Mgsp0832.Pdf

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KOWARY (832)

Warszawa 2004 Autorzy: Elżbieta Gawlikowska*, Maciej Kłonowski*, Jacek Koźma*, Józef Lis*, Karolina Ordzik*, Anna Pasieczna*, Eugeniusz Sztromwasser*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny: Jacek Koźma przy współpracy z Krzysztofem Seifertem*

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*- Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (E. Sztromwasser) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Sztromwasser)...... 5 III. Budowa geologiczna (E. Sztromwasser)...... 7 IV. Złoża kopalin (E. Sztromwasser) ...... 9 1. Granity...... 11 2. Dolomity krystaliczne (marmury dolomitowe)...... 11 3. Amfibolity ...... 12 4. Porfiry...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E. Sztromwasser)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (E. Sztromwasser)...... 15 VII. Warunki wodne (M. Kłonowski) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (S. Wołkowicz) ...... 24 3. Ryzyko radonowe (S. Wołkowicz)...... 27 IX. Składowanie odpadów (J. Koźma)...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego (E. Sztromwasser) ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Gawlikowska)...... 31 XII. Zabytki kultury (K. Ordzik)...... 37 XIII. Podsumowanie (E. Sztromwasser) ...... 38 XIV. Literatura ...... 40

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Kowary Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kowary Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 2000 w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S.A. (Dziedziak, Kochanow- ska, 2000). Niniejsze opracowanie wykonano w Państwowym Instytucie Geologicznym zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja, 2002) oraz z niepubliko- wanymi wytycznymi Głównego Koordynatora dotyczącymi rozdziału „Składowanie odpa- dów”. Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa przed- stawia stan rozpoznania i eksploatacji złóż kopalin oraz zasięg obszarów perspektywicznych na tle wybranych elementów środowiska przyrodniczego, kulturowego i infrastruktury tech- nicznej. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie i Wrocławiu, archiwum geologicznym Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu PROXIMA S.A., Instytucie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu oraz Oddziale Zamiejscowym Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Jeleniej Górze. Wykorzystane zostały również informacje uzyskane w starostwach, urzędach gmin, u użytkowników złóż oraz pochodzące z bazy danych Systemu gospodarki i Ochrony Bo- gactw Mineralnych MIDAS. Zebrane informacje zostały zweryfikowane czasie zwiadu w te-

4 renie. Dane dotyczące złóż kopalin występujących na obszarze arkusza Kowary zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóż, opracowanych dla komputerowej bazy danych, ściśle powiązanej z Mapą geośrodowiskową Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Kowary wyznaczają współrzędne geograficzne: 15o45’-16o00’ dłu- gości geograficznej wschodniej oraz 50o40’-50o50’ szerokości geograficznej północnej. Większość obszaru omawianego arkusza obejmuje terytorium Polski, tylko południo- wo-zachodnia i południowa część znajduje się w granicach Republiki Czech. Omawiany teren położony jest w województwie dolnośląskim i obejmuje w powiecie jeleniogórskim fragmenty gmin: Mysłakowice i Podgórzyn oraz fragmenty miasta Karpacz i miasto Kowary, a w powiecie kamiennogórskim fragmenty gmin: Marciszów, Kamienna Góra i Lubawka oraz fragmenty miast: Kamienna Góra i Lubawka. Według podziału regionalnego (Kondracki, 1998) omawiany obszar położony jest w prowincji Masyw Czeski, w makroregionach: Sudety Zachodnie i Sudety Środkowe. Pół- nocno-zachodnia jego część znajduje się w mezoregionie Kotlina Jeleniogórska, zachodnia i południowo-zachodnia w mezoregionie Karkonosze, północna w mezoregionie Rudawy Janowickie, środkowa w mezoregionie Brama Lubawska, a wschodnia w mezoregionie Góry Kamienne (Fig. 1). Ukształtowanie powierzchni obszaru arkusza Kowary jest zróżnicowane. Północną jego część zajmują Rudawy Janowickie z kulminacją Skalnika (935,8 m n.p.m.). Ten zwarty masyw górski oddziela leżącą na zachód od niego Kotlinę Jeleniogórską od Bramy Lubawskiej. Południowo-zachodnia część obszaru arkusza położona jest w Karkonoszach, w obrębie któ- rych wydziela się trzy pasma: Czarny Grzbiet z kulminacją Czarnej Kopy –1407 m n.p.m., Kowarski Grzbiet z najwyższym szczytem - Skalnym Stołem - 1281 m n.p.m. i Lasocki Grzbiet z najwyższym wzniesieniem Łysociną - 1188 m n.p.m. Najniżej położone tereny (rzędne terenu wynoszą około 455 m n.p.m.) znajdują się w Bramie Lubawskiej, w dolinie Bobru w rejonie Janiszowa. W obrębie omawianego arkusza lasy (głównie ochronne) zajmują około 50% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) około 7% powierzchni arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują jedynie na północny wschód od Karpacza.

Fig. 1 Położenie arkusza Kowary na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów, 4 – granica państwa Mezoregiony Niziny Śląsko-Łużyckiej: 317.78 – Równina Chojnowska Mezoregiony Przedgórza Sudeckiego: 332.11 – Wzgórza Strzegomskie, 332.15 – Obniżenie Podsudeckie Mezoregiony Pogórza Zachodniosudeckiego: 332.26 – Pogórze Izerskie, 332.27 – Pogórze Kaczawskie, 332.28 – Pogórze Wałbrzyskie Mezoregiony Sudetów Zachodnich: 332.34 – Góry Izerskie, 332.35 – Góry Kaczawskie, 332.36 – Kotlina Jelenio- górska, 332.37 – Karkonosze, 332.38 – Rudawy Janowickie Mezoregiony Sudetów Środkowych: 332.41 – Brama Lubawska, 332.42 – Góry Wałbrzyskie, 332.43 – Góry Ka- mienne, 332.47 – Obniżenie Ścinawki, 332.48 – Góry Stołowe

Teren arkusza jest położony w sudeckiej dzielnicy klimatycznej, gdzie warunki klima- tyczne są zróżnicowane. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu od 2-3°C w wyż- szych partiach gór, do 6-7°C w najniżej położonych terenach. Średnia roczna suma opadów wynosi 750-1300 mm (Woś, 1996). Maksymalna suma miesięcznych opadów przypada na lipiec, a minimalna zazwyczaj na styczeń. Dni z przymrozkiem notuje się od 140 do 210. Po- krywa śnieżna trwa od 89-90 do 120 dni. Średnie roczne parowanie wynosi 500 mm. Na ca- łym obszarze przeważa zachodni kierunek wiatrów. Okres wegetacyjny trwa od około 140- 150 dni w wyższych partiach gór do około 200 dni na terenach położonych najniżej. Na obszarze arkusza najgęściej zaludniony i najbardziej uprzemysłowiony jest teren po- łożony w jego północno-zachodniej części, w obrębie Kotliny Jeleniogórskiej i u zachodnich

6 podnóży Rudaw Janowickich. Kowary stanowią centrum przemysłowo-usługowo- turystyczne. Największymi i najbardziej znanymi zakładami są fabryki: dywanów, porcelany elektrotechnicznej, filcu technicznego i automatów tokarskich. W Wojkowie, dzielnicy Ko- war, działa zespół sanatoriów przeciwgruźliczych: „Bukowiec” i „Wysoka Łąka”. Trwają prace przy reaktywowaniu inhalatorium radonowego w kowarskich sztolniach. Znanym ośrodkiem wypoczynkowym jest położony we wschodnich Karkonoszach Karpacz. Część ludności zatrudniona jest w rolnictwie i leśnictwie, usługach turystycznych, a także zakładach chemicznych w Ogorzelcu i Leszczyńcu oraz w fabryce papieru w Miłkowie. Podstawowy układ komunikacyjny tworzą drogi krajowe: Karpacz-Mysłakowice, Ka- mienna Góra-Leszczyniec-Mysłakowice i Lubawka-Kowary. Na omawianym terenie czynne są dwa drogowe przejścia graniczne: na Przełęczy Okraj i w Lubawce oraz dwa przejścia turystyczne: w Niedamirowie i na Sowiej Przełęczy. Nieliczne linie kolejowe biegnące przez obszar arkusza są obecnie nieczynne.

III. Budowa geologiczna

Pod względem geologicznym obszar arkusza Kowary obejmuje fragment Sudetów Za- chodnich. Budowę geologiczną tego rejonu opracowano na podstawie następujących arkuszy Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000: Czepiel (Szałamacha, 1965, 1968), Szczepanów (Szałamacha, 1961; Szałamacha, 1969), Pisarzowice (Szałamacha, Sza- łamacha, 1991, 1994) i Kowary (Szałamacha, 1960). Omawiany teren budują zróżnicowane pod względem wieku i genezy kompleksy skalne należące do następujących jednostek geologicznych: bloku karkonosko-izerskiego i depresji śródsudeckiej. Granica między wymienionymi jednostkami ma charakter tektoniczny. Skały wymienionych jednostek przykryte są płatami osadów czwartorzędowych (Fig. 2). W skład bloku karkonosko-izerskiego, który obejmuje zachodnią i centralną część omawianego obszaru, wchodzi fragment masywu granitoidowego Karkonoszy oraz jego wschodniej osłony. Osłonę stanowią proterozoiczno-staropaleozoiczne utwory metamorficzne zaliczane do serii Kowar, Niedamirowa i Leszczyńca. Skały te budują Rudawy Janowickie, Lasocki Grzbiet, Kowarski Grzbiet oraz Czarną Kopę. Najstarszymi utworami na obszarze arkusza są proterozoiczne łupki łyszczykowe i gnejsy zaliczane do serii Kowar. Młodszy proterozoik – paleozoik dolny reprezentowany jest przez skały serii Leszczyńca: łupki kwarcowo-albitowo-chlorytowe z hematytem, łupki chlorytowo-albitowo kwarcowe (kataklastyczne) z Wielkiej Kopy, łupki serycytowo-chlorytowo- kwarcowe z pirytem (łupki pirytonośne z Wieściszowic), amfibolity, łupki zieleńcowe, łupki

7 chlorytowo-węglanowe oraz gnejsy paczyńskie. Serię Niedamirowa reprezentują: kambrosy- lurskie łupki łyszczykowe i fyllity z wkładkami czarnych kwarcytów, łupki kwarcowo- skaleniowe lokalnie zhornfelsowane, wapienie i dolomity krystaliczne oraz skały wapienno- krzemianowe (skarny), a także zieleńce, łupki zieleńcowe i amfibolity.

