Potencijali Privrednog Razvoja Opštine Boljevac

Home , Bogovina, Boljevac, Crni Timok, Dobro Polje (Boljevac), Dobrujevac (Boljevac), Krivi Vir

FAKULTET ZA MENADŽMENT ZAJEČAR

POTENCIJALI PRIVREDNOG RAZVOJA TIMOČKE KRAJINE

POTENCIJALI PRIVREDNOG RAZVOJA OPŠTINE BOLJEVAC

ZAJEČAR, 2010.

FAKULTET ZA MENADŽMENT ZAJEČAR

POTENCIJALI PRIVREDNOG RAZVOJA TIMOČKE KRAJINE

Rukovodilac studije Prof. dr Mića Jovanović

Administrator Dragan Ranđelović

POTENCIJALI PRIVREDNOG RAZVOJA OPŠTINE BOLJEVAC

Odgovorni rukovodilac Prof. dr Nedeljko Magdalinović

Saradnici Prof. dr Rodoljub Jovanović, dipl. inž. rud. Doc. dr Dragiša Stanujkić, dipl.inž. maš. Mr Nebojša Simeonović, dipl. ecc. Mr Miodrag Petković, dipl. ecc. Zvonko Mitrović, dipl. inž. rud. Života Dačić, dipl. inž. rud. Gabrijela Popović, dipl. ecc.

Dekan Prof. dr Nedeljko Magdalinović

ZAJEČAR, 2010.

S A D R Ž A J:

1. OPŠTI PODACI O OPŠTINI BOLJEVAC ...... 7 2. PRIVREDNO-EKONOMSKI RAZVOJ OPŠTINE BOLJEVAC...... 12 2.1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PRIVREDNOG RAZVOJA ...... 12 2.2. DINAMIKA I STRUKTURA PRIVREDNIH KRETANJA ...... 13 2.2.1. OSTVARENI DRUŠTVENI PROIZVOD I NACIONALNI DOHODAK ..... 13 2.2.2. STRUKTURA NACIONALNOG DOHOTKA ...... 16 2.2.3. DOSTIGNUTI NIVO DRUŠTVENOG PROIZVODA I NACIONALNOG DOHOTKA ...... 18 Sl. 2.4 Nivo nacionalnog dohotka po stanovniku opštine Boljevac i Region, .. 19 2.2.4. KRETANJE ZAPOSLENOSTI I NEZAPOSLENOSTI ...... 19 2.2.5. STRUKTURA ZAPOSLENOSTI PO DELATNOSTIMA ...... 22 2.3. EKONOMSKA STVARNOST OPŠTINE BOLJEVAC ...... 23 3. OBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI ...... 27 3.1. ZEMLJIŠTE ...... 27 3.1.1. POLJOPRIVREDNO ZEMLJIŠTE ...... 29 3.1.1.1 STRUKTURA KORIŠĆENJA I TERITORIJALNI RAZMEŠTAJ POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA ...... 29 3.1.1.2 SVOJINSKA I POSEDOVNA STRUKTURA POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA ...... 34 3.1.2. ŠUMSKO ZEMLJIŠTE ...... 38 3.2. VODE ...... 41 3.2.1. VODOSISTEM BOGOVINA ...... 41 4. NEOBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI ...... 45 4.1. METALIČNE MINERALNE SIROVINE ...... 45 4.1.1. LOKALITET MARKOV KAMEN ...... 45 4.2. NEMETALIČNE MINERALNE SIROVINE...... 46 4.2.1. KVARCNE SIROVINE ...... 46 4.2.1.2 DOLOMITI LOKALITETA RTANJ ...... 48 4.2.1.3 DOLOMITI LOKALITETA GOLEŠ ...... 50 4.2.1.4 GLINE ...... 51 4.2.1.4.1 KAOLINSKE GLINE SELA JABLANICA ...... 51 4.2.1.4.2 BENTONIT-MONTMORIONITSKE GLINE PODGORCA ...... 52 4.2.1.4.3 BENTONITSKE GLINE BOGOVINE...... 53 4.3. UGALJ I POJAVE BITUMINOZNIH ŠKRILJACA ...... 56 4.3.1. CRNOTIMOČKI (BOGOVINSKI) UGLJENI BASEN ...... 56 4.3.2. RUDNIK KAMENOG UGLJA RTANJ ...... 61 4.3.3 BITUMINOZNI ŠKRILJCI ...... 67 5. LJUDSKI RESURSI ...... 70 5.1. STANOVNIŠTVO NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC ...... 70 5.2. ZAPOSLENI NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC ...... 72 5.3. NEZAPOSLENI NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC ...... 73 6. MATERIJALNI RESURSI PRIVREDNOG RAZVOJA OPŠTINE BOLJEVAC ..... 79 6.2. MATERIJALNI RESURSI U SREDSTVIMA ZA PROIZVODNJU ...... 81 6.3. MATERIJALNI RESURSI U INFRASTRUKTURI ...... 84 6.3.1. SAOBRAĆAJ I SAOBRAĆAJNA INFRASTRUKTURA ...... 85 6.3.2. ENERGETIKA I ENERGETSKA INFRASTRUKTURA ...... 86 6.3.3. KOMUNALNA INFRASTRUKTURA ...... 87 6.3.4. POŠTANSKE AKTIVNOSTI I TELEKOMUNIKACIJE...... 88 6.4. IZGRAĐENI PROIZVODNI KAPACITETI ...... 89 ANALIZA POTENCIJALA PRIVREDNOG RAZVOJA BOLJEVCA ...... 90 7. ANALIZA POTENCIJALA PRIVREDNOG RAZVOJA BOLJEVCA ...... 91

U V O D

Ekonomska stvarnost Timočke Krajine i svih opština na nje- nom području je veoma zabrinjavajuća. Privreda se nalazi u dubo- koj recesiji. Od nadprosečno razvijenog područja (naročito u periodu 1975 – 1995. god.), po većini ekonomskih kriterijuma, zadnje dve decenije dospelo je na dno lestvice nerazvijenih u Srbiji. Industrijska proizvodnja je smanjena za 64,4 %, ratarska za 43,5 %, a stočarska za 53,2 %. U odnosu na Srbiju, investicije su smanjene za 85,8 %, zaposlenost za 39 %, nacionalni dohodak za 58,1 %. Timočka Krajina je od industrijskog postala agrarni region. U formiranju društvenog proizvoda, industrija učestvuje sa 29,1 %, a poljoprivreda sa 37,2 %. Na području Timočke Krajine nalaze se raznovrsni prirodni i materijalni resursi, čijim se aktiviranjem može pokrenuti novi razvoj u novim ekonomskim uslovima. Njihova održiva eksploatacija podstakla bi rast industrijske proizvodnje, zaposlenosti i standarda života na ovom području. Studija Potencijali privrednog razvoja opštine Boljevac predstavlja separat u okviru obimne studije Potencijali razvoja Timočke Krajine. Studijom se, po prvi put, na jednom mestu evidentiraju i kvantitativno i kvalitativno iskazuju raspoloživi i, u odgovarajućoj meri, istraženi prirodni resursi, koji u narednom periodu mogu da imaju ključnu ulogu u pokretanju novog ciklusa razvoja opštine.

Sadržaj studije temelji se na podacima iz projekata višede- cenijskog istraživanja i valorizacije prirodnih resursa na području opštine. Na kraju pojedinih poglavlja dat je popis korišćenih li- teraturnih izvora, što je od izuzetnog značaja za potpuniji i deta- ljniji uvid u značaj i perspektivnost pojedinih resursa. Sa takvim sadržajem, ona predstavlja naučno-stručno utemeljen dokument za delovanje lokalnih subjekata i Vlade u podsticanju zaintere- sovanosti potencijalnih investitora za ulaganje kapitala na području opštine Boljevac. Studija ukazuje da opština Boljevac raspolaže značajnim prirodnim potencijalima na koje je oslonjena poljoprivredna i veći deo industrijske proizvodnje i može poslužiti kao jedinstven primer razvoja privredne strukture oslonjene na lokalne prirodne resurse. Među njima, poseban značaj imaju: poljoprivredno zemljište, šu- me, ugalj, nemetali i dr.

OPŠTI PODACI O OPŠTINI BOLJEVAC

1. OPŠTI PODACI O OPŠTINI BOLJEVAC

Opština Boljevac geogafski pripada Istočnoj Srbiji – Timoč- koj Krajini. Grad Boljevac je u središtu teritorije i geografski je omeđen Kučajskim planinama, Rtnjem i Tupižnicom, a Crno- rečkom kotlinom i slivom reke Crni Timok otvoren je prema Timo- čkoj Krajini. Posebnu atrakciju predstavlja planina Rtanj kao naj- veća svetska piramida i posebna geografska pojava. Reljef je raznovrstan, sa visoravnima i planinskim predelima, a nadmorska visina se kreće od 260 -1600 m i obiluje prirodnim i turističkim motivima. Klima je umereno kontinentalna, a u višim predelima ima odlike planinske klime i može biti izvor energije vetra. Količina atmosferskih padavina je mala. Srednja godišnja tempertura va- o  o zduha je +10,2 C a godišnja amplituda je  24,1 C. Raznovrsnost reljefa i sastav zemljišta doprinosi pravom bo- gatstvu biljnog i životinjskog sveta i područje čini prirodnim reze- rvatom. Područje opštine zauzima površinu od 827 km2. Poljopri- vredno zemljište učestvuje sa 46 %, a šumsko zemljište sa 51 % i osnovni su prirodni resursi za razvoj poljoprivrede i šumarstva i njihove prerade. Od mineralnih sirovina, registrovane su mnoge pojave među kojima su karakteristične ležišta ugljeva i nemetala, koja se i sada eksploatišu. Raznovrsni prirodni resursi nisu u zadovoljavajućem stepenu valorizovani i opština pripada grupi nerazvijenih područja. Na teritoriji opštine, u 20 naselja, nastanjeno je 15.849 stanovnika ili 19 stanovnika na 1 km2 (popis 2001. god.).

Prema proceni RZZS od 30.06.2008. god. broj stanovnika je smanjen na 14.022 i pripada najmanje naseljenim područjima u Srbiji. Demografske tendencije su negativne i veoma nepovoljne. Infrastruktura je u celini nedovoljno izgrađena i nije razvijena prema potrebama privrede i stanovništva. Saobraćajna mreža je, prema stanju putne privrede u Isto- čnoj Srbiji, dobra. Duž teritorije opštine prolazi magistralni put Paraćin-Zaječar, a povezanost sa susednim opštinama: Sokobanja, Knjaževac i Bor je takođe dobra. Udaljenost od glavnog grada je 200 km, a od autoputa 55 km. Dostupnost i otvorenost prema širem okruženju je povoljnija od drugih gradova Timočke Krajine. Komunalna infrastruktura, elektroenergija, telekomunikacije, snabdevanje vodom i dr. je ograničavajući faktor razvoja. Prostorni položaj, iako je na rubu Timočke Krajine, predstavlja povoljnu poziciju, jer ima bolju dostupnost prema centralnoj Srbiji. Privredni razvoj Boljevca karakterišu dva perioda, prvi do 1990. god. kada je ostvaren dinamični rast i dostignut najviši nivo razvoja i drugi - period tranzicije i privatizacije koji je obeležen privrednom recesijom i demografskom depopulacijom sa najnižim nivoom razvoja. U privredni razvoj Boljevac je krenuo početkom osme decenije XX veka i to kao nedovoljno razvijeno područje. Ubrzo je od agrarne izgradio industrijsku strukturu koja stvara 38 % nacionalnog dohotka i zapošljava 59 % zaposlenih. U tom periodu dostignut je najviši nivo razvoja u odnosu na prosek Srbije: u društve- nom proizvodu od 50 %, nacionalnom dohotku od 77,6 %, zaposlenosti od 71,1 %, investicija od 70 % i vrednosti osnovnih sredstava 70 %, čime je izašao iz grupe nedovoljno razvijenih podru- čja. U periodu tranzicije i privatizacije došlo je do naglog pada proizvodnje i svih ekonomskih pokazatelja. Stepen razvijenosti je na najnižem nivou prema proseku Srbije: društveni proizvod od 25 % nacionalni dohodak od 47,3 %, zaposlenost od 51,6 %, investicije od 16 % i vrednost osnovnih sredstava od 52,7 %.

Na rang listi Boljevac se po visini nacionalnog dohotka nalazi na 119 mestu a po zaposlenosti na 129 mestu, među 162 opšti- ne u Srbiji. Ekonomska stvarnost Boljevca je zabrinjavajuća jer nepovoljna ekonomska situcija i dalje traje iako se pojavljuju neki poziti- vni signali novog početka. Važno je konstatovati da opština Boljevac raspolaže zna- čajnim privrednim potencijalima koji i u periodu privrednog rasta nisu optimalno valorizovani. Za novi privredni razvoj oni su ponovo značajan činilac, naročito prirodni resursi obnovljivog karaktera. Šansa za budućnost postoji…

POLOŽAJ OPŠTINE BOLJEVAC u TIMOČKOJ KRAJINI

LEGENDA

Granica okruga Granica opštine Put I reda Put II reda Pruga NAMENA ZEMLJIŠTA naselja dr.antropog. pov. rudnici i kopovi poljop. zemljište vinogradi šume i šum.zemlj. goleti vode

PRIVREDNO – EKONOMSKI RAZVOJ OPŠTINE BOLJEVAC

Obradio

Mr Miodrag Petković, dipl.ecc.

2. PRIVREDNO-EKONOMSKI RAZVOJ OPŠTINE BOLJEVAC

2.1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PRIVREDNOG RAZVOJA

Ekonomsku stvarnost opštine Boljevac, u prvoj deceniji XXI veka, karakteriše privredna recesija i demografska depopulacija. To upućuje na nove izazove i dileme, kako pokrenuti novi privredni razvoj i kako se opet približiti proseku razvoja Republike Srbi- je. Osnovni zadatak Studije je da identifikuje i objektivizira sve najznačajnije faktore razvoja – prirodne, ljudske i materijalne i tako postavi temelj za budući razvoj. Analiza dostignutog razvoja ukazuje da su brojni prirodni, materijalni i institucionalni činioci presudno uticali na razvoj, od onih koji su bili šansa - prirodni resursi, a nedovoljno iskorišćeni, do ograničavajućih – znanje, kadrovi, tehničko-tehnološki progres, u koje se nije dovoljno investiralo. Generalno ocenjujući, može se konstatovati da je privredni razvoj, prvenstveno razvoj industrije i poljoprivrde ostvario značajne promene u rastu proizvodnje, nacionalnog dohotka, zaposlenosti i životnog standarda. Opština Boljevac raspolaže značajnim prirodnim potencijalima na koje je oslonjena poljoprivredna i veći deo industrijske proizvodnje i može poslužiti kao jedinstven primer razvoja privredne strukture oslonjene na lokalne prirodne resurse. Među njima, poseban značaj imaju: poljoprivredno zemljište, šume, vode, ugalj, nemetali i turistički motivi. Razvoj industrije nije u svemu pratio prirodne potencijale, tako da nije ostvarena njihova potpuna ekonomska valorizacija.

Jedna od karakteristika privrednog razvoja je obeležje nedovoljno razvijenog područja. Status nedovoljno razvijenog područja iskorišćen je delimično za realizaciju značajnih projekata koji su poboljšali stepen razvoja opštine, ali nije dostignut zadovoljavajući stepen razvoja. Karakteristične su dve etape razvoja: prva, do 1990. god. poznata pod imenom ,,privredne reforme iz 1965 god.“ i druga, posle 1990. – period tranzicije i privatizacije. Prikaz privrednih i ekonomskih kretanja izvršiće se kroz ana- lizu najznačajnijih pokazatelja: zaposlenost, nacionalni dohodak, osnovna sredstva, investicije i dr. Preko ovih pokazatelja prikaza- će se stepen i nivo razvoja opštine Boljevac u odnosu na Republi- ku Srbiju i Region Timočke Krajine. Analiza privrednih i ekonomskih kretanja u proteklom periodu treba da posluži kao praktično saznanje i iskustvo (intelektualni i iskustveni kapital) u donošenju odluka i izboru strategije novog budućeg razvoja Opštine.

2.2. DINAMIKA I STRUKTURA PRIVREDNIH KRETANJA

Valorizacija privrednih potencijala i stepen razvoja najvre- dnije se ispoljavaju kroz rast zaposlenosti, ostvareni društveni proizvod i visinu nacionalnog dohotka. Dinamičan privredni razvoj ostvaren je u periodu do 1995. god. kada je prosečni godišnji rast proizvodnje iznosio 5,7 % a industrijske proizvodnje 7,7 %. U istim srazmerama je i rast zaposlenosti, društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

2.2.1. OSTVARENI DRUŠTVENI PROIZVOD I NACIONALNI DOHODAK

Materijalna proizvodnja svoje ekonomske efekte iskazuje vrednosno u društvenom proizvodu i nacionalnom dohotku. Na- cionalni dohodak kumulativno i po stanovniku ,,per-capita’’ merilo je za nivo i stepen razvijenosti i opredeljuje obim lične, opšte i za- jedničke potrošnje. U stvaranju društvenog proizvoda i naciona-

lnog dohotka učestvuju sve delatnosti koje stvaraju materijalna dobra i vrše usluge, i njihova struktura ujedno izražava i privrednu strukturu opštine. Privredni razvoj opštine Boljevac počeo je sa zakašnjenjem a dinamičniji rast počinje od 1970. godine. Ostvareni društveni proi-zvod je bio na niskom nivou (tab.2.1). Najviši rast ostvaren je 1990. god., ali je i tada bio za polovinu manji od proseka Srbije.

Tab.2.1 Društveni proizvod po stanovniku (Boljevac-Region-Srbija) tekuće cene u RSD Boljevac Region Srbija Godina iznos nivo iznos nivo iznos nivo 1973 4234 41,6 12623 121,6 10384 100 1980 24753 46,7 60430 114,1 52962 100 1990 13640 49,6 30942 112,5 27495 100 2000 12778 42,0 21775 71,7 30399 100 2002 17654 24,5 46771 65,1 71848 100 2005 28902 25,6 45103 40,0 112909 100

U celom periodu dostignuti nivo društvenog proizvoda u op- štini Boljevac bio je ispod nivoa Srbije, a još više ispod nivoa Re- giona (sl.2.1). U periodu tranzicije taj nivo je ¼ od proseka Srbije.

130 122 114 120 110 100 Srbija 90

80 72 70 Boljevac 60 Region 50 40 30 25 26 20 10 0 1973 1980 1990 2000 2002 2005

Sl.2.1 Nivo društvenog proizvoda po stanovniku (Boljevac – Region - Srbija)

Raspodela društvenog proizvoda vrši se na nacionalni dohodak (lična, opšta, zajednička i investiciona potrošnja) i amortizaciju (naknada utrošeninih osnovnih sredstava) ili na novostvorenu i prenetu vrednost. Proporcija te raspodele pokazuje opšti nivo ekonomije i te- hničke opremljenosti rada (tab.2.2).

Tab.2.2 Proporcija raspodele društvenog proizvoda na nacionalni dohodak i amortizaciju

Boljevac Region Srbija

godina

Amort Amort

Amort.

proizvod proizvod proizvod

dohodak dohodak dohodak

Društveni Društveni Društveni

Nacionalni Nacionalni Nacionalni 1973 100 98,8 10,2 100 79,7 20,3 100 89,6 10,4 1980 100 88,9 11,1 100 83,3 16,5 100 90,8 9,2 1990 100 86,8 13,2 100 75,1 24,9 100 86,4 13,6 2000 100 84,4 15,6 100 71,8 28,2 100 85,0 15,0 2002 100 71,8 28,2 100 52,7 47,3 100 78,7 21,3 2005 100 71,8 28,2 100 60,5 39,5 100 84,1 15,9

Ukoliko je stepen proporcije povoljniji za nacionalni dohodak, on izražava efikasniju i konkurentniju ekonomiju. Prikazana proporcija pokazuje da je ona za opštinu Boljevac na proseku Sr- bije (sl.2.2).

Raspodela društvenog Raspodela društvenog proizvoda 1980. godine u % proizvoda 2002. godine u %

11.00 nacionalni 8.00 nacionalni dohodak dohodak amortizacija amortizacija 89.00 72.00

Sl. 2.2 Raspodela društvenog proizvoda

2.2.2. STRUKTURA NACIONALNOG DOHOTKA

U formiranju nacionalnog dohotka opštine Boljevac pretež- no učestvuju poljoprivreda i industrija, skoro ravnomerno u pojedinim periodima, sa udelom od preko 75 %. (tab.2.3 i sl.2.3).

