut down.

Niestety myśl ukrywa się przed potęgą emocji. Unfortunately, thinking struggles against the power of emotions.

Wśród kilku miast ogrodów Puszczykowo, które zapew- Among a few cities-gardens there is Puszczykowo, which ne zostanie zabudowane wielkopowierzchniową galerią handlową probably will be developed by building a large-surface shopping mall z czteropasmową drogą wojewódzką. accompanied with a four-lane voivodship road. Pierwotny plan zakładał 10 klinów, w tym 4 główne. The original plan assumed 10 buffers including 4 main ones.

199 fot, w.d. „Zagłębie ruhry - dawna oczyszczalnia ścieków” 2009 200 Włodzimierz Dreszer - założenia projektowe dla studenckiego zespołu projektowego w pracowni Fizjotektoniki. Projekty zostały opublikowane w książce „Próba przywrócenia rzeki miastu- Warta w Poznaniu” wyd. ASP Poznań 2006 201 THE ART OF LANDSCAPE DESIGN SZTUKA PROJEKTOWANIA KRAJOBRAZU

The human dimension of the cultural landscape Ludzki wymiar przestrzeni krajobrazu kulturowego space is the mission and the aim of the arts of de- jest misją i celem sztuk projektowych. signing. W Katedrze Bioniki i Krajobrazu Uniwersytetu Arty- In the Chair of Bionics and Landscape of the Uni- stycznego w Poznaniu rozwijamy tę ideę w opozy- versity of the Arts in Poznan we develop this idea cji do ciągle dominującego myślenia w kategoriach against the still prevailing thinking in the categories ubóstwa; nie stać nas więc musimy robić tanio. of poverty: we can’t afford it so we have to do it W czasie stażu stypendialnego w Helsinkach (1974) cheaply. During my stipend internship in Helsinki wielokrotnie słyszałem od Finów: jesteśmy za bied- (1974) I heard many times from Finns: we are too ni, nie stać nas na to, żeby robić tanio. Wówczas poor, we can’t afford to make it cheaply. Back then światowe rynki podbijały produkty fińskiego wzor- the products of Finnish design conquered global nictwa. Czy zaklinowani w XIX-wiecznym roman- markets. Are we so stuck in the 19th century ro- tyzmie nie jesteśmy w stanie ogarnąć przyszłości manticism that we are not able to think about futu- mądrze, kompetentnie i profesjonalnie? Spróbujmy re in a wise, competent and professional way? Let’s zrozumieć, dlaczego Niemcy zamienili największe try to understand why Germans turned the biggest w Europie czarne zagłębie przemysłowe w parkowe dark industrial region in Europe into the park re- zagłębie nowych idei. gion of new ideas. „Światowe mistrzostwa” o ilość wydobytego węgla We already lost the global „championship” in the i stali przegraliśmy już w XX wieku. Dziś rozgrywane quantity of coal and steel production in the 20th są inne dyscypliny. Rywalizujmy o pierwszeństwo

202 w szkolnych programach nauki myślenia i rozwijania century. Today different disciplines are being practi- wyobraźni, w badaniach naukowych, programach sed. We compete in school programs of developing innowacyjnych, w nowych technologiach, w two- thinking and imagination, research, innovation rzeniu produktów intelektualnych w obrębie nauki, programs, new technologies, creating intellectual sztuki i kultury. products in the field of science, art and culture. A A przecież myśl nie wyrasta z węgla. Twórcza myśl thought does not emerge from coal. A new crea- rodzi się z harmonii między umysłem a przestrze- tive thought comes to life as a result of harmony nią krajobrazu, między wirtualnym światem sytua- between the mind and the space of landscape, be- cji możliwych a rzeczywistością sytuacji możliwych tween the virtual world of possible situations and w realnym świecie. the reality of possible situations of the real world.

* *

W Pracowni Wnętrz Krajobrazowych oraz w Pra- In the Studio of Landscape Interiors and the Studio cowni Rewitalizacji Krajobrazu powstały liczne proof Landscape Revitalization numerous design pro- pozycje projektowe spełniające warunki przestrzeni posals were created which met the conditions of wyróżnionych krajobrazu. Przestrzeni dialogu czło- distinguished landscape spaces, the space of dialo- wieka z harmonią środowiska. Wśród tych projek- gue between the human being and the harmony of tów są dwa opracowania wielkoprzestrzenne. the environment. Among those designs there are two large-space works. 1. Pierwsze opracowanie powstało w 2005 roku i jest udokumentowane monografią: Próba przy- 1. The first work was created in 2005 and is wrócenia rzeki miastu, Warta w Poznaniu. documented with the monograph The attempt of Idea projektowa zawarta była w zdaniu: bringing back the river to the city. The Warta river Uczyńmy Wartę żywą poznańską rzeką a tereny in Poznan. nadwarciańskie miejscem wyróżnionym i wyjątko- The design idea was contained in the sentence: wym, przestrzenią, która stanie się chlubą miesz- Let’s make the Warta an alive Poznan river and the kańców Poznania, przyciągnie turystów i zagra- Warta neighborhood areas a distinguished and uni- niczny kapitał. que location, the space which the inhabitants of Po- Projekt przeciwstawia się pomysłom zawłaszczenia znan will be proud of, the space attracting tourists Warty przez obudowanie jej przeciętną architekturą and foreign investors. deweloperską oraz wyróżnia poznańską przestrzeń The design stands in opposition to the ideas of ta- rzeki z pośród wszystkich znanych nadrzecznych king control of the Warta by surrounding it with przestrzeni miejskich. some average developers’ architecture and sets Przestrzeń między Puszczykowem a Radojewem zo- apart the Poznan river space from all known river- stała podzielona na trzy segmenty. W każdej części side public spaces. usytuowany jest port rzeczny z wypożyczalnią rowe- The space between Puszczykowo and Radojewo rów i zaprojektowanych łodzi charakterystycznych was divided into three segments. In each segment dla poznańskiego odcinka Warty. W każdym porcie a river harbor is situated together with a bike rent można wypożyczyć i oddać rower lub łódź. Porty and designed boats which are characteristic for the