Fig. 2 Położenie arkusza Kowary na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; plejsto- cen: 2 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste, głazy i żwiry akumulacji lodowcowej, 3 – utwory akumulacji lodowcowej i rzecznej Sudetów. Trzeciorzęd: 4 – skały wylewne zasadowe i tufy. Kreda górna: 5 – margle, opoki, gezy, piaskowce i piaski glaukonitowe. Trias-pstry piaskowiec: 6 – iły, mułowce, piaskowce, zlepieńce, margle, wapienie, dolomity, lokalnie z anhydrytami. Perm: 7 – zlepieńce, piaskowce arkozowe, mułowce i iłowce pstre, łupki ilaste, margle, wapienie, dolomity, gipsy i anhydryty, 8 – skały wylewne kwaśne (dolnopermskie), 9 – skały wylewne zasadowe (dolnopermskie). Dolny perm-górny karbon: 10 – skały wylewne kwaśne i ich tufy. Karbon: 11 – arkozy, zlepieńce, iłowce, mułowce, 12 – zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce z pokładami węgla kamiennego, 13 – zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mu- łowce, iłowce i wapienie, 14 – granitoidy młodopaleozoiczne. Sylur i ordowik: 15 – łupki krystaliczne, zieleńce, me- taszarogłazy, kwarcyty. Kambr: 16 – zieleńce i marmury. Starszy paleozoik: 17 – zmetamorfizowane skały wylewne zasadowe (amfibolity). Starszy paleozoik i proterozoik: 18 – gnejsy, 19 – łupki krystaliczne, 20 – fyllity, kwarcyty i łupki krystaliczne, 21 – dyslokacje w utworach starszych od czwartorzędu, 22 – granica państwa.

8 Młodszy od osłony metamorficznej jest górnokarboński masyw granitoidowy Karkono- szy, reprezentowany na omawianym obszarze przez dwie odmiany petrograficzne granitu: równoziarnistą i porfirowatą. Granit równoziarnisty buduje góry: Straconkę i Brzeźnik, natomiast w pozostałej części masywu występuje granit porfirowaty. Granity i otaczające je skały metamorficzne poprzecinane są licznymi żyłami pegmatytów, aplitów i kwarcu. Wschodnia część obszaru arkusza Kowary położona jest w obrębie depresji śródsudec- kiej, którą wypełniają w tym rejonie osady karbonu i permskie wulkanity. Do najstarszych utworów niecki śródsudeckiej należą skały dolnokarbońskie: zlepieńce z blokami o średnicy do 0,6 m, brekcje z przeławiceniami zlepieńców grubo- i średniookru- chowych i mułowców oraz brekcje tektoniczne (kulm ze Starych Bogaczowic). Do dolnego karbonu należą również: zlepieńce, piaskowce, podrzędnie mułowce i łupki ilaste, szarogłazy (kulm ze Szczawna).Karbon górny jest reprezentowany przez: zlepieńce, piaskowce i łupki (warstwy z Białego Kamienia), piaskowce zlepieńcowate, zlepieńce, łupki i węgiel kamienny (warstwy żaclerskie). Ponadto w południowo-wschodnim fragmencie obszaru arkusza wystę- pują piaskowce arkozowe, zlepieńce i łupki (warstwy z Glinika). Wśród osadów karbonu wy- stępują także porfiry zaliczane do permskich wulkanitów, tworzące kopulaste wyniesienie w rejonie między Paczynem i Starą Białką. Utwory te występują również w rejonie Lubawki w postaci wylewów pokładowych. Utwory czwartorzędowe na obszarze arkusza Kowary mają charakter zboczowy i dolin- ny. Występują one w formie nieregularnych płatów, głównie w lokalnych obniżeniach terenu. Do utworów zboczowych należą tu gliny zboczowe i rumosze skalne. Gliny zboczowe poja- wiają się głównie na obszarze występowania osadów kulmowych i górnokarbońskich. Prze- ważnie gromadzą się one na stokach rozległych dolin rzecznych lub na spłaszczeniach pod- stokowych. Na obszarze występowania utworów krystalicznych przeważają rumosze skalne. Utwory dolinne reprezentowane są przez: mady, piaski i żwiry den dolinnych, zwłaszcza doliny Bobru, a także przez materiał piaszczysty i żwirowy stożków napływowych.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Kowary znajduje się pięć udokumentowanych złóż kopalin (Tabela 1). Są to złoża kamieni drogowych i budowlanych (granity, porfiry i amfibolity) oraz złoża dolomitów krystalicznych. Do złóż kopalin podstawowych należą złoża: dolomitów krystalicznych „Rędziny” i „Czarnów”. Pozostałe to złoża kopalin pospolitych. Wymienione złoża figurują w „Bilansie zasobów...” (Przeniosło, 2003).

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek Przyczyny geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie złoża Rodzaj kompleksu Klasyfikacja złóż konfliktowości Nazwa złoża bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) kopaliny na kopaliny litologiczno złoża (tys. ton) złoża mapie -surowcowego wg stanu na rok 2002 Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Karpniki - Strużnica* γ C 78 228 C2 N 0 Sb, Sbb, Sd 2 B L, K 2 Rędziny do Pz 14 553 C1 G 148 Sr, Ssz 2 B L, K 3 Czarnów do Pz 5 625 C2 N 0 Sb, Sd 2 B L, K 4 Ogorzelec α Pt/Pz 4 566 B G 313 Sd 2 B L

5 Chełmczyk π P 406 570 C2 N 0 Sd 2 B L Wolność U C ZWB

10 Rubryka 2 * - przeważająca część obszaru złoża znajduje się na arkuszu Wojcieszów; Rubryka 3: U - rudy uranu, γ - granity, α - amfibolity, do - dolomity krystaliczne, π - porfiry; Rubryka 4: P - perm, C - karbon, Pz - paleozoik, Pt/Pz - proterozoik/paleozoik; Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, ZWB - złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materia- łach archiwalnych); Rubryka 9: Sb - budowlane, Sbb - budowlane bloczne, Sd - drogowe, Sr - rolnicze, Ssz - szklarskie; Rubryka 10: złoża: 2 - rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie; Rubryka 11: złoża: B – konfliktowe; Rubryka 12: L - ochrona lasów, K - ochrona krajobrazu;

1. Granity

Złoże karbońskich granitów „Karpniki-Strużnica” jest udokumentowane w kategorii C2 (Marcinkowska, 1977). Obejmuje ono dwa pola: północne o powierzchni 5,2 ha i południowe o powierzchni 35,5 ha. Na obszarze omawianego arkusza znajduje się jedynie fragment pola południowego. Łączne zasoby złoża wynoszą 78 228 tys. ton. W nadkładzie występuje gleba, glina, zwietrzelina granitu i granit zwietrzały. Grubość nadkładu w polu południowym wynosi od 2,0 m do 12,0 m, średnio 6,7 m, a miąższość granitu wynosi od 50,0 m do 123,3 m, śred- nio 80,5 m. Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) wynosi 0,08. Parametry jakościowe są następujące: wytrzymałość na ściskanie wynosi od 60 do 150 MPa, średnio 95 MPa, mrozoodporność od 21 do 25 cykli, nasiąkliwość od 0,1 do 1,5%, średnio 0,5%, ście- ralność w bębnie Devala od 2,6 do 38,8%, średnio 8,7%, ścieralność na tarczy Boehmego od 0,08 do 1,0 cm, średnio 0,22 cm, współczynnik emulgacji od 0,08 do 0,33, średnio 0,16, a przyczepność do bituminów jest dobra. Kopalina może znaleźć zastosowanie do produkcji kruszyw drogowych i budowlanych oraz bloków i płyt okładzinowych. Złoże położone jest w granicach Rudawskiego Parku Krajobrazowego, w związku z czym uznano je za konfliktowe. 2. Dolomity krystaliczne (marmury dolomitowe) Udokumentowane zostały tu dwa złoża staropaleozoicznych dolomitów krystalicznych: „Rędziny” i „Czarnów”. Złoże dolomitów krystalicznych (marmurów dolomitowych) „Rędziny” występuje wśród łupków łyszczykowych i hornfelsów. Dla złoża wykonano dokumentację geologiczną w kategorii B i C1 (Wałachowska, Piotrowiak, 1987) oraz dodatek do tej dokumentacji (Trentowski, 1994). Aktualne zasoby wynoszą 14 553 tys. ton. Powierzchnia złoża wynosi 10,5 ha. Nadkład złoża stanowią gleba i glina zwietrzelinowa o grubości od 0 do 4,0 m, średnio 2,0 m. Miąższość dolomitów osiąga 77,0 m, średnio 45,0 m. Stosunek N/Z wynosi od 0 do 0,04. Średnie wartości parametrów jakościowych kopaliny przedstawiają się następująco: zawartość Fe2O3 - 0,22%, 3 zawartość SiO2 - 2,3%, CaO - 30,5%, MgO - 20,5%, gęstość 2,8 Mg/m . Strata prażenia w tem- peraturze 1000°C wynosi od 45,03 do 46,01%, a wilgotność od 0,9 do 1,03%. Kopalina wystę- pująca w złożu „Rędziny” jest wykorzystywana do produkcji mączki dolomitowej dla potrzeb przemysłu szklarskiego i ceramicznego, część zasobów przeznaczona jest również do produkcji nawozów wapniowo-magnezowych. Ze względu na położenie w obrębie Rudawskiego Parku Krajobrazowego złoże „Rędziny” zostało zaliczone do złóż konfliktowych.