Tab.2.3 Iznos i struktura nacionalnog dohotka po delatnostima tekuće cene u 000 RSD Godine 1973 1980 1990 2000 2005 Iznos Iznos Iznos Iznos Iznos Delatnosti % % % % % nd nd nd nd nd

Ukupno 191000 100 781000 100 397000 100 418000 100 784000 100

Poljoprivreda 100000 52,4 306000 39,2 144000 36,3 206000 49,3 593000 67,8

Industrija 42000 22,2 243000 31,1 150000 38,0 98000 23,4 181000 20,7

Trgovina 17000 9,0 - - 25300 6,4 42000 10,1 65000 7,4 Ostale 32000 16,4 23200 29,7 76700 19,3 72000 17,2 35000 4,1 delatnosti

Struktura nacionalnog Struktura nacionalnog dohodka 1990. godine u % dohotka 2005. godine u %

19.3 poljoprivreda 7.4 4.1 poljoprivreda 3.4 36.3 industrija 20.7 industrija trgovina trgovina 67.8 38.0 ostalo ostalo

Sl.2.3 Struktura nacionalnog dohotka po delatnostima U početnim godinama privrednog razvoja, opština Boljevac je pretežno agrarnog karaktera, sa brojnim malim poljoprivrednim domaćinstvima i raznovrsnom ratarskom i stočarskom proizvodnjom. U stvaranju nacionalnog dohotka poljoprivreda učestvuje, sa više od polovine odnosno sa 52,4 %. Takvu dinamiku i mesto poljoprivreda zadržava sve do 1990. god. kada tu ulogu preuzima industrija sa učešćem od 38 % u stvaranju nacionalnog dohotka i zadržava je, veoma kratko, do 2000. god. kada tu ulogu ponovo preuzima poljoprivreda.

Proces industrijalizacije opštine Boljevac počeo je sa zaka- šnjenjem i u nedovoljno razvijenom prostoru. Sve opštine Timočke Krajine već su bile industrijalizovane, što je pogodovalo da se teži- šte razvoja pojedinih kapaciteta usmeri ka Boljevcu. U veoma kratkom periodu industrija je ostvarila dinamičan rast i razvoj. Na osnovama brzog uspona industrije ostvarene su korenite promene u strukturi privrede, ekonomskoj strukturi stano- vništva, porastu ukupne proizvodnje, dohotka i zaposlenosti, kao i poboljšanju životnog standarda, socijalne sigurnosti i opštih uslova života i rada stanovništva. Od 1985 god. industrija u opštini Boljevac preuzima prima- rnu ulogu u razvoju i u formiranju nacionalnog dohotka. U ovom periodu dostignut je najviši nivo razvoja opštine, ojačao je društveni sektor privrede, a industrija je prerasla u vodeću privrednu delatnost. Međutim, taj period nije dugo trajao. Tako je ubrzo učešće industrije u nacionalnom dohotku smanjeno 2005. god. na svega 20,7 %, a zaposlenosti na 38,1 %. U periodu odvijanja procesa privatizacije i tranzicije nastaju nove strukturne promene i pojava ekonomske depresije u kojoj poljoprivreda ponovo preuzima primarno mesto u formiranju nacionalnog dohotka. Međutim, ova pozicija se ne ostvaruje poveća- nom proizvodnjom, naprotiv rapidno smanjenom, naročito stočar- skom proizvodnjom. U 2000. god. poljoprivreda učestvuje sa 49,3 %, a u 2005. god. sa 2/3 odnosno sa 67,8% u formiranju nacionalnog dohotka. Takva, nepovoljna tendencija traje i opština Bolje- vac, u prvoj deceniji XXI veka, ponovo ima privrednu strukturu izrazito agrarnog karaktera. Među delatnostima koje značajnije učestvuju u privrednoj strukturi Boljevca je trgovina, koja u procesu privatizacije i tranzicije dobija na značaju i povećava svoje učešće. Ostale delatnosti simbolično učestvuju u privrednoj strukturi i formiranju nacionalnog dohotka.

2.2.3. DOSTIGNUTI NIVO DRUŠTVENOG PROIZVODA I NACIONALNOG DOHOTKA

Ostvareni društveni proizvod i nacionalni dohodak ,,per- capita“ i njihovo kretanje po stanovniku ukazuje ne samo na stepen razvoja opštine već, prvenstveno, na nivo investicione aktivnosti i opšteg standarda, jer se njime finansira ukupna potrošnja. U periodu tranzicione recesije došlo je do izraženog pada društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. Uporedni prikaz ostvarenog nacionalnog dohotka po stanovniku u opštini Boljevac, Regionu i Srbiji pokazuje sledeći dostignuti nivo razvoja (tab.2.4 ).

Tab.2.4 Nacionalni dohodak po stanovniku (Boljevac- Region-Srbija), tekuće cene u RSD Boljevac Region Srbija Godina iznos nivo iznos nivo iznos nivo 1972 6173 62,7 10537 107,7 9784 100 1975 12774 66,3 20484 106 19266 100 1980 36140 63,2 60342 105 57167 100 1985 243066 62,9 453033 117,2 368082 100 1990 19144 63,7 30118 99,2 30372 100 1995 2364 77,6 3296 108,2 3046 100 2000 23244 65,5 30491 83,5 35492 100 2005 58000 47,2 60452 49,1 123000 100

Nivo ostvarenog dohotka u opštini Boljevac kreće se u ra- sponu između 62 - 66 % od proseka Srbije. Izuzetak predstavlja 1995. god. kada je dostignut najviši nivo od 77,6 % i 2005. god. sa najnižim nivoom od 47,2 %. U istom periodu nacionalni dohodak u Regionu je iznad proseka Srbije, izuzimajući period posle 2000. god., kada je ne samo ispod proseka, već je pao na nivo od 49,15 % (sl.2.4). Period tranzicije i privatizacije ima katastrofalno dejstvo na privredni razvoj Regiona i sve opštine u njemu, jer je od nad- prosečno razvijenog područja postao ekonomski nerazvijen.

140 117 120 108 105 108 100 83.5 77.6 SRBIJA 80 62.7 63.2 63.7 65.5 60 47.249.1 Boljevac 40 Region TK 20

0 1972 1980 1985 1995 2000 2005

Sl. 2.4 Nivo nacionalnog dohotka po stanovniku opštine Boljevac i Region, (Srbija = 100)

2.2.4. KRETANJE ZAPOSLENOSTI I NEZAPOSLENOSTI

Dinamičan privredni rast u opštini Boljevac, u prvoj etapi razvoja, doprineo je povećanju zaposlenih za novih 1.601 radnika i dostigao najviši nivo zaposlenosti od 3.784 lica i 187 zaposlenih na 1000. stanovnika (tab.2.5 i sl.2.5). U ovom periodu zaposlenost je povećana za 54,6 % ili prosečno godišnje za 8,6 %, dok je nezaposlenost u istom periodu smanjena za 19,6 %.

Tab.2.5 Kretanje broja zaposlenih i nezaposlenih na 1000 stanovnika u Boljevcu, Regionu i Srbiji

Boljevac Region Srbija zaposleno nezaposleno zaposleno nezaposleno zaposleno nezaposleno Ukupno 2183 435 60455 5862 1614305 157951 1972 Na 1000 100 18,3 174 26,1 189 23,6 st. Ukupno 2690 314 67605 10080 1806488 284617 1975 Na 1000 122 14 193 28 206 32 st. Ukupno 3346 386 84166 10750 2201203 409969 1980 Na 1000 155 18 240 31 238 44 st. Ukupno 3784 192 96905 9875 2460386 495541 1985 Na 1000 178 9 278 28 256 51,5 st. Ukupno 3374 305 97914 12519 2543558 633865 1990 Na 1000 182 15 285 36 256 64 st. Ukupno 3334 305 86098 17045 2241736 1995 Na 1000 178 21 282 56 225 st. Ukupno 2735 649 79366 20558 1907633 731320 2000 Na 1000 152 36 247 69 246 94 st. Ukupno 2276 934 65487 29221 2068964 895607 2005 Na 1000 152 62 240 107 278 120 st. Ukupno 2020 977 57828 26621 1999476 727621 2008 Na 1000 144 70 222 102 272 99 st.

4000 3784 3374 3500 3346 3334

3000 2690 2735

2500 2183 2276 2020 2000 zaposleno

1500 nezaposleno2 934 977 1000 640 435 314 336 305 382 500 192

0 1972 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2008

Sl.2.5 Broj zaposlenih i nezaposlenih u opštini Boljevac

Međutim, i ova najviša zaposlenost je ispod proseka Srbije i manja je za 78, a u Regionu za 100 zaposlenih na 1000 stanovnika. U istom periodu, broj nezaposlenih je smanjen od 435 na 192 lica ili za 243 lica. U periodu tranzicije posle 1990. god. dolazi do smanjenja privrednih aktivnosti, rapidnog pada proizvodnje i zaposlenosti i izrazite ekonomske depresije. Uporedo sa ovim odvija se proces privatizacije koji bitno menja ne samo vlasničku, već i privrednu stukturu među pojedinim delatnostima. Posebno je dramatičan pad zaposlenosti, tako da je broj zaposlenih smanjen na 2.020 ili za 87,3 %. Tako je u 2008. god. na 1000 stanovnika 144 zaposlenih, kada je u Regionu 222 a u Srbiji 272 lica (sl.2.6).

300 285 277 278 272 256 247 240238 241 250 222 189 200 174 182 155 152 152 144 150 100 Boljevac 100 Region TK Srbija 50

0 1972 1980 1990 2000 2005 2008

Sl.2.6 Zaposlenost na 1000 stanovnika

Nezaposlenost je veoma visoka i iznosi u 2008. god. 977, odnosno 70 lica na 1000 stanovnika. Postojeći visoki nivo nezaposlenosti daje ekonomskoj i socijalnoj situaciji veliku težinu. Stopa nezaposlenosti, kao odnos broja aktivnih i nezaposlenih lica iznosi u Boljevcu 2008. god. 15,51 % (Region 21,61 %, a Srbija 21,41 %).

Stopa zaposlenosti kao odnos broja aktivnog stanovništva i zaposlenih radnika u 2008. god. iznosi u Boljevcu 32,07% (Region 46,95 %, a Srbija 58,84 %).

2.2.5. STRUKTURA ZAPOSLENOSTI PO DELATNOSTIMA

Struktura zaposlenosti po delatnostima pokazuje da je naj- veći broj od 2.011 ili 59,6 % u 1990. god. zaposlen u industriji, kao tada vodećoj privrednoj grani. U procesu tranzicije i privatizacije taj broj je smanjen na 770 ili na 38,1 % (tab.2.6 i sl.2.7).

Tab. 2.6 Struktura zaposlenih po ključnim delatnostima u opštini Boljevac 1973 1980 1990 2000 2008 Delatnosti zapo- zapo- zapo- zapo- zapo- % % % % % sleno sleno sleno sleno sleno 1 Ukupno 2389 100 3346 100 3374 100 2735 100 2020 100 2 Poljopri- 135 5,6 99 6,5 347 10,3 76 2,8 105 5,2 vreda 3 Industrija 1308 54,7 1778 53,4 2011 59,6 1133 41,4 770 38,1 4 Trgovina 232 9,7 - - 225 6,7 183 6,8 54 2,6 5 Ostale 714 29,9 1469 43,9 791 23,4 1334 49,1 1091 54,0 delatnosti 6 Preduzetnici 9,1 21,4

Struktura zaposlenosti 1990. Struktura zaposlenosti 2008. godine u % godine u %

23.4 10.3 poljoprivreda 5.2 poljoprivreda industrija 38.1 industrija 6.7 trgovina 54.0 trgovina 59.6 ostalo 2.7 ostalo

Sl.2.7 Struktura zaposlenosti po delatnostima u opštini Boljevac

Promenom vlasničke strukture i razvojem malih i srednjih preduzeća, zapošljavanje kod poslodavca se povećava, i od ukupne zaposlenosti iznosi 9,1 % u 2000. god., a 21,4 % u 2008. god.

Zaposlenost kao kompleksna ekonomska kategorija vezuje se za produktivnost i proizvodnost ljudskog resursa u smislu opre- dmećenog rada u materijalnoj proizvodnji, kao jednog od ključnih faktora proizvodnje. Kada se suočimo sa ovako dramatičnim pa- dom broja proizvođača, odnosno angažovanog ljudskog resursa, onda je to jedan od ključnih dokaza da je proizvodnja u velikoj de- presiji.

2.3. EKONOMSKA STVARNOST OPŠTINE BOLJEVAC

Dinamika privrednog rasta u pojedinim periodima bila je ra- zličita, pa samim tim i njen odraz na stepen i nivo razvijenosti. Karakteristična su dva prelomna perioda, prvi period dinamičnog i kontinuiranog razvoja koji se proteže do 1990. god. i drugi, period tranzicije i privatizacije u kome je došlo do drastičnog pada svih privrednih aktivnosti. U početnoj fazi ubrzanog razvoja Boljevac se 1971. god. nalazio na nivou nacionalnog dohotka od 54,8 %, a zaposlenosti od 55,5 % prema proseku Srbije i pretežno je agrarne strukture. Sledio je ubrzani razvoj industrije, koja je postala dominantna dela-tnost u zapošljavanju i stvaranju dohotka. Industrijalizacija se ostvarivala u radno-intenzivnim granama (metaloprerađivačka, prerada drveta, tekstilna industrija, industrija nemetala, rudarstvo) koje po prirodi generičkih snaga imaju veće dejstvo na zapošljavanje nego na dohodak. U ovom periodu do 1990. god. Boljevac je promenom prive- dne strukture postao industrijsko područje i dostigao najviši nivo svog razvoja. Dve agregatne komponente kojima se meri dostignuti ekonomski nivo i stepen razvoja, nacionalni dohodak i zaposlenost imale su, u ovom periodu, najviši dostignuti nivo. Nacio- nalni dohodak je dostigao nivo od 73,5 %, a zaposlenost od 79,1 % prema proseku Srbije čime je smanjena razlika u stepenu razvoja. Ovaj rast je utoliko značajniji jer je ostvaren uz istovremeni rast privredne aktivnosti u Srbiji (sl. 2.8).

100 90 80 65,1 71,1 68,8 70 55,5 62,3 63,7 61,7 54,8 54,8 60 51,6 49,8 47,3 50 40 nacionalni dohodak 30 z apos lenos t 20 10 0 1971 1980 1990 2000 2005 2008

Sl. 2.8 Stepen razvijenosti opštine Boljevac prema nacionalnom dohotku „ per capita“ i zaposlenosti (Srbija=100)

Međutim, pozicija i nivo razvoja prema regionu je nepovoljn- ija, s obzirom na to da je Region imao nadprosečan rast i razvoj u odnosu na prosek Srbije. Period tranzicije i privatizacije, koji je otpočeo posle 1990. god., traje i danas i ima nepovoljno dejstvo na privredni razvoj, imajući u vidu da nisu izvršene adekvatne pripreme i upravljanje tako složenim procesom. Ostvareni privredni rast u prethodnom periodu je ovim procesom u potpunosti poništen. Nacionalni dohodak je pao na nivo od 49,8 %, a zaposlenost na nivo od 54,8 % prema proseku Srbi- je. Od 162 opštine u Srbiji, Boljevac je rangiran po nacionalnom dohotku i zaposlenosti kako je prikazano u (tab.2.9).

Tab. 2.7 Rang mesto opštine Boljevac nacionalni zaposlenost Godina dohodak Rang Rang 1995 120 115 2000 111 120 2005 119 129

Pri kraju prve decenije XXI veka Boljevac se opet nalazi na dnu razvijenosti i na novom početnom startu za novi ubrzani razvoj. Osvrt na privredni razvoj i kretanja ukazuje na neke karakteristike koje mogu biti od značaja za budući razvoj, kao što su: 1. Na put razvoja krenulo se sa zakašnjenjem usled osku- dne lokalne akumulacije i nedostatka investicija ali i programa razvoja. 2. Status nedovoljno razvijene opštine nije iskorišćen u mo- gućoj meri, iako je u tom periodu pokrenut industrijski razvoj i postignut najviši nivo i stepen ekonomskog razvoja. 3. Privredna struktura, a naročito industrijske delatnosti, Bo- ljevca nije kompatibilna sa lokalnim potencijalima i resursima, koji nisu adekvatno ekonomski valorizovani. 4. U periodu stabilnog privrednog razvoja do 1990. god. postignut je ekonomski rast i smanjen prag nerazvijenosti, koji je u periodu tranzicione recesije i nedovoljne pripremljenosti za privre- đivanje u novom okruženju poništen.

LITERATURA 1. Godišnjak Republičkog zavoda za statistiku „Opštine u Srbiji“ od 1973. do 2008. godine.

OBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI

Obradio

Mr Nebojša Simeonović, dipl.ecc.

3. OBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI

3.1. ZEMLJIŠTE

Opštinu Boljevac čini: grad Boljevac i 17 seoskih naselja. Opština Boljevac se graniči sa opštinama: Sokobanja, Ražanj, Pa- raćin, Despotovac, Bor, Zaječar i Knjaževac. Područje opštine pripada brdsko-planinskom području isto- čne Srbije. Reljef se odlikuje velikom raznolikošću oblika koji su nastali kao posledica vrlo složene geneze i evolucije ovog kraja u dugom periodu. Sastoji se od planina, brda, brežuljaka, kotlina. Nadmorska visina opštine se kreće od 260 do 1600 m.

Tab.3.1 Struktura zemljišnih površina na području opštine Boljevac

Ukupna Učešće Način korišćenja Broj parcela površina u hektarima %

Poljoprivredno 127.025 38729.78 46,80 zemljište šume 45.090 40960.12 49,50 neplodno 23.659 3063.75 3,70

195.774 82753.65 100 UKUPNO

PREGLEDNA KARTA Katastarskih opština na području op štine BOLJEVAC

Tab. 3.2 Karakteristike katastarskih opština na području opštine Boljevac Površina r.b Katastarska Broj K.O. opština parcela u ha 1. Bačevica 9.318 2.090,68 2. Bogovina 11.744 7.695,85 3. Boljevac 7.401 1.447,54 4. Valakonje 16.639 4.665,25 5. Vrbovac 7.199 2.165,13 6. Dobro polje 10.805 2.953,02 7. Dobrujevac 9.175 2.986,45 8. Ilino 5.198 1.909,24 9. Jablanica 12.625 7.899,47 10. Krivi Vir 16.030 12.350,55 11. Lukovo 8.908 4.204,24 12. Mali izvor 12.113 5.722,37 13. Mirovo 7.235 2.676,93 14. Osnić 14.801 3.468,51 15. Podgorac1 9.083 10.311,69 16. Podgorac2 14.585 4.088,89 17. Rujište 10.659 2.882,67 18. Savinac 3.045 907,45 19. Sumrakovac 9.211 2.327,53 Svega opština 195.774 82.753,47

3.1.1. POLJOPRIVREDNO ZEMLJIŠTE

Ukupne zemljišne površine na području opštine Boljevac iznose 82.753,47 ha, od kojih poljoprivredne površine čine 38.729,78 ha, što čini 46,80 % ukupne površine opštine Boljevac (tab.3.1).

3.1.1.1 STRUKTURA KORIŠĆENJA I TERITORIJALNI RAZMEŠTAJ POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA

U strukturi korišćenja poljoprivrednog zemljišta na području opštine Boljevac najveće učešće imaju njive sa 47,05 %, a zatim slede: livade sa 28,41 %, pašnjaci sa 19,80 %, voćnjaci sa 3,25 %, vinogradi sa 1,34 % i vrtovi ispod jednog procenta (tab.3.3).

Tab. 3.3 Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta na teritoriji opštine Boljevac Površina Struktura Kulture Broj parcela u % ha njive 56.945 18.222,62 47,05 vrtovi 1.676 54,22 0,15 voćnjaci 10.784 1.260,05 3,25 vinogradi 4.717 520,65 1,34 livade 33.926 11.002,92 28,41 pašnjaci 18.977 7.669,32 19,80 Ukupno opština Boljevac 127.025 38.729,78 100

Poljoprivredno zemljište (njive, vrtovi, voćnjaci, vinogradi, livade i pašnjaci) obuhvataju 38.729,78 ha, što čini 46,80 % ukupnih površina na području opštine Boljevac. Obradive površine (njive, vrtovi, voćnjaci, vinogradi i livade) obuhvataju 31.060,46 ha što čini 37,53 % ukupnih površina na području opštine Boljevac.

