Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Colofon uitgave Hoekschewaards Landschap Oud-Beijerland, mei 2014 www.hwl.nl | [email protected]

vormgeving Jan van Alebeek foto voorblad Wilma Kapoen

© 2014 Hoekschewaards Landschap

1 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Voorwoord

Het jaarverslag dat voor u ligt is de samenvatting van de werkzaamheden en resultaten over het jaar 2013. Het was een bijzonder jaar, de vereniging HWL bestond 40 jaar en er waren verschillende activiteiten die specifiek rondom dit jubileum plaatsvonden. Hiervan was de 1001 soortendag die tijdens het jubileumfeest in juni werd gehouden een bijzonder gebeurtenis. Tijdens diverse feestelijkheden mocht de jubileum commissie diverse hoogwaardigheid bekleders uit de Hoeksche Waard ontvangen en hiermee de vereniging presenteren. Een mooi activiteiten jaar dat werd afgesloten met de uitreiking van de natuurkunstprijs.

Buiten dit jubileum jaar is er een aantal mooie resultaten behaald. De werkgroepen hebben met veel plezier onderzoeken verricht en zich vanuit hun bijzondere kwaliteiten gewijd aan hun specifieke taken. Ook werden er twee nieuwe werkgroepen opgericht waarin een aantal nieuwe vrijwilligers werd toegevoegd. Daarnaast leverde ook de introductiecursussen weer een aantal actieve vrijwilligers op zodat diverse werkgroepen werden aangevuld met nieuwe leden.

In 2013 hebben er verschillende bestuursleden hun functie neergelegd en zijn er nieuwe kandidaten benoemd. Tijdens de ledenvergadering op 11 mei 2013 is de voorzitter afgetreden en is er een nieuwe voorzitter gekozen. Daarnaast is de secretaris en de tweede secretaris afgetreden waarvoor 1 nieuwe secretaris is aangetreden, het bestuurslid van de afdeling M&P is vervangen en er is een nieuw bestuurslid voor projecten benoemd.

Namens het bestuur wil ik alle vrijwilligers en andere personen die zich voor HWL hebben ingezet bedanken voor hun inspanningen. Zij hebben door het leveren van hun bijdrage afgelopen jaar er mede voor gezorgd dat de natuur en omgeving van de Hoeksche Waard regelmatig op een positieve wijze werd gepresenteerd. Hiermee is het belang van HWL op een goede wijze vertegenwoordigd.

Els van Veen Voorzitter

2 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 Inhoudsopgave 1 Taken ...... 5 2 Organisatie ...... 6 2.1 Bestuur, leden en vrijwilligers ...... 7 3 Educatie ...... 9 3.1 De werkgroepen Jeugd ...... 10 3.2 Excursies ...... 14 3.3 Cursussen ...... 17 3.4 Lezingen ...... 19 3.5 Oeverloop ...... 20 3.6 Natuurfotografie ...... 21 3.7 Buitenschoolse jeugdactiviteiten ...... 23 3.8 Natuur en Milieu Educatie (NME) ...... 24 4 Biologisch onderzoek ...... 25 4.1 Vogels ...... 26 4.2 Weidevogels ...... 32 4.3 Roofvogels ...... 36 4.4 Vlinders en libellen ...... 39 4.5 Planten ...... 41 4.6 Paddenstoelen 1 ...... 45 4.7 Paddenstoelen 2 ...... 47 4.8 Werkgroep Zoogdieren ...... 48 4.9 Werkgroep Aqua ...... 50 5 Terreinbeheer ...... 54 5.1 De Heemtuin in Piershil ...... 59 6 Boombeheer ...... 61 6.1 Boombeheer ...... 62 6.2 Belang knotbomen ...... 62 6.3 Onderhoud noodzaak ...... 62 6.4 Organisatie ...... 62 6.5 Knotbomen bestand ...... 62 6.6 Werkzaamheden ...... 64 6.7 Hoogstam fruitbomen ...... 65 6.8 Kosten en baten ...... 65 6.9 Fruit & Sap ...... 65 7 Beleidsbeïnvloeding ...... 68 7.1 Samenstelling en doelstelling ...... 68 7.2 Bijeenkomsten ...... 69 7.3 Ruimte ...... 69 7.4 Natuur ...... 70 7.5 Symposium ...... 71 8 Bezoekerscentra ...... 72 8.1 Functie ...... 72

3 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

8.2 Beheer ...... 72 8.3 Openstelling en bezoekers ...... 73 8.4 Activiteiten 2013 in de bezoekerscentra ...... 76 8.5 Onderhoud van de gebouwen ...... 77 8.6 De tuinen ...... 77 8.7 Arrangementen ...... 78 9 Communicatie en voorlichting ...... 79 9.1 Redactie Waardzegger ...... 81 9.2 Werkgroep Webredactie ...... 82 9.3 Werkgroep Agendacommissie ...... 83 9.4 Werkgroep Voorlichting ...... 84 9.5 Werkgroep Markten ...... 84 9.6 Werkgroep Kompasrubriek ...... 85 9.7 Werkgroep Documentatiecentrum Klein Profijt ...... 85 9.8 Werkgroep ICT-groep ...... 86 9.9 Werkgroep Promotie: Werken aan sterke merken...... 87 10 Toelichting op de jaarcijfers 2013 ...... 88 10.1 Rekening van baten en lasten ...... 88 10.2 Ballans ...... 88 10.3 Financieel verslag over het verenigingsjaar 2013 ...... 89

4 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

1 Taken Het werk van HWL bestaat uit de volgende taakvelden:

Educatie. Opleiding, vorming en beleving van het landschap zijn kernwoorden bij het taakveld "Educatie " Lezingen, excursies en cursussen worden met regelmaat georganiseerd door verschillende werkgroepen. Doelgroepen kunnen per activiteit verschillen. De jeugd is een belangrijke doelgroep.

Biologisch onderzoek. De werkgroepen op het gebied van vogels, planten, vlinders, libellen, paddenstoelen en zoogdieren doen onderzoek naar flora en fauna in de Hoeksche Waard.

Terreinbeheer. Het beheren van natuurterreinen is een taakveld waarvoor HWL een aparte rechtspersoon, de Stichting Natuurbeheer HWL in het leven heeft geroepen. De terreinen zijn voor een klein deel eigendom van HWL. Verder gaat het om pacht en beheer op basis van overeenkomsten.

Boombeheer. Onder dit taakveld vallen het onderhoud en aanplant van knotbomen en hoogstamfruitbomen.

Beleidsbeïnvloeding. Overheidsplannen voor de streek worden beoordeeld en van commentaar voorzien door de werkgroep Milieu & Planologie. Getracht wordt natuur, milieu en landschap zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen. Ook worden eigen plannen ontwikkeld.

Exploitatie bezoekerscentra. HWL exploiteert twee bezoekerscentra. Het natuurbezoekerscentrum Klein Profijt aan het Zalmpad 11 te Oud-Beijerland en het Nationaal Landschap Centrum aan de Veerweg 1C in Numansdorp. Voor het Nationaal Landschap Centrum maakt HWL gebruik van een aparte rechtspersoon, de Stichting Natuurbehoud HWL.

Communicatie en voorlichting. Voorlichting, publiciteit, interne en externe communicatie zijn kernwoorden voor het taakveld "Communicatie". Als regel is er bij communicatie ook een educatieve functie. Er is dus een nauwe relatie met het taakveld Educatie.

Projecten. Is een nieuwe afdeling van het bestuur. Hiervoor is een nieuw bestuurslid toegevoegd. Deze afdeling zal in de komende jaren verder ontwikkeld worden.

Het werk van HWL wordt uitgevoerd in werkgroepen. Iedere werkgroep heeft zijn eigen taken en specialisatie. Ruim 400 vrijwilligers waren in 2013 actief in dienst van natuur, milieu en landschap.

5 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

2 Organisatie

ALGEMEEN BESTUUR

Dagelijks Bestuur Els van Veen Mickey van der Geugten Guus van der Pal

Educatie Biologisch Terreinbeheer Boombeheer Milieu & Planologie Bezoekerscentra Communicatie Projecten Gerda Quist onderzoek Cees Mesker Flip Scherbeijn Henk Malta Bob Wiggers & voorlichting Hugo-Jan Dulfer Dick van Houwelingen Dick Bussing

6 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

2.1 Bestuur, leden en vrijwilligers Alle zeven afdelingen zijn vertegenwoordigd in het Algemeen Bestuur van de vereniging, waar ook de afstemming tussen diverse activiteiten plaatsvindt. De dagelijkse leiding berust bij het Dagelijks Bestuur bestaande uit voorzitter, penningmeester en twee secretarissen. Iedere afdeling heeft op haar beurt een aantal werkgroepen, welke per afdeling in een organogram worden weergegeven. Gelieerd aan de vereniging functioneren twee stichtingen, waarin een deel van de activiteiten worden uitgevoerd. Met de Stichting Natuurbeheer Hoekschewaards Landschap wordt het beheer van natuurterreinen uitgevoerd. De exploitatie van het Nationaal Landschap Centrum in Numansdorp vindt plaats in de Stichting Natuurbehoud Hoekschewaards Landschap. Conform de statuten is het bestuur van de vereniging en de stichtingen gelijk.

In 2013 had het bestuur van HWL de volgende samenstelling:

Voorzitter Els van Veen Secretaris Mickey van der Geugten Penningmeester Guus van der Pal Educatie Gerda Quist Biologisch onderzoek Dick van Houwelingen Terreinbeheer Cees Mesker Boombeheer Flip Scherbeijn Milieu & Planologie Henk Malta Bezoekerscentra Bob Wiggers Communicatie en voorlichting Dick Bussing Projecten Hugo-Jan Dulfer

Het Algemeen Bestuur van HWL vergaderde in 2013 veertien maal. Hiervan zijn twee thematische bestuursvergaderingen. Tijdens deze twee bijeenkomsten werd een afdeling of een aantal werkgroepen ervan uitgenodigd om zaken van werkgroepen direct met het bestuur te bespreken.

Op 11 mei 2013 is de 30e Algemene Ledenvergadering gehouden. De kascontrolecommissie beveelt de Algemene Ledenvergadering aan de penningmeester décharge te verlenen over het jaar 2012 en dit advies werd opgevolgd.

Voor de volgende bestuursleden liep de zittingsperiode af: Mevrouw E.S.P.M. van Veen-Broos; de heren J. Kievit, J.P.P. van Alebeek, A.H.M. van der Pal, J.P. Prince, C. Mesker en D.C. Bussing. De heren J.P. Prince, J.P.P. van Alebeek en J. Kievit treden af als bestuurslid. Mevrouw E.S.P.M. van Veen-Broos en de heren A.H.M. van der Pal, D.C. Bussing en C. Mesker stelden zich herkiesbaar. De volgende personen zijn toegetreden tot het bestuur: mevrouw M. van der Geugten en de heer H. Malta.

Het bestuur kreeg van de leden ook dit maal groen licht voor het voorgestelde beleid.

Tijdens het lopend jaar is een elfde bestuurder toegevoegd aan het bestuur de heer H.J. Dulfer. Hij gaat een nieuwe afdeling vormen. Het betreft de afdeling Projecten.

7 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Hieronder is de ontwikkeling van de afgelopen zeven jaar zowel in cijfers als grafisch weergegeven.

Gemeente 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Binnenmaas 572 591 601 598 623 597 618 Oud-Beijerland 452 456 462 457 457 439 464 Korendijk 184 182 186 175 179 162 165 Cromstrijen 181 243 243 231 238 221 234 Strijen 160 163 165 163 163 166 173 Buiten Hoeksche Waard 113 98 105 103 101 89 88 Totaal 1662 1733 1762 1727 1761 1674 1742

Ledenbestand HWL per gemeente 2007 t/m 2013

700

600

500 2007 400 2008 2009 300 2010 2011 200 2012 2013 100

0 Binnenmaas Oud- Korendijk Croms trijen Strijen Buiten Beijerland Hoeks c he Waard

Het aantal vrijwilligers per afdeling is hieronder in een tabel weergegeven. De optelsom geeft niet het aantal vrijwilligers weer, omdat vrijwilligers in diverse werkgroepen of afdelingen actief zijn.

afdeling aantal Educatie 101 Biologisch onderzoek 176 Terreinbeheer 14 Boombeheer 138 Milieu & Planologie 11 Bezoekerscentra 69 Communicatie en Voorlichting 42

8 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

3 Educatie

Educatie Gerda Quist

Jeugd noord Excursies Cursussen Lezingen Oeverloop Natuurfotografie Buitenschoolse Lenie van Ommen Gerda Quist Joost Kievit Gerda Quist Bob Wiggers Marjon Kunst jeugdactiviteiten Walradien de Man

Jeugd oost An Kievit

Jeugd zuid Ineke Koevoets

9 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

De afdeling Educatie van HWL bestaat uit zeven werkgroepen: Jeugd, Excursies, Lezingen, Oeverloop, Cursussen, Buitenschoolse Jeugdactiviteiten en Natuurfotografie. De afdeling is tevens IVN-afdeling. IVN staat voor Instituut voor Natuurbeschermingseducatie. Het is een landelijke vereniging die zich vooral bezighoudt met natuur- en milieueducatie. IVN verzorgt o.a. natuurgidsencursussen en bijscholing voor IVN natuurgidsen en (jeugd-) natuuractiviteiten begeleiders.

De werkgroepen Jeugd bereikte ook dit jaar weer bijna 7057 leerlingen van basisscholen uit de Hoeksche Waard dank zij onze zeer gemotiveerde, hard werkende vrijwilligers in Numansdorp, Oud-Beijerland en ‘s-Gravendeel. Er is een zichtbare afname van het aantal basisschoolkinderen, dit is ook op de scholen zichtbaar. Het aantal kinderen in de Hoeksche Waard nemen af en scholen krimpen in en moeten zelfs sluiten. Wat wel toeneemt is het uitlenen van leskisten en ander materiaal aan BSO, kinderdagverblijf en peuterspeelzalen. Een mooie ontwikkeling om kinderen al vroeg kennis te laten nemen van de natuur. Elk jaar worden bestaande veldlessen geëvalueerd en zo nodig verbeterd, nieuwe lessen worden ontwikkeld. Aandachtspunt blijft het aantrekken van vrijwilligers. Gelukkig is het dit jaar wederom gelukt om via de introductie cursus voor (nieuwe) vrijwilligers een aantal mensen enthousiast te maken, welke dan ook gastvrij zijn ontvangen in een van de drie regio’s. De introductie cursus speelt een belangrijke rol bij het enthousiast maken en houden van nieuwe vrijwilligers voor de gehele vereniging HWL. In deze cursus maken potentiële vrijwilligers in twee avonden en een zaterdagochtend kennis met het werk van HWL. De (tweede) cursus Nationaal Landschap Gids die in april 2012 is gestart is in april 2013 afgerond en 31 nieuwe gidsen opleveren die de diverse onderdelen van Educatie versterken. De werkgroep cursussen heeft naast bovengenoemde in 2012 succesvolle cursussen georganiseerd. Een mooi voorbeeld is de cursus “de sloot in” welke resulteerde in de aanvulling van vrijwilligers in de tot dan uit twee man bestaande Aquatische werkgroep tot een volwaardige werkgroep met mooie onderzoeksresultaten. De werkgroep Excursies, versterkt met de Nationaal Landschap gidsen die in 2013 afstudeerden, organiseerde een veelheid aan nieuwe excursies waarin regelmatig, behalve natuur, de thema’s cultuur, landschap en de agrarische sector aan bod kwamen. Dit alles bewijst weer hoe belangrijk de afdeling educatie is en hoe dit door de inspanning van vrijwilligers mooie resultaten en vooral ook plezier opleverde.

3.1 De werkgroepen Jeugd Deze werkgroep bestaat uit drie afdelingen: Noord: in Oud-Beijerland bij het Natuurbezoekerscentrum Klein Profijt, Zuid: in Numansdorp bij het Nationaal Landschap Centrum; Oost: in ’s-Gravendeel en Strijen in een door HWL beheerd natuurterrein in de buurt van de school. Alle drie dienen hetzelfde doel, namelijk kinderen te leren hoe waardevol de natuur is, ze via verwondering en plezier interesse, respect en liefde voor de natuur bij te brengen. Het totaal aantal leerlingen dat in 2013 de veldlessen volgde in de drie afdelingen is 8789.

10 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 Jeugd noord Vrijwilligers: Annette van Bokkem Geneviève Pronk Carla Noordman Jan Vermeer Mira Hardenbol Henk Noordwijk Kees Plomp Lenie van Ommen Reina Schol Hans Dries.

We hebben dit jaar afscheid genomen van 3 vrijwilligsters nl. Lies Verstraeten, Joke van Wilpeen Tineke van der Pal. Gelukkig hebben we ook weer 2 nieuwe vrijwilligers, Geneviève Pronk en Hans Dries. Het jeugdlokaal heeft een facelift ondergaan en de educatieve zuil is opgeknapt en het Kijk en Doepad is vernieuwd. Het kabouterpad is met ingang van september alleen nog op Klein Profijt. Bovendien wordt het kabouterpad in een nieuw jasje gestoken. Verder wordt er gewerkt aan een nieuwe veldles, die we o.a. willen gaan gebruiken voor het speciaal onderwijs. Met als naam: Trek in de herfst. We hebben weer braakballen geplozen op een aantal woensdagmiddagen, wat een groot succes was.

Jaaroverzicht aantal kinderen per gemeente per veldles.

Binnenmaas 37 veldlessen 868 Cromstrijen 8 veldlessen 200 Korendijk 8 veldlessen 248 Oud-Beijerland 84 veldlessen 1935

Tentoonstellingen verzorgd op scholen

Vogels in de winter 7 tm 28 jan. Zevensprong Oud-Beijerland. Vogels in de winter 28 jan. tm 18 febr. Onder de Wieken Nieuw-Beijerland. Herfst 7tm 28 okt. Vlashoek Westmaas. Herfst 28okt. tm 11nov Zevensprong op noord Oud-Beijerland. Geplande tentoonstelling op de Ark in Oud-Beijerland ging niet door i.v.m. Mooie herfsttentoonstelling die ze zelf hadden gemaakt.

Ook werden er nog kisten uitgeleend. Kikipad peuterspeelzaal 's-Gravendeel 85 kinderen. Kikipad peuterspeelzaal 't Vlindertje Goudswaard 40 kinderen. Kikipad peuterspeelzaal Nieuw-Beijerland 48 kinderen. Kikipad Kinderdagverblijf Simenotje Heinenoord 25 kinderen. Vlinderkast peuterspeelzaal l Oud-Beijerland 60 kinderen. Vlinderkast Bso de Vrijevogels Mijnsheerenland 65 kinderen. Vlinderkast kinderdagverblijf Simenotje Heinenoord 100 kinderen. Vlinderkast peuterspeelzaal 'tVlindertje Goudswaard 40 kinderen . Vlinderkast peuterspeelzaal Puttershoek 60 kinderen. Vlinderkast Basisschool de Eendracht Zuid-Beijerland 17 kinderen.

11 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Leskist Pieter de Pier werd helaas niet opgehaald.

Leskist natuurlijke schoolomgeving uitgeleend aan Basisschool de Viking Nieuwendijk 20 kinderen.

We hebben dit jaar helaas wel minder kinderen gehad dan het jaar er voor. We denken dat dit komt door het zeer koude voorjaar en de natte herfst. De komende 2 jaar zal een aantal veldlessen rond Klein Profijt in een andere vorm worden gegoten i.v.m werkzaamheden aan de dijk.

Jeugd oost Vrijwilligers: An Kievit Margriet Barendregt Koos Stoop Linda v./d Burgh.

In de polder Groot Koninkrijk krijgen zij in voorjaar/zomer assistentie van de rattenvangers van Rijkswaterstaat, die over de bisamrat komen vertellen. Omdat de werkgroep geen onderdak heeft in de vorm van een bezoekerscentrum, worden de lessen altijd buiten gegeven, van voorjaar t/m herfst.

Gegeven veldlessen in 2012: Les: ’s-Gravendeel aantal ll. Strijen aantal ll. Kabouterpad herfst 2x 104 2x 64 Kabouterpad zomer 4x 272 3x 105 Herfstster tocht 8x 294 1x 33 Zomerster tocht 7x 224 5x 110 Doe-pad 2x 95 1x 30 Bermexcursie 1x 52 2x 113 Vogels kijken 1x 25 Stippenpad 3x 111 3x 84 Slootpad 6x 197 2x 36 Koninkrijkpad 2x 74 Totaal aantal leerlingen: ______1374 647 Totaal : 2021

12 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 Jeugd zuid Vrijwilligers: Anneke Orgelist Hilde Visscher Ineke Koevoets Marjolein Verboon Mayke Mulder Mieke Ravesteijn Ton Hoffers Vincent Koenheim Wim Kleibergen

Nieuwe paden ontwikkeld en gewijzigd Om bij slecht weer toch de geplande klas te kunnen ontvangen zijn er 2 nieuwe leskisten ontwikkeld : binnenpad voor groep 4/5 en binnenpad voor groep 6/7. Voor groepen 1 en 2 kan Prik de Egel binnen worden gedaan. Voor groep 3 kunnen we Beleef de Lente inzetten. Voor groep 8 kunnen we Vlieg Op aanbieden. Zo hebben altijd een alternatieve binnen activiteit.

Voor beleef de lente is een nieuw lieveheersbeestje verzonnen. De kinderen vinden het erg leuk om iets mee te kunnen nemen, maar het vorige beestje gaf ons teveel werk. Helaas is de touwladder uit de klimboom in het Veerbos verdwenen! Wim zal een nieuwe maken en deze vastzetten aan de boom. Door het grondwater komt de pvc buis omhoog waarin de grondtemperatuur wordt gemeten. We gaan plastic thermometers gebruiken, die kunnen we ook in het grondwater hangen. De paddenstoelenwaaier is weer aangevuld. Voor de les paddenstoelen gebruiken we geen werkblad meer maar we laten de kinderen zoveel mogelijk verschillende paddenstoelen zoeken. Blijkt dat de groepjes elkaar willen overtreffen waardoor ze heel goed gaan zoeken en de paddenstoelen heel goed bekijken!

Scholen Dit jaar hebben we als proef een paar dagen voor de afspraak naar de scholen gebeld. Resultaat: – een school die het helemaal vergeten was, is toch gekomen. – vergeten te bellen, en prompt stonden we een keer voor niets in het bos! We blijven dus bellen.

Inzetbaarheid vrijwilligers Wim Kleibergen is per december 2013 gestopt als vrijwilliger In 2014 gaan we actief zoeken naar nieuwe vrijwilligers

Aanvragen natuuractiviteiten Schooljaar 2007/2014 Locatie Numansdorp

Schooljaar 2007/2008 2008/ 2009/ 2010/ 2011/ 2012/ 2013/ 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kabouter herfst 18 25 22 7 12 14 10 Prik de egel - - - 18 8 8 6 Natuurlijk afval 7 7 7 6 6 4 10 Paddenstoelen 6 2 4 6 4 4 4 Herfststertocht 7 9 6 10 5 4 8

13 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Mossen 2 2 -- - - - Vlieg op -- 10 8 13 5 8 8 Kijk en doe 4 10 9 1 - - Aardige brommers 7 8 6 13 5 12 6 Vriendelijke 3 2 9 5 4 3 3 fladderaars Stippenpad 18 16 15 14 4 5 11 Zomerster 2 3 11 10 2 8 12 Kabouter zomer 7 9 5 1 7 3 5 Je kan de boom in 19 10 7 Beleef de lente 13 9 5 Totaal 81 103 102 104 94 92 95

Aantal leerlingen per 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 gemeente Goudswaard 21 20 52 20 43 62 14 Heinenoord 40 59 58 8 0 Klaaswaal 284 276 365 386 230 359 320 Maasdam 43 50 81 207 138 78 Mijnsheerenland 99 59 275 192 166 141 150 Nieuw beijerland 86 195 157 494 220 178 301 Nieuwendijk 44 37 19 15 - 26 17 Numansdorp 775 648 744 743 624 693 680 Oud Beijerland 26 69 20 - 43 77 Piershil 26 62 47 130 46 147 70 Puttershoek 22 77 - - 152 Westmaas 64 92 94 41 58 133 23 Willemstad 222 168 70 65 170 131 87 Zuid beijerland 93 249 116 207 198 196 266 Oude Tonge 82 - - Barendrecht 50 Totaal 1783 1875 2071 2510 2102 2255 2285

3.2 Excursies De werkgroep excursies heeft als hoofdtaak het plannen en organiseren van publieksexcursies in de Hoeksche Waard. Ook het regelen van excursies op aanvraag is een taak van de werkgroep.

In maart 2013 is er weer een Nationaal Landschap gidsencursus afgerond en kreeg HWL er 31 nieuwe gidsen bij. Op 10 april kregen zij hun diploma uitgereikt.

Zes gidsen zijn de “planners”, zij stellen het activiteitenprogramma samen en zoeken de gidsen daarbij. Deze planners trachten een aantrekkelijk en afwisselend programma op te stellen in zoveel mogelijk verschillende plaatsen en gebieden en met de meest uiteenlopende onderwerpen. Dat kunnen dorpswandelingen, busexcursies, fietstochten, wandelingen in

14 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 natuurgebieden of bezoeken aan een boerenbedrijf zijn. Cultuurhistorie, natuur en land- en tuinbouw van het Nationaal Landschap Hoeksche Waard komen zo allemaal aan bod. Het streven is om elke gids minstens 2x per jaar in te zetten.

Evelien Brouwer, één van de nieuwe gidsen heeft zich bij de planners aangesloten Het team planners bestaat nu uit 7 personen: Gerda Quist(aanspreekpunt), Bep Odems, Marianne van der Waal, Evelien Brouwer, Aad Bruijnzeel, Koos Valkenburg en Jan Uljee. Zij komen elke 3 maanden bij elkaar voor overleg.

Excursies 2013 Er was een ruim aanbod aan publieksexcursies. De coördinerende gids maakt een persbericht over zijn/haar excursie. Dat persbericht wordt gepubliceerd op de site van HWL en verstuurd naar abonnees van de nieuwsbrief van HWL. Tevens wordt het aangeboden aan huis-aan-huisbladen en kranten en vaak wordt het daarin geplaatst.

datum excursie aantal deelnemers 20 januari Wintergasten Korendijkse Slikken 9 9 februari Dorpswandeling Oud-Beijerland 21 21 februari Wintergasten Oeverlanden Hollands Diep 30 3 maart Moderne veehouderij/fokkerij 50 24 maart Lentewandeling Tiengemeten afgelast 1 april Paaswandeling met eieren zoeken 16 21 april Weidevogels spotten 19 25 mei Busexcursie in HW West 25 2 juni Avondwandeling Ambachtsheerlijkheid 28 23 juni Fietsen door de oudste gemeente van de HW 2 6 juli Cultuur-hist wandeling Mijnsheerenland 24 18 juli Excursie Agroranden 25 21 juli Vlinders en Libellen in Trekdambos 18 31 augustus Zomerwandeling Esscheplaat 10 8 september Rondje Molenpolder 14 15 september Excursie Groot-Koninkrijk 19 6 oktober Boomgaardexcursie met appels plukken 6 12 oktober Dorpswandeling Goudswaard 5 27 oktober Paddestoelen in Westelijk Tunnelbos 15 2 november Trekvogels en bezoek trektelpost 8 16november Bezoek proefboerderij 14 8 december Akkervogelproject 26 29 december Oliebollenwandeling Esscheplaat 75 Totaal 458

In 2013 werden er 23 excursies uitgevoerd met in totaal 458 deelnemers. De opbrengst voor de vereniging was €983.-

15 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Zomerwandeling Esscheplaat Aquatisch onderzoek bij Groot Koninkrijk

Excursies op aanvraag Er kwam 4x een verzoek voor een excursie op aanvraag. Deze zijn alle vier uitgevoerd. Op 29 januari een bustocht door de Hoeksche Waard voor 9 personen. Op 22 en 23 juni rondleidingen op Open Dagen op een Bioboerderij voor +/- 50 deelnemers. Op 31 augustus t.g.v. een familiedag een Rondje Molenpolder voor 34 personen. Op 4 oktober een rondleiding in en om het NLC t.g.v. een verjaardag voor 25 personen. Totaal 118 deelnemers. Opbrengst €300,- Dat brengt het totale aantal deelnemers op 576 en de opbrengst op €1283,-

Ter vergelijking: In 2012 waren er 24 excursies met 348 deelnemers en was het totaalbedrag €708.- 3x een excursie op aanvraag met totaal aantal deelnemers 46. Opbrengst €124.- Totaal aantal deelnemers 394, opbrengst in 2012 op €832.-

Akkervogelproject Oliebollenwandeling

Evaluaties Na elke excursie wordt door de coördinerende gids een evaluatieformulier ingevuld. Hierop wordt het aantal deelnemers, het geïnde bedrag, een kort verslag en eventuele aanbevelingen voor de volgende keer ingevuld. Uit deze evaluaties blijkt dat het altijd weer een verrassing is hoe een excursie verloopt. Hoeveel mensen komen er? Hoe is het weer? Spreekt het onderwerp aan? Er is vaak geen peil op te trekken. Neem de Boomgaardexcursie: in 2012 30 deelnemers, in 2013 slechts 6. Eén keer werd een excursie afgelast door bar winterweer, dat was de lentewandeling op Tiengemeten. De Oliebollenwandeling trok weer de meeste deelnemers, het bezoek aan de veehouderij met jonge dieren blijft ook een publiekstrekker. Als we de lijst bekijken kunnen we concluderen dat

16 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

zowel natuur, cultuurhistorische als agrarische excursies in de smaak vallen. Maar er kunnen 30 of net zo goed 4 deelnemers verschijnen. Conclusie: improvisatietalent vereist als je gids bent. En: veel deelnemers is prettig maar geen voorwaarde voor een geslaagde excursie.

