“MUDEJAR” (MÜDECCEN) KAVRAMI ÜZERİNE: HRİSTİYAN SANATINDA İSLAM ESTETİĞİ TARTIŞMALARI1 on the CONCEPT of ‚MUDEJAR‛: ISLAMIC AESTHETICS in CHRISTIAN ART DISCUSSIONS Dr

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3598 Number: 50 , p. 319-341, Autumn II 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 09.07.2016 31.10.2016

“MUDEJAR” (MÜDECCEN) KAVRAMI ÜZERİNE: HRİSTİYAN SANATINDA İSLAM ESTETİĞİ TARTIŞMALARI1 ON THE CONCEPT OF ‚MUDEJAR‛: ISLAMIC AESTHETICS IN CHRISTIAN ART DISCUSSIONS Dr. Fatma YILDIZ İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Türk ve İslam Sanatları Anabilim Dalı

Öz Geç Ortaçağ’da İber Yarımadası’nda Hıristiyanların Endülüs-İslam kentlerini ele geçirmelerinden sonra yeni inşa edilen dini ve sivil yapılarda Endülüs-İslam sanatı etkileri ortaya çıkmıştır. Hıristiyan ideolojisinin temsil edildiği kraliyet ailesinin istekleri doğrultusunda, kentsel projeler, alt yapı sistemleri, dini ve sivil yapılar İslam mimari, sanat, teknik, estetik ve zevkleri tercih edilerek planlı olarak gerçekleştirilmiştir. 19. yüzyıla kadar uzanan bu etkiler sadece İspanya sınırlarında kalmamış, aynı zamanda Güney Amerika ve Meksika’ya kadar ulaşmıştır. 12.-16. yüzyıllar arasında yaklaşık 500 yıl devam eden İspanya’da Hıristiyan sanatı üzerindeki Endülüs-İslam etkileri sanat tarihi literatüründe ‚Mudejar üslubu‛ ya da ‚Mudejar sanatı‛ (arte mudéjar) olarak adlandırılmıştır. Hıristiyan sanatı üzerindeki İslam etkilerinin ‚Mudejar‛ olarak adlandırılması ilk olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmış, İspanya’yı diğer Avrupa ülkelerinden farklı kılan ‚İspanya’ya özgü Hıristiyan sanatı‛ olarak yorumlanmıştır. Bu dönemden itibaren ‚Mudejar üslubu‛ kavramı birçok tartışmaları da beraberinde getirmiştir. ‚Mudejar‛ sözcüğü terim olarak Hıristiyan idaresinde yaşayan Müslümanlara karşılık gelmesine karşın sanat tarihinde ‚Mudejar‛ kavramının kullanımı ile ilgili belirsizliklerle karşılaşılmaktadır. Literatürde ‚Mudejar sanatı‛nın, Hıristiyan ve İslam sanatının sentezlenerek kullanılması ile ortaya çıkan yeni bir üsluba mı, yoksa Hıristiyan sanatındaki İslam estetik özelliklerine mi karşılık geldiği anlaşılamamaktadır. Üstelik bu belirsizlikler ‚Mudejar kenti‛ ve ‚Mudejarların kenti‛ kavramlarında da görülmektedir. Bu makalede, ‚Mudejar‛ kavramı etimolojik açıdan incelenerek, tarih yazımın- da ‚Mudejar‛ kavramının nasıl ele alındığı kapsamlı olarak ortaya konmuştur. Sanat ta-

1Bu makale ‚Sevilla’da Mudejar Şehirciliği: 13.-15. Yüzyıllarda Hıristiyan Şehirciliği Üzerindeki İslam Etkileri‛ başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

320

Fatma YILDIZ

rihi literatüründe ‚Mudejar sanatı‛ ve ‚Mudejar kenti‛ kavramları kuramsal açıdan incelenerek, konu eleştirel bir yaklaşımla tartışılmıştır. Araştırmada, ‚Mudejar‛ sözcüğünün Müslümanları işaret etmekten öteye gidemeyen bir kavram olduğu ve ‚Mudejar üslubu‛nun Hıristiyan sanatındaki İslam kültürüne ait estetik anlayışın kendi- si olduğu anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: İspanya, Endülüs-İslam Sanatı, Mudejar (Müdeccen) Kavramı, Mudejar Sanatı, Mudejar Kenti

Abstract In late Middle Age Era, in the Iberian Peninsula, the influences of Islamic Art of al-Andalus appeared in newly-built religious and civil buildings after Christians cap- tured the Islamic cities of al-Andalus. Urban projects, infrastructure systems, religious and civil buildings were built in a planned manner in a style in which the Islamic archi- tecture, art, technique, aesthetic and delight was apparent in the direction of the desires of the royal family with whom the Christian Ideology was represented. These influences stretched until 19th century, and did not remain limited with the Spanish borders, and also stretched to South America and Mexico. The Islamic art of al-Andalus influence on the Christian Art in Spain between the 12th and 16th Centuries, which lasted nearly for 500 years, is called as the ‚Mudejar style‛ or as the ‚arte mudéjar‛ in the literature of History of Art. The Islamic influences on the Christian art being called as ‚Mudejar‛ were first introduced in 19th Century, and were interpreted as the ‚the Christian art that is specific to Spain‛, which made Spain different from the other European countries. As of this period, the ‚Mudejar Style‛ brought with it many debates so far. Although the term ‚Mudejar‛ refers to the Muslims living under the rule of Christians, there are uncertain situations about the use of it in the History of Art. It is not clear in the literature whether ‚Mudejar Style‛ refers to a new style that emerged with the use of Islamic and Christian art being synthesized together, or refers to Islamic aesthetic characteristics in the Christian art. In addition, these uncertain situations are also observed in the terms ‚Mudejar city‛ and ‚the city of Mudejars‛. In this review, the term ‚Mudejar‛ has been examined in etymological terms, and the use of the term ‚Mudejar‛ in historical literature has been revealed in a compre- hensive manner. The concepts of ‚Mudejar Art‛ and ‚the city of Mudejars‛ in the literature of the History of Art have been examined in hypothetical terms; and the subject has been investigated in a critical approach. In the study, it has been observed that the terms ‚Mudejar‛ is a concept that is used to mean no more than referring to the Muslims, and the term ‚Mudejar Style‛ is the aesthetic style of the Islamic Culture in Christian Art it- self. Keywords: Spain, Islamic Art of al-Andalus, the Concept of Mudejar, Mudejar Art, the City of Mudejar

GİRİŞ: ETİMOLOJİK ANLAM ‚deccene‛ fiilidir. Deccene fiili hayvanları ehli- leştirmek, evcilleştirmek, hükmü- ‚Terminolojiler sanıldığı kadar masum boyunduruğu altına almak anlamlarını taşı- değildir; belirli bir anlayışı dikte ederler.‛ maktadır. Arapça’nın geçmiş zaman fiilinden (Habermas, 1993: 37) türeyen ‚müdeccen‛ terimi ise ehlileştirilmiş, kontrol altına alınmış hayvan anlamına gel- ‚Mudejar‛ Arapça ‚müdeccen‛ kelime- sinden gelmektedir. İsm-i meful kalıbında bir kelimedir. Türediği fiil ، , yani

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 321

mektedir (Muhtar Ömer, 2008: 728).2 toplumunu belirtmek amacıyla ‚Mağribli‛, Mehmet Özdemir, İspanya’daki Müs- ‚Arap‛ ya da ‚Morisko‛ gibi sözcükler kulla- lümanları kasteden anlamı ‚yerli‛ anla- nılmıştır (Maíllo Salgado, 1988: 104). Ortaçağ mında açıklamıştır. Sözlükte ‚bir yere yerleşip boyunca Latince ve Romance dilinde yazılan kalmak, alışmak, uyum sağlamak‛ anlamına Kraliyet metinlerinde ya da yabancıların yaz- gelen ‚decn‛ kökünden türeyen ‚müdeccen‛ dığı belgelerde, Kastilyan ve Portekiz tarihi kelimesi ‚bulunduğu yere yerleşip kalmış, kaynaklarda Müslümanlar hakkında mauri, oraya uyum sağlamış‛ anlamında İspanyolla- moros, mouro (Moriskolar/Mağribler) ya da sar- rın ele geçirdikleri Endülüs kentlerinde Hıris- racenos (Sarazenler) terimleri kullanılmıştır. tiyan hakimiyeti altında yaşamaya devam İdari işlerde ve Kraliyet altındaki görevlerde eden Müslümanlar için kullanılmıştır çalışan Müslümanlar için ‚mauri pacis‛ (Barı- (Özdemir, 2006: 465). Hıristiyanların Endülüs şın Moriskoları ya da Krallığın Moriskoları) de- İslam kentlerini ele geçirmelerinden sonra yimi geçmektedir. Ancak hiçbir zaman ‚Mu- kalmalarına izin verdikleri Müslümanlara dejar‛ sözcüğü ile karşılaşılmamıştır (Maíllo verilen isimdir; ‚yerli, geride kalanlar, kalın- Salgado, 1988: 105). Aynı zamanda Müslü- masına izin verilen kişiler‛ demektir (Maíllo manların kendilerini ‚Mudejar‛ olarak tanım- Salgado, 1988: 104). Kelimenin dini kimlik ladıkları bir veri ile de karşılaşılmamıştır olarak karşılığı bulunmasına karşın etnik kim- (Chalmeta, 1960). lik olarak karşılığının olup olmadığı tartışma- İlk Conquista yıllarında Müslümanla- lıdır. rın antlaşma ile malları ve özgürlükleri koru- Geç Ortaçağ’da Endülüs bölgesinde narak Hıristiyan hakimiyetinde yaşadıkları Hıristiyan yönetimi altında yaşayan Müslü- söylenmektedir. Savaşta malların zarar gör- manların ‚Mudejar‛ olarak adlandırmaları, mediği, Hıristiyan yönetimi altında her gru- kendi yaşadıkları Ortaçağ döneminde görül- bun kendine ait Müslüman bir lidere bağımlı memiştir. İlk olarak Toledo’da 1085 yılında şekilde yaşadığı belirtilmektedir. Müslüman- Hıristiyanlar ve Müslümanlar arasında poli- ların mallarının ele geçirilip geçirilmemesi ise tik, etnik ve dini ayrımcılık başlamışsa da, Hıristiyanların inisiyatifinde olmuştur; diren- Hıristiyan halk Müslümanlar için çok geç dikleri takdirde malları, hayvanları ya da zamanlara kadar bu adlandırmayı yapmamış- özgürlükleri alınmış ya da gayrimenkullerini tır. Kelimenin tarihi metinlerdeki kullanımı, bırakarak, sınır dışı edilmişlerdir. Direnen 15. yüzyılda Avrupa kültürünü Roma İmpa- Müslümanlar düzenli olarak köleleştirilmiştir; ratorluğu’na dayandıran milliyetçilik akımla- köleleştirilen Müslümanlara çok daha sonra rından sonra, Geç Ortaçağ döneminden itiba- ‚Mudejar‛ denilmiştir. Bazı kaynaklarda mar- ren İspanyol tarihçilerin metinlerinde görül- jinal Müslümanlara da ‚Mudejar‛ denildiği meye başlamıştır. görülmektedir (Maíllo Salgado, 1988: 104). Bu gelişmelerle krallığın ve Hıristiyan Ayrıca Müslümanlar ‚tributario‛ (vergi veren) din adamlarının baskıları sonucu göç etmeye ya da teslim olan, boyun eğen, itaat eden ya zorlanan Müslümanlara ‚Mudejar‛ denilmeye da aşağılanan insan anlamında ‚sometido‛ başlanmıştır. Hıristiyan yönetiminde yaşayan olarak da adlandırılmıştır (‚Real Academia Müslümanlar 15. yüzyıldan önceki hiçbir Española‛). ‚Mudejarlar‛ marjinal grup olarak tarihi belgede ‚Mudejar‛ olarak isimlendiril- da görülmüştür. Ana Echevarría Arsuaga, memişlerdir. Bu kelimenin yerine Müslüman Müslümanların marjinal olarak adlandırmala- rını tarihi veriler sonucu elde edilen bilgilere 2 Arapça metnin tercümesi İstanbul Medeniyet göre çok uygun görmemektedir (Arsuaga, Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Araş. 2008). Gör. Abdullah Yıldırım'a aittir.

