Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MROCZA (278)

Warszawa 2007

Autorzy: JERZY KRÓL*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, ANNA BLI ŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA***, STANISŁAW WOŁKOWICZ***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: KRZYSZTOF SEIFERT*** we współpracy z EL śBIET Ą GAWLIKOWSK Ą*** i MARKIEM CZERSKIM*** Redaktor regionalny planszy B - OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA***

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50- 056 Wrocław

** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

Spis tre ści

I. Wst ęp - Jerzy Król ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Jerzy Król ...... 4 III. Budowa geologiczna - Jerzy Król ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin - Jerzy Król ...... 9 1. Torfy...... 9 2. Kruszywo naturalne...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy Król ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - Jerzy Król ...... 12 VII. Warunki wodne - Jerzy Król ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby - Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 18 2. Osady - Izabela Bojakowska ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz ...... 23 IX. Składowanie odpadów - Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - Jerzy Król ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Jerzy Król ...... 33 XII. Zabytki kultury - Jerzy Król ...... 38 XIII. Podsumowanie - Jerzy Król ...... 39 XIV. Literatura...... 41

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Mrocza Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002 w Oddziale Geologii Morza Pa ństwowego Instytu- tu Geologicznego w Gda ńsku (Karger i in., 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania i aktualizacji MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromną pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania tre ści mapy zbierano materiały w nast ępuj ących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Ku- jawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Marszałkowskim w Toruniu - Delegaturze w Bydgoszczy, Oddziale Pa ństwowej Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toruniu oraz Instytucie Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzy- skane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Mrocza okre ślaj ą nast ępuj ące współrz ędne geograficzne: 17 °45 ′-18 °00 ′ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 °20 ′-53 °30 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym, obszar arkusza poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci województwa kujawsko-pomorskiego. Około 60% powierzchni arkusza nale Ŝy do powiatu nakielskiego i obejmuje fragmenty gmin Mrocza, Nakło nad Noteci ą i Sadki. Pozostała cz ęść obszaru nale Ŝy do powiatów s ępole ńskiego (fragmenty gmin So śno i Wi ęcbork) oraz bydgoskiego (fragmenty gmin Koronowo i Sicienko). Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2002) omawiany arkusz w cało ści znajduje si ę w mezoregionie Pojezierze Kraje ńskie, który wchodzi w skład makroregionu Pojezierzy Południowopomorskich (fig. 1). Pojezierze Kraje ńskie jest płask ą lub falist ą (z licznymi zagł ębieniami bezodpływowy- mi) zdenudowan ą młodoglacjaln ą wysoczyzn ą morenow ą urozmaicon ą dolinami rzek i jeziorami, nieznacznie nachylon ą w kierunku południowym. Zbudowana jest ona z glin zwało- wych, miejscami przykrytych piaskami lodowcowymi i osadami deluwialnymi. Wysoczyzna Pojezierza Kraje ńskiego utworzona została w okresie fazy pozna ńskiej zlodowacenia wisły (Pasierbski, Przyborowski, 1996). Przebieg i charakter deglacjacji l ądolodu u jego schyłku, miał wpływ na urozmaicon ą rze źbę terenu oraz ró Ŝnorodno ść form, zwi ązanych z jego zani- kiem. Wa Ŝniejszymi elementami rze źby pojezierza s ą wzgórza czołowomorenowe oraz ozy i kemy. Wyra źna strefa moren czołowych rozci ąga si ę w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonach miejscowo ści P ęperzyn-Sitno-Skoraczewo-Wąwelno-Jaszkowo (wi ęcborskie wzniesienia morenowe). Na wschód od Mroczy wyst ępuje obszar akumulacji czołowolodow- cowej z przylegaj ącą do niego rynn ą marginaln ą jezior: D źwierznowskiego i Słupowskiego. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę nadnoteckie moreny czołowe. Jeziora wyst ępuj ące na terenie pojezierza genetycznie reprezentuj ą typ rynnowy, a pod wzgl ędem hydrologicznym s ą to najcz ęś ciej jeziora przepływowe. Cz ęść jezior zanikła, prze- kształcaj ąc si ę w obszary bezodpływowe i równiny torfowe. Ukształtowanie powierzchni terenu jest znacznie zróŜnicowane. Obszar w granicach arkusza Mrocza wznosi si ę od 87,1 m n. p. m. (w dolinie Rokitki) do 143,6 m n. p. m. (na pół- nocny wschód od W ąwelna). Omawiany obszar jest słabo zurbanizowany. Jedynym miastem jest Mrocza (3,5 tys. mieszka ńców), zlokalizowana w środkowej cz ęś ci arkusza. Poniewa Ŝ na glinach zwałowych wykształciły si ę gleby brunatnoziemne zakwalifikowane do wy Ŝszych klas bonitacyjnych,

4 du Ŝy areał u Ŝytkowany jest rolniczo (uprawy i hodowla). W uprawach polowych dominuj ą zbo Ŝa, ziemniaki i buraki cukrowe. Dobrze rozwini ęty jest chów trzody chlewnej, bydła mlecznego i owiec. Du Ŝe znaczenie ma sadownictwo. Przemysł nie odgrywa większej roli w gospodarce tego obszaru. Poza rolnictwem, ludno ść znajduje zatrudnienie w handlu i usłu- gach. Przemysł wydobywczy ma znaczenie marginalne, i reprezentuj ą go niewielkie zakłady eksploatacji kruszywa naturalnego (piasków), zlokalizowane w rejonie Jaszkowa oraz torfów, w Kr ąpiewie.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Mrocza na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie; 314.72 – Dolina Brdy; 314.73 – Wysoczyzna Świecka Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.34 – Dolina Środkowej Noteci, 315.35 – Kotlina Toru ńska Makroregion: Pojezierze Wielkopolskie Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego: 315.53 Pojezierze Chodzieskie

Lasy zajmuj ą tylko około 10% powierzchni arkusza. Jedyny wi ększy kompleks le śny rozci ąga si ę na północ od Mroczy. Dawniej dominowały tu lasy d ębowo-bukowe, dzi ś cz ę-

5 stym składnikiem drzewostanu s ą jarz ąb brekinia i jawor. Doliny rzek porastaj ą ł ęgi jesionowe i wi ązowe, a nad jeziorami wyst ępuj ą olesy, przewa Ŝnie olszynowe. Pojezierze Kraje ńskie nale Ŝy do południowo-pomorskiej dzielnicy klimatycznej. Cha- rakteryzuj ą j ą cechy klimatu przej ściowego, pomi ędzy chłodn ą i wilgotn ą dzielnic ą pomorsk ą (z pewnym wpływem Morza Bałtyckiego) oraz nadwi śla ńsko-Ŝuławsk ą, stanowi ącą stref ę po średni ą mi ędzy klimatem kontynentalnym a oceanicznym. Przejawia si ę on wyst ępowa- niem łagodnych zim i niezbyt gor ącego lata. Temperatura stycznia waha si ę od –0,5 °C do 1,0 °C, lipca od 13,5 °C do 14,0 °C, a średnia temperatura roczna wynosi 8,3ºC. Opady s ą tu niewielkie, średnie sumy roczne wynosz ą od 520 do 600 mm (zim ą 200-250 mm, latem 350- 400 mm). Pokrywa śnie Ŝna zalega na tym terenie 40-60 dni, cho ć w ostatnich latach, z uwagi na bez śnie Ŝne zimy, okres ten ulega skróceniu. Okres wegetacyjny trwa tu ponad 200 dni. Dominuj ą wiatry z kierunków zachodnich i północno-zachodnich (Wo ś, 1999). Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza s ą korzystne. Mrocza ma poł ączenie dro- gami wojewódzkimi: nr 241 - z Tuchol ą i Nakłem nad Noteci ą oraz nr 243 - z Koronowem. Na południowym skraju arkusza znajduje si ę fragment drogi krajowej nr 10 Bydgoszcz - Piła, która po planowanej przebudowie uzyska parametry drogi szybkiego ruchu. Drogi lokalne łącz ą pozostałe miejscowo ści. Obecnie na obszarze arkusza nie ma czynnej linii kolejowej.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło (Uniejewska, Włodek, 1978; Uniejewska i in., 1979), uzupełnionej Projektem bada ń geologicznych dla opracowania Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 - arkusze Łob Ŝenica i Mrocza (Pasierbski, Przyborowski, 1996), któ- rego realizacj ę rozpocz ęto w 2006 r. (Szałajdewicz, w oprac.). Obszar obj ęty granicami arkusza Mrocza poło Ŝony jest w południowo-wschodniej cz ę- ści antyklinorium pomorskiego, na pograniczu z synklinorium brze Ŝnym. Na podło Ŝu krysta- licznym, zalegaj ącym na gł ęboko ści około 10 km, wyst ępuj ą utwory starszego paleozoiku reprezentowane przez sfałdowane w czasie orogenezy kaledo ńskiej morskie osady ordowiku i syluru, przykryte słabo zdyslokowanymi osadami dewonu i dolnego karbonu. Powy Ŝej zalega mi ąŜ szy (ponad 5 000 m) kompleks osadów cechszty ńsko-mezozoicznych. W najbli Ŝszym sąsiedztwie obszaru arkusza rozpoznano wierceniami najwy Ŝsze ogniwa osadów jury oraz ni Ŝsze - kredy dolnej. Bezpo średnio w podło Ŝu osadów paleoge ńskich wyst ępuj ą silnie za- piaszczone margle, miejscami przechodz ące w piaski kwarcowe lub mułki wapniste (ceno-

