DENĐZLĐĐLĐAĞIZLARINDA VURGUYADAYALIÜNSÜZDÜMESĐ ∗ TurgutTOK ÖZET ve yöresi ağzı birçok özelliği bünyesinde barındıran bölgelerden biridir. Bölge ağızlarında, Batı grubu Tarihî Türk iveleri’nin özellikleri devam etmektedir. Yer yer Doğu Türkçesi özelliklerine de rastlanılır. Bölge ağızları, aynı zamanda yaayan Türk Lehçeleri ile sıkı bir bağa sahiptir. Bölge, genel olarak OğuzTürkmenYörük yerleimine sahip olduğu için ağızlar, bu boylara ait ses ve ekil özelliklerini taımaktadır. “Denizli Đli Ağızlarında Vurguya Dayalı Ünsüz Dümesi ”isimliçalıma,Denizliilininmerkezilçedâhil 19 ilçesinden derlenen metinler esas alınarak hazırlanılmıtır. Toplam 167 yerleimden metin derlenilmitir. Denizli Đli Ağızlarında vurguya dayalı ünsüz dümesi, k, ė, l, r, t ünsüzlerinde karımıza çıkar. napĭce’lē “ne yapacaklar”, çocu’lūmda “çocukluğumda”, ē’keç“erkeç”, du’mulā“tutmular”. Ayrıca ft, lk, lt, rt ikili ünsüzlerinin de vurguilekarılandığıörneklererastlıyoruz. çi’lik “çiftlik”, ėa’mı “kalkmı”, a’mı “altmı”. Anahtar Sözcükler: Türkiye Türkçesi Ağızları, Denizli,VurguyaDayalıÜnsüzDümesi. CONSONANTMODIFICATIONBASEDONACCENTIN THECITYOFDENĐZLI’SDIALECTS ABSRACT Denizlianditslocalityareoneoftheregionsthat mustberesearchedwithregardtothespecialfeaturesof dialect. In the dialect of the region, the features of the Western group historical Turk idioms still continue. Sometimes it is met with the features of the Eastern Turkish. At the sametime, dialectsof region are closely

∗ Dr., Pamukkale Üniversitesi.

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

842TurgutTOK relatedwiththelivingTurkishdialects.Ingeneral,asthe region has an OghuzTurcomanYuruk residences, the features of sound and forms of these clans are seen in dialects. The study named as “Consonant modification basedonaccentinthecityofDenizli’sdialects”hasbeen done basically by collecting texts from 19 counties includingcentreofcounty.Textsarecollectedfromtotal 167residences. Consonant modification based on accent in the cityofDenizli’sdialectsisseenintheconsonantssuchas k,ė,l,r,t napĭce’lē “ne yapacaklar”, çocu’lūmda “çocukluğumda”, ē’keç“erkeç”,du’mulā“tutmular”. Wecanalsoseeexamplesinwhichtheaccentis onthebinaryconsonantssuchasft,lk,lt,rt çi’lik “çiftlik”, ėa’mı “kalkmı”, a’mı “altmı”. Key Words: Turkish dialects of Türkey, Denizli, Consonantmodificationbasedonaccent 1.GĐRĐ1.GĐRĐ Denizli ilinin topraklarının büyük kısmı Batı Anadolu (Ege) Bölgesinde olmakla birlikte, ehrin güney ve güneybatısının bir bölümü Akdeniz Bölgesi sınırları içerisindedir. Denizli, Mu ğla, Burdur, Aydın, Afyonkarahisar ile illerine kom udur. Selçuklu tarihçisi Đ. Kafeso ğlu’nun ifadesi ile Denizli’nin Acıpayam ilçesi ve yöresi 900’lü yılların ba ında Türk dilinin hâkim oldu ğu bir bölgedir. Bugünkü ehir merkezi ve çevresi 1206 yılında kesin olarak O ğuz Türklerinin eline geçmi tir. T.Baykara, Denizli’de Türkler ilk defa 1070 senesinde göründüler 1 demektedir. Denizli, o dönemdeki adı ile Ladik, dört kez el de ğitirmi ve nihaî olarak 1206 yılında O ğuz Türklerinin eline geçmi tir. Bölgede Türk dilinin tamamı ile hâkim olması u tarihî olaylara ba ğlıdır: 1. Malazgirt Sava ı öncesi bölgeye ula an uç beyleri ve boyların iskânı.