322

Fatma YILDIZ

1490’lı yıllarda başlayan Gırnata sa- den Hıristiyan krallıkları tebaasında kalan, kendi- vaşları sırasında Müslümanlara ve Yahudilere lerine bir yer verilen ‘Müslüman’‛ (DRAE, karşı daha sert önlemler alındığında, dini 1970).3 ayrımcılık ifadeleri daha belirgin olmaya baş- Ortaçağın sonlarında ‚Mudejar‛ keli- lamıştır. Mağribli Müslümanlar Hıristiyan mesinin Kastilyanlarca daha sınırlı kullanıldı- kentinde getto olarak görülmüş, özellikle ğı belirlenmiştir. Bu kelimenin, teslim olan ve kentten ve toplumdan izole edilmişlerdir. Hıristiyan krallıkların izniyle dinini değiştir- Bilhassa daha öncesinde Kardinal Francisco meden, Hıristiyan topraklarında kalmalarına Jiménez de Cisneros’un (1436-1517) Gırna- izin verilen Müslümanları tanımladığı belir- ta’ya gelmesinden sonra engizisyonlar artmış, tilmiştir. Ancak, Diego de Valera ve Fernando Kastilya ve Aragon bölgelerinde daha baskıcı del Pulgar gibi yazarlar buna şüphe ile bak- bir politika izlenmiştir. Bu baskıcı ortamda maktadırlar (Maíllo Salgado, 1988: 106). Tah- 8.000 İslam el yazması Kardinal Francisco minimce bu yazarların şüphesi, aynı dönem- Jiménez de Cisneros’un emri ile yakılmıştır lerde artan Hıristiyanlık dinini yayma propa- (Romón Juan, 2008: 532). Baskıya maruz kalan gandasının artması sonucu, zamanla azınlık ve kendilerine yeni topraklar arayan 200.000’e özgürlüklerinin daha fazla kısıtlanmasına yakın Yahudi İspanya’yı terk etmek zorunda dayanmaktadır. kalmış, bunlardan bir çoğu Sultan II. Bayezid Hıristiyanlar Gırnata’yı ele geçirme- (1481-1512) tarafından kabul edilerek Osmanlı den önce İspanya’nın genelinde iki tür Müs- Devleti’ne sığınmıştır (Rosser-Owen, 2010: lüman bulunmaktaydı: biri Hıristiyan ege- 77). 50.000 Müslümanın din değiştirme töreni menliğindeki Müslümanlar, diğeri kendi yapılmış, bu kutlanarak, bundan sonra Müs- egemenlikleri ve ayrıcalıkları ile Nasri Emirli- lümanlar ‚moriscos‛ olarak adlandırılmışlar- ği’nde Gırnata’da yaşayan Müslümanlardır. dır. 16. yüzyılda yaşanan gelişmeler ‚limpieza Bu iki farklı durum 1502 yılına, Müslümanla- de sangre‛ (kanın temizlenmesi) ideolojisi ile rın Hıristiyan topraklarını tamamen terk et- Katolik İspanyollardan oluşan bir yeni tek meye mecbur bırakılmalarına kadar devam kültür yaratma çabası olmuştur. etmiştir. Bu tarihten sonra İspanya toprakla- Bu olayların yaşandığı dönemde Kas- rında kalan Müslümanlar zorla din değiştir- tilya’da Arap kökenli olanların genelleştiril- meye, din değiştirmek istemeyenler bulun- mesi ve Müslümanların özel durumunu isim- dukları bölgelerden göçe zorlanmışlardır. lendirmek amacıyla farklı arayışlara girilmiş, Zorla din değiştiren, Hıristiyan dinini kabul Arapça kökenli olan ‚Mudejar‛ kelimesi Hıris- eden Müslümanlara bu sefer yine ‚Mudejar‛ tiyan olmayan Arapları tanımlamak için kul- ismi verilmiştir. Hatt} ‚Yeni Mudejar‛, ‚Eski lanılmıştır. Bu kelimenin kullanılması, kanım- Mudejar‛, ‚Gırnatalı Mudejar‛ gibi kullanımla- ca toplumun Müslümanlara karşı ötekileştir- rın olduğu da bilinmektedir (Maíllo Salgado, me algılarını güçlendirmek için de yapılmış 1988: 107). olmalıdır. Bunun gibi Gırnata dışında yaşayıp Felipe Maíllo Salgado ‚Mudejar‛ te- da, sonradan Gırnata’ya yerleşen Müslüman- riminin kullanımını birkaç nedene bağlamak- lara da ‚Mudejar‛ dendiği görülmektedir. tadır. Ona göre, moro de paz (barışın Morisko- Kelime aynı zamanda ‚Gırnatalı olmayan‛ ları, ya da krallığın Moriskoları) uzun sözcük Moriskoları işaret etmektedir. Bunun yanı sıra kullanmak yerine, dilin ekonomik kullanımı Luis Cabrera de Córdoba adlı kişiye ait olan için buna karşılık gelen bir sözcüğün kullanı- 13 Şubat 1610 tarihli bir belgede yetenekli mı daha uygun olmuştur (Maíllo Salgado, olan ‚Mudejar‛ların sınır dışı edilmediğine ve 1988: 106). Diccionario de la lengua española, Real Academia Española sözlüğünde ‚Mu- 3 Metnin İspanyolcası: ‚Mudéjar: ‘Musulm{n’ que rendi- dejar‛ tanımı şu şekildedir: ‚Dinini değiştirme- do un lugar, queda, sin mudar de religión, por vasallo de los reyes cristianos‛.

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 323

Kraliyet hizmetinde çalıştırıldıklarına ilişkin göre Mudejarlar; Endülüslüler, Kastilyalılara bir bilgi vardır (Cordoba, 2014: 317).4 Ancak, benzeyenler ve Aragon Krallığı’ndaki Tagari- bu tarihten birkaç yıl sonra İspanya’daki ‚Ye- nolar olmak üzere üç çeşittir (Carvajal, 2014). ni Hıristiyanlaştırma‛ adını taşıyan politik Diego de Haedo adlı yazar da benzer ifadeleri ideolojinin yaygınlaşması ile ‚Mudejar‛ olarak kullanmıştır (Haedo, 2014: 9). adlandırılan bütün Müslüman ve Yahudi Yukarıda anlatılan tarihi sürece baktı- toplumun izi silinmiştir (Romón Juan, 2008: ğımızda ‚Mudejar‛ kelimesi farklı anlamlar 531). içermektedir. Neyin tam manası ile ‚Mudejar‛ 1604’te Müslümanların sınır dışı olduğu kesin değildir. Hatta İspanyollar za- edilmelerinden önce, Türk kadırgaları İspan- manla Kuzey Afrikalılara da ‚Mudejar‛ de- ya’ya geldiğinde Jerónimo de Pasamonte mişlerdir. 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar efendisini belirtmek için şu sözü kullanmıştır: farklı bölgelerde yaşayan Müslümanlar ya da ‚Yeni kadırgalarla *Türkler+ yetişmişlerdi, sevin- geçmişte kökeni Müslümanlığa dayananları, memiz için hepimize köleler vermişlerdi, her biri Endülüs bölgesi Mağribli halkını, Valensiya için iki yüz sopa. Ama bir Mudejar için değil, bize ya da Gırnata, Kuzey Afrika Berberilerini, verdiklerinin adı kesin Hacı Salem’di.‛ (Çeviren: Faslıları, küçük ya da büyük grupları, entegre Fatma Yıldız), (Maíllo Salgado, 1988: 108).5 olanları ya da asimile olanları tanımlamak için Burada ‚Mudejar‛ kelimesiyle Gırnatalı ya da de ‚Mudejar‛ kelimesi kullanılmıştır. İspanyol olanlar kastedilmiştir. Cervantes, 16. yüzyıldan itibaren Müslümanlar Don Kişot adlı eserinde, Tagarinoların Gırnata hakkında ötekileştirme algısının politik olarak Moriskolarına ‚Berberi Mudejar‛, Fas’taki ayrıştırıldığı, 18. yüzyılda ise bu terimin kul- Müslümanlara da ‚Hıristiyan olmayan Mu- lanılmasının bırakılmış oluşu ilgi çekicidir. Bu dejarlar‛ dendiğini ifade etmektedir tarihlerde Diccionario de Autoridades adlı (Cervantes, 2006). Bu bilgiden, Gırnata’nın sözlükte ‚Mudejar‛ terimi ile karşılaşılmaz. düşmesinden sonra Hıristiyanlığa geçen Müs- Kuzey Afrika’da ‚Mudejar‛ terimini karşıla- lümanlara da ‚Mudejar‛ dendiği anlaşılmak- yan ahl al-dayn kelimesinin kullanımı bırakıl- tadır. mış, yerini ‚andalusi‛ (Endülüs) kelimesi al- Luis del M{rmol Carvajal kitabında, mıştır (Maíllo Salgado, 1988: 111). Bu gelişme, Türkler ve Tagarinolar/Tagariler6 ve Faslı 18. yüzyıla kadar oluşan sosyal sınıflaşma Mudejarlardan oluşanlar aralarındaki üçlü politikasının artık kaybolduğunu göstermek- politik ve askeri ilişkiye değinmektedir. Ona tedir.