Gidsenavond Om het onderlinge contact tussen de gidsen te onderhouden en de gidsen de gelegenheid te geven nieuwe ideeën te spuien, vragen te stellen of eventuele problemen waar zij tegenop gelopen zijn te bespreken, wordt er jaarlijks een gidsenavond gehouden. In 2013 was dat op 24 april. Na de feestelijke uitreiking van de diploma’s op 10 april aan de nieuwe gidsen zodat zij er ook bij konden zijn.

Gidsendag Op zaterdag 12 oktober heeft de gidsendag plaatsgevonden, een jaarlijks uitje voor de gidsen. Ondanks de lage opkomst was het een zeer geslaagde dag. Aart van der Waal (de enige beroepsvisser in de Hoeksche Waard) heeft ons een kijkje gegund in zijn manier van werken. Zo kregen wij een heel ander beeld van de visserij Na de lunch vertrokken we naar Piershil waar we gastvrij ontvangen werden door de derde (of vierde?) generatie Bosman. De stagiair Jelle gaf veel interessante informatie. Zo moesten de glimmende molens in de oorlog zwart gemaakt worden. De vijand zou anders aan de hand van de plaats van de molens hun positie kunnen bepalen voor bv bombardementen. Met een rondgang door de fabriek werd de dag afgesloten.

Gidsen erbij/gidsen eraf Zes gidsen hebben zich als gids afgemeld. Enkele door verhuizing, sommige door andere drukke werkzaamheden. Drieënzestig gidsen zijn momenteel actief voor HWL.

3.3 Cursussen De werkgroep Cursussen bestond in 2013 uit 6 vrijwilligers, maar bij de ontwikkeling van cursussen wordt nauw samengewerkt met vrijwilligers van de betreffende werkgroepen.

Het doel is tweeledig: Versterking van HWL organisatie door b.v. vrijwilligers op te leiden voor het werk binnen HWL. Onderwerpen gelieerd aan de HWL doelstellingen in de vorm van een cursus aanbieden aan het publiek.

Het opleiden van mensen met eigen cursussen vormt van oudsher een belangrijke impuls voor het werk van HWL. Vrijwilligers krijgen de nodige kennis en vaardigheden aangereikt en via het groepsproces in een cursus ervaart men het positieve sociale aspect van het vrijwilligerswerk bij HWL.

In april 2013 werd de tweede cursus Nationaal Landschap Gids afgesloten. Deze cursus liep ongeveer een jaar en in 25 bijeenkomsten kregen de 31 deelnemers les in natuur, cultuurhistorie, landbouw en educatieve vaardigheden. Naast theorie werd vooral aandacht besteed aan de praktijk van het overbrengen van het verhaal van ons Nationaal Landschap. Op

17 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

de feestelijke afsluitende avond werden de getuigschriften uitgereikt door burgemeester Luteijn van Cromstrijen.

In 2012 ontwikkelde de werkgroep Cursussen een basiscursus Natuur. Deze werd in 2013 georganiseerd. In 5 theorie avonden en 5 daaraan gekoppelde excursies werden natuur en landschap van de Hoeksche Waard aan de orde gesteld. Het ging dan over basis biologie, akker en weiland, dijken, deltanatuur en kreken en stedelijk gebied. Er namen 25 cursisten deel en de cursus werd afgesloten met een certificaat.

In 2013 werd tweemaal de introductiecursus HWL georganiseerd. In 2 avonden en een zaterdagochtend met een excursie naar een HWL terrein krijgen de deelnemers informatie over ons Nationaal Landschap en het werk van HWL daarin. De cursus is toegespitst op het werk van vrijwilligers. Er wordt een lijst bijgehouden van mensen die interesse hebben in de cursus en bij voldoende aanmeldingen wordt de cursus georganiseerd. In 2013 nam een dertigtal mensen deel. De cursus levert structureel nieuwe vrijwilligers op.

Op verzoek van de werkgroep Milieu en Planologie werd medewerking verleend aan het opzetten van een cursus over dit onderwerp. In twee theorie avonden en een excursie werd de materie aan de orde gesteld. In het voorjaar van 2013 werd de cursus georganiseerd. Er waren 15 deelnemers.

Er werd een cursus “Scharrelkids” ontwikkeld. Afgeleid van het landelijk concept van het IVN wordt in afzonderlijke workshops geprobeerd om ouders en begeleiders van jonge kinderen te stimuleren om met hun kinderen naar buiten te gaan en de natuur te beleven. In juni en november zijn bijeenkomsten georganiseerd. Een twintigtal deelnemers deed hieraan mee.

Samen met de aquatische werkgroep is een cursus ontwikkeld over waterleven in de Hoeksche Waard. Deze werd voor de zomer van 2013 georganiseerd. In 6 theorieavonden en 2 praktijkbijeenkomsten werden de kennis over het waterleven en de nodige onderzoekvaardigheden voor het voetlicht gebracht. De 29 deelnemers sloten de cursus af en kregen hierbij een certificaat uitgereikt.

In 2013 werd gewerkt aan de ontwikkeling en voorbereiding van: Een natuurgidsencursus Een natuurcursus voor scoutinggroepen Een libellencursus Een zoogdierencursus Een bomencursus Een cursus voor de begeleiding van scholieren

In 2014 wordt hieraan verder gewerkt.

18 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 3.4 Lezingen De werkgroep Lezingen bestaat uit Willem Star, Elze Grootenboer, Hugo Jan Dulfer en Gerda Quist .

In 2013 zijn er 6 lezingen gehouden. Het streven is om afwisselend op maandagavonden een lezing te organiseren met het accent op natuur in Natuurbezoekerscentrum Klein Profijt, op zondagmiddagen in het Nationaal Landschap Centrum, waar de onderwerpen meestal een relatie hebben met het nationaal landschap Hoeksche Waard. Door een voorkeur van diverse sprekers voor de maandagavond, is dit streven niet gehaald. Een geplande lezing (21-04-2013, NLC) werd geannuleerd omdat de spreker de ruimte niet geschikt vond.

Overzicht van de gegeven lezingen in 2013 Datum Locatie Onderwerp Spreker Aantal bezoekers 28 jan KP Dijkversterking Jeroen van Alphen 20 25 febr KP Landbouw in vroeger tijden Johan Dam 18 25 mrt KP Ecologisch Groenbeheer Cees Mesker 11 30sept KP Wiggele de Haas Paddenstoelen in 18 de Biesbosch 28 okt KP Natuurlijke begrazing in Fokko Erhart 12 Nederland en Bulgarije

24 nov NLC Oost Siberië Gerard Ouweneel 42

.

.

19 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

3.5 Oeverloop Het thema “ 40 jaar groei en groen” van de 23e oeverloop is ontleend aan de openingstoespraak van de voorzitter van HWL bij de openingsmanifestatie van het veertig jarig jubileum. De oeverloop legt zo een verband met de ontwikkelingen van de natuur van de Hoeksche Waard en de veranderingen, die er in de loop van de afgelopen jaren zijn ontstaan. De populariteit van de oeverloop heeft ertoe geleid dat er zelfs een reservelijst moest worden gemaakt voor potentiële deelnemers, aangezien het maximum van 85 al binnen een maand overschreden was. De Oeverloop vond plaats in het laatste weekend van augustus. De opening werd gedaan door de voorzitter van het jubileumcomité, Jan van Alebeek, en de sluiting door Wicher Penn van Staatsbosbeheer. Het aandenken was gemaakt door Marion Zondervan, voorheen ook lid van de werkgroep Oeverloop. Het weer was uitstekend en er zijn geen problemen geweest met te hoge temperatuur of ontoegankelijke stukken wegens drassigheid. Ook met pachters waren er geen problemen. Naast de 85 deelnemers liepen er ook gemeentebestuurders mee , meestal over een deel dat door hun gemeente gaat. De burgemeester van Cromstrijen gaf min of meer een live verslag tijdens de wandeling via Twitter. Tijdens de tocht over de dijken worden zoals gebruikelijk kleine praatjes gehouden over een actueel onderwerp. Zo kwam iemand van het Waterschap uitleggen wat er allemaal de komende jaren gaat gebeuren met de dijken van de HW. Dit zal ook gevolgen hebben voor de route van de Oeverloop in 2014 en 2015. Alles liep eigenlijk zoals de werkgroep dat in de voorbereidingen gedacht had. Alleen op de derde dag bleek toch e.e.a wat anders uit te pakken. Zo bleek het pad door de Korendijkse Slikken anders te lopen, waardoor we ver voor op het schema kwamen. Hierdoor bleek Janus Verkerk, die het praatje zou houden nog niet aanwezig. Een der deelnemers, André de Haas, improviseerde een zeer aardig verhaal over het gebied. Bij de lunch in Nieuw Beijerland bleek het gors niet toegankelijk. Er werd een lunch in de berm genuttigd, maar even later kwam de eigenaar van het gors en zorgde ervoor dat de dames alsnog van het toilet gebruik konden maken. Het burgemeestersijsje werd ook dit jaar weer aangeboden door André de Haas en hier werd hij gehuldigd als “burgemeester” van de Oeverloop met een heuse ambtsketen. De organisatie is veel dank verschuldigd aan alle vrijwilligers, die ook dit jaar weer met veel inzet gezorgd hebben dat de deelnemers gelaafd en gespijzigd weren tijdens de lunches en avondmaaltijden. Ook dank aan Campina voor de verstrekte zuivelproducten. De oeverloop kom wederom met een positief saldo afgesloten worden.

20 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 3.6 Natuurfotografie Ook in 2013 heeft de Werkgroep Natuurfotografie het maximum aantal leden van 20 gehad. De twee open gevallen plaatsen zijn meteen weer ingevuld. Op dit moment hebben we twee mensen op de wachtlijst staan.

Maandelijkse activiteiten Elke maand gaan we met een opdracht op een vastgestelde locatie fotograferen, in de Hoeksche Waard (acht maal) of daarbuiten (vier maal). Het onderwerp hangt af van het seizoen en de tijd van de dag, soms zonsopkomst, een andere keer vlinders, mossen of krekennatuur. Elke fotograaf kiest de drie beste foto’s van die dag en plaatst ze op onze website. Tijdens de bespreekavonden wordt, naast het bespreken van de foto’s, sinds februari een onderwerp uitgediept door één van de leden.

Het programma in 2013: Maand Onderwerp Locatie Verdiepingsonderwerp januari Zwart-wit Strijensas - februari Ochtendgloren Oeverlanden Hollandsch Diep Beoordelen van foto’s, deel 1 Structuur in mappen en maart Lente Borrekeen trefwoorden april Krekennatuur Negentienmorgenvliet Beoordelen van foto’s, deel 2 mei Vrije opdracht Groote Gat en Borrekeen Werken met filters juni Vlinders Vlindertuin Kwadendamme Gedragscode natuurfotografie juli Bloemen Heemtuin Rucphen Landschap fotograferen augustus Vrije opdracht Tiendgorzen Werken met reflectiescherm september Tegenlicht Kwade Hoek, Goedereede Witbalans oktober Herfst Laningpark, Oud-Beijerland Beoordelen van foto’s, deel 3 november Mossen Blankertse griend Scherpte/diepte en bokeh december Molens Kinderdijk Strobist fotografie

Foto’s: Ger Kortenbach, Jan Plaisier, El van Rookhuizen

Exposities De werkgroep heeft in 2013 drie exposities gehad: Wilde bloemen in de Hoeksche Waard (Gemeentehuis Strijen, maart-april) Wilde bloemen in de Hoeksche Waard (Zoomhoek Oud-Beijerland, juni-juli) Herfst in de Hoeksche Waard (Huys te Hoecke Puttershoek, oktober-december)

21 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Foto’s: Gebko Hahn, Ingeborg Holster, Kees van den Berg

Opdrachten Naast onze maandelijkse activiteiten en exposities hebben de leden van de werkgroep foto’s aangeleverd voor opdrachten vanuit de vereniging HWL of daarbuiten.

Gift Onderwerp Opdrachtgever HWL Illustraties in de Waardzegger HWL Jubileumkrant 40 jaar HWL HWL Fotopresentatie 40 jaar HWL HWL Foto voorkant jaarverslag HWL 2012 HWL Foto voorkant afscheidsboek Joost Kievit HWL Kaft bijbel Hoeksche Waard Extern € 40 HW Wonen over gesponsorde dijken Heinenoord HWL Verjaardagskaarten leden kerk Extern € 35

Foto’s: Marjon Kunst, Leen de Zeeuw, Wilma Kapoen

Bijzondere projecten Door de coördinator en een lid van de werkgroep is een cursus Lightroom (een programma speciaal ontwikkeld voor fotografen) ontwikkeld en in vier avonden aan de leden van de werkgroep gegeven.

De werkgroep heeft een Gedragscode Natuurfotografie opgesteld met een aantal regels voor fotografen, zodat de natuur niet of nauwelijks wordt verstoord.

Begin 2014 zullen alle foto’s van de werkgroep (ruim 2.000 foto’s) verhuizen van onze huidige website naar de nieuwe website van de vereniging HWL. Alle foto’s zijn voorzien van trefwoorden, zodat het straks heel makkelijk zal worden om een foto over een bepaald onderwerp te vinden.

22 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 3.7 Buitenschoolse jeugdactiviteiten Joost Kievit heeft onze werkgroep verlaten, momenteel 6 leden.

Het doel is kinderen vertrouwd te maken met de natuur en om ze tevens fysieke elementen te laten gebruiken in de activiteiten, zodat ze meer bewegen.

Met de volgende activiteiten waren we actief: Open dag HW Wonen 19 april 2013, nestkasten timmeren door Walradien de Man. Slecht georganiseerd door HW Wonen en weinig respons. Plattelandsmarkt 14 juni 2013, schaapjes maken. Gezellig, 55 kinderen. Open dag Planzet, 7 september 2013, slakkenrace met prijsjes door Hilde Visscher. Geslaagd, 50 kinderen. Jeugdnatuurdag, 5 oktober 2013, rijgen van herfstmobiele met kastanjes e.d./maken van corsages met boombladeren. Veel aanloop van scoutingkinderen. 45 kinderen. Winterfair, 30 november 2013. Winterkijkdozen en pinda’s rijgen voor vogels. Gezellig met 70 kinderen.

200 kinderen hebben vanuit Klein Profijt de daar aanwezige paden en activiteiten in het kader van de buitenschoolse activiteiten gedaan.

De volgende ondersteunende acties zijn gedaan: Ganzenpad NLC vernieuwd. Tassen van kinderexcursies Klein Profijt gecontroleerd en aangevuld. Input gegeven aan natuurcursus voor scouting.

Zes maal vergaderd.

HWL Jeugd Het Wordt Leuk (er) Met ons er

23 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

3.8 Natuur en Milieu Educatie (NME)

Hoekschewaards Landschap (HWL) omvat 3 rechtspersonen, te weten de Vereniging HWL, de Stichting Natuurbeheer HWL en de Stichting Natuurbehoud HWL. De taakverdeling is als volgt:

Vereniging: • Biologisch onderzoek • Educatie en voorlichting • Beïnvloeding van het beleid voor de streek • Exploitatie natuurbezoekerscentrum Klein Profijt te Oud-Beijerland • Communicatie & voorlichting • Projecten.

Natuurbeheer: Beheer natuurterreinen en landschapselementen

Natuurbehoud: Exploitatie Nationaal Landschap Centrum te Numansdorp

De taken worden uitgevoerd door circa 400 vrijwilligers verdeeld over ruim 45 werkgroepen . NME activiteiten worden door alle werkgroepen uitgevoerd, maar het zwaartepunt ligt bij de afdelingen Educatie, Communicatie & voorlichting en Bezoekerscentra.

Activiteiten NME! Eenheid! Planning 2013! Realisatie 2013! Natuureducatie basisschool! Kinderen! 10.000! 7557 ! Overige jeugdactiviteiten! Kinderen! 500! 960 ! Exposities vast en reizend! Locaties ! 15! 11! Cursus volwassenen! Dagdelen ! 25! 38! Excursies ! Stuks! 50! 45! Lezingen! Stuks! 25! 24! Openstellen bezoekerscentrum! Dagdelen! 1000! 832 ! Activiteiten markten ! Stuks ! 4! 4!

Naast de opsomming in bovenstaande tabel worden nog een aantal educatieve en voorlichtende activiteiten uitgevoerd. Het gaat hierbij o.a. om het onderhouden van de websites www.hwl.nl en www.nationaallandschaphw.nl , begeleiding van stagiaires, werken met groepen in de natuur, onderhouden van een heemtuin, perspublicaties en artikelen in tijdschriften, een wekelijkse rubriek in een regionale krant en het aanbrengen en de zorg voor borden en informatiepanelen in het veld etc. Er staat geen vergoeding tegenover deze activiteiten.

24 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

4 Biologisch onderzoek Biologisch onderzoek

Dick van Houwelingen

Coördinatie Vogels Vlinders en Libellen Planten Paddenstoelen 1 Zoogdieren Werkgroep Aqua Marianne van der Waal Merijn Theo Schuurmans Peter de Barse Marion Zondervan Frank van Gessele Grieta Fransen van den Hoogenhoff

Vogels noord Paddenstoelen 2

Jaap Jan Leeuwenburg Ineke Koenis

Vogels zuid Renee den Ouden

Vogels oost

Menno Korbijn

Vogels west

Ruud Polderman

Weidevogels

Dick van Houwelingen

Roofvogels

Martin Mollet

25 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

De werkgroepen die zich bezig houden met biologisch onderzoek monitoren de Hoeksche Waard op vogels, wilde planten, zoogdieren, vlinders, libellen, paddenstoelen, het onderwater leven en nog enkele diergroepen. Er wordt meegewerkt aan landelijk onderzoek en er zijn ook eigen onderzoeksprojecten. Meten is tenslotte weten. De afdeling Biologisch onderzoek is opgedeeld in een zestal werkgroepen die elk hun eigen specialisme hebben. Leden van de vogelwerkgroepen houden zich op een breed front bezig met vogeltellingen die voor uiteenlopende doeleinden kunnen worden gebruikt. Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en het Waterschap maken hier dankbaar gebruik van. Ook worden sommige soorten zoals uilen, roofvogels en weidevogels actief beschermd.

Door de plantenwerkgroep wordt o.a. gekeken naar de effecten die het beheer van dijken heeft op de daar aanwezige flora. In nieuwe natuurontwikkelingsgebieden, zoals plan Argusvlinder, wordt de successie van de vegetatie in kaart gebracht. Voor natuurorganisaties Staatbosbeheer en Natuurmonumenten worden diverse gebieden geïnventariseerd.

Zoogdieronderzoek in de Hoeksche Waard vindt plaats door het verzamelen van waarnemingen van interessante zoogdieren zoals vleermuizen of marterachtigen. Tevens worden met zogenaamde life traps natuurgebiedjes onderzocht op het voorkomen van kleine zoogdieren. Door braakballen van uilen te pluizen worden hierover aanvullende gegevens verzameld.

Door de vlinderwerkgroep wordt een aantal monitoringroutes en interessante gebiedjes in de Hoeksche Waard jaarlijks onderzocht op het voorkomen van (dag)vlinders en libellen. Tevens zijn er jaarlijks een aantal nachtvangsten met een lamp en smeer om het voorkomen van nachtvlinders te onderzoeken. De paddenstoelenwerkgroep verricht baanbrekend werk in de Hoeksche Waard. Uit het verleden waren slechts weinig gegevens voorhanden. Nu is er reeds een goed beeld van de meest voorkomende soorten in ons gebied en ieder jaar worden nog vele nieuwe soorten ontdekt. Er is een 2e werkgroep voor beginners actief.

In 2012 is de aquatische werkgroep opgericht. Deze gaat zich bezig houden met het onderzoeken van het onderwater leven. Daarnaast willen ze gaan onderzoeken wat de effecten zijn van het baggeren op het onderwaterleven en de waterkwaliteit.

4.1 Vogels Inventarisatie werkzaamheden In september 2001 en oktober 2005 zijn alle activiteiten van de vogelwerkgroep geïnventariseerd. Het is indrukwekkend als je al die activiteiten bij elkaar ziet. Nu,november 2012, wederom een overzicht. Het is werk van en door vrijwilligers, naast de tegenwoordig drukke agenda’s. Daar mogen we als vogelwerkgroep best trots op zijn! Het nieuwe overzicht is tot stand gekomen door het doornemen van de sinds oktober 1999 uitgebrachte ‘In Vogelvluchten’, wat telefoontjes en afstemming per e-mail.

Tellingen In de winter de maandelijkse provincie tellingen (zes keer en sinds 2 jaar in aantal gebieden zelfs 8 keer): (per afdelingscoördinator geregeld A.C.)

26 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

-Noord: Gebieden langs de Oude Maas en Binnenmaas (A.C.) -Oost: Oudeland van Strijen, putten langs de Oude Maas, Nw Bonaventurapolder Noord/polder De Mijl/Nieuweland en de Ambachtsheerlijkheid Cromstrijen (A.C.) -Zuid: Hellegatsplaten (A.C.) -West: Tiengemeten, Korendijksche Slikken, Kleiput, Spui tussen Kleiput en Droge Staart en Oude Maas ter hoogte van Klein Profijt. (A.C.) , 10 telgebieden binnendijks (Rob ter Horst en Lodewijk Ouwens) Roofvogeltelling Hoeksche Waard en Tiengemeten begin januari: alle afdelingen doen hieraan mee. (Janus Verkerk) Vanaf 1983. Inventarisatie van Steenuilen (afdeling West Martin Benard) om de 10 jaar integraal! (Janus Verkerk en Martin Benard) (laatst 2005) Huiszwaluwenproject: voor de 26stee keer! wordt de ontwikkeling van de Huiszwaluw gevolgd. Hiervan wordt jaarlijks een prachtig rapport opgesteld. (Jan Peter van Bennekom) Oeverzwaluwproject: tellen van de kolonies (velen) en rapportage. (JP van Bennekom) Broedvogelmonitoring (BMP) volgens richtlijnen SOVON: jaarlijkse telling van alle broedvogels in een vast gebied en rapportage aan SOVON 1)Korendijksche Slikken (A.C. west/Gert Huijzers) (Natuurmonumenten) 2)Tunnelbos, Buitenzomerlanden Heinenoord (S. Reinstra) 3)Esscheplaat (Peter de Barse). (Staatsbosbeheer) 4)Groote Gat (Rob ter Horst) (Staatsbosbeheer) Hellegatsplaten worden maandelijks het hele jaar rond geteld. (R. den Ouden) Broedvogels in het Groot Koninkrijk, rietgors Groot Koninkrijk, Nieuwe poldertje en stukje van Mijlpolder (Arie van der Linden) Melden aan RIKZ van broedende kustvogels (Kleine plevier, Kluut, meeuwen, sterns). (Allen) Gehele Hoeksche Waard. HWL-vogeldag: in sportief competitieverband wordt de HW uitgekamd op alles wat vliegt, piept, loopt of zingt. (Martin Benard) Trektelpost Zuidpunt Hoeksche Waard (Menno Korbijn) Uitgegroeid tot een project van formaat met enorm veel uren veldwerk en prachtige registratie van trekvogels in het najaar. Dagelijks te volgen op www.trektellen.nl Soms tientallen waarnemers.

PTT-routes SOVON Oude Maas (AC) West: 3 routes Korendijkse slikken , Oud-Beijerland en Hellegatspaten (Rob ter Horst/Lodewijk Ouwens) ´s-Gravendeel. (Arie van der Linden)

Deelname aan de Euro Birdwatch van Vogelbescherming Leveren gegevens kustbroedvogels voor Rijkswaterstaat

Projecten Braakbalonderzoek: op 15 tot 30 locaties worden braakballen van Rans/ en Kerkuilen verzameld en vervolgens uitgeplozen) Jaarlijks worden tussen de 1000 en 2000 prooidieren vastgesteld. Hierbij wordt samengewerkt met de Zoogdierenwerkgroep HWL, de Vereniging van Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming (VZZ) en de Provincie (Bureau Natuur). (Merijn van den Hoogenhoff, Dick van Houwelingen, Janus Verkerk en vele pluizers)

27 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Registratie Bijzondere Vogelsoorten Hoeksche Waard. Waarnemingen worden systematisch verzameld en verwerkt tot informatie voor SOVON. Inmiddels een indrukwekkende databank met > 1.000 meldingen per jaar. (Menno Korbijn) Integrale inventarisatie van broedgevallen van de IJsvogel in de Hoeksche Waard en Tiengemeten en het afsteken van geschikte wanden. (Janus Verkerk) Redactie van ons informatiebulletin ´In vogelvlucht`,(1e nummer in oktober 1999, gegroeid van 8 naar ruim 30 pagina’s!) Martin en Han Benard.

