Arkusz BARTOSZYCE (64)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: SŁAWOMIR MĄDRY*, PAWEŁ KWECKO**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC **, IZABELA BOJAKOWSKA**, GRA śYNA HRYBOWICZ ***

Główny koordynator MGP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny planszy A: BOGUSŁAW B ĄK** Redaktor regionalny planszy B: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA** Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA **

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny–Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 12 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 18 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 34 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 38 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wst ęp

Arkusz Bartoszyce Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2011/12 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzo- no zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Bartoszyce, wraz z materiałami autorskimi (M ą- dry i in., 2006). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie,

3 − Urz ędzie Wojewódzkim i Marszałkowskim w Olsztynie, − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bartoszyce wyznaczaj ą współrz ędne 20°45’–21°00’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°10’–54°20’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 302 km 2. Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w granicach administracyjnych dwóch powiatów – bartoszyckiego (gminy Bartoszyce i S ępo- pol) i lidzbarskiego (gmina Kiwity). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego (2002) obszar arkusza znajduje si ę na pograniczu podprowincji Pobrze Ŝy Wschodniobałtyckich (makroregion Nizina Staropruska) i prowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich (makroregion Pojezierze Mazurskie). Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego terenu nale Ŝy do mezoregionu Niziny S ępopol- skiej. Na południowym zachodzie wyst ępuje niewielki fragment mezoregionu Pojezierza Olszty ńskiego (fig. 1). Rze źba Równiny S ępopolskiej jest mało urozmaicona. Generalnie powierzchnia terenu na obszarze arkusza wznosi si ę łagodnie, z północnego wschodu na południowy zachód, od około 40–50 m n.p.m. do około 80 m n.p.m. W najwy Ŝszych miejscach, w rejonie śydowa i Kiertyn jej wysoko ść dochodzi odpowiednio do 90 i 110 m n.p.m. W powierzchni ę równiny wci ęte s ą na gł ęboko ść 20 m doliny Łyny i Pisy. Na południowy zachód od miejscowo ści Krawczyki i Kosy znajduje si ę północna cz ęść Pojezierza Olszty ńskiego. Lasy zajmuj ą około 10% powierzchni terenu. Cechuje je bardzo wysoka Ŝyzno ść , dzi ęki czemu wyst ępuje w nich du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunków drzew. Dominuj ącym typem siedli- skowym s ą lasy mieszane i bory. S ą to głównie siedliska świe Ŝe i wilgotne, tworz ące cz ęsto struktur ę dwupi ętrow ą, wielogatunkow ą, z g ęstym podszytem. Do najwa Ŝniejszych gatunków

4 lasotwórczych nale Ŝą : sosna, świerk i dąb. Du Ŝy udział w powierzchni le śnej ma równie Ŝ brzoza, która wyró Ŝnia si ę na tych terenach dobr ą jako ści ą i znaczn ą ekspansywno ści ą.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bartoszyce na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granice mezoregionów, 3 – granica pa ństwa Nizina Staropruska: 841.57 Wzniesienia Górowskie 841.59 Nizina S ępopolska Pojezierze Mazurskie: 842.81 Pojezierze Olsztyńskie 842.22 Pojezierze Mr ągowskie

Wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego na obszarze arkusza s ą grunty rolne. Na około 70% ich powierzchni wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne III i IV klasy bonitacyjnej, wykształcone na glinach zwałowych, rzadziej na iłach. W rejonie Wiartowca wyst ępuj ą mniej Ŝyzne i bardziej przepuszczalne gleby bielicowe i pseudobielicowe. Chronione s ą równie Ŝ gleby organiczne – torfowe, rozwini ęte na torfowiskach niskich w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Skitnem a Judytami. Na zachód od Roskajm wyst ępuj ą gleby murszowe.

5 Obszar arkusza znajduje si ę w północnomazurskim regionie klimatycznym, który charakteryzuje si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą typów pogody, zwi ązan ą z przemieszczaniem si ę frontów atmosferycznych i cz ęst ą zmienno ści ą mas powietrza. Średnia temperatura roku wynosi 6,9°C (na podstawie danych z posterunku meteorologicznego w Bartoszycach z lat 1951–1970). Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17,9°C, a najzimniejszym luty o średniej temperaturze –4,0°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtują si ę na poziomie 580 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zim ą. Wiatry maj ą głównie kierunek zachodni, lub zbli Ŝony do zachodniego (Puza i in., 2000). Obszar arkusza charakteryzuje si ę bardzo rzadk ą sieci ą osadniczą, któr ą stanowi ą niewielkie wsie oraz liczne przysiółki i osiedla znajduj ące si ę przy dawnych pa ństwowych go- spodarstwach rolnych (PGR) – wcze śniej maj ątkach ziemskich. Jedynym miastem na obszarze arkusza s ą Bartoszyce, które po otwarciu pobliskiego polsko-rosyjskiego przej ścia granicznego, staj ą si ę znacz ącym o środkiem ruchu tranzytowego. W mie ście dynamicznie rozwi- ja si ę baza gastronomiczna, hotelowa i usługowa. Na omawianym terenie nie ma zakładów przemysłowych. Niespełna 15 – 20 lat temu przewa Ŝaj ąca część terenów uprawnych nale Ŝała do PGR. Pozostałe u Ŝytki rolne zagospodarowane były przez niewielkie gospodarstwa indy- widualne. Po rozpadzie PGR, na przejętych przez Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa areałach utworzyły si ę odłogi. Obecnie na wi ększo ści tych terenów, po ich wykupieniu lub wydzier Ŝawieniu, zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na obszarze arkusza jest droga krajowa nr 51, prowadz ąca z Olsztyna do przej ścia granicznego Bezledy – Bagrationowsk i dalej do Kaliningradu. Ponadto Bartoszyce maj ą dogodne poł ączenie ze Szczytnem drog ą krajow ą nr 57 oraz Górowem Iławeckim i Kętrzynem drogami wojewódzkimi nr 512 i 592. Do Szczurkowa poło Ŝonego przy granicy z Obwodem Kaliningradzkim prowadzi droga woje- wódzka nr 588. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne wsie z ośrodka- mi gminnymi. Przez Bartoszyce przebiega nieczynna linia kolejowa z Korszy do Bagratio- nowska (dawna Iława Pruska).

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Bartoszyce przedstawiono według Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Ma ńkowska, Słowa ński, 1979a,b) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Drozd, Trzepla, 2009a,b).