1 Tuncer Baykara, Denizli Tarihi, Ankara, 1969,s.13

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

DenizliĐliAğızlarında…843 2. 1071’densonraAnadolu’yakümelerhâlindegelenOğuz boylarınıniskânı. 3. 1220’debalayanMoğolhücumununetkisiyleTürkistan, Horasan ve Azerbaycan bölgelerinden gelen Oğuz boylarınıniskânı. 4. 1801’de zorunlu iskâna tābį tutulan oymakların yerletirilmesi.

Denizli ve yöresinde, O ğuz’un Alayuntlu, Av ar, Bayat, Bayındır, Beydilli, Çavuldur, Çepni, Dodurga, Dö ğer, Eymir, Đğ dir, Karaevli, Karkın, Kayı, Kınık, Kızık, Peçenek, Salur, Yazır, Yıva, Yüre ğir boylarının yerle mi olduklarını, sülale, yer ve yerle im adlarında boylarının adlarını ya attıklarını görmekteyiz. 2.ĐNCELEME2.ĐNCELEME Denizli Đli Ağızlarının genel özelliklerine baktığımızda kalınlıkincelik uyumunun sıklıkla iletildiğini görürüz. Ünlü değimeleri oldukça yoğundur. Ünsüz dümelerine sık rastlanılır. Özellikleiçsestekiğ,h,l,r,yünsüzlerisüreklidüer.Bölge ağızlarında yönelme ve belirtme hâl ekleri birbirinin yerine kullanılmaktadır.Zamançekimlerindeimdikizamançekimifarklılık gösterir. Bölge ağızlarında yabancı kökenli kelimeleri Türkçenin kurallarınauydurmaveazçabakuralıçokilektir. Denizli ili ağızlarında vurgu ile karılanan bir veya iki ünsüzün dümesi ile meydana gelen ve günlük konumada oldukça yaygınolanbirkullanımsözkonusudur. Bu ses olayı, genellikle dieti ünsüzü t sesi ile damak ünsüzleri k, ė, l, r ünsüzlerinin kullanıldığı kelimelerde görülmektedir. Bu ünsüzlerden l ve r seslerinin titreimli ve sürekli,k,ėvetseslerinintitreimsizvesüreksizolduğudikkate alındığında,vurguyadayalıünsüzdümelerininaynıözellikleresahip ünsüzler etrafında olutuğunu söylemek mümkün değildir. Derleme sahamızda,ft,lk,lt,rtgibiyanyanaikiünsüzündevurguile karılanıp dümesi olayının rastlanılması ünsüzlerin özellikleri ile ilgiliolaraksınırçizilmesiniimkânsızlatırmaktadır. Söz konusu ünsüzlerin dümesi ile yerlerine gırtlak ünsüzü olarak adlandırabileceğimiz patlayıcı bir ses kullanılmaktadır. Örneklerde düme olayına rastladığımız be ünsüz ve dört çift ünsüzünyanyanakullanıldığıekillerdeaynısesinbupatlayıcıgırtlak ünsüzüilekarılanmasıilginçtir.