Overige werkzaamheden (deels ook projectmatig) Nestkasten bouwen en plaatsen voor Kerkuil (Dick van Houwelingen, Janus Verkerk e.v.a.) Monitoring Kerkuilen oost van A 29 (Dick van Houwelingen,Michel Hitzerd,Janus Verkerk) Monitoring Kerkuilen west van A 29 (Ruud Polderman, Marco Lodder, Joop van den Berg e.v.a.) Overleg gemeente Strijen i.v.m. bescherming Gier- en Huiszwaluwen en andere beschermde soorten. Stimuleren van vogelvriendelijke huizen heeft al geleid tot een publicatie in het blad van ‘Vereniging Eigen Huis’! (Dick van Houwelingen) Deelname aan het project van Calamiteitenbeheer van Landschapsbeheer Zuid- Holland waarbij voor het maaien van sloot-of bermen een snelle inventarisatie wordt gedaan van de risico`s van het uitmaaien van vogels. In 2012 gestart. (Janus Verkerk). Aanleveren kopij voor In Vogelvlucht (velen) Kompas en HWL-nieuws. (schrijvers gezocht) ´Vergaderingen´ van de afdelingen (A.C.) De halfjaarlijkse VWG-vergaderingen (Janus Verkerk/Peter de Barse) Deelnemen aan overlegstructuren binnen en buiten HWL. (diverse personen) Overleg ganzenproblematiek gemeente Strijen (Gerard Ouweneel) Actief meedraaien in natuur- en vogelcursussen aangeboden door de Werkgroep Educatie. (Peter de Barse/Janus Verkerk, Marianne van der Waal) Het zelf opzetten en verzorgen van een vogelcursus voor beginners in Strijen op verzoek van Stichting Samenlevings Opbouw (SSO) Strijen (2012 Janus Verkerk, Marianne van der Waal, Peter de Barse) Verzorgen van excursies voor eigen afdelingen (v.n.l. noord A.C.) Excursies voor andere VWGroepen, bijv. voor de Haagse Vogelbescherming. (Peter de Barse/Janus Verkerk, Marianne van der Waal) Assistentie bij de vaarexcursies van Staatsbosbeheer. (velen) Wetlandwacht (Jan van Westen/Hans Westerlaken)??? Moderator namens de vogelwerkgroep van de rubriek vogelwaarnemingen via waarneming.nl (Hans Westerlaken) Deelname aan de maandelijkse zomertelling van ganzen in de Hoeksche Waard met de WBE`s. (Gerard Ouweneel) Tellen van alle Blauwe reigerkolonies in de Hoeksche Waard voor SOVON. (allen, rapportage Janus Verkerk) Tellen van trek Purperreigers over Groot Koninkrijk i.s.m Ridderkerk en Dordrecht. .A. en L. van der Linden) Deelname Project Meetnet Urbane Soorten (MUS) van SOVON) afdeling west. (Martin Benard) Bijdrage aan project akkervogels van LTO en projectgroep Joke de Geus. Deelname aan overlegstructuur (Jan Uljee) en inventariseren en veldwerk door professionele bioloog met link naar onze vogelwerkgroep (Sander Elzerman) Deelname aan overlegstructuur om te komen tot betere afspraken m.b.t. laagvliegen van militaire helicopters boven de Hoeksche Waard. (Gerard Ouweneel)

28 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Publicaties in vele tijdschriften (Limosa, Het Vogeljaar, De Takkeling, Sterna e.v.a. van onderzoeksresultaten in de Hoeksche Waard.(Gerard Ouweneel)

Aparte werkgroepen met link aan HWL en de vogelwerkgroep

Roofvogelwerkgroep: AC Martin Mollet Inventarisatie van de broedende roofvogels en het ringen van hun jongen door onze roofvogelmensen in de HW. Ten oosten van de A29 (Martin Mollet) Plaatsen van nestkasten voor Torenvalken Ten westen van A29 Els Marijs e.v.a. Slechtvalken monitoring voor geheel Zuid Holland Martin Mollet

Weidevogelbescherming: AC Dick van Houwelingen Het onderhouden van een groot netwerk van boeren en weidevogelbeschermers om te komen tot een betere bescherming van weidevogels bij maai- en andere activiteiten in het veld. Bezoek regiobijeenkomsten Zuid Holland Organiseren regiobijeenkomsten Zuid-Holland Organiseren van excursies met de weidevogelmensen Organiseren van cursussen voor weidevogelbeschermers.

Plannen 2014 Het belangrijkste project voor 2014 is het nieuwe atlasproject van SOVON. Dit zal een flinke aanslag zijn op de vrije tijd van veel vogelaars. Vele atlasblokken werden reeds geclaimd. Tijdens de najaar bijeenkomst van de vogelwerkgroep is de regio coördinator van dit project op bezoek geweest voor een toelichting en wervende lezing.

Verdere verdieping in het nieuwe “auto clusteren” voor het BMP project van SOVON

Eerste zaterdag van 2013 excursie gehele vogelwerkgroep naar Goeree en Schouwen (al vanaf 1974 toenmalige KNNV en vanaf 1982 met de vogelwerkgroep) Deze keer werd de trip begeleid door Guido Lafeber.

Roofvogeltelling 2013. Deze telling wordt georganiseerd vanaf 1983. Resultaten voor 2013: In totaal 447 exemplaren geteld verdeeld over Buizerd 345, Torenvalk 50, Sperwer 15, Havik 7, Slechtvalk 11, Bruine kiekendief 3, Blauwe kiekendief 9, Smelleken 5, Zeearend 2. Vooral het hoge aantal Smellekens en Slechtvalken valt op.

Twee bijeenkomsten van de vogelwerkgroep n.l. voor – en najaar met resp. 35 en 62 deelnemers. De tweede bijeenkomst had een bijzonder tintje. Niet alleen bestond de vogelwerkgroep 30 jaar. Tevens was het de laatste avond dat Janus Verkerk de vergadering voorzat. Hij draagt het stokje over aan Marianne van der Waal die zijn deel overneemt. Zij doet dat samen met Peter de Barse die al jaren samen met Janus aan het roer van de vogelwerkgroep staat. Tevens worden maarliefst 4 nieuwe werkgroepleden aan de groep voorgesteld.

Voortgang Akkervogelproject. In het kader van het akkervogelproject werden in 2013 de aanwezige akkervogels geteld. Het aantal vogels op akkers met akkervogelranden wordt vergeleken met aantallen op akkers 29 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

zonder deze randen om het positieve effect aan te kunnen tonen. Dit is één van de vereisten van de subsidie. De tellingen zijn gericht op broedvogels en wintergasten. Gedurende de periode maart-juli worden de broedvogels in kaart gebracht. Hiervoor worden de akkers tijdens 5 ochtenden en 1 avond bezocht. Er wordt geteld vanaf verschillende punten met overzicht over het gebied. De wintergasten worden één keer per maand geteld in de maanden oktober-maart. Om het gebruik vast te kunnen stellen loopt de teller hierbij langs de akkerranden. Uitvoering van de tellingen wordt verzorgd door Sander Elzerman. Voorjaar 2014 eindigt dit project.

Kerkuilen. Na een zeer slecht start door de bijzonder lage muizenstand druppelden pas in de 2e helft van de zomer de meeste broedgevallen binnen. Maar kennelijk herstelde de muizenstand zich snel in de loop van het jaar zodat we toch uiteindelijk nog uitkwamen op een totaal bestand van 10 broedparen. Kerkuilen geteld (minimaal14 eerste broedsels) en geringd bij Hoogendijk, Veldhoen, Niemansverdriet, , De Bonte, van Gaal, Hage, Johan Dam Voorts nog 7 nesten gevonden waar niet is geringd. In 2013 werd ook de werkgroep Kerkuilen grondig versterkt met o.a. de komst van een aantal nieuwe mensen. Via een tuinder uit het westland verkreeg Janus maar liefst 30 nieuwe kasten, waarvan er al minstens 12 zijn bijgeplaatst. Deze subwerkgroep draaide heel goed in 2013. Ook de bijeenkomst bezocht van alle Kerk- en Steenuilmensen in Zuid Holland in den Hoorn bij Delft. (Janus)

Voor SBB Het belangrijkste broedeiland in de APL polder is in samenwerking met SBB door leden van de vogelwerkgroep vrij gemaakt van wilgopslag. ( Marianne van der Waal)

Nummer 25 van In Vogelvlucht uitgegeven. Is gegroeid van 8 naar meer dan 50 pagina`s met in uitgave 25 een lijvig overzicht van alle verschenen publicaties.

Vogelexcursie verzorgd op golfclub Cromstrijen Jan Uljee en Raimond Taal (jaarlijks)

Medewerking en deelname aan Eurobirdwatch. Telpost Zuidpunt Hoeksche Waard.

6 weken bemanning van trektelpost Zuidpunt Hoeksche Waard (zie trektellen.nl) door Menno Korbijn ben vele anderen. Bijzonderheden o.a. Zeearenden, Visarenden, Smellekens, Wespendieven, Kruisbekken, Appelvinken, Rode wouwen, Ruigpootbuizerds, Goudvinken, Klapeksters, Europese kanarie, en heel veel meer moois!

Voor het tweede jaar broedende Slechtvalken binnen de Hoeksche Waard. 1 nest in Nieuw Beijerland (weer mislukt) en 1 nest in polder Nieuw Bonavontura. Het paar op de Hellegatsplaten (broed in een kast) leverde dit jaar wederom jongen op.

Huiszwaluwenproject: voor de 23ste keer! wordt de ontwikkeling van de Huiszwaluw wordt gevolgd. Hiervan wordt jaarlijks een prachtig rapport opgesteld door Jan Pieter van Bennekom (2013= 1289 paar)

30 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

De Oeverzwaluwtelling 2013 leverde 290 broedparen op. Wederom een fikse achteruitgang, voornamelijk vanwege de slechte conditie van de hoofdleveranciers, de wanden in de APL en OBG. Jan Pieter van Bennekom heeft het stokje in 2014 overgedragen aan Jacqueline van de Merwe.

Eieren prikken Een interessant spanningsveld . De enorme zomerpopulatie van ganzen is ronduit verontrustend. Op eigen initiatief is een aantal leden van de vogelwerkgroep in reservaten begonnen met het prikken van ganzeneieren. Resultaat rond de 2500 eieren geprikt. (coördinatie Dick van Houwelingen)

Publicaties de belangrijkste publicatie vanuit de werkgroep is het artikel van (who else) Gerard Ouweneel en Gert Huijzers over een halve eeuw vogels tellen op de Korendijkse slikken.

Acties: Vanuit een aantal vogelwerkgroepen in Zuid Holland is bezwaar gemaakt over het inzetten van een Steenarend bij de bestrijding van het (zomer)ganzen overschot. Met hierin een leidende rol voor Gerard Ouweneel en Sander Elzerman. Uiteindelijk is de vergunning hiervoor ingetrokken.

Deelname door Gerard Ouweneel aan de eerste in Zuid Holland georganiseerde Zuid- Hollandsche vogelaars dag. Deze dag vond plaats in Noordwijk en kende een boeiend programma en lezingen.

Deelname door Janus en Gerard aan het Zuid Hollands vogelaars overleg. Deze bijeenkomst vind 2x per jaar plaats in de Ackerdijkse plassen.

Uitvoering van een natuurwetenschappelijk onderzoekje in de boomgaard van fam. Van der Zande. Dit voor het verkrijgen van de benodigde certificaten voor dit bedrijf. Dit wordt altijd pro deo gedaan, dit jaar door de gebr. Benard.

Atlasproject Zoals gepland ging in 2013 veel energie naar de invulling van het landelijke (onder regie van Sovon) Atlasproject. De vogelwerkgroep sponsort minimaal 2 soorten vogels in de uiteindelijke publicatie. Hiervoor werd een speciale sponsoractie opgestart door Gerard Ouweneel. Bijna alle blokken zijn op dit moment geclaimd. 2014 is het laatste onderzoeksjaar en er wordt naar gestreefd de gehele Hoeksche Waard en Tiengemeten geteld te krijgen voor dit project.

Voor een rapportage over de activiteiten van de weidevogelwerkgroep en de roofvogelwerkgroep wordt verwezen naar de respectievelijke jaarverslagen.

Plannen 2014 o.a. het plaatsen van een webcam in een van de Kerkuilkasten en zodat vanuit de bezoekerscentra ingelogd kan worden om de uilen te volgen. (kosten ca. € 200,)

Afronding van akkervogelproject en atlasproject.

31 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

4.2 Weidevogels

Alarmerende grutto en oplettende tureluur bij de Leidingstraat in het Oudeland, juni 2013

Weidevogelbescherming in de Hoeksche Waard Onder Weidevogelbescherming wordt verstaan het zoeken en markeren van nesten van weidevogels met het doel deze te beschermen bij werkzaamheden van de boer. Het accent lag lange tijd vooral op nestbescherming maar momenteel is er meer aandacht voor het vliegvlug worden van de jonge vogels. Helaas is ondanks jarenlange inspanningen de afname van het aantal weidevogels niet tot staan gebracht en daarom blijft weidevogelbescherming hard nodig. In de Hoeksche Waard zet een groep enthousiaste mensen zich in voor het behoud van deze prachtige vogels. De vogelwachters zijn voornamelijk actief in de oostkant van de Hoeksche Waard. Team Puttershoek vnl. aan de noordrand, tussen Puttershoek en ’s Gravendeel. Team Strijen rondom Strijen tot aan Strijensas. Eén boer in Goudswaard doet mee en het ligt in de bedoeling dat in de toekomst meer boeren in ‘west’ bezocht gaan worden.

Seizoen 2013 In 2013 begon de winter pas eind januari. Wekenlang viel er regelmatig veel sneeuw en hielden we bijzonder lage temperaturen. Na de winter beleefden we het koudste voorjaar van ruim 40 jaar. Dit had vanzelfsprekend gevolgen voor het weidevogelseizoen.

Start van het seizoen De startavond werd gehouden in het NLC en werd goed bezocht. Naast de vogelwachters waren Marcel Schildwacht van Landschapsbeheer en de coördinatoren Cees Biesheuvel en Johan Noordermeer aanwezig. Joke de Geus vertelde over het Vogelakkerproject. Dit project heeft tot doel de achteruitgang van akkervogels een halt toe te roepen. De taken en gebieden werden verdeeld onder de “oude” en “nieuwe” vogelwachters. Rien van Wensveen, die een cursus Alarmtellen gevolgd heeft, neemt de taak over van Menno op de percelen met uitgestelde maaidatum.

Op 16 maart werd het nieuwe seizoen ingeluid met een heerlijke wandeling bij Kuipersveer en langs de Geertruida Agathapolder. We waren er helemaal klaar voor. Maar helaas, door de aanhoudende kou bleven nesten uit. De grutto’s die terug kwamen van hun winterverblijf in het warme zuiden wachtte een onaangename verrassing. Sneeuw, kou en weinig te eten zorgde ervoor dat het eerste gruttonest pas gevonden werd op 20 april. Het eerste kievitsnest niet veel eerder, op 16 april.

32 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

De achteruitgang van het aantal kievitsnesten was in 2013 opvallend groot. Het leek erop dat de kieviten bij de aanhoudende kou naar het zuiden getrokken waren. Maar de aantallen die daarna terugkeerden waren veel lager dan in 2012 en toen was de teruggang al fors ingezet.

Op percelen waar altijd nesten gevonden werden bleef het akelig stil. Jan Uljee vond bij Troost en In’t Veld geen enkel nest en Dick vond ook geen nesten bij Leen de Geus en Leen Jan Reedijk. Het totaal aantal nesten bleef dan ook behoorlijk achter bij voorgaande jaren.

De vroege broeders hadden het zwaar, door de kou kwamen nesten niet uit en pullen stierven van kou en honger. Grutto’s die laat met broeden begonnen en kieviten die een tweede broedpoging deden hebben betere resultaten geboekt. Na een droge periode werd het uiteindelijk beter weer en omdat het gras laat gemaaid werd kregen de pullen van late legsels de kans om vliegvlug te worden. Bij de tellingen op de percelen met uitgestelde maaidatum werden behoorlijk wat oudervogels met jongen gespot.

Vergelijking nesten van de laatste jaren 2011 2012 2013 Kievit 144 88 47 Grutto 7 12 9 Scholekster 18 15 8 Tureluur 2 1 Wilde Eend 1 1 Slobeend 1 2 2 Kleine 2 Plevier Meerkoet 1 Totaal 175 120 66

Op het eerste gezicht schokkende cijfer. Het aantal nesten in 2013 is slechts een derde van de nesten in 2011. Dat beeld moet wel enigszins genuanceerd worden. In 2012 is men begonnen met een nieuwe manier van werken op percelen waar oude subsidieregelingen beëindigden, het zogenaamde mozaïekbeheer. Dit beheer houdt in dat op percelen waar een uitgestelde maaidatum geldt geen nesten gezocht en gemarkeerd mogen worden. Die uitgestelde datum kan 1, 8, of 15 juni zijn. Voor die datum mag de boer geen werkzaamheden op zijn land uitvoeren. Er is zelfs nog een mogelijkheid om in overleg met de boeren die datum verder uit te stellen. Zij krijgen dan een extra vergoeding. (last minute beheer) Omdat dit gebeurt op percelen waar voorheen veel nesten aanwezig waren is het totaal aantal gevonden en nesten een stuk minder. Deze percelen worden vanaf de kant geïnventariseerd en er worden alarmtellingen gehouden zodat er een beeld ontstaat van de aantallen vogels die er gebroed hebben en er met jongen rondlopen. Betrekken we de resultaten daarvan bij de gemarkeerde nesten dan is het verschil minder groot.

Een paar voorbeelden:

33 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Op de afbeelding hieronder zie je resultaten van een alarmtelling op een stuk pijpleidingstraat. Wel veel vogels aanwezig en een behoorlijk aantal vogels actief, maar de nesten mochten niet gezocht worden vanwege de uitgestelde maaidatum. In 2012 hebben daar 3 paartjes kievit, 1 tureluur, 1 meerkoet en 1 scholekster gebroed. Er hebben dit jaar waarschijnlijk even veel, of zelfs meer vogels gebroed op dit perceel, zeker ook 2 paartjes grutto. Er werd pas na 22 juni gemaaid waardoor hier veel pullen vliegvlug konden worden. Een mooi resultaat maar niet terug te vinden in het staatje met de aantallen.

Als boeren geen werkzaamheden op het land gaan uitvoeren is het ook beter de nesten niet te verstoren. Bij Freek Ampt zijn slechts 3 nesten gemarkeerd maar later bij een alarmtelling liepen 4 paar grutto’s 2 paar tureluurs, 3 paar kieviten en 1 paartje scholeksters, allemaal luid alarmerend vanwege hun pullen.

Bescherming van nesten en pullen ------Zo de eerste stressdag van het seizoen zit erop. Nadat de boer 3x zijn plannen heeft gewijzigd is hij vanmorgen om 7.00 toch begonnen. Leen heeft zich al snel bij hem gemeld om nestjes te verleggen, echter na 1 nestje houdt de boer het voor gezien en zal om c.a 14.00 verder gaan. Gelukkig zat mijn werkdag er toen op en kon gelijk verder gaan. Aangekomen bij het land was hij net begonnen met frezen zodat ik tot 18.00 bezig ben geweest met 11 nestjes omleggen. Om 18.45 weer terug omdat nu de aardappels gepoot zouden worden. Uiteindelijk om 21.00 liggen nu 8 nestjes veilig in een aardappelbed ,Koos zal morgen bij de laatste vier aanwezig zijn. Vanmiddag nog een nieuwe gevonden dus daar nu 12 nestjes in de aardappelen en 5 in de tarwe. Het blijft hoe dan ook elk jaar weer spannend en vooral onvoorspelbaar. Aldus Henk een paar dagen nadat de eerste nesten gevonden waren.

34 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Team Puttershoek heeft de nesten beschermd bij ploegen, frezen, poten en zaaien. Ondanks hun inspanningen zijn 7 van de 25 nesten niet uitgekomen als gevolg van diverse werkzaamheden. Waarschijnlijk doordat de vogels nog niet zo lang aan het broeden waren en vanwege de kou. Bij het injecteren en bemesten bij Basjan Niemansverdriet en Hans Rozendaal hebben de boeren zelf de nestbeschermers gebruikt. In het Oudeland van Strijen zijn nesten en pullen door het team Strijen beschermd bij het maaien. Er werd pas rond 20 juni gemaaid op het land van Kluytmans en na de 22ste juni op de Leidingstraat van Noteboom.

Kievit Grutto Scholekster Slobeend Ampt 1 (niet uit) 1 1 Dam 6 2 Groeneweg 3 2 1 Kluytmans 5 6 (1 niet uit) 1 Niemansverdriet 2 Quist 22 (7 niet uit) 3 Rozendaal 1 2 (1 niet uit) Visser 7

totaal 47 (8 niet uit) 9 (1 niet uit) 8 (1 niet uit) 2

Conclusie aan het eind van het broedseizoen: Grutto’s hadden een redelijk goed jaar. Ze begonnen laat met broeden maar door het late maaien zijn er behoorlijk wat jongen vliegvlug geworden. Dit gold ook voor tureluurs en scholeksters. Kieviten hadden een slecht broedseizoen. Vroege nesten kwamen niet uit of jongen stierven van honger en kou. Tweede legsels hadden een beter resultaat. Maar er waren te weinig kieviten naar de broedgebieden gekomen.

Landschapsbeheer Zuid-Holland In het najaar werden we verrast door het feit dat Landschapsbeheer Zuid-Holland opgeheven werd. Deze organisatie verrichtte veel ondersteunend werk voor de weidevogelgroepen o.a. met cursussen. Marcel Schildwacht en Arjan Gijlstra stonden altijd voor ons klaar bij vragen en problemen. Arjan heeft Marianne en Rien wegwijs gemaakt met de PDA waarmee zij de nesten konden invoeren en uploaden naar de site van Weidevogelbescherming. Of we weer de beschikking krijgen over de PDA is de vraag. Ook is nog niet bekend hoe de ondersteuning van weidevogelgroepen in de toekomst zal gaan. Waarschijnlijk komt daar binnenkort meer duidelijkheid over.

Bericht uitgegeven door Vogelbescherming Nederland op dinsdag 11 februari 2014 Te weinig grutto’s groeien groot In 2013 zijn naar schatting circa 8900 gruttokuikens vliegvlug geworden, zo blijkt uit onderzoek van Sovon Vogelonderzoek Nederland. Dat is onvoldoende om de gemiddelde sterfte te compenseren en de populatie stabiel te houden. Op grond van de verzamelde gegevens kan het totale aantal gruttokuikens dat in Nederland in 2013 vliegvlug is geworden, worden geschat op 8900. Deze schatting komt zo’n 37% hoger uit dan die voor 2011, maar 17% lager dan in 2012. Op grond hiervan kan gesteld worden dat het broedsucces in 2013 waarschijnlijk te laag was om de populatie te stabiliseren. Rijke weides goed

35 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

voor gruttokuikens. Eén van de oorzaken van het niet groot worden van grutto's is het gebrek aan voedsel. Gruttokuikens eten insecten die te vinden zijn op bloemen en kruiden in het gras. Hoe bloemrijker het gras, hoe meer voedsel er te vinden is. Vogelbescherming voert campagne voor meer 'rijke weides'.

4.3 Roofvogels De WRHW onderzoekt de roofvogelpopulatie in de Hoeksche Waard. Sinds 2010 inventariseren we voor de Werkgroep Slechtvalk Nederland (WSN) de slechtvalkpopulatie in Zuid-Holland en westelijk Noord-Brabant.

Methode Het inventariseren van de broedende roofvogels in de Hoeksche Waard gebeurd volgens 2 verschillende methoden. In "Oost" (oostelijk van de A29) gebeurt dit structureel volgens de methode "territoriumkartering met inspectie van de nestinhoud". Dit omvat het zoeken van territoria en nesten en daarna periodiek waarnemen van de status en het eindresultaat. Hierbij wordt de nestinhoud één of meerdere keren geïnspecteerd. Bij zo'n nestinspectie worden er prooiresten verzameld en worden de jongen gemeten, gewogen en geringd.

Voor "West" gaat het alleen om territoriumkartering met incidenteel ook inspectie van de nestinhoud.

De slechtvalkonderzoek voor de WSN gebeurd op dezelfde methode als de roofvogels in “Oost”, dus met nestinspectie en ringen e.d. Doordat het om een groter gebied gaat wordt het nest geïnspecteerd om de eieren te tellen en de jongen te ringen en wordt veel minder tussentijds waargenomen.

Jaarlijks worden de resultaten gepubliceerd in "In Vogelvlucht" en op de website en in de vorm van nestkaarten naar Werkgroep Roofvogels Nederland (WRN) en SOVON

36 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 gestuurd. De gegevens gaan in tabelvorm naar Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten van wie we onderzoek-vergunning hebben voor hun terreinen. De ringgegevens gaan naar het Vogeltrekstation, die ook de ringvergunningen verlenen. Ontvangen terugmeldingen worden verspreid onder belanghebbenden, b.v. kasteigenaren.

In 2013 is gestart met een proef waarbij eieren nauwkeurig gewogen en gemeten worden. Omdat eieren tijdens het broeden lichter worden (vochtverlies) kan worden berekend wanneer de eieren (ongeveer) zullen uitkomen. De proef zal moeten uitwijzen of het een voldoende betrouwbare methode is om bruikbaar te zijn.

Bescherming Het beschermingswerk omvat onder andere het bouwen en plaatsen van slechtvalk- en torenvalkkasten of het adviseren daarbij. Ook in 2013 zijn er weer diverse kasten gereinigd, gerepareerd of geplaatst en is er begonnen met het plaatsen van een webcam in een kerkuilenkast met als doel de beelden ook beschikbaar te maken in het Klein Profijt en het NLC.

De WRHW assisteert de vogelopvang “Vogelklas Karel Schot” uit Rotterdam door jaarlijks enkele tientallen gerevalideerde roofvogels en uilen los te laten op geschikte locaties. Op 22 juni 2013 (de 1000-soorten dag n.a.v. het 40-jarig bestaan van het HWL) werden in dit kader 2 buizerds losgelaten op “de Staart” naast het Klein Profijt.

In het recente verleden is er meermalen geconstateerd dat er nestbomen van roofvogels zijn gekapt. Omdat nesten van roofvogels jaarrond beschermd zijn is er daardoor sprake van een overtreding van de Flora en Faunawet. Eind 2013 is er een overleg gestart met de werkgroep Milieu en Planologie om gemeenten, RWS en PZH er op te wijzen dat er veel nestlocaties bekend zijn en dat het kappen van nestbomen een overtreding van de F&F-wet is.

Resultaten Ook 2013 was weer een zwaar jaar voor de roofvogels: het voorjaar was lang en koud. Vergeleken met vorig jaar starten de buizerds aanzienlijk later of begonnen helemaal niet met broeden. Bovendien mislukten er ook veel broedsels. Dit resulteerde in een laag aantal uitgevlogen jongen. Bij de torenvalken lag het gelukkig iets beter. In vergelijking met vorig jaar deden ongeveer evenveel paartjes een broedpoging maar gelukkig slaagden er meer en er werden per geslaagd nest meer jongen. De boomvalken had helemaal een dramatisch jaar: er werden 3 territoria vastgesteld maar geen enkel uitgevlogen jong! Voor de havik werd er dit jaar een inhaalslag gemaakt om weer in alle territoria de nesten te vinden. Daardoor geven het hoge aantal gevonden nesten (en dus ook geslaagde nesten) geen reëel beeld: de populatie is stabiel. Ook de overige soorten laten zich wat minder goed vergelijken omdat de die minder structureel worden onderzocht en de aantallen daarom wat meer aan toevalligheden onderhevig zijn.

De cijfers voor 2013 Dit jaar zijn er 125 territoria/nesten vastgesteld (zie tabellen) en 150 nestjongen geringd: 6 bruine kiekendief, 34 buizerd, 17 havik, 39 slechtvalk, 14 sperwer, 37 torenvalk en 3 kerkuil.

Van niet alle nesten is precies bekend of ze zijn geslaagd of mislukt. Daardoor is het mogelijk dat er bijvoorbeeld 10 broedpogingen zijn met 5 geslaagde en 2 mislukte pogingen, van de overige 3 broedpogingen is dus niet (met zekerheid) bekend hoe het is afgelopen.