6 Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci platformy wschodnioeu- ropejskiej, w granicach jednostki ni Ŝszego rz ędu, okre ślanej jako obni Ŝenie nadbałtyckie (pe- rybałtyckie). Na omawianym obszarze podło Ŝe krystaliczne, zbudowane z gabr i granitów prekam- bru, znajduje si ę na gł ęboko ści około 2 200 – 2 500 m. Zalegaj ą na nim, le Ŝą c prawie pozio- mo, utwory pokrywy osadowej (monoklina k ętrzy ńska). W jej profilu wyst ępuj ą osady kam- bru, ordowiku, syluru, wykształcone w postaci piaskowców, wapieni, mułowców i iłowców, o łącznej mi ąŜ szo ści 500 – 1 000 m. Osadów dewonu, karbonu i dolnego permu brak (luka stratygraficzna). Utwory permu reprezentuj ą zlepie ńce i piaskowce umownie zaliczane do czerwonego sp ągowca, powy Ŝej których zalegaj ą piaskowce, iłowce, margle, dolomity, anhy- dryty i sole kamienne cechsztynu o mi ąŜ szo ści 250 – 300 m. Osady mezozoiczne, w śród których wyst ępuj ą liczne luki stratygraficzne, znajduj ą si ę na całym obszarze arkusza. Profil triasu rozpoczynaj ą mułowce i iłowce pstrego piaskowca (trias dolny). Wy Ŝej wyst ępuj ą iłowce i mułowce retyku (trias górny). Brak jest na omawianym terenie utworów wapienia muszlowego (trias środkowy). Utworami jury s ą piaskowce, mułowce i iłowce jury dolnej i środkowej oraz mułowce, podrz ędnie piaskowce i margle jury górnej. Po przerwie w sedymentacji, na przełomie kredy dolnej i górnej osadziły si ę piaski i piaskowce (alb, cenoman) oraz wapienie i margle (turon). Profil osadów kredy ko ńcz ą margle, wapienie, opoki, lokalnie piaskowce (kampan, mastrycht). Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mezozoiku wynosi około 1000 m. Paleogen na obszarze arkusza reprezentuj ą piaski, mułki oraz iły paleocenu, eocenu i oligocenu o mi ąŜ szo ści do kilkudziesi ęciu metrów. W Kiertynach oraz pomi ędzy Krawczy- kami, Osiek ą i Mintami, na wyniesieniu powierzchni podczwartorzędowej, wyst ępuj ą osady neogenu. S ą to szare mułki, mułki piaszczyste miocenu górnego o mi ąŜ szo ści do 90 m. Utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 100–190 m pokrywaj ą cały obszar arkusza Barto- szyce (fig. 2), zalegaj ąc na osadach paleocenu, eocenu, oligocenu lub miocenu. W rejonie Wiatrowca (otwór Bartoszyce IG-1) mog ą zalega ć bezpo średnio na marglach kredy. W profilu czwartorz ędu główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, tworz ące miejscami, od sp ągu do powierzchni terenu, jeden ci ągły kompleks.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Bartoszyce na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 12 – iły, mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Drobne formy akumulacji lodow- cowej: a – kry utworów neoge ńskich i paleoge ńskich, b – kemy, c – moreny czołowe, d – ozy; e – jeziora; f – granica pa ń- stwa.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Na omawianym obszarze nie stwierdzono osadów preglacjalnych. Najstarszymi stwier- dzonymi utworami czwartorz ędowymi s ą osady zlodowacenia najstarszego w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej. Reprezentowane s ą one przez dwa poziomy glin zwało- wych (narew 1 i narew 2), rozdzielone piaskami wodnolodowcowymi. Zlodowacenia połu-

8 dniowopolskie, reprezentuj ą kolejne dwa poziomy glin zwałowych (nidy i sanu), miejscami iły i mułki zastoiskowe oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Do interglacjału mazowieckiego została zaliczona seria jeziornych piasków, mułków i iłów, miejscami przy- kryta poziomem gliny zwałowej z okresu zlodowacenia liwca. Zlodowacenia środkowopol- skie reprezentuje poziom gliny zwałowej zlodowacenia odry i dwa poziomy glin zwałowych, okresu zlodowacenia warty, rozdzielone i przykryte osadami zastoiskowymi – mułkami i iła- mi oraz wodnolodowcowymi – piaskami, rzadziej piaskami ze Ŝwirem. Piaski i Ŝwiry rzeczne interglacjału eemskiego stwierdzono w rejonie miejscowo ści Turcz i Osieka. Najmłodszymi osadami glacjalnymi s ą dwa poziomy glin zwałowych z okresu zlodowace ń północnopol- skich, reprezentuj ące dwa stadiały zlodowacenia wisły. Towarzysz ą im osady zastoiskowe: iły, mułki i piaski oraz wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (fig. 2). Pozostało ści ą po rozpadzie l ądolodu s ą wzgórza moren martwego lodu (Łapkiejmy, Łoskajmy, Gulkajmy, Poniki). W południowej cz ęś ci obszaru arkusza, od Klekotek do W ęgo- ryt przebiega ci ąg wzgórz moren czołowych. Wzdłu Ŝ dolin Łyny, Pisy i Wirwildzkiej Mły- nówki wyst ępuj ą cienkie płaty piasków wodnolodowcowych, utworzone przez wody rozto- powe. W rejonie Wodukajmów i Smolanki powstały zastoiska wypełnione iłami i mułkami ilastymi. Holocen jest okresem akumulacji piasków w dolinach rzecznych. Równocze śnie w licznych zagł ębieniach i kotlinach wytopiskowych osadzaj ą si ę, zawieraj ące substancj ę organiczn ą, piaski humusowe, namuły torfiaste, gytie wapienne oraz torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Bartoszyce znajduje si ę jedno zło Ŝe gytii wapiennej (Szuflicki i in., red., 2011). W pierwszej połowie lat 70. ubiegłego wieku, po zaniechaniu produkcji cegły w miejscowej cegielni ze wzgl ędu na zł ą jako ść surowca, z bilansu zasobów zostało skre ślone zło Ŝe surowca ilastego ceramiki budowlanej „Wiatrowiec”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Ŝ zagospodarowania zło a Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ konfliktowo- Ŝ zło Ŝa ś na zło a kopaliny litologiczno- (tys. t) ci mapie surowcowego zło Ŝa wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in., red., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 kj 974,1 Gl 1 Judyty Q C N 0 Sr 4 B t* 447,1* 2 Natura 2000

Wiatrowiec i(ic) Q ZWB

Rubryka 3: kj – gytia wapienna i kreda jeziorna, t – torf, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, * – kopalina towarzysz ąca Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: * – zasoby torfu nie uj ęte w „Bilansie zasobów...” Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach 10 archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝa konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb

W roku 1991 udokumentowane zostało w kat. C 2 zło Ŝe gytii wapiennej „Judyty” (Mu- szy ńska, Kasprzyk, 1991). Zło Ŝe składa si ę z 4 pól: A, B, C i D, z których jedno w cało ści (pole D – południowe), a jedno cz ęś ciowo (pole C – środkowe), znajduj ą si ę na omawianym obszarze. Pola A i B (północne) oraz północna cz ęść pola C poło Ŝone s ą w granicach s ąsiedniego arkusza Szczurkowo. W roku 2000, w zwi ązku z udokumentowaniem zło Ŝa gytii wapiennej „Szczurkowo”, które obj ęło cz ęść pola A (północnego), opracowany został dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (Tatarata, Harat, 2000). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 28,74 ha, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 1,0 do 5,2 m, śr. 2,6 m. Miejscami w profilu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą przewarstwienia kredy jeziornej (zawarto ść CaO powy Ŝej 45%). W nadkładzie zło Ŝa wyst ępuje gleba torfowa i torfy. Cz ęść torfów z pól C i D oraz cz ęś ciowo z pola B uznano za kopalin ę towarzysz ącą. Jej mi ąŜ szo ść osi ąga 3,7 m, średnio wynosi 1,5 m. Udokumentowano 447 tys. t torfu, który b ędzie mo Ŝna wykorzysta ć w rolnictwie i ogrodnictwie. Zasoby torfu ze zło Ŝa „Ju- dyty” nie zostały uj ęte w bilansie zasobów. Gleba torfowa i torfy nie zaliczone do nadkładu maj ą grubo ść do 1,4 m, śr. 0,3 m. Seri ę zło Ŝow ą pod ścielaj ą iły piaszczyste, przechodz ące w piaski i Ŝwiry, a zwierciadło wód gruntowych stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 0,2 do 1,8 m. Parametry jako ściowe gytii wapiennej i kredy jeziornej ze zło Ŝa „Judyty”, mog ących znale źć zastosowanie w rolnictwie jako wapno nawozowe, przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: – zasadowo ść ogólna (zawarto ść CaO) (%) 38,92 – 46,59 śr. 41,56 – wilgotno ść (%) 54,7 – 76,6 śr. 69,6 – ci ęŜ ar obj ęto ściowy (T/m 3) 1,16 – 1,29 śr. 1,20 Zło Ŝe „Judyty” poddano klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na jego ochron ę oraz ochron ę środowiska. Zostało ono zaliczone do klasy 4 tj. do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących, a ze wzgl ędu na wyst ępowanie ł ąk chronionych na glebach pochodzenia organicznego i poło Ŝenie w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” uznano je za konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Bartoszyce nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin mineralnych. Na pocz ątku lat 70. ubiegłego wieku zako ńczona została eksploatacja zło Ŝa „Wiatrowiec”. Prawdopodobnie w tym samym okresie zaniechano równie Ŝ wydobycia Ŝwi- rów w Kietrynach. Powodem tego, jak si ę wydaje, było wyczerpanie si ę zasobów kruszywa. Dla zło Ŝa w Kietrynach nigdy nie została opracowana dokumentacja geologiczna, a wyniki prac rozpoznawczych przedstawiono w sprawozdaniu geologicznym (Bujalska, 1967).