203 Poznan section of the Warta. In each harbor you spina nadwarciańska ścieżka spacerowo rowerowa. can rent and return a bike or a boat. Harbors are W centralnej części zaprojektowano bulwar space- joined with the Warta neighborhood foot-and-bike rowy zawieszony nad rzeką. path. A boulevard suspended over the river was designed in the central part. Trzy segmenty: - od Puszczykowa do mostu Przemysła I Three segments: - od mostu Przemysła I do mostu Lecha - from Puszczykowo to Przemysła I bridge - od mostu Lecha do Radojewa - from Przemysła I bridge to Lecha bridge posiadają charakter tematyczny. - from Lecha bridge to Radojewo have thematic character. Przestrzenie pierwszego i trzeciego segmentu sta- nowią korytarz migracyjny. Rzeka płynie przez ob- The spaces of the first and third segment constitu- szary chronione prawem m.in.: Wielkopolski Park te a migration passageway. The river flows through Narodowy; rezerwaty: Nadwarciański Bór Sosnowy, the areas which are protected by law, inter alia, the Zalew Nadwarciański, grądy oraz liczne użytki eko- Greater Poland (Wielkopolski) National Park, forest logiczne z roślinnością aluwialną. Obydwa segmen- preserves: the Warta (Nadwarciański) Pine Forest, ty stanowić mają ostoję spokoju, refleksji, edukacji the Warta Lagoon (Zalew Nadwarciański), broad- oraz więzi człowieka z przyrodą. Przestrzeń percep- leaved forests and numerous environmental lands cyjna tych segmentów byłaby dostępna z wody (dla in use with alluvial vegetation. Both segments are spływających rzeką) oraz ze ścieżek rowerowych to function as a peaceful refuge of contemplation, i pieszych edukacyjno-spacerowych. education and human interaction with nature. Dla obszarów podmiejskich przewidziane jest upo- The perceptual space of those segments would be rządkowanie oraz zabezpieczenie i wyeksponowa- available from water (for those using the river for nie pozostałości zabytkowych obiektów poprzemy- transport) and from educational and recreational słowych z XIX i pierwszej połowy XX w. foot and bike paths. For suburban areas jobsite cle- W Segmencie drugim – śródmiejskim koryto War- anup, protection and exposition of the remains of ty jest obetonowane i obwałowane. Zgodnie z pra- heritage postindustrial buildings from the 19th and wem wodnym w obszarze międzywala nie mogą first half of the 20th century are planned. znajdować się obiekty, które mogłyby hamować In the second segment – downtown – the Warta przepływ w czasie podwyższonych stanów wody. riverbed is covered with concrete and embanked. Na tym odcinku rzeki przedmiotem ochrony eko- According to the water resources law in the area logicznej jest jedynie jakość przepływających wód of inter-embankment zone objects which could hin- oraz czyste nadbrzeże w obszarze ujętym wałami. der the river flow at the increased water level are Przyjęto zatem, że przestrzeń nadwarciańska w ob- not allowed. At this section of the river the subject rębie Poznania jest pustym naczyniem, które należy of the ecological protection is only the quality of wypełnić ideami, sensami i treściami. flowing waters and clean waterside in the area of Między wałami została zaprojektowana „Dolina the embankment. Therefore it is assumed that the artefaktów”. Projekt uwzględnia zalecenia Regio- Warta neighborhood within the city of Poznan is nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej. Zagęszcze- an empty utensil which should be filled with ideas, nie przestrzeni tematycznych narasta od mostów

204 Przemysła I na południu ku centrum (Chwaliszewo meanings and contents. – Ostrów Tumski), po czym ich nasycenie zmniejsza- łoby się do mostu Lecha w odcinku północnym. “The artefacts valley” was designed between the water terraces. The design takes into account the Przestrzenie tematyczne: recommendations of the Regional Board for Wa- ter Management. The density of thematic spaces - Przestrzeń multimedialnych akcji i widowisk plene- increases from Przemysła I bridge southwards to- rowych (na i przy wodzie) wards the city center (Chwaliszewo – Ostrów Tum- - Doświadczalnia czasu i przestrzeni. (interaktywne ski), then it would decrease to Lecha bridge in the doświadczanie przestrzeni i czasu poprzez dźwięk northern section. i światło) - Winda do nieba z kawiarnią widokową Thematic spaces: - Park edukacyjny i rekreacyjny na Berdychowie. - Multimedia space of open air actions and spectac- - Dolina książąt i królów (przestrzeń historycznej re- les (on and near water) fleksji) - Time and space experience house (interactive - Kąpielisko lecznicze experience of time and space through sound and - Most widokowy light) - Port Chwaliszewo - Lift to the sky with a viewing area cafe - Bulwary nad wodą - Educational and recreation park in Berdychów - Szeląg – park rekreacyjno-wypoczynkowy. - The valley of princes and kings (space of historical - Orla Wyspa (przestrzeń imprez masowych) meditation) - Therapeutic bathing site 2. Drugi projekt (2014-17 rok) pod nazwą „Notecki - Scenic bridge Trawers” dotyczy zagospodarowania Doliny Noteci. - Chwaliszewo harbor - Water boulevards Opracowanie motywowała idea stworzenia euro- - Szeląg – recreational and relaxation park pejskich przestrzeni wyróżnionych w oparciu o nie- - Eagle Island (space of mass events) zwykłe walory obszarów nadnoteckich. Dynamiczny rozwój technologii informatycznych 2. The second design (2014-17) entitled „Noteć tra- spowodował przewartościowanie znaczeń związa- verse” is related to the development of the Noteć nych z hasłem Humanizm. W rodzącej się opozycji valley. do wirtualnych rzeczywistości sztucznej inteligencji Człowiek ponownie odkrywa swój duchowy kom- - Ideas and theses of the work: ponent. Niebanalna idea, nowy koncept, świeży po- The dynamic development of information techno- mysł, należą ponownie do pożądanych wartości. To logies caused the re-evaluation of the meaning of one w cywilizacji XXI w. budować będą dobry byt Humanism. The Man is rediscovering his spiritual społeczeństw i narodów. nature in opposition to the virtual reality of the Zatem poszukiwane są takie miejsca i przestrzenie, artificial intelligence. An original and fresh idea, a których nieuchwytne właściwości sprzyjają ożywie- new concept again belong to the sphere of desirab- niu ludzkiej myśli. Od czasów rzymskich takie cechy le values. They will build the well-being of societies