37 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Oost 2013 Actieve Succesvolle Aantal Gem. Aantal Mislukt (2012 tussen haakjes) Territoria Paren Jongen Jongen Buizerd 45 (51) 24 (34) 17 (15) 40 (55) 1,7 (1,7) Havik 7 (5) 6 (2) 1 (3) 16 (4) 2,5 (2,0) Sperwer 8 (5) 4 (5) 2 (0) 11 (17) 2,8 (3,4) Bruine kiekendief 11 (10) 6 (1) 0 (0) 11 (1) 1,8 (-) Boomvalk 3 (3) 0 (3) 1 (0) 0 (6) - (2,0) Torenvalk 19 (18) 13 (10) 4 (7) 38 (23) 2,9 (2,3) Slechtvalk 2 (2) 1 (1) 1 (1) 2 (3) - (-) Totaal 95 (94) 54 (56) 26 (26) 118 (106) -

West 2013 Actieve Succesvolle Aantal Gem. Aantal Mislukt (2012 tussen haakjes) Territoria Paren Jongen Jongen Buizerd 19 (31) 8 (21) 8 (6) 10 (25) 1,2 (1,2) Havik 3 (3) 1 (2) 0 (1) 2 (3) 2,0 (1,5) Sperwer 5 (3) 3 (2) 0 (1) 10 (3) 3,3 (1,5) Bruine kiekendief - (2) - (2) - (0) - (3) - (1,5) Boomvalk - (-) - (-) - (-) - (-) - (-) Torenvalk 2 (1) 1 (1) 0 (0) - (5) - (-) Slechtvalk 1 (1) 1(1) 0 (0) 2 (2) - (-) Totaal 30 (42) 14 (29) 12 (8) 24 (44) -

38 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 4.4 Vlinders en libellen In 2013 is de Vlinder en Libellen Werkgroep volgens een nieuwe structuur gaan werken, waarbij de taken over een aantal werkgroepleden zijn verdeeld. Henk Bunjes beheert de database met alle waarnemingen en het bijbehorende foto-archief. Kees van den Berg organiseert de nachtvangsten. Wilma Kapoen en Marjon Kunst organiseren de dagexcursies. Marion Zondervan is coördinator van de werkgroep en stelt de jaarlijkse rapporten op voor Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Hoekschewaards Landschap. De werkgroep bestaat momenteel uit 16 leden, in 2013 is er 1 nieuw lid bijgekomen en hebben 2 leden zich afgemeld vanwege drukke bezigheden.

Activiteiten in 2013 Er zijn 6 dagexcursies geweest voor de werkgroepleden, naar terreinen binnen en buiten de Hoeksche Waard. Op 21 juli was de jaarlijkse publieksexcursie in het Trekdambos, onder leiding van Marjon Kunst en met ondersteuning van Kees van den Berg en Henk Bunjes. Het was een geslaagde excursie met 24 deelnemers, waaronder een journaliste en een fotografe van het Algemeen Dagblad. In de regiobijlage van de krant is een artikel over de excursie verschenen. Tijdens de 1001-soortendag op Klein Profijt heeft Kees van den Berg in de middag een inventarisatieronde georganiseerd voor vlinders en libellen en hij heeft na zonsondergang het laken opgezet voor een nachtvlinderinventarisatie. Wilma Kapoen heeft een werkgroep-weekend georganiseerd in Zuid-Limburg. Tijdens dit weekend ontdekte de werkgroep de 2e braamparelmoervlinder die ooit in Nederland werd gezien (De Doort, bij Echt). Een hele bijzondere waarneming die door de Vlinderstichting in de landelijke nieuwsbrief werd opgenomen. Er zijn 7 nachtvangsten gehouden (op het laken en met smeer), verspreid over diverse terreinen in de Hoeksche Waard. De nachtvangst tijdens de Nationale Nachtvlinder Nacht stond open voor het publiek, er waren 3 bezoekers (volgend jaar gaan we er meer publiciteit aan geven). Een aantal werkgroepleden heeft monitoringroutes in natuurterreinen van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Daarnaast lopen Henk Bunjes en Kees van den Berg elk een monitoringroute voor de Vlinderstichting, deze routes maken deel uit van het landelijke meetnet Vlinders en Libellen. In het winterseizoen zijn 3 werkgroepavonden georganiseerd in Klein Profijt. Doel hiervan is kennisverbreding en het uitwisselen van ervaringen. Diverse werkgroepleden bezochten daarnaast de landelijke studiedagen van de Vlinderstichting, de Nederlandse Entomologische Vereniging en de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie.

Waarnemingen In 2013 werden er in de Hoeksche Waard 25 soorten dagvlinders gezien en 24 soorten libellen. In het Jaarverslag van de Vlinder- en Libellenwerkgroep is over elke soort informatie opgenomen (verspreidingskaartjes en meerjarengrafieken). Hieronder worden een aantal bijzondere waarnemingen belicht. Bijzondere vlinderwaarnemingen De Keizersmantel werd dit jaar in een aantal tuinen gezien in Mijnsherenland en Westmaas. Deze prachtig fel oranje dagvlinder is sinds 1980 uit Nederland verdwenen en wordt af en toe nog als zwerver waargenomen. Deze zwervers zijn waarschijnlijk afkomstig uit België, Frankrijk of Duitsland. De laatste waarneming in de Hoeksche Waard was in 1995.

39 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Het Koevinkje is voor de eerste keer in de Hoeksche Waard gezien, deze dagvlinder komt vooral voor op de zandgronden van Zuid- en Oost-Nederland en wordt de laatste jaren ook steeds vaker in de duinen gezien. De vlinder zat nectar te drinken bij een sloot op het bedrijventerrein van Strijen (!) De Oranje luzernevlinder is een trekvlinder uit het Middellandse zee gebied. Het is elk jaar weer spannend of deze dagvlinder de Hoeksche Waard weet te bereiken. In de afgelopen 3 jaar lukte dit niet echt, alleen vorig jaar werden er 2 vlinders gezien op Tiengemeten. Dit jaar was er (met ruim 700 vlinders) sprake van een echte invasie en werden ze overal in de Hoeksche Waard gezien. Bijzondere libellenwaarnemingen De Tengere grasjuffer wordt niet elk jaar gezien, maar in 2013 was hij aanwezig op de Esscheplaat. Het is een vrij zeldzame soort die voorkomt bij open, ondiep water met spaarzame vegetatie. De Weidebeekjuffer is zeldzaam in het westen van Nederland. Incidenteel wordt er een enkele juffer in de Hoeksche Waard gezien, dit jaar was hij aanwezig in het Oudeland van Strijen. Het is verder een vrij algemene soort die voorkomt bij stromend water van redelijke kwaliteit. De Riviermbout is jaarlijks te zien op Kuipersveer, dit jaar was er ook weer een waarneming op natuurterrein De Staart. Mogelijk komt hij langs de gehele Oude Maas in de Hoeksche Waard wel voor.

Programma 2014 De bestaande activiteiten worden voortgezet. Daarnaast staan er een aantal nieuwe activiteiten op het programma: In het voorjaar wordt er een libellencursus gegeven door Wilma Kapoen (bij voldoende deelnemers). Door de aanschaf van een lichtval zullen er op meer locaties in de Hoeksche Waard nachtvlinders worden geïnventariseerd. De Vlinderstichting gaat (samen met HWL) in 2014 een zgn. Idylle aanleggen langs de Randweg in Strijen, om zo het voedselaanbod voor vlinders en bijen te vergroten. De wegberm krijgt een graspad en wordt in het najaar ingezaaid met inheemse bloemenmengsels. De werkgroep gaat de vlinders monitoren.

40 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 4.5 Planten De plantenwerkgroep inventariseert wilde planten in allerlei terreinen in de Hoeksche Waard. De resultaten worden ter beschikking gesteld aan FLORON (Floristisch Onderzoek Nederland) en de betreffende terreinbeherende instanties. Bovendien worden alle waarnemingen in de eigen database opgeslagen. De werkgroep bestaat thans uit 17 leden. Coördinator is Frank van Gessele. Databeheerder is Rook Goudswaard. Len Korevaar verzorgt jaarlijks het 'Jaarverslag planteninventarisaties'.

Activiteiten 2013 Planteninventarisaties Het veldwerk vond plaats van april tot in september. Een kleine 25 km-hokken, of gedeelten ervan, zijn in 2013 intensief op wilde planten onderzocht. In de praktijk werden in deze periode aan de reguliere inventarisaties 1 à 2 dagdelen per week besteed. Dit is nog exclusief de extra programma's van Natuurmonumenten. Er is in dit seizoen weer een druk inventarisatieprogramma afgewerkt. Alle terreinen zijn, hetzij met de gehele groep, ofweI met kleine groepjes, driemaal bezocht.

Resultaten In 2013 zijn 15 nieuwe plantensoorten voor de Hoeksche Waard vastgesteld: Geelgroene zegge, Boszegge, Trosgierst, Bonte luzerne, Koriander, Zeekweek, Basterdamarant, Bleek cypergras, Donzige klit, Wede, Steenbreekvaren, Strandbiet, Muurganzenvoet, Stijve ogentroost en Reuzenpaardenstaart. Orchideeën deden het weer goed dit jaar. Er zijn zeven soorten orchideeën gevonden: Brede orchis, Rietorchis (zowel gevlekt als ongevlekt), Grote keverorchis, Vleeskleurige orchis, Bijenorchis, Moeraswespenorchis en Brede wespenorchis. De Bijenorchis, een dynamische soort waarvan het voorkomen per jaar erg kan verschillen, werd in 2013 op maar liefst 17 locaties aangetroffen. Behalve op diverse Argusvlinderlocaties werd deze soort gevonden in Numansdorp, Zuid-Beijerland, Nieuwendijk, Oud-Beijerland, Strijensas, Puttershoek en het eiland Tiengemeten. Voor soortenlijsten en overige gedetailleerde informatie wordt verwezen naar het jaarverslag plantenwerkgroep inventarisaties.

Op verzoek van de diverse terreinbeheerders werden km-hokken in de volgende terreinen (geheel of gedeeltelijk) geïnventariseerd: Terreinen beheerd door HWL: Buijensweg, Greup loc.56 (kmhok 43-17-11) Kromme Elleboogseweg, Strijen loc. 12A (kmhok 43-28-14) Sasseweg, Strijensas loc. 20 + 21 (kmhok 43-28-55/54 ; 43-38-15) Zuid-Achterweg, Zuid-Beijerland loc. 43 (kmhok 43-25-35) Argusvlinder loc. 4, 2e Kruisweg, GRA (kmhok 43-18-45) Argusvlinder loc. 6, 2e Kruisweg, GRA (kmhok 43-28-15) Argusvlinder loc. 7B, Langendam, GRA (kmhok 44-21-11) Argusvlinder, loc. 8, Schaweg, GRA (kmhok 44-21-11) Argusvlinder, loc. 11A, Langendam, GRA (kmhok 43-28-15) Smidsweg, Westmaas, loc. 53 (kmhok 43-17-32) Molendijk, Puttershoek (kmhok 43-28-25/35) Molendijk, 's-Gravendeel (kmhok 44-11-32)

41 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Bomendijk, Strijen (kmhok 43-27-34/35) Boonsweg/Mollekade, Blaakschedijk (kmhok 37-58-41) Terreinen beheerd door Staatsbosbeheer: Geertruida Agatha Polder, Heinenoord (kmhok 37-58-32) Noord-Achterweg, Zuid-Beijerland (kmhok 43-26-11) Oudeland-Noord, Westmaas (kmhok 43-17-35) Drom, Piershil (kmhok 43-15-33) Groote Gat, Zuid-Beijerland (kmhok 43-15-53) Oosterse Bekade Gorzen (kmhok 43-37-11/12) Oeverlanden Hollands Diep (kmhok 43-38-23)

Terreinen beheerd door Natuurmonumenten: Tiengemeten (kmhok 43-25-53) Korendijkse Slikken, Goudswaard (kmhok 43-14-52)

Extra activiteiten voor Natuurmonumenten (Tiengemeten) In juni werd weer enkele dagen door drie werkgroepleden ondersteuning gegeven aan een veldweek voor studenten van de Universiteit van Utrecht, waarin een aantal 'exclosures' wordt onderzocht. Tevens werden in augustus weer vegetatieopnames gemaakt in 14 PQ's (Permanente Quadraten). Dit vergde alleen al 3 dagen met drie werkgroepleden. Op speciaal verzoek werd dit jaar door twee werkgroepleden ook een inventarisatie uitgevoerd van de speelnatuur op het eiland. Tenslotte zochten 4 werkgroepleden op verzoek van NM enkele dagen mee naar een invasieve exoot (Kleine waterteunisbloem - Ludwigia peploides) en werden gevonden planten direct verwijderd.

Overig Overleg vond plaats met Natuurmonumenten over het seizoen programma en werd e.e.a. geëvalueerd (13 feb en 18 nov 2013) ; ook waren we aanwezig op een bijeenkomst van inventariserende vrijwilligers in Numansdorp. Overleg over het inventarisatieprogramma met SBB vond plaats op 31 jan. 2013. Wij namen ook afscheid van boswachter Evert Dolman. Hij gaat met pensioen. Evert wordt opgevolgd door Nico de Bruin. Aktie werd ondernomen om misstanden aan te orde te stellen. Zo werd NM gevraagd met het beheer van een dijk op Tiengemeten rekening te houden met Knopig doornzaad (Torilis nodosa). Deze dijk dreigde te verruigen. SBB werd na een 'vellenschouw' in een watergang geattendeerd op het voorkomen aldaar van de Smalle waterweegbree (Alisma gramineum).

Floron Door Floron D16 (Zuid-Holland-Zuid) georganiseerde activiteiten werd door een kern van werkgroepleden deelgenomen. Op alle vijf plantenexcursies in ons district (Rhoon, Hoek van Holland, Zwartewaal, Schiedam en Rozenburg) was onze werkgroep met gemiddeld 4 mensen vertegenwoordigd. Tevens werd door twee werkgroepleden deelgenomen aan het Floron-kamp in de Biesbosch, alsmede een extra ingelaste inventarisatiedag in de Brabantsche Biesbosch.

42 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Ook werd de districtsavond op 12 november j.l. met een aantal personen bezocht. Op deze avond leverde pwg HWL een bijdrage door het tonen van een selectie plantenfoto's uit de Hoeksche Waard. De coördinator vertegenwoordigde de werkgroep op twee zg. uitwisselingsavonden voor plantenwerkgroepen in Zuid-Holland te Rotterdam. Aan de grassencursus in Schiedam (4 cursusavonden + excursie) werd door 4 werkgroepleden deelgenomen. Nieuw dit jaar was dat twee km-hokken in de Hoeksche Waard werden geïnventariseerd volgens 'Het Nieuwe Strepen' , een nieuwe gestandaardiseerde inventarisatiemethode van FLORON waarmee trend en verspreiding van soorten nauwkeuriger kan worden bepaald dan d.m.v. de 'traditionele' methode. De landelijke dag in Nijmegen (14 december) werd door een afvaardiging van 3 werkgroepleden bijgewoond.

HWL - intern Op de eerste plantenwerkgroep bijeenkomst (5 feb. 2013) droeg Truus van Belle, onder dankzegging voor de bewezen diensten, haar taken als coördinator over aan Frank van Gessele. Beiden namen op 18 jan. deel aan het HWL-coördinatorenoverleg in Oud-Beijerland. Tijdens Open Huis op 11 mei werd Lennie Steenbeek in het zonnetje gezet als vrijwilliger van het jaar. Drie werkgroepleden leidden op 22 juni tijdens de 1001-soortendag geïnteresseerden rond in de omgeving van Klein Profijt. Op 31 augustus namen enkele leden deel aan een eigen plantenexcursie in de Waalhaven te Rotterdam. Hierbij waren ook geïnteresseerden van andere plantenwerkgroepen aanwezig. Enkele mensen namen deel aan de HWL-cursus Gebruik Sociale Media. Tenslotte werden nog drie determinatieavonden georganiseerd op Klein Profijt alsmede een infoavond over digitale technieken en gps-gebruik.

Nieuwe soorten lijst: soort Floronnaam wetenschap RL locatie nr. 1831 Gierst,tros Setaria italica bouwterrein Oranjestraat, 's-Gravendeel (Frank) Carex oederi subsp. 220 Zegge,geelgroene oedocarpa Drom door Rita en Truus 802 Luzerne,bonte Medicago x varia Strijense haven (tijdens inv. pwg) 1806 Koriander Coriandrum sativum terrein Suiker Unie Puttershoek (Frank) 5318 Amarant, basterd Amarant hybridus braakland Rijksstraatweg Numansdorp (Frank) 5399 Cypergras, bleek Cyperus eragrostis op WN.NL te 's-Gravd (Arie Kolders) 87 Klit,donzige Arctium tomentosum a Sassedijk (R.H. vd Hoek e.a.) 666 Wede Isatis tinctoria a langs Dordtse Kil (Frank) 314 Ganzenvoet,muur Chenopodium murale a 264 Zegge,bos Carex sylvatica a Mijnsheerenland door El Asplenium 113 Steenbreekvaren trichomanes a op muur NH Kerk te 's-Gravd (Frank) Beta vulgaris subsp. 138 Biet,strand maritima d Tiengemeten door A. van Heerden 2316 Ogentroost,stijve Euphrasia stricta r 469 Paardenstaart,reuzen Equisetum telmateia a 2 loc. Langs HSL + 1 loc Westmaas (Frank)

43 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Rode lijst: soort Floronnaam wetenschap aantal nr. hokken 13 Agrimonie,gewone Agrimonia eupatoria 1 43 Heemst,echte Althaea officinalis 2 63 Kamille,stinkende Anthemis cotula 3 76 Selderij Apium graveolens 2 279 Korenbloem Centaurea cyanus 1 386 Kamgras Cynosurus cristatus 13 461 Orchis,wespen-,moeras- Epipactis palustris 2 509 Ogentroost,rode Odontites vernus subsp. serotina 7 637 Gerst,veld Hordeum secalinum 8 726 Leeuwentand,ruige Leontodon hispidus 1 734 Zomerklokje Leucojum aestivum 1 750 Orchis,kever-,grote Neottia ovata 3 877 Kattendoorn Ononis repens subsp. spinosa 3 884 Orchis,vleeskleurige Dactylhoriza incarnata 4 886 Orchis,brede . Dactylhoriza majalis subsp. majalis 2 901 Klavervreter Orobanche minor 2 921 Parnassia Parnassia palustris 2 1132 Vlier,kruid Sambucus ebulus 1 1162 Bies,driekantige Schoenoplectus triqueter 2 1180 Tripmadam Sedum rupestre 1 1198 Walstro,blauw Sherardia arvensis 2 1243 Andoorn,akker Stachys arvensis 1 1324 Blaasjeskruid,klein Utricularia minor 1 1460 Dotterbloem,spin Caltha palustris subsp.araneosa 2 1709 Kattenstaart,kleine Lythrum hysoppifolia 3 2316 Ogentroost,stijve Euphrasia stricta 1

44 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 4.6 Paddenstoelen 1

Achtergrond van de werkgroep De Paddenstoelenwerkgroep Oud Beijerland (PWOB), die tevens een werkgroep is van de Nederlandse Mycologische Vereniging (http://www.mycologen.nl), is in 1997 opgericht om lokale paddenstoelenliefhebbers bij elkaar te brengen en gezamenlijk de lacunes in de kennis over het voorkomen van paddenstoelen in de Hoeksche Waard te dichten. Via een eigen website, die vanaf de website van HWL te bereiken is, kan men in contact komen met de werkgroep voor vragen of meldingen. Daar is ook het excursieschema te vinden en van tijd tot tijd wordt er een paddenstoel in beeld gebracht en besproken.

Mycologische waarde van de Hoeksche Waard Door de grotendeels agrarische bestemming is de Hoeksche Waard over het geheel genomen een relatief paddenstoelenarm gebied. In het algemeen kan een grote paddenstoelenrijkdom en diversiteit worden aangetroffen op schrale en/of met bomen en struiken beplante gronden, mede in afhankelijkheid van de grondsoort, de aanwezige boomsoorten, en de ouderdom daarvan. Tussen de bemeste graslanden en akkers moeten wij dus speuren naar de schaarse beboste terreinen en boomrijke dijken en bermen, die soortenrijke “eilanden” kunnen vormen in het landschap. Veelal betreft het dan vrij recent aangeplante bospercelen, die zijn aangelegd in het kader van natuurontwikkeling of inrichting van recreatieterreinen en nu een leeftijd bereiken waarop een gevarieerde paddenstoelenflora mogelijk is. Helaas treffen we daar veelal boomsoorten als Es en Esdoorn aan, die weinig of geen relatie hebben met paddenstoelen. Onder de loofbomen hebben met name Eiken, Beuken, Berken, in iets mindere mate Populieren, en, naar de laatste tijd steeds meer blijkt, ook Linden een symbiotische relatie met diverse soorten paddenstoelen. Qua diversiteit en omvang zijn de bossen in het gebied rondom de Heinenoordtunnel mycologisch het meest belangrijk, met name het zgn. Tunnelbos West (het gedeelte westelijk van de Rijksweg), dat ook lijkt te profiteren van een deels kalkhoudende bodem. Parken en landgoederen kunnen bijzondere paddenstoelen herbergen, afhankelijk van het aanwezige bomenbestand en het beheer. Zo hebben we eerder gerapporteerd over de opvallende paddenstoelenflora van ‘t Hof van Moerkerken (Mijnsheerenland) en ook het park De Laning in Oud-Beijerland, waar met name de Lindenlanen een voor de Hoeksche Waard bijzondere paddenstoelenrijkdom hebben.

Werkwijze Aan het begin van het kalenderjaar wordt een selectie gemaakt van de te bezoeken terreinen, aan de hand waarvan een schema wordt opgesteld, zodanig dat alle terreinen zoveel mogelijk in alle jaargetijden bezocht worden. Meestal zijn er in een jaar één of twee gebieden (bijvoorbeeld nieuwe terreinen) die extra aandacht krijgen. Op elke tweede en vierde woensdag van de maand vindt ’s middags een inventarisatie-excursie plaats, waarna in de avond het meegenomen materiaal wordt gedetermineerd in het bezoekerscentrum Klein Profijt. Sommige deelnemers bezoeken alleen de excursies.

Sinds 2006 bezoeken we ook zo nu en dan een terrein buiten de Hoeksche Waard. Er is inmiddels al heel veel bekend uit de Waard en het aantal nieuwe soorten neemt nog maar mondjesmaat toe. Als werkgroep van de NMV zijn we natuurlijk toch ook geïnteresseerd in andere terreinen met een andere soortensamenstelling, waardoor we onze soortenkennis kunnen uitbreiden.

45 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Excursies 2013 Door de strenge winter en de grote droogte in de maand juli zijn 5 excursies niet doorgegaan. Tijdens de 22 excursies die wel plaatsvonden zijn in totaal 1222 waarnemingen gedaan. Dit betrof 417 soorten.

Resultaten Gelukkig was het van eind september tot en met begin december wél goed paddenstoelenweer. Het hoogste aantal waarnemingen werd behaald in het Tunnelbos-Oost, namelijk 118. Ook het Tunnelbos-West, het Kleine Gat en de Borrekeen leverden in die tijd aardig wat soorten op.

Een paar leuke vondsten op een rijtje: Violetgrijs kleefhoedje, twee keer gevonden in het Kleine Gat Spitscellige donsinktzwam, ook in het Kleine Gat Blanke pronkridder in het Tunnelbos-Oost Wormvormige knotszwam, ook in het Tunnelbos-Oost Gele aderhertenzwam in het Tunnelbos-West Zalmzwam, al een paar keer gevonden in het Veerbos maar nu ook aan getroffen in het Kleine Gat en de Borrekeen.

Vooruitzicht We blijven uiteraard doorgaan met ons inventarisatiewerk in de Hoeksche Waard en we hopen nog veel leuke en liefst ook nieuwe soorten te vinden.

46 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

4.7 Paddenstoelen 2 Na overleg is dit jaar gekozen voor bovenstaande naam (voorheen werd de groep Neo genoemd), alle leden van de groep dienen namelijk lid te zijn van het Hoeksche Waards Landschap. De groep gaat (voornamelijk) in de herfstperiode op excursie en bestaat inmiddels uit 18 personen. Het aantal excursies was dit jaar iets groter dan in voorgaande jaren, omdat in de maand oktober elke week een excursie was. Bij de overige weken was dit als in voorgaande jaren om de twee weken. De excursies vinden plaats op de zaterdagmiddag, de bijbehorende avonden zijn altijd op maandag. In oktober organiseert een aantal leden van de groep altijd een publieksexcursie in de Hoeksche Waard. In het afgelopen jaar is alleen de excursie op 7 september niet doorgegaan vanwege de extreme droogte. De geplande cursus is een jaar doorgeschoven en zal nu in 2014 plaatsvinden. De excursies werden goed bezocht (steeds tussen de 10 en 15 deelnemers). Een excursie werd nog extra begeleid door een gids uit Noord Brabant, dit was tevens de excursie waarbij de meeste vondsten zijn gedaan. Schema van de excursies: De Punt op Goeree Overflakkee (18 mei), Huis Ten Donck in Ridderkerk (21 sept), boswachterij Dorst (5 okt), dagexcursie Speulderbos Gelderland (12 okt), Zure Hoek Wouwse Plantage (19 okt), Tunnelbos Heinenoord (26 okt), landgoed Strijpemonde op Voorne (2 nov) en Staelduinse Bos (9 nov). Daarnaast zijn er 3 determinatieavonden geweest in het NLC . Ook was er een startavond in maart en een eindavond in november (beiden in het NLC). De publieksexcursie werd georganiseerd op 27 oktober in het tunnelbos. Ondanks het zeer regenachtige weer waren er toch zo’n 10 deelnemers , waaronder 2 kinderen. Tijdens de excursies zijn in totaal 260 verschillende soorten paddenstoelen geteld. Hierbij waren 12 zeldzame soorten: duinveldridderzwam, essenzwam, gesteeld mosoortje, mestborstelbekertje, nonnenkapkluifzwam, parelhoenchampignon, scharlaken wasplaat, sparrenveertje, tweekleurig elfenbankje, wollige stekelparasolzwam, zeedenmycena en zwarte schotelkluifzwam. Er werd 1 soort gevonden die zeer zeldzaam is, bij Huis Ten Donck stond de stekelkopamaniet. Voor het noteren van de vondsten werden invullijsten en een dictafoon naast elkaar gebruikt. De plannen voor 2014: aangezien in veel gebieden de ochtend geschikter is (omdat er dan minder mensen zijn), zullen de excursies om en om in de ochtend en in de middag worden gehouden. De invullijsten worden iets anders, in het voorjaar komt er een extra excursie bij en de geplande cursus zal eind augustus begin september worden gegeven. Als bestemmingen voor de nog te plannen excursies worden genoemd: Heemtuin Capelle a.d. IJssel, Mallebos, Landgoed Mattemburg, Liesbos, Tenellaplas, Strijpemonde, Landgoed Te Werve (Rijswijk), Kalmthoutse heide en een nog te kiezen locatie in de Hoeksche Waard. Het schema en de bestemmingen zullen begin 2014 worden vastgesteld.

47 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

4.8 Werkgroep Zoogdieren De Zoogdierenwerkgroep houdt zich bezig met onderzoek en leefgewoonte van de in de Hoeksche Waard voorkomende zoogdieren. Dit wordt gedaan door het inventariseren van gebieden door middel van life traps. Dat zijn vallen met een leefgedeelte waarin lokvoer wordt gedaan en waar de kleine zoogdieren in blijven leven. Tevens worden zichtwaarnemingen geregistreerd.

De werkgroep had in 2013 een zevental actieve leden, met een groei van twee leden zit er vooruitgang in het aantal mensen dat zich wil inzetten voor het onderzoek naar zoogdieren. Ondanks het lage aantal doet de werkgroep veel. Met name het op Waarneming.nl gaan van de werkgroep geeft een nog beter beeld van wat er precies wordt waargenomen. Iets dat over een aantal jaar mooi trends kan gaan geven.

Inventarisaties De werkgroep probeert elk jaar een aantal inventarisaties op het gebied van kleine zoogdieren en vleermuizen uit te voeren. Bunkerinventarisaties: Eind januari 2013 zijn weer bijna alle bunkers in de Hoeksche Waard onderzocht op overwinterende vleermuizen. Er werden zes levende grootoorvleermuizen (Plecotus auritus) gevonden. Helaas blijft het bij deze ene soort.

In 2013 zijn 5 terreinen geïnventariseerd op het voorkomen van kleine zoogdieren. In april van dit jaar is het terrein van het fort in Numansdorp onderzocht. Er is gebruik gemaakt van 50 Longworth life traps. In totaal zijn er vijf individuen gevangen. Verdeeld over drie soorten en drie families. Van de ware muizen werd de bosmuis (Apodemus sylvaticus) gevangen met 1 exemplaar. De woelmuizen werden vertegenwoordigd door de rosse woelmuis (Myodes glareolus) met 1 exemplaar en de spitsmuizenfamilie leverde de bosspitsmuis (Sorex araneus) met 3 exemplaren op.