Tab. 3.4 Teritorijalni razmeštaj poljoprivrednog zemljišta po Katastarskim opštinama i struktura korišćenja % Površina u odnosu na Katastarska Broj r.b. Kultura u ukupnu opština parcela hektarima poljoprivrednu površinu K.O. njive 3548 964.43 70.91 vrtovi 6 0.71 0.05 voćnjaci 475 48.21 3.54 1. Bačevica vinogradi 343 37.55 2.76 livade 988 190.70 14.02 pašnjaci 679 118.40 8.71 Ukupno K.O 6039 1359.99 100.00 njive 2666 775.10 30.68 vrtovi 47 3.11 0.12 voćnjaci 686 86.66 3.43 2. Bogovina vinogradi 241 24.38 0.96 livade 2148 1024.85 40.56 pašnjaci 1350 612.41 24.24 Ukupno K.O 7138 2526.50 100.00

njive 1692 501.23 52.49 vrtovi 107 3.36 0.35 voćnjaci 326 34.19 3.58 3. Boljevac vinogradi 119 15.00 1.57 livade 991 255.77 26.78 pašnjaci 891 145.35 15.22 Ukupno K.O 4126 954.89 100.00 njive 5914 2205.44 63.61 vrtovi 87 3.44 0.10 voćnjaci 957 137.43 3.96 4. Valakonje vinogradi 567 65.22 1.88 livade 2579 697.56 20.12 pašnjaci 1433 358.20 10.33 Ukupno K.O 11537 3467.29 100.00 njive 2660 1096.73 76.15 vrtovi 0 0.00 0.00 voćnjaci 308 41.30 2.87 5. Vrbovac vinogradi 204 28.53 1.98 livade 647 142.40 9.89 pašnjaci 814 131.28 9.12 Ukupno K.O 4633 1440.24 100.00 njive 2872 887.30 56.30 vrtovi 122 3.81 0.24 voćnjaci 501 53.87 3.42 6. Dobro polje vinogradi 286 27.80 1.76 livade 821 250.75 15.91 pašnjaci 1728 352.62 22.37 Ukupno K.O 6330 1576.15 100.00 njive 2961 892.74 53.14 vrtovi 210 7.10 0.42 voćnjaci 417 54.21 3.23 7. Dobrujevac vinogradi 197 23.49 1.40 livade 1140 340.70 20.28 pašnjaci 945 361.66 21.53 Ukupno K.O 5870 1679.90 100.00 njive 1606 567.09 47.96 vrtovi 143 4.06 0.34 voćnjaci 374 44.15 3.73 8. Ilino vinogradi 101 10.57 0.89 livade 968 257.17 21.75 pašnjaci 362 299.34 25.32 Ukupno K.O 3554 1182.38 100.00

njive 2447 646.45 26.73 vrtovi 273 7.58 0.31 voćnjaci 584 51.91 2.15 9. Jablanica vinogradi 91 8.55 0.35 livade 2635 727.06 30.06 pašnjaci 1345 976.97 40.40 Ukupno K.O 7375 2418.51 100.00 njive 4266 1367.12 36.24 vrtovi 16 1.19 0.03 voćnjaci 1274 170.00 4.51 10. Krivi Vir vinogradi 71 6.02 0.16 livade 4035 1506.00 39.92 pašnjaci 1386 722.44 19.15 Ukupno K.O 11048 3772.77 100.00 njive 2187 604.75 40.87 vrtovi 112 4.13 0.28 voćnjaci 442 51.59 3.49 11. Lukovo vinogradi 178 19.26 1.30 livade 2003 546.54 36.94 pašnjaci 752 253.38 17.12 Ukupno K.O 5674 1479.65 100.00 njive 2542 772.15 37.70 vrtovi 132 3.90 0.19 voćnjaci 679 69.77 3.41 12. Mali izvor vinogradi 183 17.91 0.87 livade 2202 571.87 27.92 pašnjaci 1520 612.70 29.91 Ukupno K.O 7258 2048.30 100.00 njive 1299 327.86 28.00 vrtovi 258 5.48 0.47 voćnjaci 393 37.17 3.17 13. Mirovo vinogradi 60 6.35 0.54 livade 2262 449.03 38.35 pašnjaci 644 345.03 29.47 Ukupno K.O 4916 1170.93 100.00 njive 5628 1720.20 68.99 vrtovi 3 0.12 0.00 voćnjaci 820 97.41 3.91 14. Osnić vinogradi 681 81.04 3.25 livade 1795 363.26 14.57 pašnjaci 1161 231.44 9.28 Ukupno K.O 10088 2493.46 100.00

njive 1016 262.84 7.83 vrtovi 2 0.05 0.00 voćnjaci 182 21.37 0.64 15. Podgorac1 vinogradi 71 7.61 0.23 livade 2971 2281.28 67.94 pašnjaci 901 784.42 23.36 Ukupno K.O 5143 3357.57 100.00 njive 5484 2141.37 63.08 vrtovi 6 2.01 0.06 voćnjaci 1143 149.71 4.41 16. Podgorac2 vinogradi 510 59.50 1.75 livade 2432 722.54 21.29 pašnjaci 851 319.43 9.41 Ukupno K.O 10426 3394.56 100.00 njive 3835 840.70 40.85 vrtovi 117 1.25 0.06 voćnjaci 529 50.32 2.44 17. Rujište vinogradi 160 13.49 0.66 livade 1764 354.89 17.24 pašnjaci 1157 797.47 38.75 Ukupno K.O 7562 2058.11 100.00 njive 917 324.74 54.95 vrtovi 6 0.14 0.02 voćnjaci 136 18.54 3.14 18. Savinac vinogradi 152 18.37 3.11 livade 319 85.53 14.47 pašnjaci 482 143.61 24.30 Ukupno K.O 2012 590.94 100.00 njive 3405 1324.40 75.35 vrtovi 29 2.78 0.16 voćnjaci 558 42.25 2.40 19. Sumrakovac vinogradi 502 50.02 2.85 livade 1226 235.04 13.37 pašnjaci 576 103.16 5.87 Ukupno K.O 6296 1757.66 100.00

UKUPNO Poljoprivredno 127025 38729.78 46.80 OPŠTINA zemljište

Izvor podataka: Republički geodetski zavod

3.1.1.2 SVOJINSKA I POSEDOVNA STRUKTURA POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA

Tab. 3.5 Površine poljoprivrednog zemljišta po oblicima svojine u opštini Boljevac, u hektarima Broj Privatno Državno Društvena Zadružna Ostalo Ukupna Kulture parcela njive 56945 17167.05 763.87 172.91 110.68 8.11 18222.62 vrtovi 1676 51.65 1.88 0.30 0.00 0.38 54.22 voćnjaci 10784 1227.32 21.00 8.83 0.97 1.92 1260.05 vinogradi 4717 503.38 10.16 1.89 11.58 0.00 520.65 livade 33926 10075.42 603.41 304.20 16.58 3.32 11002.92 pašnjaci 18977 3731.07 3847.06 78.24 6.62 6.15 7669.32 Ukupno 127025 32755.89 5247.38 566.36 146.44 19.88 38729.78

Tab. 3.6 Površine poljoprivrednog zemljišta po oblicima svojine po Katastarskim opštinama, u hektarima Katastarska Kultura Privatno Državno Društvena Zadružna Ostalo Ukupna opština njive 961.01 3.42 0.00 0.00 0.00 964.43 vrtovi 0.71 0.00 0.00 0.00 0.00 0.71 voćnjaci 48.16 0.04 0.00 0.00 0.00 48.21 1 Bačevica vinogradi 37.55 0.00 0.00 0.00 0.00 37.55 livade 189.30 1.39 0.00 0.00 0.00 190.70 pašnjaci 114.72 3.68 0.00 0.00 0.00 118.40 ukupno 1351.44 8.54 0.00 0.00 0.00 1359.99 njive 752.90 22.05 0.15 0.00 0.00 775.10 vrtovi 2.81 0.26 0.05 0.00 0.00 3.11 voćnjaci 84.19 2.47 0.00 0.00 0.00 86.66 2 Bogovina vinogradi 24.29 0.08 0.00 0.00 0.00 24.38 livade 954.07 62.91 7.86 0.00 0.00 1024.85 pašnjaci 434.41 177.80 0.20 0.00 0.00 612.41 ukupno 2252.67 265.57 8.26 0.00 0.00 2526.50 njive 451.09 43.88 6.26 0.00 0.00 501.23 vrtovi 2.28 1.08 0.00 0.00 0.00 3.36 voćnjaci 30.74 2.94 0.51 0.00 0.00 34.19 3 Boljevac vinogradi 14.43 0.57 0.00 0.00 0.00 15.00 livade 236.79 12.96 5.31 0.00 0.70 255.77 pašnjaci 83.03 61.48 0.66 0.00 0.00 145.35 ukupno 818.37 122.90 12.74 0.00 0.70 954.89 njive 2141.66 62.24 1.54 0.01 0.00 2205.44 vrtovi 3.44 0.00 0.00 0.00 0.00 3.44 voćnjaci 136.91 0.52 0.00 0.00 0.00 137.43 4 Valakonje vinogradi 64.78 0.44 0.00 0.00 0.00 65.22 livade 691.37 6.03 0.15 0.00 0.00 697.56 pašnjaci 299.79 58.09 0.11 0.21 0.00 358.20 ukupno 3337.95 127.32 1.81 0.22 0.00 3467.29

Katastarska Kultura Privatno Državno Društvena Zadružna Ostalo Ukupna opština njive 934.94 108.67 53.12 0.00 0.00 1096.73 vrtovi 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 voćnjaci 39.76 0.73 0.63 0.00 0.17 41.30 5 Vrbovac vinogradi 27.03 0.73 0.78 0.00 0.00 28.53 livade 121.85 10.70 9.85 0.00 0.00 142.40 pašnjaci 97.23 27.31 6.75 0.00 0.00 131.28 ukupno 1220.81 148.13 71.13 0.00 0.17 1440.24 njive 883.47 2.12 0.26 0.00 1.44 887.30 vrtovi 3.81 0.00 0.00 0.00 0.00 3.81 voćnjaci 53.72 0.15 0.00 0.00 0.00 53.87 Dobro 6 vinogradi 27.79 0.01 0.00 0.00 0.00 27.80 polje livade 249.34 1.42 0.00 0.00 0.00 250.75 pašnjaci 342.67 8.07 1.83 0.00 0.06 352.62 ukupno 1560.79 11.77 2.09 0.00 1.50 1576.15 njive 804.25 75.04 13.42 0.00 0.03 892.74 vrtovi 7.07 0.00 0.01 0.00 0.02 7.10 voćnjaci 53.19 0.89 0.10 0.00 0.03 54.21 7 Dobrujevac vinogradi 23.20 0.10 0.19 0.00 0.00 23.49 livade 313.51 23.48 3.64 0.00 0.08 340.70 pašnjaci 161.05 197.25 3.02 0.00 0.34 361.66 ukupno 1362.27 296.77 20.37 0.00 0.50 1679.90 njive 515.08 34.81 17.19 0.00 0.00 567.09 vrtovi 3.67 0.29 0.11 0.00 0.00 4.06 voćnjaci 35.40 5.10 3.65 0.00 0.00 44.15 8 Ilino vinogradi 9.67 0.44 0.46 0.00 0.00 10.57 livade 229.96 8.46 18.74 0.00 0.00 257.17 pašnjaci 43.84 245.46 10.04 0.00 0.00 299.34 ukupno 837.63 294.56 50.19 0.00 0.00 1182.38 njive 636.88 4.30 0.83 0.00 4.43 646.45 vrtovi 7.18 0.03 0.00 0.00 0.36 7.58 voćnjaci 50.50 0.41 0.23 0.00 0.77 51.91 9 Jablanica vinogradi 8.55 0.00 0.00 0.00 0.00 8.55 livade 672.17 51.84 0.76 0.00 2.28 727.06 pašnjaci 240.84 734.00 1.87 0.00 0.26 976.97 ukupno 1616.12 790.58 3.69 0.00 8.11 2418.51 njive 1233.13 63.02 69.83 0.13 1.00 1367.12 vrtovi 1.19 0.00 0.00 0.00 0.00 1.19 voćnjaci 162.70 3.03 3.44 0.03 0.80 170.00 10 Krivi Vir vinogradi 5.71 0.00 0.31 0.00 0.00 6.02 livade 1260.42 135.00 110.42 0.00 0.17 1506.00 pašnjaci 191.48 515.79 14.68 0.21 0.27 722.44 ukupno 2854.63 716.84 198.68 0.37 2.25 3772.77 njive 591.37 10.93 2.46 0.00 0.00 604.75 vrtovi 4.05 0.05 0.03 0.00 0.00 4.13 voćnjaci 51.59 0.00 0.00 0.00 0.00 51.59 11 Lukovo vinogradi 19.11 0.00 0.15 0.00 0.00 19.26 livade 537.00 6.91 2.63 0.00 0.00 546.54 pašnjaci 140.11 111.69 1.26 0.00 0.33 253.38 ukupno 1343.22 129.57 6.53 0.00 0.33 1479.65

Katastarska Kultura Privatno Državno Društvena Zadružna Ostalo Ukupna opština njive 768.51 2.80 0.84 0.00 0.00 772.15 vrtovi 3.90 0.00 0.00 0.00 0.00 3.90 voćnjaci 69.39 0.38 0.00 0.00 0.00 69.77 12 Mali izvor vinogradi 17.85 0.06 0.00 0.00 0.00 17.91 livade 555.04 16.46 0.38 0.00 0.00 571.87 pašnjaci 341.32 270.99 0.40 0.00 0.00 612.70 ukupno 1756.00 290.68 1.62 0.00 0.00 2048.30 njive 313.42 10.68 3.76 0.00 0.00 327.86 vrtovi 5.23 0.14 0.11 0.00 0.00 5.48 voćnjaci 35.53 1.64 0.00 0.00 0.00 37.17 13 Mirovo vinogradi 6.35 6.35 0.00 0.00 0.00 6.35 livade 419.21 16.97 12.85 0.00 0.00 449.03 pašnjaci 75.17 240.69 27.47 1.06 0.63 345.03 ukupno 854.93 276.47 44.19 1.06 0.63 1170.93 njive 1703.03 17.16 0.01 0.00 0.00 1720.20 vrtovi 0.12 0.00 0.00 0.00 0.00 0.12 voćnjaci 97.28 0.05 0.03 0.05 0.00 97.41 14 Osnić vinogradi 80.84 0.19 0.00 0.00 0.00 81.04 livade 359.70 3.55 0.00 0.00 0.00 363.26 pašnjaci 183.70 47.59 0.13 0.00 0.02 231.44 ukupno 2424.67 68.55 0.17 0.05 0.02 2493.46 njive 229.44 31.00 1.56 0.84 0.00 262.84 vrtovi 0.05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.05 voćnjaci 20.92 0.21 0.24 0.00 0.00 21.37 15 Podgorac1 vinogradi 7.61 0.00 0.00 0.00 0.00 7.61 livade 1934.46 216.51 130.30 0.00 0.00 2281.28 pašnjaci 432.14 343.45 8.84 0.00 0.00 784.42 ukupno 2624.62 591.17 140.94 0.84 0.00 3357.57 njive 2033.12 106.85 0.19 0.00 1.21 2141.37 vrtovi 1.98 0.03 0.00 0.00 0.00 2.01 voćnjaci 147.63 1.94 0.00 0.00 0.15 149.71 16 Podgorac2 vinogradi 59.37 0.13 0.00 0.00 0.00 59.50 livade 715.26 6.46 0.81 0.00 0.00 722.54 pašnjaci 132.17 186.96 0.03 0.00 0.28 319.43 ukupno 3089.53 302.36 1.03 0.00 1.64 3394.56 njive 760.24 80.29 0.16 0.00 0.00 840.70 vrtovi 1.25 0.00 0.00 0.00 0.00 1.25 voćnjaci 50.22 0.10 0.00 0.00 0.00 50.32 17 Rujište vinogradi 13.49 0.00 0.00 0.00 0.00 13.49 livade 334.75 19.57 0.49 0.00 0.09 354.89 pašnjaci 216.99 576.24 0.95 0.00 3.29 797.47 ukupno 1376.93 676.20 1.60 0.00 3.38 2058.11 njive 324.65 0.05 0.05 0.00 0.00 324.74 vrtovi 0.14 0.00 0.00 0.00 0.00 0.14 voćnjaci 18.54 0.00 0.00 0.00 0.00 18.54 18 Savinac vinogradi 18.37 0.00 0.00 0.00 0.00 18.37 livade 85.53 0.00 0.00 0.00 0.00 85.53 pašnjaci 143.04 0.57 0.00 0.00 0.00 143.61 ukupno 590.27 0.62 0.05 0.00 0.00 590.94

Katastarska Kultura Privatno Državno Društvena Zadružna Ostalo Ukupna opština njive 1128.86 84.57 1.27 109.70 0.00 1324.40 vrtovi 2.78 0.00 0.00 0.00 0.00 2.78 voćnjaci 40.95 0.41 0.00 0.89 0.00 42.25 19 Sumrakovac vinogradi 37.38 1.07 0.00 11.58 0.00 50.02 livade 215.69 2.77 0.00 16.58 0.00 235.04 pašnjaci 57.39 39.97 0.00 5.14 0.66 103.16 ukupno 1483.04 128.78 1.27 143.90 0.66 1757.66

Ukupno 32755.89 5247.38 566.36 146.44 19.88 38729.78

Izvor podataka: Republički geodetski zavod

3.1.2. ŠUMSKO ZEMLJIŠTE

Na području opštine Boljevac, površine pod šumama iznose 40.960,12 ha, što predstavlja 49,50 % od ukupne površine opšti- ne. Od ukupnih površina pod šumama, u privatnom vlasništvu je 18.304,88 ha (44,68 %), u državnom vlasništvu je 22.433,09 ha (54,75 %), u društvenoj svojini je 127,68 ha (0,31 %), u zadružn- om vlasništvu 74,99 ha (0,18 %), a ostale vrste svojine obuhvataju 32,60 ha (0,08 %). Državnim šumama gazduje Šumska uprava "Boljevac".

Tab. 3.7 Površine pod šumama po oblicima svojine po Katastarskim opštinama, (ha) R.b Katastarska Privatno Državno Društveno Zadružno Ostalo Ukupno opština 1 Bačevica 593.55 71.36 0.00 0.00 0.00 664.91 2 Bogovina 2264.15 2624.97 3.11 0.00 0.00 4892.22 3 Boljevac 314.65 30.51 4.71 0.00 0.19 350.06 4 Valakonje 898.58 60.44 0.00 0.00 0.00 959.03 5 Vrbovac 385.59 254.97 5.06 0.00 0.00 645.61 6 Dobro polje 1109.77 138.60 2.92 0.00 0.74 1252.03 7 Dobrujevac 905.24 258.32 3.00 0.00 0.00 1166.57 8 Ilino 236.22 329.04 9.22 0.00 0.84 575.33 9 Jablanica 2266.24 3044.14 8.75 0.00 0.00 5319.13 10 Krivi Vir 1081.85 7045.51 64.91 0.98 12.19 8205.44 11 Lukovo 872.09 1723.98 0.68 0.00 0.52 2597.27 12 Mali izvor 2287.72 1232.14 1.48 0.00 0.00 3521.34 13 Mirovo 336.50 948.38 4.96 1.50 0.00 1291.34 14 Osnić 780.47 76.64 0.00 0.00 0.00 857.11 15 Podgorac1 2380.34 4330.34 18.59 0.00 5.00 6734.27 16 Podgorac2 483.05 8.05 0.06 0.00 0.00 491.17 17 Rujište 506.26 241.97 0.14 0.00 0.00 748.37 18 Savinac 253.90 0.32 0.00 0.00 0.00 254.22 19 Sumrakovac 348.70 13.40 0.08 72.51 0.00 434.70

Ukupno opština 18304.88 22433.09 127.68 74.99 19.48 40960.12 Boljevac

Izvor podataka: Republički geodetski zavod

Po podacima iz ,,Opšte osnove gazdovanja šumama za Ti- močko šumsko područje za period 2004 – 2013. godine“, stanje šuma je sledeće:

Tab. 3.8 Šumsko i ostalo zemljište po gazdinskim jedinicama ŠUME I ŠUMSKO ZEMLJIŠTE OSTALO ZEMLJIŠTE Ukupno Za Gazdinska UKUPNA Šumske Svega Šuma šum. Svega Neplodno ostale jedinica POVRŠINA kulture zemlj. svrhe ha ha ha ha ha ha ha Gari-Veliki 3.701,46 3.558,17 3.538,60 15,85 3,72 143,29 69,33 73,96 vrh Južni Kučaj 2.240,50 2.177,81 2.105,04 23,37 49,40 62,69 18,87 43,82 II Južni Kučaj 2.771,72 2.639,62 2.611,90 12,67 15,05 132,10 21,57 110,53 III Bele vode 3.960,23 3.812,37 3.734,82 12,43 65,12 147,86 50,14 97,72 Bogovina I 1.677,94 1.528,09 1.506,69 15,50 5,90 149,85 35,35 114,50 Malinik II 3.223,62 2.826,80 2.726,30 8,50 92,00 396,82 214,52 182,30 M.kamen- 1.141,98 1.097,70 1.020,53 66,94 10,23 44,28 16,15 28,13 M.Vrh Rtanj 3.490,39 3.003,58 2.565,88 158,68 279,02 486,81 282,78 202,68 Čestobrodica 2.573,26 2.534,08 2.470,48 49,81 13,79 39,18 25,17 14,01 Državne 24.781,10 23.178,22 22.280,24 363,75 534,23 1.602,88 735,23 867,75 šume Privatne 18.494,00 18.494,00 18.494,00 - - - - - šume Š.U. 43.275,10 41.672,22 40.774,24 363,75 534,23 1.602,88 735,23 867,65 Boljevac

Površina šuma i šumskog zemljišta u državnom vlasništvu kojom gazduje Šumska uprava „Boljevac“ iznosi 24.781,10 ha. Od toga šume i šumsko zemljište zauzimaju 23.178,22 ha ili 93,5 %, a ostalo zemljište zauzima 1.602,88 ha ili 6,5 %. Šume zauzimaju površinu od 22.280,24 ha, a šumske kulture (veštački podignute sastojine starosti do 20 godina) zauzimaju površinu od 363,75 ha, odnosno ukupno obrasla površina u drža- vnom vlasništvu iznosi 22.643,99 ha. Ukupna neobrasla površina u državnom vlasništvu iznosi 2.137,11 ha, od toga 534,23 ha je šumsko zemljište koje treba pri- vesti šumskoj kulturi (pošumiti), a 1.602,88 ha, predstavlja ostalo zemljište (zemljište za ostale svrhe i neplodno zemljište). Površina šuma u privatnom vlasništvu kojom gazduje šu- mska uprava „Boljevac“ iznosi 18.494,00 ha. Ukupna površina šuma i šumskog zemljišta kojom gazduje šumska uprava „Boljevac“ iznosi 43.275,10 ha.