11 Nieliczne miejsca, w rejonach D ąbrowy, Przewarszyt, Krawczyków i Mint, w których okoliczna ludno ść pozyskuje na potrzeby własne Ŝwiry i piaski, zaznaczono jako punkty wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Bartoszyce istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ: torfów, gytii wapiennej, piasków i Ŝwirów. Najwi ększe torfowiska, o powierzchni kilkudziesi ęciu hektarów, wyst ępuj ą na połu- dniowy zachód od Bartoszyc oraz w pasie od Skitna do Judyt. Pozostałe maj ą od kilku do kilkunastu hektarów. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie, rzadko wysokie lub mieszanotypo- we, o średniej mi ąŜ szo ści torfu od 1,6 do 3,7 m i maksymalnej dochodz ącej do 4,7 m. Analiza dokumentacji złó Ŝ torfów, przeprowadzona zgodnie z kryteriami bilansowo ści i przy uwzgl ędnieniu wymogów ochrony środowiska, doprowadziła do stwierdzenia, Ŝe jedynie 8 niewielkich torfowisk z obszaru arkusza spełnia wymogi stawiane obszarom potencjalnej bazy surowcowej – obszary prognostyczne (tabela 2) (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996). S ą to torfowiska niskie: trzy mechowiskowe (nr I, II i V), dwa olesowe (nr III i IV), dwa mechowi- skowo-olesowe (nr VII i VIII) i jedno szuwarowe (nr VI). Wyst ępuj ące w nich torfy mog ą by ć wykorzystywane w rolnictwie, a niektóre, z uwagi na wysoki stopie ń rozkładu, jako torfy lecznicze (borowiny). Wi ększo ść torfowisk nie mo Ŝe by ć uznana za obszary prognostyczne dla udokumentowania złó Ŝ torfu ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenach le śnych oraz w sąsiedztwie cieków i na obszarach źródliskowych. Niektóre z nich s ą terenami u Ŝytkowa- nymi rolniczo, zostały zmeliorowane i są wykorzystywane jako ł ąki, pastwiska lub pola orne. Według „Mapy w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ńsko-mazurskiego w skali 1:200 000” (Tołkanowicz, śukowski, 2001) pod torfami w obszarze progno- stycznym nr IV wyst ępuje gytia wapienna o średniej mi ąŜ szo ści 3,5 m. Na torfowiskach poło Ŝonych w rejonie od Skitna do Domaradów i Judyt, nieuj ętych w opracowaniu Ostrzy Ŝka i Dembka (1996), prowadzono poszukiwania kredy jeziornej i gytii wapiennej (Muszy ńska, 1991). Gyti ę wapienn ą o zawarto ści CaO powy Ŝej 40% znaleziono tylko koło Przewarszytów i Judyt. Na pozostałym obszarze, który został obj ęty badaniami, osady w ęglanowe nie wyst ępowały lub miały zbyt mał ą zawarto ść w ęglanu wapnia. Dla rejo- nu Judyt opracowana została dokumentacja geologiczna zło Ŝa gytii wapiennej (Muszy ńska, Kasprzyk, 1991). W Przewarszytach gytia wapienna ma mi ąŜszo ść od 1,5 do 3,0 m, ale nad- kład torfu, osi ągaj ący tu 3 – 4 m, jest zbyt gruby, aby mo Ŝna było ten obszar uzna ć za progno- styczny dla gytii wapiennej. Z uwagi na brak bada ń jako ściowych nie wyznaczono tu równie Ŝ

12 obszaru prognostycznego dla zło Ŝa torfu. Na mapie potraktowano go jako obszar perspektywiczny dla obu kopalin ł ącznie, gdy Ŝ w przypadku udokumentowania zło Ŝa torfu, wyst ępuj ą- ca w sp ągu gytia, mogłyby by ć równie Ŝ eksploatowana. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Średnia Nr Po- Wiek grubo ść Zasoby Zasto- Rodzaj grubo ść obszaru wierzch- kompl. kompl. w kat. sowanie kopa- Parametry jako ściowe nad- na nia litolog.- litolog.- D kopaliny kładu 1 mapie (ha) surow. surow. (tys. m 3) liny (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 15,0 % I 2,5 t Q 0,0 3,6 89 Sr rozkład 30 % popielno ść 17,0 % II 2,0 t Q 0,0 1,8 36 Sr rozkład 40 % popielno ść 17,0 % III 2,5 t Q 0,0 1,6 41 Sr, I rozkład 50 % popielno ść 19,2 % IV 15,5 t Q 0,0 1,7 270 Sr rozkład 38 % popielno ść 110 % V 1,5 t Q 0,0 3,7 58 Sr rozkład 40 % popielno ść 19,0 % VI 3,0 t Q 0,0 2,4 54 Sr, I rozkład 50 % popielno ść 8,1 % VII 4,5 t Q 0,0 1,8 66 Sr rozkład 43 % popielno ść 15,3 % VIII 3,8 t Q 0,0 2,5 99 Sr rozkład 44 % Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze, I – torfy lecznicze (borowiny)

Wykorzystuj ąc „Map ę w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ńsko- mazurskiego w skali 1:200 000” (Tołkanowicz, śukowski, 2001) i Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski (Drozd, Trzepla, 2009a), wyznaczone zostały 2 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ gytii wapiennej lub kredy jeziornej. Średnia mi ąŜ szo ść osadów w ę- glanowych w tych obszarach wynosi około 2,2 m, a maksymalna od 4,0 do 6,0 m (Kwa- śniewska, 1983). W nadkładzie wyst ępuj ą torfy o średniej grubo ści do 1,5 do 3,0 m, które w przypadku udokumentowania zło Ŝa gytii wapiennej lub kredy jeziornej, mogłyby by ć po- traktowane jako kopalina towarzysz ąca. Na opisywanym obszarze wyst ępowanie piasków, piasków ze Ŝwirem i Ŝwirów zwi ąza- ne jest z płatami osadów wodnolodowcowych oraz morenami martwego lodu. Z przeprowa- dzonych bada ń wynika, Ŝe perspektywiczne dla kruszywa s ą tylko utwory wodnolodowcowe. W roku 1972, na wschód od Krawczyków, w obr ębie płata osadów wodnolodowcowych prowadzone były prace geologiczno-zwiadowcze za kruszywem naturalnym (Jasi ńska, 1972).