205 and nations of the 21st century civilization. miejsc zwane są Genius loci. Duch miejsca nie jest Therefore, the locations and spaces whose elusive związany z magią. Są to nieodkryte i niedające się properties foster the development of human thou- zbadać narzędziami dostępnymi współczesnej na- ght are wanted. Since Roman times such features of uce pokłady reakcji umysłu na nieuchwytne impul- locations have been called Genius loci. The spirit of sy, sygnały i stymulanty. the place is not connected to magic. These are the Taką przestrzeń można zaprojektować i zrealizować layers of mind reactions to elusive impulses, signals w Dolinie Noteci. and stimulants which have not been discovered yet Nieodkryte nadal walory tej doliny posiadają nie- and are not researchable with the tools available to wykorzystany niezwykły, wyjątkowy w skali euro- contemporary science. pejskiej potencjał. Przyszłe znaczenie tych prze- This kind of space can be designed and implemen- strzeni zależy od sposobu ich zagospodarowania ted in the Noteć Valley. The values of the Noteć i udostępnienia. valley which have not been appreciated yet have Katedra Bioniki i Krajobrazu proponuje zwarty pro- special and unique resources on the European level. gram projektowy, który ustanowiłby sposób inte- The future value of those spaces depends on the lektualnego i turystycznego pożytkowania Doliny way of their development and availability. Noteci na szlaku wodnym E-70 i Wielkiej Pętli Wiel- The Chair of Bionics and Landscape proposes a co- kopolski. Realizacja kompleksowego opracowania herent design program which would set the way miałaby znaczenie ogólnoeuropejskie i przyczyniła- of intellectual and touristic utilization of the Noteć by się do ekonomicznego i gospodarczego rozwoju Valley on the E-70 water course and the Large Loop ubogiego rolniczego regionu. of Greater Poland. The implementation of the com- Dolina Noteci charakteryzuje się wybitnymi walora- plex work would be of European-level importance mi przyrodniczymi, krajobrazowymi i archeologicz- and would result in the economic and financial de- nymi. velopment of poor agricultural region. The Noteć valley is characterized by outstanding na- Zasoby Doliny Noteci: tural, landscape and archeological values. - niezwykła uroda rzeki i nadnoteckich krajobrazów, jej harmonizujące oddziaływanie na umysłowość Resources of the Noteć valley: i duchowość człowieka; - Unusual beauty of the Noteć river and sur- - unikalne w skali światowej ukształtowanie Pradoli- rounding landscapes, its soothing influence on hu- ny Toruńsko-Eberswaldzkiej utworzonej przez rozto- man mentality and spirituality powe wody lądolodu i wody rzek nielodowcowych; - Unique formation of Toruń-Eberswaldz gla- - specyficzna budowa geologiczna wynikająca z ero- cial valley on the world-level, which was created by zyjnych działań lodowca, erozji bocznej rzek, proce- the thaw waters of the ice sheet and waters of non- sów sedymentacyjnych i bagiennych,; glacial rivers - siedliska roślin chronionych (łęgi wierzbowe, topo- - Specific geological structure resulting from lowe, olszowe, jesionowe, dąbrowy, łąki trzęślico- erosion caused activity of the glacier, river side ero- we i selernicowe; sion, sedimentary and wetland forming processes - siedliska 230 gatunków ptaków, w tym siedliska lę- - Habitats of protected plants (willow beech, gowe ptaków 140 gatunków ptaków; poplar, alder, ash and oak forests, clayey-silt-laden - zasoby archeologiczne szlaku wędrówek ludów

206 pierwotnych, przenikających się kultur średniowie- soils and alluvial meadows) cza a później historii granicznej rzeki; - Habitats of 230 bird species including - zabytki historycznych układów architektury miej- breeding habitats of 140 bird species skiej i wiejskiej (np. osadnictwa olenderskiego); - Archeological resources of migration period - zasoby historycznych przestrzeni kulturowych trail of indigenous peoples, diffusing cultures of the (np. sztuka sepulkralna); Middle Ages and then the history of bordering river, - Sights of historical systems of urban and ru- Celem opracowania projektowego jest stworzenie ral architecture (e.g. Olędrzy settlements) takiej wartości, która opatrzona znakiem stanowi- - Historical resources of cultural spaces łaby rozpoznawalną, cenną markę „NOTECKI TRA- (e.g. funerary art) WERS”. The aim of the design work is the creation of the Osią opracowania jest Noteć od Nakła do Santo- value which would be marked with a visual sign as ka. Przestrzenie tematyczne wzdłuż rzeki związane the recognizable and precious brand called „THE będą z ośrodkami badań archeologicznych, geolo- NOTEĆ TRAVERSE”. gicznych, ornitologicznych, ichtiologicznych oraz z turystyką naukową, edukacyjną, krajoznawczą The main focus of the work is the Noteć river from (w tym birdwatching, fito- i geoturystyka, turystyka Nakło to Santok. Thematic spaces along the river kulturoznawcza, relaksacyjna, sportowa i kulinarna will be connected with the centers of research in ar- , agroturystyka). cheology, geology, ornithology, ichthyology as well W pierwszym etapie zostały zaprojektowane ele- as research, educational and heritage tourism (in- menty systemowe dla całości opracowania. Między cluding birdwatching, herba- and geotourism, cul- innymi nośniki informacji, nowe formy noclegowe tural, recreation, sports and culinary tourism, rural dla turystów (ambony noclegowo-obserwacyjne) tourism). miejsca postoju dla wodniaków, ośrodek nadrzecz- During the first stage system elements for the who- ny z całorocznym kalendarzem imprez, ośrodek le work were designed. Among others, data carriers, ornitologiczny, studium nowoczesnej formy archi- new forms of accommodation for tourists (over- tektonicznej inspirowanej tradycją architektury sza- night watching tree stands), parking places for wa- chulcowej. ter sports lovers, riverside station with all-year-ro- Pierwszą propozycję miejsca wyróżnionego stano- und calendar of events, ornithological center, study wi projekt pod nazwą: center of modern architectural form inspired by half-timbered architecture. The first proposition of a distinguished place is the Park Kulturowy Santok design entitled:

Santok to miejsce magiczne. Santok Cultural Park Santok to przestrzenie nieodkrytych tajemnic i nie- opowiedzianych legend. Santok is a magical place. Są tu znaki i ślady obecności tych, którzy byli przed It is the space of undiscovered mysteries and un- nami. Dwanaście warstw osadniczych daje świa- told legends.