Tab. 3.9 Površina šumskog područja po političkim opštinama

ŠUME I ŠUMSKO ZEMLJIŠTE OSTALO ZEMLJIŠTE Ukupno Za Vlasništvo/ UKUPNA Šumske Svega Šuma šumsko Svega Neplodno ostale Zauzeće Poli. Opš. POVRŠINA kulture zemljište svrhe ha ha ha ha ha ha ha ha ha Državne šume 24781.10 23178.22 22280.24 363.75 534.23 1602.88 735.23 867.65 3,28 Privatne šume 18494.00 18494.00 18494.00 Opština Boljevac 43275.10 41672.22 40774.24 363.75 534.23 1602.88 735.23 867.65 3,28

Površina šuma i šumskog zemljišta u državnom vlasništvu kojom gazduje opština „Boljevac“ poklapa se sa površinama šuma i šumskog zemljišta po šumskim upravama.

Tab. 3.10 Gazdinske jedinice šumske uprave Boljevac Veštački Ukupna Visoke Izdanačke pod. Ostalo Broj Gazdinska jedinica površina šume šume revira sastojine ha ha ha ha ha 1. “Gari-V.Vrh” 3.701,46 835,98 266,92 74,04 2.524,52 2. “Južni Kučaj II” 2.240,50 1.799,13 152,08 36,50 252,79 3. “J.Kučaj III” 2.771,72 2.245,58 333,72 21,67 170,75 4. “Bele Vode” 3.960,23 635,09 433,30 12,83 2.879,01 5. “Bogovina I” 1.677,94 1.488,01 11,93 22,25 155,75 6. ”Malinik II” 3.223,62 516,66 803,59 9,20 1.894,17 7. “Markov Kamen- 1.141,98 76,91 688,90 86,64 289,53 Mečji Vrh” 8. “Rtanj” 3.490,39 907,04 699,55 197,77 1.686,03 6. “Čestobrodica” 2.573,26 1.495,92 760,78 107,94 208,62 Šumska uprava “Boljevac” 24781,10 10.000,32 4.150,77 568,84 10.061,17

Tab. 3.11 Zapremina i zapreminski prirast za državne i privatne šume na području opštine Boljevac

Z a p r e m i n a Zapreminski prirast Vlasni- štvo Bukva Hrast Ostalo Svega Bukva Hrast Ostalo Svega m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 Državno 2016.218,8 203.334 157.325,1 2376.877,9 52.667,5 5.298,9 5.023,8 62.990,2

Privatno 939.109 1169.001 0 2108.110 14.406 18.042 0 32.448 Ukupno 2955.327,8 1372.335 157.325,1 4484987,9 67.073,5 23.340,9 5.023,8 95.438,2

Stanje privatnih šuma po poreklu, strukturnom obliku, mešo- vitosti, očuvanosti, smesi i zdravstvenom stanju u Timočkom šum- skom području po političkim opštinama je sledeće:

Poreklo: po poreklu zastupljene su visoke sastojine tvrdih lišćara na oko 38 % površine i izdanačke sastojine bukve i hrasta na oko 62 % površine. Strukturni oblik: strukturni oblik sastojina je uglavnom jednodoban i približno jednodoban. Očuvanost: najveći deo sastojina je očuvan, a manji deo, uglavnom izdanačkih, razređen i devastiran. Mešovitost: po mešovitosti to su uglavnom čiste sastojine bukve i hrasta sa stablimičnim učešćem drugih vrsta (grab, lipa, ja- sen, javor). Sklop: u očuvanim sastojinama sklop je potpun (08-09), a u razređenim i devastiranim razređen do prekinut (03-06). Zdravstveno stanje: zdravstveno stanje visokih sastojina uglavnom je dobro (pojedinačne pojave snegoloma, vetroloma i oštećenja od ranijih seča), dok je zdravstveno stanje izdanačkih sastojina srednje do loše. Zapaženo je sušenje hrasta i ugroženost od požara, ljudi, stoke i divljači.

3.2. VODE

3.2.1. VODOSISTEM BOGOVINA

Reka Crni Timok sa prosečnim godišnjim proticajem od preko 5 m3/s na profilu Bogovina predstavlja značajan neiskorišćeni resurs čiste vode u Istočnoj Srbiji. Zbog toga je i u ranijim plan- skim dokumentima Republike Srbije, kao i u najnovijim (Vodopri- vredna osnova Republike Srbije iz 2002. godine) vodosnabdevanje stanovništva ovog područja usmereno ka kompleksnom ko- rišćenju voda Crnog Timoka. Ovo podrazumeva izgradnju brane ‘’Bogovina’’ i formiranje Regionalnog vodovodnog sistema ‘’Bogo- vina’’ (RVS ‘’Bogovina’’).

Osnovna vodoprivredna funkcija akumulacije ,,Bogovina’’ treba da bude izravnjanje voda čime bi se obezbedilo vodosnabdevanje stanovništva i industrije u opštinama Bor, Boljevac, Negotin i Zaječar, zatim ispuštanje garantovanog protoka, kao i navodnjavanje poljoprivrednih površina u slivu Crnog i Velikog Timoka. Akumulacija ,,Bogovina’’ treba da ostvari i druge vodopri- vredne funkcije kao što su: prihvatanje i transformacija poplavnih talasa, proizvodnja električne energije, kao i stvaranje uslova za različite privredne i sportsko-rekreativne aktivnosti (turizam, lov i ribolov) kako na samoj akumulaciji, tako i nizvodno od nje. Izgradnja vodosistema planirana je da se realizuje u dve faze: - Prva faza podrazumeva korišćenje podzemnih voda za opštine Bor i Boljevac (kao sastavni deo konačne II faze izgra- dnje). Ova faza je završena izgradnjom četiri bunara, cevovoda si- rove vode 5,5 km, dela fabrike vode, cevovoda čiste vode 25 km, pumpnih stanica, prekidne komore i mernoregulacionih blokova). - Druga faza podrazumeva izgradnju brane sa akumulacijom i fabrike za prečišćavanje vode. Za realizaciju druge faze završe- na je i revidovana projektna dokumentacija. Efekti korišćenja izgrađenog vodosistema ,,Bogovina" su:

1. Zadovoljenje potreba stanovništva timočkog kraja za zdravom pijaćom vodom; 2. Zadovoljenje potreba privrede za vodom; 3. Navodnjavanje preko 7.000 ha plodnog zemljišta; 4. Sprečavanje poplava priobalja dužine preko 120 km; 5. Proizvodnja preko 3,5 MW električne energije; 6. Razvoj turizma i ugostiteljstva; i 7. Oplemenjivanje malih voda.

Protok Timoka se kreće od 9.000 l/s u vreme velikih voda, do 150 l/s u sušnom periodu. Sa izgradnjom brane i akumulacije, protok se svodi na konstantnih 800 l/s, nezavisno od doba godine.

3.3.2 MINERALNE VODE

Na području opštine Boljevac istražena su dva termominera- lna izvora: Sumrakovac i Krivi Vir. Fizičko-hemijske karakteristike mineralnih voda prikazane su u (tab. 3.12 i 3.13).

Tab. 3.12 Pregled osnovnih karakteristika mineralnih voda Lokalnost Sumrakovac Krivi Vir T (oC) 17-24 18-22 pH 8,4 7,0 Gasni sastav N2 N2 Formula 4 3 3 4 SO5867HCO2033CL910 HCO79SO11CL10 hemijskog M 0,360,39 Q =0,5-3,0 M 0,39 Q  50 sastava Na  K7079Ca1621Mg59 Ca58Mg 27Na  K15

Specifične F, SiO2, Zn J, Mn, Zn, Sr komponente Tip izdani pukotinski Karstni Vidovi 2 izvora, Glavni izvor „Kupatilo“ pojavljivanja, jedan iz stare zapuštene bušotine kaptiran,minimalne izdašnosti 60 odnosno tip I/s, 4 nekaptirana izvora, 1 vodozahvata istražna bušotina dubine 257 m Klasa SO4 – HCO3 (III) HCO3 (II) Podklasa Na-Ca(4) Ca-Mg (2)

Tab. 3.13 Sadržaj mikrokomponenata u mineralnim vodama Element/jedinjenje Sumrakovac Krivi Vir F 2,1 0,2 Br 0,1 0,1 J 0,02 1,3 HPO4 0,004 0,1 HAsO4 0,02 0,01 Fe2O3 0,0 0,15 Al2O3 0,2 0,2 HBO2 0,6 0,5 SiO2 45,0 10,0 Al - - Sr 0,01 0,17 Li 0,014 0,005 Mn 0,095 0,58 Ba 0,02 0,04 Rb 0,02 0,005 Cs 0,003 0,001 Cr 0,002 0,002 Cu 0,04 0,007 Zn 0,52 0,16 As 0,01 0,005 Ni 0,05 0,015 Pb 0,02 0,02 Ti 0,001 0,001 Co 0,003 0,002 Mo 0,001 0,001 V - 0,0001 Cd 0,003 0,0003 Ag 0,0005 0,0005 Sn 0,0002 - Sb - -

NEOBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI

Obradili

Prof. dr Rodoljub Jovanović, dipl. inž. rud. Zvonko Mitrović, dipl. inž. rud. Života Dačić, dipl. inž. rud. Gabrijela Popović, dipl. ecc.

4. NEOBNOVLJIVI PRIRODNI RESURSI

4.1. METALIČNE MINERALNE SIROVINE

4.1.1. LOKALITET MARKOV KAMEN

Tragovi rudarenja za koje se pretpostavlja da pripadaju ri- mskom periodu, vidljivi su u ovoj oblasti u ataru sela Lukova, u oblasti oko Podgorca i Bogovine, u reonu Savinca i Osnića, i na pravcu Vrbovac (Markov kamen) – Bačevica – Lasovo. U okviru Karpato-Balkanida, Timočka zona je najmlađa zona. Stene koje je stvaraju poznate su pod nazivom stene timoci- tske asocijacije, koje su zastupljene hornblenda andezitima sa au- gitom koje se, uglavnom, prostiru u centralnim delovima lokaliteta Vrbovac. Sedimentacioni niz se završava pelitima, tufovima i tufiti- ma, u okviru kojih se nalazi i lokalitet Markov kamen. Zona Markovog kamena karakteristična je po brojnim rasedima koji su uslovili intenzivna kretanja hidrotermalnih rastvora, koji su i doveli do alteracija stenske mase ove zone. Rasedna zona Markovog kamena je dužine preko 6 km, a širine oko 3 km i prostire se dalje prema jugu.(3) Markov kamen je lociran u južnom delu masiva nedaleko od Boljevca. Jako silifikovane andezitske stene sa prelazom u kvar- cit, javljaju se na više mesta. Površine intruzivne silifikacije su od nekoliko desetina do više stotina m2, dok površina čitave hidroter- malno izmenjene zone ima površinu oko 5 km2. Hemijske analize uzoraka iz oksidacione zone pokazuju niske sadržaje bakra, dok sadržaji srebra u pojedinim uzorcima dostižu vrednosti od 16,1 g/t

do 32 g/t, pa čak i 144,4 g/t rude, dok je maksimalni sadržaj zlata oko 0,2 g/t. Na lokalitetu je izbušeno 25 bušotina dubine 130-556 m. Od hidrotermalnih izmena najintenzivnija je silifikacija, koja često formira hidrokvarcite, zatim kalcifikacija i druge.(4)

4.2. NEMETALIČNE MINERALNE SIROVINE

4.2.1. KVARCNE SIROVINE

4.2.1.1 LEŽIŠTE KVARCNOG PESKA "VRBOVAC“

Ležište kvarcnog peska "Vrbovac" nalazi se u neposrednoj blizini sela Vrbovac, a teritorijalno pripada opštini Boljevac, od koje je udaljeno 25 km i isto toliko od Zaječara. U orografskom smislu istraživano područje pripada brdovitim predelima ali ne i sa izrazitim i strmim visovima. Srednja nadmorska visina je 340 m. Istraživano područje kvarcnih peščara, 1972. i 1973. godine, nalazi se pored sela Vrbovac, ili tačnije, zahvata severne i južne padine brda Dubrava. Samo selo se nalazi na polovini stare trase puta Zaječar-Boljevac, od koje se odvaja put za selo, dužine 4 km. Saobraćajne prilike nisu najpovoljnije, naročito u zimskim mese- cima. U geološkoj građi ispitivanog terena uglavnom učestvuju sedimenti senonskog kata, predstavljeni facijama laporaca, glinaca, peščara i facijama zoogeno sprudnih krečnjaka i akteonelskih pe- ščara. Prema tektonskoj podeli istraživano područje pripada anti- klinali vrbovačkog spruda. Izvršenim istražnim radovima uglavnom je okonturena pro- duktivna masa kvarcnih peskova u lokalnosti Dubrava-Sever, dok drugo ležište Dubrava-Jug, nije okontureno usled malog obima izvršenih istražnih radova. Istražnim radovima konstatovano je da se u ležištu Dubra- va-Sever, nalaze dva varijeteta kvarcnih peskova: - "žuti" peskovi koji se nalaze u gornjem delu ležišta, i - "plavi" peskovi koji se nalaze u donjem delu.

Ispitivanje kvalitativnih karakteristika peska izvršeno je u laboratorijskim i poluindustrijskim uslovima. Analizama je utvrđeno da je kvarcni pesak u znatnoj meri onečišćen primesama i da kao takav ne može naći primenu u svim industrijama.

Učešće SiO2 u sirovom pesku je dosta nisko i za ležište Dubrava-Sever iznosi 69,57 %, a za ležište Dubrava-Jug sadržaj je 71,08 %. Sa druge strane, učešće štetnih komponenti je dosta visoko, što je prikazano u (tab. 4.1).

Tab. 4.1 Hemijski sastav peščara Vrbovac(1) Elemenat Jedinica mere Dubrava-Sever Dubrava-Jug Fe2O3 % 1,98 2,93 Al2O3 % 8,43 6,11 CaO % 8,33 8,89

Obavljena mineraloška ispitivanja su ukazala da bi se nekim od tehnoloških procesa obogaćivanja ova sirovina mogla dovesti do kvaliteta potrebnog u industriji. U tom smislu izvršena su polui- ndustrijska ispitivanja mogućnosti čišćenja rovnog kvarcnog peska, na osnovu čega je konstatovano da nije proizveden staklarski pesak standardno propisanog kvaliteta, ali se dobijeni proizvod može koristiti kao sirovina za proizvodnju ambalažnog i obojenog stakla. Postignuti kvalitet kvarcnog peska koji može imati tržišnu vrednost zadovoljava tehničke uslove za primenu kao livački pesak, pesak za krečno-kvarcne proizvode, stakleni laminat i pena – staklo. Separacija - čišćenje kvarcnog peska ima tehnološki smisao pošto su primese u kvarcnom pesku krupnoće iznad 0,1 mm, a najzastupljeniji mineral u teškim frakcijama je granat, zatim hema- tit, cirkon, apatit, rutil, magnetit, epidot, turmalin, ilmenit, hromit, i neki drugi minerali, a mestimično se javljaju pirit i limonit. Nave- deni minerali teške frakcije se javljaju uglavnom u formi kristala i zrna ili odlomaka. U lakoj frakciji se pored kvarca koji dominira, javljaju još feldspati i kalcit. Na osnovu raspoloživih podataka izvršen je obračun rezervi(1) i utvrđeno da rezerve u ležištu Dubrava-Sever iznose 1.690.409 t, kategorije A, a rezerve u ležištu Dubrava-Jug iznose (tab. 4.1).

Tab. 4.1 Rezerve A kategorija 223.909 t B kategorija 60.082 t svega 293.091 t Ukupne rezerve oba ležišta Dubrava - sever 1.690.409 t Dubrava - jug 283.051 t Ukupno 1.974.400 t

Prema utvrđenim rezervama, ležište Vrbovac se može svrstati u velika ležišta, ali sa aspekta kvaliteta sirovine, ležište je pro- blematično. U cilju daljih razmatranja mogućnosti korišćenja ove sirovine neophodno je, pre svega, sagledati mogućnost čišćenja rovnog kvarca od prisutnih nečistoća i potom utvrditi ekonomsku opravdanost takvih postupaka.

4.2.1.2 DOLOMITI LOKALITETA RTANJ

Dolomiti su karbonatne stene koje se pretežno sastoje iz minerala dolomita koji je po hemijskom sastavu kalcijum-magnezi- jum karbonat, sa primesama magnezita, kalcita, siderita, kvarca, opala, minerala glina, pirita, gipsa i dr. Ove stene, u zavisnosti od kvaliteta, imaju široku primenu u industriji i to, kako u sirovom stanju, tako i posle određenog stepena prerade. Rovni dolomiti se koriste za proizvodnju sinter-dolomita, do- lomitskih blokova za ozid peći, zatim kao sirovina za sinterovanje usitnjene rude gvožđa, za proizvodnju specijalne vrste cementa, zatim za proizvodnju agregata za asvalt i običan beton. Posle određenog stepena prerade, dolomiti se mogu upotre- biti za proizvodnju dolomitskog kreča, proizvodnju stakla, kao pu- nila u gumarskoj industriji, u poljoprivredi i dr. Pored široke rasprostranjenosti dolomita na području Timo- čkog regiona, najinteresantnije pojave dolomita u rudnom polju Rtnja, nalaze se u predelu Mirova. Dolomiti Mirova predstavljaju kvalitetnu sirovinu, čija moćnost u okviru karbonatnog kompleksa iznosi i do 120 m. U okviru Mirova nalaze se sledeći lokaliteti: Slana Kosa, Mi- rovo, Kotlarski potok, Kusak I i Kusak II. U (tab. 4.2) prikazan je sastav dolomita navedenih lokaliteta.

Tab. 4.2 Hemijski sastav dolomita Rtnja(5) Rtanj Kotlarski Kusak Kusak Elementi Slana kosa Mirovo potok I-II I II CaO,(%) 30,90 32,50 - 30,87 30,67 MgO,(%) 21,30 19,56 19,38-19,39 21,08 21,30 SiO2,(%) 0,31 0,46 - 0,05 0,06 Al2O3(%) 0,85 0,64 - 0,28 0,18 Fe2O3,(%) - - 0,80-1,55 - - G.Ž., (%) 46,80 46,45 - 47,23 47,32

Iz tabele se uočava da se radi o kvalitetnim dolomitima koji mogu naći široku primenu u industriji, a analiza iz Elaborata o overi rezervi dolomita ukazuje da je sadržaj CaO - 35,4 %; MgO - 18,5 %; SiO2 - 0,39 %; Al2O3 - 0,20 %; Fe2O3 - ispod 0,5 % i gubi- tak žar. 47,32 %. Kvalitet rtanjskog dolomita je uglavnom dobar za staklarsku industriju u proizvodnji obojenog i ambalažnog stakla. Pored toga, kvalitet u potpunosti odgovara za proizvodnju hidratisanog kreča, kao i za proizvodnju blokova za potrebe građevinarstva, a delimi- čno je moguća njegova primena u metalurgiji i vatrostalnoj industriji. Prema elaboratu iz 1974. godine, bilansne rezerve dolomita Rtnja su sledeće:

Tab. 4.3 Bilansirane rezerve dolomita Bilansirane rezerve količina u tonama A 542.547 B 901.942 C1 2.252.038 Ukupno 3.696.038

4.2.1.3 DOLOMITI LOKALITETA GOLEŠ

Ležište dolomita Goleš nalazi se na istoimenom brdu kod sela Mirovo. Komunikacijama je izuzetno dobro povezano sa po- stojećim magistralnim i regionalnim putnim pravcima. Preko sa- mog ležišta prolazi dobar makadamski put za selo Mirovo, od koga je udaljeno oko 1,5 km. Od putnog pravca Sokobanja-Rtanj- Boljevac udaljeno je oko 50 m i sa njim je povezano za regionalnu saobraćajnicu Paraćin-Zaječar. Dolomit ovog lokaliteta je eksploatisalo D.P. Timok-Boljevac, koje je imalo sopstveno postrojenje za usitnjavanje dolomita, loci- rano uz asvaltni put Rtanj-Motel-Boljevac. Ležište je brdskog karaktera, a teren na prostoru ležišta je suv i bezbedan. Dolomiti ovog ležišta su svetlo sive do pepeljasto sive boje, zrnaste građe, te se u okviru ležišta mogu izdvojiti saharoidni dolomiti sa veličinom zrna do 2 mm i srednjezrni, sitnozrni i kristala- sti krupnoće ispod 0,05 mm. Ležište je bez humusnog pokrivanja i rastinja, izuzev samoga visa gde je zasađena borova šuma. Površina ležišta je oko 10 ha i ono u stvari predstavlja severozapadni deo dolomitske serije koja se pruža na jugoistok zahvatajući deo sela Mirovo. Ležište je slojevite građe i heterogenog litološkog sastava, a kon- statovani su dolomiti, dolomitske breče, kalcijski dolomiti, dolomi- tični krečnjaci, krečnjaci i sedimenti senona. Laboratorijskim ispitivanjima utvrđen je mineralni sastav i kvalitet dolomita, kao i rezerve dolomita, koje su verifikovane 1993. godine. Tab. 4.4 Rezeve i kvalitet dolomita lokaliteta Goleš (5) Kategorija Rezerve Kvalitet (%) 3 rezervi (m ) MgO SiO2 Fe2O3 A 69.698 20,47 0,61 0,032 B 812.787 20,80 0,66 0,047 C1 513.566 21,01 0,42 0,027 A + B + C1 1.396.051 20,86 0,57 0,039 tona 3.783.298 - - -

Kvalitet istraženih rezervi je takav da se prema kriterijumima fabrike stakla u Paraćinu, dolomit može koristiti u proizvodnji stakla po flot tehnologiji, te belog i obojenog ambalažnog stakla.