SANAT TARİHİNDE “MU- 4 Metnin İspanyolcası: ‚Los que tienen privilegios por

servicios hechos a los reyes pasados, que son muy an- DEJAR” KAVRAMI TARTIŞMALARI tiguos en España, y se han conservado con buen nom- ‚Mudejar‛ kavramı sanat tarihinde bre, que son llamados mudejares‛. (İspanya’nın en ‚Mudejar üslubu‛, ‚Mudejar sanatı‛ ya da eskileri ve isimleri Mudejar olarak adlandırılan, ‚Mudejar stili‛ olarak kullanılmıştır. Mudejar Kraliyete hizmet etmiş ayrıcalıklı olanlar vardı). Alıntı; (Maíllo Salgado, 1988: 108). üslubu, yapılar, mimari formlar ve kent yapı- 5 Metnin İspanyolcası: ‚Por las nuevas de las galeotas que larına bağlı olarak 12. - 16. yüzyıllar arasında- se habían alzado, nos mandó a dar a todos los exclavos ki İspanya sanat tarihi ve kent tarihi araştır- porque estuviésemos alegres, a doscientos palos por malarında ele alınmıştır. Bu iki alanda yapılan uno. Y si no fuera por un mudejar que se llamaba Hazi Salem, cierto nos lo daban‛. araştırmalarda kelime, tarihçilerin kullandığı 6 Tagarinolar, Hıristiyanlardan zor ayırt edilebilen, gibi asıl anlamı ile kullanılmamıştır. Yukarıda Aragon ve Valensiya sınırlarında yaşayan ve çok iyi ‚Mudejar‛ kavramı açıklanırken ifade edildiği Romance dili konuşan halka verilen isimdir. Ayrıntılı gibi terim anlamında ‚Mudejar‛ basit ifadesi bilgi için bkz.; (Maíllo Salgado, 1988).

324

Fatma YILDIZ ile kentte kalmalarına izin verilen Müslüman- demik açılış konuşmasında geçtiği görülmek- ları tanımlamaktaydı. Tarih araştırmalarında tedir. Bu konuşmadan 2 yıl sonra onun yedi bu terim, İber Yarımadası’nda Hıristiyan ida- ciltlik Mudejar sanatı ile ilgili eseri yayım- resinde yaşayan Müslümanlara karşılık gel- lanmıştır. José Amador de los Ríos, bu sözcü- mektedir. Ancak, sanat tarihçiler ‚Mudejar‛ ğü Hıristiyan dönemi mimari yapılar üzerin- kelimesini etimolojik anlamı ile kullanmamış- deki Endülüs-İslam etkilerini belirtmek için lardır. kullanmış ve ilk kez burada ‚mimaride Mu- Hem Ortaçağ’da hem de daha sonraki dejar stili‛ deyimi geçmiştir. Ancak yazar, dönemlerde İslam etkileri ile yapılan Hıristi- eserlerde izlenen İslam sanatı etkilerini yansı- yan dönemine ait sanat eserleri ‚Mudejar stili‛ tan uygulamaların Müslüman olmayanlar ya da ‚Mudejar üslubu‛ olarak adlandırılmış- tarafından yapıldığını iddia etmiştir (Amador tır. Ancak bu adlandırma, kelimenin kullanı- de los Ríos ve Madrazo, 1996). Beğendiği ve mı ile ilgili iki türlü sorunu da beraberinde ilgisini çektiği bu üslubu Müslümanlara değil, getirmiştir. Birincisi; sözcüğün kullanımında Hıristiyanlara ve İspanya’ya atfetmiştir. Ona Mağrib-Arap-İslam etkili Hıristiyan eserlerine göre, Hıristiyanların kültür hırsı ‚Mudejar ‚Mudejar üslubu‛ denilip denilemeyeceği, stilini‛ mümkün kılmıştır. ‚İspanya medeniye- ikincisi ise ‚Mudejar‛ olarak kabul edilen üs- tinin kendine ait özelliğine ve karaktere sahip tek lubun nasıl sınıflandırılacağı, mimari ve süs- stili‛ olarak görmüştür (Amador de los Ríos lemede görülen bütün detayların Hıristiyan ve Madrazo 1996: 33).8 Amador Ríos’a göre, sanat ve mimari özelliklerden nasıl ayırt edi- zamanla verilen imk}n doğrultusunda bu leceğidir. Conquista sonrasında, Müslümanlar sanat Kastilya ve Aragon bölgelerine kadar ya da Mağrib üslup ve tekniklerini öğrenen yayılmış ve bu bölgelerin doğal bir parçası Hıristiyanlar tarafından İslam etkileri ile üre- olmuştur. Hatta Endülüs-İslam unsurlarının tilen sanat ve mimari alanlarındaki yaratımla- Hıristiyanlığa dönüştürülmesini, Hıristiyanla- ra ‚Mudejar stili‛ denmiştir (Dodds, 2009), rın politik ve askeri hünerlerine dayandırmış- ancak bu terimin sanat tarihindeki kullanımı tır: "Politik hoşgörü vazal Mudejarlara yaşama net değildir. Bir kısım yazarlar ‚Mudejar stili- imkânı vermektedir" (política tolerante que da ni‛ İslam etkileri olarak görürken, bazı yazar- vida a las vasallos mudejares) demiştir. Ancak lar da bu stili İslam ve Hıristiyan sanat ve bundan birkaç yıl sonra Manuel de Assas, mimari akımlarının birlikte kullanılması ile ‚Mudejar‛ mimarisinin ve özelliklerinin İslam oluşan yeni bir sentez olarak değerlendirmiş- sanatına ait olduğunu ifade ederek, José lerdir. Kelimenin etimolojik anlamının Müs- Amador de los Ríos’un görüşlerine karşı çık- lümanları işaret etmesine rağmen, ‚Mudejar mıştır (Assas y Ereño, 1857: 354). üslubunu‛ Hıristiyan sanatı olarak yorumla- 18. yüzyılın sonu ile 19. yüzyılda Av- yan yazarlar bile bulunmaktadır.7 rupa’da soylu-ulus kavramı ortaya çıkarak Sanat tarihi literatüründe ‚Mudejar‛ hızla yayılmıştır. Jürgen Habermas’ın ifade sözcüğünün ilk kez kullanımına bakıldığında ettiği gibi, küçümsenmeyecek sayıda çok bil- 1859 yılında José Amador de los Ríos’un, Aca- gin, yazar ve şair tarafından düşünülen ve demia de Bellas Artes de San Fernando adlı aka- uygulamaya konulmak istenen ‚soylu-ulus‛ kavramına göre, ‚ulusun kendini olumlu yönde

biçimlendirmesi, artık yabancı olan her şeyden 7 Bir diğer tartışma ise, İslam yapılarının Roma ya da Hıristiyan dönemine atfedilmesi hakkındadır. Endülüs kendini koruması‛ gerekiyordu. Bu ‚soylu- kentlerindeki İslam etkileri yıllarca görmezden ulus‛ anlayışı, diğer ulusları değerden dü- gelinmiştir. Örneğin, Hıristiyan sanatında görülen şürme ve milli, etnik ve dini azınlıkları dışla- İslam etkileri Toledo üslubu, Kastilya ya da İspanyol sanatı olarak adlandırılmış, kiliselerdeki İslam mak için iyi bir araç olmuştur (Habermas, etkilerinin nedenleri açıklanmamıştır. Bu yapıları yaptıranların Hıristiyan kralların olması nedeniyle dini 8 Metnin İspanyolcası: ‚singular estilo (...) propio y yapılarda İslam etkilerinin yorumlanması zor olmuştur. característico de la civilización española *...+.‛

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 325

1993: 18). María Elena Díez Jorge, 19. yüzyıl ması açıkça Endülüs-İslam, Kastilya’da ise tarih yazımlarında ‚Arap sanatının‛ ikincil Nasri-İslam etkilerini göstermektedir. María plana atılarak, Grek-Roma sanatının ‚gayri- Rosa Menocal, bunun sadece dinle tanımla- meşru oğlu‛ olarak aktarıldığını belirtmekte- namayacağını, bunun çok büyük bir paradoks dir (Díez Jorge, 2001: 170). Ona göre ‚Mu- olduğunu ifade etmektedir. dejar‛ın kullanımı, bilinçli şekilde ‘kafirlerin’ estetik deneyimlerinin seçildiğini ve istendi- ğini göstermektedir. Ancak, ‚soylu-ulus‛ düşüncesi teme- line dayanan 19. yüzyılda yapılan bu iki farklı yorumdan sonra İslam etkilerinin görüldüğü Hıristiyan yapılarına ‚Mudejar üslubu‛ denilip denilemeyeceği tartışmaları başlamış, Mu- dejar kavramı hakkında yazılan yazılarda farklı tezler ortaya atılmıştır. 1888’de Pedro de Madrazo, José Amador de los Ríos’un yoru- mu ile ilgili ‚bu terimin getireceği tehlikeyi dü- şünerek, terimin kullanılmasının bırakılmasını‛ önermiştir. Ayrıca, eğer Arap-Bizans ya da Gotik-Mağrib karışımı üsluplar ‚Mudejar‛ olarak adlandırılırsa, aynı zamanda bunlara karşılık gelen birleşik isimlerin de gösterilme- si gerektiğini belirtmiştir (Madrazo, 1888: 262- 263).9 Kimi yazarlara göre ‚Mudejar‛ üç dinin ortak kültürünü yansıtmakta, kimi yazarlar ise, bu tarzın üç dinin bölünmesiyle oluşan bir üslup olup olmadığını sorgulamaktadır. Örneğin; María Rosa Menocal, Toledo’daki El Tr{nsito Sinagogu’ndaki binlerce detaydan hangisinin bilinen üç kültürden birine ait olduğu sorusunu dile getirmektedir (Fotoğraf 6, 7), (Menocal, 2008: 152). Kendisine göre, ‚Mudejar‛ terimi Hıristiyan Conquistası’nın gücüne işaret etmektedir. Kenti ele geçirenler bu terimle kendi ortak ve birlikte yaşamlarını ve samimiyetlerini anlatmak istemektedirler. Endülüs bölgesi Hıristiyan yapılarında ve süslemelerinde Arapça kaligrafinin kullanıl-

9 Metnin İspanyolcası: ‚*...+ y si lo que hoy damos en llamar mudejar es {rabe-bizantino con mezcla de rom{nico, dígase así explícitamente; y si lo mudejar es de estilo mauritano o moghrebita con rasgos rom{nicos, o bizantinos, o góticos, señ{lese así también con los nombres que a tal compuesto respondan *...+.‛Alıntı; (Salido López, 2014: 182).