Half juni was het tweede jaar op de natte Staart. De bedoeling is om daar elk jaar een vangst te doen en te zien of de inmiddels op de natte Staart grazende paarden, invloed zouden kunnen hebben op het voorkomen van de noordse woelmuis op dit super natte stukje getijden gebied. Ook dit jaar zijn er geen noordse woelmuizen aangetroffen. Wel een aantal rosse woelmuizen. Tevens is na een aantal jaren het droge gedeelte van de Staart weer bevangen. Hier zijn in het geheel geen muizen aangetroffen.

De derde vangst vond plaats in augustus. We inventariseerden toen op natuureiland Tiengemeten in de Wildernis. Er waren op dat moment al in geen jaren noordse woelmuizen meer aangetroffen op het eiland. Alleen in braakballen werden er een aantal aangetroffen. Later stelde een andere zoogdierenwerkgroep wel noordse woelmuis vast. Op de meest onlogische plaats overigens. Wel vingen we drie bosspitsmuizen.

Het vierde terrein was een onderdeel van het vlietproject. De Vliet zoals het terrein genoemd wordt, ligt langs de rondweg van Oud–Beijerland. Het terrein is gevarieerd, al neemt het riet langzaamaan de overhand. Er is ook een aarden wal en een aantal plassen. Helaas zijn er in dit gebied alleen maar huisspitsmuizen aangetroffen. 13 stuks.

48 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

26 & 27 oktober 2013 stond voor de 18de keer het terrein rondom NBC Klein Profijt in Oud- Beijerland op het programma. Bij dit terrein zijn we bezig met een zeer lange reeks van waarnemingen om de populatie te volgen. Elk jaar worden in het laatste volledige weekend van oktober evenveel vallen op ongeveer dezelfde plaats neergezet om een zo gelijkwaardig mogelijke registratie te krijgen. Vandaar dat ook dit jaar (en de komende jaren) dit terrein is bekeken. Ditmaal vingen we 63 individuele muizen van vijf soorten (bosmuis- Apodus sylvaticus, dwergmuis- Micromys minutus, rosse woelmuis- Myodes glareolus , de noordse woelmuis- Microtus oeconomus, & bosspitsmuis- Sorex araneus). Dit was weer een terugval van soorten en individuen. Net als vorig jaar werd de rosse woelmuis het meest gevangen. Deze soort is (als het gaat om vangen met life traps) de meest gevangen soort. Ook dit jaar is er een noordse woelmuis* gevangen. Opdrachten & projecten Braakbalonderzoek voor diverse landelijke organisaties. Net als voorgaande jaren zijn er aan het begin van dit jaar weer braakballen geplozen voor wetenschappelijk onderzoek. In 2013 zijn er 2873 prooidieren geplozen. Waarbij de veldmuis met dit jaar 1481 exemplaren nog steeds de meest voorkomende muis is. Zolang er leden zijn die bereid zijn te pluizen, zal deze activiteit door blijven gaan.

Lezingen & voorlichting In 2013 zijn twee lezingen/lessen gegeven. Begin juni was Merijn van den Hoogenhoff gastdocent bij de opleiding tot IVN natuurgids in Zwijndrecht. Het thema was zoogdieren en de relatie tussen mens en (zoog)dier. Als tweede werd er op 8 juli een lezing gegeven bij de dierenambulance Hoeksche Waard. Carla Noordman gaf samen met een ander werkgroeplid uitleg over vleermuizen in de omgeving. Verschillende telefoontjes en klachten over vleermuizen en andere zoogdieren zijn beantwoord en afgehandeld.

2013 is het jaar van de steenmarter Al weer 5 jaar gelden is er een doodgereden steenmarter gevonden op de A29. Dit exemplaar staat sindsdien opgezet in NBC Klein Profijt. Er zijn na dat jaar echter nooit meer slachtoffers gevonden of zichtwaarnemingen gedaan. Zover als we het nu kunnen inschatten, komt de steenmarter (nog) niet voor in de Hoeksche Waard. Er zijn door de werkgroep daarom dit jaar geen extra activiteiten ontplooid rondom dit schitterende dier. Bijzonderheden 1001 soortendag. Deze dag vol met activiteiten, die erop gericht zijn om in een bepaald gebied zoveel mogelijk soorten te vinden in één dag, was geïnitieerd door de zoogdierenwerkgroep van HWL. Dit omdat Hoekschewaards Landschap 40 jaar bestond. Met 332 soorten planten & dieren was het een geslaagde en leuke dag. Er werden op deze dag acht zoogdiersoorten gezien, waaronder de bever zwemmend in de rivier. Stagiair Geir Sizoo. Dit jaar hebben we mogen samenwerken met een stageloper van de opleiding Dier- & veehouderij van het Inholland college in Delft. Zijn stage opdracht kwam van beheer, maar had alles te maken met zoogdieren. De opdracht was het verband te onderzoeken tussen terreinbeheer en het voorkomen van kleine zoogdieren (lees muizen). Hiervoor heeft hij 12 door ons beheerde terreinen onderzocht door middel van life traps. De resultaten hiervan zijn zowel voor terreinbeheer als voor de zoogdierwerkgroep verhelderend en interessant. Tijdens zijn onderzoek toonde hij o.a. aan dat de noordse woelmuis* nog steeds in de binnendijkse krekennatuur voorkomt. Dat is bijzonder goed nieuws. 20 jarig bestaan. Bijna ongemerkt (het is ook zulk leuk werk) bestond de werkgroep dit jaar 20 jaar. Er zijn geen extra activiteiten geweest, maar is wel noemenswaardig. Het laat zien dat dit 49 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

een werkgroep is die ondanks zijn kleine hoeveelheid mensen, een werkgroep is die bestaansrecht heeft. Zoogdieruitje. Op 14 juli heeft hebben een aantal leden van de werkgroep een tocht gemaakt door de Oostvaardersplassen. De planning is om jaarlijks een zoogdieruitje te organiseren. Dit draagt bij aan algehele kennis en geeft meer binding in de groep.

Plannen voor 2014 Komend jaar wordt een spannend jaar voor de werkgroep, in mei start er namelijk voor het eerst sinds lange tijd weer een zoogdierencursus. De bedoeling is om met deze cursus meer werkgroepleden te krijgen. En daarmee de activiteiten uit te breiden, met betere registratie van reeën en hazen, door nieuwe inventarisatie methoden. Verder zal de werkgroep proberen nog beter samen te werken met andere werkgroepen om gezamenlijk meer uit de inventarisaties te halen. Een aantal leden wil zich gaan richten op nieuwe onderzoek vlakken.

* Deze soort geniet de hoogste staat van bescherming (EU-regelingen, Habitatrichtlijn, Bern- conventie, IUCN Red List of Threatened Species, Flora- en faunawet) en is de enige endeem van Nederland.

4.9 Werkgroep Aqua Is een groep die het oppervlaktewater onderzoekt in en rondom de Hoeksche Waard. De hoofddoelstelling van de werkgroep is tweeledig: Het organiseren van soorteninventarisaties van fauna en flora in het oppervlaktewater van de Hoeksche Waard. Het verschaffen van inzicht in de gesteldheid van het oppervlaktewater van de Hoeksche Waard voornamelijk in relatie tot de voornoemde soorteninventarisaties. De door soorteninventarisaties van flora en fauna verkregen gegevens stelt de werkgroep beschikbaar aan landelijk coördinerende instanties (zoals RAVON) ten behoeve van het samenstellen en vullen van de databases (www.telmee.nl of www.waarneming.nl) van deze instanties. Door deze samenwerking hoopt de werkgroep eventueel kennis van buiten aan te trekken die nodig is vanwege het grote determinatiegebied. De werkgroep organiseerde dit jaar naast de individuele excursies ,meer dan 30 werkgroepexcursies, een openbaar toegankelijke excursie, organiseerde de cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’, ondersteunde de HWL basiscursus ‘Biologie’, regelde vergunningen voor de excursies in verschillende wateren in de Hoeksche Waard, schreef in de landelijke en lokale pers en maakte een verslag over de ‘Modderkruiper’ op Esscheplaat. De genoemde activiteiten zijn in 2013 voornamelijk georganiseerd door de coördinator Theo Schuurmans en de actieve leden, Dick van Houwelingen, Sander van der Linde, Henk van Leenen, Arjan Hitzerd en Henk de Koning.

Overzicht van de activiteiten in 2013 Een groot aantal van de activiteiten die in 2013 zijn verricht, hebben te maken met het voorbereiden van de cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’. Hierbij moet gedacht worden aan het opzetten van het cursusprogramma en het veldwerk, het uitnodigen van de docenten, het regelen van de vergunningen, de feitelijke cursus- en veldwerkdagen en het regelen van de facilitering door het Nationaal Landschap Centrum (NLC) in Numansdorp.

50 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Ook het organiseren van excursies voor de werkgroep en als bijproduct van demonstraties tijdens HWL-excursies waren belangrijke activiteiten. Tevens zijn er verschillende artikelen geschreven in de landelijke en lokale pers alsmede een preliminair verslag over de Modderkruiper. De eigen organisatie van de werkgroep is in 2013 besproken en moet leiden tot een betere verdeling van de taken over de actieve leden.

Datu Activiteit Aantal m personen Q1 Organiseren en voorbereiden cursus Aquatische Biologie ‘De 4 2013 sloot in’. 2013 Meewerken aan het meetnet poldervissen van RAVON. 1 2013 Lezing en 2 excursies in Argusvlinder voor HWL basiscursus 30, 30, 30 Biologie. 2013 Verschillende privé excursies door leden van de Werkgroep Aqua 1 per keer bestaande uit trekken met schepnet en determineren vangsten. 2013 Vanwege goed relatiebeheer en activiteiten (modderkruiper) op 1 SBB-grondgebied wordt er geluisterd naar de adviezen van de Werkgroep Aqua. Hierdoor ingeschakeld bij baggerwerkzaamheden en training SBB-personeel. 2013 Verschillende artikelen in de landelijke en lokale pers o.a. over 1 SBB-samenwerking in ‘Het Kompas’. Maart 22 excursies t.b.v. onderzoek grote modderkruipers op de 6 per keer 2013 Esscheplaat door bemonstering in de westelijke kreken en met e.v. name de ‘Droge Kreek’en ‘Hannes Kreek’. Maart Preliminair verslag ‘Grote modderkruiper op de Plaat van Essche’ 1 2013 door Theo Schuurmans. 7 mrt 3 excursies t.b.v. demonstratie tijdens HWL proefexcursie van 6, 6, 30 9 mrt landschapgidsen in Oeverlanden Hollands Diep bestaande uit lichten fuiken, trekken met schepnet, determineren vangsten en invoeren gegevens. 13 mrt Bijwonen presentaties van coördinerende natuurorganisaties (o.a. 3 RAVON) georganiseerd door Zuid-Hollands Landschap in Waddinxveen. 15 apr Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: introductie, flora- en 30 faunawet. 6 mei Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: vissen, amfibieën en 30 reptielen. 20 mei Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: weekdieren en 30 kreeftachtigen. 24 mei Voorbereiding excursie 1 van cursus Aquatische Biologie ‘De 4 sloot in’ en wel regelen vergunning en docent. 25 mei Excursie 1 van cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’ bij gemaal 30 Overwater in Strijen bestaande uit electrisch vissen, trekken met schepnet, determineren vangsten en invoeren gegevens. 3 juni Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: wormachtigen en 30 insecten (larven). 17 juni Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: waterplanten, 30

51 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

waterkwaliteit en Kaderrichtlijn Water (KRW). 24 juni Cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’: waterecologie, aquatisch 30 onderzoek en gegevensverwerking. 28 juni Voorbereiding excursie 2 van cursus Aquatische Biologie ‘De 4 sloot in’ in Polder Groot Koninkrijk en wel regelen vergunning, fuiken plaatsen en proeftrekken met schepnet. 29 juni Excursie 2 van cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’ in Polder 30 Groot Koninkrijk bestaande uit lichten van fuiken, trekken met schepnet, determineren vangsten en invoeren gegevens. Q3 Herontdekking grote modderkruiper in het Oudeland van Strijen. 1 juli Uitreiking getuigschriften cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’ 30 en diner in restaurant Pinokkio in Strijen. 4 sept Vergadering Aquatische Werkgroep over inzet leden, 11 taakverdeling, stuwgroep, tentoonstelling in NLC over aquatisch leven in de Hoeksche Waard, onderzoek modderkruipers, excursies en relatie SBB. Resultaat is o.a. het verzorgen van een nieuwsbrief en een stuwgroep die de geplande activiteiten/taken verdeelt. 13 Voorbereiding demonstratie tijdens HWL excursie Polder Groot 6 sept Koninkrijk en wel fuiken plaatsen en proeftrekken met schepnet. 15 Demonstratie tijdens HWL excursie Polder Groot Koninkrijk 19 (excl. sept bestaande uit lichten fuiken, trekken met schepnet, determineren toevallig vangsten en invoeren gegevens. passerende fietsers) 12 okt Bijwonen lezing over de binnenvisserij en ecologisch 20 visstandbeheer tijdens de HWL Gidsendag. Okt. Nieuw SBB schoningsbeleid toegepast bij baggerwerkzaamheden 4 per keer (week in opdracht van SBB in Oudeland van Strijen. Leden van de 44) werkgroep hebben 3000 zwanenmosselen (alsmede enige vissen en amfibieën) geraapt/gered en teruggezet in de sloot. 10 dec Lokatie onderzoeksvergunning gekregen voor de Nieuw- 1 Beijerlandse gebieden rondom de molen de Swaen van de gebiedseigenaar. Eerder zijn al vergunningen verkregen voor de Esscheplaat en het Oudeland van Strijen. 11 dec Werkgroepvergadering over het verzorgen van een periodieke 3 nieuwsbrief, verslaglegging naar HWL, communicatie met werkgroep en HWL en coördineren en structureren excursieprogramma. 13 dec Amfibiefuiken zetten en excursie naar het nieuwe 6 15 dec onderzoeksgebied in Nieuw-Beijerland bij molen de Swaen. Q4 Vissen en metingen verricht t.b.v. onderzoek grote modderkruiper 6 in het oostelijke gedeelte van de Esscheplaat.

Overzicht geplande activiteiten in 2014

52 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Ook in 2014 ligt het accent van de activiteiten van de Aquatische Werkgroep op het organiseren van werkgroepexcursies en monitoring ten behoeve van soorteninventarisaties. Qua onderzoeksgebieden zullen voornamelijk andere dan de Esscheplaat en het Oudeland van Strijen in de belangstelling staan. eDNA onderzoek naar Grote Modderkruiper zal een belangrijk deel van de activiteiten gaan worden. Hiervoor is externe wetenschappelijke ondersteuning aangetrokken. Een mogelijk andere belangrijke activiteit is het inrichten van een expositie over het aquatische leven in de Hoeksche Waard in het Nationaal Landschap Centrum (NLC). Naast het plannen van de activiteiten worden de hiervoor benodigde taken binnen de Aquatische Werkgroep verdeeld over meerdere personen. De excursies en monitoring en het maken van het jaaroverzicht zijn hier voorbeelden van. Ook belangrijk is het activeren van ‘sluimerende’ leden van de Aquatische Werkgroep ofwel oud-cursisten van de cursus Aquatische Biologie ‘De sloot in’.

Datum Activiteit in 2014 Aantal personen Q3/Q4 De mogelijkheden onderzoeken voor het inrichten in het NLC van 6 2014 een tentoonstelling over het aquatisch leven in de Hoeksche Waard. 2014 Geplande periodieke vergaderingen van de Aquatische Werkgroep. 6 per keer Q1 2014 Plannen en draaiboek maken voor excursies voor 2 soorteninventarisaties in meerdere onderzoeksgebieden gevolgd door monitoring van die gebieden. Mogelijke onderzoeksgebieden zijn Trekdambos, Nieuw-Beijerland, Negentienmorgenvliet, Oudeland van Strijen, Tiengemeten, HWL-gebieden en Esscheplaat en regelen van visvergunningen. Q2, Q3 en Uitvoeren van 6 (exclusief voorbereidende activiteiten) 10 per keer Q4 2014 werkgroepexcursies gevolgd door regelmatige monitoring. Q1 2014 Persoonlijke aquatische interesses en disciplines van 5 werkgroepleden stimuleren door het aantrekken van gevorderde lezinghouders. Voorbeelden van interesses zijn vissoorten, vangmethodieken, waterkevers, bloedzuigers en plankton. 2014 Betrokkenheid en inzet deelnemers cursus Aquatische Biologie aan 30 de activiteiten van de Aquatische Werkgroep vergroten. 2014 Publiceren in lokale, landelijke en vakpers. 2 2014 Eventueel te plannen activiteiten/aandachtsgebieden: Nieuwe ? cursus Aquatische Biologie in gestripte vorm en eDNA. 2014 Onderzoek modderkruiper afronden. 2 Eind 2014 Jaarverslag 2014 van de Aquatische Werkgroep. 2

53 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

5 Terreinbeheer

Terreinbeheer Cees Mesker

Natuurterreinen Heemtuin NLC tuin Klein Profijt tuin Beweiding Cees Mesker Martijn Verweijen Kees van de Velden Cees Mesker Cees Mesker

Algemeen De werkgroep terreinbeheer is verantwoordelijk voor het beheer van de terreinen van het Hoekschewaards landschap (HWL). De werkzaamheden variëren sterk per terrein en hebben altijd tot doel de natuurwaarden van het terrein te behouden en liefst te vergroten. Uiteraard wordt daarbij rekening gehouden met de verschillende milieutypes die in het betreffende terrein aanwezig zijn. De werkzaamheden in bijna alle terreinen (ruim 200 ha! ) worden uitgevoerd door één vaste kracht en circa 5 oproepkrachten van de Stichting Natuurbeheer HWL, die als uitvoeringsorganisatie voor het beheer functioneert. Daarnaast zijn een klein aantal vrijwilligers actief. De vaste kracht is tevens coördinator van de werkgroep en besteedt ¾ van zijn tijd aan het daadwerkelijke beheer van de objecten, coördinatie van de werkzaamheden en de contacten met eigenaren, diverse instanties enz. Een aparte werkgroep is werkzaam in de Heemtuin en bestaat uit circa 5 personen, die onder leiding van coördinator Martijn Verweijen jaarrond diverse werkzaamheden uitvoert. Een apart verslag van zijn bevindingen staat in dit verslag.

Ideaal hooiseizoen! Het hooiseizoen 2013 werd dankzij het prachtige zomerweer een groot succes; in bijna alle terreinen, die jaarlijks gehooid worden zijn goede pakken ( groot en klein) hooi gemaakt en verkocht aan klanten. Om er zeker van te zijn, dat geen gedroogd Jacobskruiskruid in het hooi terecht komt, worden bloeiende planten van deze soort verwijderd uit de percelen, die gehooid moeten worden. Ook dit jaar werd weer veel tijd besteed aan het opruimen van zwerfafval, om te voorkomen dat het mee geperst wordt, waardoor de pakken hooi onverkoopbaar zijn.

Uit de terreinen. De terreinen, die door HWL beheerd worden omvatten ruim 85 verschillende locaties, die zeer verspreid door de gehele Hoeksche waard liggen. Elk terrein kent zijn eigen problematiek, waarbij bijvoorbeeld schaduwwerking van activiteiten door aanliggende buren, beheertechnische zaken en beheersubsidies een rol kunnen spelen.Vooral in de gemeenten Korendijk en Binnenmaas zijn flinke stukken toegevoegd aan het bestaande areaal. In enkele nieuw aangelegde projecten van het

54 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Vlietprojecten zijn dit jaar de eerste werkzaamheden uitgevoerd. Hieronder worden in het kort een aantal terreinen besproken, waar het afgelopen jaar wat bijzonders mee aan de hand was:

Krekennatuur Dit beheersobject omvat ruim 35 locaties, die verspreid langs kreken in de Hoekschewaard liggen. De Stichting Groenbeheer Hoeksche Waard, die eigenaar is van delen in het oosten van de Hoeksche Waard ( Argusvlinder) is ook verantwoordelijk voor de terreinen die in het kader van het Vlietproject zijn aangelegd. In de beheersovereenkomst die HWL met Groenbeheer heeft staat ondermeer dat HWL onderzoekt of er mogelijkheden zijn voor subsidie en zo ja aanvragen doet om subsidie te krijgen. Al vanaf 2010 HWL procedeerde HWL tegen de Dienst Regelingen die aanvragen van het HWL afwees. Begin 2013 deed de meervoudige rechtbank uitspraak en besloot dat slechts enkele terreinen recht hadden op beheersubsidie. Financieel heeft eea voor het HWL niet direct gevolgen, omdat HWL jaarlijks betaald wordt voor de uitgevoerde werkzaamheden.

Een problematiek, die jaarlijks terugkomt, is het groot onderhoud ( baggeren) van de kreken, waarlangs de krekennatuur is ontstaan. Bagger op schrale graslanden en rietvelden is de doodsteek voor de rijkdom aan planten die het resultaat zijn van een jarenlang beheer van maaien en afvoeren. Ook de fauna van het waterleven krijgt een grote kklap na een dergelijke grootschalige operatie. Al jaren probeert HWL met Groenbeheer het beleid aan te passen om er voor te zorgen dat dit niet gebeurd en dat ook de kosten om de bagger elders te deponeren niet de pan uit rijzen. te De enorme dominantie van riet is op de meeste plaatsten teruggedrongen. Met onze vaste medewerker van Deltanatuur werd ook dit jaar met onze opraapwagen het maaisel ( ruim 2000 m3) opgeraapt en vervolgens op een tweetal locaties gedeponeerd, waarna het opgehaald werd door een biologische agrariër, die met een groot deel van zijn land grenst aan Argusvlinderlocaties.

Botanisch gezien ontwikkelen de nieuw aangelegde terreinen zich nog steeds in positieve zin. Op steeds meer plaatsen in de graslanden van Argusvlinder worden orchissoorten aangetroffen; Rietorchis, Gevlekte rietorchis, Brede orchis, Bijenorchis en Moeraswespenorchis. De Parnassia, die vorig jaar op een perceel werd aangetroffen, heeft zich enorm uitgebreid; er werden nu enkele honderden exemplaren geteld..

Struweel/bosplantsoen Op een aantal dijken en wegen, vooral ook bij kruisingen heeft het Waterschap en Groenbeheer de laatste jaren bosplantsoen en struweelbosjes aangeplant. Als er al onderhoud is uitgevoerd betekende dit meestal het rigoureus afzagen van al de struiken wat ecologisch zeer ongewenst is. Een beheer gericht op faseren in tijd en ruimte zou beter passen en de biodiversiteit vergroten. In overleg met Groenbeheer zijn afspraken gemaakt, dat HWL het beheer en onderhoud van dergelijke struweelbosjes op zich gaat nemen. Op enkele locaties is een start gemaakt met het zaagwerk en is het bosplantsoen gedund. Hier en daar zijn knotbomen gemaakt, die in de toekomst onderkomen gaan bieden aan diverse dieren en planten.

Dijkpercelen. Elk jaar wordt door HWL rondgekeken langs de dijken in de Hoekschewaard of er stukken zijn, die vrij zijn pacht of ander gebruik. Waar dat het geval is wordt het onderhoud gewoonlijk door het Waterschap uitgevoerd. In de praktijk betekent dit dat er tweemaal geklepeld wordt; voor de vegetatie en alles wat daar in leeft geen goede zaak. Op dit moment liggen er weer aanvragen bij het Waterschap om diverse dijkpercelen om te mogen pachten cq huren.

55 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Binnenmaas: Eeuwes Een terrein, dat we al heel lang beheren. Ondanks het feit, dat het riet wel heel erg dominant wordt blijft het bijzondere planten herbergen zoals Rietorchis en Zomerklokje. Door de natte winter met praktisch geen vorst aan de grond is het maaiwerk uitgesteld tot in het nieuwe jaar. Extra maaien vroeger in het seizoen zal wellicht nodig zijn om de rietvegetatie terug te dringen maar dit mag uiteraard niet botsen met de broedende vogels in het terrein.

Binnenmaas: Wijk van je leven Sinds de aanleg beheert HWL een deel van het groen in deze wijk. Vanaf het begin is het draagvlak in de wijk zelf niet hoog geweest, ondanks voorlichtingsavonden en excursies door de wijk met bewoners. Vooral de smalle stroken langs parkeerplaatsen en woningen lenen zich slecht voor een extensief beheer; bv een haag van 0,5 m heeft nauwelijks ruimte en moet intensief onderhouden worden. Veel winst voor meer biodiversiteit geeft dit in de parktijk ook niet. De winst is vooral duidelijk in de wat grotere stukken grasland waar al duidelijk zichtbaar is dat er jaarlijks gemaaid en afgevoerd wordt. Hier is sprake van een groeiende bloemenweelde waar vooral dagvlinders van profiteren. Besloten is dan ook een deel van de kleinere en smalle elementen terug te geven aan de gemeente en in ruil daarvoor een groot stuk grasland langs de Sportlaan te gaan beheren. Ook het ‘groene’ kunstwerk in de Natuurspeeltuin komt nadrukkelijk in beheer bij HWL, die zal trachten de scholen in de buurt te betrekken bij het onderhoud.

Binnenmaas; landgoed Eeckelaer te Puttershoek ( NIEUW) Langs de noordelijkste locatie van Argusvlinder ligt aan de westzijde van de kreek een nieuw landgoed wat in 2008 is aangelegd. Met eigenaar Cees Eekman zijn gesprekken geweest om een groot deel van het terrein in beheer te gaan nemen. De oppervlakte bedraagt circa 3 ha. Daar Argusvlinder om de hoek ligt en een zelfde maairegime hanteert waren we het snel eens en zijn we afgelopen zomer gestart met het onderhoud. Een groot deel van het terrein was erg verruigd waardoor er vele karren met maaisel zijn afgevoerd. Een ander deel kon worden gehooid.

Oud-Beijerland; grasstrook Dierenkliniek (NIEUW) HWL werd begin 2013 benaderd door de directeur van de Dierenkliniek te Oud-Beijerland om een offerte te maken voor het beheer van zijn groenstrook ( 2000 m2) voor het gebouw. Ook hier kon snel zaken gedaan worden en is hety beheer ter hand genomen. Ondertussen zijn er plannen gemaakt om deel van de slootkanten te vergraven en een flauwer talud te maken.

Korendijk :Buitenom ea. Een groot deel van dit terrein ligt onder een tracé van hoogspanningsmasten en hun bedradingen. De open container voor de jeugd is gelukkig verwijderd, waardoor een stuk overlast in het terrein is verdwenen. Dit jaar is weer een deel van het struweel gedund en teruggezet. Ook dit jaar zijn er weer gesprekken geweest met het waterschap omtrent het gefaseerd maaien van het riet. Volgens de keur van het Waterschap zou al het riet verwijderd moeten worden, wat niet strookt met de ecologische doelstellingen van dit terrein. Het waterschap is bezig met het digitaliseren van watergangen die in de legger staan. Bij watergangen met een natuurvriendelijke oevers willen zij aangeven, dat er een ander beheersregime voor geldt, waarbij een deel van de vegetatie mag blijven staan.

56 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Door de zachte en natte winter van 2013-2014 moest het beheer uitgesteld worden tot in het nieuwe jaar. Langs de randen van het bloemrijk grasland, werden dit jaar op meerdere plaatsen tientallen exemplaren van de Rietorchis aangetroffen. Een orchideeënsoort, die de laatste jaren in meerdere terreinen voorkomt. HWL beheert in deze gemeente meerdere locaties, waarvan de Heemtuin ongetwijfeld de oudste is. Zie hiervoor het verslag van beheerder Martijn Verweijen. In overleg met de opzichter van de gemeente Korendijk is besloten sommige stukken 2x te gaan maaien; er kwamen nogal wat klachten van bewoners over de hoogte van de vegetatie. Feit inderdaad dat sommige stukken een rijke vegetatie hebben, met veel ruigteplanten, die mensen in de buurt meestal niet aanspreken.