6 man-turon). Osady kredy górnej nie zachowały si ę na skutek intensywnej denudacji trwaj ącej do paleogenu (dolnego oligocenu). Na zrównanej i cz ęś ciowo zdyslokowanej powierzchni podtrzeciorz ędowej zalegaj ą niezgodnie osady paleogenu, reprezentowane przez paleoce ńskie margle, eoce ńskie piaski wapniste warstw mosi ńskich dolnych oraz dolnooligoce ńskie kompleksy utworów mułkowo- piaszczystych i mułkowo-ilastych z piaskami kwarcowymi - warstw czempi ńskich. Osady paleogenu, o mi ąŜ szo ści 40–100 m, s ą utworami morskimi (transgresywnymi i brakicznymi), co potwierdza znaczna domieszka ziarn glaukonitu. Neoge ńskie utwory miocenu reprezentowane s ą przez dwa kompleksy litostratygraficz- ne o maksymalnej mi ąŜ szo ści 165 m: osady piaszczyste (miejscami z pokładami w ęgla brunatnego) warstw rawickich oraz mułkowo-piaszczyste z w ęglem brunatnym - warstw ścinaw- skich. Do mio-pliocenu zaliczono kompleks utworów ilastych z przewarstwieniami mułków piaszczystych, barwy szaroniebieskiej (okre ślony jako warstwy pozna ńskie), o mi ąŜ szo ści 40- 60 m. Osady te wykazuj ą zaburzenia glacitektoniczne, których rozprzestrzenienie i skala nie są dostatecznie rozpoznane. Osady czwartorz ędowe (plejstoce ńskie i holoce ńskie) pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 2), a ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 36 m w rejonie Mroczy do ponad 133 m w Minikowie (gdzie nie zostały przewiercone). Stratygrafia czwartorz ędu nie jest zbyt dobrze poznana, ze wzgl ędu na brak pewnych i dobrze udokumentowanych stanowisk interglacjalnych. W profilu osadów plejstocenu przyjmuje si ę istnienie poziomu (lokalnie dwudzielnego) glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenia: odry i warty) - wraz z przykrywaj ącymi go lub pod ścielaj ącymi osadami wodnolodowcowymi oraz dwóch poziomów glin zlodowace ń pół- nocnopolskich (stadiału głównego - faz: leszczy ńskiej oraz pozna ńsko-dobrzy ńskiej). W czasie transgresji l ądolodu zlodowace ń środkowopolskich doszło do lokalnego usuni ęcia utwo- rów starszego czwartorz ędu i glina zwałowa tego wieku miejscami wyst ępuje bezpo średnio na utworach neogenu (w okolicach W ąwelna). Udokumentowane paleontologicznie osady jeziorne z okresu interglacjału eemskiego wyst ępuj ą w najbli Ŝszym s ąsiedztwie arkusza - w Nakle n/Noteci ą. W okolicach Kosowa (na południe od Mroczy), pod glin ą zlodowace ń północnopolskich wyst ępuj ą osady rzeczne, któ- re prawdopodobnie równie Ŝ s ą wieku eemskiego. W pozycji tej zalegaj ą równie Ŝ osady zastoiskowe - mułki i piaski, zawieraj ące substancj ę organiczn ą.

Fig. 2 Poło Ŝenie arkusza Mrocza na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 - piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; plejstocen: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 4 – piaski i mułki jeziorne, 5 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 8 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 9 – kry utworów starszych od czwartorz ędu: - neoge ńskich i paleoge ńskich; ci ągi drobnych form morfo- logicznych: 10 – kemy; 11 – ozy, 12 – moreny czołowe; 13 – wi ększe jeziora

W stadiale głównym zlodowacenia wisły nast ąpiła akumulacja osadów lodowcowych i wodnolodowcowych faz: leszczy ńskiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej. Najstarsze utwory fazy leszczy ńskiej, wyst ępuj ące na arkuszu Mrocza, to seria drobnoziarnistych, piaszczystych osa- dów zastoiskowych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 18 metrów, miejscami zawierających wkładki mułków brunatnych. W stropie tej serii występuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe, osi ągaj ące w okolicach Mroczy mi ąŜ szo ść 97 m. Gliny zwałowe faz leszczy ń- skiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej (miejscami rozdzielone osadami wodnolodowcowymi) zawieraj ą kry utworów podczwartorz ędowych, głównie neoge ńskich, reprezentowanych przez pakiety iłów pstrych oraz mułków i piasków z w ęglem brunatnym. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych

8 jest zmienna i wynosi od 2 do około 30 m. Na powierzchni terenu, oprócz bazalnej gliny zwa- łowej fazy pozna ńsko-leszczy ńskiej wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady morenowe i wodnolodowcowe pochodz ące z okresu recesji l ądolodu (deglacjacji) zlodowacenia wisły (sandr w okolicach Mroczy, liczne kemy i moreny martwego lodu). Osady holoce ńskie wyst ępuj ą głównie w w ąskich dolinach rzecznych, rynnach subgla- cjalnych i zagł ębieniach wytopiskowych. S ą to osady zwi ązane przede wszystkim z zarasta- niem jezior, takie jak: piaski, mułki, kreda jeziorna, namuły torfy i gytie. Zmiany poziomu wód gruntowych zwi ązane z transgresj ą litorynow ą Bałtyku znacznie przyspieszyły proces zarastania den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych na tym obszarze.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Mrocza udokumentowano trzy zło Ŝa kopalin pospolitych: dwa zło- Ŝa kruszywa naturalnego („Jaszkowo I”, „Wiele I”) oraz jedno zło Ŝe torfów („Kr ąpiewo”). Charakterystyk ę geologiczno-gospodarcz ą złó Ŝ i ich klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1.

1. Torfy

Zło Ŝe torfów „Kr ąpiewo” (Helwak, 2003) jest zlokalizowane północno-wschodniej cz ę- ści obszaru arkusza, na gruntach wsi Kr ąpiewo (arkusz Koronowo) w pobli Ŝu miejscowo ści Łukowiec. Obszar zło Ŝa, w którym wyst ępuj ą torfy niskie, mszyste i mszysto-turzycowe obejmuje 3,93 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 0,7-2,5 m ( średnio 1,9 m), średnia grubo ść nadkładu wynosi 0,4 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) - 0,2. Za- warto ść popiołu w zło Ŝu wynosi od 10,1-16,3% ( średnio 12,1%), stopie ń rozkładu - 31-60% (średnio: 31-40% - torf średnio rozło Ŝony). Odczyn pH ma średni ą warto ść 6,5. Torfy te mog ą znale źć zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie jako nawóz mineralny. Z punktu widzenia ochrony zło Ŝe torfów zaliczono do powszechnych, łatwo dost ęp- nych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska - do małokonfliktowych (klasa A), mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Zastosowanie zagospodaro- Wydobycie Klasyfikacja złóŜ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania kopaliny Nazwa zło Ŝa wania zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys.t, tys.m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Jaszkowo I* p Q 257 C1 G - Skb, Sd 4 A -

2 Wiele I* p Q 140 C1 N - Skb, Sd 4 B K

3 Kr ąpiewo t Q 76* C1 G - Sr 4 A -

Rubryka 2: * - zło Ŝe nie figuruje w Bilansie..., zasoby wg dokumentacji geologicznej; Rubryka 3: p - piaski, t - torfy; Rubryka 4: Q - czwartorz ęd;

10 10 Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; Rubryka 7: zło Ŝa: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb - kruszyw budowlanych, Sd - drogowe, Sr - rolnicze; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 - powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe; Rubryka 12: K - ochrona krajobrazu.

2. Kruszywo naturalne

W obu zło Ŝach kruszywa naturalnego kopalin ę stanowi ą czwartorz ędowe piaski. Zło Ŝe piasków „Jaszkowo I” (Piekarska, 2005) o powierzchni 1,83 ha, poło Ŝone jest w odległo ści około 700 m na zachód od zabudowa ń Jaszkowa. Stanowi ono fragment formy kemowej, zbudowanej z piasków wodnolodowcowych o zmiennym uziarnieniu. Mi ąŜszo ść serii zło Ŝowej wynosi od 7,7 do 10,9 m, średnio 9,0 m. Nadkład stanowi gleba oraz piaski gliniaste, a jego grubo ść waha si ę od 0,6 do 2,3 m ( średnio 1,5 m). Stosunek N/Z wynosi od 0,06 do 0,3. Kopalin ę stanowi ą ró Ŝnoziarniste piaski, w których średnia zawarto ść ziarn frakcji poni Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) wynosi 97,3%, a średnia zawarto ść pyłów mineralnych - 1,45%. Zło Ŝe nie jest zawodnione. Kopalina w stanie naturalnym mo Ŝe by ć wykorzystywana do zapraw budowlanych, a w drogownictwie - do wykonywania warstw ods ączaj ących i na- sypowych. Zło Ŝe „Wiele I” (Piekarska, Piekarski, 2006) poło Ŝone jest około 1 km na północ od zabudowa ń wsi (po zachodniej stronie jeziora P ęprzy ńskiego) i obejmuje powierzchni ę 1,78 ha. Jest to równie Ŝ zło Ŝe piasków budowlanych i drogowych, bez znacz ącej domieszki frakcji Ŝwirowej. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 3,7 do 8,0 m ( średnio 5,3 m), grubo ść nadkładu - 0,6 m, a stosunek N/Z - 0,6. Warstwa zło Ŝowa jest cz ęś ciowo zawodniona. Warto ści średnie podstawowych parametrów jako ściowych kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy - 98,9% i zawarto ść pyłów - 5,9%. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ, oba zło Ŝa kruszywa naturalnego zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dost ępnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝe „Jaszkowo I” zaliczone zostało do ma- łokonfliktowych (klasa A), mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń. Zło Ŝe „Wiele I” poło Ŝone jest w granicach Kraje ńskiego Paru Krajobrazowego, na skraju jeziora i jako konfliktowe (klasa B) stwarza pewne zagro Ŝenie dla środowiska naturalnego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Koronowo eksploatowane s ą dwa zło Ŝa kopalin: torfów „Kr ąpie- wo” oraz kruszywa naturalnego: „Jaszkowo I”. Koncesja na eksploatacj ę trzeciego zło Ŝa - kruszywa naturalnego „Wiele I” nie została wydana. Zło Ŝe torfów „Kr ąpiewo” jest eksploatowane na podstawie koncesji udzielonej w 2004 roku (wa Ŝnej do 2014 r.). U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest przedsi ębiorca z Łukowca. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2004 r. w granicach obszaru górniczego o powierzchni 3,93 ha (zgodnej