326

Fatma YILDIZ

Fotoğraf 1: Sevilla Omnium Sanctroum Kilisesi, Endülüs-İslam dönemi minare plan ve süsleme özelliklerini gösteren çan kulesi (14. yüzyıl), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Kastilya’da ortaya çıkan ‚Mudejar‛ te- ği sorusuyla yakından uzaktan hiçbir ilgi- rimi Ortaçağ İspanya’sında Toledo ve Kastilya si yoktur. Bu zararı ortadan kaldırma zo- gibi kentleri ifade etmekteydi, ancak Kastil- runluluğu, herhangi bir kültürün, o kül- ya’nın yerel kültürü sıra dışı, entelektüel ve türe ait olmayan insanlar için de özel bir edebi eserlerin yaratımının merkeziydi. Yazar değeri olduğu varsayımına ya da bunun bu durumun, ‚Mudejar‛ olarak ifade edilme- kanıtlanmasına diğine dikkat çekmektedir (Menocal, 2008: dayanmamaktadır.‛(Habermas, 1993: 153). Eğer ‚Mudejar‛dan bahsedilmek gerekir- 130). se bu tanım Kastilya edebiyatı için zor bir Marqués de Lozoya 1934 yılında anlayış olarak görülebilirdi. Ancak, yazarın ‚Mudejar‛ terimi yerine muro ya da moro’nun üzerinde durduğu bir diğer nokta, İspanya ve eş anlamlısı olan sıfattan gelen morisco (Mağ- Kastilya sanatı arasında çok fazla bir fark rib) sözcüğünü kullanmayı tercih etmiştir. olmadığı, bunun gizlendiğidir. O, ortaya yeni Bazı yazarlara göre İspanyolca olan ‚mudéjar‛ yorumların çıkarabilmesinin ancak bu konu- ile ‚morisco‛ eş anlamlı sözcüklerdir (Lozoya, nun daha detaylı incelemesiyle başarılabilece- 1934). Tarih araştırmalarında ve döneminde ğini ifade etmiştir (Menocal, 2008: 156). morisco sözcüğü Gırnata’nın 1492’de Müslü- María Rosa Menocal’ın belirtmek is- manların elinden düşmesinden sonra Hıristi- tediği, belki de İslam etkilerinin açık olarak yanlığın zorla kabul ettirildiği İspanya’da isimlendirilememiş oluşudur. Habermas’ın kalan Müslümanlara verilen addır. Eski Müs- Susan Wolf’tan alıntıladığı, kendisinden baş- lümanlar, 1502-1526 yılları arasında Ara- ka diğer kültürleri tanıma ile ilgili cümlelerde gon’da ‚yeni Hıristiyanlar‛ olarak bilinmekte- benzer ifadeleri bulmak mümkündür: dirler. Bu sebeple ‚Mudejar‛ ile ‚Morisco‛ ‚Tanımayarak yaratılacak ağır hasarın, sözcükleri arasında anlam ve dönem karışık- tanınmayan insan ya da kültürün, tüm lığı oluşmuş, bazı yazarlar 16. yüzyıla kadar insanlara önemli bir mesaj verip vermedi- olan süreç için ‚Mudejarı‛ kullanmayı tercih

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 327

etmişlerdir.

Fotoğraf 2: Sevilla San Pedro Kilisesi Şapeli, Endülüs-İslam dönemi sırlı tuğla ve çini mozaik sanatı özelliklerini gösteren dilimli kemer (14. yüzyıl), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

1888’de Pedro de Madrazo, bir gaze- Romanesk‛ (11.-13. yüzyıl), ‚Mudejar-Gotik‛ tedeki yazı serisinde sanat üslupları hakkında (14.-15. yüzyıl) ve hatta 16. yüzyıl üslupları bilgi verirken ‚Mudejar sanatı‛ terimini kul- içinde sınıflandırılmasını önermiştir. Vicente lanmıştır. Bu yazıda sanatın, sanatçıların kişi- Lampérez, İslam etkilerini ya da kendisinin sel durumlarına göre değil, eserlerin karakte- deyimi ile ‚Mudejar stili‛ni mimari yapının ristik yapılarına göre belirlendiğine işaret üstüne giydirilen bir örtü, bir elbise olarak etmiştir. Vicente Lampérez ise, 1906’da etnik görmüştür. Elie Lambret 1933 yılında ‚Mu- çağrışımlardan kaçınarak, bu sanata ‚Historia dejar sanatı‛ hakkında, ‚Mudejar‛ çalışmaları- de la arquitectura cristiana en la Edad Media‛ nın sadece Hıristiyan ustalar tarafından ya da adlı eserinde ‚Mudejar sanatı‛nın sadece Müs- Mağribler tarafından gerçekleştirilen Hıristi- lümanlar tarafından üretilmediğini, aynı za- yan sanatı olduğu görüşünü ortaya atmıştır. manda bu sanatın Müslümanlar aracılığı ile 1938-1973 yılları arasında Francisco Hıristiyanlara da aşılandığını ve böylece sa- Franco başbakan olduğu sırada İspanya dikta- natçıların sosyal statülerinin ortadan kalktığı- törlükle yönetilmişti. Bu dönemde Hıristiyan nı belirtmiştir. Vicente Lampérez, 1901’de olmayan tüm halka karşı olumsuz bir politika Ataneo de Madrid’de yaptığı bir konferans izlenmiştir. Mitleştirilmek istenen bir ‚İspan- konuşmasında İslam etkilerini ‚Mudejar stili‛ ya Devleti‛ vardı (Romón Juan, 2008: 531). içinde Hıristiyan sanat özelliklerini ön plana Bunun için Francisco Franco tarihte yapılan çıkararak sunmuştur. Yazar, ‚Mudejar‛ eserle- Conquista hareketlerinin ruhunu canlandırma rin Hıristiyan mimarisi olarak, ‚Mudejar- çabası göstermiş, milliyetçi ve Katolik İspanya

328

Fatma YILDIZ

rüyası ile 40 yıl kadar diğer dil, din ve inanç- miras olarak, ötekinin üzerinden kendi onur- lara karşı durmuştur. Aynı zamanda tarihteki ları olarak gösterilmiştir. ‚Mudejar sanatı‛nın farklı inançları ve etnik ayrımları şiddetle ilk yorumlandığı dönemlerde İspanya milli- ink}r etmiştir. İspanya’nın böyle bir siyaset yetçi bir siyasetin içindeydi. Böyle bir ortam- yaşadığı dönemde tarihi araştırmalar da ön- da Endülüs-İslam etkileri sözcüğünü kullan- yargılarla yazılmaktaydı. 20. yüzyılın milli- mak yerine ‚Mudejar‛ sözcüğünün kullanımı yetçi bakış açıları yazarların yazılarına da tercih edilmiş olmalıdır. Daha sonra da bu yansımıştır. Bu sebeple ‚Mudejar üslubu‛ İs- terim sanat tarihi ve kent tarihi literatürüne panya Hıristiyan dünyasının yarattığı bir yerleşmiştir.

Fotoğraf 3: Sevilla San Pedro Kilisesi şapeli, Endülüs-İslam sanatı özellikle- rini gösteren sırlı tuğla ve çini mozaik malzeme kullanılarak yıldız motifleri ile bezenen kubbe örtüsü (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Yukarıda bahsedilen terim karmaşası 1975 yılında ‚Mudejar üslubu‛ yanın- aynı zamanda Hıristiyan idaresinde yaşayan da ‚Mudejarismo‛ terimi, Teruel Uluslararası diğer din, dil ve etnik kimliklere yaklaşım Sempozyumu’nda ilk kez ortaya atılmış, bu da tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. daha sonra başka bir tartışmayı beraberinde ‚Mudejar sanatı‛ adlandırmasının tarihsel getirmiştir. ‚Mudejar stili akımı‛ olarak tanım- süreç içerisinde kullanılan manasının aksine lanan bu terim, Marqués Lozoya ve Diego etnik çağrışımdan uzak olduğu ifade edilmek- Angulo gibi yazarlara karşı bir görüş olarak, tedir (Borr{s, 2015). Ancak ‚Mudejar sanatı‛ morisco’ya bir alternatif olarak sunulmuştur. dendiğinde bu sanatın nasıl oluştuğu ile ilgili Mudejarismo terimi zamanla İslam etkileri tarihsel bağlamda ilişki kurmak kaçınılmaz- olmayan eserler için de tanımlanmış ve teri- dır. Bu sebeple, Hıristiyan dönemindeki İslam min belirsizliği gittikçe artmıştır. kent, mimarlık ve sanat etkilerinin ‚Mudejar ‚Mudejar stili‛ tartışmalarında, hangi sanatı‛ olarak ifade edilmesinin, etnik çağrı- mimari unsurların İslam etkileri olarak kabul şımdan uzak olduğu tartışmalıdır. edilebileceği karışıklığını da ortaya çıkmıştır.