207 There are signs and traces of those who were there dectwo nawarstwiających się kultur. Wąską terasą before us. Twelve settlement layers constitute the między Notecią, Wartą i wysoką 60-metrową kra- evidence of accumulating cultures. wędzią Równiny Gorzowskiej przemieszczały się Habitats of prehistorical societies moved and were i budowały siedliska prehistoryczne społeczności. constructed in the narrow terrace between the No- Od VII wieku w widłach Warty i Noteci stał gród, teć, the Warta and a 60-meter edge of the Gorzów który między innymi władał ziemiami, na których plain. Since the 7th century there was a town in the leży obecny Gorzów. bifurcation of the Warta and Noteć rivers, which in- Od wieku IX Zutok regni custodiam et clavem . ter alia ruled over the lands of today’s Gorzów. Strażnica królestwa przez setki lat była świadkiem Since the 9th century „Zutok regni custodiam et walk z Pomorzanami, Brandenburgią, zakonem Jo- clavem” . The guardhouse of the kingdom for hun- annitów, Krzyżaków i z Prusami. dreds years witnessed the fights with Pomeranians, Ponadto, Santok otacza krajobraz niezwykłej uro- Brandenburg, the Order of Saint John, Teutonic dy. Obszary chronione, nasycone są walorami flo- Knights and Prussia. rystyczno-ornitologicznymi. Pod niebem, wśród łąk Besides, Santok means the landscape of unusu- i drzew lecą żurawie i gęsi gęgawe. Pod powierzch- al beauty. The protected areas are full of floristic nią lasów łęgowych z pomnikowymi dębami i unikal- and ornithological value. Under the sky, cranes nym składem awifauny (siedliska 177 gatunków pta- and Graylag geese are flying among meadows and ków) mieszczą się wyjątkowe struktury geologiczne. trees. Under the surface of Riparian forests with Tutaj znajdują się ślady lądolodów skandynawskich, monumental oaks and unique composition of avi- następstwa procesów termoerozji, sedymentacji, fauna (habitats of 177 bird species) special geologi- deflacji, procesów eolicznych i erozyjno-akumula- cal structures are located. Here we can find traces cyjnych. Możemy z nich odczytać zdarzenia z milio- of Scandinavian continental glaciers, outcomes of na lat. thermal erosion processes, sedimentation, defla- Co trzeba by zrobić, żeby zdyskontować te niespoty- tion, Aeolian processes and erosion-accumulation kane zasoby i czerpać z nich profity dla dobra miesz- processes. The events which happened a million kańców Gorzowa i Powiatu Gorzowskiego. years ago can be read from them. Sądzę, że należy stworzyć taki projekt, który wynie- What should be done to take advantage of those sie walory miejsca ze zbiorowej nieświadomości do original resources and take profits from them for wizualnie uświadomionych przeżyć. the common good of the residents of Gorzów and Oznacza to, że należy stworzyć wieloetapowy pro- Gorzów District. I think that we should create the jekt, którego konsekwentnie realizowany kalendarz design which will transfer the values of the location obejmie 10 - 20 lat. Projekt powinien spinać inno- from the collective unconscious to the sphere of vi- wacyjną, awangardową myślą projektową wartości sually conscious experiences. duchowe i kulturowe z własnościami krajobrazowo- It means that we should create a multistage design -przyrodniczymi. whose consequently implemented schedule will Założeniem programu projektowego winno być cover 10-20 years. The design should join spiritu- stworzenie parku kulturowego złożonego z przestrzeni tematycznych. Opowiadałyby one o ciągło- Gallus Anonymous, Kronika polska (Deeds of the Princes of the Poles), series Kroniki polskie (Polish Annals), Zakład Narodowy 1 Kronika polska, Gall Anonim, seria „Kroniki polskie”, Zakład Ossolińskich, Wrocław. Narodowy im.Ossolińskich, Wrocław

208 Marta Urbańska - Projekt dyplomowy - magisterski „Kasztelania Santok” 2015 promotor prof. dr hab. Włodzimierz Dreszer Wystawa i konferencja - Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim 2016 209 al and cultural values with nature and landscape ści kreatywnych wytworów ludzkiej umysłowości properties with the help of an innovative and avant- w czasie i przestrzeni. Park łączyłby trzy podsta- garde design thought. wowe elementy: siedlisko sztuki, centrum nauki The basis of the design program should be the fo- i ośrodek turystyki. undation of the cultural park consisting of thematic - Sztuka winna uobecniać treści usytuowane w zbio- spaces. They would tell us about the continuity of rowej nieświadomości. Oznacza to udostępnianie creative products of human thought in time and spa- duchowemu przeżyciu narracji dotyczących źródeł ce. The park would join three basic elements: art ha- i ciągłości kultury. bitat, the scientific center and the tourist center. - Centrum naukowe z parkiem technologicznym win- - Art should represent the contents situated in the no aktywizować i wzmacniać kadry naukowe rodzą- collective consciousness. It means offering narra- cego się w Gorzowie środowiska akademickiego. tions related to the sources and continuity of cultu- - Ośrodek turystyki i rekreacji winien pożytkować re as spiritual experience walory utworzonego parku i proponować ludziom - The scientific center with a technological park sho- zmęczonym pędem współczesnego życia „Lubuską uld activate and strengthen the faculty of the emer- Arkadię”. ging academic environment in Gorzów Moją wiarę w pomyślność takiego przedsięwzięcia - The tourist and recreation center should take ad- wspiera niezwykła, mądra aktywność Władz Gminy vantage of the established park and propose “Lu- Santok, oraz jej racjonalne, strategiczne myślenie buskie Province Arcadia” to people tired of con- dotyczące przyszłości tego niezwykłego miejsca. temporary life pace. Serdecznie dziękuję panu Wójtowi Józefowi Lud- My faith in the success of this enterprise is suppor- niewskiemu, panu Sekretarzowi Pawłowi Pisareko- ted by the unusual and wise activity of the Santok wi oraz Dyrektorowi Muzeum im. Jana Dekerta w county government and its rational strategic thinking Gorzowie panu Wojciechowi Popkowi za zrozumie- related to the future of this extraordinary place. nie naszych uniwersyteckich przedsięwzięć i współ- I thank very much the commune head Mr. Józef organizację konferencji naukowej Czy Santok może Ludniewski, the secretary Mr. Paweł Pisarek and stymulować rozwój Miasta Gorzowa i Powiatu Go- Mr. Wojciech Popek, the director of the Jan Dekert rzowskiego. museum in Gorzów for understanding our university enterprises and co-organization of the scientific Dwa projekty dyplomowe wykonane w Pracowni conference: „Can Santok stimulate the develop- Wnętrz Krajobrazowych Uniwersytetu Artystyczne- ment of Gorzów City and Gorzów District?” go w Poznaniu stanowią pierwsze próby myślenia koncepcyjnego dotyczącego „Parku Kulturowego Two diploma designs prepared in the Studio of Santok” Landscape Interiors of the University of the Arts in Promotorstwo obydwu prac dostarczyło mi wielu Poznan can be considered as the first attempts of intelektualnych satysfakcji. Były one wynikiem moż- conceptual thinking related to the “Santok Cultural liwości współpracy z dwoma wybitnie uzdolnionymi Park”. Supervision of both theses gave me a lot of studentkami. intellectual satisfaction. It resulted from the opportunity of cooperation with two talented and intelligent female students.