Złoże „Czarnów” jest udokumentowane w kategorii C2 (Chruszcz, 1971). Dolomit wy- stępuje tu w formie soczewki wśród łupków łyszczykowych. Powierzchnia złoża wynosi

11 2,4 ha, a jego miąższość od 80,5 do 112,3 m, średnio 95,1 m. Nadkład stanowi warstwa o grubości od 1,2 do 10,7 m, średnio 4,9 m, utworów czwartorzędowych, reprezentowanych przez glebę, piaski drobnoziarniste oraz gliny z bloczkami łupków i dolomitów. Zasoby złoża wynoszą 5625 tys. ton. Parametry jakościowe kopaliny ze złoża „Czarnów” przedstawiają się następująco: zawartość MgO od 17,95 do 21,89%, średnio 19,85%, zawartość CaO od 26,80 do 33,09%, średnio 31,1%, a zawartość Fe2O3 od 0,1 do 0,5%, średnio 0,32%, straty prażenia od 39,67 do 46,48%, średnio 45,11%, nasiąkliwość od 0,2 do 1,1%, średnio 0,5%, ścieralność na tarczy Boehmego od 0,78 do 0,93 cm, średnio 0,86 cm, a wytrzymałość na ściskanie od 50,7 do 133,3 MPa, średnio 88,4 MPa. Kopalina występująca w omawianym złożu może być w całości wykorzystana w budownictwie do produkcji grysu do lastriko lub jako kruszywo łamane. W przypadku selektywnej eksploatacji, część zasobów (3 179 tys. ton) z południowej części złoża, może być wykorzystywana do produkcji mączki dolomitowej dla przemysłu szklarskiego. Złoże „Czarnów” zostało zaliczone do złóż konfliktowych ze względu na poło- żenie w obrębie Rudawskiego Parku Krajobrazowego. 3. Amfibolity Złoże proterozoiczno-staropaleozoicznych amfibolitów „Ogorzelec” występuje w formie soczewki wśród gnejsów serii Leszczyńca. Posiada ono dokumentację geologiczną w kategorii B (Herman, 1972) oraz dodatek do tej dokumentacji (Majkowska, 1995). Aktualne zasoby wy- noszą 4 566 tys. ton. Powierzchnia złoża wynosi 5,7 ha. Amfibolity występują pod nadkładem gleby, gliny zwietrzelinowej i rumoszu o grubości od 0,5 do 2,5 m, średnio 1,3 m. Miąższość złoża wynosi od 5,0 do 79,0 m, średnio 20,0 m, a stosunek N/Z 0,06. Jakość kopaliny określają następujące parametry: współczynnik emulgacji od 0,20 do 0,35, średnio 0,25, mrozoodporność 25 cykli, porowatość od 0,67 do 2,4%, średnio 1,5%, nasiąkliwość wagowa od 0,18 do 0,45%, średnio 0,31%, ścieralność na bębnie Devala od 4,1 do 5,9%, średnio 5,0%, wytrzymałość na ściskanie od 40 do 131 MPa, średnio 96,8 MPa, gęstość pozorna od 2,81 do 2,98 Mg/m3. Kopa- lina z omawianego złoża jest stosowana do produkcji kruszyw łamanych w budownictwie dro- gowym oraz kruszywa mineralnego do betonów. Złoże amfibolitu „Ogorzelec” jest złożem konfliktowym, znaczna część złoża znajduje się w obrębie obszarów leśnych. 4. Porfiry Złoże permskich porfirów „Chełmczyk” posiada udokumentowane zasoby geologiczne w kategorii C2 (Stachowiak, 1978). Wynoszą one 406 570 tys. ton. Powierzchnia złoża zajmuje 66 ha, z czego znaczną część stanowi wzgórze Chełmczyk, będące jednym z zalesionych wzniesień Wzgórz Bramy Lubawskiej. W nadkładzie o grubości od 3,0 do 24 m, średnio

12 10,1 m, występuje gleba, glina zwietrzelinowa i rumosz porfirowy. Miąższość złoża jest zmienna i wynosi od 12,9 do 352,9 m, średnio 246,8 m. Stosunek N/Z wynosi 0,03. Kopalina charakteryzuje się następującymi parametrami jakościowymi: gęstość 2,6 do 2,76 Mg/m3, średnio 2,66 Mg/m3, szczelność od 0,9 do 0,98%, średnio 0,94%, porowatość 0,02 do 0,10%, średnio 0,05%, nasiąkliwość od 0,3 do 3,0%, średnio 1,3%, średnia mrozoodporność 25 cykli, wytrzymałość na ściskanie od 50 do 157 MPa, średnio 99 MPa, współczynnik emulgacji od 0,1 do 0,25, średnio 0,14, przyczepność do bituminów – dobra, ścieralność w bębnie Devala od 0,8 do 10,4% średnio 3,5%, ścieralność na tarczy Boehmego od 0,12 do 0,65 cm, średnio

0,27 cm, zawartość siarki w przeliczeniu na SO3 od 0,02 do 0,14%, średnio 0,06%. Kopalina występująca w omawianym złożu może być przydatna do produkcji kruszyw łamanych drogowych i kolejowych. Złoże „Chełmczyk” jest konfliktowe w związku z położeniem w obrębie kompleksów leśnych. Klasyfikację złóż kopalin pospolitych z punktu widzenia potrzeb ochrony środowiska uzgodniono z geologiem Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Oddziale Zamiejscowym w Jeleniej Górze.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Tereny objęte arkuszem Kowary należały w przeszłości do najzasobniejszych, w rudy i kruszce metali, rejonów w Sudetach. Złoto, arsen, miedź i żelazo były przedmiotem poszu- kiwań i robót górniczych, od co najmniej wczesnego średniowiecza. W Czarnowie wydobywano rudę arsenową i niewielkie ilości srebra, w Wieściszowicach łupki serycytowo- chlorytowe impregnowane pirytem na potrzeby produkcji kwasu siarkowego. W XX w., jeszcze do końca lat pięćdziesiątych, w rejonie Kowar eksploatowano magnetyt, rudy uranu i niewielkie ilości srebra i arsenu. Wzdłuż granicy polsko-czeskiej, w rejonie Szczepanowa, od drugiej połowy XIX w. do drugiej wojny światowej wydobywano węgiel kamienny. Eksplo- atowano także na lokalne potrzeby: granity, gnejsy, amfibolity i piaskowce. Ślady prowadzonych robót górniczych w postaci licznych hałd, szybów, sztolni i nieczynnych kamienioło- mów zachowały się do dzisiaj między innymi w rejonie Kowar, Czarnowa, Wieściszowic, Rędzin, Ogorzelca, Opawy i Szczepanowa. Aktualnie na obszarze arkusza Kowary są eksploatowane dwa złoża: dolomitów - „Rę- dziny” i amfibolitów - „Ogorzelec”. Właścicielem koncesji na eksploatację dolomitów ze złoża „Rędziny”, ważnej do 2033 r., są Jeleniogórskie Kopalnie Surowców Mineralnych S.A. z siedzibą w Szklarskiej

13 Porębie. Obszar górniczy o powierzchni 20,7 ha i teren górniczy o powierzchni 183,3 ha, utworzono w 1996 r. Kopalina jest urabiana przy pomocy materiałów wybuchowych, systemem ścianowo-zabierkowym na czterech poziomach eksploatacyjnych. Eksploatacja jest prowadzona selektywnie, zależnie od bieżącego zapotrzebowania. Urobek dostarcza się do zakładu przeróbczego, zlokalizowanego przy południowej granicy obszaru górniczego, gdzie jest kruszony i mielony. Odpady eksploatacyjne i przeróbcze zwałowane są na hałdach po zachodniej i południowej stronie wyrobiska (Tabela 2). Odpady są częściowo sprzedawane jako kruszywo łamane, a pozostałą część przeznacza się do rekultywacji terenów poeksplo- atacyjnych. Właścicielem koncesji na eksploatację amfibolitów ze złoża „Ogorzelec”, ważnej do 2016 r., jest Przedsiębiorstwo Wielobranżowe Kopalnia „Ogorzelec” Sp. z o.o. Obszar górni- czy „Ogorzelec II” o powierzchni 7,4 ha i teren górniczy o powierzchni 82,5 ha, utworzono w 2000 r. Firma jest wieczystym użytkownikiem gruntów w obrębie złoża. Złoże udostępnione jest kamieniołomem stokowym, trzypoziomowym. Kopalina jest urabiana przy pomocy mate- riałów wybuchowych, systemem ścianowym na dwóch poziomach eksploatacyjnych. Urobek przewożony jest do zakładu przeróbczego, który zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedz- twie południowej granicy złoża. Różnej wielkości bloki podawane są na kruszarkę, a następnie przekazywane taśmociągiem do granulatora, po czym przesiewane na sitach na tłuczeń, kliniec i grys. Powstałe odpady eksploatacyjne i przeróbcze są sprzedawane na bieżąco. Tabela 2 Odpady mineralne

Numer Powierzchnia Ilość odpadów Kopalnia Miejscowość Możliwe sposoby obiektu Rodzaj zwałowiska (stan na rok wykorzystania na Gmina odpadów lub osadnika 2003) Użytkownik odpadów mapie Powiat (ha) (tys. ton*) 1 2 3 4 5 6 7 8 Rędziny Rędziny sprzedaż jako Kamienna Góra kruszywo łamane 1 Jeleniogórskie Kopalnie Ek, Pr 2,1 310 - i do rekultywacji Surowców Mineralnych kamiennogórski terenów po- eksploatacyjnych Rędziny Rędziny sprzedaż jako Kamienna Góra kruszywo łamane 2 Jeleniogórskie Kopalnie Ek, Pr 3,5 160 - i do rekultywacji Surowców Mineralnych kamiennogórski terenów po- eksploatacyjnych dawna kopalnia łupków Wieściszowice pirytonośnych 3 Ek 11 1620 - brak Marciszów brak kamiennogórski dawna kopalnia rud Budniki uranu 4 Ek, Pr 0,3 25 - brak Kowary brak jeleniogórski

14 Numer Powierzchnia Ilość odpadów Kopalnia Miejscowość Możliwe sposoby obiektu Rodzaj zwałowiska (stan na rok wykorzystania na Gmina odpadów lub osadnika 2003) Użytkownik odpadów mapie Powiat (ha) (tys. ton*) 1 2 3 4 5 6 7 8 dawna kopalnia rud Kowary 5 uranu Ek, Pr* 4,5 750 - brak Kowary brak jeleniogórski dawna kopalnia rud Kowary uranu 6 Ek, Pr 4,5 750 - brak Kowary brak jeleniogórski dawna kopalnia rud Kowary uranu 7 Os 3,75 950 - brak Zakład Doświadczalny Kowary „Hydromech” jeleniogórski dawna kopalnia rud Kowary uranu 8 Ek, Pr 0,35 25 - brak Kowary brak jeleniogórski dawna kopalnia rud Kowary uranu 9 Ek, Pr 0,75 70 - brak Kowary brak jeleniogórski dawna kopalnia rud Ogorzelec uranu 10 Ek 0,3 25 - brak Kamienna Góra brak kamiennogórski dawna kopalnia rud Ogorzelec uranu 11 Ek 0,4 70 - brak Kamienna Góra brak kamiennogórski dawna kopalnia rud Ogorzelec uranu 12 Ek 0,6 80 - brak Kamienna Góra brak kamiennogórski dawna kopalnia rud Ogorzelec uranu 13 Zakłady Chemiczne Kamienna Góra Pr** 14 1800 - brak „Inco-Veritas” Sp. z o.o. w Ogorzelcu kamiennogórski Rubryka 4: Ek - zwały eksploatacyjne, Pr - zwały przeróbcze, Os - osadnik, * - hałda rozmyta częściowo przez powódź w 1997 r.; ** - odpady poprodukcyjne zakładów chemicznych „Inco-Veritas” w Ogorzelcu oraz odpady poflotacyjne rud uranu z zakładu przeróbczego kopalni rud uranu R-1 w Kowarach Rubryka 6: składowanych Rubryka 7: wykorzystanych Do początku lat 60-tych XX wieku w Kowarach eksploatowano rudy uranu ze złoża magnetytu kopalni „Wolność”. Złoże to obecnie wykreślone z Bilansu zasobów było zlokalizowane w południowo-wschodniej części metamorficznej osłony masywu karkonoskiego, na samym kontakcie i w niewielkiej odległości od granitu (Zimnoch, 1961; Sroga i in., 1998). Odkrycia rud uranu dokonano tutaj w 1912 roku. Złoże było eksploatowane w kopalni pod- ziemnej. Oprócz składowisk odpadów mineralnych powstających w wyniku aktualnej eksploatacji i przeróbki kopalin, na uwagę zasługują stare, często porośnięte drzewami i krzewami hał-