13 Na mapie zaznaczono tu obszar perspektywiczny, w którym wyst ępuj ą piaski lub piaski ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści do 6,2 m. Nadkład stanowi ą piaski gliniaste o mi ąŜ szo ści do 1,6 m lub tylko gleba. W rejonie Kiertyn Wielkich, na południe od nieczynnej Ŝwirowni, został wyznaczony obszar perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa piasków ze Ŝwirem. Na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Drozd, Trzepla, 2009a) jest to obszar wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Na podstawie sprawozdania (Bujalska, 1967) opracowanego dla zło Ŝa w Kiertynach, (obecnie wyeksploatowanego) mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe w przedsta- wionym na mapie obszarze wyst ępuj ą pospółki gruboziarniste o punkcie piaskowym około 55%, osiągające mi ąŜ szo ść do 5 m. Grubo ść nadkładu mo Ŝe waha ć si ę od kilkunastu centy- metrów do około 1,5 m. Poszukiwania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego prowadzone były równie Ŝ w sąsiedztwie nieczynnej obecnie Ŝwirowni w Łoskajmach (Doma ńska, 1976). Według Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Drozd, Trzepla, 2009a) s ą to moreny martwego lodu. Wyniki tych prac były negatywne, gdy Ŝ nie potwierdzono przypuszczenia o szerszym rozprzestrzenieniu Ŝwi- rów ani piasków, a w miejscach, gdzie zostały one nawiercone natrafiono na zbyt gruby nad- kład glin (4,5–5,2 m). W jednym z otworów nawiercono piaski, zawieraj ące ponadnormatyw- ną ilo ść pyłów mineralnych (27,8%). Świadczy to o tym, Ŝe piaski i Ŝwiry w morenach martwego lodu charakteryzuj ą si ę nieregularnym uło Ŝeniem, bardzo słabym wysortowaniem oraz du Ŝą zawartości ą pyłów mineralnych. Wyst ępuj ą w formie gniazd i soczewek w śród glin, nie tworz ąc wi ększych nagromadze ń. Na omawianym obszarze w osadach cechsztynu (perm górny) wyst ępuj ą sole kamienne (Kozłowski, red., 1978), jednak m.in. ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania (ponad 1200 m) nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści. Z osadami czerwonego sp ągowca (perm dolny) zwi ązane s ą perspektywy udokumentowania złó Ŝ gazu ziemnego ( śołnierczuk i in., 1990). Szczegółowa lokalizacja potencjalnych złó Ŝ w ęglowodorów, w ramach niniejszego opracowania, nie jest mo Ŝliwa. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści około 1 500 m. Koncesj ę na poszukiwanie gazu łupkowego posiada firma Silurian Energy Services.

14 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Prawie cały obszar arkusza Bartoszyce nale Ŝy do dorzecza Łyny, lewostronnego do- pływu Pregoły. Jedynie niewielki fragment omawianego terenu, poło Ŝony na północny za- chód od Głomna, znajduje si ę w zlewni Świe Ŝej. Dorzecza Pregoły i Świe Ŝej (obecnie Pro- chładnaja) rozdziela dział wodny I rz ędu. Do Łyny, płyn ącej z zachodu na wschód, uchodz ą niewielkie cieki – Młynówka Wirwildzka i Struga Smola ńska, odwadniaj ące północn ą cz ęść obszaru arkusza, oraz Suszyca i Pisa z dopływem Bajdycka Młynówka, odwadniaj ące cz ęść południow ą. W rejonie Domaradów bierze pocz ątek, płyn ąca na północ, Szczurkowska Mły- nówka, która jako Prawda ju Ŝ poza granic ą pa ństwa, wpada do Łyny. Poza niewielkimi oczkami wodnymi jedynym naturalnym zbiornikiem wodnym jest jezioro Kinkajmskie o powierzchni 95,5 ha. Jezioro to jest bardzo płytkie, jego średnia gł ębo- ko ść wynosi 1 m, a maksymalna nie przekracza 1,7 m. Na Łynie powy Ŝej Bartoszyc oraz koło Szyliny Małej i Szyliny Wielkiej planowana jest budowa trzech sztucznych zbiorników wodnych. W 2009 r. na obszarze arkusza w punkcie pomiarowo-kontrolnym na Pisie, w Rygar- bach (niezaznaczony na mapie) prowadzone były badania stanu ekologicznego wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., DzU nr 162, poz. 1008). Stan wód Pisy był tu dobry.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego Polski zwykłych wód podziemnych obszar arkusza Bar- toszyce poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II), w subregionie nad- morskim (II 1) i znajduje si ę w granicach jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 20 (zlewnia Łyny), nale Ŝą cej do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (B ędkowski, Siwy-Będkowska, 2004) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Drozd, Trzepla, 2009a). Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi, a w rejonach Bartoszyc i Łab ędnika tak Ŝe z paleoge ńskimi. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wykształcone s ą trzy poziomy wodono śne. Jeden zwi ązany jest z dolin ą kopaln ą, a dwa pozostałe maj ą charakter poziomów mi ędzymoreno- wych.

15 W kierunku północno-wschodnim, od Osieki i Bartoszyc przebiega dolina kopalna z okresu interglacjału eemskiego. Ma ona miejscami 3 km szeroko ści. Wypełniaj ą j ą piaski, piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej lokalnie do 54 m. Strop utworów wodono śnych zalega na gł ęboko ści około 15 m, maksymalnie nieznacznie przekracza 25 m. W do- linie Łyny izoluj ące ten poziom gliny zwałowe zostały całkowicie wyerodowane. Koło Barto- szyc i Skitna zwierciadło wody jest napi ęte, a na pozostałym obszarze swobodne. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuje poziom wodono śny zwi ązany z utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich, cho ć nie jest wykluczone, Ŝe jest to stropowa cz ęść kompleksu osadów zlodowace ń środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść wodono śnych piasków i Ŝwirów generalnie mie ści si ę w przedziale od 10 do 20 m. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Warstw ą napinaj ącą s ą gliny zwałowe i lokalnie mułki o mi ąŜ szo ści od 10 do 40 m. Opisane powy Ŝej czwartorz ędowe poziomy wodono śne s ą w łączno ści hydrau- licznej. Prawie na całym obszarze arkusza wyst ępuje poziom wodono śny zwi ązany z osadami wodnolodowcowymi dolnej cz ęś ci zlodowace ń środkowopolskich. Utworzony jest przez, zalegaj ące w śród glin zwałowych, drobnoziarniste piaski, których mi ąŜ szo ść generalnie male- je od 20 – 40 m na północnym zachodzie do 10 m na południowym wschodzie, lokalnie jest tu nawet mniejsza. Strop utworów wodono śnych znajduje si ę na gł ęboko ści od 50 do 100 m. Zwierciadło wody jest napi ęte, a w rejonach dolin Łyny i Pisy stabilizuje si ę ponad powierzchni ą terenu. Skałami zbiornikowymi paleoge ńskiego pi ętra wodono śnego s ą piaski eocenu i oligocenu. Wyst ępuj ą one na całym omawianym obszarze, z wyj ątkiem gł ębokich rozci ęć erozyjnych, gdzie zostały całkowicie wyerodowane. Mi ąŜ szo ść paleoge ńskich utworów wodono- śnych waha si ę od 10 do 20 m, a w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza przekra- czaj ąc 20 m. Zwierciadło wody jest napi ęte – subartezyjskie. Zasilanie paleoge ńskiego poziomu wodono śnego nast ępuje na drodze przes ączania wód z utworów czwartorz ędowych lub bezpo średnio na kontaktach z czwartorz ędowymi poziomami wodono śnymi w obr ębie kopalnych dolin erozyjnych. Południowa i centralna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 (kredowo-trzeciorz ędowego) – Subzbiornik Warmia (Klecz- kowski, red., 1990), który dotychczas nie został jeszcze udokumentowany (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Bartoszyce na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) Granica GZWP: 1 – w o środku porowym, 2 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd i kreda (Tr,K), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q); 4 – granica pa ństwa.

Wody w dwóch górnych poziomów czwartorz ędowych charakteryzuj ą si ę odczynem słabo zasadowym (pH 7,0 – 8,0). Twardo ść ogólna mie ści si ę w granicach od 150 do 560, 3 średnio 353 mg CaCO 3/dm . Najcz ęś ciej s ą to wody twarde. Zawarto ść chlorków (4–62; 3 3 3 śr. 18 mg Cl/dm ), siarczanów (do 43; śr. 13 mg SO 4/dm ), azotynów (do 0,04 N/dm ) i azo- tanów (do 0,5 mg N/dm 3) kształtuje si ę poni Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). W rejonie Smolanki i Skitna notowano przekroczenia ilo ści amoniaku (0,02–1,60; śr. 0,44 mg N/dm 3). Na całym obszarze arkusza obserwuje si ę wysok ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza (0,5 – 8,0; śr. 3,4 mg Fe/dm 3) i manganu (do 0,45; śr. 0,18 mg Mn/dm 3). Jako ść wód podziemnych najni Ŝszego poziomu czwartorz ędowego jest podobna i przedstawia si ę nast ępuj ąco: pH od 6,9 do 8,0, twardo ść ogólna od 185 do 535, śr. 343 mg