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 329

Örneğin, İber Yarımadası İslam yapılarında Borr{s Gualis 2007 yılında yazdığı sık görülen mimaride tuğla kullanımı, Hıristi- makalesinde ise, ‚Mudejar sanatı‛ ve Endülüs- yan mimarisinde Romanesk üslupta aynı İslam etkileri hakkındaki önyargılı fikirlerin şekilde sık kullanılan mimari bir malzemedir. Hispanik’ten kalma olduğuna dikkat çekmek- ‚Mudejar stili‛ özelliklerinden biri olarak sayı- tedir. Yapılan yorumların bu stili üretenlere lan mimaride tuğla kullanımının ‚Romanesk mi yoksa bir kültürün izlerine mi işaret ettiği stili tuğla mimarisi‛ ya da ‚İslam etkili tuğla tartışmaları da vardır. Örneğin G. Borr{s Gua- mimarisi‛ olarak mı adlandırması gerektiği de lis, bu yapıların inşasında Müslümanların tartışmalara neden olmuştur. Vicente olduğu kadar Hıristiyanların da çalıştığını Lampérez tuğla kullanımını Romanesk stili dile getirmektedir (Borr{s Gualis, 2007). Bura- olarak adlandırırken (Lamperez & Romea, da yine, Hıristiyanların bu sanatı öğrenmele- 1999: 33), Marqués de Lozoya ve G. Borr{s rinde iki yolun olduğunu hatırlatmak gerekir. Gualis bu görüşe katılmamışlardır (Lozoya, Birincisi, Endülüs-İslam etkileri Hıristiyan 1934: 45; G. M. Borr{s Gualis, 2006: 195). José idaresinde yaşamaya devam eden ya da Gır- Antonio Ruiz 1988’de Segovia bölgesi hak- nata Nasri Emirliği’nden getirilen Müslüman kında bir yazı yayımlamış, ‚Mudejar sanatı‛nı ustalar aracılığı ile taşınmıştır. Ancak aynı Romanesk stili tuğla kullanımı olarak genel- zamanda daha önce İslam idaresinde uzun leştirmiştir. Bu yorumlar tamamen ‚Romanesk yıllar yaşayan Müsta’ribler de (Araplaştırılmış stili-Mudejar‛ ya da ‚Gotik-Mudejar‛ olarak Hıristiyanlar) bu kültür ve deneyimi Conquis- geçse de, ‚Mudejar stilin‛ Romanesk stili tuğla ta’dan sonra Hıristiyan kentlerinde devam kullanımının bir versiyonu olmaktan öteye ettirmişlerdir. Yeni gelen Hıristiyanlar ise, gidemediği dile getirilmiştir (Borr{s, 2015). hem Müslümanların hem de Müsta’riblerin Daha önce de belirtildiği gibi, bu deneyimlerinden faydalanmışlardır. Marqués de Lozoya, ‚Mudejar sanatı‛ demek 1990 yılında José María Azc{rate, Go- yerine ‚arquitectura morisca‛ anlamında ‚Mağ- tik sanatı hakkında hazırladığı bir ders kita- rib mimarisi‛ demeyi uygun görmüştür. Ona bında ‚Mudejar sanatı‛ kavramı yerine ‚İslam- göre, iki terim de aynı anlamı taşımasına laştırılmış Hıristiyan sanatı‛ teriminin getiril- rağmen, ‚Mudejar‛ terimi daha otantiktir (Lo- mesini önermiştir. Ancak bu yaklaşım da zoya, 1934: 45-46). José María Azc{rate, ‚Mu- yetersiz kalmıştır. Sanatsal bir dönemi işaret dejarı‛, ‚İslamlaştırılan Hıristiyan mimarisi‛ etmek amacıyla sanat tarihi bilim dalına ‚Mu- olarak tanımlamaktadır (Azc{rate Ristori, dejar‛ teriminin daha iyi oturduğu dile geti- 1990: 72 vd). 1981’de Gonzalo M. Borr{s Gua- rilmiştir (Borr{s, 2015). lis, ‚Mudejar sanatının‛ kesinlikle bir stil ol- 2000 yılında José Juan Fern{ndez Ca- madığını vurgulamıştır (G. M. Borr{s Gualis, ro ‚Mudejar stilini‛; ‚İspanya Müslümanlarının 1981: 37). Ona göre, bu fenomen Müslümanla- bıraktığı geleneksel miras ürünlerinin bir sistemi‛ rın Hıristiyan toplumu içinde izolasyonları ile olarak yorumlamıştır (Fern{ndez Caro, 2000: ortaya çıkmıştır ve Hıristiyanların sanatı Müs- 10). Ona göre İslam sanatının eşsiz yapıları lümanların sanatından çok farklıdır. Bu se- örnek alınarak Hıristiyan döneminin yeni beple Hıristiyan ve İslam sanat özelliklerinin yapıları üzerinde bu sanat tekrarlanmıştır. kullanılmasında bir bütünlük olmadığını dile Aynı zamanda, Toskana’daki Romanesk stili getirmektedir. 2005 yılında ise Borr{s Gualis, ve Gotik yapıların yapımında da Hıristiyan bu fenomeni bir arada yaşama şartları ile or- işçilere bu sanat öğretilmiştir. taya çıkan, ne İslam ne de Hıristiyan sanatın- Tanımlar ve tartışmalar bu yorumlar- da görülmeyen gerçek bir Hispanik (İspanyol) la bitmemektedir. Concepción Abad Castro olarak değerlendirmiştir (G. M. Borr{s Gualis, (Abad Castro, 1991), María Elena Díez Jorge 2006: 195). (Díez Jorge, 2001) ve Teresa Pérez Higuera

330

Fatma YILDIZ

(Pérez Higuera, 2006) gibi önemli araştırmacı- dır (Fern{ndez Caro, vd. 2000: 10). lar ‚Mudejar sanatı‛ hakkında farklı yaklaşım- Daha önce ifade edildiği gibi, araştır- larda bulunmuşlardır. maların genelinde İslam etkileri ‚Mudejar stili‛ olarak ele alınmıştır. Bu stil bir taraftan “MUDEJAR SANATI” çok uzun bir süreci içine alırken, diğer taraf- ÖZELLİKLERİ tan da Romanesk, Gotik, Rönesans, Barok Yukarıda belirtilen tüm bu tartışma- gibi Avrupa Hıristiyan sanatı dönemlerini de lardan sonra İslam etkileri ile gelişen Hıristi- kapsamaktadır. Bu kapsamlı sürece Endülüs- yan sanatı olarak adlandırılan ‚Mudejar stili‛ İslam etkileri de eklenmiştir.12 Araştırmacılar ya da ‚Mudejar sanatı‛ hangi karakteristik bu nedenle her dönemin ‚Mudejar stili‛ni özelliklere sahipti? Hıristiyan sanatı üzerin- farklı isimlerle ve dönemlerle adlandırma deki Endülüs-İslam etkileri olan ‚Mudejar gereği duymuşlardır. Örneğin, 12. yüzyılda stili‛, 12.-19. yüzyılları arasında Hıristiyan ‚Romanesk-Mudejar‛, 13.-15. yüzyıllar arasın- yönetimindeki İber Yarımadası, Portekiz ve da ‚Gotik-Mudejar‛, 16.-17. yüzyıllarda ‚Röne- hatta Latin Amerika’da kent organizasyonu, sans-Mudejar‛ ve 19. yüzyıla kadar etkileri mimari ve sanat eserlerinde görülmektedir. süren ve Latin Amerika’ya kadar geniş bir Bu etkiler 19. yüzyıla kadar sürmüş, İspanyol coğrafyayı etkileyen ‚Neo-Mudejar‛ olarak kolonileri ile Amerika’ya kadar ulaşmıştır.10 adlandırmışlardır. Endülüs-İslam etkileri ilk olarak Conquis- Bu gruplandırmanın farklı şekilde ad- ta’nın ilk yaşandığı Toledo (1085) kentinde landırıldığı da dikkat çekmektedir. Örneğin, ortaya çıkmıştır.11 Daha önce var olan İslam Fern{ndez Caro ve ekibi Endülüs-İslam etki- mimari ve kent unsurları uzun yıllar kopya- lerinin yaşandığı dönemler için şu gruplan- lanarak Hıristiyan idaresi altında uygulanmış- dırmayı yapmışlardır: 1240’a kadar olan süreç tır. İslam etkilerinin çok yaygın şekilde gö- içinde İslam etkileri daha fazla görülmektedir. rülmesi 12.-14. yüzyıllar arasındadır. 14. yüz- 1240-1350 yılları arasında Kastilya-Leon, Ara- yılda ise Endülüs bölgelerinde çok yaygın- gon ve Endülüs krallığında Gotik akımla be- laşmıştır. 15. yüzyılda Müslümanların Hıristi- raber İslam etkileri devam etmiştir. Bu dö- yan toplumundan ve gündelik hayattan izole nemlerdeki önemli örnekler arasında Tole- edilmeleriyle sanat eserlerinde ve kent orga- do’da 1180 yılında inşa edilen Santa Maria la nizasyonlarında Endülüs-İslam etkileri de Blanca Sinagogu (bkz. Fotoğraf 4, 5), Te- azalmıştır. ruel’de San Martín ve El Salvador kiliselerinin Akla ilk gelen sorulardan biri, İberya çan kuleleri ve Kurtuba Ulu Camii, Capilla Yarımadası’nda Hıristiyan döneminde Müs- Real Şapeli ya da San Pablo Şapeli, Sevilla lümanların azınlık konumuna geçmelerine Omnium Sanctroum Kilisesi (14. yüzyıl, bkz. rağmen İslam etkilerinin neden h}l} bu kadar Fotoğraf 1), Sevilla San Pedro Kilisesi (14. yaygın olarak görüldüğüdür. Müslümanlar yüzyıl, bkz. Fotoğraf 2, 3) ve Sevilla’daki ünlü azınlıktadır, ancak neredeyse mevcut olan Reales Alcazares Sarayı (Alkazar Sarayı, bkz. Müslümanların %50’sinin yapıların inşasında Fotoğraf 8, 9) bulunmaktadır. 1350-1450 yılları görev aldıkları tarihi belgelerde aktarılmakta- arasında konutların, sarayların ve kiliselerin İslam etkileri ile yapımı yaygınlaşmıştır. 1450-

10 Amerika’da İslam etkileri ‚Arte Colonial‛, bir diğer 1550 yılları arasında Müslümanlar kent mer- ifade ile ‚Koloni Sanatı‛ olarak adlandırılmıştır. kezlerinden izole edilmiş, katedrallerin yapı- Küba’dan Kuzey Arjantin’e kadar Latin Amerika mı yaygınlaşmış, bu süreçle birlikte İslam kiliselerinde, bu etkileri görmek mümkündür. 11 Toledo İslam döneminde ilim, kültür ve sanat açısından en önemli merkezlerden biriydi. Lütfi Şeyban, 12 Endülüs-İslam dönemi kentleri kültür ve tarihi mirası Toledo’da İslam dönemi kültür ve tarih miraslarını ele hakkında Türkçe yayımlanmış birkaç makale alan Türkçe bir makale yayımlamıştır. Daha detaylı bulunmaktadır. Daha detaylı bilgi için bkz.: Şeyban, bilgi için bkz.: Şeyban, Winter I, 2014. Autumn I, 2014; Şeyban, Winter II, 2015.

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 331

etkileri de azalmıştır. Ancak, İslam etkili yara- laşmasına rağmen kırsal bölgelerde İslam tımlar tamamen bitmemiş, 1550-1650 yılları etkileri Barok özelliklerle kaynaşarak devam arasında Rönesans sanat özellikleri yaygın- etmiştir (Fern{ndez Caro, vd. 2000: 11-13).

Fotoğraf 4: Santa Maria la Blanca Sinagogu, nef düzenleri, Endülüs-İslam sanatı özel- liklerini gösteren geometrik kompozisyonlar, at nalı kemerler ve kozalak sütun baş- lıkları, Toledo (1180), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Fotoğraf 5: Toledo Santa Maria la Blanca Sinagogu, nef düzenleri, at nalı kemer ve kozalak sütun başlıkları (1180), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

332

Fatma YILDIZ

Terim anlamında ifade karışıklığı, da- yazı süsleme tekniğinin mimaride ya da diğer ha önce belirtildiği gibi, dönemlere göre İslam sanat alanlarındaki yaygın kullanımı, İslam etkilerinin adlandırılmasında da dikkati çek- kültür motifleri olan geometrik ve çokgen mektedir. Oysa bu araştırmada, Avrupa sanat kompozisyonlar ya da bitkisel bezemelerin akımlarının dönemlere göre değişmesine kullanımı gibi (bkz. Fotoğraf 3, 4). Bu özellik- rağmen Hıristiyan sanatında Endülüs-İslam ler Hıristiyan döneminde savunma sistemle- etkilerinin aynı kalması dikkat çekicidir. Ör- rinde, kent sur kapılarında, kastellerde, kilise- neğin, ahşap tavan kullanımı (bkz. Fotoğraf lerde, konutlarda, saraylarda ve kentin her 4), at nalı ya da dilimli kemerler (bkz. Fotoğ- alanındaki diğer sivil ve dini mimaride gö- raf 2), revaklı ve fıskiyeli merkezi avlu sistemi rülmektedir. ‚Mudejar stili‛ sadece mimari ve ile yapılan binalar, renkli çini mozaik (azule- kentsel alanda değil, halı, tekstil, çini seramik, jos) ya da stuko süslemeler (bkz. Fotoğraf 5), edebiyat, yaşam tarzı gibi farklı alanlarda 16. tuğlanın süsleme malzemesi olarak kullanımı, yüzyıl ortalarına kadar İspanyol elitler tara- sebka motifleri (baklava dilimleri), Arapça fından tercih edilmiştir.