11 z powierzchni ą zło Ŝa), a teren górniczy obejmuje 6,07 ha. Eksploatacja odbywa si ę za pomo- cą koparki w zawodnionym wyrobisku wgł ębnym, którego ostateczna gł ęboko ść nie przekro- czy 3 m. Po zako ńczeniu wydobycia zostanie ono zrekultywowane w kierunku wodnym i za- rybione. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Jaszkowo I” jest eksploatowane na podstawie koncesji od 2006 roku. Jej wła ścicielem jest przedsi ębiorca prywatny z W ąwelna. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar górniczy i teren górniczy, których powierzchnie s ą zgodne z granicami udokumentowania i wynosz ą 1,83 ha. Eksploatacja piasków prowadzona jest na niewielk ą skal ę w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, zlokalizowanym aktualnie w południowej cz ęś ci zło Ŝa. Kopalina nie podlega przeróbce - w stanie naturalnym jest wywo Ŝona poza teren zło Ŝa. Po zako ńczeniu eksploatacji pagór, w obr ębie którego udokumentowano zło Ŝe, zostanie wyrównany, a dalszy kierunek rekultywacji zostanie ustalony z organami administracji terenowej. Poza eksploatacj ą odbywaj ącą si ę w granicach złó Ŝ istnieje kilka punktów wyst ępowa- nia kopaliny, nosz ących ślady niekoncesjonowanego wydobycia kruszywa naturalnego przez miejscow ą ludno ść . Zlokalizowano je w okolicach Jaszkowa, Mierucina, Samsieczynka, i Koziej Góry Kraje ńskiej.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar obj ęty granicami arkusza Mrocza nie nale Ŝy do zasobnych w surowce naturalne. Na obszarze arkusza po 1970 roku prowadzono prace poszukiwawcze w celu rozpoznania i udokumentowania złó Ŝ surowców mineralnych. Dotyczyły one takich kopalin, jak w ęgiel brunatny, surowce ilaste ceramiki budowlanej, torfy oraz osady piaszczysto-Ŝwirowe i piaszczyste przydatne w drogownictwie i budownictwie. Wyniki tych prac pozwoliły na udoku- mentowanie trzech niewielkich złó Ŝ kopalin pospolitych, które omówiono wcze śniej. Na wi ększo ści obszarów obj ętych badaniami uzyskano przewa Ŝnie wyniki negatywne, które przedstawiono w sprawozdaniach. Obszar arkusza Mrocza okazał si ę wi ęc mało perspektywiczny pod wzgl ędem surowcowym. Na podstawie bada ń geologicznych i zwiadów tereno- wych stwierdzono, Ŝe wyst ępują tu jedynie małe nagromadzenia kruszywa naturalnego, głównie piasków lub piasków z domieszk ą Ŝwiru. Kruszywo, ze wzgl ędu na powszechnie wyst ępuj ące zanieczyszczenia gliniaste i niewielkie rozprzestrzenienie, jest na ogół mało przydatne dla celów budownictwa i drogownictwa. W południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza (rejon D ębowa) znajduje si ę niewielki fragment obszaru perspektywicznego w ęgla brunatnego, zwi ązanego z jego wyst ąpieniem w obr ębie struktury rowu tektonicznego Nakła (Piwocki, 1977). Całkowita powierzchnia zło-

12 Ŝa bilansowego wynosi 11,7 km 2 (niemal w cało ści obszar ten znajduje si ę w granicach arkusza Nakło n/Notecią). Zalega tu około 154 mln ton w ęgla brunatnego energetycznego, wyst ę- puj ącego w trzech głównych pokładach wieku mioce ńskiego. Parametry geologiczno-gór- nicze kopaliny, pomimo znacznej gł ęboko ści zalegania stropu w ęgla (107,8-148,1 m) odpo- wiadaj ą kryteriom bilansowo ści, zarówno ze wzgl ędu na korzystny stosunek grubo ści nadkła- du do mi ąŜ szo ści w ęgla (6,2-7,1 : 1), jak i bilansow ą mi ąŜ szo ść zło Ŝa (15,7-21,3 m, średnio 19,5 m). Warto ść opałowa w ęgla wynosi 7,98 MJ/kg, zawarto ść siarki całkowitej 1,22%, a zawarto ść popiołu - 24,2%. Zło Ŝe jest niekorzystnie zlokalizowane, gdy Ŝ przecina koryto rzeki Noteci wraz z jej dolin ą. Niewielki obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów o powierzchni oko- ło 20 ha wyznaczono w rejonie poło Ŝonym na północ od Mroczy. Jest to fragment wi ększego obszaru okre ślonego jako negatywny pod wzgl ędem udokumentowania kruszywa naturalnego grubego (Marciniak, 1990). Jednak w kilku sondach nawiercono seri ę piasków z domieszk ą frakcji Ŝwirowej, mog ących po uprzednim przeprowadzeniu bada ń jako ściowych stanowi ć podstaw ę do udokumentowania niewielkiego zło Ŝa. Drugi obszar perspektywiczny dotyczy wyst ępowania piasków i zlokalizowany jest na południowy wschód od Drzewianowa (Sylwe- strzak, 1971). Wyst ępuj ą tu piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści do 3,5 m, przykryte piaskami drobnoziarnistymi i nadkładem gleby. Z powodu niedostatecznego rozpoznania geologicznego i braku bada ń jako ściowych kruszywa nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prace geologiczne w celu zlokalizowania serii piaszczysto-Ŝwirowych prowadzone w rejonach Peperzyna-Sitna i Jaszkowa (Marciniak, 1975), na południe od Jeziora Słupowskiego (Sylwestrzak, 1971), Popielewa (Wojciechow- ska, 1980), na północ i wschód od Mroczy (Marciniak, 1990) oraz Wyrzy i Kosowa (Stacho- wiak, Jurys, 1980). Na wymienionych obszarach przewa Ŝaj ą piaski drobnoziarniste zaglinione lub pyłowate, a kruszywo wyst ępuje jedynie punktowo. W ramach prac poszukiwawczych w celu udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych równie Ŝ określony został zasi ęg obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania. Otwory wiertnicze i sondy wykonane w rejonie: Orle-Ka źmierzewo (Kabza, Zembrzycka, 1968; Do- ma ńska, 1975) i Ślesina (Lichwa, Piwocka, 1981) wykazały brak serii ilastych przydatnych dla celów ceramiki budowlanej. W profilach wykonanych sond i otworów przewa Ŝaj ą piaszczyste gliny zwałowe. Na arkuszu Mrocza, poza udokumentowanym w rejonie Kr ąpiewa, wyst ępuje kilka ob- szarów torfowiskowych. Z uwagi na kryterium ochrony ekosystemów wodnych i rolnych nie

13 wchodz ą one w skład bazy zasobowej torfów w Polsce (OstrzyŜek, Dembek, 1996) i eksploatacja ich nie jest mo Ŝliwa.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przez arkusz Mrocza przebiega dział wodny pierwszego rz ędu mi ędzy dorzeczami Odry i Wisły (Paczy ński, 1993). Do dorzecza Odry nale Ŝą zlewnie czwartego rz ędu rzeki Łob Ŝonki i rzeki Rokitki (prawobrze Ŝne dopływy Noteci), a do dorzecza Wisły zlewnia trzeciego rz ędu rzeki Krówki (prawobrze Ŝny dopływ Brdy). Najwi ększym ciekiem na omawianym obszarze jest Rokitka, która płynie z północnego zachodu na południe, przepływaj ąc przez liczne jeziora: B ędgoskie, We średnik, Proboszczowskie, P ęperzy ńskie, Wieleckie, Hetma ńskie i Ostro- wo. W cz ęś ci zachodniej obszaru znajduje si ę odcinek Orlej (główny dopływ Łob Ŝonki), któ- ra przepływa przez jezioro Witosławskie. W północno-wschodnim rejonie arkusza, przez jezioro Słupowskie, przepływa Krówka. Wody cieków w ostatnim czasie nie były badane (Ju- trowska, 2006). Wyst ępuje tu kilkana ście jezior, z których dwa najwi ększe to: Słupowskie (119,9 ha) i Wieleckie (52,9 ha). Do jezior o mniejszej powierzchni nale Ŝą Witosławskie, D źwierznow- skie, Mi ętus, Ostrowo, Mroteckie (Hetma ńskie), We średnik, Proboszczowskie i Wielkie. Ba- dania czysto ści wód jezior na tym obszarze były przeprowadzane przed rokiem 2000 i wyka- zały wówczas ponadnormatywne st ęŜ enie parametrów jako ściowych dla jezior Witosławskie- go i Wieleckiego, natomiast wody jezior Słupowskiego i D źwierznowskiego oraz jeziora Mroteckiego (Hetma ńskiego) miały III klas ę czysto ści. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe czysto ść wód powierzchniowych w ostatnich latach ma tendencje zwy Ŝkowe - na popraw ę ich jako ści i stanu sanitarnego wpływa powstawanie oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych oraz likwidacja wielu stacji hodowlanych. Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza Mrocza znajduje si ę w zasi ęgu strefy ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód powierzchniowych zlewni rzeki Brdy „Czy Ŝ- kówko” w Bydgoszczy (zlokalizowanego na obszarze arkusza Bydgoszcz-Zachód). Przebieg granicy tej strefy w wielu miejscach pokrywa si ę z przebiegiem działu wodnego pierwszego rz ędu mi ędzy zlewniami Odry i Wisły. Sie ć hydrograficzna na omawianym obszarze jest ści śle zwi ązana z systemem Zalewu Koronowskiego, powstałego w latach 1956-1962. Ten retencyjny zbiornik (o powierzchni całkowitej 1 350 ha), spi ętrzaj ący jednocze śnie wody Brdy dla hydroelektrowni w Samoci ąŜ-

14 ku (poza obszarem arkusza) osi ąga gł ęboko ść 21,2 m. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru rozci ąga si ę system rynnowych jezior Byszewskich, stanowi ących pierwotnie osobne zbiorniki wód stoj ących, których re Ŝim hydrologiczny został znacznie zmieniony po powstaniu Za- lewu Koronowskiego. Powstałe budowle hydrotechniczne spowodowały podniesienie si ę wód i poł ączenie jezior Byszewskich ciekami (strumie ń Krówka). Pozostałe naturalne zbiorniki wód powierzchniowych, to jeziora: śelgoszcz, Ko źle, Morzycha i szereg drobnych oczek - na północny zachód od rynny byszewskiej. Na wysoczy źnie liczne s ą wypełnione wod ą obni Ŝe- nia bezodpływowe i zagł ębienia potorfowe. Niemal w ka Ŝdej wsi znajduje si ę staw.