15 dy i osadnik po eksploatacji rud uranu i magnetytu w rejonie Kowar i Ogorzelca oraz łupków pirytonośnych koło Wieściszowic (Sroga, 1997), szczególnie uciążliwe dla środowiska. Zo- stały one zaznaczone na mapie i ujęte w tabeli 2.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Kilkusetletnia penetracja górnicza obszaru objętego arkuszem Kowary wyczerpała już w znacznym stopniu zasoby surowcowe tego rejonu. Na podstawie analizy archiwalnych ma- teriałów geologicznych, map geologicznych oraz wizji terenowej wyznaczono jeden obszar perspektywiczny występowania granitów jako surowca skaleniowego (Przysłup, 1989; Sta- chowiak i in., 2004). W obszarze tym, położonym w rejonie charakterystycznego zakrętu drogi z Kowar do Kamiennej Góry, występują granity barwy szaro-różowej, o strukturze porfi- rowatej, gdzie porfiroblastami są skalenie tkwiące w tle kwarcowo-skaleniowo-biotytowym. Ziarna skaleni osiągają 4 cm długości. Badania laboratoryjne próbek pobranych z dwóch wykonanych w omawianym rejonie otworów wykazały, że średnie zawartości Na2O+K2O wyno- szą od 7,24 do 8,41%, K2O od 5,06 do 6,28%, a Fe2O3+TiO2 – od 2,13 do 2,62%. Badania techniczne potwierdziły, że kopalina może być przydatna jako surowiec skaleniowy w prze- myśle ceramicznym. Ze względu na położenie tego obszaru w otulinie Rudawskiego Parku Krajobrazowego przyjęto koncepcję przyszłej eksploatacji przy pomocy sztolni. Na obszarze arkusza w roku 1970 przeprowadzono zwiad geologiczny za złożami granitu różnoziarnistego lub porfirowatego (Drozdowski, 1970), charakteryzującego się dobrą blocznością oraz ciekawymi walorami dekoracyjnymi. Przebadany rejon Wzgórza Straconka na wschód od Miłkowa okazał się negatywny ze względu silne i nieregularne zwietrzenie wy- stępujących tu granitów. Również granit występujący na północny zachód od Przełęczy Ru- dawskiej (Marcinkowska-Syćko, 1972) okazał się nieprzydatny dla budownictwa i drogownictwa ze względu na słabe parametry fizyko-techniczne. Granity z Bukowca (Marcinkow- ska, Parużyńska, 1971) mimo walorów dekoracyjnych nie odpowiadały jednak wymogom jakościowym dla kamienia budowlanego. Badany granit charakteryzuje się niską wytrzymało- ścią na ściskanie i dużym nadkładem skały zwietrzałej. W ramach prac poszukiwawczych złóż surowców skaleniowych na Dolnym Śląsku (Łuciuk, 1974; Skurzewski, 1979) przebadano między innymi okolice Wojkowa-Kowar, gdzie oceniono jako znikome zasoby gniazdowego wystąpienia pegmatytu. Poszukiwania amfibolitów na obszarze arkusza Kowary przeprowadzono w siedmiu re- jonach między Jarkowicami i Wieściszowicami. Na Górze Stankowa i na wschód od Rozdroża Kowarskiego przeważa odmiana amfibolitu złupkowanego o niskiej wytrzymałości mecha-

16 nicznej, występującego pod znacznym nadkładem zwietrzeliny (Skurzewski, 1974). Amfibolit budujący Górę Kluka nadaje się co prawda na kruszywo łamane, jednak obszar ten jest poro- śnięty lasem i dlatego wystąpienie to oceniono jako negatywne. Za rejon negatywny uznano wystąpienie amfibolitu budującego Górę Suszynę, na północny wschód od eksploatowanego obecnie złoża „Ogorzelec”, ze względu na jego silne skataklazowanie (Marcinkowska- Majkowska, 1980). Również amfibolity występujące na Górze Wilkowyja, w zachodniej czę- ści Góry Jagoda oraz w rejonie Rędzin wykazują niekorzystne parametry jakościowe, co dys- kwalifikuje je jako surowiec dla budownictwa i drogownictwa (Skurzewski, 1975). Wynik negatywny dały również poszukiwania złóż piasków i żwirów w rejonie Kowar oraz Kostrzycy - Ścięgny (Górna, Herman, 1972; Bocheńska, 1973). We wschodniej osłonie granitu karkonoskiego Państwowy Instytut Geologiczny prowa- dził prace poszukiwawczo-badawcze mineralizacji polimetalicznej na obszarze od północnej granicy arkusza do Czarnowa i prace penetracyjne na odcinku Czarnów – południowa granica państwa (Lindner, 1987). W ich wyniku stwierdzona została obecność wielu minerałów rud- nych, między innymi żelaza, arsenu, ołowiu, cynku, cyny, miedzi i wolframu. W rejonie Nie- damirów - Klatka - Jarkowice stwierdzono badaniami szlichowymi występowanie wysokich koncentracji magnetytu (do około 1500 g/m3 aluwiów). Obszar ten wymaga jednak bardziej dokładnego rozpoznania.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Kowary jest położony w zlewni Bobru, w dorzeczu Odry. Charaktery- zuje się on rozbudowaną siecią hydrograficzną, składającą się z licznych potoków, rowów melioracyjnych oraz stawów w części północno-zachodniej. Źródlisko Bobru zlokalizowane jest na stokach Lasockiego Grzbietu w Karkonoszach, w Republice Czeskiej. Rzeka płynie obniżeniem Bramy Lubawskiej w południowo-wschodniej części arkusza. Prawobrzeżne do- pływy Bobru, w części południowej arkusza, biorą swój początek na stokach Szczepanow- skiego Grzbietu. Są to Nidka i Czarnuszka. Północno-wschodnie stoki Karkonoszy, połu- dniowa część Rudaw Janowickich i obniżenie Bramy Lubawskiej drenowane są przez liczne lewobrzeżne dopływy Bobru, do których należą: Ostrężnik, bezimienny potok z Młynówką, Złotna z Białym Strumieniem i Białą Wodą, Bachorzyna (Dębica), Świdnik, Bystra z Bystr- kiem, Karpnicki Potok z Gruszkówką i Łupią oraz Łomnica z Łomniczką i Jedlicą, wraz z do- pływami: Piszczakiem, Maliną, Jelenią Strugą, Kuźniczym Potokiem, Bystrą i Kalnicą.

17 Zlewnie większych cieków rozdzielają działy wód trzeciego rzędu, a wzdłuż granicy pań- stwa, grzbietami Karkonoszy przebiega dział wód zlewisk Morza Północnego i Morza Bałtyc- kiego, oznaczony na mapie jako dział pierwszego rzędu, rozdzielający dorzecza Łaby i Odry (Czarnecka, 1980). Jednym z ważniejszych elementów hydrograficznych na omawianym obszarze jest zbiornik retencyjny „Bukówka”, wybudowany na Bobrze w początkach XX wieku i przebudowany po 1945 r. Pełni on również rolę awaryjnego rezerwuaru wody pitnej dla Wał- brzycha. Pojemność zbiornika wynosi 16,75mln m3, a powierzchnia lustra wody 199 ha. Dla zbiornika ustanowiona została strefa ochrony pośredniej, o powierzchni 53,9 km2. W północnej części omawianego obszaru znajduje się fragment dużej strefy ochrony pośredniej, ustanowio- nej dla ujęcia na rzece Bóbr i zbiornika Wojanów, położonego na arkuszu Wojcieszów. Nadmiar wód opadowych i roztopowych, płynących Łomnicą, gromadzony jest w su- chym zbiorniku retencyjnym „Mysłakowice”. Niebagatelną rolę w/w zbiorniki odegrały w czasie powodzi w lipcu 1997. Powódź objęła tereny położone wzdłuż Bobru - niewielki fragment przed zbiornikiem Bukówka oraz poniżej miejscowości Bukówka, aż do wschodniej granicy arkusza. Drugim rejonem objętym powodzią jest teren w okolicy Mysłakowic i Bu- kowca. Wody powodziowe na rzece Łomnicy wypełniły w całości suchy zbiornik „Mysłako- wice” i zalały również niewielki fragment doliny rzeki - poniżej zbiornika. Na Jedlicy fala powodziowa przeszła od miejscowości Radziłówka do północnej granicy arkusza. Stan czystości wód powierzchniowych, przepływających przez obszar arkusza Kowary, określany jest w ramach państwowego monitoringu środowiska. W latach 1997 i 1998 badania wód Bobru prowadzone były w dwóch punktach: punkcie granicznym oraz poniżej zbiornika Bukówka (Kwiatkowska-Szygulska, 1999). W roku 1998 wody Bobru w punkcie granicznym nie odpowiadały normom czystości powierzchniowych wód płynących, a główną przyczyną zanieczyszczenia był stan sanitarny (miano coli). Jedynie pomiędzy zbiornikiem a miejscowością Bukówka jakość wody była wyższa - I i II klasa. Stan sanitarny wód Łomni- cy nie odpowiadał normom klas czystości wód płynących i pomimo pozostałych wskaźników zanieczyszczeń mieszczących się w I-III klasie należy do pozaklasowych. W latach 2001 i 2002 monitoring jakości wód powierzchniowych na obszarze arkusza Kowary prowadzony był w punkcie granicznym (Kwiatkowska-Szygulska, 2003). W przekroju tym wody zakwalifikowano jako pozaklasowe ze względu na zawartość substancji biogennych. 2. Wody podziemne. Omawiany obszar, zgodnie z Mapą hydrologiczną Polski w skali 1:200 000, arkusz Je- lenia Góra (Michniewicz i in., 1982) oraz zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód

18 podziemnych Polski (Paczyński, 1995), położony jest w regionie sudeckim (XVI) i należy do dwóch jednostek hydrogeologicznych: w części zachodniej jest to podregion izersko- karkonoski, a w części wschodniej rejon Kamiennej Góry w podregionie śródsudeckim. Zgodnie z Mapą hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz Kowary (Grzegorczyk, 2002), wody podziemne na terenie omawianego arkusza występują w trzech piętrach wodo- nośnych: czwartorzędowym, karbońskim i paleozoiczno-proterozoicznym. Czwartorzędowe piętro wodonośne występuje, głównie w obrębie dolin rzecznych. Większe rozprzestrzenienie osiąga ono na północny zachód od Kowar oraz wzdłuż doliny Bobru i Świdnika. Piętro to reprezentowane jest przez jeden poziom wodonośny, jedynie w kopalnej dolinie Bobru, w okolicach Janiszewa występują dwa poziomy. Na większości terenu zwierciadło wody ma charakter swobodny, tylko lokalnie lekko napięty i występuje na głębokości 0,5 do 4,0 m. Miąższość zawodnionych utworów piaszczysto-żwirowych wynosi od kilku do 23,3 m. Wydajności studni wierconych, ujmujących ten poziom poza doliną Bo- bru, są niewielkie i wynoszą 0,5-6,2 m3/h, przy depresji 0,5-11,3 m. Niskie też są wartości współczynnika filtracji: 0,04-4,4 m/d. Znacznie większą zasobnością charakteryzują się poziomy wodonośne w dolinie Bobru. Istnieją tu dwa większe ujęcia: Lubawka - zaopatrujące w wodę Lubawkę oraz Janiszów za- opatrujący w wodę Kamienną Górę. Czwartorzędowy poziom wodonośny w rejonie ujęcia Lubawka występuje w utworach piaszczysto-żwirowych, dobrze wysortowanych, o miąższo- ściach 8,5-23,3 m, o współczynniku filtracji 12-450 m/d. Charakteryzuje się on zwierciadłem swobodnym. Wydajności otworów wynoszą od 55,0 do 72,0 m3/h, przy depresji około 3,0 m. Ujmowane wody są wodami ultra słodkimi i słodkimi (sucha pozostałość 78-244 mg/dm3), o odczynie lekko kwaśnym. Są one silnie agresywne i zawierają też podwyższoną ilości bak- terii. Dla celów pitnych i do użytku w gospodarstwach domowych wymagają odkwaszenia i chlorowania. W okolicy Janiszowa warstwę wodonośną stanowią żwiry wyścielające głębo- ką dolinę kopalną Bobru. Warstwa ta, o miąższości od kilku do 16,5 m, o stropie zalegającym na głębokościach do 32,0 m, odizolowana jest od powierzchni. Charakteryzuje się ona współ- czynnikami filtracji rzędu 4,4-90,0 m/d i wydajnościami czynnych otworów ujęciowych 68,0- 90,0 m3/h, przy depresjach 2,3 - 5,0 m. Ujmowane wody są wodami słodkimi dobrej jakości, niewymagającymi uzdatnienia. Karbońskie piętro wodonośne reprezentowane jest przez szczelinowe wody występujące w obrębie skał krystalicznych (porfiry, granity). Użytkowy poziom opisywanego piętra two- rzy przede wszystkim najpłytsza strefa zawodnienia, drenowana przez liczne źródła i ujęcia drenażowe, włączone do sieci zaopatrzenia w wodę Kowar i Karpacza. Źródła mają najczę-

19 ściej charakter rumoszowo-stokowy. Wody podziemne w/w piętra są dobrej jakości i najczę- ściej nie wymagają uzdatniania. Jedynym problemem jest niskie pH. Piętro paleozoiczno-proterozoiczne reprezentują wody szczelinowe występujące w ob- rębie gnejsów, łupków, dolomitów i zieleńców. Wody tych pięter zostały bardzo słabo rozpo- znane. Jedyne otwory (25-30 m), ujmujące wody piętra paleozoiczno-proterozoicznego znaj- dują się w północno-wschodniej części arkusza. W Pisarzowicach, w kamieniołomach dolomitu otwór studzienny ujmuje spękane partie prekambryjskich łupków chlorytowych na głę- bokości 4,8-25,0 m. Jego wydajność wynosi 1-2 m3/h, przy depresji 8,6 m, a współczynnik filtracji 1,8 m/d. Otwór studzienny w Czarnowie ujmujący spękane amfibolity paleozoiczne na głębokości 17-25 m, charakteryzuje się wydajnością 0,5 m3/h, przy depresji 7,0 m oraz współczynnikiem filtracji 0,28 m/d. Omawiany teren charakteryzuje się stosunkowo niewielką ilością źródeł – skoncentro- wanych wypływów wód podziemnych, przeważają natomiast młaki, wysięki i wycieki. Istnie- jące źródła należą głównie do rumoszowo-stokowych, natomiast szczelinowe są rzadkością. Część z tych źródeł, o większej wydajności, ujmowana jest systemem drenażowym stanowiąc podstawę zaopatrzenia w wodę schronisk, strażnic i mniejszych skupisk ludzkich, natomiast łącznie z ujęciami powierzchniowymi zaopatruje w wodę (prawie w całości) wszystkie miej- scowości w obrębie arkusza i częściowo poza zasięgiem arkusza. Ujmowane źródła, wypły- wające z utworów prekambru w Leszczyńcu i Jarkowicach, oraz z utworów kambro- sylurskich w Ogorzelcu, mają wydajności od 3,3 do 7,5 m3/h. W woda z tych źródeł jest dobrej jakości i nie wymaga uzdatniania. Łączony charakter ujęć: źródła obudowane, ciągi drenarskie, ujęcia powierzchniowe, spowodował, że na mapie zaznaczono je jako ujęcia powierzchniowe. Większe ujęcia mają ustanowioną granicę zewnętrznej strefy ochrony pośredniej. Większość źródeł występujących w okolicy Kowar charakteryzuje się podwyższoną zawartością radonu, którego koncentracja uzależniona jest od charakteru źródła. Zawartość radonu w wodach wypływających z aluwiów potoków i płytkich partii zwietrzelin skalnych dochodzi do 2 nCi/dm3, z rumoszu i szczelin skalnych od 5 do 10 nCi/dm3 i szczelin tekto- nicznych od 10 do 20 nCi/dm3. Wody te są ultra słodkie o mineralizacji od 118 do 258 mg/dm3, głównie typu siarczanowo-wapniowo-sodowego, część z nich oprócz radonu zawiera rad i uran. Spośród występujących tu źródeł sześć wytypowanych zostało do celów balneologicznych. Zatwierdzone dla nich zasoby wynoszą 31,13 m3/h (Fistek, 1970).

Fig. 3 Położenie arkusza Kowary na tle obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - Obszar Najwyższej Ochrony (ONO); 2 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 5 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 342 – Niecka wewnątrzsudecka Krzeszów, kreda górna (K2); 343 – Dolina rzeki Bóbr, Marciszów, czwartorzęd (Q), 344 – Zbiornik Karkonosze, paleozoik (Pz)

Zgodnie z Mapą obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990) obszar arkusza zaliczony został do prowincji górsko-wyżynnej masywu sudeckiego, a Karkonosze wydzielono jako Zbiornik Karkonosze o numerze 344 i zakwalifikowano jako obszar najwyższej ochrony (ONO) wód zwykłych (Fig. 3).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października

21 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 832-Kowary zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej.

22 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) glebach na arkuszu (median) w glebach na w glebach obszarów niezabudo- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 832-Kowary arkuszu 832-Kowary wanych Polski Metale N=10 N=10 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 20 20 60 <5-235 14 <5 200 200 1000 24-201 70 27 50 150 500 5-39 21 4 100 300 1000 39-108 78,5 29 1 4 15 <0,5-1,1 0,65 <0,5 20 20 200 3-12 10 2

23 30 150 600 5-34 21 4 35 100 300 5-21 15 3 50 100 600 13-61 40 12 0,5 2 30 <0,05-0,14 0,09 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 832-Kowary w poszczególnych grupach użytko- 1) wania terenu grupa A 7 1 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na 9 1 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, 10 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli 8 2 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- 9 1 dy wynikające ze stanu faktycznego, 10 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod 9 1 stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, 10 nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów 7 3 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 10 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 832-Kowary do poszczegól- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 nych grup użytkowania terenu (ilość próbek) N – ilość próbek 4 2 2

Lokalizację miejsc opróbowania przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypeł- nionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C oraz gleb zawiera- jących przekroczone dopuszczalne wartości stężeń dla grupy C (zgodnie z Rozporządze- niem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do wyższej grupy, gdy za- wartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w grupie niższej. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 3). Przeciętne wartości wszystkich analizowanych pierwiastków w glebach arkusza są ponad dwukrotnie wyższe od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Różnice te są nieco niższe jedynie dla rtęci. Pod względem zawartości metali jedynie 4 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Po dwie próbki gleb zaliczono do grupy B i C oraz do grupy zawiera- jącej przekroczone wartości dopuszczalne stężeń dla grupy C. Wysokie stężenia arsenu w punktach 4 i 6 są związane z naturalnym występowaniem w tym rejonie rud arsenowych. Pozostałe obserwowane podwyższone zawartości pierwiast- ków wynikają również z budowy geologicznej podłoża, z rozmaitego okruszcowania skał tworzących przedpole Karkonoszy. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

24 Fig. 4

Z t r a o n w i e e c j z a y r s k z c u z s e z n a i ) a

glebpierwias t kam i promieniotwórczymi (naosirz

ę dnyc h - opis siatkikil o me-

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 80 do około 140 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 90 nGy/h i jest ponad dwukrotnie wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego pomierzone dawki są mniej zróżnicowane i wahają się od około 40 do około 100 nGy/h, przy wartości średniej wynoszącej około 70 nGy/h. Północno-zachodnia część powierzchni arkusza Kowary zbudowana jest ze zmiennych petrologicznie granitów masywu Karkonoszy. Skały te charakteryzują się bardzo wysokimi wartościami dawek promieniowania gamma, sięgającymi 140 nGy/h. Wysokim promieniowaniem gamma charakte- ryzują się również tzw. gnejsy kowarskie oraz skały metamorficzne wschodniej osłony Kar- konoszy, budujące Rudawy Janowickie. Z rejonem Kowar związane są liczne przejawy mineralizacji uranowej i niewielkie złoża, będące przedmiotem eksploatacji, mającej miejsce przede wszystkim w latach 50-tych ub. wieku. Do najważniejszych należy zaliczyć złoże w Podgórzu oraz okruszcowanie w kopalni Wolność. Liczne prace poszukiwawcze miały miejsce w skałach wschodniej osłony metamorficznej, przede wszystkim w rejonie Miedzian- ki, Mniszkowa i Czarnowa. Wschodnią część powierzchni arkusza budują utwory o niższej radioaktywności. Wzdłuż wschodniego profilu pomiarowego występują zlepieńce karbońskie niecki wałbrzy-