Ritselaarsdijk (Appeldijk) Een prachtige dijk, alom bekend in de streek door de beplanting van hoogstamfruitbomen. Een groot deel van de dijk wordt door het HWL gepacht. De schapen van Nelly Lambrechts beweiden sinds jaar en dag de verschillende dijkvakken.De fruitbomen zijn ook dit jaar gesnoeid door vrijwilligers van de knotwerkgroep. Overigens is aanvoering van Gaelle Cage een nieuwe werkgroep ontstaan, die het onderhoud van onze fruitbomen ter hand neemt en daarnaast het plukken en versappen van onze opbrengst coördineert. Jaarlijks ontvangen we van Groenbeheer een vergoeding waarmee gereedschap e.d. aangeschaft kunnen worden.

Schapenbeheer Een groot deel van de 200 ha, die het HWL onderhoud, bestaat uit een graslandbeheer, waarvoor naast maaien ook schapen worden ingezet. Met Bas Bestebreur, een jonge schapenboer uit Goudswaard heeft HWL een overeenkomst afgesloten voor het beheer van de dijken van het HWL. Hij wil zijn schaapskudde uit breiden en ook meewerken aan meer educatieve activiteiten met schapen. Op termijn zou ook de verkoop van schaapsvlees vanuit onze bezoekerscentra gepromoot kunnen worden. Daarnaast heeft het HWL zelf een 10-tal schapen aangekocht. Het betreft schapen van het ras Schooneburger, een zeldzaam ras, dat zeer zelfredzaam is. Bijna alle ooien hebben 1 of 2 lammetjes ter wereld gebracht, zodat de kudde langzaam maar zeker gaat groeien. HWL is in overleg met Ingeborg Holster, een vrijwilligster van HWL, om afspraken te maken omtrent het beheer van onze eigen kudde.

Project exploitatie Bloemdijken. HWL beheert ongeveer 40 hectare bloemdijken. We willen dit graag uitbreiden maar hiervoor ontbreken de middelen. Eind 2012 is het HWL gestart met een actie om bedrijven te betrekken bij dit beheer door een dijkvak te adopteren en de kosten van het door HWL uitgevoerde beheer voor rekening te nemen. De kosten van het beheer van bloemdijken zijn circa€ 1200,- per hectare per jaar. Langs de betreffende dijk worden borden geplaatst met het logo van HWL en van het bedrijf of instelling dat de betreffende dijk heft geadopteerd. Aan een ontwerp voor het bord wordt gewerkt. Tot onze vreugde kan HWL melden, dat zij een overeenkomst heeft afgesloten met HW-wonen uit Oud-Beijerland voor de sponsering van een tweetal dijken voor 4 jaren. De borden zijn geplaatst en met een feestelijk moment zijn de borden onthuld door de directeur van HW-wonen. Tevens kan hier gemeld worden dat een tweede bedrijf is benaderd, die te kennen heeft gegeven positief tegenover sponsoring te staan.

57 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Doelstellingen terreinbeheer 2014 De aandacht voor een hoge kwaliteit van het hooi blijft een grote prioriteit. Vooral het handmatig verwijderen van Jacobskruiskruid, zal zeker weer moeten gebeuren. Daarnaast heeft het verwijderen van zwerfafval voor het maaien en persen hoge prioriteit. Andere aandachtspunten c.q. actiepunten zijn:

Overleg eigen werkgroepen HWL inzake monitoren en beheersaspecten (terugkerend) Project exploitatie bloemdijken Informatie terreinen op web-site HWL actualiseren en afronden Bebording terreinen afronden Rasters herstellen van diverse dijken Werkplan maken voor werkzaamheden in alle terreinen Beweiding met schapen; met eigen kudde en kudde van Bas Bestebreur.

Overzicht terreinen. Opp. Beheersdoel Nr. Object Gemeente in ha (natuurdoeltype) Status 1 oeverstrook Immanuel ‘s-Gravendeel 0,3 nat grasld./bospltsn./fruit contract 2 Grasland Griendweg ‘s-Gravendeel 0,5 grasland contract 3 oeverstrook Griendweg ‘s-Gravendeel 0,2 ruigte/knotwilgen/bos contract 4 Gorsdijk ‘s-Gravendeel 0,4 grasland contract 5 talud (ged) Maasdamseweg ‘s-Gravendeel 0,4 grasland contract 6 talud (oost) Molendijk, ‘s-Gravendeel 1,0 grasland contract 7 Grasland Bovenweg Strijen 1,0 grasland contract 8 Bos Bovenweg Strijen 2,3 bosopstand contract 9 Oeverstroken industrieterrein Strijen 0,8 Rietruigte/grasland contract 10 Bosje Hoekscheweg Strijen 0,8 Bos eigendom 11 Weiland Hoekseweg Strijen 0,7 grasland/poel eigendom 12 Griendje Vink Nieuw-beijerland Korendijk 0,3 elzenbosje contract 13 Bosstrook langs de Kreek Korendijk 1,0 bosplantsoen contract Groenstrook /Spuidijk veer 14 Nbland Korendijk 1,5 grasland pachtcontract 15 Schoutsdijk Korendijk 6,0 grasland/struiken pacht ABH ZB 16 Zuidzijdsedijk Korendijk 2,5 grasland pacht ABH ZB 17 Noorddijk noord/west Korendijk 2,3 grasland pacht ABH ZB 18 Noorddijk oost Korendijk 0,9 grasland pacht ABH ZB 19 Steegjesdijk Korendijk 0,3 grasland pacht WSHD 20 Heemtuin Korendijk 1,0 grasld./bosplts./oeverveg. contract 21 Buitenom Korendijk 4,0 grasld./ rietruigte/bosplts. contract 22 Costa del Spui Korendijk 0,9 rietland contract 23 Groenstroken div kernen Korendijk 4,0 grasland contract 24 Bunker Strijen 0,1 Vleermuizenbunker/ruigte eigendom 25 De Staart Oud-Beijerland 26,5 grasland/ ruigte/bosland contract 26 Klein Profijt Oud-Beijerland 1,0 tuin/grasland/ruigte/water erfpacht 27 groenstrook de Grienden Binnenmaas 0,5 griend contract 28 Recreatieoord oost Binnenmaas 0,1 hakbos contract 29 Groenstrook Hoeksedijk Binnenmaas 0,2 griend/bosplantsoen contract 30 Grasstrook Hoeksedijk Binnenmaas 0,4 grasland contract 31 griendje a/d Polderdijk Binnenmaas 0,1 griend contract 32 dijktalud thv Mollekade Binnenmaas 7,2 grasland pacht WSHD

58 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

33 dijktalud Oosteinde Binnenmaas 0,3 grasland pacht WSHD 34 Eeuwes Binnenmaas 1,2 grasland/knotwilgen contract 35 Blankertse griend Binnenmaas 1,0 griend contract 36 Molendijk nabij Puttershoek Binnenmaas 0,4 grasland pacht WSHD 37 Middelsluisedijk west Cromstrijen 5,0 grasland pacht WSHD 38 Middelsluisedijk oost Cromstrijen 0,7 grasland pacht WSHD 39 Oud-Cromstrijensedijk Cromstrijen 0,8 grasland pacht WSHD 40 Argusvlinder droog diverse 22,0 grasland/ rietruigte contract 41 Dijktalud Goidsschalksoord Binnenmaas 1,0 grasland pacht WSHD 42 Vlietproject diverse 35,0 grasland/rietruigte contract 43 Natuurberm fietspad Kleine Loo Strijen 1,0 grasland contract 44 Klemsedijk Strijen 0,8 grasland/bosplantsoen pacht WSHD 45 Zuid-Kavelsedijk Strijen 1,0 grasland pacht WSHD 46 Het Groene veld s-Gravendeel 1,8 bos/grasland/waterplas eigendom 47 Oud-Beijerlandsedijk Oud-Beijerland 3,0 grasland/ struiken pacht ABH ZB 48 Ritselaarsdijk Maasdam Binnenmaas 1,5 grasland/fruitbomen pacht WSHD 50 Bosplantsoen Vijf Schelpen Binnenmaas 0,5 bos/struweel contract 51 Dijktalud Veerweg Numansdorp Cromstrijen 0,5 grasland contract 52 Natte natuur Argus/Vlietproject diverse 40,0 rietruigte/wilgenstruweel contract 53 Educatieve tuin Veerweg Cromstrijen 2.0 tuin/grasland/ruigte/water erfpacht huurcontract 54 Oude Klemsedijk Strijen 0,8 grasland/knotwilgen WSHD huurcontract 55 Boomdijk Cromstrijen 4,4 grasland/struweel WSHD 54 Korte Schenkel Korendijk 1,5 grasland pacht ABH ZB 55 Landgoed Eeckelaer Binnenmaas 3,5 grasland contract 56 Grasland Dierenkliniek Oud-Beijerland 0,3 grasland contract 55 Diverse struweelbosjes diverse 5,0 struweel/bos contract totaal 202,5

5.1 De Heemtuin in Piershil

Vandalisme Het afgelopen jaar werd de meterkast diverse malen omgetrapt. Daarbij kwamen stroomkabels vrij te liggen. We hebben om het kastje hekpalen geslagen. Deze paaltjes bleken niet vandaalbestendig te zijn en verdwenen in de kreek. De paaltjes werden opnieuw geplaatst. De meterkast en de pomp werden eind 2013 aan een nauwkeurige inspectie onderworpen. E.e.a. werd gerepareerd, zodat er ook weer stroom in de blokhut is. De doorgang tussen woonwijk en de tuin bestaat uit een groot hek (viertuigen) en een klein hek (personen). Het kleine hek werd uit de hengsels getrapt. De prullenbak werd vernield door een vuurwerkbom. De blokhut werd meerdere malen bekrast en van graffiti voorzien.

Sluikstort Ook dit jaar werden we weer getrakteerd op ongewenste zaken. In de tuin werd een oude fiets achtergelaten, een autoband en een oude houten trapleer. Voorts werd er weer het nodige tuinafval gestort door omwonenden.

Baggeren kreek

59 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

In november werd de kreek gebaggerd. De uitvoerder liet gebaggerde spullen in de tuin achter te weten een groot kabelhaspel en twee stukken beton van behoorlijke omvang. Met de uitvoerder is hierover contact geweest. De spullen worden verwijderd. Slopen brug De betonnen brug over de kreek werd i.v.m. renovatie van de boerderij naast de heemtuin volgens afspraak gesloopt. Ons afsluithek (landhek) verdween daarbij. Volgens de uitvoerder was het hek toch al kapot. Snoeien en zagen Dit jaar werden 7 bomen gezaagd en de nodige overhangende takken verwijderd. Ook werd hier en daar ongewenste opschot weggezaagd. Het betrof vooral abeel en sierkers. Deze bomen vormen snel nieuw opschot. Biologische zaken De zomertortel werd de laatste jaren niet meer gehoord. Het aantal groene kikkers neemt nog steeds toe. Bruine kikkers en padden doen het eveneens goed, getuige het grote aantal jonge dieren dat overal aangetroffen kon worden. Moerasspirea, moeraswederik, beemdooievaarsbek en daslook deden het weer goed. Paarse schubwortel werd in het voorjaar veel gezien en trekt de nodige aandacht van het publiek. Ook de overvloedig bloeiende stinseplanten worden gewaardeerd. Ze trokken diverse fotografen aan. De rietorchis was dit jaar met twee exemplaren vertegenwoordigd. Blijkbaar zijn de groeiomstandigheden niet optimaal en kan de soort zich maar moeizaam handhaven. De gulden boterbloem blijft zich uitbreiden. Er waren drie exemplaren van het stinkend nieskruid te bewonderen. Deze soort is stabiel. Appels, peren en bramen waren er in overvloed.

Maaien De maaimachine/gazonmaaier werkt, maar met kuren. De bewoners van de aanleunwoningen willen graag, dat de ruige strook langs de sloot vaker gemaaid wordt.

Uit te voeren werkzaamheden De composthoop is vol. De inhoud moet worden afgevoerd. De treurwilg naast de blokhut moet flink gesnoeid worden. Dit om te voorkomen, dat de blokhut t.z.t. vermorzeld wordt onder afvallend zwaar hout. De meterkast moet worden verstevigd, vervangen of in de blokhut geplaatst.

60 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

6 Boombeheer

Boombeheer

Flip Scherbeijn

Dijkploeg De Klem Griend Kuipersveer Krasse knarren Dijkploeg Ritselaer Knotvogels Groot Konimkrijk Fruit & Sap

Gaëlle Cagé Rokus Goudswaard Ad Huisman Henk Bunjes Bert de Boer Michel Hitzerd Bert Gort

61 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

6.1 Boombeheer Sinds de oprichting in 1973 houdt HWL zich bezig met het onderhouden van knotbomen. Het gaat hoofdzakelijk om wilgen, maar daarnaast ook om essen en elzen. Het onderhouden van hoogstam fruitbomen is van recentere datum. Onderstaand verslag heeft betrekking op het seizoen 2009 - 2010

6.2 Belang knotbomen Knotbomen zijn vaak beeldbepalend. Een mooie rij knoestige knotwilgen onder aan een dijk langs de sloot geeft een fraai beeld. Het is een karakteristiek onderdeel van het Nationaal Landschap Hoeksche Waard. De landschappelijke waarde van deze bomen is dan ook onomstreden.

Ook voor de natuur zijn knotbomen van belang. Tal van organismen maken gebruik van deze bomen. Vogels, zoogdieren en insecten gebruiken de bomen als voedselbron, of als schuil- en broedgelegenheid. Minder bekend is dat tal van plantensoorten de knotten als groeiplaats kiezen. Het zachte hout van de wilgen gecombineerd met de humus van afgevallen blad zorgen voor omstandigheden waarvan veel planten profiteren.

Uit een oogpunt van cultuurhistorie is het behoud van knotbomen belangrijk. Vroeger werden bomen geplant en onderhouden vanwege de behoefte aan het hout. Het hout werd geoogst voor vele doeleinden, zoals rasterpalen, stookhout, vlechtwerk etc. Door het steeds weer oogsten van het hout ontstond de karakteristieke vorm van de bomen. Na het wegvallen van de behoefte aan het hout, werd het onderhoud vaak overgenomen door organisaties als HWL.

6.3 Onderhoud noodzaak Onderhoud is noodzakelijk voor het behoud van knotbomen. Als geen onderhoud plaats vindt wordt de kroon te zwaar. Onder invloed van het gewicht en de wind scheuren takken af en kan de stam splijten. Voor de knotwilgen wordt een cyclus van 3 jaar nagestreefd. Dat betekent dat iedere 3 jaar een boom van zijn kroon wordt ontdaan. Op sommige plekken wordt 2 jaar aangehouden en essen en elzen kennen vaak een langere cyclus.

6.4 Organisatie Het overgrote deel van het werk wordt gedaan door vrijwilligers, die in de onderstaande 6 werkgroepen actief zijn. Knotwilgen in de natuurgebieden langs kreken worden ook wel onderhouden door oproepkrachten in combinatie met vrijwilligers. SVP 2 nieuwe werkgroepen invoegen: Groot Koninkrijk ; Bert Gort en fam. – Knotvogels: Michel Hitserd

Het afgelopen seizoen waren 125 vrijwilligers actief in het boombeheer.

6.5 Knotbomen bestand De door HWL onderhouden knotbomen staan binnendijks langs wegen, dijken en watergangen, maar ook worden bomen beheerd in buitendijkse en binnendijkse grienden.

62 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 Onderstaand een overzicht van locaties en aantallen

Locatie Plaats aantal Griend vink Nieuw Beijerland 120 Oosthoeksedijk Piershil 120 Oosthoek Piershil 30 Blaaksedijk Heinenoord 30 Blankert Puttershoek 40 Blankertse griend Heinenoord 1900 De Grienden Puttershoek 335 Eeuwes Mijnsheerenland 123 Griend Kuipersveer Puttershoek 1500 Hoeksedijk Puttershoek 156 Kreekkade Heinenoord 66 Munnikenweg Westmaas 144 Polderdijk Maasdam 378 Provinciale weg Maasdam 10 Recreatieoord Mijnsheerenland 80 Reedijk Mijnsheerenland 38 Ritselaarsdijk Westmaas 330 Munnikendijk Westmaas 29 Vrijland Mijnsheerenland 26 Vingerling Mijnsheerenland 6 Wintersweg Mijnsheerenland 50 Zuiddijk Maasdam 38 Zwanegatsedijk Maasdam 121 Kreekweg Klaaswaal 19 Molendijk Klaaswaal 18 Haven Strijensas 10 Middelsluissedijk Numansdorp 83 Veerweg Numansdorp 137 Groot Koninkrijk ’s-Gravendeel 248 Griendweg ’s-Gravendeel 23 Groeneveld ’s-Gravendeel 15 Hogedijk ’s-Gravendeel 26 Immanuel ’s-Gravendeel 10 Strijensedijk ’s-Gravendeel 20 Klein Profijt Oud-Beijerland 430 Zinkweg Oud/Beijerland 7 Boomdijk Strijen 10 Bovenweg Strijen 12 Buitendijk Strijen 47 Esscheplaat Strijen 40 Johannapolder Strijen 18 Klemsedijk Strijen 255 Kooilandsedijk Strijen 57 Lugtenburgsedijk Strijen 19

63 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Noordkavelsedijk Strijen 28 Oud/Bonaventurasedijk Strijen 5 Schuringsedijk Strijen 4 Zuid Kavelsedijk Strijen 23 Argusvlinder Binnenmaas,Strijen 400 totaal 7229

In het seizoen 2012 – 2013 zijn ruim 1950 knotbomen onder handen genomen.

6.6 Werkzaamheden Het knotten vindt als regel in het winterseizoen plaats. Traditie getrouw startte het afgelopen seizoen het werk weer op de eerste zaterdag in november, de nationale natuurwerkdag. Deze start was op de Oosthoek in Piershil, waar een deel van de knotbomen van SBB geknot werden. Bij de Familie Bijl, een bewoner van de dijk, werden de vrijwilligers weer gastvrij ontvangen. De ongeveer 70 vrijwilligers werden onthaald op soep en andere versnaperingen.

Met zaag- en hakgereedschap worden de bomen ontdaan van hun kroon. Het hout wordt opgeruimd. Een deel wordt afgevoerd als haardhout. Er komt steeds meer behoefte aan takken voor vlechtwerk. Een schutting van wilgentenen in een tuin heeft een natuurlijke uitstraling en is een mooie vervanging van houten schuttingen die vaak worden toegepast. De markt voor wilgenhout in waterwerken is zo goed als verdwenen. Bijna al het hout in de griend bij de Barendrechtse brug wordt afgevoerd naar liefhebbers van dit vlechtwerk; daarnaast worden ook steeds meer bossen ( 10 tenen per bos) uit de Krekennatuur weggeknipt en gezaagd. Een bijzondere bestemming was de levering van bossen aan een bedrijf die decors bij festivals maken! Onder andere Defqon 1 in Biddinghuizen. Het vroege hout met veelal nog blad gaat zoveel als mogelijk naar diergaarde Blijdorp als voer voor de dieren. Waar het mogelijk is wordt het hout op hopen en rillen gelegd, om als nestel- en schuilgelegenheid te dienen voor vogels en andere dieren.

Er wordt zoveel als mogelijk een nuttige toepassing gezocht voor het “afvalhout”. Als er geen andere afzet mogelijkheid is wordt het hout versnipperd. Voor het versnipperen van het restant is loonbedrijf Vos uit ’s-Gravendeel ingeschakeld. Hierbij werden ook vrijwilligers ingezet om de kosten zoveel mogelijk te beperken. Houtsnippers worden tegenwoordig gebruikt voor energie opwekking.

In sommige ploegen wordt incidenteel gebruik gemaakt van kettingzagen. De vrijwilligers die hiermee werken hebben de vereiste instructie gekregen en zijn voorzien van de benodigde veiligheidsmiddelen.

In maart werd het knotseizoen afgesloten aan de Veerweg in Numansdorp. Ongeveer 75 vrijwilligers van de verschillende knotploegen namen hier de knotwilgen onder handen. Ongeveer een derde van het bestand werd ontdaan van zijn kroon, waarna onder het genot van een kop soep in het Nationaal Landschap Centrum werd terug gekeken op het seizoen.

Voor veel vrijwilligers is het knotten niet alleen een nuttige, maar ook heel vaak een heel plezierige bezigheid. In de vrije natuur met een aantal maten lekker met je handen werken, een praatje maken ( het is geen aangenomen werk! ), voelen dat je je lijf gebruikt, en dat alles voor een goed doel, geeft

64 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 heel veel voldoening en is ook gezellig. Er zijn knotters die geen lid zijn van HWL, maar wel komen werken. En zoals voor al onze activiteiten geldt: We kunnen altijd extra handen gebruiken!

6.7 Hoogstam fruitbomen Aan de Ritselaarsdijk in Westmaas heeft HWL ruim 80 hoogstam fruitbomen in beheer. Deze fruitbomen zijn beeld bepalend. In de volksmond wordt deze dijk dan ook wel de Appelendijk genoemd. Een deel van de knotters heeft enkele jaren geleden een instructie ontvangen om deze fruitbomen te snoeien. De bomen hebben weer een snoeibeurt gekregen. Dat is nodig om ze vitaal te houden. Het behoud van deze bomen heeft voor HWL prioriteit uit een oogpunt van natuur, landschap en cultuurhistorie. In het voorjaar zijn er in overleg met Groenbeheer langs de Zuiddijk 40 jonge hoogstam perenbomen geplant. Een school uit Westmaas heeft hierbij geholpen en wethouder Wouter Joosten plantte de eerste boom. Het afgelopen jaar is naast de bestaande knotgroepen een nieuwe werkgroep ontstaan, die zich bezig gaat houden met het onderhoud, het plukken en versappen van de opbrengst van de fruitbomen (zie verslag werkgroep Fruit en Sap)

6.8 Kosten en baten Voor het boombeheer worden vergoedingen ontvangen van Groenbeheer Hoeksche Waard, Staatsbosbeheer en enkele particulieren. Van deze vergoedingen wordt de voorraad gereedschap die nodig is om 125 vrijwilligers te kunnen laten werken kwantitatief en kwalitatief op peil gehouden.

6.9 Fruit & Sap Ontstaan en activiteiten werkgroep Fruit & Sap Het onderhoud aan de appelbomen aan de Ritselaarsdijk werd voorheen geregeld vanuit de verschillende knotploegen. Omdat het werk zich heeft uitgebreid is in november besloten om hiervoor een aparte werkgroep op te richten. Deze werkgroep kreeg de naam Fruit & Sap. Gaëlle Cagé is de coördinator.

De werkgroep Fruit & Sap organiseert het onderhoud van de fruitbomen op 3 locaties. Tussen half januari en half maart worden de appel- en perenbomen gesnoeid. Dit gebeurt onder leiding van ervaringsdeskundigen van HWL. Ook het plukken van het fruit en het organiseren van de persdagen zijn taken van deze werkgroep.

Activiteiten 2013 per werklocatie De Ritselaarsdijk Zes jaar geleden kreeg HWL de appelbomen aan de Ritselaarsdijk in onderhoud. Dit gedeelte van de Ritselaarsdijk wordt in de volksmond de Appeldijk genoemd. Er was sprake van behoorlijk achterstallig onderhoud. In de loop van de jaren is het gelukt om de bomen op de Appeldijk weer in een goede vorm te krijgen. Het intensieve werk van de afgelopen jaren werd in 2013 beloond met een prachtige oogst. Er is besloten het fruit te verwerken tot sap. Daarvoor werd de mobiele fruitpers gehuurd van de firma V.O.F Bart & Fred Dogterom. Het sap is van uitstekende kwaliteit en wordt verkocht via de bezoekerscentra van HWL. Inmiddels wordt het zelfs in restaurants en het Streekmuseum geserveerd. Dit succes zal in de komende jaren, bij een goede oogst, zeker een vervolg krijgen.

65 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Ritselaarsdijk / Appeldijk aantal keer* aantal uur per keer aantal perso uren

nen*

Snoeien januari – februari 5 3 7 105 Plukken september 5 6 4 120 Persen 28 september 1 8,5 12 102 Totaal uren 327

*Uren en aantal personen is niet exact bijgehouden. Dit is een schatting van de werkelijke pluk- /snoeiuren. Voorbereidingstijd is niet meegerekend.

De Zuiddijk Aan de Zuiddijk zijn in april 40 jonge perenbomen aangeplant van 9 verschillende rassen. Het planten gebeurde door kinderen van de basisschool. Het is een bewuste keuze geweest om de kinderen mee te laten helpen: Ervaring heeft geleerd dat het de betrokkenheid bij de omgeving vergroot.

De boomgaard van Dhr. Noordermeer aan de Gatsedijk Het HWL heeft sinds oktober 2013 goede contacten met Dhr. Noordermeer, eigenaar van een prachtige oude boomgaard aan de Gatsedijk in Maasdam. In deze boomgaard staan ca. 160 bomen. Het gaat om ca. 20 voornamelijk oude appelrassen. Maar er staan ook enkele tientallen perenbomen. De boomgaard aan de Gatsedijk is een stuk onverstoorde natuur, biologisch dynamisch onderhouden. Een deel van de bomen dateert van rond 1940.

Dhr. Noordermeer is gezien zijn leeftijd (83 jaar) niet meer in staat het fruit zelf te plukken en de bomen te onderhouden. In het verleden hij voldoende hulp, maar nu is er nog maar één vaste hulp. Het geplukte fruit wordt door Dhr. Noordermeer aan huis verkocht. HWL en Dhr. Noordermeer kwamen in september overeen dat de enorme hoeveelheid valfruit gebruikt mocht worden voor de productie van appelsap. In ruil daarvoor zou de rest van het fruit door het HWL voor hem worden geplukt. Een oproep via de website van HWL en het Kompas zorgde ervoor dat in 3 dagen het overgrote deel van het fruit kon worden plukken. Het waren niet alleen vrijwilligers van HWL, maar ook veel andere Hoekschewaarders. Hierdoor hebben veel mensen kunnen proeven aan een prachtig stukje verborgen landschap.

Al tijdens de eerste plukdag besloot Dhr. Noordermeer ook het geplukte fruit af te staan aan HWL. Daardoor kon op 26 oktober door de mobiele fruitpers opnieuw ca. 4,5 ton appels worden verwerkt tot sap. Dhr. Noordermeer heeft met grote bewondering gezien hoe de mobiele pers het fruit tot sap verwerkte. Natuurlijk kreeg hij het eerste pak overhandigd.

66 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Boomgaard Dhr. Noordermeer Gatsedijk aantal uur aantal personen uren

Plukken oktober 83 250 Persen 28 september 8,5 12 102 Totaal uren* 352

* Dit is een schatting van de werkelijke pluk-/snoeiuren. Voorbereidingstijd is niet meegerekend.

Belangrijke praktische ondersteuning Fruit & Sap krijgt praktische ondersteuning van de Familie In ’t Veld (Ritselaarsdijk 8). In hun schuur kan gedurende de werkzaamheden het snoeigereedschap worden opgeslagen. Dit scheelt heel veel transporttijd. Bovendien kon het geplukte fruit (2x ca. 5 ton) tot de persdag worden opgeslagen in de loods. Het erf werd 2 dagen beschikbaar gesteld voor de mobiele fruitpers en de activiteiten die daarbij werden georganiseerd. Om de appels te wassen wordt een enorme hoeveelheid water verbruikt. De ketel vraagt een aanzienlijke hoeveelheid elektriciteit. De Familie in ’t Veld wil hiervoor geen vergoeding. Zij ontvingen daarom een flink aantal pakken sap als dank voor hun bijdrage.