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Mrocza według podziału regionalnego, zgodnego z Atlasem hydroge- ologicznym Polski (Paczy ński, 1993), znajduje si ę w makroregionie północno-zachodnim nale Ŝącym do regionu pomorskiego. Wody podziemne na obszarze arkusza wyst ępuj ą w obr ębie dwóch pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowego i paleoge ńsko-neoge ńskiego (Lubowiecki, 2000). W obr ębie utworów czwartorz ędowych generalnie wyst ępuje jeden u Ŝytkowy poziom wodono śny. Wyj ątkowo, w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, stwierdzono dwa poziomy, a w rejonie północno-wschodnim (okolice wsi Jaszkowo) u Ŝytkowego poziomu wodono śnego brak. U Ŝytkowy poziom wodono śny tworz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski zastoiskowe zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry rzeczne interglacjału eemskiego. Na wi ększo ści obszaru główny poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do około 70 m (w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-wschodniej arkusza na gł ęboko ści 15-50 m, a tylko w cz ęś ci centralnej na gł ęboko ściach 5-15 m). Mi ąŜ- szo ść warstwy wodono śnej jest zmienna, przewa Ŝnie wynosi 20-40 m, a w cz ęści centralnej jedynie 10-20 m. Najwi ększe mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w cz ęś ci południowej arkusza (wsie Koso- wo, Dr ąŜ no, Suchary), a najmniejsze (5–10 m) w cz ęś ci północnej (Zabartowo, P ęperzyn, Sitno, Skoraczewo). Wodoprzewodno ść u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wynosi przewa Ŝnie od 100 do 200 m 2/24h. Wi ększe warto ści (do 1000 m 2/24h) wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, a tylko w okolicy Drzewianowa, Murucina i Łukowca jest ona mniejsza (poni Ŝej 100 m 2/24h). Współczynniki filtracji obliczone dla poszczególnych jednostek hydrogeologicznych wahaj ą si ę od 10 m/24h w cz ęś ci wschodniej arkusza, do 22 m/24h w cz ęś ci centralnej. Warstwy wodono śne poziomu czwartorz ędowego s ą słabo izolowane, a na obszarach sandrowych brak jest izolacji od wpływów z powierzchni terenu, w zwi ązku z czym obserwo- wane jest znaczne lokalne zró Ŝnicowanie chemizmu wód, powodowane czynnikami antropoge- nicznymi. Główny obszar zasilania czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego znajduje si ę na pół-

15 noc od omawianego arkusza - generalnie wody spływają wi ęc w kierunku południowym, gdzie regionaln ą baz ę drena Ŝu stanowi Note ć. Jedynie w cz ęś ci północno-wschodniej płyn ą one w kierunku rzeki Krówki i jeziora Słupowskiego, które stanowi ą lokaln ą baz ę drena Ŝu Brdy. Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza wody poziomu czwartorz ędowego nale Ŝą do II klasy jako ści i wymagaj ą prostego uzdatniania (mangan i Ŝelazo przekraczaj ą st ęŜ enia dopuszczalne dla wód pitnych). Do klasy I b (jako ść dobra, ale mo Ŝe by ć nietrwała) zaliczono wody wyst ępujące w rejonie południowo-wschodnim arkusza (na północ od Kosowa). Do klasy III zaliczono wody wyst ępuj ące w północno-zachodniej (rejon Zabartowa), północno- wschodniej (rejon na północ od Jaszkowa) i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (rejon wsi Dr ąŜ no i Samsieczno), gdzie obserwuje si ę przekroczenia dopuszczalnych st ęŜ eń Ŝelaza i manganu oraz du Ŝą utlenialno ść lub nisk ą zasadowo ść wód. Poziom wodono śny w osadach paleoge ńsko-neoge ńskich tworz ą piaski drobnoziarniste oligocenu i miocenu, które wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, na gł ęboko ści 80-110 m. W cz ęś ci zachodniej, środkowej i północno-zachodniej stanowi on główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi tam od 20 do 40 m, a wodoprzewodno ść - przewa Ŝnie 200-500 m 2/24h. Wody podziemne płyn ą w kierunku południowym, w stron ę Noteci oraz wschodnim, w kierunku Wisły. Zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnych od ponad 105 m n. p. m. na północy do poni Ŝej 80 m n. p. m. na południu arkusza. Poziom trzeciorz ędowy jest na całej powierzchni dobrze izolowany. Wody pi ętra trzeciorz ędowego zaliczono generalnie do wód o II klasie jako ści, tylko miejscami, ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych st ęŜ eń manganu, a tak Ŝe podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i niekiedy lokalnie azotynów - do klasy III. Wody te wymagaj ą zastosowania prostych metod uzdatniania, pole- gaj ących na usuwaniu Ŝelaza i manganu. Na obszarze arkusza Mrocza znajduje si ę kilka uj ęć wody o wi ększych zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych, które naniesiono na map ę. S ą to uj ęcia aktualnie czynne, prze- znaczone dla celów komunalnych (wodoci ągi w: Mroczy, Wielu, Dr ąŜ nie, Teresinie), prze- mysłowych (rolnych) i jednocze śnie komunalnych (Słupowo, Konstantowo, Witosław) oraz uj ęcie dla ogródków rekreacyjnych (Gliszcz). Maksymalne wydajno ści uj ęć na tym obszarze osi ągaj ą 110 m 3/h, a depresje wahaj ą si ę od 3,5 do 22,0 m. Około 20% obszaru arkusza zajmuje główny zbiornik wód podziemnych nr 132 - Zbior- nik mi ędzymorenowy Byszewo (fig. 3), obejmuj ący południow ą cz ęść wysoczyzny Pojezie- rza Kraje ńskiego, poło Ŝony w zlewni Brdy i Noteci. Posiada on szczegółow ą dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (Rodzoch i inni, 2001). Jest to zbiornik czwartorzędowy typu porowego, zwi ązany z poziomem mi ędzyglinowym, obejmuj ący powierzchni ę 20 450 ha (wraz z obszarem ochronnym 32 700 ha). Średnia gł ęboko ść uj ęć na obszarze zbiornika wynosi 65-85 m.

16 Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 51,8 tys.m 3/24h, a moduł zasobowy osi ąga warto ść 2,93 dm 3/s/km 2. Jego granice okre ślone w dokumentacji hydrogeologicznej, w po- równaniu z obszarem wst ępnie udokumentowanym w 1988 roku (Kleczkowski, 1990) obejmuj ą znacznie wi ększy obszar. Północno-wschodnia, zasadnicza cz ęść zbiornika Byszewo kontynuuje si ę na arkuszach: Koronowo i Gostycyn. W granicach zbiornika i w strefie jego zasilania wydzielono (według kryteriów odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia) rejony ochrony GZWP. Na obszarze arkusza szczególnej ochronie podlega ć powinien rejon Jezior Byszewskich, natomiast najwy Ŝsz ą odporno ści ą charakteryzuj ą si ę obszary zabudowy wiejskiej i tereny rolnicze na wysoczy źnie. Obszar poło Ŝony w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza powinien podlega ć jedynie cz ęś ciowej ochronie.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Mrocza na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 –obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – Granice GZWP o charakterze poro- wym; 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 127 – Zbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q); 133 – Zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo, czwartorz ęd (Q); 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 139 – Dolina kopalna Smogulec- Margonin, czwartorz ęd (Q); 140 – Subzbiornik Bydgoszcz, trzeciorz ęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 278 – Mrocza, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7

18 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania pró- bek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozpo- rz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść niklu i ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

19 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 278- dian) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Mrocza w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 278- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Mrocza Metale

N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13-43 24 25 Cr Chrom 50 150 500 3-8 4 5 Zn Cynk 100 300 1000 18-54 27 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 1-3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-7 3 3 Ni Nikiel 35 100 300 2-6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 6-16 9 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 278-Mrocza 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- Ni Nikiel 8 jące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 8 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- sza 278-Mrocza do poszczególnych grup u Ŝytkowania wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- (ilo ść próbek) banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, 8 tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek 2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za-

20 trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślające zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartości PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie MŚ* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

21 Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Witosławskie- go i Słupowskiego. Osady jeziora Słupowskiego charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach jeziora Witosławskiego odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści oznaczanych pierwiastków, za wyj ątkiem arsenu, w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego, ale s ą to st ęŜ enia ni Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜeń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 4). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