26 skiej, charakteryzujące się zmiennymi wartościami promieniowania gamma. Dla skał karbonu górnego są to wartości około 90 nGy/h, natomiast dla skał karbonu dolnego - przedział od 50 do 80 nGy/h. Najniższe wartości promieniowania (około 40 nGy/h) zanotowano dla czwarto- rzędowych piasków i żwirów deluwialnych występujących w północno-wschodniej części arkusza. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są zróż- nicowane. Wzdłuż profilu zachodniego wynoszą one od około 5,0 do około 20,0 kBq/m2. Anomalne stężenia cezu wzdłuż tego profilu nie mają dużego wpływu na całkowitą wartość promieniowania i nie stanowią zagrożenia dla ludności Stężenia wzdłuż profilu wschodniego są już zdecydowanie niższe i wahają się w przedziale od około 0,2 do około 3,5 kBq/m2. 3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwe- cji (G. Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze stężeń radonu przekraczających 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub budynków użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest (dobrowolne) przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywa- ne dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele istniejących nieruchomości powinni wyko- nać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Dolnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzony był na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomia-

27 rów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywa- ne były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru zło- żonego z wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych Sudetów. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru wynosiła 0,8 m, czas pomiaru - 3 min. Charakterystyka ryzyka radonowego Północno – wschodnią część arkusza Kowary budują granity karkonoskie, dla których średnia arytmetyczna wartość stężenia radonu w powietrzu glebowym wynosi 86,1 kBq/m3, maksymalne wartości sięgają 330 kBq/m3. Odpowiada to wysokiemu potencjałowi radono- wemu. Pozostałe formacje geologiczne budujące powierzchnię terenu tego arkusza charakte- ryzują się średnim i niskim potencjałem radonowym. Gnejsy kowarskie, okalające granit karkonoski od strony południowo – wschodniej cechują się średnią wartością stężenia radonu wynoszącą 36,6 kBq/m3. Średnim potencjałem radonowym charakteryzują się też liczne i bardzo zmienne wydzielenia litologiczne budujące wschodnią osłonę masywu karkonoskiego. Średnim potencjałem radonowym cechują się również karbońskie utwory klastyczne (zle- pieńce, piaskowce łupki) występujące w południowo – wschodniej części arkusza,. Jednakże średnie wartości stężenia radonu w powietrzu glebowym są dość niskie i wahają się od 13 do 14 kBq/m3. Maksymalne wartości, sięgające nawet 150 kBq/m3 są najprawdopodobniej zwią- zane ze strefami uskokowymi. Niskim potencjałem radonowym cechują się utwory czwarto- rzędowe dolin rzecznych włożonych w skały karbońskie. Średnie stężenie radonu wynosi tam niespełna 5 kBq/m3.

IX. Składowanie odpadów

Wyróżnione w granicach arkusz Kowary obszary predysponowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów zostały wydzielone z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego, zgodnie z kryteriami lokalizacji składowisk odpadów zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach [Dz. U. Nr 62, poz. 628] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549]. Z uwagi na skalę

28 i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowa- ne rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnym zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria przestrzenne nawiązujące do istniejących wa- runków lokalizowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − uwarunkowania decydujące o wyróżnieniu terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych typów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjności podłoża dla określonych typów potencjalnych składowisk, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są różnicowane w zależno- ści od ich trzech typów: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebez- pieczne, O – odpadów obojętnych. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B mapy. Uwzględniając powyższe kryteria delimitacji przestrzennej, a w szczególności z uwagi na brak w granicach arkusza Kowary gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, na mapie wydzielono jedynie obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszelkich typów skła- dowisk odpadów oraz obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, w obrębie których lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. Ponadto, umiejscowienie składo- wisk w granicach obszarów tego typu, wymaga za każdym razem określenia warunków geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych miejsca projektowanej inwestycji. Wynika to z ustaleń wymienionego na wstępie rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. [Dz. U. Nr 61, poz. 549], w których mowa, że inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi posiadać opracowaną dokumentację geologiczno-inżynierską i hydrogeologiczną, które stanowią załącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. W odniesieniu do omawianego obszaru arkusza jest to

29 szczególnie istotne ze względu na występowanie tu jedynie utworów skalnych, które nie speł- niają wymogów naturalnej warstwy izolacyjnej dla składowiska odpadów. Obszary nieposiadające naturalnej bariery izolacyjnej zajmują około 13% powierzchni arkusza i w przewadze położone są w jego południowo-zachodniej części. W ich obrębie wskazano jedno wyrobisko po eksploatacji granitów, położone w na wschód od Miłkowa, które może być rozpatrywane jako nisza dla lokalizacji składowisk odpadów. Posiada ono warunkowe ograniczenie lokalizacyjne związane z bliskością zabudowy Miłkowa. Pozostałą, centralną część arkusza zajmuje obszar o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów wszystkich typów, co w znacznej mierze wynika z występowania w jego granicach stoków o nachyleniu powyżej 10o. Ponadto granicę obszaru wyłączonego z analizy warunków izolacyjnych podłoża, wyznaczono z uwagi na występowanie: − Karkonoskiego Parku Narodowego; − gęstej sieci dolin rzek i potoków, często o charakterze erozyjnym; − terenów źródliskowych, bagiennych i podmokłych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego − niewielkich naturalnych i sztucznych zbiorników wód śródlądowych; − zwartej zabudowy Kowar, Karpacza, Lubawki, Miłkowa i Mysłakowic oraz wybranych obiektów infrastruktury; − zawartych obszarów leśnych o powierzchni powyżej 100 ha Należy zaznaczyć, że dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składo- wania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogą- cych pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów den- nych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kowary Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Grzegorczyk, 2002). Stopień zagrożenia wód podziem-

30 nych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następu- jące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej do- stępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

W obrębie arkusza Kowary warunki podłoża budowlanego określono dla około 30% powierzchni. Pozostałą część zajmują lasy, grunty rolne klas I-IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary występowania złóż kopalin, tereny zwartej zabudowy o charakterze miejskim, przyrodnicze obszary chronione, zieleń urządzona i sztuczne zbiorniki wodne. Wyróżniono dwie kategorie warunków podłoża: korzystne oraz niekorzystne, utrudnia- jące budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa znajdują się na terenach, gdzie nachylenie zboczy nie przekracza 20%, a podłoże zbudowane jest z gruntów skalistych lub z gruntów niespo- istych wyższych terasów rzecznych. Podłoże skaliste występuje bezpośrednio na powierzchni lub pod cienką pokrywą rumoszy i glin zboczowych np. w rejonie Kowar Średnich. Nośne

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

31 grunty niespoiste - co najmniej średniozagęszczone piaski i żwiry plejstoceńskich terasów wyższych występują w rejonie Kowar, Mysłakowic i Ścięgien. Są one nawodnione poniżej głębokości 2 m. Górskie położenie omawianego obszaru sprawia, że przeważają tu niekorzystne warunki dla budownictwa. Decydują o tym duże spadki terenu, a także słabonośne grunty oraz płyt- ko występująca woda gruntowa (w strefie głębokości 0-2 m). Grunty słabonośne występują w licznych dolinach rzecznych, a zwłaszcza w dolinie Bobru. Są to plastyczne i miękkopla- styczne mady i namuły organiczne oraz luźne nawodnione grunty piaszczysto-żwirowe. Zbo- cza dolin są zbudowane z zaglinionych rumoszy i glin deluwialnych często o konsystencji plastycznej i miękkoplastycznej. Płytkie występowanie zwierciadła wody obserwuje się nie tylko w dnach dolin rzek i cieków, ale także na niezalesionych zboczach górskich, gdzie mają miejsce liczne wysięki wody np. w rejonie Przełęczy Kowarskiej. Duże nachylenie stoków (powyżej 20%) jest czynnikiem utrudniającym budownictwo, a na obszarze arkusza Kowary tereny o dużych spadkach są bardzo liczne. Nachylenie stoków o wartościach mniejszych, choć wahających się od 10-20% jest również bardzo częste, a nasycenie wodą w tych rejo- nach sprzyja powstawaniu destrukcyjnych procesów stokowych. Zjawiska takie zarejestrowa- no na zachód od Ogorzelca oraz na zachód od Klatki, gdzie grożą obrywem skały gnejsowe i ich zwietrzeliny nasycone wodą (Grygorowicz, 1970; Kastory i in., 1972). Do obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa należą również tereny, za- znaczonych na mapie hałd, po eksploatacji uranowej. Przez południowo-wschodnią część arkusza, na zachód od Lubawki projektowany jest końcowy na terenie Polski odcinek autostrady A-3, prowadzący z okolic Kamiennej Góry do Przełęczy Lubawskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Kowary należy do najciekawszych i najatrakcyjniejszych pod względem walorów przyrodniczo-krajobrazowych regionów Polski, co sprawia, że znaczna część tego terenu objęta jest ochroną prawną. Jest to głównie teren górski i dlatego gleb chronionych (klasy I-IVa) jest bardzo mało. Niewielkie ich płaty występują na terenach położnych najniżej, w północno-zachodniej i w- schodniej części obszaru arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują tylko na wschód od Karpacza. Zieleń urządzona to parki miejskie i ogródki działkowe położone w granicach miasta Kowary.

32 Około 50% omawianego obszaru porastają lasy. Największe kompleksy leśne rozprze- strzenione są wzdłuż granicy państwa, a także w części północnej. Występują tutaj lasy świerkowe, w piętrze podgórskim (do wysokości 500 m n.p.m.) z domieszką brzozy, buka i dębu, a w piętrze regla dolnego (500-1000 m n.p.m.) z bukiem, jaworem dębem i wiązem. W piętrze regla górnego (1000-1250 m n.p.m.) dominują lasy świerkowe. Na obszarze arkusza znajdują się obszary podlegające ochronie prawnej: Karkonoski Park Narodowy z otuliną, obszar chronionego krajobrazu Karkonosze-Góry Izerskie i Rudawski Park Krajobrazowy. Południowo-zachodni fragment obszaru arkusza, obejmujący wschodnią część Karko- noszy aż do Przełęczy Okraj, położony jest w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego (KPN), który został utworzony w roku 1959. Obecna powierzchnia parku wynosi 5580 ha. Największą jego cześć zajmują lasy - 4022 ha - objęte głównie ochroną częściową. Tereny położone powyżej górnej granicy lasu, czyli piętro subalpejskie i alpejskie o powierzchni 1726 ha objęto ochroną ścisłą. Park stanowi część Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karko- nosze/Karkonoše, powstałego w 1992 r. Jego wartością przyrodniczą są przede wszystkim osobliwości krajobrazowe (skałki granitowe, gołoborza, moreny, wodospady i kotły polo- dowcowe), świat zwierząt (m.in. muflony, głuszce) oraz rośliny regla górnego, piętra alpej- skiego i subalpejskiego (kosodrzewina, jarząb sudecki, wierzba japońska, roślinność torfo- wisk). Od północy przylega do KPN obszar chronionego krajobrazu Karkonosze - Góry Izer- skie, utworzony w roku 1986 jako strefa ochronna parku. W 1996 r. w obrębie tego obszaru wydzielono w bezpośrednim sąsiedztwie KPN jeszcze jedną, wąską strefę ochronną (otulinę KPN), o całkowitej powierzchni 11 265 ha. Na obszarze omawianego arkusza wschodnia granica otuliny pokrywa się z granicą obszaru chronionego krajobrazu Karkonosze - Góry Izer- skie. Północne tereny arkusza Kowary znajdują się w obrębie Rudawskiego Parku Krajobra- zowego, który został utworzony w 1989 r. Obecnie park zajmuje 15 705 ha, a jego otulina 6 600 ha. Około 40% powierzchni Rudawskiego Parku Krajobrazowego znajduje się na obszarze omawianego arkusza, obejmując południową część Rudaw Janowickich z kulminacją Skalnika (jest to najwyższe wzniesienie - 945 m n.p.m.). Rudawy Janowickie mają skompli- kowaną budowę geologiczną, której wynikiem jest urozmaicona rzeźba terenu. W części zachodniej zbudowane są z granitów, a w części wschodniej z łupków łyszczykowych, granito- gnejsów, amfibolitów, fyllitów i zieleńców, bogato okruszcowanych związkami miedzi, arsenu, ołowiu i żelaza. W całych Rudawach Janowickich spotyka się skałki o fantastycznych