17 3 3 CaCO 3/dm , zawarto ść chlorków od 3,5 do 86,9, śr. 11,6 mg Cl/dm , siarczanów do 23, 3 3 3 śr. 5,6 mg SO 4/dm , azotynów do 0,02 N/dm , azotanów do 0,29 mg N/dm , Ŝelaza od 0,3 do 7,0, śr. 2,9 mg Fe/dm 3 i manganu od 0,015 do 0,45, śr. 0,15 mg Mn/dm 3. W studniach zlokalizowanych w miejscowo ściach Judyty i Liski, wyst ępowała ponadnormatywna dla wód pitnych zawarto ść amoniaku do 3,0 mg N/dm 3. Wody pi ętra paleoge ńskiego charakteryzuj ą si ę odczynem słabo zasadowym (pH 7,0– 3 8,0). Twardo ść ogólna mie ści si ę w granicach od 168 do 430, średnio 353 mg CaCO 3/dm . Najcz ęś ciej s ą to wody twarde. Zawarto ść wa Ŝniejszych składników chemicznych przedstawia si ę nast ępuj ąco: chlorki od 3,0 do 40,0, śr. 8,2 mg Cl/dm 3, siarczany do 32,0; śr. 8,3 mg 3 3 3 SO 4/dm , azotyny do 0,02 N/dm i azotany do 0,33 mg N/dm . Wody w utworach paleoge ń- skich maj ą podwy Ŝszone st ęŜ enia Ŝelaza (0,21–4,20; śr. 2,06 mg Fe/dm 3), a w południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza tak Ŝe manganu (do 0,35; śr. 0,14 mg Mn/dm 3), kształtuj ą- ce si ę powy Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Mini- stra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). W rejonie miejscowo ści Masze- wy notowano przekroczenia ilo ści amoniaku (0,02–1,60; śr. 0,44 mg N/dm 3). Wysoka zawarto ść Ŝelaza i manganu powoduje, Ŝe wody podziemne ujmowane na omawianym obszarze prawie zawsze wymagaj ą uzdatniania. Wody z ponadnormatywn ą ilo- ści ą azotu amonowego, przed przeznaczeniem do spo Ŝycia, wymaga ć b ędą zastosowania bardziej skomplikowanych metod uzdatniania. Na obszarze arkusza od gł ęboko ści około 300 m, pocz ąwszy od sp ągowej cz ęś ci utwo- rów kredy górnej, wyst ępuj ą wody zmineralizowane, typu Cl-Na. Najbardziej wydajnym poziomem, z którego mo Ŝna by ujmowa ć wody o mineralizacji 20 – 50 g/dm 3, s ą piaskowce dolnego triasu (Kozłowski, red., 1978), zalegaj ące na gł ęboko ści około 800 m.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 64 – Bartoszyce, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

18 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach na (median) (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 64 – w glebach na w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Bartoszyce arkuszu 64 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Bartoszyce Polski 4) Metale

N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0 – 0,3 0 – 2,0 0 – 0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 26–49 33 27 Cr Chrom 50 150 500 7–36 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 30–49 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–4 4 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–14 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 6–12 8 3 Pb Ołów 50 100 600 8–17 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 64 – Bartoszyce 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochr onie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 64 – Bartoszyce do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

19 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel i rt ęć ; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest ponad dwukrotne a dla chromu i kobaltu dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych.

20 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜkie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Li- ndström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

21 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy- Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę większ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

22 Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

23 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady Jeziora Kinkajmskie- go. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 5). S ą to zawar- to ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Jezioro Kinkajmskie Parametr (2004 r.)

Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 12 Cynk (Zn) 48 Kadm (Cd) 0,3 Mied ź (Cu) 12 Nikiel (Ni) 13 Ołów (Pb) 16 Rt ęć (Hg) 0,073 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994).

24 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 58 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 46 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 67 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h. W profilu zachodnim najni Ŝsz ą warto ści ą promieniowania gamma (ok. 28 nGy/h) ce- chuj ą si ę holoce ńskie namuły, a najwy Ŝszymi warto ściami (>50 nGy/h) – gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej oraz gliny zwałowe moren czołowych (zlodowacenie północnopolskie). W profilu wschodnim najni Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma (ok. 28 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami jeziornymi (mułki i piaski), a najwy Ŝsze (50–65 nGy/h) – z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego. Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,4 do 5,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschod- niego wahaj ą si ę od 2,4 do 8,9 kBq/m 2.

25 64 W PROFIL ZACHODNI 64 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6014583 6018829

6016758 6012769 m m 6014922 6010832 6012852

6004771 6008817

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6014583 6018829

6016758 6012769 m m 6014922 6010832 6012852

6004771 6008817

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Bartoszyce (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędnia si ę zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243, z późn. zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczegól- ne typy składowisk odpadów (DzU nr 39, poz. 320). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegó- łowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

27 − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

28 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Bartoszyce Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (B ędkowski, Siwy-Będkowska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Bartoszyce bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” PLB 280015 (ochrona ptaków), „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” PLH 280047 (ochrona siedlisk), − zabudowa Bartoszyc b ędących siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz starostwa powia- towego, − zabytkowy zespół architektoniczny w Bartoszycach, − lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łyny, Pisy, Suszycy, Młynówki Wyrwildzkiej, Młynówki, Strugi Baryckiej i Smola ń- skiej, Bajdyckiej Młynówki i innych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jeziora Kinkajmskiego i pozostałych akwenów, − obszary o płytkim (poni Ŝej 5 m) wyst ępowaniu zwierciadła wód podziemnych, − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: wzdłu Ŝ doliny Łyny od Ardap do S ępopola, wzdłu Ŝ doliny Młynówki Wyrwildzkiej od Wyrwilt do Wipławek i wzdłu Ŝ doliny Pisy od Rygarb do południowej ramki arkusza, rejon K ętrzyn Wielkich (Grabowski, red. i in., 2007), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon Poł ęcza.

29 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północ- nopolskie) buduj ących powierzchni ę wysoczyzny morenowej falistej. S ą to gliny o szarej barwie, w partiach stropowych (do 5 m) brunatne lub jasnobe Ŝowe, co jest efektem silnego zwietrzenia osadów, przewa Ŝnie pyłowate lub ilasto-pyłowate, z du Ŝą (do 25%) zawarto ści ą Ŝwirów. Zaznacza si ę w nich przewaga wapieni nad skałami krystalicznymi. Mi ąŜ szo ść glin dochodzi do 48 m (Drozd, Trzepla, 2009b). Lokalnie gliny zlodowacenia wisły mog ą wyst ępowa ć bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń, wtedy mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej mo Ŝe by ć znacznie wi ększa. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Bartoszyce i Kiwity. Maj ą one du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdo- wych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. W miejscach, w których na glinach zwałowych zalega niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 2 m) warstwa wodnolodowcowych piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych osadów czwartorz ędo- wych warunki izolacyjne b ędą mniej korzystne. Budowa składowisk odpadów na tych obszarach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wskazanych ob- szarów jest poło Ŝenie w pobli Ŝu zabudowy Bartoszyc (b) i w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny (p). Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Po- winny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko poten- cjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzo- ru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe, a budowa składowisk wymaga dodatkowej przesłony podło Ŝa – syntetycznej lub mineralnej.