Plannen 2014 Aanbieden van een cursus over Fruitbomen en het onderhoud in samenwerking met de werkgroep Cursussen. Ontwikkelen van activiteiten in samenwerking met werkgroep Educatie. Bevolking betrekken bij omgeving door ze te laten helpen met plukken. Bevolking betrekken bij hun omgeving door de persdagen uit te bouwen tot een aantrekkelijke activiteit voor het brede publiek. Hierbij zal worden samengewerkt met de werkgroepen Markten en Publiciteit. De werkgroep streeft naar een goed assortiment eigen gereedschap en gekeurde ladders. HWL hoopt de samenwerking met Dhr. Noordermeer voor te kunnen zetten met als doel de boomgaard te behouden.

67 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

7 Beleidsbeïnvloeding

Milieu & Planologie Henk Malta

Ruimtelijke ordening Landschap en natuur Duurzaamheid Symposia Jan Prince Martijn Verweijen Willem Star Henk Malta

7.1 Samenstelling en doelstelling De werkgroep Milieu en Planologie heeft haar activiteiten onderverdeeld in de volgende aandachtsgebieden: 1. Ruimtelijke ordening 2. Landschap en natuur 3. Duurzaamheid 4. Symposia Doelstelling van de werkgroep is het beïnvloeden van het beleid van overheden en organisaties om daarmee de kwaliteit van landschap, natuur en milieu in de Hoeksche Waard op hoog niveau te houden. De werkgroep spant zich met anderen in om de ontwikkeling van het Nationaal Landschap Hoeksche Waard te bevorderen. De werkgroep probeert dit te bereiken door veel overleg met overheden en bestuursorganen. We nemen deel aan klankbordgroepen, workshops, informatiebijeenkomsten. Het organiseren van symposia is een werk intensief maar productief middel. Als dit alles niet tot de beoogde resultaten leiden, hanteert de werkgroep middelen zoals publiciteit en samenwerking met partners met gelijke belangen. Vaak wordt de formele weg van inspraak gevolgd. Als laatste middel resten bezwaar en eventueel beroep. In het verslagjaar heeft Jan Prince besloten om zijn functie als coördinator van de werkgroep te beëindigen. Jan heeft dit werk vele jaren gedaan tot profijt van HWL en de Hoeksche Waard. Hij blijft als uitvoerend lid deelnemen aan de werkgroep. Dit jaarverslag biedt de gelegenheid om Jan te bedanken voor alle verrichte inspanningen. Bijna vanzelfsprekend rekenen we er op ook de komende jaren te kunnen steunen op zijn ervaring en inzet. De werkgroep heeft Henk Malta gekozen als nieuwe coördinator. Henk Gelderblom, eveneens jarenlang lid, is gestopt. Hij heeft de laatste jaren vooral bijgedragen aan het overleg ‘groen blauwe dooradering’ en het kreekoever project. De werkgroep telde op 31 december 13 leden. Dit betekent, ondanks de wisselingen, dat we op peil blijven. De werkgroep vergadert maandelijks. Tussendoor wordt naar gelang van de omstandigheden extra overleg gevoerd, vaak gebeurt dat ook door mailwisseling.

68 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 De in 2012 ingezette kwaliteitsverbetering werkt bevredigend, hoewel vrijwilligers zich soms moeilijk laten sturen. De in 2012 aangekondigde cursus is in maart 2013 uitgevoerd. Deelname stond open ook voor mensen van buiten de werkgroep. In drie sessies zijn als onderwerpen behandeld: 1. Ruimtelijke ordening (wettelijk kader en beleid) 2. Natuurbeleid, ruimtelijke ordening en bestemmingsplannen 3. Waterbeleid, waterbeheer en beleidsbeïnvloeding In september is door het bestuur een introductiecursus HWL voor nieuwe leden georganiseerd. Vanuit M&P is een inleiding verzorgd over de activiteiten van de werkgroep en het belang van beïnvloeding.

7.2 Bijeenkomsten Werkgroepleden namen deel aan of vertegenwoordigden HWL bij diverse symposia, workshops en bijeenkomsten op het gebied van ruimtelijke ordening, natuur, landschap en duurzaamheid. De belangrijkste zijn: Lid van de overleggroep Hoekschewaards Middenveld Leden zijn HWL, Erfgoedkoepel, LTO, VVV-HW, Ondernemersvereniging, HW Duurzaam en de Streekcommissie. Lid van de klankbordgroepen herinrichting Suikerunie terrein en bedrijventerrein Reedijk, beide in de gemeente Binnenmaas. Lid van het gebiedsteam Zuidrand aan de Delta. Het project heet nu s ‘Hoekschewaardenmakerij’. Bureau BVR verzamelt haalbare initiatieven voor de verdere ontwikkeling van de Zuidrand. In begin 2013 wordt presentatie en ideeënwisseling georganiseerd. Lid van het platform Recreatie & Toerisme. Deelname aan werkconferenties Servicenet Nationale landschappen. Deelname aan het overleg over de komende dijkversterkingen. Incidenteel overleg met gemeente bestuurders, politieke fracties en ambtenaren. Om op de hoogte te blijven van de actualiteit worden als de agenda’s daartoe aanleiding geven ook vergaderingen van raadscommissies, belangen groeperingen en dergelijke gevolgd.

7.3 Ruimte Bestemmingsplannen Landelijk gebied In 2012 startten vier van de vijf gemeentes met de procedures voor herziening van bestemmingsplannen landelijk gebied. Al s laatste is ook Oud-Beijerland hiermee gestart. De procedures zijn dit jaar afgerond. Daarmee is een redelijke eenheid bereikt in de opzet van de vijf bestemmingsplannen, hetgeen vergelijkbaarheid ten goede komt. Waar nodig is gereageerd op kleinere ontwerpen bestemmingsplannen. De plannen voor landgoederen in de gemeente Binnenmaas (Munnikenweg en Bonaventura) kregen vanwege de omvang van de plannen en de impact op het landschap wat meer aandacht. Hoewel landgoederen een waardevolle bijdrage aan natuur en landschap kunnen zijn, is het ook nodig kritisch te reageren op de ‘aanslag’ op de openheid van het landschap. Terrein voormalige suikerfabriek In dit dossier zijn over 2013 geen vorderingen te melden. De standpunten van de partijen – gemeente Binnenmaas, provincie en Suikerunie – zijn ongewijzigd. Gedeputeerde Staten hebben besloten tot een bemiddelingspoging door een oud gedeputeerde. Zijn rapport is in november gepubliceerd, maar

69 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 leidt vooralsnog niet tot een oplossing. GS wil het onderzoek voortzetten. Besluitvorming wordt medio 2014 verwacht. Bedrijventerrein Reedijk Bij realisatie zal HWL worden ingeschakeld bij kwaliteitsbeoordeling van het huidige groen. De projectontwikkelaar heeft gevraagd of HWL de aankoop van nieuwe bomen en struiken kan verzorgen. Windenergie Windenergie is gedurende het jaar een uitermate actueel onderwerp geworden. De gemeenteraden van Cromstrijen en Korendijk hebben besloten over de plaatsing. In Korendijk zijn vanuit de bevolking acties zijn gestart om tot wijziging van de lokatie te komen. Het standpunt van HWL is in december aangescherpt met een statement over gezondheid.

7.4 Natuur Leenheerenpolder Natte natuurontwikkeling is door het rijk stopgezet. HWL pleit er voor om dit gebied, anders als het voornemen van de staatssecretaris, binnen het Natura 2000 te houden. Hierover zijn brieven verstuurd aan de staatssecretaris Economische Zaken en aan de Eurocommissaris Potocnik. HWL zal in komende procedures meeliften met de bezwaarschriften van Natuurmonumenten. Dijkversterking HWL neemt deel aan de klankbordgroepen Dijkversterking Noord en Zuid. Bij de dijkversterking Noord is extra aandacht nodig, omdat Klein Profijt binnen het werkgebied ligt. De zorg betreft ook het grote aantal bomen dat gekapt moet worden zonder dat daarvoor een volledige herplantplicht geldt. Swaneblake Het project Swaneblake verkeert nog in een voorbereidende fase. Al of niet doorgaan is mede afhankelijk van de lokatie van windturbines aan het Spui. C-factor In augustus bracht deze de subwerkgroep C-factor het rapport “Natuurlijke bermen geven energie” uit . Bij een bezoek van de directeur-generaal milieu van het ministerie van Milieu en Infra is het rapport gepresenteerd. Het rapport probeert aan te tonen dat een op biodiversiteit gericht beheer van bermen en taluds bijdraagt aan vermindering van de CO2 uitstoot en middels vergisting van maaisel bijdraagt aan duurzaamheid. Het rapport is onder andere gezonden aan de minister, tweede kamer en gemeenteraden. In 2014 wordt gewerkt aan het vervolg. Subsidie natuur- en landschapsbeheer Beroep tegen het niet verlenen van subsidie voor agrarisch natuurbeheer (SAN) HWL krijgt subsidie voor het natuurlijk beheer van kreekoevers en dijktaluds. Het is een provinciale regeling, waarbij Dienst Regelingen (onderdeel van het Ministerie van EZ) de aanvragen en subsidieverlening behandelt. Door een verandering van de subsidieregeling voldeden een aantal van onze beheereenheden niet meer aan de beoordelingscriteria en werd voor deze eenheden subsidie onthouden of verminderd. Omdat we het niet eens waren met toepassing de nieuwe regeling maakten we in 2012 bezwaar, gevolgd door beroep bij de rechtbank nadat ons bezwaar ongegrond was bevonden. De enkelvoudige kamer, die de zaak in eerste instantie behandelde, kwam niet tot uitspraak en schoof de zaak door naar de meervoudige kamer. Deze deed op 21 augustus uitspraak, waarbij wij in het ongelijk werden gesteld. Toch heeft het wel iets opgeleverd. Op verzoek van de rechtbank heeft Dienst Regelingen onze subsidieaanvraag nogmaals kritisch bekeken en vervolgens voor enkele beheereenheden alsnog subsidie verleend

70 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

7.5 Symposium Na een eerdere mislukte poging organiseerde de subwerkgroep Symposia in september een druk bezocht symposium met de titel “Hoe houden we het Nationale Landschap betaalbaar” . Vanuit de vaststelling, dat financiering door de overheid jaar niet meer vanzelfsprekend is en dat er veel meer verwacht wordt van maatschappelijke betrokkenheid werd in het symposium gezocht naar aanknopingspunten voor andere financiering. Na het symposium is een initiatiefgroep gevormd, die mogelijkheden gaat inventariseren en onderzoeken. In 2014 krijgt dit een vervolg op 5 februari. 6. Reacties in 2013 Hieronder volgt een overzicht van de procedures waar Hoekschewaards Landschap bij betrokken was. De mogelijkheid om te reageren op plannen of vergunningen kan bestaan uit een reactie of een zienswijze. Als dat niet afdoende is kan bezwaar worden gemaakt of tenslotte in beroep worden gegaan. Ontwerp bestemmingsplan Mijlpolder ’s-Gravendeel Voorontwerp bestemmingsplan landgoed Bonaventura Maasdam Voorontwerp bestemmingsplan Munnikenweg Westmaas Voorontwerp bestemmingsplan Klein Koninkrijk ’s-Gravendeel Ontwerp bestemmingsplan Buyensweg Mijnsheerenland Ontwerp bestemmingsplan buitengebied Cromstrijen Ontwerp bestemmingsplan buitengebied Korendijk Ontwerp bestemmingsplan buitengebied Oud-Beijerland

71 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

8 Bezoekerscentra

Bezoekerscentra

Bob Wiggers

Horeca Onderhoud Winkel Exposities Merijn vd Hoogenhoff Cees Mesker Elisabeth vd Schoot Dick Bussing

Horeca KP Leny Goedhart

Horeca NLC Beb Odems

8.1 Functie HWL beschikt over twee bezoekerscentra, Klein Profijt in Oud-Beijerland en het Nationaal Landschap Centrum (NLC) in Numansdorp. Beide huizen fungeren als basis voor diverse werkgroepen van HWL, herbergen permanente en tijdelijke exposities en ontvangen individuele bezoekers en groepen. In beide gebouwen worden lezingen gehouden en wordt ruimte beschikbaar gesteld voor vergaderingen of andere evenementen. Hoewel de scheiding niet absoluut is, ligt de nadruk bij Klein Profijt op het begrip “natuur” en bij het NLC op het begrip “landschap”, hetgeen in 2012 ook uit de aard van de bezoekers en gebruikers is gebleken. Klein Profijt een echt bezoekerscentrum voor recreatieve passanten en het NLC een huis voor het nationaal landschap met nadruk op bijeenkomsten en evenementen waar vele organisaties en overheden en particuliere groepen zich thuis zijn gaan voelen. Rond beide gebouwen ligt een tuin met een educatief karakter. Zowel in Klein Profijt als in het NLC is een winkel die door 2 vrijwilligers wordt beheerd en bevoorraad. Tevens is de winkel in het NLC een officieel VVV agentschap. Bijzonder is dat in het NLC kantoorruimte verhuurd is aan Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten.

8.2 Beheer Het beheer van beide gebouwen is bestuurlijk in één hand gelegd. Deze bestuurder wordt bijgestaan door de beheercommissie Bezoekerscentra (BCB). Naast 7 vaste leden zijn er 2 agendaleden. De commissie vergadert ongeveer eens in de zes weken. Tijdens die vergaderingen wordt beleid op korte en langere termijn vastgesteld en worden activiteiten en (onderhouds)acties gecoördineerd. Er zijn twee betaalde medewerkers. Voor de horecazaken van beide gebouwen is één beheerder verantwoordelijk. Hij heeft kantoor in Klein Profijt en is daar voor zaken betreffende KP het eerste

72 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 aanspreekpunt. Hij wordt ondersteund door betaalde een vaste kracht voor inkoop- en schoonmaak werkzaamheden. Voor onderhoud van gebouwen en opstallen is een andere beheerder verantwoordelijk. Hij heeft kantoor in het NLC. Hij wordt sinds 2013 ondersteund door een aasistent beheerder, Bep Odems, die als vast aanspreekpunt voor het NLC fungeert. Om beide gebouwen goed te laten functioneren en open te houden zijn er 30 vrijwilligers werkzaam als gastheren en –gastvrouwen. Daarbij komen nog ca 30 vrijwilligers voor onderhoud en reparaties van gebouwen en tuinonderhoud.

8.3 Openstelling en bezoekers Beide gebouwen zijn, met uitzondering van eerste Kerstdag en Nieuwjaarsdag, het hele jaar voor het publiek geopend van dinsdag tot en met zondag. Klein Profijt door de week van 10.00 tot 17.00 uur en in de weekends van 12.00 tot 17.00 uur. Het NLC door de week en in het weekend van 12.00 tot 17.00 uur. De maandag wordt gebruikt voor schoonmaak werkzaamheden. In het NLC door een professioneel bedrijf i.v.m. verhuur van kantoren en KP door de beheerder met een vaste betaalde kracht. Overdag en ’s avonds worden beide gebouwen gebruikt voor bijeenkomsten of vergaderingen van werkgroepen van HWL. Het aantal bezoekers is in beide bezoekerscentra in 2013 iets lager dan in het voorafgaande jaar. Weersinvloeden als een lang koud voorjaar en nat najaar zijn hiervoor verantwoordelijk.. Het grootste deel der bezoekers komt in de weekenden, maar door de week weten ook veel mensen met name Klein Profijt te vinden. De aanloop van incidentele bezoekers in het NLC blijft achter zeker vergeleken met Klein Profijt. Het merendeel van de bezoekers van het NLC houdt verband met daar te houden evenementen en van diverse groepen. Hieronder vindt u enige overzichten en grafieken over het gebruik van beide bezoekerscentra.

Klein Profijt bezoekers cursisten Bijeenkomst vergaderingen lezingen overigen totaal werkers derden januari 1036 0 0 106 15 58 1215 26 februari 1127 0 4 90 36 63 1320 22 maart 984 35 0 129 13 47 1208 45 april 1323 15 8 69 0 34 1449 17 mei 1467 0 0 86 0 56 1609 24 juni 2357 0 13 80 0 127 2577 35 juli 2034 0 40 71 0 49 2194 33 augustus 2230 0 0 37 0 270 2537 29 september 1210 28 16 73 16 56 1399 17 oktober 1306 48 40 176 15 74 1659 12 november 1483 16 29 124 34 60 1746 34 december 885 0 23 69 0 35 1012 24

totaal 17442 142 173 1110 129 929 19925 318

73 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Verloop bezoekersaantallen K P

20000

15000

10000

5000

0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Verloop gebruikersaantallen K P

5000

4000

3000

2000

1000

0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Nationaal Landschap Centrum bezoekers cursisten Bijeenkomst vergaderingen lezingen overigen totaal werkers derden januari 154 22 139 97 0 7 419 17 februari 165 50 67 123 0 26 431 19 maart 243 30 91 81 12 10 467 15 april 213 110 182 57 0 3 565 18 mei 230 58 96 61 0 236 681 31 juni 228 75 101 83 0 7 494 25 juli 377 0 28 32 0 3 440 23 augustus 255 0 34 32 0 86 407 32 september 172 0 102 108 80 28 490 24 oktober 456 0 97 147 0 30 730 28 november 192 0 185 91 42 6 516 27 december 481 9 102 55 0 85 732 34

totaal 3166 354 1224 967 134 527 6372 293

74 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Verloop bezoekersaantallen NLC 5000

4000

3000

2000

1000

0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Verloop gebruikersaantallen NLC 3000

2000

1000

0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

jaar bezoekers Gebruikers KP NLC KP NLC 2001 10.507 3.645 2002 9.376 4.151 2003 12.583 3.907 2004 13.332 3.730 2005 15.780 4.098 2006 17.538 4.119 2007 16.965 3.431 2008 16.505 3.069 3.124 871 2009 17.941 4.155 2.264 1.765 2010 18.113 3.348 2.744 2.491 2011 20.012 3.569 2.635 2.966 2012 18.700 3.383 2.635 2.646 2013 17.442 3.166 2.483 3.206

Dat het aantal “losse” bezoekers in het NLC ver achterblijft t.o.v. KP is niet nieuw. Het gebruik –dwz totaal minus bezoekers- echter van beide bezoekerscentra is vergelijkbaar. Het verloop over de jaren hiervan wordt getoond in de volgende cijfers en grafiek. 75 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Het geheel overziend lijkt er de laatste 3 jaar enige stabilisatie te zijn gekomen wat betreft het aantal gebruikers van de bezoekerscentra. Het ziet er dus naar uit dat de werkgroepen en vrijwilligers het NLC gevonden hebben om te gebruiken voor hun activiteiten.

8.4 Activiteiten 2013 in de bezoekerscentra Zoals uit bovenstaande overzichten blijkt zijn beide gebouwen intensief gebruikt voor allerlei activiteiten. Belangrijk is ook de functie van beide gebouwen als thuishaven voor natuur-onderricht voor kinderen in klassikaal verband en ook bij buitenschoolse activiteiten. Dit zijn voor zowel KP als NLC zo’n 3000 kinderen per jaar! Deze zijn in de bovenstaande lijsten niet meegeteld. 8.4.1 Vergaderingen Als oorspronkelijk verenigingsgebouw worden de meeste bijeenkomsten en vergaderingen van HWL werkgroepen in Klein Profijt gehouden. Sommige werkgroepen hebben het NLC als domicilie gevonden zoals bijvoorbeeld de werkgroep Natuurfotografie, de Agendacommissie en de werkgroep websites/internet. Andere groepen vergaderen afwisselend in KP of NLC. Er zijn ook enkele groeperingen van buiten HWL, die regelmatig gebruikmaken van de faciliteiten van Klein Profijt of van het NLC. 8.4.2 Lezingen In beide gebouwen worden door de Werkgroep Lezingen voordrachten georganiseerd in Klein Profijt op de maandagavonden en in het NLC zijn ze een onderdeel van de zondagmiddag activiteiten. 8.4.3 Symposia en andere maatschappelijke evenementen Het NLC biedt onderdak voor het houden van symposia, in 2013 is er in september een symposium “Hoe houd ik het nationaal landschap betaalbaar?” gehouden, georganiseerd door de werkgroep Symposia van HWL. In het kader van het veertig jarig jubileum is er in KP een openingsmanifestatie gehouden bijgewoond door veel bestuurders uit de HW en werd een boom geplant door burgemeester Van Moerkerken uit Strijen. Als slotmanifestatie was de uitreiking van de natuur kunstprijs in het NLC. 8.4.4 Markten Markten vinden plaats op het terrein van beide gebouwen. De Plattelandsmarkt in juni en de Winterfair in november in Klein Profijt waren als vanouds goed bezocht. Een groot succes was een unieke samenwerking met de scoutinggroepen van de HW om een Jeugd en Natuurdag te organiseren bij het NLC. De scouts hebben gekampeerd in de tuin met gebruik van de faciliteiten van het NLC. Er waren educatieve activiteiten en ook fysieke activiteiten als kano’s in de vijver, een zweefbaan en dergelijke. 8.4.5 Cursussen Ook worden in beide gebouwen cursussen gehouden. Voorbeelden hiervan zijn de Basiscursus Natuur en vanuit de aquatische werkgroep de cursus “De sloot in”. Voor nieuwe vrijwilligers is er tweemaal een Introductiecursus gehouden. De nieuwe Landschapsgidsen cursus is in het voorjaar op feestelijke wijze afgesloten in het NLC. 8.4.6 Exposities In 2013 is AZ kunstprojecten gestopt met het inrichten van exposities in het NLC. Er is een kleine werkgroep geformeerd, die voortaan de exposities in KP en NLC zal begeleiden.

76 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 In Klein Profijt zijn er twee permanente exposities, beneden voor de jeugd over de natuur en biodiversiteit en boven over de geschiedenis van de Zalmvisserij. De permanente expositie beneden is gerenoveerd. In de vergaderruimte beneden is er ruimte voor wisselexposities en daar is gebruik van gemaakt door de natuurwerkgroep van HWL, Kees Mudde en er hebben natuurfoto’s gehangen.. In het NLC staat beneden een permanente expositie bestaande uit 8 panelen met alle aspecten van het nationaal landschap Hoeksche Waard. In deze ruimte is ook soms een kortdurende expositie zoals de expositie van werken in kader van de natuur kunstprijs. Voor tijdelijk exposities is gekozen voor de vide boven de bar. Hier hebben werken van de natuurfotografie werkgroep van HWL gehangen, er was een onderdeel van de drieluikexpo van Kees Mudde en er was een expositie van Marion Zondervan. 8.4.7 De winkel 2013 was voor de organisatie van de winkel ook een jaar van verandering. Na vele jaren heeft Elisabeth van der Schoot aangegeven te stoppen met de winkel, ook Reina Schol heeft aangegeven te stoppen zodra er nieuwe vrijwilligers zijn. HWL is deze twee dames veel dank verschuldigd voor de inzet en passie, waarmee ze de winkels hebben verzorgd. Via een korte wervingscampagne zijn er nu twee dames, die hebben aangegeven de winkels te willen organiseren en eind 2013 heeft een derde gegadigde zich aangemeld. De toekomst van de winkels is dus weer verzekerd en ongetwijfeld zullen de nieuwe vrijwilligers andere producten brengen en andere accenten leggen.

8.5 Onderhoud van de gebouwen Gebouwen zijn door intensief gebruik aan slijtage onderhevig. Regelmatig onderhoud en aanpassingen zijn noodzakelijk. In 2013 zijn mede dankzij een gift van de gemeente Cromstrijen buitenlampen opgehangen op het parkeerterrein bij het NLC. Zij gaan bij donker automatisch aan bevorderen met hum licht de veiligheid voor de vrijwilligers, die ’s avonds het gebouw verlaten. Door een samenwerkingsovereenkomst met de firma Punt BV worden de paden bij het NLC op ecologische wijze met behulp van bijna kokend water ontdaan van onkruid en gras. Zo kan het terrein van het NLC dienen als voorbeeld voor gemeentes, die nog gebruik maken van binnenkort verboden giftige stoffen als Round-up. Het project LED lampen in het NLC is in 2013 ook afgesloten. Thans zijn alle lampen in de openbare ruimten vervangen voor duurzame LED verlichting. Vanuit de werkgroep Milieu en Planologie is een kleine subwerkgroep in 2013 gestart met het maken van een plan, waarbij 80% van de energie via zonnepanelen opgewekt kan worden.

8.6 De tuinen Dankzij deskundige en liefdevolle verzorging door vrijwilligers staan de tuinen van Klein Profijt en het NLC in voorjaar en zomer in volle bloei en dankzij hun variëteit in flora trekken ze insecten m.n. vlinders en vogels aan. De tuinen worden vaak gebruikt voor educatieve doeleinden voor de jeugd. In 2013 is een stukje pad bij de ingang van KP verbreed om daar bij festiviteiten een kraam te kunnen zetten. De bomen rond de haven zijn geknot en de leilindes gesnoeid. In het NLC is de broeihut, die voor de locale jeugd toch al een broeierige bestemming kreeg gezien achterlaten utensalia, in de as gelegd. De restanten zijn opgeruimd en in de buurt is een grote wilgen wigwam gemaakt.

77 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

In de ruigte na het beton pad hebben de hoveniers van NLC een nieuw rondgaand wandelpad aangelegd.

8.7 Arrangementen In 2013 is een nieuwe werkgroep opgericht bemand met mensen uit de nieuwe lichting landschapsgidsen. Het is de bedoeling dat deze werkgroep arrangementen gaat vormen, waarbij een combinatie van activiteit in de Hoeksche Waard gecombineerd wordt met een bezoek aan een der bezoekerscentra, alwaar een drankje gebruikt kan worden, een lunch of buffet naargelang de wens. Ook kunnen in het bezoekerscentrum een lezing gehouden of een expositie bezocht worden. Naast arrangementen ‘op maat” zullen ook complete arrangementen gemaakt en aangeboden worden.

78 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

9 Communicatie en voorlichting

Communicatie & Voorlichting Dick Bussing

Redactie Waardzegger Webredactie Voorlichting Markten Documentatiecentrum Kompasrubriek Promotie

Joop Dijkshoorn Dick Bussing Walradien de Man Bob Wiggers Henk Bunjes Vincent Koenhein Dick Bussing

Agendacommissie Aad Bruijnzeel

ICT-groep Peter van Walsem

79 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Inleiding

Meer nog dan in voorgaande jaren zijn de werkgroepen binnen dit taakveld gericht op externe communicatie, naast de aandacht voor de interne communicatie.

Interne communicatie: HWL is een vereniging met meer dan 45 werkgroepen, die zeer zelfstandig functioneren. De afdeling streefde ernaar om overleg, samenhang en samenwerking te stimuleren. Elkaar informeren, personen met elkaar in contact brengen, over je grenzen heen kijken, werd gestimuleerd. Er werden ook protocollen of handleidingen aangereikt voor publicaties, huisstijlgebruik, het bestand HWL- emailadressen werd uitgebreid. Dit alles met als doel samen HWL één gezicht te geven.

Externe communicatie: HWL is dit jaar vooral gericht op een open communicatie met maatschappelijke organisaties, overheden, ondernemers en bewoners en hun organisaties. Vooral naar individuele bewoners was de communicatie gericht op betrokkenheid, mee-doen, activeren en participeren. HWL stelt zich immers tot doel om mensen de natuur en het landschap te laten beleven en ontdekken door deel te menen, zelf ook actief te worden. De oproep aan iedere werkgroep zich op doelgroepen te richten en werk te maken van nieuwe contacten, is door velen opgepakt. De HWL-media als de nieuwe website, sociale media, eigen filmreportages en magazine werkten stimulerend.

Kiezen voor verjonging: Bij het ontwikkelen en uitvoeren van communicatiemiddelen werd meer aandacht gegeven aan jongeren, jonge gezinnen en kinderen. De vergrijzing levert HWL weliswaar veel kennis en ervaring, maar verjonging is noodzakelijk. Een opdracht aan studenten van Hogeschool Rotterdam, Communicatie om een ledenwerfcampagne op te zetten, leidde helaas niet tot het gewenste doel.

Promotie: Omdat er meerdere beelden van HWL bestaan bij het publiek, door de diversiteit aan functies en taken binnen de vereniging, is er werk gemaakt van promotie. Doelgroepen en gebruikersgroepen bewust informeren en voorlichten over de betekenis van het werk, de vele activiteiten en de rol van de bezoekerscentra heeft geleid tot het instellen van een nieuwe werkgroep.