33 kształtach. Do ciekawych obiektów przyrody nieożywionej należą znajdujące się w rejonie Wieściszowic nieczynne wyrobiska po eksploatacji łupków pirytonośnych, z kolorowymi jeziorkami: Purpurowym, Błękitnym i Szmaragdowym. Z urozmaiconego charakteru rzeźby terenu wynika bogactwo, zróżnicowanie pionowe i siedliskowe szaty roślinnej. Na obszarze arkusza Kowary ochroną konserwatorską objętych jest wiele pojedyn- czych, okazałych drzew (Tabela 4). Rzadkie gatunki drzew uznane za pomnikowe można też spotkać w zabytkowych parkach podworskich. Na uwagę zasługują zwłaszcza parki w: Mił- kowie, Bukowcu, Kowarach, Pisarzowicach i Raszowie - z drugiej połowy XIX w., z okazami starych sosen i świerków sudeckich oraz kilkunastoma innymi drzewami, uznanymi za po- mniki przyrody. Tabela 4 Wykaz pomników przyrody

Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Mysłakowice Pż - dąb szypułkowy 1 P Bukowiec 1994 jeleniogórski Mysłakowice Pż - dąb szypułkowy 2 P Bukowiec 1994 jeleniogórski Podgórzyn 3 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn 4 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn 5 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn 6 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn 7 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn 8 P Miłków 1994 Pż - buk pospolity jeleniogórski Podgórzyn Pż - buk pospolity (odmia- 9 P Miłków 1994 jeleniogórski na purpurowa) Podgórzyn Pż - buk pospolity (odmia- 10 P Miłków 1994 jeleniogórski na purpurowa) Podgórzyn 11 P Miłków 1994 Pż – klon jawor jeleniogórski Podgórzyn 12 P Miłków 1994 Pż – lipa drobnolistna jeleniogórski Podgórzyn 13 P Miłków 1994 Pż – lipa drobnolistna jeleniogórski Podgórzyn 14 P Miłków 1994 Pż – lipa drobnolistna jeleniogórski Podgórzyn 15 P Miłków 1994 Pż – lipa drobnolistna jeleniogórski Podgórzyn Pż – tulipanowiec amery- 16 P Miłków 1994 jeleniogórski kański

34 Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia mapie 1 2 3 4 5 6 m. Kowary 17 P Kowary Wojków 1980 Pż - świerk pospolity jeleniogórski Kamienna Góra 18 P Czarnów 1994 Pż - buk pospolity kamiennogórski Kamienna Góra 19 P Czarnów 1994 Pż - 3 buki pospolite kamiennogórski Kamienna Góra 20 P Czarnów 1994 Pż - klon jawor kamiennogórski Kamienna Góra 21 P Raszów 1994 Pż - buk pospolity kamiennogórski m. Kowary 22 P Kowary 1993 Pż - buk pospolity jeleniogórski m. Karpacz 23 P Karpacz 1993 Pż - kasztan jadalny jeleniogórski m. Karpacz 24 P Karpacz 1991 Pż - buk pospolity jeleniogórski m. Karpacz Pż - lipa drobnolistna („lipa 25 P Karpacz 1993 jeleniogórski sądowa”) Kamienna Góra 26 P Leszczyniec 1994 Pż - cis pospolity kamiennogórski Kamienna Góra 27 P Pisarzowice 1994 Pż - jesion wyniosły kamiennogórski Kowary 28 P Kowary Podgórze 1990 Pż - jodła pospolita jeleniogórski Kamienna Góra 29 P Ogorzelec 1994 Pż - dąb szypułkowy kamiennogórski Kamienna Góra 30 P Ogorzelec 1994 Pż - dąb szypułkowy kamiennogórski Lubawka 31 P Jarkowice 1994 Pż - klon jawor kamiennogórski Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej Według systemu krajowej sieci ekologicznej - ECONET (Liro, 1998) na obszarze arkusza znajdują się fragmenty dwóch międzynarodowych obszarów węzłowych: w części zachodniej - Karkonosko-Izerskiego, a w północnej Gór i Pogórza Kaczawskiego. Ostoje przyrody o znaczeniu europejskim, ujęte w systemie CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999), na obszarze arkusza to: Karkonosze, Karkonoski Park Narodowy, Kowary, Sowia Dolina, Pod Grzbietem Lasockim (fig. 5, tab. 5).

Fig. 5 Położenie arkusza Kowary na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 - międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 35M – Karkonosko-Izerski, 36M - Gór i Pogórza Ka- czawskiego, 2 - międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 31m - Gór Kamiennych; System CORINE/NATURA 2000 ostoje przyrody o znaczeniu europejskim: 3 - o powierzchni >100 ha, ich numer i nazwa: 403 - Góry Kaczawskie, 403a - Chrośnickie Kopy, 403c - Skopiec-Baraniec, 403d - Góra Miłek, 407 - Pradolina Bobru, 418 - Góry Izerskie, 427 - Karkonosze, 427c - Karkonoski Park Narodowy, 427f - Torfowiska w rejonie Przełęczy Karkonoskiej, 427i - Torfowiska między Śnieżką a Smogorią, 427j - Pod Grzbietem Lasockim; 4 - o powierzchni <100 ha, ich numer i nazwa: 403b - Storczykowa Góra, 414 - Trzcińskie Mokradła, 420 - Ciechanowice, 427a - Złoty Widok, 427d - Śnieżne Kotły, 427e - Kowary, 427g - Torfowiska w rejonie Pielgrzymów, 427h - Sowia Dolina, 473 - Sztolnie w Uniemyślu; 5 – granica państwa

36 Tabela 5 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

Po- NATURA 2000 Numer Nazwa wierzch- Motyw Status Typ (Fig. 5) ostoi nia wyboru ostoi Ilość (ha) Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 G, L, M, Fl, Fa, 427 Karkonosze 23 078 PNp Bk, Pt, Ss >16 W Gm, Kr Karkonoski Park Naro- Fl, Fa, 427c 8 003 G, M, L RB, PN Pt, Ss >16 dowy Gm, Kr 427e Kowary - Z Kn - Ss - 427h Sowia Dolina 30 Z, L Kn - Ss 1-5 Pod Grzbietem Lasoc- 427j 360 L, M Sd - - 1-5 kim Rubryka 4: L - lasy, W - wody śródlądowe stojące i płynące, M - murawy i łąki, G - unikatowe formy geomorfo- logiczne, Z - tereny zabudowane i inne antropogeniczne Rubryka 5 i 7: Sd - siedlisko, Fa - fauna, Kr - krajobraz, Pt - ptaki, Fl - flora, Ss - ssaki, Bk - bezkręgowce, Kn - kolonia nietoperzy, Gm – geomorfologia Rubryka 6: PNp – park narodowy stanowi część ostoi, RB – rezerwat biosfery, PN – park narodowy XII. Zabytki kultury

Teren arkusza Kowary obok walorów krajobrazowo-przyrodniczych jest również obszarem o bogatych walorach kulturowych. Od stuleci był to obszar ścierania się wpływów plemion śląskich, łużyckich i czesko- morawskich. Jednak historia osadnictwa na tym terenie udokumentowana jest nielicznymi stanowiskami archeologicznymi. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu brązu. Są to narzędzia kamienne, na które natrafiono w Leszczyńcu. Ożywienie osadnictwa na omawianym obszarze nastąpiło w średniowieczu, o czym świadczą wykopaliska osad z XIII-XV wieku z okolic: Ścięgien, Bukowca, Kowar, Mysłakowic, Pisarzowic i Raszowa. Do interesują- cych znalezisk należą znaki graniczne i naskalne z rejonu Skalnego Stołu. Od średniowiecza na omawianym obszarze prowadzono intensywną penetrację górniczą, jednak oprócz XIII i XIV-wiecznych kodeksów, nadań, zbiorów praw i ordynacji, nie natrafiono na inne mate- rialne ślady tej działalności. Tylko osada z późnego średniowiecza z Bukowca, gdzie odnale- ziono bliżej niezidentyfikowane skorupy i żużel, mogłaby wskazywać na ślady hutnictwa. Na terenie arkusza Kowary, oprócz wymienionych niektórych stanowisk archeologicz- nych, znajduje się wiele zabytkowych obiektów chronionych. Strefą ochrony konserwatorskiej objęte są najstarsze fragmenty Karpacza i Kowar. W Karpaczu do najcenniejszych za- bytków należy kościół parafialny Nawiedzenia NMP oraz dawna karczma, obecnie D.W. „Bachus”, położone w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej. Najwięcej zabytków zacho-