22 Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Witosławskie Słupowskie Pierwiastek 1997 r. 1998 r. Arsen (As) 5 5 Chrom (Cr) 14 17 Cynk (Zn) 126 70 Kadm (Cd) 1 0,5 Mied ź (Cu) 20 11 Nikiel (Ni) 11 10 Ołów (Pb) 51 20 Rt ęć (Hg) 0,19 0,07

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. W przypadku arkusza Mrocza dotyczy to zwłaszcza wschodniego profilu, gdzie zlokalizowany jest tylko jeden punkt pomiarowy, po- zostałe znajduj ą si ę w bezpośrednim s ąsiedztwie na arkuszu Koronowo. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

23 Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 20 nGy/h w północnej cz ęś ci profilu do 30-45 35 nGy/h w cz ęś ci południowej. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą generalnie wy Ŝsze i wahaj ą si ę od około 32 do ponad 50 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 40 nGy/h, co jest warto ści ą nieco wy Ŝsz ą od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z pewn ą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Prawie cały obszar tego arkusza jest zbudowany z glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich, które charakteryzuj ą si ę warto ściami dawki relatywnie wysokimi, wahaj ącymi si ę w przedziale od 30 do ponad 50 nGy/h. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentracje pierwiastków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdro- wotnego, mogą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ęŜ eń promieniotwórczego gazu – radonu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma wynosz ące około 20 nGy/h zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych. Utwory te wyst ępuj ą na opisywanym arkuszu w ograniczonym zakresie w środkowej cz ęś ci arkusza, w dolinie rzeki Rokitki oraz w okolicach jezior Słupow- skiego, Wieleckiego i Witosławskiego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,5 do 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobne- go rz ędu i wahaj ą si ę od około 0,7 do niespełna 3,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

24 Fig. 4 Fig. 278W PROFIL ZACHODNI 278E PROFIL WSCHODNI . . opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis

Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórcz pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia

25 25

ymi na arkuszu Mrocza (na osi rz osi (na Mrocza arkuszu na ymi

ę dnych - - dnych

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami

26 wył ącze ń bezwzgl ędnych, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP - plansza B. Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Mrocza Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lubowiecki, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Mrocza bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa Mroczy b ędącej siedzib ą Urz ędu Miasta i Gminy; - strefy ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód powierzchniowych rzeki Brdy „Czy Ŝkówko” (cz ęść północno-wschodnia obszaru arkusza); - obszary (do 250 m) wokół akwenów; - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów; - teren obj ęty ochron ą prawn ą w systemie NATURA 2000 „Dolina Noteci” (ochrona sie- dlisk); - tereny podmokłe, bagienne, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego;

27 - obszar w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 132 „Byszewo”; - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek Rokitki, Orli, Krówki i mniejszych cieków; - tereny o spadkach przekraczaj ących 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w miejscach po- wierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Budowa geologiczna obszaru arkusza Mrocza nie została dotychczas szczegółowo roz- poznany. Według Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Uniejewska, Włodek, 1978; Uniejewska i inni, 1979) młodoglacjaln ą wysoczyzn ę, urozmaicon ą dolinami rzek i jeziorami, wzgórzami czołowomorenowymi, ozami i kemami w strefie przypowierzchniowej buduj ą głównie gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej. S ą to gliny zwałowe silnie piaszczyste ze Ŝwirem, licznymi otoczakami i głazami, cz ęsto z wkładkami i soczewkami zaglinionych piasków i piasków ze Ŝwirem. Gliny te miejscami tworz ą wspólny pokład z glinami fazy leszczy ńskiej, miejscami rozdzielone s ą osadami wodnolodowcowymi. Gliny zwałowe faz leszczy ńskiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej zawieraj ą kry utworów przedczwartorz ędowych, głównie neoge ńskich - iłów pstrych, mułków i piasków z w ęglem brunatnym, co mo Ŝe zmieni ć parametry izolacyjno ści naturalnej bariery geologicznej. Mi ąŜ szo ści glin zwałowych s ą zró Ŝnicowane, na ogół wynosz ą od 2,0 m do 30,0 m, maksymalna potwierdzona otworem wiertniczym - 61,0 m (Minikowo). Południowo- wschodnia cz ęść analizowanego terenu oraz rejon P ęperzyna w cz ęś ci północno-zachodniej to strefy moren czołowych. Zalegaj ące tu gliny zwałowe mog ą mie ć niejednorodne wykształce- nie litologiczne. Przed podj ęciem decyzji o lokalizacji składowisk odpadów w ich obr ębie konieczne b ędzie dodatkowe rozpoznanie geologiczne. Obszary POLS wyznaczono na terenie gmin Wi ęcbork, Mrocza, Sadki, Nakło nad No- teci ą i Sicienko.

28 W gminie Wi ęcbork s ą to rejony P ęperzyn-Kowalewo i Zabartowo. W gminie Mrocza obszary wyznaczono w jej północnej, zachodniej i południowej cz ęś ci w rejonach miejscowo- ści Wiele, Kazimierzewo, Białowie Ŝa-Wyrza-Kosowo-Samsieczynek, a w gminie Sadki w rejonie D ębowej. W gminie Nakło nad Noteci ą obszary wyznaczone pod składowanie odpadów obojętnych znajduj ą si ę mi ędzy miejscowo ściami Mołocin, Suchary, Kazin i Kornowo, a w gminie Sicienko w rejonie Gliszcz-Marynin-Teresin. Wyznaczone obszary maj ą rozległe, równinne powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. W granicach wyznaczonych obszarów, na podstawie ogranicze ń lokalizowania składo- wisk wynikaj ących z istnienia terenów podlegaj ących ochronie wyró Ŝniono rejony wyspecy- fikowanych uwarunkowa ń (RWU), ze wzgl ędu na: p - ochron ę przyrody i dziedzictwa kulturowego; w - ochron ę wód podziemnych. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk jest poło Ŝenie w granicach Kraje ń- skiego Parku Krajobrazowego oraz poło Ŝenie w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 132 „Byszewo” (jest to wyznaczony w dokumentacji obszar o bardzo wysokiej odporno ści poziomu zbiornikowego, na którym mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów).

Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie, w obr ębie obszarów na których mo Ŝna lokalizowa ć składo- wiska odpadów, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo- ści izolacyjne byłyby wystarczaj ące i spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W wielu otworach wiertniczych nawiercono gliny zwałowe o kilkunasto - kilkudziesi ę- ciometrowych mi ąŜ szo ściach lub gliny zwałowe pod ścielone iłami. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wykonanych na terenie gminy Mrocza. W rejonie Kazimierzewa w dwóch otworach pod 1,5 m nadkładem nawiercono iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 50 m. W otworach wykonanych w rejonie Orla stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 39,0 m, pod ścielonych iłami pstrymi o mi ąŜ szo ści 47,0 m, a otwory wykonane w Wistosławiu wykazały pod 1,5 m nadkładem wyst ępowanie iłów czwartorz ędowych o mi ąŜszo ści 52,5 m. W gminie Mrocza gliny zwałowe o znacznych mi ąŜ szo ściach nawiercono w rejonie miejscowo ści: Samsieczynek (32,0 m), Samsieczno (14,8 m), Modrakowo (12,5-18,5 m), Or- linek (15,7 m), Witosław (13,0 m), Matyldzin (13,5-40,6 m) oraz Dr ęŜ no (17,0 m). W gminie

29 Nakło nad Noteci ą mi ąŜ sze gliny zwałowe nawiercono w rejonie: Gumnowic (19,0-31,6 m), Minikowa (60,5 m), Karnówka (27,8-31,3 m), Karnowa (21,9-27,7 m), Suchar (13,5 m) i Ga- brielina (41,5 m). Gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach 27,9-28,0 m nawiercono w P ęperzynie w gminie Wi ęcbork i w Sitnie w gminie So śno. Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w których nawiercono pakiety gliniasto- ilaste i gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach, po wykonaniu dodatkowych bada ń, które pozwol ą usta- li ć rozprzestrzenienie poziome osadów, ich wykształcenie litologiczne i faktyczne wła ściwo- ści izolacyjne mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Na terenie obj ętym arkuszem funkcjonuj ą dwa składowiska odpadów komunalnych w Ostrowie (gmina Mrocza) i w Skaryszewie (gmina Sośno). Składowiska maj ą uregulowan ą stron ę formalno-prawn ą, a na składowisku w Ostrowie zainstalowano piezometry. Po zako ń- czeniu eksploatacji ich rekultywacja powinna by ć prowadzona w sposób zabezpieczaj ący środowisko naturalne przed negatywnym oddziaływaniem nieczynnego składowiska. W Sicienku znajduje si ę nielegalne wysypisko odpadów komunalnych, obecnie zlikwi- dowane, niezrekultywowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Słabe rozpoznanie geologiczne omawianego terenu wynikaj ące z braku arkusza SMGP w skali 1:50 000 uzupełniaj ą w pewnym stopniu liczne otwory wiertnicze. Na podstawie analizy ich profili mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w obr ębie obszarów wyznaczonych po składowanie odpadów warunki geologiczne s ą korzystne. Warstw ę przypowierzch- niow ą analizowanego terenu buduj ą gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej północno- polskiego zlodowacenia wisły, tworz ące cz ęsto wspólne warstwy z glinami fazy leszczy ńskiej o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Rozpoznanie wiertnicze potwierdza wyst ępowanie glin zwałowych o mi ąŜ szości dochodz ącej do kilkudziesi ęciu metrów. Najbardziej korzystne warunki wyst ępuj ą w rejonie Orla w gminie Mrocza, gdzie gliny zwałowe osi ągaj ą ponad 50 m mi ąŜ szo ści i s ą pod ścielone iłami pstrymi neogenu. Na analizowanym terenie wyodr ębniono dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne - czwartorz ędowy i neoge ński (miocen). Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach neogenu wyst ępuje w rejonie Orle-Kazimierzowo i Ro ścimin. Strop u Ŝytkowego poziomu wodono śnego zalega na gł ęboko ści 90-110 m od powierzchni terenu i jest bardzo dobrze izolowany od zanieczyszcze ń pokryw ą utworów słaboprzepuszczalnych o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 70 m. Pozostałe obszary wyznaczone pod składowanie odpadów poło Ŝone s ą na te-