30 Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). W strefie gł ęboko ści do 2,5 m na obszarach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składo- wania odpadów komunalnych. Pod tym k ątem mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otwo- rów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniastych o du Ŝych mi ąŜ szo- ściach. W rejonie Osieka nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 49 m, w Lusinach 34 m, w PGR So- kolica 55 m, w Łab ędniku 30 m. W Szwarunach nawiercono 37 m warstw ę glin, a w drugim otworze pakiet gliniasto-ilasty o mi ąŜ szo ści około 42 m (8 m gliny, 12 m iłów, 22 m gliny). Według danych z przekroju hydrogeologicznego wykonanego dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach, rz ędu 60 – 100 m mog ą wyst ępowa ć w obszarach wskazanych w rejonach Lusiny – Glitajny – Kosy i Kromarki – Szwaruny – Lu- siny – Glitajny – Maszewy – Łab ędnik. Gliny zlodowacenia wisły tworz ą wspólny pakiet izolacyjny z glinami starszych zlodowace ń. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne, które pozwoli na okre ślenie faktycznej mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienia, wła ściwo ści izolacyjnych glin oraz warunków wodnych. Na analizowanym terenie nie ma składowisk odpadów, odpady wywo Ŝone s ą na skła- dowisko w Wysiece (arkusz Wojciechy).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, które stanowi ą naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści wymagane dla odpadów tego typu. Korzystnych warunków geologicznych dla składowania odpadów mo Ŝna oczekiwa ć w granicach obszarów wskazanych w rejonach Lusiny – Glitajny – Kosy i Kromarki – Szwa- runy – Lusiny – Glitajny – Maszewy – Łab ędnik, w których mo Ŝna spodziewa ć si ę wyst ąpie ń glin zwałowych o mi ąŜ szo ści rz ędu 60–100 m. Równie Ŝ tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo- ściach (Osiek, Lusiny, Szwaruny, Sokolica, Łab ędnik) lub warstw gliniasto-ilastych (Szwaru- ny) mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod tym k ątem. Konieczne jest dodatkowe rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie faktycznego rozprzestrzenienia warstw, mi ąŜ szo ści i wła ściwo ści izolacyjnych osadów.

31 W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego rozpoznano trzy poziomy wodono- śne, które buduj ą osady fluwialne i fluwioglacjalne. Poziom pierwszy zwi ązany jest z osadami doliny kopalnej powstałej podczas zlodowacenia wisły, drugi z osadami zlodowacenia północnopolskiego i górnej cz ęś ci zlodowace ń środkowopolskich. Prawie na całej powierzchni obj ętej arkuszem Bartoszyce wyst ępuje trzeci poziom wodono śny, zwi ązany z osadami dolnymi zlodowacenia środkowopolskiego. Tworz ą go piaski drobnoziarniste wyst ępuj ące w obr ębie glin zwałowych. Zasilanie poziomów czwartorz ędowych odbywa si ę drog ą infiltra- cji opadów. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wody u Ŝytkowych poziomów wodono śnych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 100 –150 m i 50–100 m s ą zagro Ŝone w stopniu bardzo niskim i niskim. Najmniej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk w rejonie Lusiny – Ciemna. UŜytkowy poziom wodono śny wyst ępuje tu płytko – na gł ęboko ści 5 – 15 m. Wszystkie obszary wytypowane do składowania odpadów znajduj ą si ę w zasi ęgu głów- nego zbiornika wód podziemnych nr 205 – Subzbiornik Warmia. Jego dokumentacja jest w trakcie realizacji. Po jej wykonaniu i okre śleniu stref zasilania i ochrony zbiornika wskazane obszary mog ą zosta ć wykluczone z tego typu zagospodarowania.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko wykre ślonego z „Bilansu Zasobów …” zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Wiatrowiec” zlokalizowane jest w granicach obszaru Natura 2000. Niewielkie punkty nie- koncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne równie Ŝ zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Bartoszyce opracowano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:10 000, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Drozd, Trzepla, 2009a) oraz obserwacji terenowych. Z analizy wył ączono obszary lasów i gleb chronionych, zwart ą zabudow ę miejsk ą Bartoszyc oraz Jezioro Kinkajmskie. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 25% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a takŜe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa.

32 Tereny o korzystnych warunkach budowlanych zwi ązane s ą z morfologicznie wy Ŝej po- ło Ŝonymi obszarami, na których wyst ępuj ą utwory zlodowace ń północnopolskich, reprezentowane przez nieskonsolidowane lub małoskonsolidowane gliny zwałowe i osady zastoiskowe (iły, mułki i mułki piaszczyste) oraz wodnolodowcowe piaski, w miejscach, gdzie zwier- ciadło wód gruntowych poło Ŝone jest poni Ŝej 2 m p.p.t. Gliny zwałowe znajduj ą si ę najcz ę- ściej w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Iły, mułki i mułki piaszczyste s ą gruntami zastoiskowymi i je śli wyst ępuj ą w stanie półzwartym lub twardoplastycznym, traktuje si ę je jako stosunkowo korzystne podło Ŝe budowlane. Piaski wodnolodowcowe, miejscami ze Ŝwi- rem, to grunty niespoiste, zazwyczaj średnio zagęszczone i zag ęszczone. Zmienne warunki budowlane występuj ą na morenach czołowych i morenach martwego lodu. Ze wzgl ędu na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry, mułki) i mo Ŝliwo ść wyst ępowania zaburze ń glacitektonicznych warunki posadowienia budynków na tych for- mach morfologicznych mog ą by ć miejscami utrudnione. W tych przypadkach konieczne jest opracowanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej poprzedzaj ącej projekt budowlany. Mo- reny czołowe wyst ępują w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, a moreny martwego lodu w północnej. Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to obszary wyst ępowania torfów, i namułów torfiastych oraz jeziornych piasków i mułków, które reprezentuj ą grunty słabono- śne z wodami agresywnymi. Warunki utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami, na których wody gruntowe wyst ępuj ą płycej ni Ŝ 2 m. S ą to doliny rzek, głównie Łyny i Pisy, oraz inne obni Ŝenia w powierzchni terenu, zazwyczaj o genezie wytopiskowej. Naj- wi ększe z nich znajduj ą si ę na południe od S ędławek i na wschód od Wodukajmów. W pobli Ŝu oczek wodnych i w innych niewielkich zagł ębieniach terenu, które nie zostały wy- ró Ŝnione na mapie, nale Ŝy si ę spodziewa ć glin zwałowych lub spoistych gruntów o genezie wytopiskowej, znajduj ących si ę w stanie plastycznym, co pogarsza warunki budowlane (obni Ŝona no śno ść , znaczna odkształcalno ść gruntu). Równie Ŝ grunty zastoiskowe w przypadku ich uplastycznienia s ą z reguły znacznym utrudnieniem dla budownictwa. W dolinach rzecznych mog ą wyst ępowa ć niekorzystne dla budownictwa piaski w stanie lu źnym. Na obszarze arkusza ruchy masowe wyst ępuj ą, wzdłu Ŝ Łyny i Pisy w miejscach podci ęć erozyjnych (obrywy, zsuwy), koło Ardap, Bartoszyc, Wirwiltów, Szyliny Małej, Rusajn, Smolanki, Mintów i Wiatrowca (Grabowski, red. i in., 2007).

33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza Bartoszyce s ą znacz ące w skali re- gionalnej i krajowej. Poło Ŝony jest on w obr ębie regionu „Zielonych Płuc Polski”. Region ten powstał w 1988 r., w celu stworzenia podstaw organizacyjnych i programowych dla komplek- sowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, z uwzgl ędnieniem harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego. Region „Zielonych Płuc Polski” bogactwo szaty ro ślinnej i świata zwierz ęcego. Lasy, wyst ępuj ące w du Ŝych, zwartych kompleksach, s ą przewa Ŝnie pochodzenia naturalnego, czasami zbli Ŝone do lasów pierwotnych. Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw przyrodniczych tego regionu s ą zasoby wodne: jezior, rzek i terenów bagiennych. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 10% powierzchni obszaru arkusza. Znajduje si ę tu fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny, który utworzono w celu ochrony dolin rzecznych Łyny i Pisy oraz cennych przyrodniczo terenów przydolin- nych jako korytarzy ekologicznych. Na obszarze arkusza, w 15 miejscach, ro śnie 34 drzew pomnikowych (20 d ębów, 3 lipy, 9 modrzewi, jesion i daglezja) (tabela 7). Na uwag ę zasługuje rozło Ŝysty d ąb w parku podworskim w Ciemnej Wodzie. W jego otoczeniu le Ŝy kilka du Ŝych głazów narzutowych, spo śród których jeden został uznany za pomnik przyrody nieo Ŝywionej. Na omawianym terenie znajduj ą si ę dwa u Ŝytki ekologiczne (tabela 7). Najcenniejszym z nich jest torfowisko źródliskowe koło Sokolicy (u Ŝytek „Torfowisko źródliskowe Sokoli- ca”), powstałe w miejscu naturalnego wysi ęku wód artezyjskich. Torfowisko reprezentuje dobrze wykształcony typ kopułowy. Ma kształt wydłu Ŝonego wału, rozszerzaj ącego si ę od strony wschodniej w okr ągły pagórek. Kopuła torfowiska osi ąga wysoko ść od 2 do 6 m. Dru- gim u Ŝytkiem ekologicznym jest śródle śne torfowisko koło śydowa (u Ŝytek „Rosiczka koło śydowa”). Został on utworzony w celu ochrony rzadkich ro ślin torfowiskowych: bagnicy torfowej i ba Ŝyny czarnej. Bardzo wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych I – IVa, chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, stanowi ące wi ększo ść gruntów or- nych.