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

844TurgutTOK

Busesintespitedildiğiağızbölgelerinde,sesinkarılığıolarak ( ’ ) iareti kullanılmıtır. Fakat yan yana kullanılan ve düen iki ünsüzükarılayansesinbiriareti,busesolayınarastlanılmadığıiçin yoktur. Đki ünsüzü karılayan patlayıcı gırtlak ünsüzü için ( ’’ ) iaretinikullanmayıtercihettik. Busesolayını,Z.Korkmaz, içsesteakıcıünsüzlerönündek, t‘nin, patlayıcı gırtlak ünsüzü haline geçmesi 2 eklinde açıklar. TuncerGülensoy; bu tonsuzlamaolaylarınındıındak,ğ,h,l,r,t,v, ve rt ünsüzleri, yazı dilimizde bulunmayan ve Arapçadaki hemzeye benzeyen, ( ’ ) ile gösterdiğimiz, tonsuz, gırtlak sesine dönüürler 3 ifadesinikullanır . TuvaTürkçesindebenzerbirsesolayınarastlanılmaktadırA. M.çerbak,o’dar“otlak”örneğinivermitir 4. Bölgemizağızlarındabelirginveyaygınolarakkullanılanbu sesolayınınörnekleriunlardır. Vurguilekarılanantekünsüzler:Vurguilekarılanantekünsüzler: kkkk::: : k ünsüzü, özellikle gelecek zaman çekiminde ve bir kaç örnektedeimdikizamançekimindedüerekpatlamalıgırtlakünsüzü ilekarılanmaktadır.veAcıpayamilçelerindederlenen ke’li’lē “keklikler” örneğinde aynı kelimede iki defa k dümesi görülmektedir. çoaltce’ler “çoğaltacaklar” (Merkez, Acıpayam), e’cēm “ekeceğim” (Çal, Çardak, ), e’meyi “ekmeği” (Acıpayam), dö’mü “dökmü”(Merkez,Acıpayam), etçe’lēr “edecekler” (Acıpayam), eme’li “emekli” (Beyağaç, , Tavas), napĭce’lē “ne yapacaklar” (Beyağaç, Çal, Çardak, Güney), sümü’lü “sümüklü”(,Babadağ,Güney), e’mē “ekmeği” (Merkez, Buldan), be’lmemilē “beklememiler” (Çal, Çivril, Bekilli, ) dükencē’mi “tükenecek mi” (Beyağaç, Çameli), tüfe’le “tüfekler” (Beyağaç), e’mek “ekmek” (Kale, Beyağaç), be’leyōrǔ “bekliyor” (Çameli) gi’ce’señ “gideceksen” (Çameli, Beyağaç, Tavas, Kale) geÇdi’lerini “geçtiklerini” (Kale, Acıpayam, Merkez) kē’lik “keklik” (, Çal, Honaz, Bozkurt) bei’lēden “beiklerden” (Serinhisar) gēdi’leri “geldikleri” (Tavas,

2 Zeynep Korkmaz, Güney-Batı Anadolu Ağızları, Ses Bilgisi, TDK Yay. Ankara, 1994, s.90 3 Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi A ğızları, TDK Yay., Ankara, 1988, s.57 4 A. M. çerbak, Türk Lehçelerinin Kar ıla tırmalı Ses Bilgisi, Çev.: Prof. Dr. Enver Mahmut, TDK Yay., Ankara, 1998, s.141

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

DenizliĐliAğızlarında…845 Çivril, Sarayköy, Akköy) girdi’den “girdikten” (Honaz, Çardak) eledi’den “eledikten” (Tavas) ke’li’lē “keklikler” (Tavas,Acıpayam). ė ėėė::: : ėünsüzüdeğiikkullanımlardadümeyeuğramasınakarın gelecek zaman çekiminde düme örneği görülmemektedir. –mi’li geçmizamançekimindeörnekleribulunmaktadır. ça’mā “çakmağı” (Çal, Buldan, Kale, Honaz) sa’lamı “saklamı” (Çameli, Çal, Çardak, Merkez, Beyağaç), çī’mı “çıkmı” (Acıpayam, Çameli), ba’mılar “bakmılar” (Acıpayam, Merkez), āulā’ları “kulakları” (Acıpayam), ınāırda’lı “ıngırdaklı” (Beyağaç), çarı’lānı “çarıklarını” (Buldan, Güney, Babadağ), a’lıñ “aklını” (Merkez, Çivril, Serinhisar, Buldan), ma’múĺ “makbul” (Beyağaç), a’lımda “aklımda” (Çal, Çivril, Bekilli, Baklan) duydu’lāmız “duyduklarımız” (Kale, Beyağaç), çı’madan “çıkmadan” (Çameli,Beyağaç) ça’mağa “çakmağa”(Çal,Bozkurt,Honaz) çocu’lūmda “çocukluğumda” (Serinhisar, Acıpayam) çı’dım “çıktım” (Kale) çocū’ları “çocukları” (Tavas, Merkez, Çal) bayra’lara “bayraklara” (Merkez, Akköy) sa’lālar (ıdıñ “saklarlardın”(Acıpayam) āorcu’da “Korucuk’ta”(Merkez). l lll::: : lünsüzünündümesininsadeceikiörneğinerastlanmıtır. Örnekler Acıpayam ve Çameli ilçelerinde tespit edilmitir. Her iki örnekte–mi’ligeçmizamançekimindedir. ge’mi “gelmi” (Acıpayam, Çameli), a’mı “almı” (Acıpayam). r rrr::: : rünsüzünündümesibölgeağızlarınınönemlivesıkgörülen bir olayıdır. Vurgu ile karılanması ise özellikle erkek ve erkeç kelimelerindesıkçagörülmektedir. ē’kek “erkek” (Merkez, Acıpayam, Bozkurt, Çardak), ē’keç “erkeç” (Acıpayam, Buldan, Çameli, Merkez, Çal, Çivril), gı’langeÇ “gırlangıç” (Merkez, Acıpayam, Çal, Baklan, Bekilli), e’kecini “erkecini” (Kale, Beyağaç, Tavas, Serinhisar), cı’langeÇ “çırlangıç” (Merkez, Bekilli), sü’tēdik “sürterdik”(Acıpayam) yi’mbeinde “yirmibeinde”(Tavas). t ttt::: :