Fotoğraf 6: Toledo El Tr{nsito Sinagogu, Endülüs-İslam sanatı özelliklerine sahip ahşap kündekâri örtü sistemi ve stuko süslemeler (14. yüzyıl), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Hıristiyan sanatında Endülüs-İslam döşemeciler bu geleneğin korunmasını sağ- etkilerinin yayılmasında önemli etkenlerden lamışlardır. Müslümanların loncalarla çalış- biri de loncalardır. Loncalar yoluyla karşılıklı tıklarına dair bilgiler tarihi kaynaklarda geç- sanatsal, mimari ve kent organizasyonu de- mektedir. Ancak, isimleri değişen ve bu kül- neyimleri ve teknikleri paylaşılmaktaydı. türün halefleri olanlar da bulunmaktadır. Lonca çalışma metotları ile duvarcılar, inşaat- Akademik yayınlarda, Endülüs-İslam çılar, marangozlar, çini mozaik ustaları ve etkilerinin bu kadar yaygın görülmesinin

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 333

nedenleri, savaştan sonra yeni kentsel yapı- lanma ile yaşanan ekonomik krize dayandı- rılmaktaydı. Ekonomik kriz nedeniyle taş yerine daha ucuz ve kolay işlenen tuğla, ah- şap ve alçı gibi malzemelerin kullanıldığı dile getirilmekteydi. Son zamanlarda detaylı olarak yapılan arşiv araştırmalarında bunun doğru olmadığı ortaya çıkarılmıştır. Tarihi belgelerde tuğla, kiremit ve ahşabın fahiş fiyatları sebebiyle malzemelerin kontrollü kullanılması ile ilgili uyarıların yapıldığına ilişkin bilgiler yer almaktadır. 15. ve 16. yüz- yıllarda fahiş fiyatlar nedeniyle malzemelerin kullanımı konusunda düzenleme yapılmasına gidilmiş, bu düzenleme yapılırken tuğla, kiremit, ahşap gibi malzemeler de listede sıra- lanmıştır. 15. yüzyılda ahşap doğramacılığına ve ahşabın kullanımına dikkat edilmesi ve sınırlandırılmasına dair sert kurallar getiril- miştir.13 Fahiş fiyatlara rağmen Endülüs-İslam sanatı özellikleri taşıyan üretimler ve sipariş- ler devam etmiş, yüksek fiyatlı malzemeler bu çalışmalar için fazlasıyla kullanılmıştır.

13 A.M.To., Sala IX, Estantería 2, Cajón 1, Años 1540 a 1556 ve Cajón 5, legajo 4, no: 10, año 1592, alıntı; (Díez Jorge, 2001: 172).

334

Fatma YILDIZ

Fotoğraf 7: Toledo El Tr{nsito Sinagogu, stuko süslemelerinden detay (14. yüzyıl), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Müslümanların sanatsal yaratımlarına pozisyonlarını canlı tutmaya çalışmışlardır artan taleple sektör gelişmeye başlamış, sanat (Díez Jorge, 2001: 174). Ustalar, Hıristiyan ve mimari sektöründe Müslümanların statüle- patronların görmek istedikleri sembol ya da ri artmıştır. Müslümanlar iş ve teknikleri bilen baskı biçimlerini, kaligrafik anlam içeriğini usta ve hoca olarak, sektörde ihtiyaç duyul- dikkate alarak sanatlarına uygulamışlardır. maya başlamış, böylece sosyal tanınmayı ka- Hıristiyan döneminde İslam sanatı zanmışlardır. Bu sebeple diğer Müslüman üretimleri için bölgeler arası sanatçı değişim- halk gibi bu alanda çalışan Müslümanlara lerinin de yapıldığı da bilinmektedir. Müslü- ayrımcılık yapılmadığı ve sanatk}r Müslü- manlar ve Hıristiyanlar işbirliği yaparak bir manların diğer azınlıkların yaşadıkları sıkıntı- katedralin yapımında aynı binada iki farklı ları yaşamadıkları tahmin edilmektedir (Díez sanatsal özellikleri ve teknikleri kullanmak- Jorge, 2001: 173). Diğer taraftan sanatk}r Müs- taydılar. Bu da iki tarafın karşılıklı olarak lümanlar, sanatlarının sürdürülmesi ve yaşa- sanatlarını öğrenmelerine imk}n tanımıştır. tılması için işlerin kolayca yapılmasına izin Nitekim, Hıristiyanların zamanla İslam sana- vermemişlerdir. Durgunluğun önüne geçmek tını uygulamaları da buna dayanmaktadır. için sanatsal yaratıcılıklarını ve estetik kom-

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 335

Fotoğraf 8: I. Pedro’nun Sarayı, Sevilla Alkazar Sarayı, Endülüs-İslam sanatı özellikleri ile bezenmiş ana giriş kapısı cephe süslemesi (14. yüzyıl), (Fotoğraf: Fatma Yıldız).

Farklı bir açıdan bakılırsa Endülüs- dikkat çekmektedir (Díez Jorge, 2001: 172). İslam sanatının ideolojik reddi de olabilirdi. Müslümanlarla Hıristiyanlar arasındaki ilişki- Ya da tersini düşündüğümüzde İslam sanatı ler kesintisiz devam etmişti ve farklı bir este- talep ve beğenisinin yüksek olması ideolojile- tiğe sahip İslam sanatı Hıristiyanların ilgisini rin önüne geçmişti. Talep ve beğeni yüksek çekmişti. Sanatsal çeşitliliğin artması, gerçekte olmasaydı Endülüs-İslam etkileri bu kadar memnunluk vericiydi. Ancak, İslam kentleri yaygın görülmezdi. Burada artık Endülüs- bu kadar gelişmemiş olsaydı, bu kültürel en- İslam kültür aktarımının kimler tarafından tegrasyon ve kabullenme olmayabilirdi. Ken- yapıldığı değil, nasıl ve neden yapıldığı önem tin her bölgesinde görmeye alıştıkları İslam kazanacaktır. ‚Mudejar‛ olarak adlandırılan eserleri artık Hıristiyanlar için yabancı sayıl- stil, Hıristiyan iktidarın tercihlerini gösteren mayacaktı. Hatta zamanla kendilerinden ol- bir yaklaşım haline dönüşmüştür. Üstelik bu mayan olarak ayırt edilemez duruma gelecek- sanatın uygulamaları düzensiz ve rastgele ti. Öyle ki, Hıristiyan kültürünün bir parçası değil, yazılı kurallara ve çizimlere dayanan olacak ve İber Yarımadası’nda tamamen kök- tekniklerle düzenli ve planlı olarak yapılmış- leşecekti. Bu sebeple Navagero, bu düzenle- tır. Tarihi belgelerde bunun birçok örneği meyi ‚İspanyol modası‛ demiştir (Navagero & vardır. Alonso Cano, 1951). Günümüzde ise İspan- María Elena Díez Jorge, ‚Mudejar sti- ya’yı diğer Avrupa ülkelerinden ayıran ‚Mu- lin‛, ne politik ne de sosyal ideallerle doğma- dejar sanatı‛ bir fenomendir. ‚Mudejar stili‛ dığına, patronlar tarafından talep edilen bu terimi kullanımının yaygınlaşması, belki de sanatın kültürel etkileşimlerin ve deneyimle- turistlerin İspanya’ya ilgisini bir o kadar canlı rin entegrasyonu ve kabulü ile oluştuğuna tutmayı başarmaktadır.

336

Fatma YILDIZ

Fotoğraf 9: I. Pedro’nun Sarayı, Sevilla Alkazar Sarayı, Endülüs-İslam saray ve konut plan tipleri örnek alınarak inşa edilen avlu ve revak sistemi düzeneği (14. yüzyıl), (Fo- toğraf: Fatma Yıldız).

“MUDEJAR KENTİ” KAVRAMI panya’da kökleşmiş Endülüs-İslam dönemi Conquista sonrası Hıristiyan kent or- kent geleneklerinin sürdürülmesi ile gelişmiş- ganizasyonlarında Endülüs-İslam etkilerinin tir. Hıristiyan ve İslam dönemine ait yazılı görülmesi literatürde “Mudejar kenti” olarak belgelerde karşılaşıldığı gibi Endülüs-İslam geçmektedir. Endülüs-İslam etkileri ile yapı- kentlerinin büyük ölçüde gelişmiş kent plan- laşan Ortaçağ dönemini kapsayan Hıristiyan lamasına sahip olduğu bilinmektedir. Endü- kentlerine bu isim verilmiştir. Bunun yanı sıra lüs-İslam döneminden kalan kentler Conquis- ‚Mudejar kenti‛ kavramı ile karıştırılmaması ta sonrasında Hıristiyanların eline geçmiş, bu gereken “Mudejarların kenti” kavramı da yer kentler Hıristiyanlar için büyük bir taşınmaz almaktadır. Hıristiyan idaresindeki Müslü- ganimet olmuştur. Endülüs-İslam kentleri man halkın, Hıristiyan halktan ayrı olarak sadece yapısal açıdan değil, aynı zamanda yaşadığı kırsal bölgeler bulunmaktaydı. Müs- kent organizasyonu bilgi ve tecrübesi açısın- lümanlar yaşadıkları bu kırsal alanları zaman- dan büyük bir miras olarak Hıristiyanlara la geliştirerek kent haline dönüştürmüşlerdir. kalmıştır. Bu nedenle inşaat, mühendislik, Bu durum literatürde; ‚Mudejarların kenti‛ mimarlık, süsleme gibi alanlarda uzman olan (Müslümanların kenti) olarak adlandırılmıştır. Müslümanlar idari görevlerde çalıştırılmış- Bu iki kavram; ‚Mudejar kenti‛ ve ‚Mudejarla- lardır. Hıristiyanların, ele geçirdikleri kentle- rın kenti‛ kavramları başka bir anlam karışık- rin işleyişini, düzenini, kent merkezlerini ve lığına neden olmuştur (Torró Abad, 1995: kırsal bölgeleri, mahalleleri, alt yapı sistemle- 542). rini, dini ve sivil yapıları, tanımaları gereki- “Mudejar kentleri”, yüzyıllarca İs- yordu. Bu nedenle ilk zamanlarda kente adap-