37 wało się w Kowarach. W obrębie strefy ochrony konserwatorskiej znajdują się między innymi: późnobarokowa kaplica św. Anny, założona na rzucie elipsy, w miejscu wcześniejszego kościoła z 1312 r., późnogotycki kościół p.w. Imienia Marii i klasycystyczny ratusz z lat l786- 1789. W północnej części miasta wznosi się zamek „Nowy Dwór”, pierwotnie renesansowy, przebudowany na początku XX wieku, zachowując jednak wiele pierwotnych, renesansowych elementów. Przy zamku wzniesiono w 1913 r. pawilon ogrodowy w stylu tyrolskim. U pod- nóża Góry Radziwiłłówka w Kowarach znajduje się pałac z początku XIX wieku, dawna po- siadłość Radziwiłłów, później Czartoryskich. Pałac ten otoczony jest parkiem. Ochroną kon- serwatorską objęty jest również zespół sanatoryjny w Kowarach - Wojkowie, zbudowany na początku XX wieku i stylizowany na budownictwo tyrolskie. W rejestrze cennych zabytków znajdujących się na obszarze arkusza Kowary są rów- nież: „Czerwony Dworek” w Mysłakowicach, klasycystyczny pałac wraz z parkiem w jednej z najstarszych wsi Kotliny Jeleniogórskiej - Bukowcu, gdzie znajduje się także późnogotycki kościół p.w. św. Marcina oraz kościół parafialny św. Jana Chrzciciela, w Miłkowie XVII- wieczny zespół pałacowo-parkowy i gotycki kościół św. Jadwigi z zabytkowym cmentarzem oraz ruina kościoła poewangelickiego z cmentarzem z krzyżami pokutnymi. Cennym zabyt- kiem jest kościół p.w. Wszystkich Świętych, barokowy kościół ewangelicki z 2. poł. XVIII w., dom mieszkalny oraz tzw. „gospoda książęca” z XVII wieku, zbudowana w miejscu daw- nego dworku myśliwskiego w Miszkowicach. Do innych cennych zabytków należy kościół NMP z XVI wieku, ruiny pałacu z początku XVII wieku i park podworski w Pisarzowicach, zespół pałacowo – parkowy w Szarocinie, barokowy dwór z drugiej połowy XVIII w. w Miszkowicach, dwór sołtysi w Opawie, dom mieszkalny w Jarkowicach oraz kościoły w Rędzinach, Raszowie, Leszczyńcu (parafialny i pomocniczy ewangelicki), Opawie i Starej Białce.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Kowary leży w granicach województwa dolnośląskiego. W jego obrębie znajduje się największe na tym terenie miasto - Kowary, oraz fragment Karpacza - znanej miejscowości wypoczynkowej. Historia osadnictwa w tym regionie wiąże się ściśle z poszukiwaniem złóż w okolicz- nych masywach górskich, którego początki sięgają XIII w. Obecnie na obszarze arkusza Kowary znajduje się pięć udokumentowanych złóż (dolo- mitów, amfibolitów, porfirów i granitów) i brak jest większych perspektyw na udokumento- wanie nowych. Aktualnie są eksploatowane dwa złoża. W kopalni „Rędziny” wydobywany

38 dolomit wykorzystywany w przemyśle szklarskim oraz w rolnictwie. Amfibolit ze złoża „Ogorzelec” jest wykorzystywany w drogownictwie. Złoże porfirów „Chełmczyk” jest poło- żone w obszarze zalesionym i prawdopodobnie jego eksploatacja nigdy nie będzie rozpoczęta. Ze względu na ochronę walorów krajobrazowych tego terenu możliwości poszerzenia bazy surowcowej są ograniczone, tym bardziej, że obszar ten był od wieków penetrowany pod kątem poszukiwań surowców mineralnych. Wyznaczono jeden obszar perspektywiczny występowania granitów, które mogą być w przyszłości wykorzystywane jako surowiec skaleniowy w przemyśle ceramicznym i szklarskim. Użytkowe poziomy wodonośne są związane z piętrami: czwartorzędowym, karbońskim i paleozoiczno-proterozoicznym. W granicach arkuszy Kowary, poza obszarem o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, wydzielono jedynie obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. Stanowią one około 13% obszaru arkusz a ich łączna powierzchnia wynosi 3 125 ha. W obrębie omawianego arkusza lasy zajmują około 50% powierzchni, a gleby chronione 7%. Południowo-zachodnie tereny arkusza znajdują się w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego i otoczone są obszarem chronionego krajobrazu Karkonosze-Góry Izerskie, a północno-wschodnie w obrębie Rudawskiego Parku Krajobrazowego. Pod względem mor- fologicznym obszar arkusza Kowary charakteryzuje duże zróżnicowanie form terenu wystę- pujących w postaci kilku pasm górskich oraz rozległych śródgórskich obniżeń o odmiennym charakterze, należących do Sudetów Zachodnich i Środkowych. Bogactwo i malowniczość krajobrazu zalesionych masywów górskich urozmaica jezioro Bukówka w dolinie Bobru. Rozwój tego regionu należy wiązać z dalszą rozbudową bazy usługowo-turystyczno- wypoczynkowej. Dominującej pozycji rejonu Karkonoszy, gdzie obecnie skoncentrowany jest ruch turystyczny, towarzyszyć powinna aktywizacja nowych terenów turystyczno- wypoczynkowych, zwłaszcza w rejonie Rudaw Janowickich. Zgodnie z naturalnymi predys- pozycjami tego obszaru należy dążyć do budowy infrastruktury dla uprawiania sportów zi- mowych, rozwoju agroturystyki bazującej na walorach wsi letniskowych, ekoturystyki wyko- rzystującej znaczne nagromadzenie osobliwości przyrodniczych i możliwości bezpośredniego kontaktu z naturą, rozwoju turystyki rowerowej oraz rekreacji związanej z istniejącym zbiornikiem wodnym. Przemysł wydobywczy będzie funkcjonował do czasu wyczerpania zasobów eksploatowanych złóż lub istnienia zapotrzebowania na te kopaliny.

39 XIV. Literatura

BOCHEŃSKA M., 1973 - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złożami piasków i żwi- rów budowlanych w powiecie Jelenia Góra. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

CHRUSZCZ M., 1971 - Dokumentacja geologiczna złoża dolomitu Czarnów w kat. C2. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. CZARNECKA H. (red.), 1980 - Podział hydrograficzny Polski w skali 1:200 000, cz. I. IMGW, Warszawa. DROZDOWSKI S., 1970 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami granitu w rejonie Jelenia Góra – Karpacz. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. DZIEDZIAK J., KOCHANOWSKA J., 2000 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000 arkusz Kowary wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. FISTEK J., 1970 - Dokumentacja hydrogeologiczna źródeł radoczynnych Kowar. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. Oddz. Zamiejscowy w Jeleniej Górze. GÓRNA B., HERMAN J., 1972 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożem kruszywa naturalnego w pow. Jelenia Góra. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. GRYGOROWICZ T., 1970 - Sprawozdanie z prac dotyczących rejestracji osuwisk powiatu Jelenia Góra w woj. wrocławskim. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Wrocław. GRZEGORCZYK K., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kowa- ry. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HERMAN J., 1972 - Dokumentacja geologiczna w kat. B złoża amfibolitu „Ogorzelec”. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 - Państw. Inst. Geol., Warszawa. KASTORY D., KÜCHN A., MIŁOSZEWSKI W., 1972 – Katalog osuwisk, województwo wrocławskie. Inst. Geol., Warszawa.

40 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. AGH Kra- ków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KWIATKOWSKA-SZYGULSKA (red.), 1999 - Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w latach 1997-1998. Biblioteka monitoringu środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław. KWIATKOWSKA-SZYGULSKA (red.), 2003 - Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2002 roku. Biblioteka monitoringu środowiska. Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław. LINDNER M., 1987 - Badania geologiczno-poszukiwawcze okruszcowania Sn, W i polimetalicznego we wschodniej osłonie Karkonoszy. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Wrocław. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŁUCIUK J., 1974 - Sprawozdanie z geologicznych prac penetracyjnych na wystąpieniu pegmatytu w rejonie Wojków – Kowary. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A MAJKOWSKA U., 1995 - Dodatek nr 1 do dokumentacji złoża amfibolitu „Ogorzelec” w kat. B. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. Oddz. Zamiejscowy w Jeleniej Górze. MARCINKOWSKA U., PARUŻYŃSKA J., 1971 - Orzeczenie z badań geologiczno-

rozpoznawczych w kat. C2 na złożu granitu „Bukowiec”. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. MARCINKOWSKA-SYĆKO U., 1972 - Orzeczenie z prac geologiczno-poszukiwawczych za złożem granitu drobnoziarnistego w rejonie Strużnicy. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

MARCINKOWSKA U., 1977 - Dokumentacja geologiczna złoża granitu w kat. C2 Karpniki- Strużnica. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. MARCINKOWSKA–MAJKOWSKA U., 1980 - Sprawozdanie z prac geologiczno- rozpoznawczych za amfibolitem. Rejon „Ogorzelec II”. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A

41 MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B. WOJTKOWIAK A., 1982 - Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, arkusz Jelenia Góra. Wyd. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II - zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państ. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2003 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2002 r. Państ. Inst. Geol., Warszawa. PRZYSŁUP S., 1989 - Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złoża surowca skaleniowego Kowary. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państ. Inst. Geol., Warszawa. SKURZEWSKI A., 1974 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami amfibolitu w rejonie Jarkowice-Wieściszowice. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SKURZEWSKI A., 1975 - Sprawozdanie z geologicznych prac penetracyjnych za amfibolitem w obszarze Leszczyniec-Wieściszowice. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocła- wiu PROXIMA S.A. SKURZEWSKI A., 1979 - Sprawozdanie z poszukiwań złóż surowców skaleniowych na Dolnym Śląsku. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SROGA C., 1997 - Mapa mineralnych surowców odpadowych Sudetów i Przedgórza Sudec- kiego. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SROGA C., IHNATOWICZ A., BOSSOWSKI A., 1998 - Inwentaryzacja i weryfikacja na- ukowa materiałów archiwalnych uzyskanych z byłego dolnośląskiego gwarectwa węglowego. Cen. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Wrocław.

STACHOWIAK A., 1978 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża porfiru „Chełmczyk”. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. STACHOWIAK A., SEIFERT K., MAĆKÓW A., 2004 - Bilans zasobów perspektywicznych i prognostycznych surowców mineralnych na Dolnym Śląsku – możliwości i bariery ich wykorzystania. Cen. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Wrocław. SZAŁAMACHA J., 1960 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów 1:25 000, arkusz Kowa- ry. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA J., 1961 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów 1:25 000, arkusz Szcze- panów. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa.

42 SZAŁAMACHA J., 1969 - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów 1:25 000, arkusz Szczepanów. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA M., 1965 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów 1:25 000, arkusz Cze- piel. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA M., 1968 - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów 1:25 000, arkusz Czepiel. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA J., SZAŁAMACHA M., 1991 - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów 1:25 000, arkusz Pisarzowice. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA J., SZAŁAMACHA M., 1994 - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów 1:25 000, arkusz Pisarzowice. Inst. Geol., Wyd. Geol. Warszawa. TRENTOWSKI J., 1994 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża dolomitu „Rę-

dziny” w kat. C1 z rozpoznaniem kopaliny na potrzeby rolnictwa w kat. B. Arch. Je- leniogórskich Kopalń Surowców Mineralnych S.A., Szklarska Poręba. WAŁACHOWSKA K., PIOTRKOWIAK B., 1987 - Dokumentacja geologiczna złoża dolo-

mitu Rędziny w kat. C1 i B. Arch. geol. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. WOŚ A., 1996 - Zarys klimatu Polski. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. ZIMNOCH E., 1961 - Seria magnetytowa Kowar. Instytut Geologiczny, Biul. 171, t. III. Wyd. Geol., Warszawa.