34 Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdz. (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Gulkajmy Sępopol PŜ 1 P 1957 na pastwisku bartoszycki 8 d ębów szypułkowych Judyty Sępopol PŜ 2 P 1957 w parku przypałacowym bartoszycki dąb szypułkowy i lipa drobnolistna PŜ le śn. Zarzecze Sępopol 3 P 2004 7 modrzewi europejskich oddz. 109 b bartoszycki i dąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 4 P Bartoszyce 1957 bartoszycki dąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 5 P Bartoszyce 1957 bartoszycki jesion wyniosły Sępopol PŜ 6 P Wiatrowiec 1957 bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Górzyste Bartoszyce PŜ 7 P 2004 oddz. 329 a bartoszycki dąb szypułkowy PŜ Bartoszyce 8 P Kinkajmy 1957 lipa drobnolistna bartoszycki w parku podworskim PŜ Krawczyki Bartoszyce 9 P 1957 3 d ęby szypułkowe w parku podworskim bartoszycki i 2 modrzewie europejskie le śn. Górzyste Bartoszyce PŜ 10 P 2004 oddz. 338 d bartoszycki daglezja zielona Bartoszyce PŜ 11 P Minty 1957 bartoszycki lipa drobnolistna Ciemna Woda Bartoszyce PŜ 12 P 1957 w parku podworskim bartoszycki dąb szypułkowy Ciemna Woda Bartoszyce Pn-G 13 P 1961 w parku podworskim bartoszycki grubokrystaliczny ró Ŝowy granit Bartoszyce PŜ 14 P Maszewy 1957 bartoszycki dąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 15 P Łab ędnik 1957 bartoszycki dąb szypułkowy Łab ędnik Bartoszyce PŜ 16 P 1992 w parku przypałacowym bartoszycki dąb szypułkowy „Rosiczka koło śydowa” Bartoszyce 17 U śydowo 1994 torfowisko bartoszycki (0,95) „Torfowisko źródliskowe Sokolica” Bartoszyce 18 U Sokolica 1996 torfowisko źródliskowe bartoszycki (3,33) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą

35 powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Przez środkow ą cz ęść terenu arkusza Bartoszyce, z zachodu na wschód przebiega krajowy korytarz ekologiczny Łyny (fig. 5). Północna cz ęść omawianego terenu znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”, a w południowo-wschodniej utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” (tabela 8). Informa- cje na jego temat zaczerpni ęto ze strony internetowej http://www.gdos.gov.pl .

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Bartoszyce na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny: 7m – Mazurski, 2 – krajowy korytarz ekologiczny: 13k – Łyny, 3 – granica pa ństwa

36 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ostoja warmi ńsko- Bartoszyce 1 F PLB280015 Warmi ńska 20º43’07’’E 54º17’18’’N 142 016,2 ha PL622 bartoszycki mazurskie Sępopol (P)

Torfowiska źródliskowe warmi ńsko- 2 B PLH280047 21º00’11’’E 54º11’50’’N 27,0 ha PL622 bartoszycki Bartoszyce koło Łab ędnika mazurskie (S) 37

Rubryka 2: B – specjalny obszar ochrony siedlisk, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W „Ostoi Warmi ńskiej” (PLB 280015) wyst ępuje najliczniejsza w Polsce lokalna populacja bociana białego, wyst ępuj ącego w liczbie około 1 000 par, w najwy Ŝszym w kraju za- gęszczeniu, wynosz ącym 71 par na 100 km 2. Jest to równie Ŝ obszar l ęgowy dwu innych rzadkich gatunków ptaków – orlika krzykliwego i Ŝurawia. W skład obszaru „Torfowiska źródliskowe koło Łab ędnika” (PLH280047) wchodz ą dwa osobne torfowiska, wraz z otaczaj ącymi je u Ŝytkami zielonymi. Pierwsze, o typie kopu- łowym, chronione jest jako u Ŝytek ekologiczny „Torfowisko źródliskowe Sokolica” (tabela 8). Drugie, poło Ŝone na zboczu wzgórza o deniwelacji dochodz ącej do 15 m, po południo- wo-wschodniej stronie zabudowa ń osady Spurgle, reprezentuje typ wisz ący. Charakteryzuje si ę licznymi naturalnymi wysi ękami wód artezyjskich. Porasta je specyficzny olchowo- brzozowy las, z rzadkimi gatunkami ro ślin, takimi jak: kruszczyk błotny, listera jajowata, jaskier wielki, bniec czerwony, tr ędownik skrzydlaty, rze Ŝucha gorzka typowa i Ŝebrowiec paprociowy. Wi ększa cz ęść jego obszaru znajduje si ę na arkuszu S ępopol, gdzie utworzono uŜytek ekologiczny „Torfowisko źródliskowe Spurgle”.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Bartoszyce spo śród stanowisk archeologicznych du Ŝą warto ść po- znawcz ą posiadaj ą wczesno średniowieczne grodziska w: Ardapach, Bartoszycach, Wyrwi- tach, Rygarbach i Wiatrowcu oraz kurhan z epoki br ązu w Głomnie. Liczne zabytki Bartoszyc tworz ą zabytkowy układ urbanistyczny. Najcenniejszymi obiektami s ą tu: Brama Lidzbarska z połowy XV w. – jeden z nielicznych ocalałych fragmen- tów murów obronnych, gotycki ko ściół pw. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Cz ęstochow- skiej z połowy XIV w., spichlerze z przełomu XVIII i XIX w. oraz liczne domy przy rynku i w jego s ąsiedztwie. Poza granic ą układu znajduj ą si ę: ko ściół pw. św. Jana Chrzciciela z XV w., neogotycki ko ściół pw. św. Brunona – wybudowany w latach 1882–1883, kaplica na cmentarzu komunalnym oraz kilkana ście domów przy ulicach: K ętrzy ńskiej, Bohaterów War- szawy, 11 listopada i Warszawskiej. Zabytkiem wpisanym do rejestru jest równie Ŝ wie Ŝa ci- śnie ń przy ul. Limanowskiego. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą, stoj ące przy skrzy Ŝowaniu ulic M. Curie-Skłodowskiej i Bohaterów Warszawy, dwa kamienne pos ągi, zwane popularnie „Bartkami” lub imionami Bartek i Gustebalda. Nale Ŝą do najstarszych, zachowanych na zie- miach pruskich przedstawie ń ludzkich. Pochodz ą prawdopodobnie z X w., a ich powstanie przypisywane jest plemionom staropruskim.