Procenjene rezerve dolomita u okolini Rtnja u lokalitetima Goleš, Strikovac i Gorunar iznose oko 18.000.000 t.

4.2.1.4 GLINE

Gline predstavlaju sedimentne stene koje su izgrađene pre- težno od minerala glina i nekih drugih hidratisanih alumosilikata. Pored toga sadrže i druge primese u vidu fino ili grubo di- spergovanih frakcija koje imaju uticaj na kvalitet glina. Od primesa, najčešće se sreću kvarc, kalcit, rutil, magnetit, turmalin, organske materije, pirit i dr. Prema udelu pojedinih minerala razlikujemo monominera- lne i polimineralne gline. Od monomineralnih tipova glina najra- sprostranjenije su: - kaolinske vatrostalne gline - montmorionitske gline ili bentoniti - halojzitske gline

4.2.1.4.1 KAOLINSKE GLINE SELA JABLANICA

Najpoznatija nalazišta kaolinskih glina u okolini sela Jablani- ca su na lokalitetima Strikovac i Manastirište i nešto dalje od Ja- blanice je lokalitet Gajina Mlaka. Strikovac i Manastirište se nalaze na periferiji severozapa- dnog dela sela Jablanica. Istraživanja su vršena 1965. i 1967. god. i tada je utvrđeno da postoje tri sloja gline u kojima se nalazi kaolin različitog kvaliteta i različite moćnosti. Laboratorijskim ispi- tivanjem ovih glina utvrđeno je da pripadaju kaolinskom tipu, a pored kaolinita sadrže: ilit, kvarc, kalcit i hlorit. Hemijski sastav ovih glina prikazan je u narednom pregledu (tab. 4.5). Tab. 4.5 Hemijski sastav glina Hemijski % sastav SiO2 68.20 Al2O3 21.30 Fe2O3 0.35 TiO2 0.95 MgO 0.71 Na2O+K2O 0.83 G.Ž. 5.70 Org. mat. 0.40

Prema prikazanim podacima, sadržaj osnovnih komponena- ta SiO2 i Al2O3 se kreće oko nivoa koji je uobičajen kod naših kaolinskih glina, ali je sadržaj titanoksida prilično visok. U cilju utvrđivanja mogućnosti primene u industriji porcula- nskih proizvoda, utvrđeno je da kaolinska glina nije pogodna za proizvodnju porcelana i baznog šamota, jer sadrži komponente koje daju neželjene boje, odnosno zbog nedovoljne vatrostalnosti. Ova glina se može koristiti za proizvodnju grubljih kerami- čkih proizvoda gde su zahtevi prema boji i vatrostalnosti toleran- tniji. Rezerve kaolinske gline u lokalitetu Strikovac iznose oko 100.000 t, A+B kategorije. Pored ležišta u Strikovcu koje je istraženo, postoji i niz drugih pojava koje su samo registrovane ili delimično istražene, a najpoznatije su Manastirište, Smrdanski vrh, Radovanska reka, Bele vode, Prosipen kamen, Brezovica, Hajdučki kladenac, Ilijin vrh, Konjska padina i Maloizvorske pojate. Istraživanja na ovim lokalitetima su imala samo prospekcijski karakter.(2)

4.2.1.4.2 BENTONIT-MONTMORIONITSKE GLINE PODGORCA

Ležište se nalazi jugoistočno od Podgorca u predelu Vino- gradsko brdo, lokalitet Valja Saka, u okviru kompleksa neogenih sedimenata koji su predstavljeni peskovima, glinama, ređe slatko- vodnim krečnjacima i laporcima. Bentonitske gline se javljaju u dva nivoa i to gornji i donji be- ntonitski nivo. Gornji nivo se javlja na dubini od oko 40 m i ima oblik sočiva, a gline u povlati su žuto mrke i masne, a u podini su žuto crveni i sivi peskoviti glinci. Donji nivo glina se nalazi na dubini oko 90 m i moćnosti oko 2 m, a povlata im je izgrađena od sivo- zelenih peskovitih glina, dok se u podini nalaze konglomerati izgrađeni od andezitskih odlomaka. Glavni mineral koji izgrađuje montmorionitske gline je hidra- tisani alumosilikat montmorionit, a komercijalni naziv za ovaj tip gline je bentonit. Osnovna strukturna karakteristika montmorionita je da može apsorbovati druge molekule pri čemu dolazi do više- strukog povećanja njegove zapremine. Ova osobina im omogućava širok spektar primene kod pre- čišćavanja naftnih derivata, prehrambenih proizvoda, prečišća- vanja vode, za izradu livačkih kalupa, isplake pri bušenju, u

industriji insekticida i fungicida, za popravljanje kvaliteta pojedinih vrsta zemljiša i dr. Delimična ispitivanja kvaliteta ovih glina ukazala su na relati- vno dobar kvalitet a pretpostavljene rezerve su oko 8 Mt i u sluča- ju potvrde kvaliteta mogu predstavljati potencijal ovog kraja pošto su bentonitske gline deficitarne na tržištu u Srbiji.(2)

4.2.1.4.3 BENTONITSKE GLINE BOGOVINE

Bogovinski basen predstavlja tektonsku potolinu, nastalu u podnožju planine Kučaj, u okviru koje su izdvojena dva ugljonosna ležišta - Zapadno i Istočno polje. Proizvodnja uglja u rudniku Bogovina započela je 1903. god. u ležištu Zapadno polje i trajala do 1995. godine, nakon čega počinje eksploatacija uglja u ležištu Istočno polje. Sa početkom rada na Istočnom polju, svi radovi su izvođeni po prvom glavnom ugljenom sloju i potvrdili su paralelno prostiranje bentonitske gline po samoj podini ugljenog sloja, na celom prostoru ležišta. Imajući u vidu mogući vek trajanja rudnika uglja, sve više pažnje je posvećivano bentonitima, te je u tom smislu izvršeno više različitih vrsta ispitivanja. Osnovni pokazatelji karakteristika glina su ukazali da se radi o bentonitskoj glini dobrog kvaliteta, koja bi mogla naći primenu u različitim granama industrije. Ispitivanja izvršena u ITNMS-u u Beogradu(6), ukazuju da se preko 85 % mase rovne sirovine nalazi u klasi krupnoće ispod 5 m, a hemijski sastav bentonita Bogovine je sledeći (tab. 4.6).

Tab. 4.6 Hemijski sastav bentonita Hemijski % sastav

SiO2 56.89 Al2O3 17.99 Fe2O3 0.65 TiO2 0.17 Cao 2.87 MgO 3.38 Na2O 0.03 K2O 0.03 G.Ž. 9.32

Od minerala sreću se montmorionit, kalcit, kvarc i kristobalit.

U Rudarskom institutu u Zemunu su takođe izvršena deta- ljna ispitivanja glina Istočnog polja, a rezultati silikatnih analiza su prikazani u (tab. 4.7).

Tab. 4.7 Rezultati silikatnih analiza bentonitske gline Istočno polje - Bogovina(7) Uzorak bentonitske gline Komponenta žućkasti crni kompaktni sivi A B C D SiO2 53,00 51,03 56,89 TiO2 0,25 0,28 0,17 Al2O3 21,11 19,13 17,99

Ispitivanjima je utvrđeno da bentonitska glina, prema hemijskom sastavu i vrednosti kapaciteta izmene katjona, predstavlja gotovo monomineralnu montmorionitsku glinu. Sirovina se veoma uspešno alkalno aktivira, pri čemu se dobijaju komercijalni produ- kti prvorazrednog kvaliteta. Prema oceni istraživača posebno se ističe bentonit sive boje, kao i crne, a oplemenjen sa 5-6 % Na2CO3 i svrstava se u prvu klasu komercijalnih bentonita. Dodatna ispitivanja su izvršena početkom 2001. godine na uzorcima iz jamskih radova, a analize je radio institut IHTM iz Be- ograda. Tom prilikom su urađene sve relevantne analize za ovu vrstu sirovine i praktično su potvrđeni rezultati prethodnih ispitivanja. Ispitivanja je izvršio i AD VITAL koji je na uzorcima bentoni- tskih glina uradio industrijsku probu ,,komercijalnog uzorka zemlje za beljenje", koja je urađena na suncokretovom ulju po tehnologiji beljenja koja se primenjuje u Vitalu. Rezultati ispitivanja aktivnosti sa bogovinskim glinama su pokazali za oko 6 % manje aktivnosti, ali je konstatovano da se detaljnom optimizacijom postupka kiselinske aktivacije mogu do- biti komercijalna sredstva beljenja, koja su na tržištu deficitarna kao domaći proizvod. Rezerve bentonita u okviru ležišta Bogovina nisu precizno utvrđivane, a ranije procene su da u ležištu ima više miliona tona bentonita. Pored već ispitivanih lokaliteta bentonita Podgorac i Bogovi- na, u ovom delu postoje i brojne pojave bentonita koje nisu istraži- vane, a interesantne su:

- Grabovac - lokalitet se nalazi u donjoj stambenoj koloniji rudnika Bogovina. Glina ima crvenu, sivu i drap boju. Po kvalitetu ova glina je slična Bogovinskoj. - Saraka - pojava se nalazi nedaleko od Valja Sake, kod leži- šta Podgorac. Smatra se da ova glina, po kvalitetu, odgovara jednom od slojeva gline iz ležišta Podgorac. Pored ovoga, na području Bogovine registrovane su i pojave opekarskih glina, a informativna ispitivanja su ukazala da te gline ne zadovoljavaju potrebe proizvođača crepa, što bi trebalo deta- ljnije proveriti, jer rezerve ukazuju na opravdanost takvih ispitivanja.(2) Isto tako, može se naznačiti da na lokalitetu Savinac ima pojava gipsa i anhidrita, dok su pojave barita zabeležene, takođe, kod Savinca i na lokalitetu Markov kamen.

LITERATURA 1. "Izveštaj o geološko-istražnim radovima na kvarcnim peskovima kod sela Vrbovca", Zavod za geološka i geofizička istraživanja Beograd - Beograd, 1974. god. 2. "Studija potencijalnosti nemetaličnih mineralnih sirovina za potrebe RBN-a" - Institut za bakar Bor, 1992. god. 3. V. Racić, S. Krstić, B. Lapadatović, "Strukturno-tektonski odnosi šire okoline Markovog kamena", Bakar, broj 2/30, 2005. god. 4. "Dugoročni program razvoja proizvodnje zlata u RTB Bor", Bor, 1995. god. 5. "Elaborat o rezervama i kvalitetu dolomita ležišta "Goleš" - Mirovo, D.P. Geozavod-Nemetali-Beograd, 1993. god. 6. "Domaće nemetalične mineralne sirovine za primenu u privredi", ITNMS, Beograd,1998. god. 7. J. Milenković, D. Đukanović, M. Ivković, "Bentonitske gline "Istočno polje" RMU "Bogovina"-Bogovina" Bakar, broj 2/30, 2005.

4.3. UGALJ I POJAVE BITUMINOZNIH ŠKRILJACA

4.3.1. CRNOTIMOČKI (BOGOVINSKI) UGLJENI BASEN

Položaj

Bogovinski ili Crnotimočki ugljonosni basen nalazi se u unu- trašnjem Karpato-balkanskom pojasu istočne Srbije, oko 12 km severno od gradića Boljevca, a između gradova Zaječara i Paraći- na, u podnožju Južnog Kučaja. Sedimentacioni prostor basena prostire se od Bogovine na jugozapadu do Šarbanovca i Metovnice na severoistoku gde prelazi u slatkovodni neogeni basen Slatine kod Bora u dužini oko 20 km. Širina basena ne prelazi 5 km (u proseku 2,5) tako da zahvata površinu od 60 km2. Naravno da ovde treba naglasiti da ugljonosni deo mrkog uglja koji se nalazi u jugozapadnom delu basena zahvata nešto više od 10 km2 površine. U morfološkom pogledu basen je tektonska potolina, pravca pružanja severoistok-jugozapad, koja je pod uticajem radijalnih tektonskih pokreta spuštena u starijem paleoreljefu i generalno na- gnuta prema severoistoku. Površina terena je blago zatalasana i ispresecana brojnim potocima, a nadmorska visina reljefa basena kreće se od 186 do 306 m. Hidrografska mreža u celini pripada slivu Crnog Timoka, koji teče u pravcu severoistoka južnom ivi- com basena. Komunikacione veze su veoma dobre što se tiče putne mreže dok je industrijski kolosek od Zaječara skinut.

Geologija basena

Stene koje ulaze u širi sastav bogovinskog basena mogu se svrstati uglavnom u paleozoik i mezozoik, u čijem su sastavu škri- ljci, peščari, krečnjaci, dolomiti mermeri i vulkanske stene. Ugljonosna serija bogovinskog basena može se vezati za dva perioda: - Ugljonosna serija oligocena – mrki ugalj - Ugljonosna serija miopliocena – lignitski ugalj.

Ugljonosnost basena

Mrki ugalj- zahvata manji - jugozapadni deo basena gde se i rudari. Serija je razvijena do krajnjih jugoistočnih delova basena a prema Sumrakovcu se gubi. Glavna ugljonosnost javlja se u predelu Bogovine zapadno od andezitske grede, dok se u istočnom delu sreću znatno izme- njeni uslovi kvantitativno-kvalitativne prirode uglja kao i geneze samih slojeva. U zapadnom delu javlja se jedan sloj mrkog uglja složene građe čija debljina zajedno sa proslojcima ide od 0,5 m do preko 15 m. Proslojci gline, laporaca i bentonita idu od nekoliko cm do 1,5 m. Debljina čistog uglja dostiže maksimalnu debljinu od 15,5m na jugu do isklinjenja – prosečne moćnosti od 4 - 4,5 m. Istočno polje intezivno je istraživano u periodu od 1959 - 1965. i u 1974. god. Konstatovano je da se javlja više proslojaka i tri sloja uglja, od kojih su ekonomski interesantna samo dva. Padi- nski sloj koji ima konstatno razviće debljine od 0,8 do 4,2 m i kro- vinski koji je razvijen na manjem delu sa debljinom sloja od 0,8 - 2,7 m.

Lignitski ugalj

U visokoj povlati bogovinskog ležišta nalaze se proslojci uglja lignita koji samo obeležavaju – markiraju mesto odnosno nivo lignitnog sloja u seriji. Ponegde u seriji se slojevi ili proslojci uglja ne mogu ni registrovati, tako da u čitavom jugozapadnom i srednjem delu basena nemaju nikakvu vrednost za istraživanje i proučavanje. Od manjeg značaja mogu da budu akumulacije između Šar- banovca i Sumrakovca, odnosno Timoka i Metovnice. U tom delu vršena su manja istraživanja 1925., 1945. i 1955. god. Mali broj bušotina i nekoliko niskopa potvrdili su postojanje sloja lignita male debljine sa beznačajnim rezervama na kojima se ne može pla- nirati proizvodnja.

Kvalitet uglja

Petrološka ispitivanja uglja iz Istočnog polja rudnika Bogovi- na nije rađena, pa se ne može tvrditi da je sadržaj mikrobiotipova isti. Hemijska istraživanja dala su osnovne parametre ugljene materije. Hemijske analize uglja iz Istočnog polja nisu rađene u onom obimu kao za zapadno polje uglavnom zato što se ugalj po strukturi razlikuje od uglja Zapadnog polja. Eksploatacijom Istočnog polja i preradom u separaciji dobijaju se sledeći komercijalni asortimani (tab 4.8). Tab. 4.8 Asortimani uglja u rudniku Bogovina asortimani % Komad 0 Kocka 1.5 Orah 7.0 Sitan 91.5 Analize uglja Istočnog polja za separisani i neseparisani ugalj dati su u tabelama (tab. 4.9 i 4.10). Tab. 4.9 Tehnička analiza neopranog uglja -8+0 mm Sa dosta. Sa anal. Bez Bez vlage i pepela vlagom vlagom vlage Vlaga % 29,70 14,24 Pepeo % 23,21 28,31 33,01 Sumpor ukupni % 4,13 5,03 5,87 Sumpor sagorivi % 1,72 2,09 2,44 3,64 Sumpor u pepelu % 2,41 2,94 3,43 Koks 43,59 53,18 62,01 43,29 C-fix 20,38 24,87 29,00 43,29 Isparljivo 26,71 32,58 37,99 56,71 Sagorljivo 47,09 57,45 66,99 100,00 GTE kJ/kg 13.511 16.483 19.221 28.692 DTE kJ/kg 12.364 15.592 18.560 27.704 Elementarna analiza Ugljenik ukupni 33,48 40,85 47,63 X1,10 Vodonik 2,26 2,75 3,21 4,79 Sumpor sagoriv 1,72 2,09 2,44 3,64

Azot 9,63 11,76 13,71 20,47 Analiza pepela SiO2 25,70 SO2 25,98 FeO2 5,59 P2O5 0,18 Al2O3 13,00 TiO2 0,28 CaO 24,15 Na2O 0,33 MgO 4,11 K2O 0,58

Tab. 4.10 Analiza opranog uglja -8+0 mm Sa dostav. Sa analit. Bez vlage Bez pepela vlagom vlagom Vlaga 47,30 13,54 Pepeo 10,39 17,05 19,72 Sumpor ukupni 3,31 5,44 6,29 Sumpor u pepelu 1,39 2,28 2,64 Sumpor sagorljiv 1,92 3,16 3,65 4,55 Koks 30,86 50,62 58,55 48,37 C-fix 20,47 33,57 38,83 48,37 Isparljivo 21,84 35,84 41,45 51,63 Sagorljivo 43,31 69,41 80,28 100,00 GTE kJ/kg 12.347 20.256 23.429 29.186 DTE kJ/kg 10.823 19.230 22.600 28.156 Elementarna analiza Ugljenik ukupni 29,99 49,20 56,90 70,88 Vodonik 2,12 3,48 4,02 5,01 Sumpor sagorljiv 1,92 3,16 3,65 4,55 Azot 8,28 13,57 15,71 19,56 Analiza pepela SiO2 14,50 SO2 33,47 FeO2 6,98 P2O5 0,14 Al2O3 9,66 TiO2 0,42 CaO 28,20 N2O 0,48 MgO 5,27 K2O 0,76 Analize Rudarskog Instituta Beograd

Proizvodnja i rezerve uglja

Početak proizvodnje u rudniku Bogovina vezuje se za poče- tak XX veka, tačnije za 1903. god., kada je uzeta prva koncesija na pravo eksploatacije. Proizvodnja je najpre počela u krajnjem jugozapadnom delu ležišta koje je najznačajnije i uglavnom je bila lokalnog karaktera. Od 1915. god. počinje brzi razvoj rudnika, koji zbog velikih potreba za ugljem u rudniku bakra Bor proizvodi 1920. god. 76.000 t mrkog uglja, a to je tada bilo oko 43 % od ukupne proizvodnje mrkog uglja u Srbiji. To rudnik Bogovinu svrstava na prvo mesto, kao glavnog proizvođača mrkog uglja u to vreme. Nakon II svetskog rata rudnik je nacionalizovan i sa prome- nljivom proizvodnjom radi do sedamdesetih godina prošlog veka kada modernizacijom rudnika ponovo postaje jedan od najvećih proizvođača mrkog uglja sa proizvodnjom preko 200.000 t komercijalnog uglja godišnje.

Osamdesetih godina polako se iscrpljuje Zapadno polje, po- činju da se kopaju obodni delovi ležišta sa dosta proslojaka jalovi- ne te je 1990. godine u rad puštena nova separacija „PARANBY“ koja je omogućila kopanje obodnih delova. Kako su rezerve uglja u Zapadnom polju bile ograničene, 1982. god. započeti su radovi na otvaranju nove jame Istočno polje koja je trebala da produži vek rudnika Bogovina. Zbog nedostatka sredstava radovi su u nekoliko mahova obustavljani da bi tek 1998. započeto otkopavanje Istočnog polja. I pored značajnih rezervi geološki i drugi uslovi eksploatacije nisu dozvoljavali znača- jniju proizvodnju od oko 40.000 t, a ležište nije moglo da se otko- pa u celini. Sada je u Istočnom polju trenutno obustavljena proizvodnja i radi se na otvaranju poslednjeg bloka koji može doneti maksimalno 300.000 t + rezervi, i proizvodnju ne veću od 30-40 hiljada tona godišnje.

Rezerve uglja

Stanje rezervi na dan 31.12.2009. god. prema podacima rudnika su sledeće (tab. 4.11).