210 Marta Urbańska - Projekt dyplomowy - magisterski „Kasztelania Santok” 2015 promotor prof. dr hab. Włodzimierz Dreszer Wystawa i konferencja - Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim 2016 211 Santok Castellan Kasztelania Santok is the diploma design of Ms. Marta Urbańska, M.A. jest projektem dyplomowym p. mgr Marty Urbań- The ambitious basis of the design realizes the scien- skiej. Ambitne założenie projektu realizuje program tific, touristic and recreation program. The marine naukowy, turystyczny i wypoczynkowy. W krajobraz was entered into the landscape of the end moraine. moreny czołowej została wpisana marina. Krąg ba- The circle of the dock is surrounded with helicoidal senu portowego otoczony jest helikoidalną bryłą ar- architectural form rising from the zero level. Glass chitektoniczną, wznoszącą się z poziomu zero. Szkla- elevations are covered with a green view roof. In ne elewacje przekryte są zielonym, spacerowym the building interiors there are a science and rese- dachem o charakterze widokowym. We wnętrzach arch institute, the Noteć museum, rooms of current budynku znajdują się Instytut naukowo-badawczy, changeable exhibition and marine port authority. Muzeum rzeki Noteć (sale bieżącej, zmiennej eks- Eastwards the rhythm of crescent coaxial pools di- pozycji) oraz kapitanat mariny. W kierunku wschod- vides a row of residential buildings for institute em- nim rytm sierpowatych, koncentrycznych basenów ployees and apartments for tourists. dzieli ciągi budynków mieszkalnych dla pracowni- ków instytutu oraz apartamenty turystyczne.

Świetlisko Santok

212 Weronika Majuch - Projekt dyplomowy - magisterski „świetlisko Santok” 2015 promotor prof. dr hab. Włodzimierz Dreszer Wystawa i konferencja - Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim 2016 213 Santok Lighting Station jest pracą dyplomową p. mgr Weroniki Majuch. is the diploma design of Ms. Weronika Majuch, W miejscu, w którym niegdyś znajdował się Kasztel M.A. At the location of the former Santok Castel- Santok autorka zaproponowała organizację Parku Ar- lum the author proposed the organization of the cheologicznego udostępnionego poprzez zaprojekto- Archeological Park which would be available from wany szlak turystyczny. Szlak ma charakter pętli prze- the designed hiking trail. The trial is a loop going biegającej bulwarem po stronie Santoka, następnie along the boulevard on the Santok side, then cros- łodzią promową przekracza rzekę i prowadzi wzdłuż sing the river with the ferry-boat and going along linii łączącej ważne punkty dawnego grodu. Punkty the line joining the important points of the former usytuowane w podłożu znaczone są odlewem-zna- town. The points located in the ground are marked kiem. W czasie dnia widz prowadzony jest instalacją with a sign-mould. During the day a viewer is led by dźwiękową uruchamianą czujnikami podczerwieni. a sound installation activated by infrared sensors. W nocy przemieszczający się uczestnik widowiska czuj- At night a moving spectacle participant activates nikami podczerwieni wraz z instalacją dźwiękową uru- a fog-aerosol with infrared sensors and sound in- chamiają aerozol-mgły. Powstaje przestrzenny ekran, stallation. A spatial screen is created in which ima- w którym zostają wzbudzane imaginacje, iluzje i widma ginings, illusions and spectra of unexpressed forms, niedopowiedzianych form, świateł i cieni związanych lights and shadows connected with the history of the z historią miejsca. Zdarzenia świetlne powodowane place are enhanced. Lighting events caused by the przemieszczaniem się uczestników będą widoczne movement of participants will be visible from the z bulwaru po drugiej stronie rzeki. W miejsce banalnej boulevard on the other side of the river. Instead of dydaktyki makietowo-modelowej autorka proponuje clichéd mockup-model didactics the author offers uczestnikom emocjonalne i mentalne przeżycie tej wy- participants the emotional and mental experience jątkowej przestrzeni. Obecnie przestrzeń staje się fascy- of this unique space.At present space is becoming nującym medium projektowym. Decydują o tym nowe a fascinating medium of design. New tools and oraz powstające narzędzia i technologie. Pojęcia: prze- technologies which are being created decide about strzeń rzeczywista i przestrzeń wirtualna, przestrzeń it. The ideas such as real and virtual space, mental mentalna i przestrzeń algorytmów nabierają nowych space and space of algorithms gain new meanings. znaczeń. Student Sztuki Projektowania Krajobrazu The student of the Art of Landscape Design has to musi mieć świadomość współczesnych znaczeń termi- be aware of the contemporary meaning of the con- nów: amalgamaty mentalne, integracja konceptualna, cepts: mental amalgamates , conceptual integration, teoria integracji pojęciowej. Umiejętność logicznej theory of idea integration,. The ability of logical analizy i syntezy wymaga znajomości budowy i spo- analysis and synthesis requires the knowledge of the sobów zapisu algorytmów. structures and ways of writing algorithms. Agnieszka Libura, Teoria przestrzeni mentalnych i integracji Agnieszka Libura, Teoria przestrzeni mentalnych i integracji pojęciowej. Struktura modelu i jego funkcjonalność, Wydawnictwo pojęciowej. Struktura modelu i jego funkcjonalność , W U W Sp. z o.o. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010. Wrocław 2010. Agnieszka Libura, Amalgamaty kognitywne w sztuce, Uni- Agnieszka Libura, Amalgamaty kognitywne w sztuce, Uni- versitas 2007; Anna Ginter O Teorii Amalgamatów Na Przykładzie versitas 2007;Anna Ginter, O Teorii Amalgamatów Na Przykładzie Metafory Kampanii Wyborczej: Być Kierowanym Z Tylnego Siedzenia, Metafory Kampanii Wyborczej: Być Kierowanym Z Tylnego Siedzenia Universitas 2009. - Universitas 2009. Grażyna Pietrzak-Porwisz, Metonimia i metafora w struktu- Grażyna Pietrzak-Porwisz, Metonimia i metafora w strukturze semantycznej szwedzkich symatozmów, wydawnictwo UJ, 2007. rze semantycznej szwedzkich symatozmów , wydawnictwo UJ, 2007.