30 renach o średnim i wysokim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia zwi ązany jest na ogół z nisk ą odporno ści ą poziomu i obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń. Z uwagi na to, Ŝe składowiska odpadów stanowi ą potencjalne źródło zanieczyszcze ń, przed podj ęciem decyzji o lokalizacji składowisk w okolicach Pęperzyna, Białowie Ŝy i w rejonie Małocin-Samsieczynek-Kosowo nale Ŝy wykona ć dodatkowe badania hydrogeologiczne, które umo Ŝliwi ą zabezpieczenie wód u Ŝytkowych przed ich ewentualnym zanieczyszczeniem, poniewa Ŝ s ą to obszary o niskiej odporno ści poziomu wodono śnego.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska udokumentowanych na tym terenie złó Ŝ znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. W kilku miejscach wydobywany jest piasek na potrzeby lokalne. Pod k ątem składowa- nia odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć dwa wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji w Sam- sieczynku i Koziej Górze Kraje ńskiej. Wyrobiska te znajduj ą si ę na terenach pozbawionych naturalnej izolacji, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód głównego, u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędowych jest bardzo wysoki. Przeznaczenie wyrobisk pod składowanie odpadów powinno by ć traktowane jako ostateczno ść i wymaga ć b ędzie dodatkowego rozpoznania geologicznego i hydrogeologicznego oraz ekranowania dna i ścian bocznych sztuczn ą warstw ą izolacyjn ą, aby zabezpieczy ć wody podziemne przed zanieczyszczeniami. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi-

31 ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Mrocza dokonano wst ępnej oceny geologiczno-in Ŝynierskiej pod- ło Ŝa pod k ątem warunków budowlanych. Warunków tych nie wyznaczono dla przyrodni- czych obszarów chronionych (park krajobrazowy), kompleksów le śnych, terenów wyst ępo- wania gleb chronionych klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i rejonów zwar- tej zabudowy miejskiej. Po pomini ęciu wymienionych obszarów, waloryzacji pod k ątem przydatności pod zabudow ę poddano około 15% powierzchni arkusza. Do oceny warunków podło Ŝa budowlanego wykorzystano dane zawarte na Mapie geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło (Uniejewska, Włodek, 1978). Poniewa Ŝ znaczn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych oraz lasy, tylko niewielkie rejony (głównie w cz ęś ci południowej, wschodniej i północno-wschodniej) obj ęto waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą. Wyró Ŝniono dwa podstawowe typy obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki podło Ŝa budowlanego zale Ŝą od wła ściwo ści gruntów buduj ących warstwy przypowierzchniowe, a te kształtuj ą si ę zmiennie, w zale Ŝno ści od typu budowy geologicznej i istniej ącej sieci hydrograficznej. Omawiany obszar w cało ści pokrywaj ą utwory czwartorz ę- dowe, głównie gliny zwałowe oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady morenowe i wodnolodowcowe fazy pozna ńsko-leszczy ńskiej zlodowace ń północnopolskich (wisły). Spo śród osadów lodowcowych gliny zwałowe najmłodszego zlodowacenia charakteryzuj ą si ę wi ększ ą odkształcal- no ści ą i obni Ŝonymi parametrami wytrzymało ściowymi, jako osady małoskonsolidowane w stosunku do starszych, skonsolidowanych utworów lodowcowych (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Wzdłu Ŝ rynien jeziornych i rzecznych oraz w bezodpływowych zagł ębieniach terenu wyst ępuj ą holoce ńskie torfy, mady i piaski rzeczne. Warunki korzystne wyznaczono na gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twar- doplastycznych oraz na gruntach niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Najwi ększy obszar wyst ępowania takich gruntów wyznaczono we wschodniej i południowej cz ęś ci arkusza, w okolicach wsi: W ąwelno, Popielewo, Drzewia-

32 nowo, Łukowiec, Gliszcz Kolonia, Samsieczno, Kosowo, Kozia Góra i Małocin. W obr ębie spoistych gruntów lodowcowych utrudnieniem dla prac budowlanych mo Ŝe by ć wyst ępowa- nie przewarstwie ń piaszczystych, cz ęsto zawodnionych (wody zawieszone), lokalnych zabu- rze ń glacitektonicznych lub nagromadze ń głazów i otoczaków. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania wymienionych niekorzystnych zjawisk projektowanie i lokalizacja obiektów in Ŝynierskich, szczególnie zlokalizowanych w obni Ŝeniach terenu i strefach zboczowych, wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich podłoŜa. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono na gruntach słabono- śnych, do których nale Ŝą grunty: antropogeniczne (zmienione w wyniku działalno ści czło- wieka) organiczne, spoiste w stanie plastycznym, deluwialne i niespoiste lu źne, a tak Ŝe na obszarach, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych (reprezentowanych przez torfy i gytie) zlokalizowane w dnach dolin oraz wokół jezior. Grunty takie wyst ępuj ą równie Ŝ lokalnie na terenach podmokłych, spotyka- nych na terenie wysoczyzny. Płytko poło Ŝone zwierciadło wód gruntowych w obr ębie osadów organogenicznych, wpływa na jej agresywno ść wzgl ędem betonu. Warunkami niekorzystnymi dla budownictwa charakteryzuj ą si ę równie Ŝ tereny o spadkach wi ększych ni Ŝ 12%, wyst ępuj ące miejscami w zboczach rynien jeziornych. Niekorzystne dla budownictwa warunki geologiczno-in Ŝynierskie, na obszarze arkusza wyst ępuj ą przewa Ŝnie w jego północnej i północno- zachodniej cz ęś ci, w okolicach: Skoraczewa, Jaszkowa, Wiela, Ostrowa i Bogacina.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Mrocza lasy zajmuj ą około 10% powierzchni. Najwi ększy zwarty kompleks le śny wyst ępuje w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Mniejsze obszary zalesione towarzysz ą rynnie jezior byszewskich oraz otoczeniu pozostałych jezior. W strukturze siedli- skowej ekosystemów le śnych zdecydowanie przewa Ŝaj ą lasy typu boru świe Ŝego z enklawa- mi lasu świe Ŝego i mieszanego świe Ŝego. W dolinach rzek oraz nad brzegami jezior wyst ępu- ją olsy i olsy jesionowe. Znaczn ą powierzchni ę omawianego obszaru arkusza zajmuj ą podlegaj ące ochronie grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych (gleby zaliczono przewa Ŝnie do kompleksów pszennego, pszenno-Ŝytniego lub Ŝytniego klasy III i IVa). Na przewa Ŝaj ącej powierzchni omawianego obszaru, z utworów polodowcowych (wapnistych glin zwałowych, lodowcowych piasków naglinowych i zwietrzelin eluwialnych) wytworzyły si ę wyługowane gleby brunatne. Na wyst ępuj ących lokalnie piaskach wodnolodowcowych powstały silnie zakwa-

33 szone gleby bielicowe, a z wyługowanych cz ęś ciowo gleb brunatnych, wykształciły si ę pseu- dobielice. W obni Ŝeniach terenu, w strefie zarastania jezior oraz wzdłu Ŝ cieków wodnych wytworzyły si ę gleby torfowe i bagienne, a w obni Ŝeniach bezodpływowych - czarne ziemie. Wykorzystywane s ą one jako u Ŝytki zielone. W 1998 r. został powołany Kraje ński Park Krajobrazowy (w obecnym kształcie istnie- jący od 2005 roku), którego południowo-wschodnia cz ęść znajduje si ę w granicach arkusza. Całkowita powierzchnia tego obszaru wynosi 73 850 ha i obejmuje atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo tereny Pojezierza Kraje ńskiego. Charakterystyczny, zró Ŝnicowany młodogla- cjalny krajobraz z unikalnymi formami morfologicznymi, bogata sie ć podmokłych terenów i drobnych jezior sprzyja gniazdowaniu ptaków i jest środowiskiem Ŝycia wielu gatunków ssaków. Takie siedliska umo Ŝliwiaj ą zachowanie równowagi biologicznej w przyrodzie. Na omawianym obszarze arkusza znajduje si ę równie Ŝ zachodnia cz ęść Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Rynny Jezior Byszewskich. Utworzony on został w 2005 roku na powierzchni 1 800 ha. Na obszarze arkusza przebiega on głównie wzdłu Ŝ rynnowych jezior: Dźwierznowskiego i Słupeckiego. Jeziora te, o genezie subglacjalnej, s ą wydłu Ŝone, posiada- ją znaczn ą gł ęboko ść i wysokie brzegi. Rynn ę Byszewsk ą, o całkowitej długo ści około 30 km zajmuje ł ącznie 16 jezior. Kontynuuje si ę ona na obszarze arkuszy Koronowo oraz Gostycyn, gdzie ł ączy si ę z Zalewem Koronowskim. W strefie przyzboczowej jezior wyst ępuj ą lasy o du Ŝej ró Ŝnorodno ści drzewostanu (d ęby, graby, buki i wi ązy) oraz licznej populacji ptaków śpiewaj ących (drozdy, zi ęby, kosy, wilgi). Na całym omawianym obszarze znajduj ą si ę liczne okazałe drzewa (lub grupy drzew) uznane za pomniki przyrody (cz ęść obiektów jest proponowana do ochrony) oraz u Ŝytki eko- logiczne, wyst ępuj ące w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach wytopiskowych, Stanowi ą one cenne ekosystemy, zachowane na terenach przej ściowych pomi ędzy środowiskiem wodnym a łąkowym, zaj ęte głównie przez ro ślinno ść bagienn ą i torfowiskow ą. Cz ęsto wyst ępuj ą tu gatunki rzadkie i chronione. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza zaznaczono niewielki fragment projektowanego Ślesi ńskiego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego (wi ększa cz ęść na arkuszu Nakło nad Noteci ą), obejmuj ącego zespół rezerwatów przyrody wraz z ich otoczeniem. Obiekty te zestawiono w tabeli 6.