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

846TurgutTOK

Vurguyadayalıünsüzdümesivebudüenünsüzünpatlamalı gırtlakünsüzüilekarılanmasıolayı,ençoktünsüzününkullanıldığı kelimelerde görülür ve kullanımı oldukça yaygındır. Bölgenin karakteristiközelliğikonumundadır. çı’lıė “çıtlık” (Merkez), gi’mi “gitmi” (Merkez, Çameli, Serinhisar, Acıpayam), e’mez “etmez” (Acıpayam), gi’cem “gideceğim” (Acıpayam), ĥa’manım “Fatma Hanım” (Buldan), añna’mılār “anlatmılar” (Çal, Çivril, Bekilli, Baklan) du’mulā “tutmular” (Çivril, Baklan) āa’mān katmayın” (Buldan, Babadağ) pa’langeÇ “patlangıç” (Acıpayam, Çameli), buyruñ (e’milē “buyurun etmiler” (Beyağaç, Çameli), a’mılādır “atmılardır” (Bozkurt, Merkez, Honaz) e’mi “etmi” (Acıpayam, Merkez) āa’mı “katmı” (Kale, Beyağaç) gi’milēr “gitmiler” (Serinhisar) kili’li “kilitli” (Tavas, Kale) gi’mezler (ĩmi “gitmezlermi” (Çal,Tavas,Merkez) da’sız “tatsız”(Çal,Bekilli,Acıpayam, Kale) eri’mi “eritmi”(Tavas,Sarayköy), o’lar (ılā“otlarile” (Acıpayam,Tavas). Vurguilekarılananikiliünsüzler:Vurguilekarılananikiliünsüzler: Bölgeağızlarında,örnekleriazolmaklabirlikteft,lk,lt, rt çift ünsüzlerinin vurgu ile karılandığı bir düme olayı olduğu görülmektedir. Belli bir ek ve kelime etrafında oluan bir ses olayı değildir. ft ftftft::: : çi’’lik “çiftlik” (Acıpayam), çi’’liklerde “çiftliklerde” (Çal, Çivril,Bekilli,Baklan,Tavas). lklklklk::: : ėa’’mı “kalkmı”(Acıpayam), ėa’’dīmıznan “kalktığımızla” (Beyağaç), ėā’’mııñ “kalkmıısın” (Buldan), ėa’’mıyōlā “kalk mıyorlar” (Çal, Çivril, Çardak, Baklan) ėa’’mılā “kalkmılar”(Serinhisar,Tavas). lt ltltlt::: : a’’mı “altmı” (Acıpayam), ā’’lı “altlı” (Serinhisar) ā’’mı (iki “altmı iki” (Tavas, Kale) ā’’ları “altları” (Tavas, Acıpayam), ā’’mı (üçüñ “altmıiçin”(Kale).