214 „Na granicy światła” druk cyfrowy w.d. Poznań 2012 215 THOUGHT SYNTHESES and SYNTHETIC THOUGHTS SYNTEZY MYŚLOWE i MYŚLI SYNTETYCZNE

* * * Słowo takim rozwija się kwiatem na jaką glebę padnie

Poznań, 2006

216 * * * * * * mimo ruch że ziarna energią prowadzony z tej samej szyszki wysiane rysuje znak w przestrzeni to każde drzewo inne czytam każde piękne co on dla chwili bo żywiołami rzeźbione a co dla przyszłości ponownie oznacza? sensy życia odkrywa Jak i kiedy Zakopane, 1995 bystremu strumieniowi czasu powierzyć jałowe wyrazu rzeczy * * * i podjąć myśl nową?

Zakopane, 2003 mgłą przyszłości ślepi dokonujemy wyborów i nie dowiemy się nigdy * * * jacy bylibyśmy gdyby nasz wybór był inny. zdarzy się Poznań, 2014 patrzymy na to samo a każdy inne rzeczy dostrzega * * * zdarzy się zobaczymy inaczej nie czasu wymiar waży więcej lecz zdarzy się zdarzenia to, co zobaczymy a potem… staje się źródłem myśli. myśli i gesty zdarzy się tworzą sensy jest to myśl nowa odkrywają nieznane znaczenia i… zaczyna się sztuka tej samej przestrzeni ona myśl opowie i tej samej materii Zakopane 1996 Poznań, 2017

217 * * * * * * wśród zdarzeń codziennych jeśli uważasz, że wiesz – nieoczekiwanie… nie zobaczysz z podświadomości… jeśli nie masz wątpliwości – myśl klarowna nie zobaczysz. przejrzysta jeśli nie budzą cię żywioły myśli nowych – porządkuje świat nie zobaczysz. Nagle… jeśli nie sięgasz poza horyzont – bezdroża nie zobaczysz. mętne zawiłości jeśli lękasz się wschodzących idei – splątane problemy nie zobaczysz. na chwilę… jeśli nie ekscytuje cię szaleństwo ukazują się w jasnym niepewnej drogi i niepewnego celu. logicznym porządku. ngdy nie zobaczysz tego, spróbuj… czego ci wcześniej nie pokazano zatrzymaj ten błysk daj mu słowo i ton wróć do siebie niech zabrzmi otwórz oczy, wirtualny fenomen może zobaczysz więzi energii z energią ukryte, tajemne i nieznane.

Kraków, 2012 Poznań, 1993

* * * * * * powiedz czy bez protestów w przestrzeniach nieskończonych obudzić można umysły uśpione to co jest – obiektywne powiedz mi to co wiem – nieadekwatne jak to co zakładam – hipotetyczne z młodzieńczych emocji to co widzę –osobliwe budować sensy nowe to co doświadczam – unikalne jak to co odczuwam – subiektywne nieuświadomione treści uwolnić to co przeżywam – swoiste ukryty potencjał wyzwolić to co lubię – harmonijne a potem myśli w zdania suwerenne zamienić Poznań, 2016

Poznań, 2014

218 * * * * * * białe noce górą południe i północ górą błękit płonie magiczne światło egipskich kapłanów niżej dzień do snu i….. nków i azteków kołyszą złote fale roztropnie patrzący na Grecję Rzym ukrywają oczom mistyczny światło gotyku świat Przytomne Odrodzenie mrokiem zasypia i….. odpoczywa Caravaggio grający z cieniem w karty do czasu Potem magiczne światło świec kiedy drozdowy flet wyjmuje z mroku złotą twarz Rembrandta ponownie przywoła i….. słońce kobieta czytająca list fascynująca fala w rozproszonym świetle oczekiwania nieuchwytnej materii na dramatyczny cień Romantyzmu otwiera dzień i….. obnaża tajemnice nocy Rain, Steam and Speed wyzwala życie turnerowskie mgły zapowiadają dopełnia byt formą impresjonistyczny rozbiór światła i naznacza emocjami i….. nasycona przestrzeń awangardowe interpretacje tylko karmi myśli niekiedy są wstanie podołać miękkie światło trywialnym blaskom monitora przesiane liśćmi rzeźbi umysły Poznań, 2015 miękkie światło...

* * * Mielno, 1993 przestrzenie krajobrazu * * * nieustannie stają się Jeśli nie potrafisz patrzeć i słuchać i dzieje się to puste jest twoje gadanie w niezmiennej harmonii fal mądrość to harmonia słowa, wyrazu i treści człowiek odnajduje siebie wszak pospolite postrzeganie rzeczy oznacza banalne myślenie Mielno, 1993 Mielno, 1997

219 * * * * * * z ciemności do światła wrozmowach o kulturze ze światła w mrok senior stuhr błądzi umysł o krakusach mówił bo cechą mieszkańców chimera z marą niezniszczonych przez wieki zmysły okłamują miast Europy plączą fakty jest to od rozumu odwodzą że starają się zachować na przemian straszą coś z przeszłości albo ckliwości rozdają dla przyszłości z czasem lękiem słodyczy Poznań, 2017 przebudzony umysł wyzwolenia szuka * * * w prostej myśli ponownie z małgosią dajewską harmonię odkrywa przez okno restauracji hierarchię wartości patrzymy ze smogu emocji wyławia na stary poznański rynek logiczne sensy buduje mówimy o wielkich zbiorach i nową nieznaną formę muzeum wrocławskiej akademii odkrywa - niesiecie lwowskie tradycje a u nas Poznań, 2017 nawet stary rynek jest nowy a więc w poznaniu * * * nieustannie zaczynamy wszystko od początku produktem uniwersytetu dlatego miasto utonąło nie jest gadget w pozbrukowym betonie lecz zdolność do kreatywnej myśli z plamami gumy do żucia i odwaga niezależnej a nazywa się to interpretacji świata kulturą oszczędnością przecież profesjonalizm jest domeną umysłu i nie polega na wykonywaniu Poznań, 2015 powtarzalnych czynności.