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 337

te olmaya çalışan Müslümanlar değil, Hıristi- taraftan İslam etkileri ile gelişen Hıristiyanla- yanlar olmuştur. Daha önce mevcut olan İs- rın yaşadığı kent merkezlerine ‚Mudejar kenti‛ lam kentleri ilk başlarda Hıristiyanlar için denirken, diğer taraftan Müslümanların kolo- yeterli olmuştur. Hıristiyanların işgallerde nilerle kendi yapı ve organizasyonlarını kura- kent yapıları ve alt yapı sistemleri ile oldukça rak zamanla geliştirdikleri bölgelere ‚Mu- gelişmiş kentlerle karşılaşmaları bir anlamda dejarların kenti‛ denmiştir. Aynı zamanda bu avantaj olmuştur. Kenti önceden tanıyan Müs- durum araştırmacıların bir diğer noktaya lüman toplumu kentin işlevselliğine uyumlu değinmelerini gerekli kılmıştır: ‚Mudejar ken- olmuş, bu sebeple Müslümanların Hıristiyan ti‛ ya da ‚Mudejarların kenti‛ kavramlarının yönetimine adaptasyonu kolay olmuştur (Dí- karıştırılmaması gerektiği. ez Jorge, 2001: 231). Önceki dönemlerde yazılan makale- “Mudejarların kentleri” olarak bili- lerde, Endülüs-İslam etkilerinin biçimsel gö- nen bölgeler ise yeni araştırmalarla ortaya rünüşü gizlenerek, yüzeysel görüşler öne çıkarılmıştır. Bu araştırmalardan sonra, Hıris- sürülmekteydi. Torró Abad, bu eski görüşle- tiyan hakimiyetinde koloni şeklinde yaşayan rin ‚Mudejar kenti‛ kavramının zayıflığından Müslümanların kırsal bölgeleri canlandırarak kaynaklandığını, bu yüzleşmeye feodal kent- zamanla bu bölgeleri örgütsel kent merkezle- lerin vesile olduğunu dile getirmektedir rine dönüştürdükleri anlaşılmıştır. Bulunduk- (Torró Abad, 1995: 542). ‚Mudejar kenti‛nin, ları bölgelerden taşınmaları yasak olmasına var olan mimari yapıların arazideki dağılımı rağmen Müslümanlar, 14. ve 15. yüzyıllarda ve bu yapılara adaptasyon olarak anlaşıldığı- krallıklar ve kısa mesafeler arasında göç et- nı, kentin asıl anlamını kaybettiğini ifade et- mişlerdir (Ferrer & Teresa, 2002).14 Hıristiyan- mektedir. Yazar, burada kent kavramı adap- ların Müslümanları yerleşik bölgelere sevk tasyon olarak ele alınırsa, Hıristiyan döne- etmeleri ile Müslümanlar kendi aralarında minde Arap-İslam hamamlarının devam et- tekrar organize olmuşlardır. Yoğunlaşan göçle mesinin nasıl açıklanabileceğini sorgulamak- beraber Müslümanlar yaşadıkları kırsal bölge- tadır (Torró Abad, 1995: 543).16 lerde yaşamın en önemli ihtiyacı olan suyun Torró Abad’a göre, Valensiya kenti getirilmesi amacıyla su sistemlerini kurmuş- medine olarak adlandırılan feodal kent siste- lardır. Alt yapı sistemleri oluşan bölgeler za- mindeki iki uyumsuz çelişkiyi sergilemekte- manla hızla kentleşmeye başlamıştır. Kırsal dir. Bu kentte olduğu gibi koloni uygulamala- bölgelerde yaşanan bu gelişmenin Hıristiyan rı Endülüs yerleşimlerini önleyememekte ya kent konsey sistemine yön kazandırdığı yo- da ortadan kaldırmamaktadır. Resmi olarak rumları da yapılmaktadır (Arsuaga, 2008: 53). ‚Mudejar kenti‛ dememize rağmen, bunun Hıristiyan döneminde gelişen bu mutlaka bir iç düzensizliği getirdiğini ifade Müslüman koloni bölgeleri araştırmalarda etmektedir. Bu sebeple ‚Mudejar kenti‛ ile ‚Hıristiyan döneminde Aragon’da, Valensiya’da, ‚Mudejarların kenti‛nin karıştırıldığını dile Mursiye’de Mağrip Kent Yapıları‛ başlıkları getirmektedir. Ona göre, ‚Mudejarların kenti‛ altında incelenmiştir.15 Bu araştırmalar tekrar Conquista’dan sonra Endülüs Müslümanları- terim anlamı karışıklığına yol açmıştır. Bir nın kent topluluklarıdır. Bunlar Feodal- Hıristiyan yönetiminde yaşayan topluluklar- dır, kolonize yerleşim oluşumunu düzenleyen 14Alıntı; (Arsuaga, 2008: 53). kurallara kesinlikle tabi değillerdir. Bu sebep- 15Hıristiyan hakimiyetindeki Müslüman toplumun zamanla yaşadıkları kırsal bölgeleri kente le ‚Mudejarların kenti‛ kolonilere ve nitelikle- dönüştürmeleri hakkında daha detaylı bilgi için bkz.; (Gorbea, 1995); (Ledesma Rubio, 1995); (Torró Abad, 16 Yazar bu konu ile ilgili şu yazıya refere etmektedir: 1995). (Torres Balb{s ve García Gómez, 1954)

338

Fatma YILDIZ rine göre değişiklik göstermektedir. Örneğin, anlaşılmaktadır. Araştırmalarda ‚Mudejar‛ atalarıyla ve diğer feodal sistemine sahip İs- kavramı ‚Hıristiyan idaresinde kalmalarına, lam h}kimiyetleriyle bağlantılarını ve ilişkile- yaşamalarına izin verilen Müslümanlara‛ rini devam ettirme çabaları vardır. Müslü- karşılık gelmesine karşın, Gırnata’nın Hıristi- manlar özellikle sosyal yapının ve iç yerleşim- yanlar tarafından ele geçirilmesinden sonra lerin oluşmasında, daha sonra da sürdürül- Hıristiyanlığı kabul eden Müslümanlara da mesinde geleneklerin devam etmesi için di- ‚Mudejar‛ denmesi, kelimenin etnik ve dini renç göstermişlerdir (Torró Abad, 1995: 543). açıdan farklı anlamlarda kullanıldığını gös- ‚Mudejar kenti‛ ya da ‚Mudejarların termektedir. 18. yüzyılda ‚Mudejar‛ kavramı- kenti‛ denildiğinde her iki durumda kentlerin nın kullanımı bırakılarak bu kavram yerine inşasında Endülüs-İslam dönemi kent özellik- ‚andalusí‛ (Endülüslü) kelimesinin kullanıl- lerinden bahsedilmektedir. Ancak ‚Mudejar ması, daha sonra 19. yüzyılda ortaya çıkan kenti‛ dendiğinde, Hıristiyanların yaşadığı ve Şarkiyatçılık araştırmaları ile ‚Mudejar‛ kav- organize ettiği bir kentteki İslam etkilerini ramının tarih yazımında yeniden yerini alma- kastedilmektedirler. ‚Mudejarların kenti‛ de- sı, İspanya’da görülen Endülüs-İslam etkileri- nildiğinde ise, sadece Endülüs Müslümanla- nin tanımlamasının ötekileştirme üzerinden rının yaşadığı ve Hıristiyan sembollerin ol- yapıldığını düşündürmektedir. madığı kent düzeni akla gelmektedir. ‚Mudejar‛ kavramının literatüre yer- Bu araştırmalarda akla gelen başka leşmesi Şarkiyatçılık araştırmalarının ortaya bir soru ise; Hristiyan idaresinde yaşayan çıktığı dönemde başlayarak, 1970’li yıllarda Müslümanların kırsal bölgelerde kent kuracak İspanya’nın içinde bulunduğu milliyetçi ve kadar ekonomik güce sahip olup olmadıkları- Katolik politik bir tutum sergilediği dönemde dır. Bir kentin oluşabilmesi için kent organi- yaygınlaşmıştır. 20. yüzyılda, Hıristiyan sana- zasyonu deneyimine sahip olmak kadar eko- tı üzerindeki İslam etkilerinin ‚Mudejar‛ teri- nomik ve politik güce de sahip olmak gerekir. mi üzerinden tanımlanarak, İslam etkilerinin Ayrıca, kentlerin gelişimini etkileyen politik üstü örtük olarak anlatıldığı dikkat çekmek- ilişkiler açısından Müslümanların Hıristiyan tedir. 21. yüzyılda ‚Mudejar sanatı‛ terimi ile krallıklarına etkilerinin ne boyutta olduğu ilgili farklı görüşler ortaya atılarak kavram sorusu da akla gelmektedir. Çünkü Mağribli hakkındaki kuramsal eleştiriler ve farklı yak- Müslümanların bir kenti kurabilmeleri için laşımlarda artış görülmüştür. ekonomik, politik ve sosyal örgütlenme açı- Sanat tarihinde Hıristiyan eserlerin- sından birlikteliği devam ettirerek, vakıf sis- deki İslam etkilerini ifade etmek amacıyla temi ile dini yapıları inşa edebilmeleri gerek- ‚Mudejar sanatı‛ olarak adlandırılması ilk mektedir. Bunun gibi daha birçok soruyu olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmış terim, Müs- beraberinde getirebilecek Hıristiyan döne- lümanlara işaret eden anlamı üzerinden ta- minde gelişen ‚Mudejarların kenti‛nin ince- nımlanarak ‚Hıristiyan sanatına özgü bir lenmesi başka bir çalışmanın konusu olabilir. üslup‛ olarak tanımlanmıştır. Sanat tarihinde ‚Mudejar‛ kavramının tercih edilmesinin ne- SONUÇ denlerinden biri, Hıristiyan sanatındaki Endü- ‚Mudejar‛ kavramı tartışmalarında lüs -İslam etkilerinin açık olarak ifade edilmek tarih biliminde yapılan araştırmalarda, 15. istenmemesi olarak değerlendirilebilir. Bu yüzyılda yaşanan Gırnata savaşlarına kadar nedenle bazı yazarlar, Hıristiyan sanatındaki İber Yarımadası’nda Hıristiyan idaresinde Endülüs-İslam etkilerini üstü örtük ifade eden yaşayan Müslümanlara ‚Mağribli‛, ‚Arap‛, ‚Mudejar sanatı‛ yerine ‚Mağrib sanatı‛, ‚mo- ‚Morisko‛ dendiği, Gırnata savaşlarından risco sanatı‛ gibi terimlerin kullanımını tercih sonra yaşadıkları toplumdan izole edilen etmişlerdir. Müslümanlara ‚Mudejar‛ denmeye başlandığı ‚Mudejar‛ kavramının kullanımında