Tab. 4.11 Stanje rezervi na dan 31.12.2009. god. Ukupne rezerve Eksploatacione kategorija t rezerve t bilansne 59.216 A vanbilansne 0 47.373 Bilansne 1.364.940 B vanbilansne 1.091.952

Bilansne 575.200 C1 vanbilansne 1.016 140 460.160

Bilansne 1.999.356 Ukupno Σ vanbilansne 1.897.190 A+B+C1 1.599 485

Ocena perspektivnosti

Rudnik mrkog uglja Bogovina posluje u sastavu Javnog pre- duzeća za podzemnu eksploataciju uglja. Evidentno je da su jedine preostale rezerve koje se mogu otkopati rezerve u bloku IV Istočnog polja koji se sada priprema za eksploataciju sa skromnim rezervama. Konačno rešenje o statusu rudnika Bogovina daće JPPEU – Resavica uz saglasnost Mi- nistarstva za rudarstvo i Odluku Vlade RS.

LITERATURA 1. P. Nikolić, D. Dimitrijević, Ugalj Jugoslavije, Beograd, 1990. god. 2. Zavod za regionalnu geologiju i paleontologiju RGF-a, Geologija Srbije, knjiga VII kaustobioliti Beograd, 1975.god. 3. Fondovska dokumentacija rudnika Bogovina

4.3.2. RUDNIK KAMENOG UGLJA RTANJ

Položaj

Oblast zatvorenog rudnika kamenog uglja Rtanj nalazi se u severozapadnom delu senonskog tektonskog rova istočne Srbije. Zapadna strana ograničena je strmim otsecima planina Rtanj i Ba- be, do ispod Rujiškog kamena. Ova strana istovremeno predstavlja i prirodnu granicu za deo tvorevina tektonskog rova, koji je u ovom delu ugljonosan. Južna granica povučena je pravolinijski od Kostadinovice do Javorskog potoka. Istočna granica zahvata obod andezita i pruža se linijom od javorskog potoka, preko Gradišta, zapadno od Smiljeva, sve do iznad sela Ilina, a severna granica vodi od Ilina do železničke stanice u Mirovu. Ovim granicama obuhvaćen je prostor površine od približno 35 km2 koji je predstavljao centar rudarskih istražnih i eksploata- cionih radova revirima: „Kukuljaš“, „Svinjarski potok“, „Lanac“, i „Leštar“. Ugljonosna serija produžava se dalje ka jugu, odnosno, ju- goistoku prema Rujištu, Cerju, Vlaškom polju i Kicoškom potoku.

Najvišu kotu u ležištu predstavlja Kukuljaš sa nadmorskom visi- nom 862 m.

Geologija ležišta

Podlogu ugljonosne serije u oblasti rudnika Rtanj kao i njene obodne delove čine paleozojske, gornjojurske i donjokredne tvore- vine. Paleozojski sedimenti zauzimaju veliko prostranstvo od Ku- kuljaša ka Mirovu, Ilinu i predstavljeni su škriljcima, krečnjacima, peščarima, rožnacima i korintima. Ugljonosnu seriju čine članovi gornjokrednog kompleksa koji pripadaju kampansko-mastrihskom razdoblju. U ovoj seriji javljaju se ugljeni slojevi i proslojci uglja različitog kvaliteta i moćnosti.

Tektonika ležišta

Krupna tektonska zbivanja koja su obuhvatila ovaj deo isto- čne Srbije imala su naročito vidan odraz u široj oblasti Rtnja gde se sreću veoma složeni odnosi kako u samom ležištu tako i u obo- dnim delovima. Složenost tektonskih struktura Rtnja ogleda se u postojanju brojnih i veoma složenih boranja i rasedanja, pa i navlačenja ste- novitih masa. Čitava ugljonosna serija je naborana u vidu lepe- zaste bore, koja je rasedima raskomadana u blokovsku strukturu, od severa prema jugu. Ovako odvojeni i složeni tektonski odnosi u ležištu uslovili su i organizaciju proizvodnje po revirima koja je ponekad potpuno odvojena po jamama.

Ugljonosnost ležišta

U sastavu ugljonosnog kompleksa gornje krede javlja se ve- ći broj slojeva i proslojaka uglja. Proslojci nisu podesni za eksploataciju jer su male moćnosti, dok su slojevi uglja sočivasti sa čes- tim zadebljanjima i isklinjenjima. Tektonski poremećaji i komada- nje ležišta otežalo je identifikaciju slojeva tako da su interpretacije u pogledu broja često različite. Na bazi rudarenja i poređenja sa

širom okolinom moguće je izdvojiti sledeće slojeve i proslojke uglja. Najprihvatljiviju klasifikaciju daje K. Petković koji tvrdi da postoje tri ugljena sloja:

- donji ugljeni sloj – VI grupa, IX sloj, „Adolf“, „Julijus“ i IV sloj; - srednji sloj, sloj C; - gornji sloj, sloj X i B.

Očigledno da se svi slojevi uglja ne pojavljuju u svim iz- dvojenim tektonskim blokovima ali prema analogiji Vlaškog polja i Dobre sreće sa sigurnošću se može tvrditi da se radi o tri sloja uglja složene građe. Prosečna debljina slojeva je 2-3 m sa zadebljanjima do 20 m, ali i potpunim isklinjenjima.

Kvalitet uglja

Ugalj iz ležišta Rtanj je po petrografskom i hemijskom sastavu različit s obzirom na veliki broj slojeva i veliki broj tektonskih blokova. Ugalj pokazuje sve odlike kamenih ugljeva. Na osnovu petrografskih ispitivanja može se reći da je naj- kvalitetniji VI, zatim IX i na kraju sloj X. Srednja vrednost petrografskih komponenti sa mineralnim primesama bez Novog Rašinca data je u (tab.4.12 ). Tab. 4.12 Srednja vrednost petrografskih komponenti % Klarit 38.1 Vitrit 14.5 Fuzit 7.2 Ugljeviti škriljci 40.2 Ukupno 100.0

Čista ugljena supstanca bez mineralnih primesa ima petrografski sastav dat u ( tab. 4.13). Tab.4.13 Čista ugljena supstanca % Klarit 54.6 Vitrit 34.7 Fuzit 10.7 Ukupno 100.0

Poslednja ispitivanja uglja iz Novog Rašinca za sva tri sloja dala su rezultate prikazane u ( tab. 4.14). Tab. 4.14 Petrografski sastav uglja % Vitrit 90.53 Intrertinit 0.28 Pirit 6.81 Glina 1.52 Kvarc 0.62 Kalcit 0.24 Ukupno 100.0

Na osnovu kvaliteta dobijenog koksa i isparljivih materija ugalj iz VI i IX sloja spadaju u kovačke a ugalj iz X sloja u gasne kamene ugljeve. Ugalj iz X i VI sloja su visoko bituminozni a ugalj iz IX sloja slabo bituminoznim antracitima što se može konstatovati na osnovu C-fix, volatila i vlage.

Tab. 4.15 Analiza uglja po slojevima Ležišta Rtanj vlaga Pepeo Koks C-fix Ispar.mat Sag.mat DTE kJ Suv na 0,97 41,65 79,46 37,81 19,57 57,38 19.320

vazduhu

Na čistu

ugljenu proba

srednja srednja - - 65,89 65,89 34,11 100,0 33.800

supstan X sloj rovni X cu Suv na

0,70 27,72 81,55 53,83 17,75 71,58 24.280 vazduhu

Na čistu

ugljenu - - 72,20 75,20 24,80 100,0 33.920 sr.proba supstan IX sloj rovni IX cu

Suv na

0,56 20,63 78,94 58,31 20,50 78,81 27.190

vazduhu

Na čistu

0mm - VI/I ugljenu

- - 73,99 73,99 26,01 100,0 34.220 Sr.proba

100 supstan cu

Suv na

1,14 39,66 82,58 42,22 16,28 59,20 19.350

vazduhu

Na čistu

0mm -

VI/II ugljenu

- - 72,50 72,50 27,50 100,0 32.750 Sr.proba 100 supstan cu

Hemijski sastav pokazuje takođe razlike kako među slojevima tako i između pojedinih revira i tektonskih blokova Ispitivanja kvalitetnih svojstava uglja iz Rtnja izvršena su 1959. godine od strane Rudarskog instituta iz Beograda na kom- pozitu uglja na kome učestvuju: potkop Rašinac VI sloj 25 %, potkop Rašinac IX sloj sa 25 % i potkop Lipar IX sloj sa 50 %. Ovakva, u neku ruku, reprezentativna proba pokazuje sledeće rezultate; (tab 4.16, 4.17, i 4.18).

Tab. 4.16 Tehnička analiza rovnog uglja – srednja proba Vlaga % 2,60 0,64 Pepeo % 32,50 33,25 33,46 S ukupan % 7,07 7,21 7,25 S u pepelu % 0,57 0,58 0,58 S sagorljiv % 6,50 6,63 6,67 10,03 Koks % 80,99 82,62 83,15 74,68 C-fix % 48,40 49,37 49,69 74,68 Isparljivo % 16,41 16,74 16,85 25,32 Sagorljivo % 64,81 66,11 66,54 100,00 GTE kj 22.390 22.600 23.013 34.560 DTE kj 21.650 22.170 22.300 33.550

Tab. 4.17 Elementarna analiza rovnog uglja – srednja proba Vlaga % 2,60 0,64 Pepeo % 32,29 33,25 33,46 C % 52,46 53,53 53,87 80,97 H % 2,95 3,01 3,03 4,55 S sagorljiv % 6,50 6,63 6,67 10,03 O + N % 2,90 2,94 2,97 4,45 GTE kj 22.100 22.500 22.626 34.059 DTE kj 21.414 21.900 22.020 33.119

Tab. 4.18 Tehnička analiza rovnog uglja – srednja proba Vlaga % 9,00 1,22 Pepeo % 17,95 19,49 19,75 S ukupan % 7,08 7,68 7,78 S u pepelu % 0,56 0,61 0,62 S sagorljiv % 6,52 7,07 7,16 8,92 Koks % 75,26 81,70 82,71 78,46 C-fix % 57,31 62,21 62,98 78,46 Isparljivo % 15,74 17,08 17,29 21,54 Sagorljivo % 73,05 79,29 80,27 100,00 GTE kj 26.126 28.250 28.650 35.650 DTE kj 25.100 27.328 27.820 34.640 Na osnovu podataka iz tabele 4.15 ugalj iz Rtnja pripada grupi masnih ugljeva.

Proizvodnja i rezerve uglja

Istraživanje uglja u oblasti Rtnja započeto je 1901. god. Ka- da braća Minh, industrijalci iz Paraćina, zaposedaju povlasticu od 144 rudna polja i 1902. god. započinju prvu proizvodnju kada je proizvedeno 45 t uglja, a 1903. god. 910 t koji je otpreman za Pa- raćin. 1904. god. započeta je izgradnja pruge uzanog koloseka Paraćin-Zaječar, koja je završena 1912. god. Rudnik je tada izgradio žičaru dugu 4,8 km i industrijski kolosek od 1,5 km, izgradio separaciju i električnu centralu čime su stvoreni uslovi za ekonomičnu i veću proizvodnju. Ratne godine I svetskog rata usporile su proizvodnju koja se obnavlja posle rata i 1922. god. iznosi 28.310 t. Ugalj se tada koristio za potrebe bro- darstva, železnice, proizvodnju struje, kovački ugalj i druge potrebe. Najveća proizvodnja ostvarena je tridesetih godina prošlog veka i iznosila je oko 100.000 t, kada se gradi i briketnica pod priti- skom bez vezivne materije. U vreme drugog svetskog rata Rtanj nije radio, ali se proizvodnja obnavlja i proizvodi se između 60 i 80.000 t godišnje, da bi 1967. god. proizvodnja u tada aktivnom reviru Rašinac bila pre- kinuta a rudnik konzerviran. Za sve vreme rudarenja u Rtnju je proizvedeno oko 3.000.000 t uglja. Rezerve uglja nisu nikad bile utvrđene u većim iznosima. Prema podacima koje iznosi P. Nikolić, pretpostavlja se da je u delu Rašinca koji je zatvoren ostalo oko 400 do 500.000 t uglja pripremljenog za otkopavanje i da se 1.000.000 t nalazi u novom delu Rtnja zvanom „Novi Rtanj“ koji se nalazi između IX sloja pot- kopa Rtanj i revira V sloja. U knjizi Geologija Srbije – deo Rudnik Rtanj čiji su obrađiva- či Petković K., Pašić M., Nikolić P., navodi se sledeći podatak: „Rezerve svih kategorija danas iznose oko 5 miliona tona, od če- ga su rezerve A kategorije utvrđene u bloku II-potkop Novi Raši- nac koje iznose oko 800.000 t.

Ocena perspektivnosti

Rudnik Rtanj zatvoren je zbog tadašnje velike ekspanzije potrošnje nafte kod nas, a ne iz drugih razloga i da se danas do- nosi odluka o zatvaranju, rudnik ne bi bio zatvoren. Sada se teško može govoriti o otvaranju Rtnja s obzirom na ograničene rezerve i uništenu infrastrukturu. Nakon donošenja odluke o statusu rudnika uglja sa podze- mnom eksploatacijom, eventualne privatizacije i dovođenja cena uglja na evropski nivo, ovo bi ležište bilo interesantno.

LITERATURA 1. P. Nikolić, D. Dimitrijević, Ugalj Jugoslavije, Beograd 1990. 2. N. Pantić, P. Nikolić, Ugalj – geneza i ležišta uglja 3. Zavod za regionalnu geologiju i paleontologiju RGF-a, Geologija Srbije, knjiga VII kaustobioliti, Beograd, 1975.god.

4.3.3 BITUMINOZNI ŠKRILJCI

Bituminozni škriljci najčešće su pelitske tankoslojne naslage (glinci i laporci), a ređe karbonatne i silicijske stene u kojima je u promenljivim količinama prisutna ugljovodonična materija nazvana kerogen ili pirobitumen, koja je po svom hemijskom sastavu bliža nafti nego mrkom uglju. Pirolizom, odnosno zagrevanjem na te- mperaturama od 500oC kerogen iz škriljaca razlaže se na gasovi- te i tečne ugljovodonike koji su slični prirodnoj nafti pa se zbog ove karakteristične osobine ove stene nazivaju uljni ili kerogeni škriljci. U Boljevačkom delu timočkog senonskog rova (Zubetrnac – Rujište) od Zubetinca preko Vlaškog polja do Rujišta pruža se poj- as bituminoznih škriljaca u dužini od 8 km, a debljina naslaga u pojasu varira od 50-100 m. Oskudna istraživanja vršena na ovom terenu pokazuju sadr- žaj tera u škriljcima od 7-12 % a izuzetno 20 %.

Istraživanja ovog terena su bila prospekcijske prirode sa os- kudnim podacima i ne mogu dati nikakvu ocenu u pogledu količi- na.

LITERATURA 1. Zavod za Regionalnu geologiju i paleontologiju RGF-a, Geologija Srbije, knjiga VII, kauslobioliti Beograd, 1975. 2. B. Maksimović, Rezultati geoloških ispitivanja u oblasti sela Rujišta – istočna Srbija, Glas srpske akademije nauka, 1951.god.

LJUDSKI RESURSI

Obradio

Mr Nebojša Simeonović, dipl. ecc.

5. LJUDSKI RESURSI

5.1. STANOVNIŠTVO NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC

Stanovništvo je „vrelo radne snage“ i to kako proizvođača koji stvaraju materijalna dobra, tako i potrošača koji ih koriste. Otuda su ljudski resursi zajedno sa prirodnim i materijalnim resursima ključni faktori proizvodnje. Broj stanovnika u opštini Bolje- vac, njegova polna, starosna, kvalifikaciona i ekonomska struktura predodređuju ulogu i značaj ljudskih resursa u privrednom i dru- štvenom životu. Najveći broj stanovnika Boljevac je imao po popisu iz 1961. god., kada je iznosio 26.277 stanovnika (sl. 5.1), a do 2008 god smanjio se na 14.022 ili za 12.255 stanovnika, odnosno za 46,64 %. Ovakvo smanjenje broja stanovnika definiše se kao demografska depresija sa ozbiljnim posledicama.

Sl.5.1 Stanovništvo opštine Boljevac po popisima

Struktura stanovništva prema aktivnosti sa aspekta radne angažovanosti (tab. 5.1) u globalu iskazuje veoma negativna kretanja i tendencije u socio-ekonomskoj sferi kao što je: 1.Radno-sposobno stanovništvo (muškarci od 15-64 god. i žene od 15-59 god.) smanjeno je od 15.117 na 8.580 i predstavlja 61,2.% ukupnog stanovništva. 2.Radno-aktivni kontingent, koji predstavlja proizvodni deo stanovništva, smanjen je od 15.269 na 6.229 radno angažovanih stanovnika i učestvuje u ukupnom broju sa 39,7%. 3. Poljoprivredno stanovništvo doživelo je najveće promene i smanjeno je od 15.682 na 2.770 stanovnika sa učešćem od 17,5% u ukupnom stanovništvu. 4. Poljoprivredno-aktivno stanovništvo ima najveće smanjenje od 12.248 na 2.026 poljoprivrednih proizvođača ili samo 13,1% u ukupnom stanovništvu. 5. Izdržavano stanovništvo, nasuprot radno-angažovanom kontingentu, iako je apsolutno smanjeno sa 7.171 na 5.179 izdr- žavanih lica, relativino je povećano od 30,7% na 32,7%, što čini skoro trećinu izdržavanog stanovništva.

Tab. 5.1 Ekonomska struktura stanovništva opštine Boljevac

godine 1971 1981 1991 2002 2008

stopa stopa stopa stopa stopa

ukupno ukupno ukupno ukupno ukupno

Ukupno 23335 100 21818 100 18424 100 15849 100 14022 100 Radno- 15117 64,8 13998 64,2 11059 60,1 9010 56,9 8580 61,2 sposobno Radno aktivno 15269 65,4 13016 59,7 10800 58,6 6229 39,7 - - Poljoprivredno 15682 67,0 10181 46,7 6737 36,6 2770 17,5 - - Aktivno - 12248 52,5 8470 38,8 6055 32,9 2066 13,1 - - poljoprivredno Izdržavano 7171 30,7 6315 28,9 5104 27,7 5179 32,7 - - Ako se nepovoljnoj ekonomskoj strukturi priključi smanjenje kontingenta mlade populacije od 0-15 god i povećanje stare populacije preko 65 god, onda demografska slika ima obeležje duboke depresije. Takva slika ima svoje naličje u potencijalima ljudskog resursa , koji sa smanjenjem baze smanjuje i svoju snagu.

Tab. 5.2 Stanovništvo staro 15 i više godina prema polu i školskoj spremi po popisu 2002. godine

IV do I do III Bez VII Osnovno Srednje Visoko razreda Više Ukupno školske razreda obra- obra- obra- Nepoznato Pol osnovne obra- spreme osnovne zovanje zovanje zovanje škole zovanje škole

Boljevac svega 13714 875 337 5111 3507 2997 353 235 299 žene 7090 689 226 2974 1627 1210 165 97 102 Izvor podataka: Godišnjak Republičkog Zavoda za statistiku

5.2. ZAPOSLENI NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC

Tab. 5.3 Struktura zaposlenih na području opštine Boljevac

2 Broj zaposlenih na 1000 Zaposleni Preduzetnici, Zaposleni u stanovnika lica koja privrednim Zaposleni u samostalno društvima, privrednim obavlajju Opština % ustanovama, društvima, Ukupno delatnost i žena zadrugama i Ukupno ustanovama, 3 zaposleni organizacijama zadrugama i kod njih organizacijama Boljevac 2020 37.7 1589 431 144 113 Napomena: 1 Godišnji prosek izračunat je na bazi dva stanja 31.03. i 30.09. 2 Obuhvaćeni su: zaposleni u privrednim društvima, ustanovama, zadrugama i organizacijama i preduzetnici i lica koja samostalno obavljaju delatnost i zaposleni kod njih. 3 Obuhvaćeni su: zaposleni u privrednim društvima ( do 50 zaposlenih), koji su obuhvaćeni redovnim polugodišnjim istraživanjem. Izvor: Republički zavod za statistiku ( Godišnjak 2009).

Tab. 5.4 Struktura zaposlenih na području opštine Boljevac po oblastima Zaposlenost po oblastima Broj zaposlenih 1. Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 105 2. Vadjenje ruda i kamena 338 3. Prerađivačka industrija 432 4. Proizvodnja elek.energije, gasa i vode 22 5. Građevinastvo 1 6. Trgovina na veliko i malo 54 7. Hoteli i restorani 22 8. Saobraćaj, skladištenje i veze 13 9. Finansijsko posredovanje 9 10. Poslovi s nekretninama 3 11. Državna uprava i socijalno osiguranje 114 12. Obrazovanje 218 13. Zdravstveni i socijalni rad 193 14. Druge komunalne i lične usluge 69 UKUPNO ZAPOSLENIH 1589 Napomena: 1 Obuhvaćeni su: zaposleni u privrednim društvima, ustanovama, zadrugama i malim privrednim društvima ( do 50 zaposlenih). 2 Godišnji prosek izračunat je na bazi dva stanja 31.03. i 30.09. Izvor: Republički zavod za statistiku ( Godišnjak 2009).

5.3. NEZAPOSLENI NA PODRUČJU OPŠTINE BOLJEVAC

Po podacima Nacionalne službe zapošljavanja za područje Zaječarskog okruga na području opštine Boljevac ima 974 neza- poslena lica. Najveći broj nezaposlenih lica su sa I stepenom, pa zatim sa III i IV stepenom stručne spreme ( tab.5.5 ). U tabeli 5.6 dat je pregled nezaposlenih po zanimanjima. Presek stanja nezaposlenih načinjen je u julu 2010. godine.