Poznań, 2017

220 * * * * * * jeśli czujesz się stary liniowy wymiar czasu znaczy to, nie pozwoli na korektę minionego że stary jesteś – lecz umysł skwitował lekceważąco Jarek może wrócić mój kryzys czterdziestolatka rozpocząć nową myśl do dziś nie wiem, nowy wariant rzeczywistości co było bardziej skuteczne od tego samego miejsca treść czy ton. pozornie oczywistego zdania Kołobrzeg 2014

Poznań, 1985 * * *

* * * logiczne tezy niewyjaśnione obserwacje odkrycia o dwóch słowach, ciąg odkryć i zdarzeń które dotychczas nie stały obok siebie inicjują w teatrze nowym nowe modele rzeczywistości refleksyjny klimat przechowalni . większością niepojęte Andrzej Poniedzielski wywołują sceptyczne reakcje karmi hipnotyczną mgłą poezji, najpierw śmiech przywołuje pamięć Jarka, potem zazdrość wspólnie z muzykującymi przyjaciółmi następnie dręczenie nasyca przestrzeń znaczeniami a w końcu wygumkowanie dyskretnych dźwięków. Wyciszone rytmy splecione Kołobrzeg, 2014 niedopowiedzianym słowem tworzą równoległe światy * * * aluzyjnej rzeczywistości i błądzącej wyobraźni. stopniowo ludzką siłę uobecnia się pamięć minionych zdarzeń. stanowi wielość i różnorodność interpretacji Poznań, 2013 słabością jest atawistyczna żądza korzyść własnych

Łódzka Piwnica Artystyczna „Przechowalnia”. Poznań, 2016 Koncert poświęcony pamięci prof. Jarosława Maszewskie- go miał miejsce 23 czerwca 2013 r. w Teatrze Nowym w Poznaniu.

221 * * * * * * zachowuj się władza facio czarna dziura odpuść nieloty deficyt myśli o panu Gombrowiczu pomyśl, nie trąci albo… obłuda w biopuszce pomyśl coś ukryta coś… nie pokaże treści bo przecież jałowych ugorów jedna fraza myśli wątłej mimo potęgę wieść może że cynizm z cwaniactwem jedna myśl pozory bez wartości czynią obdarzona wiarą złe budzą ponad przeciętność licho rodzą prowadzi kto wie… Poznań, 2016 może * * * narysuje przyszłość a inni nazwą ją już nie wabi poczucie trwałości nowoczesnością tworzenie kolejnych ... rzeczy i obrazów pomyśl nie wiem zatem w sztuce nie ma granic czy jestem artystą są tylko kompleksy więc nie wiem co to jest sztuka Poznań, 2017 po prostu lubię interpretacje tego co zdołam dostrzec w człowieku * * * i... w naturze świata gdzie różne gęstości przestrzeni więdnie szkoła dotykają mnie w której nie ścierają się dźwiękiem, zapachem i barwą wielkie idee a spostrzeżenie jest podnietą zatem w miejsce euklidesowego i pożywieniem umysłu postrzegania rzeczywistości wprowadźmy sztukę Poznań, 2017 w wielowymiarowy świat algorytmów

Poznań, 2017

222 „Po widoku” grafika cyfrowa w.d. Poznań 2014 223 * * *

Arkadia byłem tam czy był to tylko sen może marzenie tak realne a wspomnienie tak dotkliwe

Poznań, 2017

224 KONKLUZJA CONCLUSION

Mój Przyjaciel, który zechciał przeczytać teksty do My friend who was kind enough to read the texts tego wydawnictwa, namawiał mnie do powściągli- for this volume tried to persuade me to be more wości, do wygładzenia wyrażanych sądów i ocen. reticent in expressing my views and opinions. He Mówił; „bądź ponad”. A ja myślę, że życie nie bierze said: be over it, keep some distance. And I think się ze sterylnego powietrza, lecz z ziemi wyrasta. Jej that life does not come from sterile air but rather żyzność wzbogacają drobiny organicznych szcząt- from soil. Its fertility is increased by the grains of ków. Rolnik bierze je garścią, miesza, rozciera, wą- organic remains. A farmer takes them with his hand, cha – obfitości plonów wypatruje. Natomiast panie mixes, rubs, smells – looking forward to the crop na rynku poszukują warzyw czystych, umytych – nie abundance. But ladies in the market look for cle- chcą rąk brudzić. Przestrzeń społeczna jest gęsta an and washed-up vegetables – they don’t want to okrągłymi, nieznaczącymi słowami. have dirty hands. Social space is full of round and meaningless words. Zamieszczone teksty pisałem sercem i umysłem z atencji dla Zakopiańskiej i Poznańskiej Uczelni. I wrote the texts in this volume with my heart, mind Pisałem po to, żeby kawałek historii uchronić przed and respect for the Zakopane and Poznań higher zapomnieniem i po to, żeby wzniecić gorącą, burz- education institutions. I wrote them to protect the liwą dyskusję o sztuce, edukacji artystycznej oraz part of history from being forgotten and to inspire kondycji Naszego Wydziału i Uczelni. fervent and dynamic discussion about art, artistic Tylko otwarta, wyzbyta kompleksów debata może education and the condition of our Faculty and stanowić impuls rozwojowy dla naszej wspólnoty. University. Only an open debate without inhibi- Remedium na problemy szkolnictwa akademickie- tions can constitute an impulse for developing our