Digitale communicatie: De invoering van een nieuwe website dit jaar, was tevens de start van een afzonderlijke ICT-groep. Deze werkgroep is verantwoordelijk voor alle apparatuur binnen de bezoekerscentra en richt zich op de digitale in- en externe communicatie. Prioriteit kreeg dit jaar: de website is het basisstation voor meerdere digitale diensten, zoals de eigen intranetpagina’s voor bestuur en werkgroepen, pagina’s voor waarnemingen, fotoarchieven e.d. de website vormt de basis voor nagenoeg alle communicatie via facebook, twitter en youtube. ook de boodschappenschermen in de beide bezoekerscentra gaan weldra ‘in de lucht’ en worden vanhuisuit bediend door vrijwilligers.

Structuur van de afdeling Communicatie en voorlichting. De media, tevens werkgroepen binnen het taakveld: Redactie Waardzegger Werkgroep webredactie Werkgroep agendacommissie 80 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 Werkgroep voorlichting Werkgroep markten Werkgroep documentatiecentrum Werkgroep rubriek Kompas Werkgroep ICT-groep Werkgroep promotie

9.1 Redactie Waardzegger Na het vertrek van Iris v.d. Vlerk en daarmee gepaard gaande opstart problemen is het “maken” van de Waarzegger redelijk onder de knie. Aad Bruynzeel loodst me feilloos door het programma, Jan Plaisier houdt de vinger aan de knop als het om foto’s en inhoud gaat, Hanny Willemstein zet(letterlijk) de puntjes op de “i” en Ineke Moll regelt al jaren de verzending. Al met al loopt het gesmeerd. Natuurlijk zal het altijd beter kunnen maar zoals het nu gaat, gaat het best lekker.

De, door de penningmeester gevraagde besparing, van minimaal € 5000,- per jaar, is ruimschoots gerealiseerd en wij denken dat het blad niet in kwaliteit is achteruit gegaan. Een andere drukker met aanzienlijk lagere drukkosten, die ook sponsort met een advertentie, heeft hiertoe bijgedragen.

De overstap naar deze drukker had wat voeten in de aarde maar iedereen heeft nu wel ingezien dat de besparing dermate groot is, dat dit een verantwoorde stap is geweest. Hopelijk denkt de vereniging daar ook zo over en omdat we nog geen commentaar gehoord hebben over de kwaliteit, zal het wel in orde zijn.

De laatste bezorging (Kerstnummer 2013) werd door een groep van de Roparun gedaan (groep Krijn Niemandsverdriet) en we zijn in overleg met een andere groep “runners” om dat in 2014 ieder kwartaal te doen. Het Lente nummer werdt door Sandd gedaan om 2 redenen. De groep Korendijk kwam pas 21 januari 2014 in beeld nadat het verzendsysteem voor het lentenummer al was opgestart bij Sandd. Bovendien willen we een prijsvergelijking kunnen maken tussen de (2014-)prijs van Sandd en de runners. Het mag van Guus bij de runners wel wat meer kosten dan verzending met Sandd, vanwege het steunen van een goed doel, maar het moet natuurlijk wel leuk blijven. In april 2014 wordt alles besproken met de runners en de penningmeester.

In 2014 zullen er waarschijnlijk nog wel wat kleine veranderingen plaats vinden. Zo willen we wat meer adverteerders aantrekken om de kosten nog meer te drukken, mogelijk wat meer verhalen, puur over de jaargetijden en waar men op moet gaan letten in de natuur, welke veranderingen er aan komen, e.d.. Redactioneel, maar toch. De vraag aan de schrijvers voor het lentenummer is dan ook die kant uit gegaan. Dus niet alle verhalen te vaktechnisch richting Wageningen, maar meer schrijven voor “de gemiddelde onbenul op natuurgebied”. Met extra inkomsten (als die er komen) kan het blad ook wat meer verhalen en foto’s verwerken en zal het voor de penningmeester geen probleem zijn als we een bladzijde extra invoegen..

Contactpersoon tevens redactiecoördinator Joop Dijkshoorn. Adres: [email protected]

81 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

9.2 Werkgroep Webredactie Dit jaar staat in het teken van het afronden van de ontwikkeling van een nieuwe website en het (dagelijks) redigeren en publiceren van berichten. Voor dit jaarverslag geven wij u de volgende informatie uit de eindrapportage: Tijdens het ontwikkelingsproces werden de kwaliteitseisen en karakteristieken van de website benoemd en herbenoemd. Aan het eind van dit proces kan worden vastgesteld:

De lay-out en gebruiksvriendelijkheid van de site zijn gebaseerd op www.nu.nl.

De website geeft niet alleen informatie, helder gebracht met goed fotowerk, zoals ook de oude websites gericht waren op kennis verspreiden, maar is nu ook gericht op kennis delen, stimuleren tot meedoen, participeren, beleven en ontdekken van natuur en landschap. De website is bovendien de motor om bezoekers in beweging te krijgen om vrijwillig bij te dragen aan behoud, beheer en bescherming van natuur en nationaal landschap.

De website is het medium voor alle actieve groepen in vereniging en landschap om in contact te komen met het publiek en doelgroepen. De webredactie streeft daarom naar actuele informatie of aankondigingen en stimuleert reacties op haar berichten (interactief). De webredactie is spil geworden in een uitgebreid netwerk van kennisgroepen en –organisaties

Voor HWL is de website het promotiemiddel voor alle afdelingen en werkgroepen. Zij zijn ‘eigenaar’ van het medium.

De website is het voertuig voor meerdere digitale media, zodat de nieuws- en agenda- aankondigingen dagelijks beschikbaar komen voor een zeer groot publiek. De volgende media zijn nu gekoppeld aan de website: 1. persberichten naar circa 80 media in en om de Hoeksche Waard 2. idem naar circa 400 abonnees (bezoekers kunnen gratis abonnee worden, HWL-vrijwiligers zijn automatisch abonnee) 3. boodschappenschermen in de beide bezoekerscentra van HWL 4. sociale media als twitter, facebook, LinkedIn en Google Plus hebben een groot bereik en er wordt een nieuwe jongere doelgroep mee bereikt. 5. Youtube geeft ruim 50 films over de Hoeksche Waard

De website is de centrale dienst voor meerdere digitale voorzieningen/diensten voor klanten/bezoekers. Op dit moment zijn aanwezig of in ontwikkeling: • database- toegang tot het documentatiecentrum, gevestigd in Klein Profijt • diverse eigen emailboxen voor bestuur en werkgroepen • Extplorer, de besloten pagina’s voor bestuur en werkgroepen • Waarnemingen, op het gebied van flora en fauna, publieksgericht

Kwaliteit beoordelen: Bij de ontwikkeling van de nieuwe website heeft de webredactie zich laten leiden door kwaliteitseisen. Zij oordeelt daar zelf positief over, maar ontwikkeling blijft altijd nodig. Nu aan het eind van het project zullen deze worden voorgelegd aan bekende gebruikersgroepen, zoals HWL-werkgroepen en bestuurders, maatschappelijke organisaties (regionaal en provinciaal) die regelmatig publiceren via de website. 82 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Contactpersoon en coördinator is Dick Bussing. Bereikbaarheid: [email protected]

9.3 Werkgroep Agendacommissie De werkgroep Agendacommissie stelt zich tot doel, met de publicatie van aankondigingen van excursies, lezingen, markten, jeugdactiviteiten, infobijeenkomsten, cursussen en zomeer, zoveel mogelijk bezoekers naar de Hoeksche Waard te trekken om hen de natuur en het nationaal landschap te laten ontdekken en beleven. Alle aankondigingen hebben een link naar natuur en landschap, meestal van HWL zelf, maar ook wel van de collega-organisaties in de Hoeksche Waard, overheden of van de provinciale organisaties (Milieufederatie Zuid-Holland, IVN-Zuid Holland), waarmee HWL nauw is verbonden.

Website: Vorig jaar is het belangrijkste publiciteitsmedium van HWL volledig in gebruik gekomen: de nieuwe website, met alles wat een bezoeker zou willen weten over de natuur, het landschap en de vereniging: www.hwl.nl De website is het hele jaar door verder gevuld en verfijnd.

Sociale media: Ook word goed gebruik gemaakt van de sociale media: Twitter, Facebook, Linkedin en Yotube. Het aantal volgers en ‘ik vind dit leuk’ stijgt alsmaar. Inmiddels is besloten door te gaan en binnen de vereniging het gebruik van sociale media te stimuleren. Om dit doel te bereiken is er in het najaar een cursus sociale media gegeven voor vrijwilligers.

Abonnees en media: Het automatisch verspreiden van aankondigingen onder alle vrijwilligers, relaties en vele media in en om de Hoeksche Waard via de website is technisch gezien een stap dichterbij gekomen.. Daarmee is een voor de website aangemaakt bericht nog eerder bij honderden adressen dan een berichtje in de krant.

Boodschappenschermen: Het project boodschappenschermen of digitale muurkranten kwam dit jaar nog niet tot stand. Er is wel geëxperimenteerd met diverse apparatuur, maar dat heeft nog niet het gewenste resultaat. Via dit medium zullen de boodschappenschermen in de beide bezoekerscentra namelijk worden aangestuurd, zodat de agendacommissie van huis uit berichten kan plaatsen.

Plannen: In het vorige jaarverslag maakten we melding van het Project ‘Nationaal Landschap Agenda’. Onderdeel van het project is het stimuleren dat meer media de NL-Agenda willen publiceren, zeker die in de Randstad en Drechtsteden, zodat bewoners hun ‘groene achtertuin’ meer gebruiken en waarderen. Begin 2013 zijn met enkele organisaties afspraken gemaakt, om zoveel mogelijk aankondigingen die verband houden met het Nationaal Landschap te bundelen en te publiceren. Doel is dat het publiek snel en doeltreffend passende activiteiten of evenementen kan vinden en kan deelnemen. Voor dit project was een Europese subsidie beschikbaar voor promotie van milieueducatieactiviteiten. Dit project is in 2013 afgerond.

83 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

Het voorzitterschap is in de loop van het jaar overgedragen aan Peter van Walsem. De eerste stappen zijn gezet om de agendacommissie nauw samen te laten werken met de webredactie.

De agendacommissie bestond in 2013 uit de vrijwilligers: Gerda Quist, Willem Star, Dick Bussing en Peter van Walsem (coördinator). Vanuit de webredactie is hier aan toegevoegd: Bob Wiggers

9.4 Werkgroep Voorlichting De werkgroep voorlichting stelt zich tot doel via een kraam of stand aanwezig te zijn op eigen HWL- markten en openbare markten van gemeenten en organisaties in de Hoeksche Waard. Het komt ook wel voor dat de HWL-kraam aanwezig is op bijzondere evenementen binnen de Hoeksche Waard. De werkgroep is erop gericht om het publiek informatie en voorlichting te geven over alle afdelingen en werkgroepen van de vereniging met hun activiteitenaanbod. Naast het stimuleren van het publiek om deel te nemen aan het activiteitenaanbod of vrijwilliger te worden, worden niet-leden gevraagd zich als lid/donateur in te schrijven.

De werkgroep heeft in 2013 de volgende presentaties geboden: 19 april: Presentatie bij HW-Wonen in Oud-Beijerland (tijdens een Open Huis). 11 mei: De jaarlijkse Open Dag van Hoekschewaards Landschap in NLC. 8 juni: Plattelandsmarkt van HWL in bezoekerscentrum Klein Profijt. 31 augustus: Markt bij de Hoeksche Waardse afdeling van Groei en Bloei. 5 oktober: Jeugdnatuurdag van HWL in NLC. 30 november: Winterfair van HWL in bezoekerscentrum Klein Profijt.

Aan het eind van het jaar heeft de werkgroep bijgedragen aan de start van een ledenwerfactie, die is opgezet door de werkgroep promotie. De actie voorziet in het persoonlijk uitreiken van kaarten. De ingevulde kaarten kunnen bij de centra worden ingeleverd, waarop het “nieuwe lid” wordt getrakteerd op koffie met gebak en het HWL-Krekenboek krijgt aangeboden. De werkgroep bestaat uit twee leden: Cisca van Kralingen en Walradien de Man.

Coördinator van de werkgroep is Walradien de Man.

9.5 Werkgroep Markten De werkgroep markten bestaat eind 2013 uit 5 personen. Er wordt gezocht naar uitbreiding. Er zijn drie evenementen georganiseerd in 2013: de traditionele Plattelandsmarkt begin juni en eind november de Winterfair, beiden op het terrein van Klein Profijt. Als derde evenement is als opvolger van de Herfstmarkt op het terrein van het NLC wederom een Jeugd en Natuurdag georganiseerd in samenwerking met de scoutinggroepen van de Hoeksche Waard. Een vierde markt, de voorjaarsmarkt op het NLC wordt thans georganiseerd door het bestuur als een Vrijwilligersdag. De werkgroep bestaat uit de volgende leden: Janny Dekker, Hilde Visscher, Walradien de Man, Bob Wiggers en Jan van Alebeek.

84 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 De werkgroep kwam 7 maal bij elkaar, twee overleggen met de scoutinggroepen en bouwde met een groep extra vrijwilligers de markten en Natuurdag op. Ook het opruimen na het evenement wordt door de werkgroep uitgevoerd en gecoördineerd. De evenementen, markten, werden goed bezocht . Op de J&N dag waren wel veel welpen en scouts aanwezig, maar we zouden ook graag zien dat alle andere kinderen uit de HW hiernaartoe komen. Dat zal in de PR meer uitdrukkelijk naar voren gebracht worden.

Coördinator markten is Bob Wiggers. Contactadres: [email protected]

9.6 Werkgroep Kompasrubriek Afgelopen jaar stond natuurlijk in het teken van het verschijnen van het 1000ste stukje. Tijdens een gezellig samenzijn met schrijvers, tekenaars en Kompasredactie werd het speciaal door mij samengestelde boekje ten doop gehouden. Er waren optredens van Gerard Ouweneel, Martijn Verweijen en Els van Gemeren, dit alles gelardeerd met gedichten van Stephan van der Sluys. Helaas kon een aangekondigd optreden van de schrijver van het 1e stukje Albert van Alphen ivm ziekte niet doorgaan. Over en weer waren er lovende woorden en werden er geschenken uitgewisseld.

Ook dit jaar kon de HWL rubriek weer moeiteloos gevuld worden met een grote verscheidenheid aan natuurervaringen. Nieuw was dat door een gewijzigde layout de excursieagenda naast de vaste rubriek is opgenomen. Dit is een grote verbetering aangezien alles wat HWL betreft nu in 1 pagina is te lezen. Het aantal schrijvers bleek gelijk. Er is er 1 bijgekomen en er is er 1 gestopt.

Werkgroepcoördinator en contactpersoon is Vincent Koenhein.

9.7 Werkgroep Documentatiecentrum Klein Profijt Sinds de ingebruikneming van Klein Profijt verzorgt een kleine werkgroep (3 leden) het beheer van het “documentatiecentrum” aldaar. Dit bestaat uit een flinke collectie informatie binnen de interessesfeer van de Vereniging Hoekschewaards Landschap in de ruimste zin. Deze collectie bestaat voornamelijk uit boeken, rapporten en tijdschriften. De documentatie staat ter beschikking (inzage en eventueel uitleen) aan bezoekers van Klein Profijt maar ook met name als service aan leden (van werkgroepen) van HWL ter verdieping van hun kennis op specifieke terreinen. Het is daarbij van belang dat ook alle binnen de werkgroepen geproduceerde verslagen of rapporten bij het centrum worden aangeleverd ter opneming.

De documenten zijn systematisch (op vakgebied) gerubriceerd en ontsloten door middel van een catalogus. Tevens is zoeken op willekeurige gezichtspunten per computer in principe mogelijk. Het huidige computerprogramma (dat ook gebruikt wordt voor het beheer van de collectie en het produceren van de gedrukte catalogus) is veelzijdig maar nogal verouderd. Aan het eind van het verslagjaar is er een voorstel op tafel gelegd dat deze problemen moet oplossen. De bedoeling is tevens een groot gedeelte van ons bestand via een nieuw zoeksysteem, dat tevens op de website van HWL wordt geplaatst, toegankelijk te maken. Bezoek aan onze documentatie kan dan dus al thuis beginnen! Ter plaatse in Klein Profijt zal het ook eenvoudiger

85 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 worden via de computer naar aanwezige informatie te zoeken. Een regelmatig bijgewerkte gedrukte catalogus blijft ter plaatse beschikbaar. Eventuele uitlening van boeken vindt plaats via de bar van Klein Profijt.

Voor de aanschaf van nieuwe documenten zijn wij aangewezen op een klein budget. Veel meer wordt verkregen via schenkingen, waarvoor onze uitdrukkelijke dank! Naast vele jaargangen van tijdschriften (wel of niet nog “lopend”) bevat de documentatie thans ca. 2.950 documenten. In 2013 werden 52 nieuwe documenten aan de collectie toegevoegd. Naar de mening van de beherende werkgroep zou er nog veel meer nuttig gebruik kunnen worden gemaakt van de verzamelde informatie door zowel leden van de diverse werkgroepen als bezoekers van Klein Profijt. Suggesties om dit doel te bereiken blijven welkom! Inlichtingen over (gebruik van) de documentatie bij de balie van Klein Profijt en/of de beheerder, tevens werkgroepcoördinator Henk Bunjes.

9.8 Werkgroep ICT-groep Deze ‘technische’ werkgroep heeft zich in 2013 tot taak gesteld Het doorontwikkelen van de nieuwe eigentijdse website, die in de plaats gekomen is van de beide oude websites gericht op de vereniging en het nationaal landschap Hoeksche Waard. De nieuwe geïntegreerde website beoogt de bezoekers alle informatie te verschaffen die betrekking heeft op de natuur, het (nationaal) landschap en de vereniging. De vrijwillige werkgroepleden zijn zowel ontwikkelaars, beheerders als webredactie.

Het inventariseren van het ICT-Landschap van HWL, ofwel het in kaart brengen van alle in gebruik zijnde apparatuur, softwaresystemen en het gebruik en beheer ervan. De werkgroep fungeert nu als beheerder en ‘eigenaar’ van de apparatuur, zodat zij bij aankoop, problemen in gebruik, reparaties kunnen optreden als adviseur of trouble-shooter.

De werkgroep is in feite een ondersteunde werkgroep voor alle geledingen van de organisaties en legt dan ook voortdurend contacten. Meer en meer wordt de website, de inzet van sociale media en het gebruik van moderne apparatuur gezien als noodzakelijke ondersteuning voor het werk van iedere vrijwilligersgroep.

Er zijn in 2013 stappen gezet om de ICT werkgroep los te maken van de webredactie. Zodat in de ICT werkgroep de technische zaken besproken worden en in de webredactie de inhoudelijke zaken.

De werkgroep bestond per 31 december uit: Niels Kranendonk, Robert van Ommen, Arthur Baalman en Peter van Walsem (voorzitter). Cris IJsselstijn heeft aangegeven tot nader order non-actief te zijn i.v.m. privé-omstandigheden.

Over de nieuwe website www.hwl.nl : Er is sprake van een geïntegreerde website, die gericht is op natuur, het landschap en de vereniging. Vanwege het opgebouwde relatienetwerk voor de oude sites, is de nieuwe ook nog toegankelijk via www.nationaallandschaphw.nl .

86 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 De website beoogt een weerspiegeling te zijn van de visie en het beleid, zoals ontwikkeld door HWL. De website geeft niet alleen veel informatie, kort en helder gebracht met veel fotowerk van goed kwaliteit, maar is sterk gericht op meedoen, participeren en je ook inzetten voor behoud en bescherming van natuur en landschap. Aan de website zijn meerdere sociale media, zoals Twitter, Facebook, LinkedIn en Youtube gekoppeld, als extra stimulans om jongere doelgroepen te kunnen bereiken. (Zie ook Jaarverslag 2012 Agendacommissie). De website beoogt bovendien meer interactief te zijn: bezoekers worden gestimuleerd om op nieuws of aankondigingen te reageren en zo mee te schrijven via de website.

Over de ICT-inventarisatie: Vorig jaar werd duidelijk dat het gebruik, beheer en de beveiliging van ICT-appartuur een ratjetoe kan worden genoemd. Door het autonome karakter van werkgroepen is er heel verschillend omgegaan met het gebruik van apparatuur, het instellen van emailadressen, eigen websites e.d. Aan het eind van 2013 is daar meer lijn in aangebracht. De dataserver welke in NLC staat is in 2013 overbodig geworden omdat de data in de cloud opgeslagen zijn. In het najaar is het Office 365 pakket aangeschaft om alle data veilig op te slaan.

Plannen voor 2014: De proef om gescheiden bijeenkomsten te houden voor de ICT-ers en webredacteuren, kan in 2014 mogelijk leiden tot afzonderlijke werkgroepen met een sterke samenwerking. . Het verder in kaart brengen van de huidige ICT middelen. Afronden van het project communicatiecentrum. Alle data van het communicatiecentrum zullen in de cloud opgeslagen worden en een gedeelte hiervan zal ook via de website voor bezoekers te benaderen zijn. Werkgroepcoördinator is Peter van Walsem. Contactadres: [email protected]

9.9 Werkgroep Promotie: Werken aan sterke merken. Deze werkgroep is in het jubileumjaar, eind 2013 opgericht. Ze heeft zich tot doel gesteld meer werk te maken van het promoten van het nationaal landschap en de vereniging zelf, met haar werk om natuur en landschap te beheren, beschermen en beleven Meer reclame, laten zien wie je bent en wat dit landschap voor Hoeksche Waarders en mensen daarbuiten betekent, was het devies. HWL doet al heel veel aan promotie door het aanbieden van excursies, lezingen, symposia, evenementen, arrangementen, markten, (sociale) media, jeugdactiviteiten, de openstelling van 2 bezoekerscentra,etc., maar hierdoor ontstaan er ook verschillende beelden over de organisatie. Dit kan beter.

Er zijn enkele thema’s geselecteerd, waar de werkgroep mee aan de slag wil gaan. Zoals: een ledenwerfcampagne organiseren, onderzoeken hoe jongeren te activeren, verkrijgen van de status TOP-locatie voor beide bezoekerscentra en voorstellen maken om het aanbod aan activiteiten aantrekkelijker te maken.

De nieuwe groep zal het werk van bestaande werkgroepen niet overnemen, maar wel adviseren hoe het aanbod aan activiteiten met meer effect aan het publiek kan worden gepresenteerd. HWL en het nationaal landschap zijn ‘sterke merken’ en dat moeten ze weten in de Hoeksche Waard, maar ook de stedelingen die het hier nog moeten ontdekken.

Contactpersoon, tevens coördinator Dick Bussing.

87 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

10 Toelichting op de jaarcijfers 2013

10.1 Rekening van baten en lasten

Net als vorig jaar begin ik ook nu met een compliment aan alle vrijwilligers die ervoor zorgden dat de begrote inkomsten binnenkwamen en de uitgaven onder controle bleven. Dank jullie wel voor je goede zorgen in dit opzicht!

De vereniging sloot het jaar af met een negatief saldo van € 16.658, tegenover een begroot negatief saldo van € 13.900.

Bij de opbrengsten valt vooral de baromzet tegen. Hier zijn een aantal verklaringen voor: • Master Food besloot in 2013 om meer in eigen huis te vergaderen. Dat scheelde niet alleen in lunches, maar ook in de vergoeding die wij voor het gebruik van de ruimte ontvangen van ze. • We hadden dit jaar bijna 2000 bezoekers minder dan in 2012. • We hebben enkele jubileumbijeenkomsten gehad, waarbij het verbruik niet met de gebruikelijke winstopslag is doorberekend aan de jubileumcommissie. • Dit jaar hebben we voor het eerst ons eigen appelsap geproduceerd. De aanloopkosten vinden hun weerslag in de hogere inkoopkosten.

Wat betreft de kosten springen drie posten in het oog: De afdeling Communicatie kostte minder dan begroot. Dit werd veroorzaakt doordat we in 2013 veranderd zijn van huisdrukker, die ook de Waardzegger drukt. De afdeling educatie had net als vorig jaar een veel ruimer overschot dan begroot. Deze keer kwam dat door een onverwacht grote opbrengt van cursussen, lezingen en excursies. Ten slotte gaf de afdeling Biologisch Onderzoek niet haar hele begrote budget uit.

De begroting 2014 gaat uit van stabilisering van zowel inkomsten als uitgaven. Er zijn dit jaar geen bijzondeheden te verwachten,dus gaan we weer uit van de gebruikelijke winstpercentages bij bar en winkel. De werkzaamheden aan de dijk tussen Klein Profijt en Heinenoord beginnen naar verwachting pas eind 2014. We begroten een verliesje van € 1700.

10.2 Ballans Activa: De enige post die in het oog springt is Overige vorderingen. Deze bestaat voor een groot deel uit een voorschot, betaald aan de Stichting Natuurbeheer, voor nog te verrekenen loonkosten van de beheerder en de barmedewerkers.

Passiva: Hier is de post Overlopende passiva van belang. De grootste post hierin is de nog te verrekenen loonkosten (zie boven).Verder bestaat deze post hoofdzakelijk uit de saldi van onze beide educatieprogramma’s en het fonds Klein Profijt Duurzaam.

Guus van der Pal penningmeester

88 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013 10.3 Financieel verslag over het verenigingsjaar 2013

Winst- en verliesrekening over 2013 en begroting 2014

begroting realisatie begroting 2014 2013 2013 € € € € €

Opbrengsten Algemeen 43.500 42.203 44.300 Winkel 7.000 6.280 8.100 Bar 44.500 38.068 51.500 Vrijval projecten 5.000 13.500 13.500 Natuur- en Mileueducatie 13.500 13.755 13.500 Huur NLC 7.800- 7.800- 7.900- Diverse opbrengsten 100 50 200 Btw-voorheffing oude jaren - 200

Som der opbrengsten 105.800 106.056 123.500

Kosten Lonen en salarissen 46.000 45.329 44.000 Sociale lasten 7.500 6.738 7.900 Pensioenlasten 7.000 6.872 6.200 Overige personeelskosten 2.600 2.321 2.600 Afschrijving materiële vaste activa 7.300 7.323 7.400 Algemene kosten 13.300 27.550 28.100 Kosten bezoekerscentrum 13.800 13.405 15.200 Algemene voorzieningen 3.000 8.752 11.100 Afdeling Milieu en Planologie 300 18 500 Afdeling Educatie 3.000- 4.073- 1.500- Afdeling Biologisch onderzoek 3.100 1.996 5.000 Afdeling Communicatie 11.300 11.615 16.000 Som der kosten 112.200 127.810 142.500

Bedrijfsresultaat 6.400- 21.754- 19.000-

Rentebaten 4.700 5.096 5.100 Rentelasten - - Financiële baten en lasten 4.700 5.096 5.100

Resultaat 1.700- 16.658- 13.900-

De balans per 31 december 2013 en 2012 89 Jaarverslag Hoekschewaards Landschap 2013

ACTIVA 31 december 2013 31 december 2012 € € € € Vaste activa

Materiële vaste activa Bedrijfsgebouwen en -terreinen 3.784 6.733 Inventaris 9.741 10.552 13.525 17.285 Financiële vaste activa Overige vorderingen 110.000 110.000

Vlottende activa

Voorraden Voorraden 10.276 11.388

Vorderingen Debiteuren 4.351 1.244 Omzetbelasting - 171 Overige vorderingen 54.798 51.046 Overlopende activa 2.974 2.630 62.123 55.091

Liquide middelen 49.354 65.619

245.278 259.383

PASSIVA Vermogen 102.622 119.280

Voorzieningen Overige voorzieningen 9.306 7.213

Kortlopende schulden Crediteuren 2.889 6.049 Omzetbelasting 1.509 - Overlopende passiva 128.952 126.841 133.350 132.890

245.278 259.383

90