Tab. 5.5 Nezaposleni po stepenu stručne spreme % Stepen Broj u odnosu na stručne spreme nezaposlenih ukupan broj

I 387 39.7 II 62 6.4 III 238 24.4 IV 215 22.1 V 12 1.2 VI1 29 3.0 VI2 4 0.4 VII1 26 2.7 VII2 1 0.1 Ukupno 974 100.0

Tab. 5.6 Nezaposleni po zanimanjima i stepenu stručne spreme Ukupno Žene Broj nezaposlenih 974 469 Ukupno za I stepen stručne spreme 387 207 I Saobraćajno - transportni manipulant 1 0 Lica bez zanimanja i stručne spreme ( I SSS - NK ) 386 207 Ukupno za II stepen stručne spreme 62 28 Pomoćnik pekara 1 0 Pomoćni - priučeni prerađivač i obrađivač drveta ( II 2 1 SSS i PK ) Paker nameštaja i parketa 2 1 Pomoćni - priučeni rudar ( II SSS i PK ) 1 0 Poslužilac podešenih strugova 1 0 Pomoćnik bravara 3 0 Poslužilac uređaja za elektrozavarivanje 7 0 Poslužilac uređaja za zavarivanje i rezanje gasom 1 0 II Pomoćnik mehaničara 1 0 Pomoćnik automehaničara 1 0 Pomoćnik mašiniste za kompresorske stanice 1 0 Ložač parnih kotlova 4 0 Pomoćni - priučeni elektromehaničar ( II SSS i PK ) 1 0 Pomoćni izrađivač - monter elektronskih proizvoda ( 1 0 II SSS i PK ) Šivač tekstila 2 1 Pomoćnik molera - farbara 1 0 Pomoćnik tesara 1 0 Vozač lakih motornih vozila 1 0 Saobraćajno - transportni pomoćnik 1 0 Vozač viljuškara 1 0 Rukovalac robom - pomoćni prodavac ( II SSS i PK ) 11 9 Pomoćni ugostitelj ( II SSS i PK ) 1 1 Servir 1 1 Pomoćni kuvar 1 1 Pomoćni administrativni radnik ( II SSS i PK ) 2 2 Pomoćnik administrativnog tehničara 1 1 Pomoćni stenodaktilograf 2 2 Pomoćni ženski frizer 8 7 Pomoćni fotograf 1 1 Ukupno za III stepen stručne spreme 238 71 Voćar 1 1 Konditor 1 1 Mlekar 2 2 Mesar 1 0 III Šumar ( III SSS i KV ) 7 0 Prerađivač i obrađivač drveta ( III SSS i KV ) 18 3 Stolar za montažu, opravke i održavanje 11 3 Rukovalac jednostavne rudarske mehanizacije 1 0 Termoobrađivač metala 1 0 Metalostrugar 23 6

Metaloglodač 15 4 Bravar 30 2 Mašinski mehaničar 1 0 Automehaničar 31 0 Elektromonter energetskih mašina i uređaja 1 0 Elektroinstalater 2 0 Elektromonter instalacija i mašina 1 0 Izrađivač kablovskog pribora i priključaka 1 1 Elektromehaničar ( III SSS i KV ) 3 0 Izrađivač električnih mašina i opreme 3 0 Elektromehaničar pogona 3 0 Autoelektričar 5 0 Pirotehničar 1 1 Proizvođač keramike i građevinskog materijala ( III 1 1 SSS i KV ) Rukovalac mašina i uređaja za preradu nemetala 2 2 Knjigovezac 1 1 Prelac 1 1 Krojač i konfekcionar ( III SSS i KV ) 1 1 Krojač tekstila 2 2 Šivač konfekcije 2 2 Izrađivač gornjih delova obuće 1 1 Građevinski keramičar 1 0 Vozač drumskog vozila ( III SSS i KV ) 4 0 Vozač putničkog automobila 1 0 Vozač teretnjaka 2 0 Vozač autobusa ( III SSS ) 2 0 Poštar 1 0 Nerazvrstana zanimanja PTT saobraćaja III kategorije 1 0 složenosti Prodavac ( III SSS i KV ) 17 12 Prodavac robe svakodnevne potrošnje 18 13 Kelner 5 0 Kuvar jednostavnih jela 4 3 Poslastičar jednostavnih poslastica 1 1 Evidentičar utrošaka 1 1 Daktilograf 3 3 Frizer za žene 2 2 Frizer za muškarce 1 1 Ukupno za IV stepen stručne spreme 215 126 Poljoprivredni tehničar za proizvodnju bilja ( IV SSS ) 17 8 Voćarsko - vinogradarski tehničar 1 0 Stočar 1 0 Veterinarski tehničar ( IV SSS ) 3 1 IV Šumarski tehničar ( IV SSS ) 8 2 Tehničar prerade i obrade drveta ( IV SSS ) 8 2 Rudarski tehničar ( IV SSS ) 2 2 Rudarski tehničar pripreme i oplemenjivanja 1 1 mineralnih sirovina Metalurški tehničar ( IV SSS ) 3 3

Mašinski tehničar - kontrolor kvaliteta ( IV SSS ) 2 0 Alatničar 2 0 Mašinski tehničar - konstruktor ( IV SSS ) 33 21 Tehničar konstruisanja mašinskih elemenata 3 2 Servisni mehaničar za alatne mašine 1 1 Servisni automehaničar 1 0 Elektrotehničar energetike ( IV SSS ) 6 1 Elektroenergetski tehničar 1 1 Elektrotehničar elektromehanike ( IV SSS ) 1 0 Elektrotehničar elektronike ( IV SSS ) 1 0 Tehničar održavanja radio i televizijskih stanica 1 0 Tehničar održavanja elektronskih signalno - 1 1 sigurnosnih uređaja Elektrotehničar za telekomunikacije ( IV SSS ) 1 0 Elektrotehničar za računare ( IV SSS ) 1 0 Hemijski laborant 1 1 Geodetski tehničar ( IV SSS ) 1 1 Građevinski tehničar ( IV SSS ) 4 2 Tehničar niskogradnje 1 0 Tehničar drumskog saobraćaja ( IV SSS ) 3 0 Prodavac ( IV SSS ) 3 3 Turistički i ugostiteljski tehničar ( IV SSS ) 2 1 Turistički tehničar 1 1 Ekonomski tehničar ( IV SSS ) 50 37

Knjigovođa 5 4 Carinski tehničar 1 0 Pravni tehničar ( IV SSS ) 1 0 Računarski operater 1 1 Maturant gimnazije jezičkog ili društvenog smera ( IV 23 15 SSS ) Maturant gimnazije matematičkog ili prirodnog smera 2 1 ( IV SSS ) Tehničar za zaštitu životne sredine 6 5 Nerazvrstana prirodno - matematička zanimanja IV 1 0 kategorije složenosti Tehničar likovnih i primenjenih umetnosti ( IV SSS ) 1 1 Muzički i scenski izvođač ( IV SSS ) 1 1 Arhivar 1 0 Medicinski tehničar ( IV SSS ) 1 1 Medicinska sestra 3 3 Sanitarno - ekološka sestra 1 0 Stomatološki - zubni tehničar ( IV SSS ) 1 1 Maturant gimnazije ( IV SSS ) 1 1 Ukupno za V stepen stručne spreme 12 2 Prerađivač i obrađivač drveta - specijalista ( V SSS i 1 0 VKV ) V Stolar za izradu šablona i prototipova - specijalista 1 0 Metalostrugar - specijalista 4 2 Metaloglodač - specijalista 1 0

Bravar - specijalista 1 0 Tehničar - monter telekomunikacija - specijalista ( V 1 0 SSS i VKV ) Prodavac - specijalista ( V SSS i VKV ) 1 0 Kuvar - specijalista 1 0 Procesni organizator smeštaja i ishrane 1 0 Ukupno za VI-1 stepen stručne spreme 29 15 Inženjer prehrambene tehnologije ( VI - 1 SSS ) 1 1 Mašinski inženjer ( VI - 1 SSS ) 2 1 Mašinski inženjer - konstruktor ( VI - 1 SSS ) 1 0 Operativni konstruktor šinskih vozila 1 0 Nerazvrstana zanimanja telekomunikacija VI - 1 1 0 VI-1 kategorije složenosti Operativni ugostiteljski organizator 1 0 Ekonomista za finansije, računovodstvo i bankarstvo 15 8 ( VI - 1 SSS ) Organizator carinskih poslova 2 2 Pravnik ( VI - 1 SSS ) 4 3 Operativni trener za fudbal 1 0 Ukupno za VI-2 stepen stručne spreme 4 3 Strukovni inženjer elektrotehnike i računarstva 1 0 VI-2 Strukovni poslovni informatičar 1 1 Strukovni vaspitač 1 1 Strukovna medicinska sestra 1 1 Ukupno za VII-1 stepen stručne spreme 26 17 Diplomirani mašinski inženjer - konstruktor ( VII - 1 1 0 SSS ) Diplomirani ekonomista za turizam i ugostiteljstvo i 1 1 diplomirani turizmolog ( VII - 1 SSS ) Diplomirani menadžer ( VII - 1 SSS ) / Diplomirani 1 1 menadžer - master Diplomirani inženjer za proizvodni menadžment 2 2 Diplomirani ekonomista za opštu ekonomiju, 5 3 bankarstvo i finansije ( VII - 1 SSS ) VII- Diplomirani pravnik ( VII - 1 SSS ) / Diplomirani 4 2 1 pravnik - master Profesor razredne nastave 2 2 Profesor istorije 1 1 Profesor italijanskog jezika 1 1 Profesor fizičke kulture 3 0 Psiholog / Diplomirani psiholog - master 2 2 Geograf / Diplomirani geograf - master 1 0 Istoričar umetnosti / Diplomirani istoričar umetnosti - 1 1 master Doktor stomatologije 1 1 VII- Ukupno za VII-2 stepen stručne spreme 1 0 2 Magistar veterinarskih nauka ( VII - 2 SSS ) 1 0

MATERIJALNI RESURSI PRIVREDNOG RAZVOJA OPŠTINE BOLJEVAC

Obradili

Doc. dr Dragiša Stanujkić, dipl.inž. maš. Mr Miodrag Petković, dipl. ecc.

6. MATERIJALNI RESURSI PRIVREDNOG RAZVOJA OPŠTINE BOLJEVAC

Determinante privrednog razvoja su mnogobrojne i raznovr- sne. U ovom poglavlju identifikovaće se oni elementi proizvede- nog kapitala koji čine deo opštih uslova za privredni razvoj, među kojima su izgrađeni proizvodni fondovi (osnovna sredstva i njihova tehnička stuktura), zatim infrastruktura (saobraćaj, energetika, komunalna infrastruktura i dr.). Svakom stvaranju i izgradnji materijalnih resursa prethodi investiciono ulaganje i izgradnja kapaciteta, čime se i dimenzionira obim i nivo tehničko - tehnoloških potencijala ekonomskog razvoja. Stvoreni, izgrađeni materijalni resursi predstavljaju onu generičku snagu koja determiniše budući razvoj i privredni rast.

6.1. OBIM I NIVO INVESTICIJA

Dinamika privrednog razvoja zavisna je od obima i nivoa investicija, a privredni subjekti i opština Boljevac u tome su uvek bili oskudni. Bez sopstvenog investicionog kapitala, usled slabe akumulacije i male amortizacije, investicione aktivnosti su krenule sa velikim zakašnjenjem i to pretežno iz eksternih izvora (Fond za razvoj, banke i dr.).

Tab. 6.1 Investicije po stanovniku i zaposlenom (Boljevac, Region, Srbija) - tekuće cene u RSD. Boljevac Region Srbija Iznos Iznos Iznos god. investicija % investicij % investicij % u rsd a u rsd a u rsd Po stanovniku 2382 48,88 5059 103,81 4873 100 1975 Po zaposlenom 19689 81,59 26529 109,94 24130 100 Po stanovniku 4081 22,63 20447 113,36 18037 100 1980 Po zaposlenom 26688 34,65 85342 110,89 77027 100 Po stanovniku 3016 70,00 4339 100,72 4308 100 1990 Po zaposlenom 17552 102,27 15769 92,28 17088 100 Po stanovniku 1033 20,07 2973 57,76 5147 100 2000 Po zaposlenom 7921 35,82 13081 59,16 22111 100 Po stanovniku 401 0,91 8257 18,76 44018 100 2005 Po zaposlenom 2636 1,67 34327 21,68 158304 100 Po stanovniku 12694 16,46 16370 21,23 77112 100 2008 Po zaposlenom 88119 31,08 73770 26,02 283493 100

Značajniji investicioni ciklusi realizovani su u periodu od 1975. do 1990. godine, koji su ubrzali industrijski razvoj i ovu aktivnost učinili ključnom u stvaranju nacionalnog dohotka i zaposlenosti (tab 6.1 i sl.6.1).

120 113 104 101 100 SRBIJA

80 70 58 60 49

40 Boljevac 23 20 21 R egion tk 19 16 20 1 0 1975 1980 1990 2000 2005 2008

Sl. 6.1 Nivo investicija po stanovniku (Boljevac-Region, Srbija=100)

U ovom periodu nivo investicija po stanovniku iznosio je od 49 % do 70 % a po zaposlenom 82 % do 102 % u odnosu na prosek Srbije. I u tom najizraženijem investicionom ciklusu obim investicija je bio ispod nivoa proseka što je determinisalo i nivo razvoja. Ka- ko su investicije plasirane u radno-intezivne delatnosti to su efekti na zaposlenost bili veći nego na dohodak. Region Timočke Kraji- ne je u ovom periodu imao nadprosečni obim investicija koje su efektuirale u nadprosečan rast zaposlenosti i dohodaka. U vremenu posle 1995. godine investiciona aktivnost, pa samim tim i razvoj bio je na veoma niskom nivou. Investicije po stanovniku kretale su se ispod 20 % a po zaposlenom ispod 30 % od proseka Srbije. Bilo je godina i bez skoro ikakvih investicionih aktivnosti. Slična situacija u ovom periodu bila je i na celom području Timočke Krajine.

6.2. MATERIJALNI RESURSI U SREDSTVIMA ZA PROIZVODNJU

Među faktorima proizvodnje osnovna sredstva rada i njihov tehničko tehnološki nivo predstavljaju značajnu osnovu privrednog razvoja, posebno u podizanju efikasnosti i efektivnosti proizvodnje. Privredna struktura uslovljena lokalnim faktorima i resursima je uglavnom usmerena na razvoj radno-intezivne industrije koja je, sa što manje investicija, mogla da zaposli što više radnika. Na tom konceptu razvijala se metalo-prerađivačka industrija u pogonima IMT-„AGROMEHANIKA“, industrija nemetala - ,,MIROVO“, prerada drveta - DIB-,,IST-POINT“, teksilna industrija - ,,Standard“ - ,,MILENIJUM - SPORT“. Tehnička opremljenost rada u ovim preduzećima zavisila je od obima investicija, a kao što smo videli one su uvek bile nedo- stajuće i znatno ispod proseka, pa je i njihov odraz na veličinu osnovnih sredstava bio u tom domenu. Uporedni prikaz osnovnih sredstava po zaposlenom u Bo- ljevcu, Regionu i Srbiji na očigledan način pokazuje stanje osnovnih sredstava i tehničke opremljenosti rada (tab.6.2 i sl. 6.2).

Tab. 6.2 Osnovna sredstva po zaposlenom (Boljevac, Region,Srbija) tekuće cene u RSD Boljevac Region .Srbija godina Iznos po % Iznos po % Iznos po % 1.zap 1.zap 1.zap 1973 72578 64,0 225994 216,9 118013 100 1980 392889 70,3 1069770 191,4 558839 100 1991 85436 60,1 257085 180,7 142241 100 2000 95396 51,5 316481 170,8 185327 100 2002 204774 61,6 612864 184,5 332210 100 2003 1281143 52,7 4730020 194,6 2430318 100

240 217 220 191 195 200 181 171 180 Boljevac 160 140 R egion 120 TK 100 S rbija 70 80 64 60 52 53 60 40 20 0 1973 1980 1991 2000 2003

Sl.6.2 Nivo osnovnih sredstava po zaposlenim (Boljevac- Region, Srbija=100)

Osnovna sredstva po zaposlenom u privredi opštine Bolje- vac, u periodu do 1991. god su u nivou od 60-70 % a iza toga oko 50 % od proseka što je posledica rapidnog smanjenja investicija i amortizacije sredstava u procesu tranzicije i privatizacije. Indenti- čno je stanje osnovnih sredstava po zaposlenom u industriji. Ova- kav nivo i obim dokazuje nisku i nedovoljnu tehniku opremljenosti rada proizvodnim sredstvima. Stanje osnovnih sredstava u Regionu je sasvim drugačije. Vrednost po zaposlenom u privredi se kreće od 171 – 217 % a u industriji od 190 – 303 % u odnosu na prosek Srbije usled kapita-

lno - intenzivnog karaktera inveticija u rudarstvu, metalurgiji i ele- ktroprivredi i zahteva za visokim tehničko - tehnološkim oprema- njem rada. Ako se analizira tehnička stuktura osnovnih sredstava, kao odnos građevinskih objekata prema opremi, taj odnos u industriji kod opreme se kreće između 46 – 53 %, što se smatra nepovo- ljnim, a u privredi kao celini je još nepovoljniji. Analizom strukture osnovnih sredstava konstatuje se da u njoj dominira industrija sa učešćem od 65 – 77 %, dok su ostale delatnosti na veoma niskom stepenu tehničke opremljenosti (tab. 6.3 i sl. 6.3).

Tab. 6.3 Vrednost i struktura osnovnih sredstava u opštini Boljevac – tekuće cene u 000 RSD

1980 1991 2000 2003 Vrednost Vrednost Vrednost Vrednost % % % % osn.sred. osn.sred osn.sred osn.sred Ukupno 1120249 100 297962 100 1699148 100 3743499 100 privreda Poljoprivreda 124228 11,1 58373 19,5 93000 5,5 994364 10,5 Industrija 789493 70,4 199757 67,1 1095000 64,5 2871511 76,7 Trgovina 106459 9,5 26635 8,7 147000 8,6 175885 4,6 ostalo 101000 9,0 14000 4,7 364000 21,4 301769 8,2

Struktura osnovnih sredstava Struktura osnovnih sredstava 1980. godine u % 2003. godine u %

8.2 poljoprivreda poljoprivreda 9.5 9.0 11.1 4.6 10.5 industrija industrija trgovina trgovina 76.7 70.4 ostalo ostalo

Sl. 6.3 Struktura osnovnih sredstava po delatnostima u opštini Boljevac

Rezimirajući dostignuti nivo materijalne i tehničke opremljenosti osnove rada mogu se izvesti dve ključne konstatacije:

1. Da je vrednost, obim i nivo osnovnih sredstava, kao bit- nog činioca proizvodnog procesa, na nivou od dve trećine proseka Srbije što je nedovoljna generička snaga za privredni rast koji je neophodan opštini Boljevac.

2. Nepovoljna tehnička struktura sredstava, veoma visok stepen amortizacije i otpisanosti, zastarelost i nizak te- hničko - tehnološki nivo osnovnih sredstava su ograniča- vajući faktor razvoja.

6.3. MATERIJALNI RESURSI U INFRASTRUKTURI

Infrastruktura ima ključnu ulogu u privrednom razvoju i ukoliko je ona na visokom nivou, utoliko će resursi i potencijali biti isko- rišćeniji i doprineće sveukupnom lokalnom razvoju. Infrastruktura je jedan od osnovnih instrumenata integracije u šire okruženje i izražava stepen infrastrukturne opremljenosti za iskorišćavanje komparativnih prednosti lokalnih resursa i potencijala. Sa stanovišta raznovrsnosti korišćenja infrastrukturnih kapaciteta privreda opštine Boljevac nema mnogo alternativa , jer na tom prostoru nema železničkih pruga, gasovoda i dr. Sa druge strane raspoloživa infrastruktura (putevi, elektoenergija, telekomunikacije, vodosnabdevanje, uređenje i opremanje privrednih pro- stora i zona i dr.) kako po obimu tako i po kvalitetu nije na zado- voljavajućem nivou. Međutim, postojeća infrastruktura nije osnovni ograničavajući faktor i resurs za privredni razvoj.

6.3.1. SAOBRAĆAJ I SAOBRAĆAJNA INFRASTRUKTURA

Saobraćajna infrastruktura ima poseban značaj za spajanje svih elemanata i faktora proizvodnje (predmeta rada, radne snage, procesa razmene…) u jedinstven proces reprodukcije i opštu mobilnost faktora privrednog razvoja. S druge strane razvoj sao- braćaja usko je uslovljen sa ukupnim privrednim razvojem, posebno industrijom i doprinosi smanjenju transportnih troškova. Step- en razvijenosti i raznovrsnost saobraćajne infrastrukture bitan je činilac i za alokaciju pojedinih proizvodnih kapaciteta i ukupne investicione aktivnosti. Privreda opštine Boljevac upućena je samo na korišćenje drumskog saobraćaja, jer joj nije dostupan železnički i vodeni sao- braćaj. Srećna je okolnost da je prostorni položaj opštine Bolje- vac takav da predstavlja „kapiju“ Timočke Krajine i da preko njene cele teritorije prolazi glavna saobraćajna arterija „timočka magistrala“. Pored toga Boljevac je preko te magistrale najbliži auto- putu – koridoru 10. Mreža i dužina puteva u 2008. god. pokazuje da Boljevac ima zadovoljavajuću gustinu saobraćajne infrastrukture. Ukupna dužina puteva iznosi 271 km, i sa 3,05 km puteva po km2 površi- ne i 19,4 km po stanovniku ima bolju mrežu u odnosu na Region i Srbiju (tab.6.4).