34 Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 So śno PŜ – grupa drzew pomnikowych: wi ąz 1 P Wąwelno 1993 sępole ński górski, jesion wyniosły PŜ – grupa drzew pomnikowych: So śno 2 P Tuszkowo 1991 2 dęby szypułkowe, lipa drobnolist- sępole ński na Koronowo 3 P Łukowiec 1993 PŜ – wierzba krucha bydgoski Le śnictwo Mrocza 4 P 1992 PŜ – d ąb bezszypułkowy Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 5 P * PŜ – sosna zwyczajna Dąbrowice nakielski PŜ – grupa drzew pomnikowych: lipa Le śniczówka Mrocza 6 P 1992 drobnolistna „Lipa Józefa Piłsudskie- Dąbrowice, nakielski go”, lipa drobnolistna, cis pospolity Le śnictwo Mrocza 7 P * PŜ – czere śnia Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 8 P 1992 PŜ – daglezja zielona Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 9 P * PŜ – czere śnia Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 10 P * PŜ – grusza pospolita Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 11 P * PŜ – czere śnia Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 12 P * PŜ – d ąb bezszypułkowy Dąbrowice nakielski Le śnictwo Mrocza 13 P 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Witosław nakielski Le śnictwo Mrocza 14 P 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Witosław nakielski PŜ – grupa drzew pomnikowych: Mrocza 15 P Orle 1991 3 dęby bezszypułkowe, buk zwy- nakielski czajny, grab zwyczajny Mrocza 16 P Orzelski Młyn 1992 PŜ – d ąb szypułkowy nakielski Mrocza 17 P Matyldzin 1995 PŜ – d ąb szypułkowy nakielski Mrocza 18 P Mrocza 1991 PŜ – d ąb bezszypułkowy nakielski Mrocza 19 P Mrocza 1993 PŜ – wi ąz szypułkowy nakielski Mrocza PŜ – aleja drzew pomnikowych: 8 d ębów 20 P Mrocza 2001 nakielski bezszypułkowych Le śnictwo Mrocza 21 P * PŜ – wierzba biała Samsieczno nakielski Le śnictwo Mrocza 22 P * PŜ – wierzba biała Samsieczno nakielski

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Mrocza 23 P * PŜ – daglezja zielona Samsieczno nakielski Le śnictwo Mrocza 24 P * PŜ – czere śnia Samsieczno nakielski Le śnictwo Sicienko 25 P * PŜ – daglezja zielona Samsieczno bydgoski Mrocza 26 P Wyrza 1991 PŜ – d ąb bezszypułkowy nakielski Sadki PŜ – grupa drzew pomnikowych: 27 P Dębowo 1993 nakielski 10 dębów szypułkowych Nakło n. Noteci ą 28 P Małocin, 1996 PŜ – d ąb bezszypułkowy nakielski PŜ – grupa drzew pomnikowych - Mrocza 4 dęby bezszypułkowe, d ąb czerwo- 29 P Modrakowo 1996 nakielski ny, wi ąz pospolity, buk czerwony, jodła biała Nakło n. Noteci ą PŜ – grupa drzew pomnikowych - 30 P Karnówko 1991 nakielski 2 dęby bezszypułkowe Nakło n. Noteci ą PŜ – grupa drzew pomnikowych: 2 buki 31 P Suchary, park 1995 nakielski czerwone, 3 jesiony wyniosłe Nakło n. Noteci ą PŜ – grupa drzew pomnikowych - d ąb 32 P Gumnowice, park 1991 nakielski czerwony, 4 topole czarne Le śnictwo Wi ęcbork Bagno 33 U 1994 Runowo sępole ński (3,18) Le śnictwo Wi ęcbork Bagno 34 U 1994 Runowo sępole ński (3,43) Le śnictwo So śno Bagno 35 U 1994 Dąbrowice sępole ński (1,76) Le śnictwo So śno Bagno 36 U 1994 Dąbrowice sępole ński (5.13) Le śnictwo So śno Bagno 37 U 1998 Dąbrowice sępole ński (9,78) Le śnictwo So śno Bagno 38 U 1998 Dąbrowice sępole ński (1,42) Le śnictwo So śno Bagno 39 U 1994 Dąbrowice sępole ński (17,25) Le śnictwo Wi ęcbork Bagno 40 U 1994 Runowo sępole ński (1,77) Le śnictwo Wi ęcbork Bagno 41 U 1994 Runowo sępole ński (2,19) Le śnictwo So śno Bagno 42 U 1994 Drzewianowo sępole ński (10,72) Le śnictwo So śno Bagno i pastwisko 43 U 1998 Dąbrowice sępole ński (1,91) Le śnictwo Mrocza Bagno 44 U 1998 Drzewianowo nakielski (2,86) Le śnictwo Mrocza Bagno 45 U 1994 Drzewianowo nakielski (6,58) Le śnictwo Mrocza Bagno 46 U 1994 Drzewianowo nakielski (0,98) Le śnictwo Mrocza Las 47 U 1998 Dąbrowice nakielski (5,21)

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Mrocza Bagno 48 U 1994 Witosław nakielski (1,80) Le śnictwo Mrocza Bagno 49 U 1998 Dąbrowice nakielski (1,90) Le śnictwo Mrocza Bagno 50 U 1994 Samsieczno nakielski (1,74) Le śnictwo Mrocza Bagno 51 U 1994 Samsieczno nakielski (0,50) Le śnictwo Mrocza Bagno 52 U 1994 Samsieczno nakielski (5,77) Le śnictwo Mrocza Bagno 53 U 1994 Samsieczno nakielski (1,73) Le śnictwo Mrocza Bagno 54 U 1994 Sicienko nakielski (10,13) Le śnictwo Mrocza Bagno 55 U 1994 Witosław nakielski (2,0) Le śnictwo Mrocza Bagno 56 U 1994 Witosław nakielski (0,98) Le śnictwo Mrocza Bagno 57 U 1998 Witosław nakielski (14,23) Mrocza Le śnictwo nakielski Bagno 58 U 1994 Samsieczno Sicienko (2,09) bydgoski Nakło n. Noteci ą „Ślesi ński” 59 Z Ślesin * nakielski (1 050,0) Rubryka 2: P - pomnik przyrody; U - u Ŝytek ekologiczny; Z - zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * - projektowany Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Obszar arkusza Mrocza znajduje si ę pomi ędzy podlegaj ącymi ochronie terenami, wł ą- czonymi do mi ędzynarodowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998). Przez skraj połu- dniowo-wschodniej jego cz ęś ci, na niewielkim obszarze (w rejonie Ślesina), przebiega mi ę- dzynarodowy korytarz ekologiczny, obejmuj ący Dolin ę Noteci (fig. 5). Na omawianym obszarze nie wyst ępuj ą elementy Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Mrocza na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa; 13m – Pradoliny Noteci, 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 16k – Brdy; 4 – wi ększe jeziora

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Mrocza poło Ŝony jest w granicach historycznej krainy Krajny, która po- ło Ŝona jest na północ od doliny Noteci. Do najstarszych zabytków na obszarze arkusza nale Ŝą stanowiska archeologiczne. S ą to: grodziska, osady, ślady osadnictwa, obozowiska cmentarzyska, b ądź punkty osadnicze. Wi ększo ść stanowisk ma znaczenie wielokulturowe. Najcz ę- ściej zachowane przedmioty to wyroby z gliny, krzemienia, rogu, ko ści, drewna, Ŝelaza i metali kolorowych, a tak Ŝe szcz ątki zwierz ęce i ro ślinne. Potwierdzaj ą one obecno ść na tych ziemiach w ędruj ących grup zbieracko-łowieckich ju Ŝ od 8 tys. lat p.n.e. (mezolityczna kultura tradenuaska). Najwi ększe ilo ści śladów i stanowisk osadnictwa znajduj ą si ę na brzegach i zboczach dolin rzek oraz w pobli Ŝu jezior. Pierwsze ślady osadnictwa pochodz ą z mezolitu i neolitu, obejmuj ąc głównie znaleziska ceramiki zwi ązanej z kulturami: pucharów lejkowa- tych oraz amfor kulistych. Stanowiska z tego okresu zachowały si ę głównie w północnej