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

DenizliĐliAğızlarında…847 rt rtrtrt::: : āıza’’ma “kızartma” (Acıpayam), āara’’ma “karartma” (Merkez). 3.SONUÇ:3.SONUÇ: Denizli ve yöresinde vurguya dayalı ünsüz dümesi olayına sıkçarastlanmaktadır.Örneklerdek,ė,l,r,tünsüzleriileft, lk,lt,rtçiftünsüzlerininvurguilekarılandığı bir düme olayı görülmektedir. Bu ünsüzler, patlayıcı gırtlak ünsüzü diye adlandırabileceğimiz bir sesle karılanmaktadır. Vurguya dayalı olarak dümeye uğrayan bütün ünsüzlerin aynı ses ile karılanmı olmasıilginçtir. Vurguyadayalıolarakünsüzlerindümesininananedeni, en az çaba kanunu diye adlandırılan Türk dilinin az enerji harcayarak dahakolaysöylemeeğilimidir. Bölge ağızlarında iç seste çift ünsüzlerin fazla dayanıklı olmadığı görülmektedir. Ayrıca çift ünsüzlerin dümesinde bu ünsüzlerinyanyanasöylenilmesigüçlüğüdeetkilidir.Bölgedebuna bağlı olarak, bazı çift ünsüzler, patlamalı gırtlak sesine dönüen bir vurguilekarılanmaktadır. Bu ses olayı, Anadolu Ağızlarında sadece Batı Anadolu’nun bazı bölgelerinde (Denizli, Đzmir, kısmen Burdur, Muğla, Aydın, Uak)tespitedilmitir. KAYNAKÇAKAYNAKÇA AKAR,Ali,(2004), MuğlaAğızları ,MuğlaÜniversitesiYay.,Muğla. BAYKARA,Tuncer,(1969), DenizliTarihi ,Đstanbul. BOZ, Erdo ğan (2006) Afyonkarahisar Merkez Ağzı, Gazi Kitapevi Yayınları, Ankara. BURAN, Ahmet, (1992), Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu Üzerine Ara tırmalar, II, ( A ğızlar ) , Bo ğaziçi Yay., Ankara. ERC ĐLASUN, A. Bican, (1985), Do ğu Anadolu A ğızlarının Sınıflandırılması , TKA, Prof. Dr. Đbrahim Kafeso ğlu’nun Hatırasına Arma ğan, Ankara, s.219–223. EREN, Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlü ğü, Bizim Büro Basım Evi, Ankara. ERTEN, S. Münir(1994) Diyarbakır A ğzı , TDK Yay., Ankara. GEMALMAZ, Efrasiyap, (1978), Erzurum Đli A ğızları-I-II-III, Atatürk Üni.Yay., Erzurum. GÜLENSOY, Tuncer, 1988), Kütahya ve Yöresi A ğızları , TDK Yayınları: 536, Ankara. GÜLSEREN, Cemil, (2000), Malatya Di li A ğızları, Türk Dil Kurumu

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008

848TurgutTOK

Yayınları, Ankara. GÜN SEN, Ahmet, (2000 ), Kır ehir ve Yöresi A ğızları , TDK Yay. Ankara. KARAHAN, Leyla, (1996), Anadolu A ğızlarının Sınıflandırılması , TDK Yay., Ankara. KORKMAZ, Zeynep, (1977), Nev ehir ve Yöresi A ğızları , A.Ü. DTCF Yayınları: 142, Ankara. KORKMAZ, Zeynep (1994a) Güney-Batı Anadolu A ğızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. SA ĞIR, Mukim, (1995), Erzincan ve Yöresi A ğızları , TDK Yay. Ankara. SÜMER, Faruk, (1995) Oğuzlar (Türkmenler ), Ana Yayınları, Ankara TOK, Turgut, (2002), Denizli Đli Güney ve Güneybatı Bölgesi Ağızları , Basılmamı Doktora tezi, Denizli. TOK, Turgut, (2006), Denizli ve Yöresi A ğızlarının Ses ve ekil Bilgisi Özellikleri, Türk Hâkimiyetinin 800. Yılı Anısına, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi, Denizli. TURAN, Zikri (2006) Artvin Đli Yusufeli Đlçesi U shum Köyü Ağzı , Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. YILDIRIM, Faruk (2006) Adana ve Osmaniye Đlleri A ğızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Turkish Studies InternationalPeriodicalFortheLanguages,Literature andHistoryofTurkishorTurkic Volume3/7Fall2008