Tab.6.4 Dužina puteva u 2008. godini

Boljevac Region Srbija

km km km

000st

1 1000st

Ukupni Ukupni Ukupni

1000st.

Dužinau Dužinau Dužinau

Procenat Procenat Procenat

Metarana Metarana Metarana

savremeni savremeni savremeni ukupno 271 19357 100 2937 11253 100 39200 5333 100 Savremeni kolovoz 164 11714 60,5 2099 8042 71,5 25426 3459 64,9 svega 38 2714 14,0 479 1835 16,3 4637 631 11,8 Magistral savrem 38 2714 100 454 1739 94,7 4458 606 96,1 ni eni svega 108 7714 40,0 1055 4042 35,9 10400 1415 26,5 Regional savrem 65 4642 60,2 888 3402 84,2 9126 1242 87,8 ni eni svega 125 8928 46,0 1403 5375 47,8 24163 3287 61,7 Lokalni savrem 61 4357 48,8 757 2900 54,0 11842 1611 49,0 eni Dužina puteva u 3,05 2,29 km/km²

U strukturi puteva, magistralni zauzimaju 14 %, regionalni 40 % i lokalni 46 %. Pod savremenim kolovozom je 60,5 % i manji je nego u Regionu 71,5 % i Srbiji 64,9 %. Naročito je loš kvalitet regionalnih i lokalnih puteva. Povezanost sa okruženjem je skoro idealna jer je Boljevac zrakasto povezan sa gradovima Zaječar, Bor, Paraćin, Knjaževac i Sokobanja. Razvoj drumskog motornog saobraćaja na Timočkoj magi- strali omogućio je fazu industrijalizacije u Boljevcu, jer je to bio i jedini mogući transport za proizvode prerađivačkih kapaciteta, što potvrđuje visoku zavisnost razvijenosti i tehničko – eksploatacio- nih karakteristika drumskog saobraćaja i ukupnog ekonomskog razvoja.

6.3.2. ENERGETIKA I ENERGETSKA INFRASTRUKTURA

Energija, u najširem smislu, je najsnažniji pokretač proizvodnih procesa i ukupnog razvoja. Raznovrsnost energenata je veoma bitna, jer može uticati na donošenje tehničkotehnoloških odluka o karakteru privrednih kapaciteta. Privreda Boljevca u izboru energenata nema alternativa, jer je jedino dostupna elektroenergija. Kapaciteti za prenos elektroenergije i distributivna mreža ra- zvijali su se uporedo sa razvojem proizvodnih kapaciteta i nisu bili ograničavajući faktor tog razvoja. I pored takvog razvoja nije dostignut pouzdan nivo i veći stepen sigurnosti koji bi omogućio stabilno snabdevanje potrošača. Ovo se posebno odnosi na distributivnu mrežu na seoskom po- dručju koja je razuđena i nije zadovoljavajuća (tab. 6.5). Tab.6.5 Potrošnja električne energije u 2009. godini Boljevac Region Srbija

Finalna potrošnja 32,924 MWh 795,217 MWh 27.321 GMh

Broj potrošača 7254 149143 3468393

Potrošnja po stanovniku 2348 3047 3717 u KWh Nivo potrošnje Srbija = 100 63,16 81,97 100,00

Nivo potrošnje električne energije po potrošačima i stanovniku, ujedno pokazuje nivo i stepen razvijenosti područja. Sa potrošnjom od 2.348 KWh po stanovniku Boljevac zao- staje za Regionom gde je potrošnja 3.047 KWh i Srbijom sa porto- šnjom od 3.717 KWh.

6.3.3. KOMUNALNA INFRASTRUKTURA

Razvijenost, karakteristike i kvalitet komunalne infrastrukture, uzete u najširem smislu, predstavljaju jedan od značajnih pola- znih osnova za razvoj svakog područja i njegov privredni razvoj. S obzirom na to da je komunalni razvoj opštine Boljevac pretežno zavisio od lokalnih izvora sredstava, on je uvek bio pre- velik materijalni napor za stanovništvo, što se odražava i na privredni razvoj. Među brojnim komunalnim problemima vodosnabdevanje je najizrazitije. Iako je sliv Crnog Timoka rezervat vode i akumulacija Bogovina planirana kao regionanalni sistem vodosnabdevanja, Boljevac nije rešio vodosnabdevanje (tab.6.6).

Tab.6.6 Javni vodovod u 2008 godini

Boljevac Region TK Srbija 1 Ukupno zahvaćene količine vode- 450 29358 674301 u 000m³ Ukupna količina vode po 32,1 112,7 91,7 stanovniku u m³ 2 Ukupno isporučene količine vode 355 16910 475875 u 000 m³ Isporučena količina vode po 25,3 64,9 64,7 stanovniku u m³ 3 Broj domaćinstava priključenih na 2620 70645 1996350 vodovodnu mrežu Procenat priključenih 50,1 71,8 79,2 domaćinstava

Sa ukupno zahvaćenom količinom vode od 450 hiljada m2 ili 32 m3 po stanovniku i potrošnjom od 25 m3 Boljevac veoma zao- staje za Regionom i Srbijom gde je potrošnja 65 m3. Samo polovi-

na domaćinstava je priključena na vodovod (u Regionu 72 %, a u Srbiji 79 %). Ovakvo stanje nije u srazmeri sa rezervama vode i prirodnim i drugim mogućnostima za njegovo rešavanje.

6.3.4. POŠTANSKE AKTIVNOSTI I TELEKOMUNIKACIJE

Komunikacija kao proces prenošenja poruka bitna je za spo- razumevanje i saznanja. Ona obezbeđuje informacije kao osnovni resurs u procesu donošenja odluka. Tradicionalnu, verbalnu komunikaciju, danas uglavnom zamenjuje elektronska komunikacija, i sve više udela ima elektro- nsko poslovanje u upravljanju organizacijama i procesima. Savremeno preduzeće koristi informacionu tehnologiju u svim domenima poslovanja. Otuda je važno raspolagati mrežom sa modernom tehnikom i tehnologijom. Stanje poštanske aktivnosti i telekomunikacija na području opštine Boljevac u 2008 god. (tab.6.7), pokazuje sve karakteristike zaostajanja ove infrastrukture.

Tab. 6.7 Telekomunikacije u 2008 godini Boljevac Region Srbija broj Na 1000 broj Na 1000 broj Na 1000 stanovnika stanovnika stanovnika Pošte 7 - 92 - 1516 - Telefonskih 4692 334,6 101834 390,8 2914299 396,5 pretplatnika Ptt promet 135000 9628 2317000 8891 29305700 3987

Poštanske aktivnosti, kao klasični oblik komunikacije, su ne- što izrazitije, kako u broju stanovnika na jednu poštu, tako i u po- štanskom prometu u odnosu na Region i Srbiju. Telefonska mreža je najrasprostranjeniji sistem komunikacije i koristi je 4.692 telefonska pretplatnika, odnosno 334,6 telefonskih priključaka na 1000 stanovnika i manji je u odnosu na Region sa 390,8 i Srbiju sa 396,5 priključaka na 1000 stanovnika. Kapaciteti i mreža za elektronsku komunikaciju nije razvijena pa je korišćenje na niskom nivou.

6.4. IZGRAĐENI PROIZVODNI KAPACITETI

Izgrađeni proizvodni kapaciteti i njihovo tehničko– tehnolo- ško stanje pouzdan su parametar za procenu njihove generičke snage u tekućim proizvodnim procesima. Zajednička karakteristika je:

1. Svi kapaciteti su instalirani pre više od 15 godina, te su fizički zastareli i moralno izrabaćeni. 2. Stepen amortizacije i otpisanosti je preko 70 %. 3. Obustavljena je ili bitno smanjena proizvodnja. 4. Bitno su narušeni interni i eksterni ekonomski odnosi i dr.

Međutim nezavisno od navedenih negativnih karakteristika oni predstavljaju moguća jezgra razvoja, čijom revitalizacijom mo- že započeti novi privredni razvoj opštine Boljevac. U izgrađene industrijske kapacitete koji predstavljaju potencijale za razvoj spadaju: - IMT-„AGROMEHANIKA“ - DIB- „IST-POINT“ - TEKSTIL-„MILENIJUM-SPORT“ - NEMETALI-„MIROVO“ - FABRIKA VODE-„EUROAQVA“ - RUDNIK-„BOGOVINA“ - AGRO KOMPLEKS - INDUSTRIJSKA ZONA Ovi materijalni resursi oslonjeni na lokalne prirodne i ljudske resurse uz ostale povoljne uslove predstavljaju privredne potencijale koji mogu započeti novi privredni razvoj Boljevca.

LITERATURA 1. Godišnjak Republičkog Zavoda za statistiku „Opštine u Srbiji“ za godine od 1973 do 2008 godine.

ANALIZA POTENCIJALA PRIVREDNOG RAZVOJA BOLJEVCA

7. ANALIZA POTENCIJALA PRIVREDNOG RAZVOJA BOLJEVCA

Studija: „Potencijali privrednog razvoja opštine Boljevac“ izvršila je identifikaciju, kvantifikaciju i objektivizaciju, prirodnih, materijalnih i ljudskih resursa od značaja za privredni razvoj. Ana- lizom raspoloživih potencijala može se konstatovati da oni predstavljaju jaku snagu i da su u dosadašnjem periodu razvoja imali primarni uticaj na dostignuti stepen razvoja . Međutim. oni nisu optimalno ekonomski valorizovani kroz adekvatnu privrednu strukturu i konkretne programe razvoja.To najbolje dokazuje osvareni fizički obim industrijske i poljoprivredne proizvodnje koji je ispod mogućnosti potencijala, zbog čega je stepen razvoja Boljevca ispod nivoa razvoja Srbije. Na osnovu identifikovanih kvantitativnih i kvalitativnih bilansa stanja i rezervi prirodnih resursa i uslova koje čine: metalične, nemetalične i energetske sirovine, poljoprivredno ze- mljište, šume, vode, kulturno-istorijski i turistički motivi, materijalni i ljudski resursi konstatuje se:

1. Prirodni resursi, kao različiti vidovi prirodnog bogatstva, predstavljaće i u budućnosti osnovni faktor proizvodne aktivnosti, i pored novih teorija o održivom razvoju i značaju neobnovljivih prirodnih resursa kao ograničavajućem faktoru proizvodnje. Strate- gija razvoja Boljevca za svoju osnovu imaće primarni oslonac na lokalne prirodne resurse. 2. Na području opštine Boljevac nalaze se brojni, raznovrsni i bogati resursi, među kojima treba posebno istaći obnovljive resurse, čijim aktiviranjem se može dostići razvoj na proseku Srb- ije.

3. Potencijali za budući razvoj, u širem geo-ekonomskom prostoru, predstavljaju komparativnu prednost za razvoj.

Za razliku od prirodnih resursa, opštinu Boljevac već de- cenijama karakterišu izuzetno oskudni infrastrukturni, materijalni, privredni i kadrovski resursi, što je u periodu tranzicije još više kumuliralo ekonomske i strukturne probleme. To i u budućnosti predstavlja ograničavajući faktor razvoja. Među faktorima razvoja, najnepovoljniji su izvori za investicije, posebno sopstveni izvori koji potiču iz akumulacije, jer je ekonomsko-finansijsko poslovanje preduzeća na granici rentabili- teta. Analiza teritorijalnog kapitala, koji predstavlja skup faktora teritorije koji privlače investicije, usled pogodnosti koje stvaraju privlačan ekonomski ambijent, a nisu dovoljno promovisane, pokazuje da postoje mnoge pogodnosi zbog kojih se isplati i vredi investirati na ovoj teritoriji. Prioritizacija i rangiranje pojedinih potencijala i njihov značaj za razvoj pojedinih delatnosti od posebnog su značaja za defini- sanje vizije i Strategije razvoja. Radi prepoznavanja pozitivnih i negativnih faktora i uspostavljanja ravnoteže između internih i eksternih mogućnosti, urađena je opšta Swot analiza potencijala privrednog razvoja.

SWOT ANALIZA S. SNAGE - PREDNOSTI W. SLABOSTI - OGRANIČENJA

 Poljoprivredno zemljište 38.730 ha Nedefinisani privredni razvoj (nema (ratarstvo, voćarstvo stočarstvo, lekovito strategije, planova i programa razvoja …) bilje, eko-proizvodi …) Nepostojanje prostornog plana Šumsko bogatstvo 40.960 ha (drvna opštine (GUP, privredne i turističke masa, šumski proizvodi, divljač …) zone…) Vodni resursi (Bogovinska akumulacija, Nedostatak sredstava za euro-aqva…) investicije i tekuće poslovanje i Vetar ( energija vetra , vetro-generatori …) razvoj (mala akumulativnost, slaba rentabilnost …) Mineralne sirovine (ugalj, nemetali ) Nedostatak “Greenfield” Turistički motivi (Rtanj, Bogovinska investicija pećina, turistički i ugostiteljski kapaciteti …) Nepovoljni ekonomski i sistemski Postojeći industrijski kapaciteti uslovi za razvoj poljoprivrede (metalna, drvna i tekstilna industrija, (usitnjenost poseda, stara mehanizacija, industrija nemetala) nedovoljna primena agro-tehničkih mera, Poljoprivredni kapaciteti (ribnjaci, nedovoljni podsticaji države…) farme) Tehničko-tehnološko zaostajanje Postojeća opšta infrastuktura postojećih kapaciteta (zastarelost (drumski saobraćaj, timočka magistrala, opreme, visok stepen otpisanosti ..) mreža elektroenergije, telekomunikacije...) Nedovoljna iskorišćenost Područje dobro očuvane životne prirodnih resursa (posebno obnovljivih - sredine (prirodni i ekološki rezervat flore i vetar, voda...) faune…) Nedovoljna izgrađenost i Raspoloživi ljudski resursi pouzdanost infrastrukturne mreže (postojeća radna snaga, rezerva radne (distributivne mreže elektroenergije nije snage-nezaposleni …) pouzdana, održavanje putne mreže Povoljan prirodno- geografski i nedovoljno, slab kvalitet telekomunikacija …) saobraćajni položaj (blizina koridoru Demografsko pražnjenje i 10,…) nepovoljna starosna struktura (posebno seosko područje, negativna stopa Socijalni kapital (poboljšana nataliteta…) investiciona klima, motivisanost, institucije, stabilnost …) Teška socio-ekonomska situacija Zaštićena kulturna i prirodna (niski lični dohotci, nezaposlenost…) dobra (“Rtanj”, “Žljebura”,”Mala jasenova Zaostajanje u razvoju (ispod proseka glava”, “ Vrelo Crnog Timoka”…) Srbije, rang mesto 119 i 129 među 162 opštine…) Kulturne vrednosti i tradicija (Domaća radinost, kulturne manifestacije …) Nedovoljna stručna i logistička podrška razvoju i MSP (KLER…) Zakonodavni i institucionalni problemi

O. ŠANSE - POGODNOSTI T. OPASNOSTI - PRETNJE

Bolje korišćenje komparativnih Posledice tranzicije i loše prednosti (prirodni resursi, prirodno- privatizacije (razorena privredna geografski i saobraćajni položaj, alternativni struktura, besparica,nezaposlenost, izvori energije, turistička ponuda…) siromaštvo …) Efikasnije korišćenje stvorenih Nepripremljenost privrednih potencijala (industrijski i poljoprivredni preduzeća za poslovanje u kapaciteti…) novonastalim uslovima Izrada plansko-razvojnih Neadekvatan privredni i ekonomski dokumenata, radi privlačenja sistem (nepovoljni uslovi privređivanja, investicija (Prostorni plan, Strategija nestimulativne ekonomske mere …) razvoja, planovi i programi …) Potpuna centalizacija investicionih Formiranje novih privrednih zona sredstava i način donošenja Infrastrukturno opremanje (lokacije investicionih odluka za razvoj MSP, turistički kapaciteti, lovna Velike razlike u u stepenu razvoja područja …) opština i nedostatak politike Korišćenje vodnog sliva Crni razvoja nerazvijenih područja Timok, preko akumulacije i Nedostatak sredstava za investicije sistema za navodnjavanje i opšta besparica Povoljne mogućnosti za izgradnju Negativan prirodni priraštaj, sistema vodosnabdevanja (nepovoljna starosna struktura stanovništva) Razvoj sektora zaštite životne Negativna migraciona kretanja sredine (uređenje deponija, reciklaža, (pražnjenje, posebno seoskih područja) donacije…) Osećaj nesigurnosti i Brži razvoj MSP (oslonjen na lokalna bezperspektivnosti (posebno mlade prirodna dobra i tradiciju...) generacije) Priprema i edukacija kadrova (u Izostajanje konkretnih skladu sa planovima i programima razvoja...) planova,programa, i projekata za Nastup prema pristupnim korišćenje namenskih sredstava i fondovima EU i Države radi fondova pokretanja razvojnog ciklusa Nepostojanje institucija za razvoj i Usvajanje stimulativnog poreskog implementaciju programa razvoja sistema za razvoj MSP i zapošljavanje

Razvoj privrednih institucija radi efikasnije implementacije programiranog razvoja (KLER….)

Swot analiza pojedinih premisa i komponenti privrednih potencijala i resursa, u sva četiri polja i područja ukazuje na jačinu prednosti i slabosti internih faktora, ali i na velike šanse i pretnje eksternih faktora u razvoju opštine Boljevac. Prirodni resursi su brojni i raznovrsni, ali ocenjujući njihovu kvalitativnu i kvantitativnu vrednost, nisu atraktivni niti značajno izdašni. Objektivizirano imaju umerenu snagu, ali i kao takvi predstavljaju osnovni i prioritetni faktor razvoja, s obzirom na to da i u dosadašnjem razvoju nisu optimalno korišćeni i valorizovani. Od posebne vrednosti su obnovljivi prirodni resursi (šume, poljoprivredno zemljište, vode, vetar) i imaju prednost nad neobnovljivim (ugalj, nemetali). Materijalni i ljudski resursi su slabija strana razvojnih potencijala, koje karakteriše tehničko-tehnološko zaostajanje i slaba konkurentna sposobnost. Swot analiza upozorava na brojne slabosti i velika ograni- čenja u privrednom razvoju. Među njima posebno se uočava nepostojanje strategije, planova i programa razvoja i neadekvatna ekonomska politika. Najveće ograničenje predstavlja nedostatak investicionih sredstava, bez čega nema pokretanja novog razvoja. Teritorijalni kapital opštine Boljevac može izazvati intereso- vanje investitora uz mnoge pogodnosti i promociju potencijala. Među internim faktorima socijalni kapital je od posebnog značaja, zbog uloge subjektivnih snaga u pokretanju razvojnih inicijativa i uspešnosti implementacije. Swot analza ističe značajne šanse, mogućnosti i pogodnosti za razvoj. Posebno je važno da se u početnoj fazi intenzivnije i efikasnije koriste postojeći potencijali kako bi se postigao očekivani uspeh... Postoje mnoge šanse i neiskorišćene rezerve u materijalnim resursima (slobodni kapaciteti opreme, poslovni prostor) U ljudskim resusursima postoje najveći potencijali, u prvom redu re- zervna radna snaga (nezaposleni) ali i veliko znanje i iskustvo iz perioda industrijskog razvoja. Swot analiza zabrinjavajuće ističe velike pretnje i prepreke razvoja, a u prvom redu subjektivnog karaktera. Sa jedne strane je neadekvatna ekonomska politika, teško prepoznavanje razvojnih mogućnosti, nestabilni uslovi za razvoj, prepuštanje razvoja ličnoj inicijativi, a na drugoj strani potpuna centralizacija sredstava i odlučivanja.

Celovita i kompleksna opservacija svih premisa i područja Swot analize privrednih potencijala, dolazi do saznanja da u svima postoje jake generičke snage međusobno suprotstavljene, i da je veoma teško utvrditi prioritete i preimućstva, s obzirom na to da period tranzicije i privatizacije još traje i svojim neizvesnostima obeshrabruje razvoj. Ravnopravno suprotstavljeni odnosi između prednosti i slabosti i između šansi i pretnji ukazuju na to da se, prilikom izrade Strategije razvoja opštine Boljevac, mora prethodno izvršiti stru- čna i kompetentna valorizacija i prioritizacija potencijala na pou- zdanoj i stabilnoj ekonomskoj situaciji. Nesporno je da objektivni faktori razvoja imaju prednosti nad subjektivnim faktorima. To daje podlogu da se generalno može zaključiti: Opština Boljevac raspolaže kvantitativno i kvalitativno privrednim potencijalima čijim se aktiviranjem i ekonomskom valorizacijom može dostići nivo srednje razvijenog područja i stepen razvoja u proseku razvoja Srbije.