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 339

görülen anlam karışıklığı, Hıristiyan kentleri fisionómico-históricas de la arquitectura üzerindeki Endülüs-İslam etkileri araştırmala- en España. Monumentos de estilo maho- rında da karşılaşılmaktadır: Endülüs-İslam metano desde el siglo VIII al siglo XVI, etkileri ile inşa edilen kiliseler, şapeller, krali- Semanario Pintoresco Español, n 45. yet sarayları gibi Hıristiyanlığın temsil edildi- Azc{rate Ristori, José Maria de. (1990). Arte ği mek}nlarla oluşan ‚Mudejar kentleri‛ ve gótico en España. Manuales Arte Müslümanların zamanla yaşamalarına izin C{tedra, Madrid: C{tedra. verilen kırsal bölgeleri geliştirmeleri sonucu Borr{s, Gonzalo. (2015). Problemas de termi- oluşan ‚Mudejarların kentleri‛; hangi durumda nología e interpretación, ARTEHIS- bu iki farklı olgunun ‚Mudejar kenti‛ olarak TORIA. adlandırılacağı sorunu ‚Mudejar‛ kavramı ile http://www.artehistoria.com/v2/conte neyin kastedildiği hakkındaki belirsizliklere xtos/7275.htm adresinden erişildi. işaret etmektedir. Borr{s Gualis, Gonzalo M. (1981). El mudéjar Sanat tarihi literatüründeki ‚Mudejar como constante artística, Actas del I üslubu‛ kavramının tarihi geçmiş ile bağlantı- Simposio internacional de mudejarismo sının kaçınılmaz olduğu görülmektedir. Lite- 1975, (s. 29–40). Teruel: Instituto de ratürde ele alınan ‚Mudejar‛ kavramının En- Estudios Turolenses. dülüs-İslam tarihi ile bağlantılı olmaktan öte- ———. (2006). El Islam: de Córdoba al mudéjar. ye gidemeyen bir kavram olduğu, Hıristiyan 6a reimp. Introducción al Arte Espa- sanatında görülen Endülüs-İslam estetiğinin ñol, Madrid: Sílex. ‚Mağrib sanatı‛ ya da ‚Endülüs-İslam sanatı‛ Borr{s Gualis, Gonzalo M. Borr{s. (2007). olarak adlandırmak yerine ‚Mudejar sanatı‛ Consideraciones para una definición kavramının kullanımının tercih edildiği anla- cultural del arte mudéjar, Simposio In- şılmaktadır. ternacional "El legado de Al-Andalus. El arte andalusí en los reinos de León y Cas- KAYNAKÇA tilla durante la Edad Media, (s. 409–424), Abad Castro, Maria Concepcion. (1991). Ar- Fundación del Patrimonio Histórico quitectura mudejar religiosa en el Ar- de Castilla y León. zobispado de Toledo, Toledo: Caja Tole- Burguete, Enrique Mainé. (1995). El urbanis- do. mo de la morería zaragozana a fines Actas del I Simposio Internacional de Mudejaris- del XIV, VI Simposio internacional de mo. Simposio Internacional de Mudeja- Mudejarismo, Teruel, 16-18 de septiem- rismo (1o. 1975. Teruel). (1981). Madrid: bre de 1993 (s. 619–634). Teruel. Consejo Superior de Investigaciones Carvajal, Luis del M{rmol. (2014). Historia de Científicas. la rebelión y castigo de los moriscos del Amador de los Ríos, José & Pedro de Madra- Reino de Granada, Barcelona: Linkgua. zo. (1996). El estilo mudéjar en arquitec- Cervantes Saavedra Miguel de. (2006). Don tura: discurso, Valencia: Librerias Pa- Kisot, İstanbul: Karanfil Yayınları. rís-Valencia. Chalmeta, Pedro. (1960). Mudéjar, E.I., 7, 286– Arsuaga, Ana Echevarría. (2008). Los mudé- 289. jares: ¿ minoría, marginados o ‘ Cordoua y Ouiedo, Diego Fernandez de. grupos culturales privilegiados’?, Me- (1612). Topographia, e historia general de dievalismo: Boletín de la Sociedad Espa- Argel, repartida en cinco tradados, do se ñola de Estudios Medievales, 18, 45–66. veran casos estraños, muertes espantosas, Assas y Ereño Manuel de. (1857). Nociones y tormentos exquisitos, que en la Christi-

340

Fatma YILDIZ

andad, Valladolid: Asofta de Antonio dio, VI Simposio internacional de Coello mercader de libros. Mudejarismo, Teruel, 16-18 de septiem- Cordoba, Luis Cabrera de. (1857). Relaciones de bre de 1993. Actas, (s. 519–534). Teruel: Las Cosas Sucedidas en la Corte de Es- Instituto de Estudios Turolenses. pana, desde 1599 hasta 1614 - Madrid: Lozoya, J. de C. & López de Ayala, M. de L. Publicadas de Real Orden. (1934). Historia del arte hisp{nico. C. II. De Madrazo, Pedro. (1888). ‚De los estilos en Salvat: Universidad de California. las artes‛, La Ilustración Española y Madrazo Pedro de. (1888). De los estilos en las Americana 15 (XLIV). artes, La ilustración Española y Ameri- Díez Jorge, María Elena. (2001). El arte mudé- cana 15, no. XLIV. jar: expresión estética de una convivencia. Maíllo Salgado, Felipe. (1988). Acerca del uso, Eirene 16, Granada: Universidad de significado y referente del término Granada. ‘mudéjar’. Contribución al estudio del Dodds, Jerrilynn D. (2009). The Arts of Intima- medievo español y al de su léxico, Ac- cy: Christians, Jews, and Muslims in the tas del IV Congreso Internacional Making of Castilian Culture, New Ha- Encuentro de las Tres Culturas, (s. 103– ven: Yale University Press. 112). Toledo: Ayuntamiento de Tole- Fern{ndez Caro, J. J. & Juan Luis R. P. & Ped- do, Universidad de Tel-Aviv. ro José R. L. (2000). El arte mudéjar en Menocal, María Rosa. (2008). Just What is Sevilla: cuaderno del profesor, Sevilla: Mudéjar, Really? (Editör: Ed. Adrienne Consejería de Educación y Ciencia. L. Martín and Cristina Martínez-Carazo. Ferrer i Mallol ve Maria Teresa. (2002). Les Newark), Spain’s Multicultural Legacies. phenomènes migratoires parmi les Studies in Honor of Samuel G. musulmans soumis | la Couronne Armistead. içinde (s. 144–157), Dela- catalano-aragonaise pendant le Moy- ware: Juan de la Cuesta. en Âge, Migration et diasporas Méditer- Muhtar Ömer, Ahmed. (2008). Mu’cemu’l- ranéennes (xe-xvie siècles), (s. 259–284). lugati’l-arabiyyeti’l-muasıra, C. I. Ka- Paris: Publications de la Sorbonne. hire: Alemü’l Kütüb. Gorbea, Antonio Almagro. (1995). El urban- Navagero, A. & José María A. C. (1951). Viaje a ismo de las morerías y de los núcleos España del Magnífico Señor Andrés rurales mudéjares: Una propuesta Navagero: (1524-1526): embajador de la metodológica, VI Simposio internacion- República de Venecia ante el Emperador al de Mudejarismo, Teruel, 16-18 de sep- Carlos V, Valencia: Castalia. tiembre de 1993, Actas, (s. 485–500), Te- Özdemir, Mehmet. (2006). Müdeccenler, İslam ruel. Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Di- Habermas, Jürgen. (1993). ‚Öteki‛ Olmak, yanet Vakfı. ‚Öteki‛yle Yaşamak. (Çeviren: İlknur Pérez Higuera, María Teresa. (2006). Palacios Aka), Siyaset Kuramı Yazıları. İstan- mudéjares castellanos: los modelos bul: YKY Yayınları. isl{micos y su interpretación, (Editör: Lamperez y Romea, Vicente. (1999). Historia de María del Carmen Lacarra Ducay) Ar- la arquitectura cristiana española en la te mudéjar en Aragón, León, Castilla, Ex- Edad Media, Valladolid: Consejería de tremadura y Andalucía, içinde (s. 183– Educación y Cultura. 206), Institución Fernando el Católico. Ledesma Rubio, María Luisa. (1995). El urban- Robles Fern{ndez, Alfonso, ve Elvira Navarro ismo de las morerías y de los núcleos Santacruz. (1995). Urbanismo de la rurales en Aragón y Navarra : Estado morería murciana: del arrabal de la de la cuestión y propuestas de estu- Arrixaca a la morería, VI Simposio in-

‚Mudejar‛ (Müdeccen) Kavramı Üzerine: Hristiyan Sanatında İslam Estetiği Tartışmaları 341

ternacional de Mudejarismo, Teruel, 16- dalajara, The Journal of Academic Social 18 de septiembre de 1993 . Actas, Ocak, Science Studies, Winter I, Number: 30, (s. 7523–7766), Teruel. 57-68. Romón Juan, Iv{n. (2008). La arquitectura http://www.jasstudies.com/Makaleler/ mudéjar: aglutinante social y ex- 2015622602_4- presión del primer estilo español, Doç.%20Dr.%20Lütfi%20ŞEYBAN.pdf XLIII Congreso - Acortando distanci- adresinden 06.09.2015 tarihinde eri- as: la diseminación del español en el şildi. mundo, (s. 529–539). Madrid. Şeyban, Lütfi. (2015). İspanya'da Endülüs- Rosser-Owen, Mariam. (2010). Arte isl{mico de İslam Medeniyetinden Kalan İzler ve España, Madrid: Turner. Eserler-VIII: Kuzeydoğu İspanya, The Salido López, Pedro Victorio. (2014). La for- Journal of Academic Social Science Stu- mulación del estilo mudéjar en el sig- dies, Winter II, Number: 31, 1-8. lo del Romanticismo: una propuesta http://www.jasstudies.com/Makaleler/ de estudio desde la literatura de vi- 1645583704_1- ajes, De arte: revista de historia del arte, Doç.%20Dr.%20Lütfi%20ŞEYBAN.pdf 13, 180–191. 06.09.2015 tarihinde erişildi. Şeyban, Lütfi. (2014). İspanya'da Endülüs- Torres Balb{s, L. & Emilio García Gómez. İslam Medeniyetinden Kalan İzler ve (1954). Algunos aspectos del mudejaris- Eserler-V: Jaen, Almeria, Malaga ve mo urbano medieval: discurso leido el día Cadiz, The Journal of Academic Social 10 de enero de 1954 en la recepción públi- Science Studies, Autumn I Number: 27, ca. Madrid: Maestre. 17-25. Torró Abad, Josep. (1995). El urbanismo mu- http://www.jasstudies.com/Makaleler/ déjar como forma de resistencia: 242730349_2- Alquerías y morerías en el reino de %20Doç.%20Dr.%20Lütfi%20ŞEYBAN Valencia (siglos XIII-XVI), VI Simposio .pdf adresinden 06.09.2015 tarihinde internacional de Mudejarismo, Teruel, erişildi. 16-18 de septiembre de 1993. Actas, (s. Şeyban, Lütfi. (2014). İspanya'da Endülüs- 535–598), Teruel. İslam Medeniyetinden Kalan İzler ve Eserler-VII: Madrid, Toledo ve Gua-