38 Historia wielu miejscowo ści z obszaru arkusza si ęga czasów panowania zakonu krzy- Ŝackiego, kiedy to lokowane były miejscowo ści, spełniaj ące funkcje maj ątków słu Ŝebnych. Z tego okresu pochodz ą XIV w. murowane gotyckie ko ścioły w Sokolicy i Łab ędniku. Poza obiektami sakralnymi w rejestrze zabytków znajduj ą si ę zało Ŝenia pałacowo- parkowe, zespoły dworsko-folwarczne i folwarczne. Najcenniejszym z nich jest pałac „Biały Ksi ąŜę ” z pocz ątku XIX w., stoj ący w otoczeniu zabytkowego parku w Osiece, w pobli Ŝu drogi z Bartoszyc do Lidzbarka Warmi ńskiego. Na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ zespoły pałaco- wo-parkowe w Łab ędniku i Łojdach. Pocz ątki pałacu w Łab ędniku si ęgaj ą przełomu XVII i XVIII w. Pałac w Łojdach wzniesiono w 1877 r., a w pierwszej ćwierci XX w. dobudowano zachodnie skrzydło. Zabytkowe dwory, pochodz ące z przełomu XIX i XX w., niekiedy z za- chowanymi zabudowaniami gospodarczymi, znajduj ą si ę w: Judytach, Jarkowie, S ędławkach, Lusinach i Glitajnach. W Wiatrowcu zachowała si ę murowana willa, wybudowana w II poło- wie XIX w. Poza wspomnianym wy Ŝej parkiem w Osiece ochronie konserwatorskiej podlegaj ą równie Ŝ parki podworskie w: Judytach, Markinach, Łojdach, Liszkach, Pl ęsach, S ędławkach, Dębianach, Krawczykach, Ciemnej Wodzie i Łabedniku.

XIII. Podsumowanie Teren arkusza Bartoszyce charakteryzuje si ę du Ŝym udziałem gleb chronionych. Bardzo korzystne warunki glebowe i klimatyczne daj ą podstawy do rozwoju rolnictwa, b ędącego tu dominuj ącą dziedzin ą gospodarki. Niespełna 15–20 lat temu w tym regionie kraju na wi ększo- ści terenów uprawnych funkcjonowały pa ństwowe gospodarstwa rolne. Po rozpadzie PGR, na obj ętych przez nie terenach utworzyły si ę odłogi, b ędące w pierwszych kilku latach atrakcyj- nymi Ŝerowiskami dla bocianów, które na omawianym terenie wyst ępuj ą szczególnie licznie. Północna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Obecnie na wi ększo ści odłogów zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o duŜych powierzchniach i zmniejszenie ró Ŝnorodno ści krajobrazowej. Krajobraz obszaru traci swój mozaikowy charakter oraz cenne siedliska, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszania bioró Ŝnorodno ści gatunkowej tych terenów. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Bartoszyce. Obejmuje ona jedynie zło Ŝe kredy jeziornej (gytii wapiennej), które ma lokalne znaczenie surowcowe. Istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania kolejnych złó Ŝ kredy na południowy wschód od Wiatrowca, gdzie na mapie zostały wyznaczone dwa obszary perspek-

39 tywiczne. W rejonie Kiertyn Wielkich wyst ępuj ą Ŝwiry, a koło Krawczyków piaski o stwier- dzonej mi ąŜ szo ści, która pozwala zakwalifikowa ć te obszary jako perspektywiczne dla po- szukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego. Spo śród licznych wyst ąpie ń torfów osiem uznano za obszary prognostyczne, a jeden potraktowany został jako perspektywiczny. Cechszty ńskie sole kamienne wyst ępuj ą na gł ęboko ści, która wyklucza ich eksploatacj ę. Z osadami czerwonego sp ągowca, wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza, zwi ązane s ą mo Ŝliwo- ści wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym wyst ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku. Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą zarówno w utworach czwartorz ędowych, jak i paleoge ńskich. Wszystkie poziomy wodono śne, za wy- jątkiem najwy Ŝszego poziomu czwartorz ędowego, którego izolacja jest miejscami słaba, s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Bartoszyce nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano obszary rekomendowane do składowania jedynie odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły). Obszary wskazano na terenie gmin Bartoszyce i Kiwity. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć rejony miejscowo ści Lusiny – Glitajny – Kosy i Kromarki – Szwaruny – Lusiny – Glitajny – Ma- szewy – Łab ędnik, gdzie gliny zwałowe mog ą osi ąga ć mi ąŜ szo ści rz ędu 60–100 m oraz tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których wyst ępuj ą gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Osiek, Szwaruny, Lusiny, PGR Sokolica, Łab ędnik) lub mi ąŜ sze pakiety gliniasto – ilaste (Szwaruny). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wytypowane obszary zlokalizowane s ą na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Wyrobisko zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Wiatrowiec” i punkty lokalnej eksploatacji kruszyw na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów. Na obszarze arkusza przewa Ŝaj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Wi ęk- szo ść z nich nie została przedstawiona na mapie, gdy Ŝ na ogół pokrywaj ą si ę z obszarami wyst ępowania gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych. Promowan ą atrakcj ą turystyczn ą gminy Bartoszyce jest mo Ŝliwo ść zorganizowania spływów kajakowych po Łynie. Atrakcyjno ść tego szlaku ma wzbogaci ć budowa trzech

40 zbiorników retencyjnych wraz z elektrowniami wodnymi. Jedna z nich ma powsta ć na zachód od Bartoszyc, a dwie pozostałe koło miejscowo ści Szylina Mała i Szylina Wielka. Atrakcj ą turystyczn ą na skal ę europejsk ą, któr ą nale Ŝy wykorzystywa ć w promocji regionu, jest liczna populacja bocianów białych.

XIV. Literatura ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993 – 1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37 – 43. BĘDKOWSKI Z., SIWY-BĘDKOWSKA K., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bartoszyce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1 – 2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., 40 (3): 467 – 480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisy. Prz. Geol., tom 44, nr 1. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128: 391 – 400. BUJALSKA M., 1967 – Sprawozdanie z prac geologicznych wykonanych na zło Ŝu pospółki „Kietryny” (rozpatrywanego pod k ątem przydatno ści do produkcji wyrobów beto- nowych). Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. DOMA ŃSKA Z., 1976 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego dla celów drogowych w miejscowo ści Łoskajmy. Arch. Geol. War- mi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. DROZD M., TRZEPLA M., 2009a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Bartoszyce. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DROZD M., TRZEPLA M., 2009b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Szczurkowo i Bartoszyce. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774 – 781. GOCHT T., MOLDENHAUER K.M., PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of poly- cyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707 – 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K, 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds.. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137 – 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JASI ŃSKA T., 1972 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym na terenie miejscowo ści Krawczyki, gm. Bartoszyce. Arch. Geol. Warmi ń- sko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. KLECZKOWSKI A., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” w Warszawie. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126, (3 – 4): 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42 LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ, 339 (1 – 3): 153 – 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20 – 31. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1979a – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1979b – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B, arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B, POPIELSKI W., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Bartoszyce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125 (1 – 4): 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411 – 428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2 – 3): 189 – 209. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w północnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MUSZY ŃSKA E., KASPRZYK S., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa gytii wapiennej „Judyty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Obszary Natura 2000 – http://www.gdos.gov.pl . OSTRZY śEK S., DEMBEK W. i in. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

43 PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom 1, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contami- nant metal dispersion processes. Environmental Pollution, 157(5): 1649 – 1656 PUZA A., KOSMACZ E., LORENS P., WOJNOWSKA W., 2000 – Strategia zrównowa Ŝo- nego rozwoju powiatu bartoszyckiego. Raport diagnoza stanu powiatu. Grudzie ń 2000 r., Starostwo Powiatowe w Bartoszycach. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 101 – 113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 67 – 86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z dnia 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 wrze śnia 2008 r., nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z dnia 13 marca 2009 r., nr 39, poz. 320.

44 Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spoŜycia przez ludzi, wraz ze zmian ą z 20 kwietnia 2010 r. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietn ia 2007 r., Nr 61, poz. 417 i z 29 kwietnia 2010 r., Nr 72, poz. 466. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution, 152: 173 – 194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ, 49 (7): 321 – 326.

TATARATA M., HARAT J., 2000b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa gytii wapiennej „Judyty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śukowski K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych woje- wództwa warmi ńsko-mazowieckiego w skali 1:200 000. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945 – 950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75 – 87.

45 VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519 – 527. śOŁNIERCZUK i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Technika Posz. Geol., nr 3 – 4, Kraków.