38 i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Stanowiska archeologiczne młodszych epok roz- mieszczone na całym obszarze arkusza, obejmuj ąc pozostało ści kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej, poprzez okres wpływów rzymskich, a Ŝ do znalezisk datowanych na średniowiecze i okres nowo Ŝytny. Na obszarze arkusza zachowało si ę tylko jedno stanowisko z ruinami zamku z pó źnego średniowiecza (Orle). Wa Ŝne wielokulturowe stanowiska poło Ŝone s ą w północnej cz ęś ci arkusza w okolicach Wąwelna i Skoraczewa. Okolice W ąwelna s ą szczególnie bogate w zabytki archeologiczne. Zlokalizowano tam cmentarzysko z okresu kultury pomorskiej oraz wiele osad i śladów osadnictwa. Obejmuj ą one okres od epoki kamiennej do czasów nowo Ŝytnych, przy czym w wielu z nich stwierdzono ci ągło ść osadnicz ą, pocz ąwszy od okresu kultury łu Ŝyckiej. W rejonie Skoraczewa wyst ępuj ą stanowiska z ró Ŝnych okresów (głównie late ńsko-rzymskiego, śre- dniowiecznego i nowo Ŝytnego). Kilka stanowisk wykazuje ci ągło ść osadnicz ą od epoki kamiennej (mezolitu i neolitu) do średniowiecza (XIV–XV w.) i czasów nowoŜytnych. Wa Ŝnym rejonem osadniczym s ą równie Ŝ okolice Wiela, gdzie zachowały si ę trzy cmentarzyska z okresu kultury pomorskiej i okresu late ńsko-rzymskiego oraz pozostało ści kilku osad, głównie z okresu średniowiecza oraz okresu nowo Ŝytnego. W okolicach Mroczy wyst ępuj ą dwa cmentarzyska z okresu late ńsko-rzymskiego i kultury pomorskiej oraz szereg osad, głównie ze średniowiecza i okresu nowo Ŝytnego. Na obszarze arkusza znajduje si ę jedynie kilka obiektów zabytkowych obj ętych reje- strem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. S ą to trzy obiekty sakralne oraz dwa zespoły pałacowo-parkowe. We wsi Peperzyn zachował si ę poewangelicki ko ściół pó źnobarokowy p.w. św. Mak- symiliana Kolbego z 1778 roku, z kwadratow ą wie Ŝyczk ą i bogato zdobionych elewacjach. Ko ściół poewangelicki z 1898 roku, p.w. św. Józefa wzniesiono w Sitnie, a w W ąwelnie - pó źnobarokowy murowany ko ściół p.w. św. Filipa, Jakuba i Marii Magdaleny (z lat 1758- 1767) o du Ŝych walorach artystycznych. Jest to budowla z trójbocznie zamkni ętym prezbite- rium i kaplic ą z lo Ŝami kolatorskimi na pi ętrze. Nieopodal świ ątyni znajduje si ę zało Ŝenie pałacowo-parkowe z 1888 roku. Zespół dworsko-parkowy, pó źnoklasycystyczny, z drugiej połowy XIX wieku zachował si ę równie Ŝ w Słupowie. Murowany, pi ętrowy dwór i gorzelnia, otoczone s ą niewielkim parkiem krajobrazowym.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Mrocza Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 poło Ŝony jest w granicach województwa kujawsko-pomorskiego, niemal w cało ści na terenie powiatów

39 nakielskiego, s ępole ńskiego i bydgoskiego. Głównym o środkiem administracyjno-usługowym jest Mrocza, niewielkie miasto b ędące zarazem siedzib ą władz gminnych. Na obszarze arkusza zasoby środowiska przyrodniczego uwarunkowane s ą zarówno czynnikami naturalnymi jak i stopniem wykorzystania i przekształcenia przez człowieka. Do lokalnych zasobów środowiska stanowi ących podstaw ę dotychczasowego rozwoju form u Ŝyt- kowania przestrzeni nale Ŝą : wysokiej jako ści gleby, wody powierzchniowe, lasy i w niewielkim stopniu - surowce mineralne. Obszar arkusza Mrocza nie jest zasobny w zło Ŝa kopalin. Baza surowcowa kruszywa naturalnego, przydatnego do produkcji materiałów budowlanych i drogownictwa, obejmuje dwa niewielkie zło Ŝa, z których jedno jest obecnie eksploatowane. W rejonie Kr ąpiewa na niewielk ą skal ę wydobywa si ę torfy. Istniej ą pewne mo Ŝliwo ści poszerzenia bazy zasobowej kruszywa naturalnego - na podstawie przesłanek geologicznych wytypowano dwa obszary perspektywiczne dla tej kopaliny. Głównymi elementami sieci hydrograficznej omawianego obszaru s ą jeziora, le Ŝą ce na terenie Pojezierza Kraje ńskiego. Źródłem zaopatrzenia w wod ę s ą uj ęcia czwartorz ędowego poziomu wodono śnego. Ge- neralnie s ą to wody dobrej i średniej jako ści, nadaj ące si ę do picia po przeprowadzeniu prostych zabiegów uzdatniaj ących. Istniej ące uj ęcia w pełni zaspokajaj ą zapotrzebowanie ludno- ści i rolnictwa. Na terenie obj ętym arkuszem Mrocza wyznaczono obszary preferowane pod składowa- nie jedynie odpadów oboj ętnych, w miejscach wyst ępowania glin zwałowych fazy pozna ń- sko-dobrzy ńskiej zlodowace ń północnopolskich buduj ących wysoczyzn ę morenow ą. Znajdu- ją si ę one na terenie gmin: Mrocza, Wi ęcbork, Sadki, Nakło nad Noteci ą i Sicienko. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć s ąsiedztwa otwo- rów wiertniczych, w których nawiercono gliny zwałowe pod ścielone iłami lub gliny o bardzo duŜych mi ąŜ szo ściach. Pod k ątem składowania odpadów, ale tylko w razie bezwzgl ędnej konieczno ści, mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska niekoncesjonowanej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne znajdu- jące si ę w okolicach Samsieczynka i Koziej Góry Kraje ńskiej. S ą to obszary pozbawione naturalnej izolacji, a stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych zanieczyszczeniami antropogenicz- nymi bardzo wysoki. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla

40 środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Na waloryzowanym obszarze arkusza panuj ą zmienne warunki dla zabudowy przemy- słowej i mieszkaniowej. Najmniej korzystne s ą one na obszarach obni Ŝeń dolinnych: rzecznych i pojeziernych, w strefie wyst ępowania gruntów aluwialnych, słabono śnych, wysyco- nych wodą. Wi ększ ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych, skon- centrowane na obszarze wysoczyznowym. Lasy tworz ą zwarte kompleksy jedynie w rejonie połoŜonym na północ od Mroczy. Niektóre fragmenty obszaru arkusza zostały uznane jako szczególnie cenne pod wzgl ędem przyrodniczym i obj ęte zostały ochron ą w granicach Kra- je ńskiego Parku Krajobrazowego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Rynny Jezior By- szewskich. Nie wyst ępuj ą tu elementy Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Wymienione uwarunkowania w poł ączeniu z walorami przyrodniczo-krajobrazowymi pojezierza, predestynuj ą omawiany obszar do rozwoju wysokotowarowej gospodarki rolnej (uprawy zbó Ŝ, ro ślin okopowych, hodowla) i turystyki. Obfito ść sadów i plantacji powoduje, Ŝe po Ŝą danym kierunkiem rozwoju jest równie Ŝ przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze. Atutem jest poło Ŝenie przy głównych szlakach komunikacyjnych, w pobli Ŝu aglomeracji Bydgoszczy, co stwarza korzystne warunki dla równomiernego rozwoju całego omówionego obszaru. Walory przyrodnicze i krajobrazowe były jednym z powodów ustanowienia Kraje ń- skiego Parku Krajobrazowego, którego fragment rozciąga si ę w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Mrocza. Atrakcyjne turystycznie s ą jeziora i przepływaj ące przez nie rzeczki: Orla i Rokitka, umo Ŝliwiaj ące spływy kajakowe. Unikalne w skali regionu jezioro Wieleckie, poło Ŝone na północny zachód od Mroczy, jest ostoj ą 140 gatunków ptactwa. Za strategiczne kierunki rozwoju w rejonie Pojezierza Kraje ńskiego uznano turystyk ę aktywn ą i specjali- styczn ą oraz agroturystykę.

XIV. Literatura DOMA ŃSKA Z., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej przeprowadzonych na terenie d. województwa bydgoskiego. Wojew. Arch. Geol. w Bydgoszczy.

HELWAK L., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu „Kr ąpiewo” w kategorii C 1 Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

41 JUTROWSKA E., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. Bibl. Monit. Środow. Bydgoszcz. KABZA E., ZEMBRZYCKA D., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych w rejonie wsi Witosław-Pieczyska. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowcowych fazy pomorskiej. W: Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. XII Kraj. Konf. Mech. Gruntów i Fundam. Szczecin-Międzyzdroje. KARGER M. M., MASŁOWSKA M, MICHAŁOWSKA M., 2002 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Mrocza. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Akademia Górniczo - Hutnicza w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1981 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w woj. bydgo- skim. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LUBOWIECKI W., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Mrocza (wraz z obja śnieniami). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego (pospółki) w rejonie S ępólna Kraje ńskiego. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy MARCINIAK A., 1990 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol. w Warszawie. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd-

42 nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red) 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1 : 500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PASIERBSKI M., PRZYBOROWSKI P., 1996 – Projekt badań geologicznych dla opracowania Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Łob Ŝenica i Mrocza. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PIEKARSKA E., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jaszkowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

PIEKARSKA E., PIEKARSKI P., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wiele I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warsza- wie. PIWOCKI M., 1977 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie: Paterek-Nakło-Dębowo. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2005 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. RODZOCH A., MUTER K., LEPIANKO A., FALBA Z., ZADYKOWICZ N., 2001 – Do- kumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowionego obszaru ochronnego GZWP 132 – Byszewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w War- szawie. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. STACHOWIAK I., JURYS L., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści: Radzicz, Wyrza i Kosowo. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

43 SYLWESTRZAK W., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝa- mi kruszywa naturalnego w rejonach: Lucim, Drzewianowo, Słupowo. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy. SZAŁAJDEWICZ J., (w oprac.) – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Mrocza. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA. UNIEJEWSKA M., NOSEK M., WŁODEK M., 1979 – Obja śnienia do mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło. Wyd. Geol., Warszawa. UNIEJEWSKA M., WŁODEK M., 1978 – Mapa Geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Nakło. Wyd. A i B. Wyd. Geol., Warszawa. WOJCIECHOWSKA J., 1980 – Dokumentacja z prac geologiczno-poszukiwawczych w miejscowo ści Popielewo. Woj Arch. Geol. w Bydgoszczy. WO Ś A., 1999 - Klimat Polski. PWN Warszawa.