225 community. The cure for the problems of acade- go powinno wynikać z naszej środowiskowej diag- mic education should come from our environment nozy. Nie możemy oczekiwać biernie na to, że re- diagnosis. We can’t be passive and waiting for the ceptę wypiszą nam urzędnicy. prescription written by officials. A jeśli nawet wypiszą, to nie ma przecież takich ram, Even if they write it there are no frames which których nie można wypełnić własną myślą i struktu- couldn’t be filled with our own thoughts and stru- rą. Ograniczenia tkwią wyłącznie w nas, w naszych ctures. The limitations are entirely inside us, in our umysłach i w naszej inercji. minds and our inertia. Nothing is more harmful for Nic tak nie niszczy szkoły i dydaktyki artystycznej jak schools and academic didactics than banality, rou- banał, rutyna i zwietrzenie poczucia misji. tine and a feeling of mission becoming stale. The- Dlatego pisałem o uskrzydlającym znaczeniu idei refore I wrote about the inspiring meaning of the artystycznej i dydaktycznej, o roli i sposobach nisz- artistic and didactic idea, about the role and ways czenia autorytetów, o formacie osobowości peda- of authority degradation, about the stature of goga, o efekcie zamrażania i zniechęcania młodych teacher’s personality, about the effect of stopping pedagogów do aktywności. and discouraging young teachers from activity. W części dotyczącej projektowania pragnąłem prze- In the part which is devoted to design I wanted to konać Czytelników, że w dydaktyce artystycznej persuade you that in the area of teaching art de- kształcenie niezależnej myśli i wyobraźni powinno veloping independent thinking and imagination wyprzedzać wiedzę technologiczną. Pisałem o prze- should precede technological knowledge. I wrote strzeni, która nie jest pustką, o wpływie krajobrazu about the space which is not emptiness, about the na mentalność i kulturę społeczeństw. Starałem się influence of landscape on the mentality and culture wyjaśnić moje poglądy dotyczący człowieka i sztuki of societies. I tried to explain my views regarding wobec przyrody, krajobrazu i przestrzeni. the position of man and art towards nature, landscape and space.

226 BIBLIOGRAFIA Arystofanes, Żaby, przekł. D.Sokołowska, B. Butrymowicz, J. Łanowski, Biblioteka Narodowa Seria II, Zakład im. Ossolińskich Jurij Baryszew, Pekka Teerrikorpi, Wszechświat. Poznawanie Kosmicznego ładu. WAM, 2005. Maria Isabel Binimelis, Nowy sposób widzenia świata. Geometria fraktalna, przełożyła Dorota Sokołowska RBA, 2012 Janusz Bogdanowski, Architektura Krajobrazu, PWN (1973-19810) David Bohm, Ukryty porządek, przełożył Michał Tempczyk, wydawnictwo: Pusty Obłok, 1988 Aleksander Bohm Architektura krajobrazu jej początki i rozwój, wyd. Politechnika Krakowska 1994 Franz Brentano, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, przełożył W Galewicz, Warszawa 1999 Bartosz Brożek, Granice interpretacji, wyd. Copernicus Center Press, 2016 Zdzisław Cackowski, Poznanie, umysł, kultura, Wyd. Lubelskie 1982 Władysław Czarnecki, Planowanie miast i osiedli, wyd. PWN 1965 P. Coweney, R. Highfield, Granice złożoności - poszukiwanie porządku w chaotycznym świecie, przek. P. Amsterdamski Pruszyński i S-ka, 1997 Antonio Damasio, Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. przełożył Maciej Karpiński, Rebis, 2013 Roman D Davis, Dar dysleksji , wydawnictwo Zysk i S-ka 2010 Vitus B. Dröscher, Świat zmysłów, przełożyła Bożena Witkowska, Wiedza Powszechna 1971 Umberto Eco, Nieobecna struktura, przełożył Adam Weinsberg i Pawł Cravo,wyd KR 2003 David Edmonds, Jon Eidinow, Pogrzebacz Wittgensteina,przełożył Lech Niedzielski, Muza 2002 Albert Einstein, Pisma filozoficzne,przełożył Kazimierz Napiórkowski, De Adostini Plska, 2001 Ludwig Fleck, Psychologia poznania naukowego, wyd. UMCS 2006 Jerzy Ginter, Fizyka fal: Fale w ośrodkach jednorodnych i niejednorodnych PWN 1993 Grupa Etc, Narracje estetyki geografie Fluxus w trzech aktach, Wydawnictwo Krytyki Politycznej – 2014 Edward T. Hall, Ukryty wymiar, wyd. Spektrum2005r Edmund Husserl, Doświadczenie i sąd, przekład Bogdan Baran, Wydawnictwo Aletheia, 2013 Andrzej Januszajtis,Fale, PWN 1991 Daniel Kahneman, Pułapki myślenia, przełożył Piotr Szymczak, wyd. Media Rodzina 2012 Urszula Kenar, Kenar, Wydawnictwo Biblioteka Narodowa , 2006 Zdzisław Kępiński 1971-1969 Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych, Wydawnictwo Poznańskie 1971 Leszek Kołakowski, Rozmowy z diabłem, Pruszyński i S-ka, 1998 Jacek Kudrewicz Fraktale i chaos Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 2007 Angelika Kuźnia, Stryjeńska. Diabli nadali, Wydawnictwo Czarne 2015 Anna Ginter, O Teorii Amalgamatów, Universitas 2009 Jerzy Ludwiński, Sztuka w epoce postmodernistycznej, wyb. Jarosław Kozłowski, wyd. ASP Poznań i BWA Wrocław Rafał Malczewski , Pępek świata. Wspomnienia z Zakopanego, Wydawnictwo LTW, 2011 Emoto Masaru, Tajemnice wody i jej wpływ na człowieka i naszą planetę, przełożyła Anna Łobocka-Olek- sowicz, Wyd. Medium 2006 Dagmara Rode Trajektorie obrazów. Strategie wizualne w sztuce współczesnej, Wydawnictwo Uniwersyte- tu Łódzkiego, 2015

227 Jan Rylke, Teoria I zasady projektowania dla architektów krajobrazu, wyd. Sztuka krajobrazu 2017 Aleksander P. Sęk, Percepcja dźwięku, Forum Psychologiczne, 2000, Tom 5, nr 1 Anthony Storr, Jung, przek. Agnieszka Grzybek, Pruszyński i S-ka, 2000 Władysław Strzemiński, Teoria widzenia, Wyd. Literackie Kraków Monika Szczygieł-Gajewska Władysław Hasior Wydawnictwo DiG 2011 Red.Stefan Symotiuk i Grzegorz Nowak , Przestrzeń w nauce współczesnej, wyd. UMCS Lublin, T 1. 1998, T. 2 1999, T. 3 2000 Stefan Symotiuk,Filozofia i genius loci, wyd.IK W-wa 1997 Tao Te Ching, przeklad Michał Lipa, Onepress 2010 Alvin TofflerTrzecia fala przeklad Ewa Woydyłło, PIW 2001 Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce przeklad Agnieszka Morawińska PIW 1987 Ludwig Wittgenstein Traktat logiczno-filozoficzny,przekłąd Bogusłąw Wolniewicz PWN 1997 Milo Wolff,Falowa struktura materii, Michał ‘SasQ’ Studencki, Maj 2007 Józef Życiński, Świat matematyki i jej materialnych cieni, Wydawca: Copernicus Center Press , 2013

228 229